Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

5.1. Horkheimer: a renuncia á felicidade e ao pracer como resultado á subxectivación capitalista.

Horkheimer sostén que a chegada co capitalismo supuxo unha ruptura con toda concepción antiga e
medieval do ser humano, fundamentalmente referidas ao concepto dunha natureza humana estábel,
ben polo lugar que esta ocupaba no cosmos (Antigüidade) ou ben polo lugar que Deus lle atribuía no
conxunto da comunidade cristiá (Idade Media). A ruptura con estas concepcións levará a que na Idade
moderna o concepto de ser humano non se poida separar dunha “análise histórica, política e
psicolóxica”, (Horkheimer 1936/2001, 66) deixando de tomar como referencia unha noción de
natureza humana como algo constante.
Na modernidade a pregunta polo ser humano convértese na pregunta faise pola natureza do ser humano
individual, como se tratase agora de preguntar pola a relación entre seres humanos autónomos no
sentido de propietarios. A pregunta toma como o ser humano en xeral ao ser humano individual, por
fóra da súa pertenza a unha clase social e por fóra da súa pertenza a unha sociedade na que está en
relación con outros seres humanos.
As descricións dos filósofos modernos sobre o ser humano “acadan, con ou sen intención dos autores,
significado moral” (Horkheimer 1936/2001, 68) referente a como se debe comportar o ser humano na
sociedade.
Por unha banda temos a concepción pesimista de Maquiavelo, Hobbes e o puritanismo (Lutero,
Calvino). Pola outra, a positiva de Spinoza, Tomás Moro e Rousseau, que defendían a natureza
harmónica do ser humano corrompida polas circunstancias sociais.
Segundo Horkheimer, esta oposición non se debe a unha mera diferenza de posición ética e espiritual
dos autores dos diferentes bandos. Tampouco se trata de que a explicación se deba ás diferencias
políticas dos estados de orixe. Por exemplo, Maquiavelo tería unha concepción pesimista porque Italia
estaba en mans dos estranxeiros por culpa das división internas; Moro tería unha concepción optimista
porque Inglaterra permanecía fóra da esfera de influencia das potencias estranxeiras e estaba
perfectamente unida. Para Horkheimer a explicación última das diferentes orientacións das definicións
de ser humano é de carácter sociolóxico no sentido de relacionarse cunha análise feita dende o punto
de vista da teoría das clases sociais:
- aqueles pensadores que insistían nos instintos bestiais agresivos dos seres humanos facíano para
xustificar a opresión. Así, falaban da maldade e do cinismo do ser humano que só podía ser contida
mediante a represión.
- aqueles que insistían na capacidade de formarse e educarse dos seres humanos, facíano para defender
a liberdade, mais unha liberdade formal (de confesión, de profesión) que non se materializaba nunha
liberdade real (por exemplo, a liberdade de escoller vivir baixo outro sistema económico).
1/7
 Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

- e cabería engadir un terceiro grupo de pensadores con moito menos eco, que son aqueles que confesan
abertamente que o ser humano é egoísta e que o é alén dos límites convencionais (Bentham,
Mandeville, Sade despois, Nietzsche), sen engadir inmediatamente unha crítica e sen ofrecer ningunha
alternativa posíbel. As clases socias altas e, en xeral, á burguesía non lles interesaba que se difundira
este tipo de crítica aberta, porque poderían deixar translucir que elas mesmas estarían sendo movidas
por estes intereses. A denuncia aberta do egoísmo sería perigosa para os seus intereses por implicar a
posibilidade de mobilizar os intereses das clases populares.
Do que se trata é de denunciar o egoísmo, sobre todo o das clases populares, e ademais soster que é un
problema de autocontención non controlalo. Para que o sistema funcione debe manter oculto o egoísmo
das clases dirixentes, que se indignan cando o seu verdadeiro carácter é proclamado. Se algún egoísmo
se tolera, é aquel dos estados, é dicir, aquel que supostamente defende os intereses dos estados nas
guerras internacionais, pero que en realidade agacha os intereses de pequenos grupos económicos aos
que lles importa ben pouco a felicidade da maioría.
Por exemplo, Federico II de Prusia enfádase coa caracterización do gobernante que fai Maquiavelo e
pretende facer pasar por desinteresada a súa xestión do goberno.
A descrición da sociedade de Mandeville en A fábula das abellas; ou vicios privados, beneficios
públicos (1714) denuncia satiricamente o egoísmo das clases dominantes. Mandeville afirma
ironicamente que en realidade as leis sociais resultan da vontade egoísta dos máis febles de protexerse
dos máis fortes. As accións dos seres humanos non poden ser distinguidas entre accións nobres e malas,
porque os vicios privados fomentan o ben público mentres que certas accións altruístas poden destruílo.
Por exemplo, un libertino vicioso dálle traballo a xastres, servidores, prostitutas, de maneira que a súa
violencia beneficia a toda a sociedade. Así, Inglaterra sería próspera grazas aos vicios dos seus
dirixentes, posto que é a busca do propio interese a condición necesaria para a prosperidade do todo.
Mandeville será criticado por Berkeley no seu Alcifrón: ou o filósofo do minuto. En sete diálogos.
Contendo unha apoloxía da relixión cristiá contra aqueles que se chaman libre-pensadores (1732).
Os librepensadores aos que se refire Berkeley son Mandeville e o NOBRE filósofo Shaftesbury (1671-
1713), quen confiaba en certo sentimento innato aos seres humanos para descubrir o ben moral e
desenvolver o bo gusto, que consideraba como sinónimos. Berkeley, filósofo e clérigo e logo bispo
irlandés de familia acomodada, propuxo como obxectivos vitais a loita contra o materialismo e a
defensa do cristianismo, converténdose no voceiro dos ideais da burguesía inglesia.
Mesmo nos autores que desenvolven unha concepción positiva do ser humano bota en falla
Horhkeimer unha crítica radical das condicións de vida dos seus coetáneos. Se Rousseau defende que
o ser humano é por natureza bo, e que é a sociedade a que o corrompe, non ofrece ningunha análise
sobre a orixe desta corrupción. No fondo, a súa diagnose non é distinta da análise dos filósofos e
2/7
 Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

teólogos pesimistas como Calvino. Rousseau condena tamén os malos instintos e a agresividade do ser
humano en sociedade, mais en ningún momento denuncia as razóns da situación social responsábel de
corrompelos. Por outra banda, Rousseau afirma que todos os males da sociedade comezan coa
propiedade privada, mais logo afirma que a propiedade é sagrada. No segundo libro do Emilio. Ou da
educación (1762) afirma que a primeira idea que se lle debe ensinar a un neno é “menos a da liberdade
cá da propiedade” ou que “É certo que o dereito de propiedade é o máis sagrado de todos os dereitos
do cidadán e en certo sentido aínda máis importante cá liberdade mesma” (Artigo sobre economía
política (citado en Horkheimer 1936/2001, 122). Rousseau despreza calquera diversión e pracer.
Nunha carta a D’alembert (J. Rousseau ao señor d’Alembert con motivo do seu artigo Xenebra no VII
volume da Enciclopedia, e máis particularmente verbo do proxecto de fundar un teatro cómico nesta
cidade, 1758) critica o teatro e só o tolera como un pasatempo necesario polas circunstancias sociais,
mais que en realidade debería ser prohibido.
Horkheimer afirma que existe un punto común a ambas concepcións (egoístas e non egoístas) que é a
falta de análise social. Tantos os que consideran a natureza humana como pecaminosa en si mesma
como aqueles que defenden a súa pureza unicamente corrompida pola sociedade actual, obvian a
existencia dun conflito social aberto na sociedade burguesa tanto a nivel interno (entre diferentes
grupos económicos e entre diferentes clases sociais) como externo (entre diferentes nacións). Este
conflito, este “estado de guerra cara a dentro e cara a fóra” (Horkheimer 1936/2001, 69) non se vería
recollido nas teorías antropolóxicas de ningún xeito. Segundo Horkheimer a sociedade capitalista
nacente recoñecería nos feitos que a única forma normal de subsistir neste mundo é mediante o
desenvolvemento do egoísmo e da hostilidade. Porén, as antropoloxías filosóficas de corte burgués da
época non recoñecen nada que se separe da necesidade de que impere a concordia, o amor ou a
sociabilidade ben sexa mediante a represión ou o adoutrinamento moral.
Por exemplo, os alegatos da relixión, da metafísica e a declamación moral contribúen a crear o ideal
falso dun ser humano virtuoso e logo denuncian que na realidade non exista este ser humano
responsabilizando os propios suxeitos.
Para Horkheimer a moral idealista e puritana que aparece nos séculos XVI e XVII ten causas
económicas.
- Por unha parte, era necesario moderar o desenfreo cada vez maior ao que inducía a libre competencia
entre as clases altas recentemente aparecida, porque en caso contrario a vida social enteira non era
posíbel. O dereito penal e civil traballan neste campo, creando diferentes institucións xurídicas.
- Por outra, os hábitos e costumes limitan a competencia, considerando de mal gusto o abuso e o
excesivo lucro.

3/7
 Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

Agora ben, son poucas as situacións nas que isto abonda. Cando non chega coa invocación da
moderación, foron necesarias outras medidas estatais político-económicas máis fortes para limitar o
lucro. E sobre todo, fíxose fundamental o papel das organizacións eclesiásticas e privadas, que
buscaban difundir e asentar determinada moral entre as clases populares cuxo concepto de ser humano
era mistificado e idealizado. Esta moral rexeitaba todo instinto non dirixido á reprodución da
sociedade. Os valores que se difunden entre os pobres son “docilidade, modestia, disciplina e sacrificio
en favor do todo, é dicir, a represión das súas reivindicacións materiais” (Horkheimer 1936/2001, 73).
Entre os pobres foméntase a competencia (empresa privada) e critícase calquera tipo de reunión ou
acción común.
Por outra parte, mentres que o egoísmo dos pobres é criticado por ser bestial ou por non responder ao
ideal dunha natureza humana harmoniosa, os poderosos non se vén afectados por ningunha destas
críticas: o xuízo moral non ten ningunha consecuencia real e pode ser soportado. Mentres os pobres
deben renunciar á súa exixencia de felicidade, os ricos só teñen que asumir como moito unha crítica e
rexeitamento morais do seu comportamento sen consecuencias reais. As clases dominantes, cando algo
da ideoloxía que propugnaban para os dominados, retornaba sobre eles, sempre podían argüír que polo
ben de toda a sociedade non lles quedaba outro remedio que ter que explotar os seus inferiores, tal e
como recollía satiricamente Mandeville.
Esta educación moral promovida pola burguesía que se serve da relixión e da metafísica sería segundo
Horkheimer o complemento teórico a unha represión real sobre as clases populares. Destas clases
reclámanse privacións, autodisciplina e espírito de conciliación cos dominadores a cambio de nada.
Os malos instintos que contiñan as súas almas –ben pola súa propia natureza, ben por culpa da vida en
sociedade, mais nunca por culpa das condicións sociais e da división en clases- debían ser domados e
controlados.
A loita da burguesía contra o egoísmo das clases populares convértese nunha loita contra o seu goce
irracional/non funcional e libre e contra todos o sentimental. No lugar do goce inmediato e do pracer
–en especial, o pracer sexual-, o ser humano debe dedicarse a ‘valores superiores’, ao deber, ao honor
e aos seus deberes cara á comunidade. Paradoxalmente, exíxese que o ser humano sexa feliz nas
condicións vitais máis insoportábeis de renuncia. O pracer sexual e o goce material non son o obxectivo
do traballo, senón que a súa realización encoméndase ao cumprimento do “deber, honor e comunidade”
sublimando as enerxías cara ao ámbito do “valor cultural” (Horkheimer 1936/2001, 77).
Se a moral, sexa relixiosa ou non, non consegue desempeñar correctamente a súa función anestesiante, aparecen
toda unha serie de elementos culturais que intentan compensar da renuncia á felicidade. Trátase de espazos que
intentan compensar as renuncias brutais ás que se ve sometido o individuo humano baixo o novo sistema
económico: “el aparato cultural para la producción de alegría. La taberna y las fiestas patronales del pasado, los

4/7
 Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

actuales espectáculos deportivos y políticos de masas, el cultivo de la vida familiar afectuosa, las modernas
industrias del entretenimiento, las emisiones de radio, alegres y serias, todo se orienta conscientemente a un
estado de satisfacción” (Horkheimer 1936/2001, 77).
O concepto de felicidade que resta e sobrevive a esta operación é un concepto puramente negativo que
pasa a ser simplemente “quedar a salvo dos golpes do destino e dos conflitos de conciencia”
(Horkheimer 1936/2001, 78), non padecer nin dores nin medos, debendo ficar o suxeito nunha especie
de apatía neutra fronte a si mesmo e fronte á súa circunstancia. Mesmo no ámbito da parella agárdase
que o pracer non desempeñe un papel central, senón que sexa o mínimo necesario para que as
apetencias sexuais deixen de molestar.
Todos estes conceptos responden a un cambio de sistema económico. En efecto, co paso da escravitude
feudal á sociedade de clases capitalista as relacións de dominación son interiorizadas por uns suxeitos
supostamente independentes, dotados teoricamente de liberdade absoluta e coa capacidade e o deber
de controlarse a si mesmos.
Os ideólogos da nova clase social burguesa teñen que agachar que en realidade o principio que regula
o funcionamento das sociedades capitalistas non é a cooperación e a busca da felicidade colectiva,
senón o mercado. O suxeito debe asumir pouco a pouco que é un individuo pechado en si mesmo, cuns
intereses propios e non compartidos con ninguén máis, e que só se debe relacionar cos demais baixo a
forma de relacións contractuais (contrato de traballo, compras, vendas...). Mesmo nun filósofo tan
optimista ao respecto das capacidades humanas para liberarse como Spinoza –para quen o
entendemento humano pode entender as causas que o determinan e mediante esa comprensión acadar
algo de liberdade-, Horkheimer rastrexa a presenza dun concepto individualista de ser humano: o ser
humano sería unha manifestación do conatus –forza de perseveración no ser do suxeito – co principal
obxectivo de lograr a autoconservación individual.
A ruptura dos vínculos entre os individuos deixa paso a unha sociedade fría na que non existe ningún
obstáculo nin moral nin político á explotación duns suxeitos por parte doutros mentres se cumpran as
condicións legais pactadas.
A aparente interese dos caudillos burgueses ou dalgúns teóricos burgueses no benestar das masas é
falsa e agacha a utilización das clases populares para vingarse das clases sociais inimigas. Por detrás
dos ideais de liberdade e xustiza agáchase a loita contra a aristocracia; cando se fala dunha nova
sociedade onde a paz e a felicidade serían posíbeis, non se dubida en ningún momento de que esa
sociedade distinguirá entre posuidores e desposuídos, é dicir, que se tratará dunha sociedade de clases.
O caudillo burgués exixe sacrificio, obediencia, purificación interna e ser obxecto de amor exclusivo
ao mesmo tempo que impide o establecemento de relacións comunitarias con outros individuos da

5/7
 Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

mesma clase social. E converte a pregunta pola propia felicidade e polo propio pracer conxénita a todo
suxeito nun acto desprezábel de egoísmo.
O protestantismo fai forte ademais a idea de que o éxito nos negocios é un presente divino e un signo
da superioridade ética de quen o consegue; no polo inverso, a pobreza e a miseria son consideradas
como resultado dalgunha culpa moral que hai que expiar.
O humanismo renacentista e moderno pode ser interpretado historicamente dende un dobre punto de
vista:
- por unha banda, realiza unha glorificación do ser humano como dono do seu destino alén das
determinacións da natureza ou da relixión.
- pola outra, agocha que a autodeterminación non é posíbel nunha sociedade na que a vida social está
rexida por normas intocábeis, alén da vontade do suxeito. O individuo concreto non pode facer nada
contra elas.
Situado fronte a este dilema, Horkheimer considera que son dúas as opcións. Ou ben tomar consciencia
de que está tendo lugar unha loita de clases que xera unha situación inxusta, buscando facer realmente
reais a liberdade e a xustiza formais da sociedade liberal burguesa; ou ben pregarse á orde xerárquica
burguesa “lo que conduce al desprecio secreto de la propia existencia concreta y al odio frente a la
felicidad del otro, a un nihilismo que se ha expresado repetidamente, en la historia de la época moderna,
como la negación práctica de todo aquello que es alegre y feliz, como barbarie y destrucción”
(Horkheimer 1936/2001, 135).
Para Horkheimer, e para toda a Escola de Frankfurt, no corazón das sociedades capitalistas modernas
latexaría agochado este autodesprezo do individuo, existindo fenómenos históricos que fan aflorar este
autoodio en forma de movemento nihilistas e autodestrutores, como, por exemplo, o fascismo. O terror
como ferramenta de goberno do fascismo na súa época de máximo esplendor, é dicir, a liquidación de
calquera adversario ideolóxico ou político, pediría que o individuo pagase o prezo de sacrificarse en
aras do ideal baleiro dunha sociedade perfectamente cohesionada e organizada e limpa de elementos
alleos.
O terror fascista dirixiríase tanto cara a fóra (os inimigos) como cara a adentro (exixindo un sacrificio
e unha renuncia totais á felicidade, o ascetismo propio do soldado na fronte de batalla. O problema é
que os sacrificios que se reclaman non desembocan nunha sociedade mellor no sentido de máis plena,
senón que se volve a un traballo alienado e mal pagado, á unha xerarquía social inxusta e a unha vida
ascética e de pouco pracer. E por isto polo que as masas desprezan durante moitos séculos a
creatividade, a xenialidade, todo o que destaque, e Nietzsche acerta na súa diagnose cando afirma que
a moderna democracia pretende igualar a todo os cidadáns e non permitir que ningún destaque pola
súa vestimenta, polas súas maneiras, polas súas prácticas sexuais... Mesmo máis: son desprezados
6/7
 Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

todos aqueles que confesan abertamente que desfrutan da existencia e que sosteñen que é posíbel unha
felicidade máis plena, porque eles demostrarían coa súa mera existencia que non ten ningún sentido o
ascetismo sacrificial que o capitalismo pide dos suxeitos.
“A cada uno de esos individuos de la masa les parecería // entonces que su vida entera
ha sido errada, si se descubriera que el goce es algo verdaderamente valioso y la
aureola de la abstinencia es pura imaginación” (Horkheimer 1936/2001, 136-37).
Por isto a burguesía sentirá un resentimento tan fondo contra a nobreza, símbolo do luxo, do fasto e da
superioridade a nivel cultural e a nivel do saber comportarse en sociedade. E por iso tamén o pobo
xudeu será obxecto histórico de odio, posto que ao manterse á marxe da sociedade non renuncia á
diferenza que o caracteriza. Calquera resto de “epicureísmo e materialismo” será considerado como
un inimigo a perseguir de maneira atroz, posto que estes elementos fan un cuestionamento da existencia
daqueles membros da masa que renuncian en nome dun ideal de funcionamento harmonioso e orgánico
da sociedade que en realidade non é tal.
Que exista algo así como o luxo, que é inútil, fai que sexa posto en cuestión o ideal de que a pobreza
é mellor cá riqueza. A intención da burguesía é que as masas interioricen que ningún elemento ten
dereito a destacar por enriba doutro cando das clases populares se trata. Trátase de levar a cabo unha
nivelación por abaixo na que finalmente son todos os individuos sacrificados, posto que son
sacrificadas todas as singularidades en beneficio da masa.
E por isto polo que Horkheimer sostén que Nietzsche, e outra serie de pensadores que foron
predecesores de Nietzsche na análise do egoísmo–como Mandeville- ou da crueldade humanas –Sade
poden servir para rescatar a parte da alma humana que as clases dominantes exixen sacrificar, conter
e reprimir. En lugar de que reivindicar o seu dereito á felicidade, as masas prefiren colaborar nun
sistema que afirma que ningún membro das clases populares ten dereito á felicidade porque iso sería
unha traizón aos restantes membros da masa. Prodúcese unha igualación que en lugar de facer que os
individuos ascendan, provoca un descenso xeneralizado de todos:
“ ‘Igualar’ tiene dos significados: elevar lo que está abajo, poner la más alta exigencia
de felicidad de modo consciente como norma de la sociedad, o también rebajar,
suprimir la felicidad, hacer descender todo a la actual miseria de la masa” (138).
No nome do interese da maioría –o utilitarismo de Stuart Mill propón que o obxectivo que debe
perseguir un suxeito que quere ser moral é a busca da felicidade da maioría e que debe organizar as
súas accións baixo ese principio-, acaba xeneralizándose a infelicidade e sacrificio de todos.

7/7