O trastorno obsesivo-compulsivo: compulsión á repetición e goce na clínica psicanalítica.

Non se trata de ningún trastorno. A psicanálise non cre en ningún trastorno, como algo absolutamente
desviado de certa normalidade, porque para el a normalidade tampouco existe. Non hai enfermidade ou
saúde mental porque en certo sentido “todo o mundo delira”. E tampouco acepta os ideas sociais vixentes
(funcionalidade laboral, tipo de relacións, consumos, etc.).
Tampouco se trata dunha categoría diagnóstica ao estilo dos manuais de diagnóstico (Diagnostic and
Statistical Manual of Mental Disorders, DSM americano ou CIE europeo) á que acompaña un protocolo de
actuación ao que lle corresponde un listado de medicamentos prescribíbeis. Estes manuais baséanse na
construción dun “tipo” obsesivo que se repetiría en todos os pacientes obsesivos, algo que non respecta a
variedade dos síntomas dos obsesivos. O DSM V fala de Trastorno Obsesivo Compulsivo. Mesmo a
denominación é enganosa porque pode haber obsesións e compulsións que se presentan en estruturas
clínicas non neuróticas. En moitas ocasións, aqueles diagnosticados como TOC son pacientes en realidade
psicóticos. En realidade, nas súas últimas versións xa non se fala de neurose, senón que se fai unha análise
sincrónica dun trastorno como conxunto de síntomas diagnosticábeis como ítems.
Tanto para Freud como para Lacan non se trata dun trastorno patolóxico suprimíbel senón dun modo de
constitución da subxectividade.
Freud parte no seu estudo das psiconeuroses da distinción entre neurose obsesiva (Zwangneurose,
literalmente neurose compulsiva) e histérica. Janet chámaa “psicastenia”. Freud pretende desenvolver unha
teoría acerca da xénese da neurose obsesiva. Nun primeiro intre fala de que o criterio discriminante entre
histeria e obsesión é a pasividade ou actividade do suxeito na escena traumática primitiva. Freud intenta
facer unha análise diacrónica (neurose infantil, período de normalidade, desencadeamento da neurose adulta)
intentando explicar os procesos de formación e construción.
Lacan non se prodiga na análise desta causalidade -logo matizarase isto atendendo a neurose como defensa
fronte a un goce traumático- e atende máis ben ao seu funcionamento e a certas pautas -non excesivas- sobre
a dirección da cura dos suxeitos obsesivos, partindo do feito de que os síntomas dos pacientes obsesivos
poden variar moito duns a outros.
Non imos facer un percorrido pola teoría freudiana, senón que imos intentar resumir as transformacións,
máis ben, reformulacións de Lacan sobre a neurose obsesiva atravesando, máis ou menos, os tres rexistros
que Lacan distingue: imaxinario (relación co outro con minúsculo, co semellante, simbólico (co desexo, co
gran Outro) e real (co goce).

1 de 16
1. Imaxinario.
Podería dicirse que até 1950 Lacan é netamente freudiano, fala do inconsciente como complexos (Edipo,
ciumes, destete, etc.) e móvese fundamentalmente cos conceptos freudianos: en especial, o eu.
1.1. O eu do neurótico obsesivo.
Xa nun texto tan temprano como Os complexos familiares na formación do individuo (1938) Lacan insistía
no intento do obsesivo por manter a consistencia do eu, restauración do eu, ideal de autonomía, “sentimento
de unidade” (Lacan 1938, Autres Écrits, 121), “fábrica fortificada” (Lacan 1948, 90). Pretende así darlle
unha resposta á pregunta polo sentido da existencia, pregunta que en realidade non se pode responder na
linguaxe, senón doutra forma. A resposta á pregunta pola existencia é vivir. Non hai resposta teórica,
lingüística ás preguntas pola relación entre os sexos e pola existencia/morte. O obsesivo vese ameazado
constantemente por todo o que podería perturbar este sentimento de unidade. Queda atrapado na rixidez da
ilusoria unidade da súa fortaleza, dos seus propios ideais. Por certo, por debaixo dos cales hai unha
“intención agresiva” disfrazada. A fortaleza convértese nun encerro. Establécese unha tensión entre o eu e o
seu desexo.
No seu texto “O estadio do espello como formador da función do eu tal como se nos revela na experiencia
psicanalítica” (1949) Lacan explica a formación da identidade dun suxeito a partir da contemplación da
unidade do seu corpo nun espello que necesita ser sancionada pola mirada dun outro. Lacan distingue entre
dous tipos de imaxe do corpo correlacionados coas dúas neuroses: a imaxe do corpo fragmentado e dun eu
fragmentado tería que ver coa histeria; a imaxe do corpo enteiro e polo tanto dun eu unificado tería que ver
coa obsesión. En efecto, o obsesivo traballa por manter a unidade e a fortaleza do eu, “un campo fortificado”
(p. 90).
O obsesivo intenta autodominarse mediante a ilusión da unidade e transparencia do seu eu: calquera
reproche, crítica, cousa que lesione esta ilusión provoca a súa agresividade. Dada a cantidade de tempo que
inverte na construción desta ilusión é normal que se sinta fortemente agredido cando algún outro suxeito ou
acontecemento a poña en cuestión.
Por unha parte, o obsesivo está sempre como desdobrándose. Crea un alter ego especular que encarna o eu
ideal. Por outra parte, este desdobramento, a necesidade dun dobre para sosterse, fai que este dobre sexa o
que realmente estea vivo, mentres que o suxeito se deixa ir, é dicir, desposúese de si mesmo. Crea un eu
ideal ao que lle atribúe todo o valor, e desvalorízase a si mesmo e todo o que el pode conseguir. Déixase
aprastar polo eu ideal que el mesmo constrúe. O que conta non o subxectiva, non o recoñece como seu,
senón que fala de si mesmo como se fora un estraño. Pode adoptar diferentes outros, diferentes roles
intercambiábeis. A única condición que teñen que cumprir é que teñan valor aos ollos dun terceiro que os
recoñeza (valor fálico). Os efectos disto son mortificadores e de sufrimento.
No seminario X Lacan volverá sobre esta cuestión para engadir que ademais do eu ideal hai tamén un “ideal
do eu”, un Deus omnipotente e omnividente situado máis alá que é para quen o obsesivo fabrica un eu ideal.
Hai un terceiro en liza ao cal se lle regala unha imaxe súa. O obsesivo cre sempre neste Deus.
Por outra parte, tamén se desdobra porque non se quere recoñecer nas cousas que fai. Observa os seus
propios actos como se foran os doutro suxeito. Non se sente en harmonía coas cousas que fai porque cre que
tes que ser outra cousa. Deixa na escena un personaxe baleiro de substitución ao que desvaloriza e colócase
na posición de observador situado fóra da escena.
Nas relacións de parella o obsesivo pensa que o que se ama del é unha determinada imaxe, determinado
ideal que ten que ofrecer e pensa que o outro non podería vivir sen esta imaxe. Traballa para esta imaxe.

2 de 16
Isto fai que os seus propios desexos lle sexan atribuídos a estes eus/personaxes que fabrica, de maneira que
son eles os que desexan. Até que consiga deixar entrar de novo en si mesmo este desexo que pon fóra, non
haberá cura.

1.2. A dialéctica do amo-escravo.

Na dialéctica do Amo e o escravo, pasaxe contida na Fenomenoloxía do espírito (1807) de Hegel, hai unha
loita polo recoñecemento entre dos suxeitos, no que mentres un arrisca a súa vida (e acaba sendo recoñecido
como amo) o outro ao non ser capaz de arriscala asume a posición de escravo. O amo gaña conciencia-de-si,
mentres que o escravo só a pode gañar a partir do amo.
O obsesivo sitúase na posición do escravo que está esperando a morte do amo para poder comezar a
vivir/desexar. Posicionándose como escravo fronte ao outro/amo, agarda pola chegada da morte sendo un
morto en vida. Non asume que se non realiza o seu desexo nesta vida, nunca o poderá realizar. Está en
espera. En espera de que morra o amo.
“El año pasado, desarrollé la dialéctica del Hombre de las ratas en torno a la relación amo y esclavo. ¿Qué
espera el obsesivo? La muerte del amo. ¿De qué le sirve esta espera? Se interpone entre él y la muerte.
Cuando el amo muera todo empezará” (Lacan Seminario I, 1953-54, 416).
Ex. O marido obsesivo que fantasea coa morte da súa muller, do seu pai... para comezar a desfrutar da vida.
A relación coa morte do neurótico obsesivo é moi peculiar. En determinado momento inicial da súa
ensinanza Lacan afirma que unha análise consiste en que o suxeito asuma o seu ser-para-a-morte “(Seminaro
1, Los escritos técnicos de Freud, Paidós, 416-17). Pois ben, o obsesivo é aquel que semella non crer na
morte. É como se pensara que el nunca vai morrer e que só os outros poden morrer. Non se trata de que non
se pregunte pola morte. Faino. E de maneira constante. Pero preguntándose non comeza nunca a vivir. Segue
na rumiación sobre o fin das cousas. Pode afirmar que todos imos morrer, pero non para comezar a vivir
senón para seguir rumiando.
O obsesivo “está en suspenso” sostén Lacan (Íbidem.). Así, en determinados casos, pode exporse a condutas
claramente imprudentes, posto que no fondo pensa que a morte non é para el. A morte non é unha parte
natural e esencial da vida, senón un “acto fallido” (Lacan RSI, 4ª sesión).
Sitúase na prohibición imaxinaria: en lugar de responsabilizarse do seu desexo e que el mesmo quen non
avanza na vía do seu desexo, prefire pensar que hai un outro que prohibe. Pensa, inconscientemente, que
cando o amo morra, a vida poderá comezar. Non se trata de que desexe activamente a morte do amo
motivado por algún odio a el, senón que simplemente emprega esta coartada para manterse “á espera”, non
comprometerse co seu desexo e postergar a realización dun acto que iría na dirección do seu desexo.
Outra estratexia para non afrontar o seu desexo é considerar que el é incapaz de realizar o que se propón,
que é impotente. Por exemplo, cando se trata de afrontar ao outro sexo pode comezar a ter dúbidas sobre a
súa impotencia e rumiar sobre a súa homosexualidade (isto non é o mesmo ca falar dunha homosexualidade
inconsciente ou latente do obsesivo).
Ao mesmo tempo, como contrapartida, imaxínase e identíficase cun outro que si que é capaz: compañeiro,
irmán maior... que si que ten a potencia para realizar o que se propón. Este próximo máis potente será
obxecto de amor, mais tamén de odio e envexa.
Enzárzase nunha loita encarnizada de puro prestixio con ese outro –por exemplo, quen pode facer mellor
determinada cousa-, unha loita imaxinaria, como a do amo e do escravo, para descoñecer que en realidade a
3 de 16
única loita verdadeira é a loita entre o suxeito e a súa propia morte. O outro que constrúe, sempre se lle
adiantou, de maneira que xa non ten sentido que el se poña en marcha, porque vai chegar sempre con retraso
e conseguir algo que xa está feito. Así, evita pensar na morte.
Pero hai unha contradición nesta forma de actuar, unha certa oscilación: a demanda de morte do outro
necesita deste outro. A demanda de morte autoanúlase a si mesma porque toda demanda contén en certo
sentido unha demanda de amor, de presencia. Freud falaba da ambivalencia dos neuróticos (amor e odio ao
mesmo tempo cara unha persoa). Lacan fala dunha oscilación entre demanda de morte e demanda de amor.
Lacan falará no seminario VII da presenza simultánea dun desexo de morte do pai e o amor cara o pai, que
no mito da horda primitiva de Freud aparecen: un pai morto (como lei) é aínda máis pai ca un pai vivo,
desexante, gozante.
Lacan suxire que ao obsesivo hai que amosarlle que ese outro que constrúe está construído por el para evitar
confrontarse coa morte. Que ese outro non é máis ca unha proxección de si mesmo: cando critica algo do
outro, é porque é algo ao que lle dá moito valor.
O obsesivo traballa para un amo sen preguntarse cal é o sentido deste traballo. Outra das características do
obsesivo é certo tono épico, de fazaña que rodea todo o que fai. Establece rivalidades imaxinarias con outros
próximos para que sexan recoñecidas como unha grande fazaña por un terceiro que coloca no lugar do amo,
un outro que recoñece (tamén sen gozar) o espectáculo no que el se introduce. Lacan advirte de que non hai
que deixarse enganar polo papel do outro imaxinario co que rivaliza, porque en realidade o que importa é o
terceiro para quen fai a súa fazaña o obsesivo, espectador invisíbel, Deus omnipotente que todo o ve e xulga.
Na relación transferencial coloca ao analista no lugar do observador das súas proezas reflexivas,
especulativas, introspectivas, pretende “analizarse só”, non tolera a interpretación... Lacan propón como
dirección da cura facer cortes nesta escena, perturbar a defensa para que deixe de encadear observacións de
observacións. Lacan propón un desdén por parte do amo/analista cara ao produto deste traballo reflexivo
para conseguir desconcertalo, non aceptar a posición de espectador aburrido no palco na que realmente o
obsesivo o quere colocar.
Agora ben, estas rivalidades teñen lugar en campos que non teñen que ver co seu desexo.
Na medida en que o analista ocupa na transferencia o lugar deste Amo, o obsesivo prolonga a súa cura de
maneira indefinida, como se necesitara sempre aínda un pouco máis de tempo para poder comprender.
Renuncia a aquilo que podería gañar mediante o seu desexo, abdicando del antes de que se realice.
En realidade, agarda unha orde do amo, un sinal que interpretará como orde, para non ter que recoñecer que
é el mesmo quen desexa.
E cando morra este amo, inventará outro para que o proceso volva comezar.
Nas relacións interpersoais, degrada a alteridade do Outro para que sexa un outro coma el. En realidade,
reduce ese outro aos seus ideais, proxecta sobre o outro a si mesmo, nun circuíto narcisista. Quere
permanecer nunha relación diádica, onde está el e un outro (un dobre) co que establece unha relación de
odio, unha especie de “ou el ou eu”.
A neurose obsesiva pretende reducir o suxeito que é o outro a un eu semellante cortado polo patrón que el
escolle, un outro semellante feito á súa medida. O suxeito vive da construción dunha imaxe de si. Cando
alguén axuda a soster esta imaxe, recibe o seu amor. Cando alguén contraría esta imaxe, recibe o seu odio.
No fondo, ambas son manobras para descompletar, reducir a alteridade. O suxeito sería aquel que é
radicalmente distinto e iso fáiselle insoportábel. O obsesivo só quere relacionarse con semellantes dos que
cre coñecer todo.
4 de 16
Lacan formula isto dicindo que o obsesivo está continuamente intentando anular todo aquilo que podería
desempeñar a función de falo imaxinario (aquelas cousas da realidade dotadas de valor fálico) para o outro,
pero para tamén para un mesmo: aquilo sagrado, fermoso, importante para un suxeito... chegando ao nivel
do insulto de todo daquilo que podería encarnar este falo. Así, pode fantasear coa morte dos seres queridos,
tamén coa morte do analista.
a

5 de 16
Simbólico
A partir de 1953, a ensinanza de Lacan recibe o impacto da lingüística estrutural de Saussure: é época do
enunciado “o inconsciente está estruturado como unha linguaxe”.
Se até agora o eixo principal eran as relacións do eu do suxeito con outro eu, cun semellante (plano
imaxinario, a a´), agora aparece outro eixo no que se sitúa suxeito en relación ao gran Outro, o lugar da
palabra, o tesouro dos significantes, os conxunto de enunciados ditos sobre o suxeito e o conxunto de
reelaboracións significantes que pode facer con eles. Isto é o que Lacan chama esquema L.

O suxeito é pensado como un efecto da estrutura da linguaxe. Alí onde Freud falaba de aparello psíquico,
Lacan fala de estrutura da subxectividade.
Lacan distingue entre necesidade (sede), demanda (tráeme un vaso de auga) e desexo (a interpretar, a ler
entre as liñas do discurso do suxeito, un enigma) como tres niveis superpostos. E pensa estes tres elementos
fundamentalmente relacionados co rexistro do simbólico, é dicir, da linguaxe en canto que composta de
significantes, elementos que remiten os uns aos outros xerando efectos de significación.
Para satisfacer as súas necesidades o suxeito ten que formular demandas empregando significantes. Estes
significantes existen previamente nun Outro. O suxeito depende do Outro para ter linguaxe para poder
formular as súas demandas e depende do outro con minúscula para poder satisfacelas.
Máis alá da demanda formulada na linguaxe, está o desexo, situado entre os intervalos dos significantes,
enigmático, a interpretar.
Para Lacan a/o obsesiva/o traballa denostadamente para que non emerxa o desexo:
- do lado do próximo, traballa para converter o desexo do outro nalgún tipo de demanda (pedido, orde,
exhortación, autorización, prohibición). Pretende que non exista o desexo do outro como algo que desborda
sempre a demanda, pretende reducilo á demanda, porque non soporta a incompletude estrutural do Outro
para todos os suxeitos, é dicir, que o próximo en realidade tampouco sabe exactamente o que desexa cando
demanda algo.
O obsesivo intenta que non apareza a falta no Outro, porque a falta é un signo de que o outro desexa. Intenta
por todos os medios que non haxa falta no Outro. O obsesivo quere ter todo calculado, coñecer o catálogo de
demandas que hai que satisfacer para que todo estea no seu lugar. Mais en realidade o desexo (e o goce que
acompaña ao desexo) non pode ser calculado, contabilizado, previsto.
De aí que cando o outro formula unha queixa, unha certa insatisfacción por mínima que sexa, para o
obsesivo sexa insoportábel se esta queixa non se pode completar satisfacendo a demanda. Non soporta a
insatisfacción do outro unha vez que el puxo todo o seu esforzo en cumprir a súa demanda. Non soporta que
poida haber algo que desexe o outro que el non pensara previamente.

6 de 16
O carácter anal, a oblatividade do obsesivo ten co feito de que el pensa que se pode colmar a falta do Outro
cos obxectos, regalos, dons que el lle dá. Quere garantirse a si mesmo o valor fálico, quere ser o falo
imaxinario que lle falta ao Outro.
Cando o outro se amosa como desexante, é dicir, como algo vivo, entón o seu obstinado plan vénse abaixo.
Só lle gustan as preguntas que se fai el, non as que formulan os demais.
A nivel de parella, o obsesivo desgasta o desexo do outro, cansa, tortura, anula aquilo que haxa de vida no
partenaire, precisamente porque escapa ao seu control. Préstase á relación co outro sempre que as demandas
deste sexan claras. É máis, necesita imperiosamente de demandas claras para poder subsistir. Mais cando se
presenta o desexo enigmático do outro pon en marcha “un ataque sordo, un desgaste permanente, que tiende
a producir en el otro la abolición, la devaluación, la depreciación de su propio deseo” (Lacan Seminario V,
477).
- do lado propio:
A) tamén intenta transformar o seu desexo nunha demanda do outro. Coloca no plano imaxinario (a – a')
todo aquilo que el desexa para non ter que afrontar a verdade do seu desexo.
Pretende transformar o seu desexo nunha demanda do Outro. Certamente, o desexo é sempre desexo do gran
Outro, no sentido, de que o desexo contén unha pregunta acerca de que quere o Outro de min. Agora ben,
isto non é o mesmo ca dicir que o propio desexo sexa reducíbel a demanda do Outro, que é o que pretende
facer o obsesivo.
Reducindo o desexo á demanda do Outro evítase a posibilidade de equivocarse, porque o que se equivoca así
é o Outro, que formulou unha demanda equivocada. Ex. Que queres facer esta fin de semana? O que queiras.
Pero que queres facer ti? O que queiras. Pois imos facer sendeirismo. E logo: xa che dicía eu que ía ser unha
catástrofe. E eu quería ir ao cine.
Ademais, así, o obsesivo pende da autorización constante, do consentimento do outro: só así pode actuar,
saír da dúbida. O que pretende é reducir o seu propio gran Outro (que determina o seu desexo dende o
inconsciente) a un pequeno outro (un próximo), evitándose así a angustia de ter que afrontar o seu desexo e
errar ou non chegar a bo porto. O obsesivo pon no lugar do seu desexo as peticións, prohibicións,
autorizacións do outro. Encántalle que lle prohiban ou que o autoricen.
Adiantando algo que ten que ver co rexistro do simbólico, se antes dicíamos que o obsesivo formula a
demanda de morte do outro con minúscula, agora hai que engadir que tamén demanda a morte do Outro con
maiúscula, do inconsciente, da linguaxe en tanto que implica o equívoco, da palabra. Agora ben, tamén hai
aquí unha contradición, porque toda demanda necesita ser formulada cuns significantes que proveñen do
Outro en tanto que linguaxe: demandar é xa facer subsistir dunha forma ou doutra ao gran Outro. Nunha
sesión isto pode amosarse pola emisión entrecortada de enunciados a cada un dos cales segue un silencio e
unha interrupción. Para poder dicir a demanda de morte hai que falar, e en cada palabra pode colarse o
desexo, a vida. O que sucede é que o obsesivo queda oscilando entre estas dúas posicións.
E o problema é que a insistencia en que se poña en marcha, só consegue reforzar a dúbida ou, máis
gravemente, facelo “pasar ao acto”, que é unha expresión técnica para referirse a un acción totalmente
inesperada, impremeditada e de consecuencias pode que perigosas.
b), converte o seu desexo nalgo imposíbel. Non é que negue o seu propio desexo, porque é bastante
consciente do que desexa, mais intenta anulalo converténdoo nalgo imposíbel.
Antes falabamos dunha contradición na demanda de morte do outro e no anhelo de morte do gran Outro Esta
mesma contradición maniféstase a nivel do desexo: o obsesivo pretende destruír o Outro, pero necesita do
7 de 16
Outro para sosterse como desexo, porque o desexo é sempre desexo do Outro, desexo de satisfacer o desexo
que provén do Outro, desexar o desexo do Outro.
Para Lacan o desexo non se pode confundir cos obxectos desexados. Distingue entre o obxecto como causa
do desexo e os obxectos aos que apunta o desexo (un traballo, unha muller...). Pero a maneira do obsesivo de
converter en imposíbel este desexo que está cerca, que está presente, é manterse afastado dos obxectos nos
que se podería encarnar.
Isto fai que unha das características da neurose obsesiva predominantes sexa a inhibición: no seu
pensamento fantasea co seu desexo, mais cando o obxecto está cerca, cando é posíbel cumprir o seu desexo,
cando o acto se pode realizar, entón o seu desexo decae.
Nos casos graves pode chegar a producirse unha parálise completa da vida, polas prohibicións derivadas de
todos e cada un dos rastros do desexo: calquera mínima presenza de algo que esperte o desexo é evitada
dende lonxe.
Por iso, inventa e establece condicións absolutas previas imposíbeis de cumprir, que impiden cumprir o seu
desexo. Só se o obxecto é imposíbel se converte nalgo desexábel. Cando é posíbel, deixa de ser digno de ser
desexábel. Cando o obxecto desexado está cerca, o desexo do obsesivo desaparece.
A dúbida actúa como unha defensa fronte ao acto que sabe que realmente desexa. Sitúase na dúbida e na
anulación da súa palabra, en desdecirse, en desvalorizar todo o que se lle di e todo o que el mesmo di sobre o
seu desexo. Na cura psicanalítica é difícil localizar o obsesivo porque sempre se amosa indiferente, nunha
especie de “dáme todo igual”, ou na construción dicotómica de dúas opcións que semellan equivalentes,
pero que realmente non o son. Todo para seguir paralizado. Lacan sostén que é xusto alí onde se amosa coa
maior frialdade onde está comprometido ao máximo (Seminario II, p. 401).
Como non se pode ter seguridade absoluta acerca do desexo, a neurose obsesiva prefire a dúbida: o goce que
se podería obter pasando á acción é substituído polo goce de dubidar.
A procastinación, o feito de deixar sempre para mañá aquilo que quere facer, retrasar o acto. Por que?
Porque cando hai acto, o suxeito desaparece. Hai un suxeito previo e un suxeito posterior ao acto. Mais no
instante mesmo do acto, só hai acto e o suxeito non está. E isto resúltalle insoportábel a un obsesivo que
pensa que cando deixa de ter o control, pode desaparecer. Un acto é para Lacan algo que ten consecuencias
que deben ser asumidas.
Agora ben, manter o desexo como imposíbel ten como consecuencia que ese desexo -aínda que sexa baixo a
forma de algo incadábel- permaneza e permaneza como sostido como algo cuxo cumprimento é imposíbel,
mais que non se extingue. O obsesivo mantén o seu desexo a distancia, como prohibido, pero non por iso
deixa de subsistir.
No seminario VI, O desexo e a súa interpretación, Lacan relaciona a histeria coa insatisfacción e a obsesión
coa imposibilidade. A histérica sostén o desexo cultivando a insatisfacción: a propia insatisfacción, pero
sobre todo a insatisfacción do outro. O obsesivo sostén o desexo como desexo imposíbel. Para Lacan, hai
algo da orde do imposíbel en todo desexo humano, porque non se pode satisfacer de maneira completa; pero
tamén hai algo da orde do posíbel, porque aló menos parcialmente si que se pode satisfacer. O obsesivo
quédase só co lado imposíbel. O obsesivo só desexa algo cando isto é totalmente imposíbel. Lacan fala de
como Hamlet despreza a Ofelia mentres esta está con vida e como comeza a amala cando sabe que está
morta. Noutros casos, a imposibilidade formúlase no proceso contrario: desexar unha persoa mentres a
relación non é posíbel e non facerlle caso cando o é (por exemplo, no caso do amor cortés).

8 de 16
Mentres que a histeria xoga co feito de que o desexo é sempre desexo do Outro, o obsesivo pretende
prescindir deste Outro e concéntrase no desexo en tanto que relacionado con obxectos: o obsesivo non quere
recoñecer que o seu desexo é tamén desexo dun Outro, que necesita dun Outro, senón que pensa que se trata
de acadar determinados obxectos, algo que por outra parte fai el mesmo imposíbel. Máis ben trátase co
contrario: o obsesivo imponlle a Outro unha serie de obxectos que son irrenunciábeis, que non se poden
confundir co obxecto a. O obsesivo insiste no obxecto como causa do desexo.

9 de 16
Real

O suxeito necesita da existencia previa dun Outro (A) que en tanto que lugar do significantes o precede. O
suxeito é un efecto que aparece polo recorte que fai sobre o corpo vivinte a linguaxe. Se nunha época
anterior o inconsciente estaba estruturado como unha linguaxe, agora Lacan vaise centrar nun elemento que
é impermeábel a esa operación. O obsesivo pretendería que non hai nada máis ca linguaxe, co pensamento.
Pero para Lacan a linguaxe é algo que dende fóra do corpo vén recortalo e como resultado deste corte hai un
resto, que é o obxecto a. Habería algo do ser vivinte que non sería apresado polo significante e permanecería
como un resto a, obxecto que só se manifesta baixo a forma de obxecto perdido.
Enténdese así unha frase do Lacan maduro de Televisión (1973): “De hecho el sujeto del inconsciente solo
toca el alma por el cuerpo, por introducir en él el pensamiento: esta vez contradiciendo a Aristóteles. El
hombre no piensa con su alma, como lo imagina el Filósofo.
Piensa porque una estructura, la del lenguaje -la palabra [mot] lo comporta-, porque una estructura recorta su
cuerpo, y sin que nada tenga que ver con la anatomía. Testigo: la histérica. Esa cizalla llega al alma con el
síntoma obsesivo: pensamiento con el que el alma se embaraza, no sabe qué hacer” (538).
O pensamento sería unha cizalla, virutas, restos do recorte que fai a linguaxe sobre o corpo. O obsesivo é o
que traballa por soster infatigabelmente esta cizalla do pensamento. De feito, Aristóteles xa lle outorgaba un
estraño lugar ao intelecto axente na súa clasificación das funcións da alma.
No seminario 10 sobre A angustia Lacan introduce o seu obxecto a, peculiar obxecto que carece de
representación tanto a nivel imaxinario como simbólico. A súa única manifestación é en realidade o afecto
da angustia, que é aquel que non engana nunca.
Trátase do obxecto a en tanto que causa do desexo, situado por diante.
Lacan fala de cinco formas do obxecto a: oral, anal, fálica, escópica (mirada) e invocante (voz, supereu).
Todas elas as pensa como separación do vivinte dunha parte dun mesmo: cando nacemos separámanos da
nosa placenta e non da nosa nai. Pensa o destete como separación non da nai, senón dun peito pensado como
unha parte dun mesmo; o obxecto anal como un obxecto que se separa do propio corpo; a castración como a
perda do propio falo; a mirada e a voz como partes do corpo.
Relaciona a neurose obsesiva co obxecto anal (feces, excremento) e co escópico (coa mirada).
Freud xa falara do carácter anal do obsesivo: aquí faríase patente o feito de o excremento é unha das
primeiras demandas que reciben os suxeitos (pídeselle que faga e que reteña, cando, onde, como facelo) e
como asume a forma dun presente, dun don, sendo a dimensión do dar (oblatividade) moi presente na
obsesión.
Mais ademais interesa destacar que a retención que se pide, a inhibición da función corporal, e o goce que a
acompaña acabará sendo un elemento fundamental na obsesión. Por outra banda, que o excremento se
converta nun obxecto tan prezado, leva a pensar que por detrás de todo aquilo que valora tanto o obsesivo
(para odialo ou amalo) hai no fondo un obxecto repugnante, unha posición de goce.
Esta inhibición non é só fronte ao obxecto desexado, senón que manténdose a distancia do obxecto,
mantense a distancia do goce que lle proporciona o obxecto en tanto que toca algo do seu obxecto a.
Por outra banda está a compulsión (sobre todo baixo a forma da dúbida): o suxeito non pode aceptar que a
causa auténtica do seu desexo sexa algo ínfimo, pequeno, irrelevante, algo como o obxecto a na súa forma

10 de 16
anal (excremencial) e ponse a dar voltas de maneira indefinida valorando se non serán outros os obxectos
(que en realidade non son).
Por exemplo, o amor cortés, idealizado, esconde unha renuncia total ao propio desexo.

No Seminario X Lacan insistía no obxecto como obxecto-causa do desexo mais sobre todo no obxecto como
un resto, como unha perda de goce.
Nos seminarios XVI (Dun Outro ao outro) e XVII (O reverso da psicanálise) Lacan fala do obxecto como un
condensador de goce, e emprega a expresión ambigua plus-de-goce, que en francés pode querer dicir un
“non hai goce” ou un “máis de goce”. Lacan pensa que o feito de que o obxecto a se sitúe nunha dimensión
que non é a dimensión significante faino ao mesmo tempo apto para convertirse nun lugar para intentar
recuperar algo do goce que se escapa no proceso de constitución do suxeito.
No seminario XVI Lacan afirma que o obsesivo ten dificultades para conxugar a imaxe especular (o ideal) e
o obxecto a. De feito, o analista traballa para permitirlle ver ao obsesivo que esta imaxe ideal non é tan ideal
(o ideal de autonomía, pureza, autocontrol, xustiza, ética...).
Lacan distingue:
a) elección de neurose. Non hai elección da neurose. Xogouse algo previo ao suxeito en relación ao saber (é
o termo que emprega agora Lacan para falar da remisión dun significante a outro, o saber consiste nunha
rede significante), o goce e o obxecto a na forma en que pai e mai estiveron presentes.
b) eclosión: Lacan pensa nunha eclosión infantil da neurose previa ao desencadeamento posterior da neurose
e formúlaa como “intrusión positiva dun goce autoerótico perfectamente tipificado en las primeras
sensaciones más o menos ligadas al onanismo, más allá de cómo se lo llame en el niño” (Seminario XVI,
292). Dada a prematuración do neno, este foi insuficiente para entender o que alí sucedeu, pero insuficiencia
en realidade enmascara a imposibilidade. A isto Freud chamábao, trauma.
c) desencadeamento. Que ten que ver con algunha situación na madurez que pon en xogo de novo o
momento da eclosión, que fai resoar o momento da eclosión.
O real como o imposíbel de dicir, mais que se sostén sobre a posición de goce singular do suxeito. Non se
trata dun baleiro, senón que ese baleiro no plano do simbólico sostense sobre un modo de gozar.
A neurose obsesiva actúa como defensa fronte á posibilidade dun exceso de goce, de satisfacción. Permite o
goce, a satisfacción pulsional mais pono nos outros. Nunca recoñece que é el quen desfruta facendo isto ou
aquilo. O obsesivo ten unha relación de prohibición co goce.
O obsesivo sabe que hai algo do goce inicial, primeiro, masivo, completo (unión nai-fillo) que o saber, o
significante, a linguaxe non pode recuperar. E insiste nisto que non se pode recuperar: o obxecto a. Hai
moitas outras cousas que permiten gozar, pero el quédase con esta perda. Séntese continuamente en débeda,
sente culpa.
Mediante o saber, mediante o pensamento, pretende achegarse a aquilo que se perdeu. O seu pensamento é
un pago que ten que facer para poder achegarse ao obxecto a. Por suposto, todo sucede como se o
pensamento estivera baleiro de goce, como se estivera “o campo do Outro depurado de este goce” (145). O
seu obxectivo é sempre escapar ao goce. Non asume a castración, senón que pretende que mediante o

11 de 16
pensamento se podería chegar ao obxecto a, como unha especie de pago, de premio proporcionado ao
esforzo que fai pensando.
Por suposto, non se recoñece neste lugar de quen goza, senón que traballa en beneficio da consecución do
obxecto a pero para outro, nunca para el. Agora di Lacan que a finalidade do obsesivo non é tanto fuxir da
morte, como fuxir do goce.
Revisa a dialéctica do amo e do escravo e escribe que o obsesivo non quere ocupar a posición de amo, senón
que instaura un amo que debe saber o que el quere (por exemplo, o analista; por exemplo, unha parella).
Para el hai un suxeito que sabe e pensa que o goce deste suxeito redúcese a saber. Por suposto, non recoñece
que é el este suxeito, senón que a si mesmo vese como non sabendo nada que mereza a pena. Pensa que o
goce de Deus consiste no seu saber. Porque considera que o desexo ten algo de imposíbel, desprézao e non
pensa que en realidade desexo e goce van xuntos.
No seminario XVII Lacan critica a Freud e dille que a castración non é unha función paterna para separar o
neno da nai, senón que é un efecto da “incidencia del significante”. O Edipo sería un soño ou fantasía de
Freud.
Revisa as dúas versión do Edipo que ofrece Freud: a clásica de Sófocles (asasinato do seu pai por parte de
Edipo) e o mito da horda orixinaria, no que os irmáns matan o pai para ter acceso ás mulleres. Lacan pensa a
neurose obsesiva con este mito. E insiste no feito de que o asasinato do pai, que buscaba permitir o acceso ás
mulleres da horda aos irmáns, non consegue o que buscaba, senón que desemboca nunha lei fraterna que
segue prohibindo gozar de todas as mulleres. O mito non explica a prohibición do incesto materno, e aínda
por riba remata na instauración dunha prohibición.
No mito da horda, Lacan ve a operatividade dun pai que aínda morto segue prohibindo o goce. Este sería o
fantasma, a estrutura do obsesivo.
Esta satisfacción da que el non quere saber nada, que non quere recoñecer como súa, acaba sendo
interiorizada, convértese nalgo que se sitúa na súa intimidade.
E maniféstase en forma dun supereu salvaxe: o suxeito só actúa por deber, por mandatos e só se tolera o
goce en forma de mandatos, compulsivamente, por ordes. En realidade é el quen quere facer as cousas, pero
como non o recoñecen, estas volven en forma dun supereu desrregulado, excesivo e torturador.
O anterior coloca o obsesivo nunha posición mortificada ante a vida, unha especie de morte en vida, unha
posición na que non se acepta a si mesmo en tanto que desexante, en tanto que gozante e colócase nun
“quietismo”.
En realidade o obsesivo sabe que a linguaxe e a morte en tanto que finitude teñen unha relación: sempre que
se fala, hai algo que se escapa. O obsesivo pretende, inutilmente, subsanar isto que falta na linguaxe
pensando máis e máis.
Pero isto que se escapa é a falta, é a falta é fundamental para que poida haber desexo e vida. Mentres non se
abra unha fenda no seu pensamento, mentres permaneza no plano do significante, non haberá lugar para a
morte, pero tampouco para o desexo. O obsesivo busca o seu ser preguntándose e dubidando: non advirte
que hai unha falla no significante que impide dicir o ser, non advirte que o ser se xoga noutro lado distinto
ao da linguaxe e do pensamento.
Agora ben, cando o obsesivo se sente posuído por un pensamento ou por un acto compulsivo, é dicir, cando
perde o control do seu pensamento, entón fracasa o seu intento de defensa: a morte que se quere conxurar
pensando, retorna en forma destrutiva e agresiva.

12 de 16
Prefire pensar, antes que ter que vivir; prefire estar no desprazamento perpetuo entre significantes S1, S2, S3
antes que ter que recoñecer que hai que algo que falta aí e que toca algo do seu obxecto a, é dicir, do seu
goce. O eu do obsesivo no seu conxunto (a ilusión de autonomía) sería un intento por conseguir que non
emerxa o seu obxecto a. A dúbida é unha defensa fronte a angustia: mentres que a presenza do obxecto a
xera o efecto da angustia para o suxeito –a angustia é un sinal da presenza deste obxecto-, a dúbida permite
manterse nun paso previo.
Cando se lle apunta a algo do seu desexo, tritúrao co pensamento, ofrecendo argumentos a favor e en contra,
intentando que ningunha premisa ou perspectiva quede sen considerar.
Lacan afirma que ante esta construción do pensamento, trátase de apuntar a aquilo que falta. Non se trata de
invitalo a deixar de pensar, senón de apuntar á incompletude do pensamento, do gran Outro.
Como isto que ten que ver co seu goce, o angustia, renuncia a elo e se cadaveriza: querendo evitar a
posibilidade da morte, acaba totalmente mortificado.
E tampouco tolera o goce do Outro: cando falabamos do espectáculo, sinalabamos que o que se busca é un
certo recoñecemento das fazañas nas que se introduce, pero sen que haxa goce. Isto tamén pode ser
insoportábel para as persoas máis próximas, na medida en que calquera exceso de alegría, tristura se
converten en insoportábeis e espertan o odio, séntese como unha agresión. Trátase de facer do Outro un
“deserto de goce” e, en todo caso, que non goce senón é de maneira perfectamente controlábel, medíbel,
identificábel, dicíbel. E isto non resulta posíbel, porque hai algo no goce do Outro –e no propio- que non se
deixan reducir ao significante.
Buscaríase a morte do Outro, un Outro que non goza: os intentos por comprender a ese Outro de maneira
total son en realidade manobras para conseguir finalmente extraer todo goce dese Outro.
Lacan distingue no seminario XX entre un goce fálico (contabilizábel, máis ou menos reducíbel ao sentido, á
palabra) e un goce Outro (absolutamente hetero, radicalmente diferente).
En realidade, o falo é un elemento que obstaculiza relación co Outro sexo (masculino, feminino): para
poder chegar ao Outro sexo é necesaria a asunción da castración e da angustia que a acompaña. Que me
quere o outro/outra? A resposta sinxela: é o meu falo (sexa en forma de órgano, sexa en forma de corpo). A
resposta axeitada: quere algo alén do falo que non se sabe que é.
O obxecto fálico é un obxecto negativo, unha hiancia ou furado, que separa desexo e goce. Para que desexo
e goce poidan ir xuntos é preciso pasar do falo.
O obsesivo non é capaz de asumir a castración e permanece no borde do furado que é a castración: pretende
que pode haber unha relación de completado entre el e a súa parella, pretende ter o bo obxecto que unha vez
dado completaría ao outro (oblatividade). No lugar estruturalmente baleiro do falo dá o obxecto anal.
Mentres que a histérica pon a castración totalmente na parella (non quere recoñecer a súa de ningunha
forma), o obsesivo ante a castración prefire desaparecer, non existir, considera que ten unha débeda cun pai
morto -que instaura el mesmo- que só pode pagar deixando de existir.
Para o obsesivo, a figura paterna é impugnada: acusada de non conseguir transmitir nada e tamén de non
conseguir poñerlle un límite ao desexo materno, de non conseguir separalo da nai, de non conseguir
establecer unha defensa ante este goce Outro. Pero é el mesmo quen está traballando pola denigración da
función paterna e quen provoca a irrupción e intrusión do goce Outro.
Para Freud a cronoloxía é a seguinte:

13 de 16
 1. Satisfacción pulsional traumática que se estende ao longo da infancia
2. Pubertade: os recordos da escena traumática cobran valor sexual e se converten en representacións
moralmente inconciliábeis co eu. Xéranse “síntomas da defensa primaria” (conciencia moral) que
son un éxito da defensa e conseguen unha etapa de saúde aparente. Hai algúns pequenos síntomas
pero non son insoportábeis.
3. Etapa da enfermidade propiamente dita, retorno do reprimido. Fracaso da defensa por un factor
desencadeante, que poden ser uns novos recordos ou unha situación presente que incide sobre o
suxeito e toca algo do pasado.
Lacan afirma que este elemento desencadeante, un encontro continxente (ruptura de parella, imposibilidade
de aprobar un exame, perda dun traballo, morte dun parente...) vén poñer de manifesto a falla de goce que
habita no ser falante.

14 de 16
4. O home das Ratas (seguimos a lectura de Santiago Mazzuca, “¿Criminal?” en Schejtman, Elaboraciones
lacanianas sobre la neurosis, p. 185-201).
No verán de 1909 Freud manda á imprenta “A propósito dun caso de neurose obsesiva”, máis coñecido
como o caso do home das Ratas. Trátase dun informe sobre un paciente con obsesións que tratou durante un
ano e do que asegura ter conseguido grandes avances no “restablecemento total da personalidade” e
“cancelación das súas inhibicións” (OC, X, p. 123) afirma Freud.
Trátase dun suxeito adulto e universitario que dende a morte do seu pai se reprocha non ter estado no
momento do seu falecemento, reproche que empeora tres anos despois da morte do pai, momento que se
pode considerar como o de desencadeamento da neurose adulta: incapacidade para o traballo, sentimentos de
culpabilidade, indecisión e que se reprocha ser un “criminal”.
Freud pensa que a ocasión do ocasionamento da neurose ten lugar en xaneiro de 1903 a consecuencia dunha
proposta da súa nai para que se case con determinada muller. Freud afirma que esta proposta se converte en
desencadeante da neurose cando o suxeito a interpreta como a vontade do seu pai (que xa está morto). Isto
pon o suxeito ante a necesidade de escoller entre o seu desexo e a vontade do pai, algo que espertaría o
desexo de morte deste pai, que unha vez reprimido, provoca a aparición da neurose adulta.
Freud relaciona este reproche “son criminal” con un desexo inconsciente de morte do pai. O paciente
confesa que pensaba que a morte do pai podería resolver finalmente os seus problemas coas mulleres (na
liña do mito da horda primitiva). Por exemplo, pensando que a morte do pai lle permitiría unha herdanza
para poder casar coa súa moza. Durante o seu primeiro coito pensa: “Isto é grandioso? A cambio disto un
podería matar o seu pai” (158). Trataríase dun odio inconsciente cara ao pai que estaría presente dende a
infancia do paciente e que sería igualmente reprimido dende a infancia.
En realidade, Freud avanza que a situación é máis complexa e que se trata do conflito entre o amor e o odio,
da indecisión. O conflito entre o seu amor por unha muller e a súa interpretación de que a vontade do pai era
que casara con outro desencadeou a súa enfermidade. A causa que produciría a enfermidade é a súa
indecisión. Entón, xa non se trata tanto dunha satisfacción que tivo lugar no pasado (odio) como dun aforro,
dunha evitación, evitar enfrontarse co traumático da castración no futuro. Poder equivocarse na decisión.
Freud desconfía de que a causa da enfermidade sexa o reproche de non estar no enterro do seu pai. E propón
outra cousa que é o odio inconsciente, que é nomeado co significante “criminal”. Mais en ningún momento
dubida do sentido de reproche deste significante.

Agora ben, Freud mesmo advirte que interpretar o significante “criminal” como “querer matar o pai” non fai
máis que aumentar o goce masoquista do suxeito. O suxeito gozaría masoquistamente da fantasía de ser un
criminal. Certamente hai algo da orde do masoquismo no paciente. O paciente narra cunha estraña
satisfacción o seu temor a ser sometido a unha tortura que consiste en introducirlle ratas vivas polo ano a un
suxeito. A Inquisición practicou algo semellante no abdome. Tamén nas súas renuncias e en diferentes
fantasías de pretender soster o outro mediante a súa renuncia.
Entón, Freud insiste na denuncia deste goce masoquista inconsciente. Cre ver a hostilidade inconsciente cara
ao pai en tanto que interdictor da satisfacción sexual.
Que certamente ten algo da orde do real, do imposíbel, do fundamental para este suxeito. Aquí interactúan o
rexistro do imaxinario e do real. Non chegaría co anterior para explicar o peso dese significante sobre o
suxeito.
15 de 16
Pero habería outra dimensión deste mesmo paciente, na que a interacción se produce entre o simbólico e o
real.
Segundo Lacan, Freud, operando no simbólico lograría desfacer a trama imaxinaria da neurose do Home das
ratas. Pero faltaría algo máis.
Agora ben, habería na propia escritura do caso de Freud elementos para outra lectura distinta do caso. A
primeira aparición deste significante “criminal”, ten lugar 8 meses antes de que a súa nai lle propoña o
matrimonio: en maio de 1902, durante o velorio da súa tía, o seu tío afirma: “Outros maridos permítesen
todo, ¡e eu vivín só para esta muller!”. É unha declaración de amor do tío cara a tía.
Que conta o paciente sobre o impacto desta frase? Que lle fixo dubidar do amor do seu pai cara a súa nai.
Non se trato tanto de que o pai impida o goce do paciente, como que hai unha falta insoportable no pai: unha
débeda de amor, porque o propio deixara de lado a muller que amaba para casarse coa nai rica do paciente.
O máis insoportábel do pai non é que sexa un interdictor do goce, senón a súa inconsistencia, a súa
debilidade. As palabras do tío evocan a debilidade do seu pai. E é a posibilidade desta inconsistencia do seu
pai a que o suxeito non pode soportar e que o fan enfermar. O eco das palabras do tío no inconsciente do
suxeito fai que comece a aparecer a pregunta -é unha pregunta, non unha afirmación- acerca de se el mesmo
non é un criminal.
Aínda máis, Freud relata un episodio previo infantil onde aparece a palabra “criminal”. Despois de facer
algo incorrecto, o pai pégalle e o neno, cheo de ira, comeza a dicir os nomes dos obxectos que coñecía
“lámpada, pano, prato”. O pai cesa de pegarlle e afirma: “¡Este neno será ou un gran home ou un gran
criminal”. O pai nunca máis lle pegará. E o suxeito confesa que alí tivo lugar un cambio subxectivo
profundo, porque a partir dese momento aparece nel unha angustia excesiva ante calquera tipo de golpe que
o converte nun covarde.
Mazzuca afirma que o traumático foi que o pai a partir deste intre deixara de pegarlle. O traumático sería a
evaporación do pai. A partir de aquí é como se o neno se quedara sen pai, con apenas catro anos. O pai emite
o significante “criminal” e desaparece. Cando acode ao velorio da súa tía, volve enfrontarse cunha situación
que pon en xogo a consistencia ou inconsistencia do pai e, por extensión, de si mesmo.
Por que hai un goce masoquista? Cando o pai xa non pega máis, os golpes que lle deu antes son
libidinizados. O goce masoquista provén da fantasía de que o pai golpea e este goce tapa ou vela o feito da
inconsistencia do pai, o feito de que nunca máis lle pegará. Por iso, a lectura de Freud é parcial. Descubre
que hai un goce masoquista na fantasía de ser torturado ou pegado; pero non chega a descubrir que a función
deste goce masoquista é tapar a insoportabilidade da inconsistencia paterna. O significante “criminal” se
inscribe na carne do suxeito e tapa a inconsistencia do pai neste momento aos catro anos cando o pai
desaparece.
Entón, o síntoma, preguntarse “serei un criminal?” significa realmente “renunciarei eu tamén ao meu desexo
como fixo o meu pai por conveniencia?”, o crime é “casarse por cartos e deixar o amor”.
A operación analítica buscaría destapar esta situación futura, e non pasada. O real, o traumático, o imposíbel
reside na inconsistencia do pai. Non se trata do goce imaxinario de querer matar o pai, senón do temor a
proseguir a incapacidade do pai para seguir a vía do seu amor. Se o suxeito asumira a importancia do amor
na súa vida, a situación cambiaría.
Como se dirixe a cura dun obsesivo? Apuntando docilmente cara ao seu desexo alén dos seus ideais.

16 de 16