Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

Tema 5.3. A denuncia da represión en Marcuse.

1. Vida e obra de Marcuse.

2. Asunción do concepto freudiano de cultura.
3. A unidimensionalidade.
4. Psicanálise e política.

5.3.1. Vida e obra.

Herbert Marcuse (1898-1979) foi un filósofo e sociólogo alemán, nado en Berlín. Estudou filosofía
primeiro en Berlín e logo en Friburgo, onde se licenciou en 1921. Dende os inicios dedicouse aos
estudios sociais no Institut für Sozialforschung de Frankfurt, onde tivo como compañeiros a Theodor
Adorno, Walter Benjamin e Max Horkheimer –grupo coñecido baixo o nome de Escola de Frankfurt-.
Co auxe do nazismo en Alemaña expatriouse a Xenebra e dende alí, e logo dunha estadía en París,
instalouse nos EEUU, onde adquiriu a nacionalidade en 1942. Traballou para a Axencia Estratéxica
Americana (organismo previo á CIA) durante a guerra informando sobre Alemaña.
A partir de 1951, impartiu aulas en varias universidades americanas, Columbia (New York), Harvard
e, finalmente, xa xubilado, na Universidade de California (San Diego), nas cales foi profesor de
ciencias políticas e filosofía.
A partir de 1968 deixou o seu labor como docente e viaxou por toda Europa, ditando conferencias e
participando en numerosos debates con estudantes. Ao pouco tempo converteuse nunca especie de
intérprete teórico para a formación dos movementos estudantís da época en Europa e nos Estados
Unidos, que culminarían no maio do 68 europeo. A súa participación nestes e noutros movementos
políticos, fíxoo un dos máis famosos intelectuais da época.
Morreu o 29 de xullo de 1979, a idade de 81 anos, dun ataque ao corazón en Frankfurt, xusto antes
de impartir unha conferencia por invitación dun membro da segunda xeración da Escola, Jürgen
Habermas.
Obras principais:
A ontoloxía de Hegel (1932).
Razón e revolución (1941).
Unha investigación filosófica sobre Freud (1955).
Eros e civilización (1958).
O marxismo soviético (1958).
O ser humano unidimensional. Estudos sobre a ideoloxía da sociedade industrial avanzada (1964).

1
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

Cultura e sociedade (1965).

O final da utopía (1967).
Política e psicanálise (1968).
A permanencia da arte (1978).

5.3.2. Asunción do concepto freudiano de cultura.

En Eros e civilización (1958) Marcuse interésase pola psicanálise considerando que Sigmund Freud
brindaba elementos suficientes como para unha análise crítica da sociedade e da cultura, encontrando
nela elementos para compensar as insuficiencias teóricas do marxismo no que se refire á psique
individual.
Toma a vertente filosófica de Freud, que sostiña a dualidade entre Eros e Thanatos:
- Eros, pulsións sexuais, como tamén aquelas forzas sublimadas que foron desviadas dos seus fins e
que se encontran ao servizo da cultura.
- Thanatos, pulsión de morte, agresividade.
En Eros e civilización Marcuse sostén a posibilidade dunha sociedade menos represiva e máis
gratificante, na que Eros (amor, creación) debería predominar sobre Thanatos (morte, destrución).
Esta sociedade podería aparecer a condición de poñer fin ao traballo alienado (Thanatos) e permitir a
aparición do suxeito como suxeito autorrealizado (Eros). A cultura tería na súa base a loita entre estas
dúas pulsións. Unha parte da vida pulsional estaría reprimida, mais a represión das pulsións sexuais
incluiría tamén ás agresións das que Eros extrae enerxía para canalizala na cultura. Polo tanto a cultura
sostense na renuncia pulsional, xerándose agresividade e polo tanto culpa. É así que Freud non era
optimista respecto de que unha sociedade puidese ser feliz.
A civilización apóiase sobre a represión permanente dos instintos humanos, substituíndo a
satisfacción inmediata dos mesmos por unha satisfacción diferida. “O metódico sacrificio da libido,
a súa desviación inexorablemente imposta cara a actividades e expresións útiles dende o punto de
vista social, é a cultura” di Marcuse, sintetizando a visión freudiana. Ao deixar o “principio de pracer”
e asumir o “principio de realidade”, “o ser humano, que era pouco máis que unha maraña de
tendencias animais, converteuse nun Eu organizado”.
Unha civilización non represiva é unha quimera para Freud. O principio do pracer e o de realidade
son para el antagonistas irreconciliábeis. Marcuse non coincide có fundador da psicanálise neste
punto. Dende unha visión da historia inspirada no materialismo histórico de Marx, considera que esta
oposición non é metafísica, que non se orixina na natureza humana, senón que é produto dunha
organización social histórica determinada.

2
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

Que a cultura impoña sempre unha certa violencia e represión, como di Freud, non implica que non
sexa posíbel pensar noutra cultura que non sexa represiva. Unha cultura madura caracterizaríase por
permitir un desenvolvemento pulsional libre de represión. A racionalidade humana debe apuntar a un
máis alá da dominación externa e interna. A sociedade debería organizarse, grazas aos medios
técnicos existentes, segundo as necesidades fundamentais dos seus membros: alimentación, vivenda,
vestimenta, ocio.
O principio que rexe a vida das sociedades capitalistas contemporáneas é o principio de rendemento,
de produtividade, que considera como obxectivo da existencia o aumento do estándar de vida
entendido como a cantidade de produtos de consumo (coches, televisores, tablets...) eternizando a
sensación de carencia e a competencia. A redución do desexo fanático dos produtos de consumo
veríase compensada por un aumento de liberdade. O culto á produtividade debería deixar paso ao
culto á creatividade.
Segundo Marcuse o progreso tecnolóxico tería creado xa as condicións para unha liberación respecto
da obriga do traballo, é dicir, para unha ampliación do tempo libre. Marcuse considera que iso faría
posíbel a liberación das potencialidades reprimidas que unha vez liberadas permitiranlle aos suxeitos
descubrir o mundo e a si mesmos.
Que impide a chegada desta nova sociedade? O poder que, co fin de perpetuarse, alimenta un estado
de necesidade que xa non é tal. Así, por exemplo, o poder transforma o que podería ser unha liberación
sexual (unha evolución cara a unha sexualidade polimorfa que Marcuse propugna e entende como
propia dunha sociedade non represiva) nun consumismo sexual, nunha sexualidade tomada como
obxecto de consumo, integrada no sistema: sexo como signo de éxito, sexo como mercadoría. A
pretendida “liberación dos costumes” que permite e propugna o capitalismo non é unha verdadeira
“liberación” senón unha estratexia para impedir esa liberación e para controlar os suxeitos.

5.3.3. A unidimensionalidade.
En O ser humano unidimensional. Estudos sobre a ideoloxía da sociedade industrial avanzada (1964)
Marcuse analiza as sociedades industriais avanzadas do mundo occidental que, segundo el, agachan
trazos totalitarios baixo a súa aparencia democrática e liberal. Critica tanto o capitalismo occidental
como o modelo soviético de socialismo por ser igualmente represivos. Para elo argumenta que a
sociedade industrial avanzada crea falsas necesidades, as cales levarían o individuo a aceptar
integrarse no sistema de produción e consumo existente, baixo os efectos dos medios de
comunicación de masas, a publicidade e a industria cultural. Este sistema daría lugar a un universo

3
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

unidimensional, con suxeitos con "encefalograma plano", onde non existe a posibilidade de crítica
social ou oposición ao establecido.
Marcuse tamén analiza como a clase traballadora foi integrada na sociedade capitalista e estuda as
novas formas de estabilización para conseguir que non se rebele. A súa conclusión é que o suxeito
revolucionario non pode estar constituído nin polo subproletariado urbano nin polos intelectuais,
senón por grupos marxinais situados por fóra do sistema. A solución que propón é algo vaga: a
solidariedade en tanto que necesidade biolóxica para manterse unidos contra a brutalidade e a
explotación humanas.
Para Marcuse, a modernidade supón que o consumismo contribúe a unha mercantilización da cultura
e a unha tecnificación cosificadora da conciencia. O control funcionaría, desta forma, como unha
unión de asimilación, presión e sedución, onde o papel da comunicación industrial segue sendo
ineludíbel. Un caso concreto onde se apreciaría ben este control é na exacerbación do individualismo,
é dicir, na exaltación das capacidades individuais, da consideración de que un individuo san e ben
educado é autosuficiente para desenvolverse no eido laboral e na sociedade.
O individuo unidimensional séntese perseguido, inseguro, convencido polos medios de comunicación
de masas de que hai infinitas ameazas, inseguridades. Nesta situación prefire renunciar á súa liberdade
e darlla ao estado e por extensión ao sistema capitalista. É incapaz de percibir a súa propia alienación
porque non conta cos recursos para facer unha crítica da súa situación espiritual. Vive nun mundo
prefabricado de prexuízos e opinións preconcebidas nas que non é posíbel a autonomía.
A única solución para conseguir un individuo libre sería mediante un dobre distanciamento con
respecto á cultura imposta pola industria cultural:
- no exterior, rexeitar todos aqueles produtos culturais pensados como mercadorías a consumir.
- no interior, levar a cabo unha introspección para buscar nun mesmo o verdadeiro significado da
cultura, que non é outro que contribuír á liberdade do individuo.

5.3.4. Psicanálise e política (1968).

A diagnose:
O pesimismo freudiano levaba a recoñecer que a loita contra o medio para ser feliz estaría perdida.
Hai unha impotencia do ser humano na súa loita contra o medio, mais sobre todo na súa loita consigo
mesmo. Fronte á concepción clásica do poder como exercido por un ser humano sobre outro, Marcuse
afirma que o poder é fundamentalmente exercido por un individuo sobre si mesmo. O poder estaría
detrás da idea do ideal de autonomía: o individuo tería que controlar autonomamente mediante o seu
super-eu as súas pulsións.

4
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

Lembrando a Freud, Marcuse afirma que cando unha sociedade funciona ben, o poder limítase a
distribuír racionalmente o traballo para satisfacer as necesidades dos individuos e pouco máis. Cando
o poder se excede no exercicio das súas funcións, fracasa. O poder na actualidade sería exercido por
unhas elites no seu propio beneficio: estas determinan cales son as necesidades que hai que satisfacer
e como hai que satisfacelas.
Marcuse equipara como autoritarios tanto o estado totalitario (que emprega o terror) como o estado
democrático (que emprega o consenso).
O ser humano experimenta a súa vida como unha loita consigo mesmo e co medio ambiente. O
dispracer domina sobre o pracer. A felicidade é un “premio, consolo, azar, intre”, mais non o
obxectivo da existencia, que é o traballo, por outra parte, traballo alienado. Só no privado e no tempo
libre pode aspirar o ser humano a algunha realización.
Marcuse fala dun triplo poder:
- un poder sobre si mesmo, sobre a propia natureza, sobre os impulsos sensíbeis.
- un poder sobre o traballo efectuado polos individuos disciplinados e dominados;
- un poder sobre a natureza exterior exercido mediante a ciencia e a técnica.
A este triplo poder corresponderíalle unha tripla liberdade, que en realidade é falsa liberdade:
- liberdade para a renuncia á satisfacción das pulsións, liberdade para o goce socialmente tolerábel:
liberdade moral.
- liberdade fronte á violencia arbitraria e fronte á anarquía da loita pola existencia: liberdade de venta
da propia forza de traballo, dereitos e deberes legais: liberdade política.
- liberdade fronte ás forzas naturais: dominio da natureza, liberdade para a transformación calculadora
do mundo por medio da razón humana: liberdade intelectual.
Estas tres liberdades resúmense nunha soa: a falta de liberdade. Hai unha falta de “liberdade cultural”,
que se pretende vender como racional: seguro que é necesario controlar as propias pulsións para pasar
do estado de natureza á cultura, mais cando isto se logrou, por que seguir impondo a mesma
restrición?.
O espazo para o individuo é cada vez menor e no seu lugar aparecen os poderes públicos, sociais.
Esta redución do eu amósase na pasividade do ocio humano, desprivatizado, centralizado,
xeneralizado para todos por igual.
Na democracia de masas o individuo deixa paso a totalidades unificadas e homoxeneizadas. A
sociedade repártase entre dúas totalidades: o aparello de produción e distribución da industria
moderna e a masa, entendendo por esta o pobo nun mal sentido ao servizo deste aparello que o
administra. Mesmo alí onde a masa se sente representada por un grupo ao que se lle concede a

5
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

soberanía política, ela non é máis ca un obxecto a ser administrado. A democracia transmite a
sensación de que o pobo está escollendo os seus amos e de que pode participar no goberno que
goberna. Ao mesmo tempo, permite que as decisións dos amos sexan disfrazadas con argumentos
tecnolóxicos, produtivos, que pensan todo cunha lóxica de custos e beneficios sen importarlles os
custos humanos que iso conleve. Os seres humanos na democracia teñen a sensación de ser libres,
mais en realidade son manipulados e organizados, ignorantes e impotentes.
A organización social é ditada pola división do traballo, como un resultado técnico-racional desta,
como se fora o máis racional. O poder é unha “cualidade técnico-administrativa, e esta cualidade
conecta os diversos grupos que controlan os postos clave do aparello -grupos económicos, políticos,
militares- nun colectivo técnico-administrativo que representa o todo” (Psicanálise e política, 66).
A sociedade industrial xira en torno á produtividade: de bens materiais e espirituais, e tamén de
dominio da natureza.
O traballo é válido se é produtivo, se é socialmente útil, independentemente de se é satisfactorio ou
non. A produtividade obedece a unha serie de necesidades sociais, mais estas non coinciden coas
necesidades individuais. O traballo é traballo alienado: impídelle aos individuos realizar as súas
aptitudes e necesidades humanas; ofrece satisfacción só de maneira continxente e no tempo libre.
A libido é transformada en produtividade social. Hai máis medios materiais e espirituais para
satisfacer as necesidades humanas. Mais ao mesmo tempo os seres humanos xa non poden obter un
goce pleno deses bens: os seres humanos só valoran a vida segundo a produtividade e rexeitan o goce,
a paz, a satisfacción. A libido transfórmase en enerxía represiva. Canta máis renuncia, máis
produtividade, algo que non permite a satisfacción individual.
No lugar de ocupacións realizadoras o sistema ofrece unha beleza, un ‘contacto coa natureza’, un
enriquecemento da mente e unha glorificación da ‘creación pola creación’ totalmente inauténticos.
As actividades culturais son patrocinadas polo Goberno e por grandes empresas, que pretenden así
controlar a alma das masas: as aspiracións de liberdade son caladas con “actividades culturais
administradas” (144), que non deixan de ser represivas e que non deixan ningún tipo de espazo para
Eros, para a creatividade libre.
Formúlase unha promesa de felicidade distante e afastada, unha felicidade futura, unha liberdade
transcendente, o premio de vivir nunha sociedade racional para manter os suxeitos inmersos no
traballo alienado, separados do seu traballo e dos produtos que producen.
A felicidade contemporánea enténdese como a “produción e consumo ininterrumpidos de bens non
necesarios” (Psicanálise e política, 130). Para asegurar o control xa non chega coa organización
económica da sociedade: coa obriga de ter que traballar; tampouco chega coa lei e o patriotismo. A

6
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

psicoloxía e a ciencia colaboran para deseñar novas ciencias de control que pasan polo control das
pulsións:
- é necesario que as pulsións se reduzan a apuntar aos obxectos de consumo, ás mercadorías de usar
e tirar.
- é necesario inventar algún inimigo exterior (ou interior, engadiriamos) que vencer e odiar
- a sexualidade esténdese sobre campos que antes non trataba, mais non deixa de estar sometida ao
principio de realidade. Por exemplo, a sexualidade é empregada para vender produtos na publicidade.
- non hai motivos para ser optimista. Hai moita escravitude e destrución, moito sometemento do
individuo ao sistema.
A sociedade contemporánea funciona mediante unha des-sublimación, máis unha des-sublimación
represiva. Na sociedade estaría dominando unha des-sublimación represiva: o sistema querería facer
pensar que o divertido é o sexual totalmente separado do intelectual, que non hai pracer no
pensamento. Porén, Freud afirmaba que as facultades superiores humanas tamén poden ser fonte de
pracer. Para Marcuse, cando se libera a pulsión, tamén hai que liberar o intelecto, posto que a enerxía
liberada é necesaria para desenvolver un pensamento creativo. O totalitarismo -democrático ou
autoritario- funcionan mediante a represión pulsional e, polo tanto, intelectual. Un mediante represión
directa; o outro, mediante desviación.
A desublimación represiva maniféstase en múltiples trazos da sociedade contemporánea: nas formas
de diversión, de descanso, no desprezo pola beleza da forma, na incapacidade para tolerar o silencio...
Hai liberación do corpo do esforzo do traballo; mesmo hai unha liberación parcialmente sensual do
corpo (máis hixiene, roupa agradábel...), mais no fondo trátase dun corpo reprimido que só serve para
traballar ou para divertirse con diversións inútiles.
A alternativa.
Marcuse é optimista e considera que a sociedade podería tolerar un grao maior de liberación das
pulsións sen verse afectada. A enerxía destinada ao traballo alienado sería empregada para a
satisfacción das necesidades dos individuos.
Segundo Marcuse o ser humano obtiña ao comezo pracer no seu traballo, non só despois do traballo.
Na súa visión sería posible resolver o conflito entre o principio do pracer e o principio de realidade
na sociedade, porque este non sería bioloxicamente necesario nin insoluble ou solúbel só mediante a
represión. A represión sería algo propio de determinada sociedade, non intrínseco á sociedade. O
traballo alienado non é algo intrínseco a toda cultura, senón de determinada forma específica de la
cultura. A falta de liberdade non sería a condición xeral da liberdade na cultura, senón só da liberdade
na cultura existente que lle interesa a determinados poderes.

7
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

O grao de desenvolvemento técnico, de dominio da natureza e de riqueza social permitirían unha

redución tal do traballo insatisfactorio, que o tempo libre podería dedicarse á vida e o traballo nun
xogo libre. Non sería necesario seguir reprimindo as pulsións, senón que a enerxía pulsional apresada
podería ser liberada para outros fin: sexuais e intelectuais.
Sería posíbel unha cultura e unha sociedade onde houbese harmonía entre sensibilidade e razón,
felicidade e liberdade, traballo e goce, porque xa non segue sendo necesario reducir a vida á loita pola
existencia.
Marcuse afirma que o progreso técnico non implica necesariamente progreso humanitario. Quedaría
por decidir como se distribúe a riqueza social e ao servizo de quen se poñen os crecentes
coñecementos e aptitudes. A técnica non implica por si soa un aumento de liberdade.
Agora xa non sería necesaria a represión das pulsións para garantir a viabilidade da vida social: non
hai escasez de bens, non hai grandes ameazas externas, non hai unha anomia social pronunciada. A
sociedade libre converteuse nunha posibilidade real. Sería teoricamente posíbel unha sociedade non
represiva: o traballo mecanizado libera enerxía para outras ocupacións máis satisfactorias e para a
satisfacción das pulsións vitais.
Produciríase unha reactivación das forzas eróticas. Non se acabaría coa sublimación, senón que a
enerxía sublimada podería empregarse para crear nova cultura.
O traballo converteríase nun “libre xogo das capacidades humanas”, sen sufrimento, de maneira que
os seres humanos traballarían pola configuración dun mundo mellor no que autorrealizarse.
Trataríase de rexeitar a “produtividade opulenta” sen pretender volver ao estado de natureza:
trataríase de deixar de producir bens inútiles e permitir que o ser humano se liberase dos males do
actual sistema capitalista de produción.
Marcuse pensa en Vietnam e na invasión norteamericana en América latina:
- habería un odio contra o colonialismo
- e habería un odio pulsional, biolóxico, contra a imposición dunha forma de vida inhumana. As
guerrillas serían un símbolo de resistencia do corpo humano contra a maquinaria tecnolóxica
represiva.
Marcuse avanza a diminución das horas de traballo e prognostica a necesidade de que o sistema sexa
capaz de ofrecer ocupacións non laborais que teñan entretida á xente. Agora ben, o problema é que
Agora xa non é necesaria a represión das pulsións para garantir a viabilidade da vida social: non hai
escasez de bens, non hai grandes ameazas externas, non hai unha anomia social pronunciada. A
sociedade libre converteuse nunha posibilidade real. Sería teoricamente posíbel unha sociedade non

8
Antropoloxía Filosófica Facultade de Filosofía USC

represiva: o traballo mecanizado libera enerxía para outras ocupacións máis satisfactorias e para a
satisfacción das pulsións vitais.
Produciríase unha reactivación das forzas eróticas. Non se acabaría coa sublimación, senón que a
enerxía sublimada podería empregarse para crear nova cultura.
O traballo converteríase nun “libre xogo das capacidades humanas”, sen sufrimento, de maneira que
os seres humanos traballarían pola configuración dun mundo mellor no que autorrealizarse.
O ideal a conseguir sería unha existencia non represiva na que o tempo de traballo é reducido ao
mínimo e o tempo libre deixa de ser mero ocio no que se prolonga a dominación por outros medios.

Referencias:
Marcuse, H. (1968/1969). Psicoanálisis y política. Península.