Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

5.4. Do imaxinario ao real pasando polo simbólico: unha introdución á psicanálise lacaniá 1.

1. Vida de Lacan
Jacques Lacan naceu o 14 de abril de 1901 nunha familia burguesa e católica de vinagreiros de Orleáns. Logo
de entrar no instituto rompeu co catolicismo. Durante a adolescencia leu a Ética de Spinoza e a Nietzsche e
os literatos de vangarda, asistindo á lectura pública do Ulises de James Joyce (1882-1941) e relacionándose
con escritores e pintores. Fixo estudos de medicina e foi interno de psiquiatría no Hospital de Sainte-Anne.
En xuño de 1932 comezou unha psicanálise didáctica –psicanálise obrigatoria e preparatoria para converterse
en psicanalista- e, ao final do ano, publicou a súa tese doutoral sobre a historia dunha muller criminal
(Marguerite Anzieu), que considerou un caso de paranoia de autocastigo (el caso "Aimée"). A partir de 1938
exerceu como psicanalista titular da Asociación Internacional de Psicanálise que fundara Freud.
En 1936 Lacan seguiu os seminarios de Alexandre Kojève (Moscú, 1902- Bruselas, 1968) sobre a
Fenomenoloxía do espírito. Coñeceu neles a Alexandre Koyré (historiador da ciencia), Georges Bataille
(filósofo nietzscheano) e o escritor Raymond Queneau. En 1936 impartiu unha conferencia no Congreso da
International Psychoanalytical Association (IPA) e o discípulo e máis tarde biógrafo oficial de Freud, Ernest
Jones, quitoulle a palabra aos 10 minutos. Máis tarde estivo nos xogos Olímpicos de Berlín e manifestou
repugnancia ante o triunfo do nazismo. Nos anos 50 propúxose regresar aos textos de Freud alén das
interpretacións ortodoxas dos seus discípulos, apoiándose en Heidegger, Saussure e Lévi-Strauss.
A psicanálise se convertera nos EEUU nunha “psicología do eu” que pretendía curar reforzando o eu dos
pacientes e adaptándoos aos ideais de vida americanos. Foi amigo do linguista Roman Jakobson, de Claude
Lévi-Strauss, mais sobre todo do fenomenólogo Maurice Merleau-Ponty (1908-1961).
Lacan defendeu a necesidade de que as sesións de psicanálise tiveran unha duración variábel (sesións cortas)
cuestionando o proceder obrigatorio da IPA (45 min.). Consideraba os estudos de filosofía e letras como unha
vía igual de viábel para a formación dos psicanalistas.
A partir de 1953 comeza destacar polo súa concepción orixinal dunha psicanálise influída pola lingüística
estrutural e comeza ensinar quincenalmente durante dez anos no anfiteatro do Hospital Sainte-Anne. En 1964,
a Sociedade Francesa de Psicanálise da que formaba parte, escíndese e Lacan fundo a École freudienne de
Paris (EFP), sendo expulsado da asociación oficial IPA. Grazas á intervención de Louis Althusser foi acollido
na Escola Normal Superior (ENS) da rúa d'Ulm e puido continuar coa súa ensinanza. Entre os xoves que o
escoitaban estaba o seu futuro xenro e editor actual dos seus seminarios, Jacques-Alain Miller. En 1966 publica

1
Este texto foi presentado o xoves 13 de novembro do 2011 no obradoiro de pensamento “Novas tendencias do pensamento
contemporáneo” organizado pola asociación cultural Proxecto Derriba (proxectoderriba.org) e que tivo lugar no museo Verbum –
Casa das palabras de Vigo. O autor quere agradecerlle aos membros da Biblioteca Freudiana de Vigo as súas intervencións ao final
de dita comunicación.
1/11
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

dous volumes cos seus Escritos (ed. Seuil). En quince días vendéronse cinco mil exemplares. En 1974 asumiu
a dirección na Universidade París-VIII do departamento de psicanálise. Morreu o 9 de setembro de 1981.

I. Os tres rexistros de Lacan

1. O imaxinario:
Un primeiro momento determinante na ensinanza de Lacan constitúeo o seu descubrimento da experiencia do
estadio do espello. Lacan retoma unha teoría do psicólogo evolutivo Henry Wallon (1879-1962) referente a
como o neno ten por primeira vez unha vivencia do seu corpo como unha unidade grazas ao feito de percibir
a súa imaxe nun espello 2. De entrada o neno ten unha vivencia do seu corpo como algo desorganizado,
deslabazado, fragmentado, como un montón de órganos inconexos. Algo no que se faría patente isto é na
dificultade que ten o neno para coordinar os seus movementos durante os primeiros meses de vida. Wallon
suxire que sobre os seis meses e situado fronte a un espello, o neno ten por primeira vez a capacidade de
recoñecerse en canto que un corpo unitario. É dicir, o neno proxecta unha unidade sobre a súa vivencia do seu
corpo vivido até entón como formado por órganos separados. Mírase alí en fronte e sábese como un, como
algo dotado dunha identidade. O feito de que o espello lle devolva unha imaxe unitaria do seu corpo permite
que a partir deste momento esta mesma unidade se instaure na súa forma de vivir o seu corpo. Constrúese así
unha unidade imaxinaria, mediada pola imaxe, sostida grazas á imaxe. O termo esquizofrenia non é unha
palabra da que gosten os psicanalistas lacanianos debido á súa vaguidade e imprecisión, cada vez maiores
dado unha certa sobrediagnose imperante na sociedade. Malia iso, semella compartida por certos casos
diagnosticados de esquizofrenia a afirmación de que o suxeito vive ou sente que unha parte do seu corpo non
é súa. No día a día, en principio, a maioría dos suxeitos non teñen excesivos problemas co recoñecemento do
seu corpo como seu e un consecuente emprego habitual do corpo que non esperta maiores interrogantes. Non
nos referimos ao feito da sensación subxectiva de sentirse a gusto no propio corpo –algo que depende de
moitos factores, incluíndo os distintos ideais sociais imperantes en cada época-, senón ao feito de que ninguén
se sente normalmente ameazado pola súa propia man como pode chegar a suceder no caso dunha
esquizofrenia. Un exemplo extremo desta situación ofréceno as Memorias dun neurópata (1903) escritas polo
xurista e presidente da corte de apelacións de Saxonia Daniel Paul Schreber (1842-1911), que presentaban o
sistema delirante dun home que se confesaba perseguido por Deus tendo vivido sen estómago e sen vexiga, e
téndose comido a súa propia larinxe 3.

2
“El estadio del espejo como formador de la función del yo (je) tal como se nos revela en la experiencia psicoanalítica”,
comunicación presentada no XVI Congreso Internacional sobre psicanálise o 17 de xullo de 1949 en Zúrich) e sobre todo en “Nota
sobre la exposición de Daniel Lagache. Psicoanálisis y estructura de la personalidad” (ambos textos recollidos en Lacan, Écrits,
Seuil, 1966).
3
Schreber, Daniel Paul, Memorias de un enfermo de nervios, Sexto Piso, Madrid, 2008. Freud, “Puntualizaciones psicoanalíticas
sobre un caso de paranoia descrito autobiográficamente (1911)”, en Obras completas, Volumen XII. Amorrortu, Buenos Aires, 2001.
Lacan, Las psicosis (1955-56), Paidós, Barcelona, 1995.
2/11
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

O concepto lacaniano do imaxinario non se reduce a operar esta unificación do corpo e fai referencia á
identidade do eu, ao carácter de constructo máis ou menos continxente que ten a identidade do suxeito, á
consideración do eu como certa capa superficial –superficial, mais non por iso máis sinxelamente
transformábel ou desprazábel: o suxeito constrúe a súa identidade en base a unha acumulación de
identificacións imaxinarias sumadas ao longo da súa historia persoal. Unha identificación consiste en asumir
algún trazo dalgún suxeito próximo, que pasa a formar parte do eu ideal do suxeito. Ao longo da súa vida o
suxeito entra en contacto con determinadas persoas das que certos trazos son seleccionados e pasan a
converterse nalgo ao que aspira. Normalmente algún destes trazos é predominante sobre os demais. Estes
trazos deposítanse como conformando un nivel da nosa personalidade máis a flor de pel. Non se trata de que
non teña valor ou non importe, mais dalgún xeito é certamente máis externa: unha cobertura que nos recubre
sen afectar a algo máis interior. Dependendo do contexto individual do suxeito, das relacións que tivera con
unhas e outras persoas ao longo da súa biografía vai quedando como un poso imaxinario que é o que compón
a súa identidade. Se a ego-psychology americana é criticada por Lacan, era precisamente porque reducía o seu
traballo a operar nesta capa externa, sen ir máis alá, sen atender ao plano simbólico e ao plano real 4. A
psicanálise na súa versión norteamericana converteuse nunha disciplina ao servizo do reforzamento do eu, da
autoestima e da identificación co “american way of life”.
Un dos fenómenos máis interesantes pertencentes ao plano do imaxinario é a agresividade. Partindo da inicial
relación de ciumes entre dous irmáns na que se manifesta abertamente a agresividade contra outro suxeito,
Lacan sostén que esta agresividade se dirixe sempre contra un mesmo por moito que aparentemente se dirixa
ao outro 5. Esta agresividade ten a súa orixe no plano imaxinario, no plano da representación do suxeito sobre
si mesmo (autoconcepto ou autoimaxe) e de como o outro inflúe nela, atacándoa ou reforzándoa. É por iso
polo que Lacan di que no imaxinario xóganse tamén unha boa parte dos conflitos sociais. Nas sociedades que
imprecisamente chamaremos pre-modernas, pre-capitalistas, ao amo abondáballe con ser recoñecido como tal
por parte do escravo, un recoñecemento imaxinario mediante o que se determinaban as posicións de amo e
escravo: ti es o meu amo e eu son o teu escravo. Conseguido isto, o amo non intentaba imporlle ao escravo
cal era o seu desexo, senón que este ámbito quedaba nas mans soberanas do escravo 6. Por moi brutais que
puideran ser as relacións de explotación, o amo non se preocupaba de ordenar toda a vida do escravo de arriba
a abaixo. Coa chegada do capitalismo e a proletarización isto tería cambiado radicalmente.

4
Lacan critica duramente a psicoloxía do eu sobre todo nos seus primeiros seminarios. Véxase, por exemplo, a quinta sesión do
seu seminario, onde se despacha coas interpretacións de Ernst Kris. Lacan, Los escritos técnicos de Freud (1953-54), Paidós,
Barcelona, 1995.
5
“Les complexes familiaux dans la formation de l’individu” (1938) en Lacan, Áutres Écrits, Paris, Seuil, 2001, págs. 23-84. Na
páxina 37 fala do complexo de intrusión en referencia á agresividade que esperta nun neno tralo nacemento dun irmán.
6
Aquí entra en xogo sen dúbida a lectura que Lacan fai da dialéctica do amo e do escravo da Fenomenoloxía do espírito de Hegel
despois da súa asistencia ás leccións de introdución á lectura de Hegel impartidas polo profesor Alexandre Kojève na escola de
Altos Estudos parisina entre os anos 1933 e 1939. Véxase Kojève, Alexandre, La dialéctica del amo y del esclavo en Hegel, La
Pléyade, 1971.
3/11
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

Unha psicanálise guiada polo imaxinario intentaría desmontar os diferentes complexos do suxeito (Edipo,
Electra, agresividade, ciumes, etc.), intentaría curar mediante o esclarecemento das relacións que garda o
suxeito con outros suxeitos, a posición que ocupa na súa familia, os trazos que herdou por identificación co
pai ou coa nai e o resto que deixaron estas relacións e trazos no seu inconsciente.
Durante unha longa época despois da morte de Freud os psicanalistas enredáronse bastante en van, é dicir,
neuroticamente 7, na análise da transferencia e da contratransferencia. Parece que o único importante na
psicanálise eran as relacións entre analizante-analista, os papeis ou roles imaxinarios que o analista xogaba
para o analizante: ser o seu pai, ser o seu protector, converterse no eu ideal ao cal aspirar, etc. É sen dúbida
necesaria unha boa transferencia ou aló menos unha non demasiado agresiva, mais a análise non se pode
reducir a isto, a risco de caer en certa visión narcisista da psicanálise, na que o analista xulga todo en relación
ás reaccións que el causa no analizante sen ir máis alá. Outro erro sería gastar tódalas enerxías en reforzar o
eu do paciente, a súa autoestima. Esta é a ferramenta que lles permite a moitos psicólogos manter a súa
clientela, a base de reafirmalos, de aseguralos nos seus propósitos ou de desmentir os reproches que se dirixen
cara si mesmos. O analizante intenta facerse amar polo analista, e cando este se presta ao xogo a análise
fracasa. Non pasa do imaxinario. Ademais este é un terreo algo esvaradío, porque pódese estar reforzando un
ideal o unha identificación que é daniña para o suxeito, pódese estar reforzando algo que é moi precisamente
o máis torturante para o suxeito.
O traballo no rexistro do imaxinario da psicanálise debería permitirlle ao suxeito un primeiro proceso de caída
de todos estes ideais e normas aos que está identificado, debería permitir que descubrira o carácter de
semblantes, de artefactos, de simulacro que teñen as identificacións sociais e persoais ás que se vinculou na
súa vida, o carácter imaxinario que ten esa identidade que se construíu o suxeito. Non se trata de romper con
todo, senón de poder contemplar as propias identificacións dende unha certa distancia: por exemplo, un suxeito
poderá advertir como ocupaba a posición do irmán pequeno máis guapo mais menos listo ou a posición da
filla destinada a herdar a empresa do pai, para quizais poder separarse algo desa posición imposta e escoller o
seu propio camiño vital.

1.2. O simbólico.
De partida cabe soster que o rexistro do simbólico de Lacan non ten nada que ver co símbolo no seu sentido
habitual. Símbolo segundo o Dicionario Xerais da Lingua é “1. Aquilo que se toma de maneira convencional
como signo ou representación dunha cousa ou dunha operación. 2. Imaxe ou cousa sensíbel que se emprega
como representación doutra por razón dunha analoxía ou dunha convención”. Por exemplo, o símbolo

7
Unha definición posible de neurose pode ser considerar que se trata daquel caso no que se perden excesivas enerxías nun
proceso preparatorio sen chegar a pasar á acción. A dúbida obsesiva é un bo exemplo.
4/11
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

$ representa o dólar americano. Outro americano, o filósofo Charles Sanders Peirce (1839-1914) distingue
entre tres tipos de signos:
- Se a relación é de tipo material, o signo é un icono: unha fotografía, unha estatua;
- se a relación é de contigüidade, o signo é un índice: unha pegada na area, o fume;
- se a relación é convencional, o signo é un símbolo: a $ de dólar, a propia palabra «signo».
A unidade básica da linguaxe da que parte Lacan é o significante, non o símbolo. O simbólico está formado
por significantes (palabras, acenos, accións...). Lacan afirma que un signo ou un símbolo son sempre algo que
representa unha cousa ou unha idea para un suxeito. Os significantes de Lacan, por estraño que pareza, son
algo que non representa nada para ningún suxeito, senón que significante é aquilo que representa un suxeito
para outro significante. Hai que insistir en que se trata de ‘para outro significante’ e non para outro suxeito.
Os significantes remiten uns aos outros sen facer referencia a ningún suxeito, que en todo caso está como por
debaixo sostendo a remisión dun significante a outro. Unha palabra do discurso dun paciente remite a outra
palabra, como, por exemplo, pai remite a ausencia, quedando o suxeito por debaixo do libre remitir duns
significantes a outros.
O simbólico de Lacan fai entón referencia á palabra, á linguaxe. Para aglutinar as dimensións falada e escrita
da palabra nun só concepto, Lacan prefire falar dos significantes. Ao contrario que Saussure, para Lacan o
máis importante dunha palabra non é o significado. A significación convértese nalgo que non se pode asociar
arbitrariamente cun significante, senón que para Lacan os significantes producen efectos de significación. A
concepción dunha palabra como unha remisión máis ou menos unívoca dun significante a un significado deixa
paso a outra concepción da linguaxe na que prima o significante e o significado pode variar en función de
múltiples factores.
Pensemos que estes conceptos nacen na época do estruturalismo francés dos anos 60, un enfoque compartido
por diversas disciplinas (economía, antropoloxía, lingüística, psicoloxía) e que se basea na idea de estrutura:
cada elemento debe ser pensado no interior dunha rede na que se sitúan diferentes elementos interconectados
de forma que o valor de cada un, antes que ser algo que podemos coñecer de maneira directa atendendo a el
por separado, é polo contrario algo que só pode ser coñecido atendendo á posición que ocupa en relación aos
outros cos que está en contacto. Por exemplo: se un estuda as relacións de parentesco nunha determinada
comunidade africana, descubrirá unha serie de leis que regulan os intercambios e as relacións posibles entre
os seus membros, permitindo unhas e prohibindo outras. Ser fillo-de non é unha función con valor por si
mesmo, senón máis ben un elemento intercambiábel seguindo as pautas que marca a estrutura. Unha teoría
estruturalista da linguaxe di algo así como que o significado dunha palabra é un efecto de significación que se
produce na remisión dunhas palabras a outras. Lacan deixa de lado o significado pensado como unha
representación mental asociada a un significante.
É a partir desta idea como vai poder afirmar que “o inconsciente está estruturado como unha linguaxe”,
afastando a psicanálise do rexistro do imaxinario para outorgarlle preponderancia ao simbólico. A anterior
5/11
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

sentencia remite a unha comprensión do inconsciente como aquel campo onde certos elementos ou palabras
significantes se relacionan entre elas, xogan en certo sentido entre elas. Certas palabras, certas frases se
depositan en cada suxeito cun certo valor e quedan gardadas no seu inconsciente: o inconsciente alimenta a
confusión, a malinterpretación. Durante unha análise un suxeito confesa que determinada frase pronunciada
por un familiar foi traumática para el. En realidade, a frase soe ser máis ou menos inofensiva, mais está
asociada a unha interpretación que lle dá un valor moi relevante: ese significante remite a unha significación
inconsciente. Cando un paciente de psicanálise está deitado no diván do psicanalista imponse a regra da
asociación libre, que consiste na obriga de dicir absolutamente todo o que se lle veña á cabeza e na orde na
que se lle veña á cabeza. Un acordo que pode resultar estúpido de entrada, mais que permite que afloren estes
significantes agachados no inconsciente dotados dun valor central.
Por exemplo: para un determinado suxeito feminino a frase materna “ti non vales nada” rematou por
sedimentarse co valor de “na medida en que non vallo por min mesma, podo emparellarme con calquera”.
Noutro suxeito, a frase “non sexas burro” é interpretada de maneira tal que remata por facer del un estudante
torturado pola perfección académica. Evidentemente, non é predicíbel como van depositarse estas oracións no
inconsciente –hai unha arbitrariedade dos efectos que desencadean sobre os individuos-, mais trátase
simplemente de atender aos exemplos para entender que quere dicir que o inconsciente se estrutura como unha
linguaxe. O inconsciente traballa ao igual que a linguaxe mediante operacións de remisión e xogos entre as
palabras (Freud xa distinguira dúas operacións básicas que eran a condensación e o desprazamento que Lacan
redenominará como metáfora e metonimia respectivamente).
A partir do rexistro simbólico Lacan pensa unha noción que fora central para Freud: o desexo. O desexo é
pensado por Lacan como sendo fundamentalmente falta. O suxeito desexa algo que lle falta, é falta-de-ser
[manque-à-être], no sentido de que aquilo que desexa se lle aparece baixo a forma dunha ausencia, como un
oco, como algo que non se ten e ao que se aspira. Pódese pensar no desexo mediante a figura do amor cortés,
imposíbel de acadar por definición: o amor que non se remata nunca de acadar, algo que queda sempre máis
alá. Durante unha época Lacan incitaba a unha ética do desexo, é dicir, a que o suxeito descubrira os seus
desexos inconscientes e que os perseguira implacablemente 8. Posteriormente, Lacan sosterá que a exixencia
da psicanálise desta época de que o suxeito persiga o seu desexo a calquera prezos, non pode seguir sendo
esgrimida. A loita polo cumprimento do desexo pode levalo a ter que sacrificar a súa felicidade en nome dun
desexo que vira entón do lado da lei. Este é un dos motivos polos que Lacan desprazará a comprensión da
psicanálise dende ser unha ética do desexo a converterse nunha ética do real e do goce –verase máis adiante
en que consisten estes dous conceptos.

8
Lacan ilustra isto ao longo do seminario 7, A ética da psicanálise, 1959-60, coa traxedia de Antígona. Polínices comete un acto de
traizón. O rei Creonte prohibe que reciba enterramento. Antígona, irmá de Polínices, desobedece a Creonte aínda sabendo que vai
ser condenada a morte. Lacan di que Antígona está obrigada polo seu desexo, en definitiva, por un conxunto de frases ou
significantes, unha rede significante que se teceu ao longo da súa vida, o feito de que é irmá de Polínice e de que debe obrar como
tal.
6/11
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

O desexo fai referencia á linguaxe e á interpretación. O desexo é simbólico, non porque remita a un obxecto
que simboliza algo outro 9, senón porque se formula na linguaxe e ademais porque resulta en certo sentido
sempre o resultado dunha interpretación. Unha frase por si soa dificilmente recolle o desexo dun suxeito. Ela
recolle a súa demanda, por exemplo, “dáme auga”, mais o desexo pode aparecerse tan só nun segundo
momento, cando é explicado, cando hai un discurso no que el é interpretado. De feito, deitado no diván, baixo
a única condición da asociación libre, o suxeito emite frases construíndo un discurso de lóxica aparentemente
incerta, mais do que remata por translucir e aparecerse un certo desexo.
Pois ben, o desexo xira e dá voltas en torno a certo obxecto que está como ausente. Lacan chámao o obxecto-
causa do desexo. Hai unha orientación filosófica que é a fenomenoloxía, fundada polo alemán Edmund
Husserl (1859-1938), que entende a conciencia como unha conciencia intencional: a conciencia está en certos
dos seus actos como dirixida-a ou apuntando cara aos chamados obxectos intencionais. Lacan afirma que o
desexo non debe ser entendido así, porque nel o obxecto se sitúa por detrás: o obxecto é como a forza que pon
en marcha o proceso dende a caluga do suxeito e non como o cebo que se lle pon diante.
O desexo pode imaxinarizarse, tomar forma en diferentes obxectos que vemos aí diante, mais el é algo máis
alá, algo anterior: o obxecto do desexo é un obxecto que causa desexo. Un suxeito merca un coche, insatisfeito
cámbiao aos poucos meses e logo una terceira vez pensa aínda que non era este realmente o modelo que quería.
En realidade, alén dos obxectos particulares nos que se imaxinariza o seu desexo, a causa do desexo era outra.
Por outra banda, o desexo está caracterizado por ser esencialmente insatisfacción. É dicir, nunca pode ser
realmente colmado. Mais esta situación non debe levar a interpretar que a única forma de superar a
insatisfacción naturalmente asociada a un desexo é deixar de desexar, tal e como en parte propón o budismo.
A falta asociada a todo desexo non debe ser considerada como unha carencia, senón como o motor que permite
que a vida continúe.
Se o desexo ten que ver coa interpretación e co discurso, o obxecto-causa do desexo maniféstase de maneira
negativa. É dicir, maniféstase como unha ausencia na palabra do suxeito, como algo que este non chega a
poder formular ou explicitar de forma totalmente transparente. Lacan afirma no seminario X que existen catro
paradigmas de obxecto-causa do desexo, que agora denomina obxecto pequeno a (o seo, as feces, a voz e a
mirada). Quere isto dicir que aquilo que non se pode dicir no discurso non se pode dicir precisamente porque
é algo que afecta ao noso corpo, que está máis alá da palabra. Os pacientes falan e falan e falan e dan voltas
no discurso en torno a algo que nunca remata de ser dito. O obxecto pequeno a é como un oco lóxico, como
un envoltorio baleiro en torno ao que poñemos palabras.
O paso do imaxinario ao simbólico dáse na progresión dunha psicanálise en diferentes frontes. Por exemplo,
a transferencia imaxinaria é reinterpretada por Lacan mediante o concepto de suxeito suposto ao saber, algo
que ten lugar no simbólico. O saber é a rede formada por certos significantes ou palabras que remiten unhas a

9
Neste sentido o simbólico sería a demanda, que se dirixe a un obxecto cando en realidade está movida por un desexo.
7/11
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

outras. O concepto de saber de Lacan non se refire a ter o coñecemento ou a habilidade práctica, senón que é
unha estrutura mínima que consiste en que a unha palabra lle podemos asociar outra, en que coñecemos a rede
de palabras que xira en torno a algunha delas. Por exemplo, saber o que é un lapis é poder remitir á palabra
“escribir”, escribir remite a “alfabeto” e así sucesivamente. O saber tomado globalmente sería o conxunto de
frases posibles que se poden facer en torno a un determinado tema. Trátase entón de pensar o saber como
vinculado á linguaxe e non á capacidade ou facultade de coñecemento.
No caso de quen se pon en posición de analizante hai unha suposición de que o analista sabe ou coñece o que
lle sucede. Supoñemos que hai un suxeito que sabe. Outra cousa é que logo se descubra que ese suxeito é en
parte un mesmo, que o que sucede é que o único que sabe o que lle sucede é o propio suxeito. Se un analizante
fai asociación libre diante dun analista é porque cre que este coñece aló menos o método para darlle sentido
ás súas palabras, que pode organizar o seu discurso. A transferencia deixa de ser unha relación imaxinaria para
pasar a consistir precisamente no sostemento desta posición dun suxeito que sabe.
A psicanálise é, entón, unha crenza no sentido, no feito de que as cousas suceden por algún tipo de lóxica,
unha crenza no inconsciente que considera que os síntomas son interpretables. Hai aquí en xogo unha
operación de introdución de sentido. Non se pode constituír un síntoma psicanaliticamente falando se a persoa
non cre no sentido. Se alguén di que unha dermatite se reduce a ser un trastorno da pel e unha asma unha
inflamación alérxica bronquial e nada máis, non hai discusión posíbel. A psicanálise é polo contrario a crenza
no inconsciente. O síntoma psicanalítico nace cando un síntoma en sentido corrente ou habitual se converte
en algo que hai que interpretar, algo que se descifra na palabra e na busca dun sentido.
Pouco a pouco, a psicanálise verase obrigada a cambiar de estratexia, porque se ben ata agora todo xiraba en
torno á interpretación e aos efectos de verdade que estas interpretacións provocan no analizante, en torno a
escoitar a palabra do analizante e permitirlle un traballo de desciframento das frases que lle chegan á súa
cabeza, agora entra en xogo un máis-alá da palabra que Lacan chamará “o real”.
1.3. O real.
O real de Lacan non é a realidade. Aínda sendo o que máis conta para o suxeito, non é a realidade. As cousas
que forman parte da realidade son como os libros ordenados nunha biblioteca: a realidade é un ordenamento
simbólico, o feito de poñerlle nome ás cousas e que así estas se ordenen unhas en relación ás outras. Por
exemplo, a creación divina narrada no libro Xénese da Biblia pasa polo feito de nomear as cousas: a primeira
frase do libro é “no principio era o logos”. O real lacaniano é, ao contrario que o concepto de realidade, un
concepto fundamentalmente negativo. Tal e como fai a teoloxía negativa, que non pode falar de Deus máis
que negando calquera atribución ou por analoxía (Deus non é finito, non é limitado temporalmente, non é a
bondade entendida no sentido humano, etc.), así xorde o concepto do real. O real é, de entrada, o imposíbel,
sobre todo, o imposíbel de dicir, o imposíbel de simbolizar.
Partindo dos resultados de Freud en Alén do principio do pracer (1920) Lacan introduce o concepto de goce
[jouissance] para referirse a unha certa satisfacción inconsciente do suxeito no despracer. Hai un goce que se
8/11
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

impón e que é moi custoso para o individuo. Por así dicilo, o inconsciente do suxeito goza a costa do propio
suxeito. O obxecto pequeno a deixa de ser considerado na súa vertente de ser obxecto-causa do desexo e
comeza a ser pensado como obxecto de goce do suxeito, como unha función que produce goce.
Hai unha parte da forma de gozar do suxeito que pode ser interpretada. Falando é posta en palabras e se
descubre de que pé coxea o suxeito (goce fálico, goce que obedece ao sentido, dirá Lacan no seminario XX).
Outra parte queda como máis alá, non obedece ao significante, non pode ser posta en palabras (goce Outro).
Segundo este novo enfoque, a operación psicanalítica remataría cando aquilo que se conseguiu saber é
suficientemente satisfactorio para o suxeito como para non obrigalo a seguir investigando, cando aquilo que
non-sabe xa non é un problema.
O real lacaniano en tanto que imposíbel esta situado nunha certa lonxanía ou escuridade, mais pode ser
pensado tamén o real como o máis próximo; en ocasións, demasiado próximo. No seminario X, impartido no
curso 1962-1963 e dedicado á angustia, Lacan afirma que a angustia é un afecto que non engana. Os afectos
son os efectos da linguaxe sobre o corpo. Por exemplo, o que desencadea no corpo un insulto. Para Freud os
afectos poden enganar, é dicir, pode que non se correspondan á situación real e estean desprazados. Porén, a
angustia é para el sempre indicador de que o suxeito se sente ameazado. Lacan di que non é útil pensar a
psicanálise como unha teoría das emocións ou dos afectos porque estes poden estar sempre desprazados. Por
exemplo, cando choramos de alegría. Porén, o caso da angustia é especial: ela non engana. Para Lacan a
angustia aparece ante a presenza do obxecto do desexo, é dicir, cando o obxecto do desexo está ou o suxeito
pensa que pode estar cerca.
Se a situación angustiante soe desaparecer cando é posta en palabras -o mellor para a ansiedade é falar- é
porque algo dese real ameazante que é a angustia é calmado mediante o simbólico.
Cada suxeito é un estilo de goce; os seus síntomas obedecen a certo estilo, que en ocasións se fai
excesivamente pesado. A cuestión evidentemente é descubrir como opera o sentido ou a palabra sobre este
real do suxeito. Semella que ata agora postulamos dous polos opostos – simbólico e real, mais o problema está
e ver como é posible que a través do interpretar, do dar sentido, sexan posible cambios na relación que o
suxeito ten co seu real.
A ciencia sitúase nunha posición oposta á psicanálise porque ela quere tratar directamente o real sen pasar
polo sentido. O sentido non é necesario para a ciencia, posto que o único que hai para ela é o real e o único
que se pode facer a nivel psiquiátrico semella ser medicamentar este real. Ao saber científico medical cabe
obxectarlle que os síntomas son interpretables, que unha persoa só é alérxica aos gatos de determinadas casas
e non de todas, que certas asmas parecen ser provocadas só en determinada ocasións, etc.
A psicanálise lacaniá apunta na súa última versión ao real máis alá do sentido, mais a súa posición é distinta
da posición da ciencia. Non se trata de intentar suprimilo, senón de modificar a posición do suxeito ao seu
redor. O enigma entón é saber como pode operar o plano simbólico sobre o plano real para crear certas
modificacións que perduren, determinar como falando é posíbel que haxa cambios subxectivos relevantes con
9/11
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

respecto a iso que constitúe verdadeiramente o máis sólido de cada suxeito, a súa forma de gozar. Ata agora
dixemos que o real era o imposíbel de dicir, aquilo que queda necesariamente como resto non significantizado,
non dito. O proceso de desciframento, de dar sentido, de interpretar podería de por si ser continuado ata o
infinito. Nada impide regresar sobre un tema e darlle aínda outra volta máis, revisalo e interpretalo de xeito
diferente. Nas sesións psicanalíticas prodúcense efectos de verdade: frases que parecen definitivas, mais que,
porén, non soen durar demasiado. A natureza da verdade é a de xurdir e caer constantemente. De aí que Freud
falara finalmente dunha análise infinita (Lacan prefire dicir: indefinida). Porén, por debaixo da aparición e
caída ininterrumpida da verdade hai un estilo constante, algo que permanece por debaixo e que vai coma
decantándose pouco a pouco. É necesario pasar polo laborioso e longo proceso da palabra, mais coa vista
posta neste outro elemento. A interpretación do analista nesta última orientación da psicanálise non debe
apuntar agora a descifrar definitivamente, a clausurar o sentido dunha frase, senón a mobilizar as
interpretacións posíbeis para que o suxeito poida detectar o estilo xeral que estas debuxan.
En que consiste unha cura e unha fin de análise vai depender de cada suxeito. Semella que unha análise remata
cando un se dá por satisfeito e deixar de acudir ao seu analista, ou aló menos deixa de acudir para facer
asociación libre e solicitar unha interpretación do seu discurso. A fin dunha análise prodúcese con toda
seguridade cando o analizante non retorna máis ao diván, mais cando o fai porque algo se satisfixo nel que o
levou a deterse. Hai algo que despois dun traballo que soe ser longo quedou decantado para sempre e que
permite un certo reposicionarse ante aquilo que era problemático. Unha pequena modificación a este nivel, un
identificarse ao que un é, que ao mesmo tempo pasa por poñer o propio síntoma ao servizo dun mesmo e non
ao revés –a timidez que de inhibición represora se transforma en arma de sedución, a dificultade angustiante
para falar en público que se transforma en desempeño eficaz dunha actividade laboral privada-, pode xerar
unha notable situación de satisfacción. Máis que de cambiar os síntomas, trátase de facer que comecen a
traballar en beneficio do suxeito, conseguir que non sexan tan prexudiciais, darlles unha nova orientación,
porque o real insiste e non desaparece, mais pode deixar de ser excesivamente silvestre e salvaxe para pasar a
estar algo máis domesticado.
Trátase de pequenas transformacións tan leves aparentemente como cambiar o goce masoquista que se agacha
tras a asunción da frase “non vales nada”, de maneira que o suxeito pase agora a pensar que en realidade non
ten prezo. Unha posición de goce, un estilo de estar na vida non é algo que vaia cambiar facilmente. Quizais
unha formulación correcta da orientación lacaniá na última época do ensino de Lacan consista en soster que
se trata tan só de fracasar ben, partindo da idea de que a psicanálise é unha práctica que conscientemente está
destinada ao fracaso, posto que hai algo no individuo que se resiste ser transformado. Lacan mesmo titulaba
en 1967 un dos seus escritos “A psicanálise. Razón dun fracaso” 10. Fronte ás promesas dunha sociedade de
consumo que se atribúe a pretensión de poder colmar todos os desexos do suxeito, de poder concederlle o goce

10
“La psychanalyse. Raison d’un échec”, Lacan, Autres écrits, Seuil, 2001, págs. 341-349.
10/11
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

pleno, de poder instalalo nun real amable e servizal, a psicanálise é un elemento de resistencia cando se pensa
como esencialmente ligada ao fracaso. Agora ben, o fracaso dun suxeito en análise que descubre esta
imposibilidade do goce absoluto e a necesidade do seu síntoma será para el bastante menos doroso que o
fracaso burdo e directo na vida. Polo camiño, os efectos terapéuticos terán sido de seguro que numerosos e
esenciais. O único necesario para que este fracaso poida seguir tendo lugar é que exista aínda alguén que poida
desempeñar o papel de analista, que se preserve un espazo a onde poder dirixir en palabras a angustia cando
esta sexa excesiva. E o certo é que isto comeza a ser cada vez menos evidente ante a ameaza dos novos amos
modernos disfrazados de saber: a xenética, a neuropsiquiatría e a industria farmacéutica.

11/11