UNIDADE PROMOCIONAL

BA CHA R E LATO

2 Psicoloxa
Eva Garea Traba
Miguel Vzquez Freire

Tboa de contidos
UNIDADE 1: A CHAVE DA ALMA (PSICOLOXA: ORIXES,
DEFINICIN E MTODO)
PARA COMEZAR

reas e funcins do cerebro

DE PULO EN PULO
VER QUE OCORRE DENTRO DO CEREBRO

QUE A PSICOLOXA

Mtodos de abordaxe

AS ORIXES DA PSICOLOXA: DE GRECIA AO SCULO XX

A psicoloxa filosfica

Principais influencias no estudo do comportamento

e das patoloxas psicolxicas

A fisioloxa aplicada ao estudo da psique

CEREBRO FEMININO E MASCULINO

A psicoloxa e o mtodo cientfico

Bases xenticas

A PSICOLOXA CIENTFICA

Alteracins xenticas e influencia na conduta

O estruturalismo. Wilhelm Maximilian Wundt (1832-1920)

Influencias hormonais na conduta

O condutismo. John B. Watson (1878- 1958)

TEXTOS DE LECTURA COMPLEMENTARIA

O funcionalismo. William James (1842-1910)

A QUE NON SABAS

A psicanlise. Sigmund Freud (1856-1939)

Teora cognitiva. Jean Piaget (1896-1980)
Teora da Gestalt. Max Wertheimer (1880-1943), Wolfgang
Khler (1887-1967), Kurt Koffka e Kurt Lewin (1886-1941)
O humanismo. Abraham Maslow (1908-1970)
OS OBXECTIVOS DA PSICOLOXA
Facetas terica e prctica da psicoloxa e mbitos
de aplicacin
A psicoloxa e os outros saberes

RECOMENDACINS DE LECTURA
A PSICOBIOLOXA NO CINE
A PSICOLOXA NA LITERATURA
A NOSA SELECCIN DE WEBS
UNIDADE 3: OS LADRILLOS DA MENTE (PROCESOS
COGNITIVOS BSICOS. PERCEPCIN ATENCIN
E MEMORIA)
PARA COMEZAR

METODOLOXA DA INVESTIGACIN EN PSICOLOXA

A CONSTRUCIN DA MENTE

Os mtodos filosficos

A PERCEPCIN

Os mtodos clnicos

Elementos e fases do proceso perceptivo

Os mtodos experimentais

Teoras sobre a percepcin

Os mtodos correlacionais

A MEMORIA. ATENCIN E CONCENTRACIN

TEXTOS DE LECTURA COMPLEMENTARIA

A atencin

A QUE NON SABAS

A memoria

RECOMENDACINS DE LECTURA

TEXTOS DE LECTURA COMPLEMENTARIA

A PSICOLOXA NO CINE

A QUE NON SABAS

A PSICOLOXA NA LITERATURA

RECOMENDACINS DE LECTURA

A NOSA SELECCIN DE WEBS

A MEMORIA NO CINE

UNIDADE 2: O CEREBRO. O CORAZN DA MQUINA

(OS FUNDAMENTOS BIOLXICOS DA CONDUTA)
PARA COMEZAR
UNHA OLLADA AO CEREBRO HUMANO
Vaiamos por partes: a anatoma do encfalo
Convertndonos en humanos. A evolucin
do cerebro humano

O ESQUECEMENTO NO CMIC
A NOSA SELECCIN DE WEBS

UNIDADE 4: SERES PENSANTES (PROCESOS

COGNITIVOS SUPERIORES: APRENDIZAXE,
INTELIXENCIA E PENSAMENTO)

A EMOCIN E OS AFECTOS

PARA COMEZAR

Teoras sobre a emocin

A APRENDIZAXE

Clasificacin das emocins

Teoras do condicionamento clsico e instrumental: de Pavlov

e o condutismo de Watson ao neocondutismo de Skinner

Comunicacin emocional: linguaxe verbal e non verbal

Psicoloxa da forma (Gestalt): Kohler

Teora xentico-cognitiva: Piaget e o cognitivismo
A teora da rea de desenvolvemento potencial

Herdanza e aprendizaxe dos afectos

Emocin e cognicin

Trastornos e problemas emocionais

AS PSICOPATOLOXAS
Modelos de estudo e mtodos de tratamento

A aprendizaxe social: Bandura

Trastornos relacionados coas necesidades biolxicas.

As adiccins

O construtivismo e a teora da aprendizaxe significativa

Trastornos relacionados coas emocins

A INTELIXENCIA

Trastornos relacionados con elementos corporais

O debate sobre a medida da intelixencia. De Binet escala

Stanford-Binet: o coeficiente intelectual

Trastornos da personalidade. Drogas, alteracins

da conciencia e da personalidade

Teoras actuais da intelixencia

- Teoras factoriais e multifactoriais
- As intelixencias mltiples: Gardner
- A intelixencia emocional e as sas competencias

Trastornos do desenvolvemento evolutivo

A intelixencia artificial
TEXTOS DE LECTURA COMPLEMENTARIA

UNIDADE 6: DIME CON QUEN ANDAS

(PSICOLOXA SOCIAL E DAS ORGANIZACINS)

A QUE NON SABAS

PARA COMEZAR

RECOMENDACINS DE LECTURA

CULTURA E SOCIALIZACIN

INTELIXENCIA E APRENDIZAXE NO CINE

Diferenzas culturais na construcin da personalidade

e o comportamento

A INTELIXENCIA ARTIFICIAL NA LITERATURA

A NOSA SELECCIN DE WEBS
UNIDADE 5: SER UN MESMO (A CONSTRUCIN
DO SER HUMANO. MOTIVACIN, PERSONALIDADE
E AFECTIVIDADE)

TEXTOS DE LECTURA COMPLEMENTARIA

A QUE NON SABAS

Grupos sociais e procesos de socializacin

Orixe social das actitudes persoais
Roles sociais de xnero e consecuencias na conduta
e no pensamento
PSICOLOXA DE MASAS

PARA COMEZAR

Procesos psicolxicos de masas

A MOTIVACIN

PSICOLOXA NO MUNDO LABORAL

Tipoloxa

Factores psicolxicos e desenvolvemento laboral

Causas da frustracin

Recursos humanos

Alternativas frustracin

Riscos de sade psicolxica laboral

Motivacin e consecucin de logros no mbito laboral

e educativo

TEXTOS DE LECTURA COMPLEMENTARIA

A PERSONALIDADE

RECOMENDACINS DE LECTURA

Teoras da personalidade e fases de desenvolvemento.

Mtodos de avaliacin da personalidade e as sas limitacins
Identidade e autoestima

A QUE NON SABAS

A PSICOLOXA DE MASAS NO CINE

AS ORGANIZACINS SOCIAIS NA LITERATURA
A NOSA SELECCIN DE WEBS

O libro de Psiciocoloxa 2 de Bacharelato de Edicins Xerais de Galicia est composto

por 6 unidades didcticas que desenvolven os contidos que contempla o currculo da
Consellara de Educacin. Como mostra, ademais da tboa de contidos completa que
aparece nas pxinas anteriores, ofrecemos ntegra a Unidade 2.
Xa que a materia de Psicoloxa no bacharelato ten carcter optativo de libre
configuracin, pensamos que o alumnado ter diferentes motivacins para achegarse a
ela. As, o libro pretende cumprir tres obxectivos:
1. Presentar os contidos conceptuais que lle permitirn ao alumnado traballar os
estndares de aprendizaxe propostos no currculo.
2. Propor materiais de ampliacin e algunhas suxestins de traballo, de forma que tanto
o alumnado que opta por esta materia coa intencin de cursar posteriormente algunha
carreira de Ciencias da Sade, e precisa polo tanto afondar nos contidos, como aquel
que simplemente se achega materia por curiosidade persoal e s busca ter unha
visin sinttica e amena da materia, vexan cumpridas as sas expectativas.
3. Ofrecer por separado os contidos (desenvolvidos no libro de texto en papel) e as
actividades do alumnado (dispoibles na versin do libro para encerado dixital
interactivo: Libro EDI), co fin de que o profesorado poida xestionar estas ltimas e
organizalas de acordo cos seus intereses e co ritmo do curso. As diferentes propostas de
traballo teen como finalidade que o alumnado adquira os estndares de aprendizaxe
recollidos no currculo e o profesorado poder corroborar a obtencin destes a travs
de rbricas de contrastacin que se ofrecen para cada caso.
As actividades son principalmente de tres tipos:
a) Actividades de desenvolvemento e aplicacin de contidos (creacin de presentacins,
tboas, resumos, comentarios, propostas de investigacin).
b) Actividades de aplicacin de contidos a contextos alleos propia materia,
fundamentalmente cine, banda deseada e literatura.
c) Actividades metacognitivas que requiren a reflexin sobre o aprendido nas
diferentes actividades.
Agardamos que o manual cumpra as expectativas coas que foi concibido.

UNIDADE

O CEREBRO. O CORAZN DA MQUINA

Os fundamentos biolxicos da conduta
PARA COMEZAR.................................................. 8
UNHA OLLADA AO CEREBRO HUMANO.....................9
Vaiamos por partes: a anatoma do encfalo.........10
Convertndonos en humanos. A evolucin
do cerebro humano........................................................11
reas e funcins do cerebro........................................14
DE PULO EN PULO........................................................17
VER O QUE OCORRE DENTRO DO CEREBRO..........19
Mtodos de abordaxe....................................................20
Principais influencias no estudo
do comportamento e das patoloxas psicolxicas.........21

CEREBRO FEMININO E MASCULINO........................22

Bases xenticas................................................................22
Alteracins xenticas e influencia na conduta......25
Influencias hormonais na conduta.............................26
LECTURA COMPLEMENTARIAS..................................28
A QUE NON SABAS.....................................................28
RECOMENDACINS DE LECTURA.............................28
A PSICOBIOLOXA NO CINE........................................28
A PSICOLOXA NA LITERATURA.................................28
A NOSA SELECCIN DE WEBS..................................28

O CORAZN DA MQUINA

PARA COMEZAR
O proceso evolutivo determinou as caractersticas de cada animal a travs do seu
potencial xentico. Cada animal pose un potencial adaptativo que especfico da
sa especie e permite que se executen determinadas condutas ou non. Do mesmo
xeito, o que vlido para os animais, tamn o para o ser humano. Existe unha
relacin directa entre a fisioloxa humana e a sa capacidade de responder aos cambios do seu cotorno fsico e social.
O sistema nervioso o que regula e permite a conduta do ser humano. A capacidades humanas de razoar, de usar unha linguaxe, de realizar actos voluntarios
(como camiar) ou involuntarios (como respirar) estn dirixidos polo sistema nervioso e este desenvlvese como unha funcin do potencial xentico da nosa especie.
Non obstante, os seres humanos podemos modificar e alterar o funcionamento
do noso sistema nervioso a travs do uso de determinados medicamentos e drogas.
Esa manipulacin foi posible mediante un estudo do funcionamento deste sistema nervioso que tamn nos amosa as claves do seu deterioro orgnico. Grazas a
ese estudo comprendemos mellor enfermidades dexenerativas do cerebro, coma o
alzhimer ou a esquizofrenia.

Espertares unha narracin baseada

nas experiencias reais do neurlogo Oliver Sacks, que tratou con L-dopa varios
pacientes paralizados pola encefalite e
obteu resultados milagrosos. Os doentes
espertaban para afrontar unha realidade
que non comprendan porque tian pasado moito tempo nese estado letrxico.
Na pelcula, baseada no libro do mesmo
nome, o resultado do tratamento pon en
cuestin a capacidade dos doentes para
superar a enfermidade. Na narracin dos
feitos de Oliver Sacks, algns deles conseguen enfrontar e aceptar a nova realidade, e adaptarse a ela.
Ambas, narracin e pelcula, afondan
nas posibiliddes que ofrecen os medicamentos de reverter procesos de dexeneracin cerebral, pero tamn propoen cuestins ticas importantes, como a relacin mdico-paciente, ou os efectos adversos dos medicamentos fronte aos beneficios e o valor
da existencia como eleccin persoal.

UNIDADE

UNHA OLLADA AO CEREBRO HUMANO

A conduta dun individuo vese afectada polo medio en que se desenvolve. As, a
influencia social exercida polos integrantes do grupo ao que pertence son cruciais
no seu comportamento. Para ser aceptado no grupo, o individuo debe mudar a sa
conduta ou ben rexeitar certos hbitos e formas de comportamento para distanciarse del. Outro factor importante que intervn na conduta dos seres humanos
a influencia cultural, que nos di o que debemos comer, vestir ou crer. Anda as, a
conduta humana, como a de calquera outro animal, vn prefixada polas estruturas
biolxicas e fisiolxicas que determina o seu xenoma.
O xenoma de cada especie define as sas capacidades especficas: os golfios
poden facer acrobacias; as abellas, producir mel, e os seres humanos podemos razoar e mesmo realizar actos que controlan e modifican o noso xenoma.
O estudo das bases biolxicas da conduta humana supn un nexo de unin entre das disciplinas: a psicoloxa e a bioloxa. O que se pretende estudar a conduta
e os procesos mentais dos individuos atendendo aos seus compoentes biolxicos,
pero tendo en conta que o comportamento humano debe ser entendido como
unha interrelacin entre procesos biolxicos, ambientais e sociais.

Un dos experimentos mis

famosos para comprobar
a determinacin biolxica
da conduta foi o experimento
Milgram, que pretenda probar
que os alemns levaban nos
xenes a sa disposicin a
participar no xenocidio. Para iso,
Milgram atou un home a unha
cadeira electrificada e pediulle
a un grupo de persoas que lle
realizasen preguntas e premesen
un botn que produca corrente
elctrica cando respondese mal.
O home era un actor e a cadeira
non funcionaba, pero canto mis
gritaba o home, as persoas mis
desexaban torturalo.
O experimento logrou amosar os
peores impulsos do ser humano,
pero non s dos alemns.

O organismo humano pose dous sistemas para coordinar e integrar a conduta: o sistema nervioso e o sistema endcrino.
a) O sistema nervioso recibe datos internos e externos, que procesa, analiza e

integra para dar unha resposta adecuada ao estmulo recibido. Est composto por das partes:
O sistema nervioso central, que consta de encfalo e medula espial.
O encfalo est pechado no cranio e encrgase do pensamento.
A medula espial o conxunto de nervios que percorren a columna
vertebral, conectando o cerebro co resto do organismo e permitindo
algns movemento reflexos.

O CORAZN DA MQUINA

O sistema nervioso perifrico, constitudo polos tramos nerviosos.

Est formado por axns longos e dendritas e o responsable da conducin de mensaxes desde os diferentes rganos at o sistema nervioso
central, e viceversa. Est composto polo sistema somtico e o autnomo.
Sistema nervioso somtico, composto de neuronas sensoriais e
motoras que conducen mensaxes do sistema nervioso central aos
msculos. Est especializado nos movementos voluntarios.
Cervical

Medula espial

Torcica

Sistema nervioso autnomo, que transmite mensaxes entre o sistema nervioso central e os rganos internos. Acta independentemente da conciencia. Ten das partes: sistema simptico (encargado da activacin do organismo) e parasimptico (que restaura os
sistemas normais e relaxa o organismo.
b) O sistema endcrino, que un mecanismo qumico de comunicacin

do organismo. Est constitudo polas glndulas endcrinas e as excrinas.

Lumbar
Sacra

Sistema nervioso central

(humano)

Glndulas endcrinas, que producen substancias qumicas (hormonas), liberadas no sangue, para regular procesos como o metabolismo, o crecemento ou o desenvolvemento sexual.
Glndulas excrinas, que verten substancias na superficie externa
do corpo: suor, bgoas, saliva...

Vaiamos por partes: a anatoma do encfalo

Esquema das seccins do sistema
nervioso central humano. A partir
de: Snell RS (2003): Neuroanatoma
clnica, Panamericana.

O encfalo

O encfalo a parte do sistema nervioso pechada no cranio. Comprende o cerebro, o cerebelo e o bulbo raqudeo. Podemos distinguir nel tres grandes zonas:
a) Prosencfalo. Formado polo cerebro e o talo enceflico.

O cerebro divdese sa vez en cortiza, sistema lmbico e ganglios basais.

A cortiza cerebral est dividida en dous hemisferios, ten unha
estrutura pregada. Os seus pregamentos mis grandes cocense
como cisuras e reciben diferentes nomes: interhemisfrica, cisura
de Rolando, cisura de Silvio e perpendicular. Estas cisuras dividen
o cerebro en catro grandes lbulos: frontal, parietal, temporal e occipital.
O sistema lmbico contn estruturas indispensables para crear recordos, sentir pracer e, en xeral, xestiona as actividades emocionais.
Tamn realiza funcins de relacin entre a cortiza cerebral e as partes mis internas do cerebro. Algunhas desas estruturas son:

10

UNIDADE

Ganglios basais

1. O tlamo a parte central do encfalo, que recibe e transmite as mensaxes procedentes dos receptores sensoriais.
2. O hipotlamo, situado debaixo do tlamo, a rexin do encfalo que
coordina as condutas esenciais vinculadas ao mantemento da especie.
Regula a liberacin de hormonas pola hipfise, mantn a temperatura
corporal, organiza condutas como a alimentacin, o apareamento e a
agresin, e intervn na coordenacin do sistema nervioso autnomo en
momentos de tensin.
3. Os ganglios basais son un grupo de estruturas conformadas pola denominada substancia gris, que coordinan os principais movementos involuntarios e axudan no control das respostas motoras.

putamen

globo plido

b) Mesencfalo, unha extensin do talo cerebral. O seu funcionamento

vital pois a estacin de paso dos sinais cerebrais que se dirixen ao resto do
sistema nervioso. Ademais, coordina os movementos dos globos oculares en
resposta a estmulos visuais, e algunhas das sas estruturas (tubrculos cuadrixminos inferiores) coordinan os movementos da cabeza e o tronco en
resposta aos estmulos.

c) Metencfalo, atpase por debaixo do mesencfalo e est conformado polo

cerebelo, a ponte de Varolio e o bulbo raqudeo.

O cerebelo o rgano situado na parte posterior do encfalo. Encrgase

da coordinacin muscular e os movementos involuntarios.
A ponte de Varolio: Responsable do ciclo do soo, segrega substancias
qumicas que regulan algns movementos involuntarios do corpo. Acta
de ponte entre diferentes partes do encfalo.
O bulbo raqudeo: controla algunhas funcins como a respiracin, a frecuencia cardaca e a presin arterial. Regula tamn a secrecin de xugos
dixestivos e cumpre con funcins reflexas como a deglucin, a tose ou o
vmito. Nalgunhas enfermidades ben coecidas estn afectadas as funcins desta parte do encfalo, como a ELA ou as atrofias musculares.
ver libro EDI

TAREFA 2. ACTIVIDADE 1. DIARIO DE NAVEGANTE. Exercicio 1

Convertndonos en humanos. A evolucin do cerebro humano

Que compartimos cos animais?

O noso cerebro foi o produto de moitos sculos de cambios evolutivos. Foise construndo sobre as estruturas mis rudimentarias dos nosos antepasados: os rptiles,
os mamferos e os primates. De feito, as estruturas bsicas dun cerebro de rptil ou
de mamfero seguen a formar parte da estrutura bsica do noso cerebro humano,
por iso compartimos cos outros animais algunhas pautas de conduta.

11

O CORAZN DA MQUINA

Cando o sistema lmbico fixa a

sa atencin nunha ameaza ou
nun perigo, os lbulos frontais
desactvanse e desencadase
unha resposta automtica de
fuxida para evitar o perigo. Os
ataques de pnico reproducen
este proceso anda que o
perigo non sexa real, senn
que a percepcin de perigo
vea producida polo estrs
emocional, un recordo asociado
a unha situacin de perigo, a
percepcin dunha sensacin
asociada a ese perigo etc.

A parte mis antiga do cerebro humano est formada polo cordn espial que
consta da medula, do tronco cerebral e do cerebelo. Esta parte a encargada das
funcins de reproducin e autoconservacin e todas aquelas funcins corporais
automticas (a regulacin da circulacin do sangue, a respiracin...). Ao redor do
cerebelo atpase o complexo reptiliano, composto fundamentalmente por tres estruturas que compartimos cos rptiles e todos os demais mamferos: o olfactostriatum, corpus striatum e globus pallidus. a parte mis primitiva do cerebro e xoga
un papel moi importante nos comportamentos agresivos e nos comportamentos
rituais.
Ao longo do tempo o cerebro foi evolucionando. O seguinte paso foi o sistema lmbico ou cerebro mamfero. Este sistema est composto por unha serie
de estruturas cerebrais que rodean a parte do cerebro mis primitiva e a sa orixe
evolutiva sitase hai 150 millns de anos. a rea do cerebro relacionada coas emocins (medo, ansiedade, apego e altrusmo), tamn realiza funcins de formacin
de memoria, aprendizaxe e experiencias. As sas estruturas mis importantes son: o
tlamo, o hipotlamo, a amgdala, a pituitaria e o hipocampo.
O ltimo paso evolutivo foi a aparicin do neocrtex, unha capa de tecido que
mide aproximadamente 3 milmetros de grosor e que rodea o resto do cerebro. Est
presente en todos os mamferos, pero est mis desenvolvido canto maior o grao
de encefalizacin. Principalmente, o depsito da maiora das funcins cognoscitivas caractersticas do ser humano.

Crtex ou neocrtex
Cerebro humano

Sistema lmbico
Cerebro mamfero

Tronco cerebral e cerebelo

Cerebro rptil

ver libro EDI

TAREFA 2. ACTIVIDADE 1. DIARIO DE NAVEGANTE. Exercicio 2

Ao longo da evolucin, a medida que os cerebros aumentaron de tamao, aumentou tamn a sa complexidade e as estratexias que os animais que os posuan
tian para enfrontarse ao seu medio natural. Anda as, o lmite nese crecemento
via marcado polas necesidades de consumo enerxtico do animal. Canto mis
creca o cerebro mis enerxa consuma e mis competa co resto do organismo no

12

UNIDADE

marsopa

humano

Imaxe: extensin do neocortex,

comparativa entre especies.
Fonte: blog Fogonazos
de Antonio Martnez Ron.

cabra

len mario
gato
oso polar

manat

coello
saimiri

cebra

rato
macaco

len
africano

chimpanc

uso de enerxa, e tamn requira mais capacidade de producir enerxa, polo que
precisaba tamn un maior tamao corporal.
A evolucin seleccionou aqueles animais que ou ben tian cerebros pequenos
en relacin co corpo, ou ben xeraron formas de producin de enerxa mis eficientes, cun corpo mis pequeno. O elefante, por exemplo, ten un cerebro moi grande,
pero en relacin co seu corpo non o tanto. Porn, o ser humano ten un cerebro
moi grande para o seu volume corporal.
A seguinte tboa reflicte as diferenzas no tamao dalgunhas seccins do encfalo de acordo cos seus ndices relativos (proporcin entre o tamao da parte e a
do encfalo).
INSECTVOROS

PROSIMIOS

CHIMPANCS

H. SAPIENS
SAPIENS

MEDULA

1,27

1,56

1,61

2,09

CEREBELO

1,64

4,64

8,81

21,75

CRTEX
OLFACTORIO

0,94

0,65

0,31

0,30

NEOCRTEX

2,65

20,37

61,88

196,41

HIPOCAMPO

1,75

2,91

2,99

4,87

AMGDALA
LATERAL

1,13

2,23

2,28

6,02

Son caractersticas do ser humano o desenvolvemento acusado do lbulo frontal, a

asimetra entre hemisferios cerebrais e o desenvolvemento do neocrtex, ademais dun
aumento paulatino da complexidade e a comunicacin entre as diferentes estruturas.

13

O CORAZN DA MQUINA

PROSENCFALO

CEREBELO

DIENCFALO

PONTE DE VAROLIO

MESENCFALO

BULBO RAQUDEO

TIBURN

HUMANO

O maior ou menor tamao do cerebro s relevante se temos en conta ademais a relacin entre o tamao do cerebro e o peso corporal, que se
denomina ndice de encefalizacin.
Mis importante, se cabe, a cantidade de neuronas que quen de
almacenar o encfalo, as como a extensin do neocrtex (capas de neuronas que recobren os lbulos frontais e prefontrais nos mamferos) e a
presenza de neuronas especficas como as piramidais ou as neuronas espello, que producen unha maior capacidade de procesamento.
Porn, non somos tan diferentes dos animais. Moitas das estruturas
presentes no cerebro animal seguen conservndose no cerebro humano.
A natureza conserva os sistemas que funcionan e engade novos rganos
e funcins sobre os xa existentes. Para o bilogo Paul Maclean, o cerebro
humano o resultado da superposicin dunha capa mis sobre cerebros
anteriores que compartimos con rptiles e mamferos, esa a razn de
que os cerebros animais e as sas condutas poidan ser modelos para o
estudo da conduta humana a travs da experimentacin.

reas e funcins do cerebro

O encfalo

O cerebro humano a parte do sistema nervioso encargada de controlar e regular as funcins do corpo. o rgano director do noso corpo, recibe sinais deste
e devlveos en forma de resposta (movemento, emocins, condutas, imaxes).
tamn a base dos recordos e da propia identidade.
O cerebro est protexido polo cranio porque moi doado lesionalo. Supn
o 2% do peso corporal e usa o 20% da enerxa que consumimos. Pesa arredor de
1,36 quilogramos. Est formado por milleiros de clulas nerviosas que configuran
millns de conexins neurais. Anda non comprendemos totalmente o seu funcionamento e as investigacins sobre o seu funcionamento son moi recentes.
No cerebro podemos distinguir tres partes: o sistema lmbico, os ganglios basais
e a neocortiza ou cortiza cerebral.
O sistema lmbico est na parte mis fonda do cerebro e consiste nun conxunto
de estruturas das que forman parte o tlamo, o hipotlamo, o hipocampo, a hipfise e a amgdala. Estas estruturas son as responsables do control e a expresin do
estado de nimo, das emocins, do procesamento da memoria recente e da integracin dos estmulos procedentes do exterior antes de definir a conduta.
O sistema lmbico tamn regula o sistema nervioso autnomo e o sistema neuroendcrino, iso fai que algns trastornos neurolxicos como a ansiedade vaian
asociados con cambios hormonais e estados emocionais, como por exemplo nos
trastornos alimentarios ou nos cadros depresivos.

14

UNIDADE

a) Tlamo: procesa os sinais do contorno e percibe a

tracto mesolmbico

dor, anda que non identifique a sa procedencia.

frnix

b) Hipotlamo, participa na liberacin das hor-

monas e entre as sa funcins estn o control

do apetito, do sono, a regulacin da temperatura corporal ou a conduta sexual.

2
glndula
pineal

tlamo

c) Glndula pineal: regula quimicamente os niveis

de sono e os ritmos cclicos de procreacin e

apareamento, a travs da producin de serotonina e melatonina.

d) Hipfise: encrgase da secrecin e regulacin hor-

monal en conexin co hipotlamo e a pituitaria

amgdala
hipotlamo
hipfise
hipocampo

e) Hipocampo: a sa funcin principal ten que

ver coa memoria episdica, relacionada con experiencias vitais, asociando os estmulos externos a elementos concretos da experiencia.

f) Amgdala: alerta ao corpo en situacins de supervivencia e almacena recordos

emocionais a longo prazo como un sistema de prevencin. a responsable

das emocins primarias (agresividade, alegra, tristura e medo) en relacin
cos estmulos externos e internos.

Os ganglios basais estn situados na parte mis profunda do cerebro. Son o ncleo caudado, o putamen e o globo plido. A sa funcin principal asociar pensamentos e sensacins con accins fsicas, permitindo que a aprendizaxe se automatice.
Tamn permiten canalizar a ansiedade. Algns desordes asociados ao mal funcionamento destes rganos
lbulo frontal
producen que a persoa se sinta preocupada e ansiosa
resolucin de problemas
sen motivo, anda que, ben canalizada, unha sobreese pensamento consciente
timulacin destes ganglios pode fomentar a creatividade e a capacidade de emprender novos proxectos.
A cortiza cerebral unha capa delgada formada
por preto de 100.000 millns de neuronas, que se
presenta pregada pero moi extensa. Se estendsemos esa cortiza ocupara uns 2.500 cm. Est conformada por 6 finas capas de substancia gris e dividida
en dous hemisferios que estn conectados a travs
dunha estrutura denominada corpo caloso, situado
no interior profundo da cisura de Rolando ou Suco
Central. O hemisferio dereito est encargado de controlar o lado esquerdo do corpo e o hemisferio esquerdo controla a parte dereita. Por iso, no caso dun
ictus, o dano producido vai depender do hemisferio
afectado.

lbulo parietal
percepcin tctil

lbulo
occipital
percepcin
visual

lbulo temporal
percepcin auditiva

15

O CORAZN DA MQUINA
cortiza somatosensorial

cortiza motora primaria

xiro angular

rea de Broca
cortiza auditiva primaria
cortiza visual primaria

rea de Wernicke

O hemisferio esquerdo o hemisferio dominante na meirande parte das persoas, por iso hai mis destros ca zurdos. En xeral neste hemisferio residen as facultades verbais, a capacidade de anlise, o razoamento lxico e a resolucin de
problemas numricos, entre outras capacidades.
O hemisferio dereito est relacionado coa capacidade de expresin non verbal,
os procesos intuitivos e os pensamentos e recordos que se manifestan con imaxes.
Cada hemisferio est dividido en 4 lbulos, separados por cisuras ou sucos, que
se denominan frontais, parietais, temporais e occipitais. Nos lbulos frontais procsase o pensamento consciente e reslvense os problemas. Nos lbulos parietais
prodcese a percepcin de estmulos relacionados cos rganos sensoriais do tacto
(presin, temperatura, dor...). Os lbulos temporais son os encargados da percepcin e recoecemento de estmulos auditivos e o seu procesamento na memoria.
Os lbulos occipitais estn relacionados cos estmulos visuais.

controla a man dereita

linguaxe
falada
Ola!

A distribucin das diferentes capacidades perceptivas nos diferentes lbulos require ademais determinadas reas no cerebro en que esas percepcins se asocien,
son as distintas reas cerebrais, bastante ben coecidas
hoxe en da. Entre elas cabe destacar, pola sa importancia
controla a man esquerda
para a intelixencia humana, as reas de Wernicke e Broca,
relacionadas coas capacidades lingsticas, e a cortiza prefrontal, unha das caractersticas especificamente humanas.
formas
tridimensionais

coecemento
artstico

habilidades
numricas
75-25 = 115

linguaxe escrita
adis ros, adis fontes

coecementos
musicais
pensamento
racional

16

imaxinacin

De feito, non todas as partes do corpo e os estmulos

procedentes delas semellan ter a mesma importancia para
o cerebro, algunhas estn sobredimensionadas nel.
Unha representacin da distribucin no cerebro das
reas corporais e os estmulos relacionadas con elas o
chamado homnculo de Peinfield, que elaborou unha representacin grfica da situacin das partes do corpo na
cortiza motora (homnculo motor). Esta representacin
un mapa da asociacin proporcional da cortiza con mem-

UNIDADE

bros do corpo e reflicte a propiocepcin cenestsica (os movementos corporais). Posteriormente tamn se representou graficamente a asociacin entre
cortiza e rganos sensoriais mediante un homnculo sensorial.
O homnculo permite ser consciente da maior importancia que teen
unhas partes do corpo, uns sentidos ou outros, na recepcin de estmulos
por parte do cerebro. As, por exemplo, o dedo polgar que usado en miles
de actividades complexas, verase moito mis grande no homnculo ca a
coxa que ten un movemento mis simple. O homnculo motor e o sensorial desenvlvense co tempo e difiren entre persoas. As, a man dun pianista
de concerto diferente dunha man normal, porque as reas do cerebro s
que est conectada a primeira son mis amplas ca as da segunda.

Homnculo de Penfield (1891-1976)

crtex motor
movemento

crtex motor

crtex sensorial
tacto, gusto, olfacto

crtex sensorial

Esta distribucin dos rganos e sentidos corporais na cortiza cerebral xoga un

papel crucial nas enfermidades relacionadas coa percepcin do corpo, como o
membro pantasma, ou a desaparicin de partes do corpo da percepcin consciente en certos tipos de dano cerebral.

DE PULO EN PULO
Morfoloxa da neurona. Sinapse, impulso nervioso e neurotransmisores
Dendritas

Microtbulo

Sinapse

Vesculas Sinpticas
Sinapse
(Axoaxnica)

Neurotransmisor

Espazo Sinptico
Axn terminal

Retculo Endoplsmico Rugoso

Polirribosomas

Aparato de Golgi

Ndulo de Ranvier

Receptor

Ribosomas

Sinapse (Axosomtica)

Vaina de Mielina
(da clula de
Schwann)

Cono Axnico

Ncleo

Nuclolo
Membrana

Mitocondria

l
lu
c
a
(d nn)
o a
cle hw
N Sc
de

Retculo Endoplsmico
Liso
pse
Sina drtica)
den
(Axo

Microfilamento
Microtbulo
Dendritas

Axn

Fonte: Wikipedia.

Os procesos mentais que teen lugar no cerebro, as como a transmisin de impulsos e recollida de estmulos no sistema nervioso, son realizados por clulas especializadas chamadas neuronas. Unha neurona tpica ten as mesmas partes ca calquera
outra clula e algunhas estruturas especializadas.
Ten un corpo celular que contn o ncleo (que, sa vez, contn material
xentico) e un citoplasma onde se sitan os ribosomas, mitocondrias, o aparato de
Golgi e demais estruturas celulares.

17

O CORAZN DA MQUINA

As neuronas teen, ademais, un gran nmero de extensins chamadas dendritas, que se estenden como ramas fra do corpo celular, cuxa funcin recibir as
mensaxes qumicas doutras neuronas. Unha desas extensins diferente s demais
pola sa lonxitude e forma, o axn que pode transmitir sinais electroqumicos
a outras neuronas. Algunhas neuronas poden ter axns que cheguen ao metro de
lonxitude, como ocorre nos membros inferiores do corpo, por exemplo. Na parte
final do axn est a terminacin deste que se denomina botn sinptico ou p do
axn. Al, o sinal electroqumico que percorreu o axn convrtese nunha mensaxe
qumica que viaxa at a neurona seguinte polo espazo que hai entre elas, denominado espazo sinptico.
O mecanismo polo cal viaxan os sinais electroqumicos dentro da neurona
basase no balance de ins (tomos cargados electronicamente) dentro e fra da
membrana celular. A superficie dun axn contn centos de miles de mecanismos
chamados bombas de sodio. Cando a carga entra no axn as bombas de sodio fan
que os tomos de sodio entren no axn, mudando o balance elctrico dentro-fra
da neurona, isto causa que a seguinte bomba de sodio faga o mesmo mentres as
anteriores devolven o sodio cara a fra e percorren as todo o axn.
Cando o cambio nos ins acada un limiar determinado desencadase un potencial de accin que pode viaxar at 400 quilmetros por hora.
Cando este potencial de accin remata de percorrer o axn e chega ao botn
sinptico causa que se desprendan substancias qumicas no espazo sinptico. Estas
substancias, chamadas neurotransmisores, son recibidas polos receptores situados
nas dendritas da seguinte neurona.

Corpo
celular

Corpo
celular

Os neurotransmisores son como chaves que ao pegarse ao receptor da neurona

abren un camio de paso para os ins, o que provoca o cambio de balance de ins
entre o exterior e o interior da neurona receptora iniciando o proceso de novo.
Existen neurotransmisores que excitan este proceso, mentres outros fan que sexa
mis difcil, son os neurotransmisores inhibitorios. Acetilcolina,
Neurona en repouso
noradrenalina, serotonina, glutamato, dopamina, GABA, glicina,
++++++++++++++++++++++++++
son algns dos neurotransmisores ben coecidos. O exceso ou de- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - Botn
fecto dalgn deles est relacionado coa aparicin de enfermidades
sinptico
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - mentais ou psicolxicas. As, un exceso de dopamina (substancia
++++++++++++++++++++++++++
asociada cos mecanismos de recompensa do cerebro) nos lbulos
ins de sodio entrando
frontais est relacionado coa esquizofrenia e as substancias que blo+++++++++ - - - - - - - - +++++++++
quean a dopamina sanse no tratamento desta enfermidade.
- - - - - - - - - ++++++++ - - - - - - - - - - - - - - - - - ++++++++ - - - - - - - - -

Botn
sinptico

+++++++++ - - - - - - - - +++++++++

ins de sodio
volvendo ao seu lugar

Potencial de accin

++++++++++++++ - - - - - - - - ++++

Corpo
celular

- - - - - - - - - - - - - - ++++++++ - - - - - - - - - - - - - - - - - ++++++++ - - - ++++++++++++++ - - - - - - - - ++++

18

Botn
sinptico

A serotonina, por outra banda, est relacionada coas emocins e

os estados de nimo. Pouca serotonina implica depresin e desordes
obsesivo-compulsivos; demasiada, un aumento esaxerado do apetito
e problemas co sono.
Algunhas drogas como a cocana, o opio, a herona ou o alcohol
promoven a liberacin de neurotransmisores e inflen no comportamento do cerebro interferindo na sinapse cerebral. Os alucinxenos

UNIDADE

como o LSD funcionan pegndose aos receptores de serotonina na vas perceptivas,

e drogas como a nicotina promoven a liberacin de dopamina e a gratificacin conseguinte, que est na base da sa adiccin.
ver libro EDI

TAREFA 2. ACTIVIDADE 1. DIARIO DE NAVEGANTE. Exercicio 3

VER QUE OCORRE DENTRO DO CEREBRO

Tcnicas de investigacin da actividade cerebral

Ver que ocorre dentro do cerebro unha das aspiracins tanto da neurociencia
como da psicoloxa cientfica. Se a conduta humana est provocada pola actividade
neurolxica do encfalo, comprender a conduta humana ser moito mis doado
se temos un coecemento exacto dos cambios e procesos que teen lugar no noso
sistema nervioso. Porn, como a parte fundamental deste proceso que ten lugar no
sistema nervioso ocorre no cerebro e este est moi protexido dentro do cranio, iso
moi difcil de conseguir. A ningun lle gusta que lle abran o cranio.
As, os cientficos buscaron formas, o menos invasivas posibles, de abordar este
coecemento. Unha boa oportunidade de estudo son os casos nicos de enfermos
que, por ter que ser operados de doenzas graves, permiten a investigacin directa
do cerebro. Moitos destes casos, como o de Gage, son casos repetidos en todos os
manuais de Neuroloxa e Psicoloxa. Non obstante, son escasos e
faise necesario atopar tcnicas de
abordaxe non invasivas que permitan visualizar o comportamento cerebral. Neste proceso tivo un
papel importante a tecnoloxa.

Ver dentro do cerebro,

Mundo Cientfico 172,
outubro, 1996.

En Psicoloxa existen das

ramas especializadas no estudo do cerebro e a sa relacin
coa conduta: A Psicobioloxa e a
Neuropsicoloxa. A primeira adoita usar modelos animais, polas
similitudes que podemos atopar
entre eles e ns. A Neuropsicoloxa, non obstante, estuda especificamente as funcins cerebrais en
suxeitos humanos.

19

O CORAZN DA MQUINA

Mtodos de abordaxe
Podemos atopar das perspectivas diferentes na abordaxe das funcins do cerebro
humano e a sa relacin coa conduta: unha aproximacin indirecta a travs dos
efectos na conduta de determinadas lesins cerebrais (ben espontneas, ben inducidas experimentalmente). Ou ben podemos tentar unha aproximacin directa ao
cerebro en funcionamento (ben mediante operacins directas sobre el, ben a travs
de tcnicas de neuroimaxe ou outras tcnicas de recollida de datos a travs de instrumentos tecnolxicos.
Mtodos indirectos: os cambios na conduta asociados a diferentes efectos sobre
o cerebro, froitos de lesins ou ben inducidos por experimentacin, permiten aos
neurlogos precisar algunhas das zonas cerebrais e as sas funcins asociadas. Mais
esta asociacin froito dun razoamento que non sempre vlido, xa que dada a
plasticidade do cerebro e a interrelacin entre as partes, unha mesma conduta pode
estar dirixida por diferentes reas cerebrais, actuando xuntas ou por separado. O
mtodo das lesins e a observacin posterior da conduta do individuo pode ser casual (causado por unha enfermidade) ou ben inducido mediante a ablacin dunha
parte do cerebro. Este uso est reservado s para casos de enfermidades que o requiren ou ben na experimentacin animal, e tendo en conta as restricins ticas pertinentes. Complemntase co mtodo de marcado de conexins neuronais no que,
mediante a introducin dunha substancia, se busca detectar cales son as entradas
e sadas de estmulo-resposta nunha estrutura cerebral lesionada. Outro mtodo
complementario o estudo histolxico ou anlise de tecidos, que se realiza unha
vez morto o individuo estudado, para observar cambios dexenerativos nos tecidos
que expliquen a conduta e/ou a enfermidade.
Outro mtodo indirecto de estudo o mtodo xentico. Este mtodo parte da
hiptese de que a xentica o que determina como se desenvolve o noso cerebro.
Nel cobra moita importancia o estudo dos xemelgos homocigticos (que comparten a totalidade do xenoma) e dicigticos (que comparten o 50% do xenoma). Os
estudos sobre eles permiten conclur qu trastornos teen base hereditaria, por
exemplo, no caso da esquizofrenia, e cales estn mis infludos polo ambiente.
Mtodos directos, nos que se pretende observar directamente a actividade do
ncefalo, ben rexistrando a sa actividade elctrica ou recollendo imaxes visuais do
cerebro en actividade.
Rexistro da actividade elctrica do cerebro: observa como os cambios elctricos
permiten a comunicacin neuronal e poden detectarse en forma de ondas elctricas. Mediante a deteccin destas ondas podemos coecer a actividade cerebral en
tempo real e algunhas disfuncins nas transmisin elctricas no cerebro. A principal tcnica usada para iso o electroencefalograma, que a mais coecida, pero outras, coma os potenciais evocados, permiten rexistrar ondas cerebrais evocadas ou
inducidas selectivamente pola aplicacin dalgn estmulo e son especialmente tiles no estudo da audicin humana e nos procesos cognitivos asociados linguaxe.

20

UNIDADE

Rexistro de imaxes visuais do cerebro: lvase a cabo mediante a resonacia magntica ou ben a tomografa axial computarizada. A busca de mellores imaxes do
cerebro vivo requiriu un enfoque que permitise recoller informacin, non s sobre
as estruturas, senn tamn sobre o seu funcionamento; aparecen as as tcnicas de
rexistro funcionais, como a tomografa por emisin de positrns (PET), a resonancia magntica funcional ou a estimulacin magntica transcraneal (EMT), que,
mediante a interaccin con diferentes estmulos (lminicos, elctricos ou neuroqumicos) permiten gravar a actividade do cerebro en accin.

Principais influencias no estudio

do comportamento e das patoloxas psicolxicas
Se o sculo XX foi o sculo do Proxecto Xenoma Humano, que buscaba descubrir
a secuencia completa do ADN, o sculo XXI parece ser o do proxecto conectoma
humano, que pretende conseguir un mapeo integral do cerebro para obter datos
sobre a organizacin das sas conexins estruturais e as sas dinmicas funcionais.
Pero este proxecto anda non conseguiu establecer completamente o conectoma
adulto. Esta investigacin pode contribur a coecer mellor o noso sistema nervioso e, como consecuencia, tamn a comprender mellor a nosa conduta, os patrns
alterados nela e as posibilidades que temos de modificalos. Pdese dicir que canto
mellor coezamos o corazn da mquina, tanto mis poderemos comprender e
modificar a nosa conduta.
A contribucin das neurociencias ao coecemento do
cerebro humano innegable, mais tamn ten os seus lmites. Se ben certo que o estudo do cerebro permite comprender mellor determinadas enfermidades que teen a
sa orixe nunha disfuncin fsica ou qumica dos circutos
cerebrais (esquizofrenia, depresin...), igualmente certo
que non todos os aspectos do funcionamento mental son
explicables por medio deste tipo de tcnicas, como poden
ser os valores ou a responsabilidade. Algunhas enfermidades cocense mellor grazas a estas novas tcnicas, porque
coecemos mellor os factores que desencadean a sa producin e, xa que logo, a forma de tratalas. Non obstante,
menos apreciable, polo de agora, a aplicacin das tcnicas
de investigacin no cerebro na anlise dun cerebro normal.

Conectoma humano.

Ademais, a pretensin dalgunhas tcnicas moi novidosas como as de estimulacin transcraneal aplicadas a obxectivos de modificacin da conduta, do comportamento ou
mesmo das capacidades neurolxicas, como a intelixencia,
poden ser eticamente cuestionables.

21

O CORAZN DA MQUINA

CEREBRO FEMININO E MASCULINO

Bases xenticas

En 1965 o beb David Reimer

foi o suxeito dun experimento de
cambio de sexo. No proceso de
circuncisin o seu pene resultara
queimado por un fallo
e o psiclogo John Money
suxeriu que a mellor terapia
sera un cambio de sexo.
A intencin do experimento
era probar que a crianza a
que determina a identidade de
xnero e non a natureza. David
sufriu numerosos problemas
psicolxicos at que aos 14 anos
soubo a verdade sobre a sa
identidade sexual.

A memoria filoxentica da especie humana est recollida en aproximadamente

35.000 xenes que se agrupan en 23 pares de cromosomas. O par 23 determina o
sexo, feminino (dous cromosomas X iguais) ou masculino (un cromosoma X e un
cromosoma Y, algo mis pequeno e s con 60 xenes). Un xene do cromosoma Y
o responsable de producir, na sexta semana de va intrauterina, unha protena denominada factor determinante testicular (TDF), que permite o desenvolvemento
dos testculos que producirn as hormonas andrxenas (principalmente testosterona). Estas hormonas determinarn a estrutura corporal propia dun varn (a nivel
msculo esqueltico, cardiovascular e nervioso). Se este cromosoma Y non est
presente, o desenvolvemento do embrin vn determinado polo cromosoma X e
desenvolverase a estrutura dunha muller. Filoxeneticamente a muller anterior
formacin do home, Adn nace da costela de Eva. A ausencia da protena TDF
leva ao desenvolvemento do fenotipo feminino e a presenza desta protena leva
diferenciacin do corpo e o cerebro masculino.
Este patrn de desenvolvemento presenta excepcins no caso de persoas con
sexo indiferenciado ou con cambio de sexo. Anda que o xenotipo (XX ou XY) determina o sexo xenotpico, o fenotipo ou caractersticas externas sexuais, determina
o sexo fenotpico. As distinguimos homes de mulleres polo desenvolvemento dos
xenitais internos e externos.
Cando o plan de desenvolvemento dos xenitais est alterado, ben porque non
se activa o xene que debera producir a protena TDF, ben porque factores externos
inflen nas hormonas que deben rexer o desenvolvemento dos caracteres primarios
e secundarios de homes e mulleres, poden aparecer individuos cun xenotipo de
home (XY) cunha conformacin corporal externa propia de muller, pero sen tero,
ou ben individuos cun xenotipo XX, cun corpo masculinizado. En ambos casos os
cambios corporais afectan a todas as estruturas corporais do individuo, inclundo
o sistema nervioso e os consecuentes cambios nos perfs cognitivos e emocionais.
Mente masculina, mente feminina?

Fronte idea tradicional de mente como unha competencia de carcter xeral

producida polo cerebro, a mente, para as teoras neurocientficas actuais, un
conxunto de subsistemas ou mdulos especializados en procesar informacin,
memorias diversas e actividades mltiples. Cada un destes mdulos estara especializado nun tipo de proceso ou actividade. O mdulo ou sistema responsable da
linguaxe diferente ao que se ocupa da orientacin espacial ou do que se dedica
fabricacin de ferramentas. Estes mdulos non estn localizados en compartimentos senn distribudos polo cerebro e constitudos por redes neurais altamente
especializadas.

22

UNIDADE

A neuropsicoloxa experimental ten confirmado esta arquitectura modular da

mente a travs de estudos visuais e funcionais realizados con resonancias magnticas ou tomografas. Tamn os estudos sobre afasias, amnesias ou mesmo ablacins
de sectores do cerebro, avalan esta teora. Desde as reas da Psicoloxa da evolucin
ou da Antropoloxa, tamn se ten confirmado que a mente humana o resultado
dun longo proceso filoxentico no que apareceron sucesivas estruturas cerebrais
para enfrontarse a problemas diferentes e, moitas veces, a funcins ligadas ao sexo
e reproducin.
As, anda que todos os membros da especie humana comparten os mesmos
mdulos especializados e, xa que logo, as mesmas capacidades mentais, a organizacin deste mdulos ou o seu grao de especializacin poden presentar diferenzas,
por iso poden existir diferenzas nas capacidades mentais de diferentes individuos.
Algunhas destas capacidades poden estar moduladas pola influencia do sexo nos individuos da especie humana. Mais estas diferenzas son tamn de carcter modular e
non estn relacionadas con funcins superiores para ningn dos sexos.
Como tendencia xeral, os homes son mellores en tarefas espaciais e nas habilidades motoras que inclen clculo espacial (por exemplo, disparar proxects ou
interceptalos). Os varns tamn superan s mulleres en probas de razoamento matemtico ou na interpretacin de figuras complexas.
As mulleres, pola contra, superan aos homes en velocidade perceptiva, en probas de fluidez verbal, en tarefas manuais de precisin ou naquelas nas que debe
intervir a ideacin (por exemplo enumerar obxectos da mesma cor) e son mellores
en xeral nas probas de clculo matemtico.

23

O CORAZN DA MQUINA

Diferentes estudos teen constatado menor asimetra no cerebro das mulleres (unha distribucin menos especfica para cada un dos hemisferios e un maior
nmero de conexins entre ambas as reas). Tamn se teen constatado algunhas
diferenzas rexistradas no sistema lmbico. Os varns adoitan amosar maior actividade nas rexins basais e temporais do sistema lmbico, mentres que nas mulleres
a activacin maior na rea talmica, o que podera estar provocando diferentes
comportamentos emocionais (os homes teen unha maior tendencia emocional a
manifestar agresividade fisicamente, mentres que as mulleres semellan ter unha tendencia maior verbalizacin e mediacin mediante smbolos, as como a canalizar
a agresividade por medio destas capacidades).
Convn con todo facer algunhas precisins. Algunhas diferenzas sexuais a nivel
cognitivo son apreciables estatisticamente, anda que non poden asumirse como
unha propiedade exclusiva dun sexo. Todo parece indicar que as diferenzas sexuais
na organizacin cerebral se deben en parte a factores biolxicos (hormonais, xenticos, de maduracin etc.) e, en parte, a factores socioculturais e de aprendizaxe.
O cerebro humano o resultado de millns de anos de evolucin. A aparicin
da linguaxe, hai uns cento cincuenta mil anos, marca o inicio da nosa especie e,
ao longo dos miles de anos, o cerebro humano foise transformado de acordo coas
necesidades que lle impoa o medio. As diferenzas que hoxe amosan os cerebros
masculino e feminino son resultado dese proceso evolutivo que seleccionou aquelas
vantaxes para a supervivencia da especie. Ambos os modelos de especializacin
son complementarios. As habilidades que permitiron percorrer distancias longas e
que requiriron a representacin de mapas mentais espaciais, foron complementadas
coas habilidades que requiriron habilidades motrices finas que permitiron construr vestimentas, refuxios e ferramentas. As habilidades que permitiron xestionar
a defensa do grupo contra depredadores e inimigos foron complementadas coas
habilidades que permitiron establecer vnculos afectivos, mesmo cos visitantes externos ao grupo, e que requiriron capacidades de percepcin de estados
DIFERENZAS COGNITIVAS
emocionais diversos. En calquera caso, esas habilidades son propostas
e moduladas culturalmente e non teen unha determinacin biolxica
HOMES
MULLERES
estrita.
Mellor habilidade visuoespacial
en tests que examinan a
rotacin de figuras no espazo

Mellor habilidade lingstica

en certas habilidades verbais,
especialmente en
fluencia verbal

Os lbulos temporais
actvanse bilateralmente
durante o razoamento
matemtico

Non se observa nas mulleres

porque sempre se activan
bilateralmente

Velocidade perceptiva

Tarefas manuais motoras finas

24

Pero, anda que o cerebro sexa diferente en homes e mulleres, iso

non implica que un tipo de organizacin cerebral sexa mellor ca o outro. A diferenza na configuracin do cerebro e os seus resultados cognitivos foi un mecanismo evolutivo para optimizar os recursos da especie.
Non hai unha estrutura cerebral mis apta ca outra en calquera circunstancia. E, do mesmo xeito que evolucionou en base s necesidades que
lle impoa o medio, de supoer que as novas necesidades (ler, escribir,
manexar un ordenador, viaxar ao espazo) producirn novas seleccins
nas estruturas do noso sistema nerviosos. Do mesmo xeito, as novas sociedades e culturas mis simtricas e equilibradas, con roles e profesins
compartidas, deixarn tamn marca na conformacin orgnica e funcional do cerebro humano e nas mentes de homes e mulleres no futuro.

UNIDADE

Alteracins xenticas e influencia na conduta

Poden os xenes determinar a conduta dun individuo? E, se as, en que medida
podemos comprender e modificar esa conduta? Esas son das das cuestins que se
propn resolver a xentica da conduta. Este foi un campo de interese para moitos
investigadores desde finais do sculo XIX, cando Francis Galton comezou a interesarse polas teoras de Darwin e a sa relacin coa herdanza e conduta humana.
O propio Galton suxeriu algunhas das lias de investigacin: estudos sobre familias, estudos de xemelgos ou sobre individuos dados en adopcin. Os seus estudos
amosaron que determinados riscos de comportamento se transmiten por herdanza
familiar.
Desde os anos 80 at a actualidade, os datos que temos sobre as bases moleculares da herdanza humana, grazas ao Proxecto Xenoma Humano, son moi importantes, e o estudo de moitas enfermidades viuse beneficiado por este coecemento.
Porn, no que respecta aos factores xenticos que explican as diferenzas individuais,
de personalidade ou cognitivas, ou mesmo sobre as psicopatoloxas, non teen
avanzado tanto, fundamentalmente a causa dos factores non xenticos implicados
nelas (educacin, ambiente familiar e social...). A conduta un fenotipo determinado por un xenotipo que a produce, dependendo de como sexa a interaccin
deses xenes co ambiente, e iso complica moito os estudos desta ndole.

Xenotipo: informacin xentica

dun organismo presente no seu
ADN.
Fenotipo: expresin da
informacin xentica en funcin
da influencia do ambiente.

Ademais, temos que ter en conta que a conduta algo variable e difcil de definir obxectivamente, pois cada observador pode diferir nas sas observacins.
Podemos distinguir dous tipos de condutas en base determinacin xentica
delas: monoxenticas (determinadas por un nico xene) e polixenticas, cando o
risco de comportamento est determinado por varios xenes.
Os caracteres cualitativos (observables e que poden describirse) adoitan ser
monoxenticos, isto , ocasionados por un s xene ou un alelo dun xene. A cor de
pelo ou ollos un bo exemplo disto. Mais a nivel de comportamento case todos os
caracteres son cuantitativos e veen determinados por varios xenes e a sa interaccin co ambiente.

25

O CORAZN DA MQUINA

A sndrome de Turner vn
provocada por unha ausencia
total ou parcial dun cromosoma
X no par 23 que determina
o sexo. S afecta ao sexo
feminino.

Con todo, en ocasins, algns defectos xenticos asociados a un s xene poden

levar aparellados modificacins no comportamento de carcter cuantitativo, como
a intelixencia. Nese caso falamos dunha sndrome. As mis coecidas son a Fenilcetonuria e a sndrome de X frxil, ambas levan aparellada discapacidade psquica
moderada. A primeira delas afecta a homes e mulleres por igual, mentres que a
segundo un defecto ligado ao sexo que s herdan os varns. Outras sndromes
como a Down, propiciada pola trisoma no par cromosmico 21, ou a sndrome
de Klinefelter, que implica unha duplicacin do cromosoma X en varns, levan
consigo algn tipo de atraso mental asociado e condutas e comportamentos que
se afastan da tipoloxa normal, o que permite entrever que as condutas e comportamentos, xunto coa capacidade mental, estn fortemente infludos pola base
xentica do individuo.
Entre os caracteres cuantitativos mis estudados pola psicoloxa estn a intelixencia, a creatividade, a personalidade e algunhas psicopatoloxas. O coeficiente
de intelixencia ten sido o carcter mis estudado en xentica da conduta, algns
estudos con xemelgos idnticos apuntan a unha herdabilidade do CI arredor do
50%, deixando ao ambiente o outro 50%. Pola contra, no caso da creatividade a
influencia do ambiente semella ser moito maior e a herdabilidade estmase arredor
do 25%. As diferenzas entre individuos en canto a respostas emocionais, sociabilidade ou actividade, factores que interveen na personalidade presentan taxas diferentes de influencia xentica. As taxas mis altas pertencen herdanza de respostas
emocionais, imaxinacin ou as condutas agresivas, mentres que caractersticas
como a capacidade de traballo ou empata presentan unha maior influencia ambiental. Queda anda as moito camio por percorrer para obter datos metodoloxicamente fiables.

Influencias hormonais na conduta

At comezos do sculo XX os estudos sobre a conduta humana estaban dirixidos
a un mellor coecemento do sistema nervioso, pero a partir dos anos 60 comezou
a drselle importancia ao sistema endcrino en relacin conduta, dando lugar a
unha rama da Psicoloxa, a Psicoendrocrinoloxa, que ten como obxectivo precisamente coecer como afectan as hormonas conduta e como esta afecta liberacin
de hormonas.
Hormona: substancia segregada
por clulas especializadas cuxa
funcin influr noutras clulas.

O sistema endcrino e o sistema nervioso actan conxuntamente: as hormonas

desencadeando respostas no sistema nervioso e este desencadeando a producin de
hormonas. De forma que podemos falar de sistema neuroendcrino.
O sistema endcrino funciona a travs de reguladores qumicos chamados hormonas, que son substancias qumicas producidas e segregadas ao sangue polas glndulas endcrinas de secrecin interna. As glndulas endcrinas exercen funcins
reguladoras do metabolismo celular, das funcins reprodutoras ou do crecemento e
conforman un sistema integrado que se relaciona a travs da interaccin ou conexins qumicas entre as diferentes glndulas distribudas polo corpo. En ocasins,

26

UNIDADE

son neuronas especializadas as que liberan hormonas no sangue ou no tecido sinptico; denominamos a estas substancias neurohormonas.
Nos estudos relacionados coa comprensin e modificacin da conduta son moi
relevantes os mecanismos que teen as hormonas para influr no cerebro e, particularmente, as hormonas sexuais. Como ben sabido xa, as hormonas sexuais non s
transforman os xenitais senn que tamn conforman a estrutura neural do cerebro
e condicionan os comportamentos. No perodo uterino os efectos destas hormonas
modifican a estrutura cerebral de forma permanente, pero as mesmas hormonas
noutras etapas da vida causan tamn efectos no cerebro e na conduta, menos importantes e permanentes.
Como afectan as hormonas conduta?

Cando se segrega unha hormona, esta permanece pouco tempo no sangue, xa que
rapidamente degradada, mais a sa accin provoca diferenzas nas clulas de forma inmediata ou ben despois de horas ou mesmo das. As hormonas non causan
os cambios na conduta, mis ben son mediadoras producindo a excitacin dun
conxunto de clulas para que produzan determinados cambios nun contexto concreto. Do mesmo xeito, determinados estmulos recibidos polo sistema nervioso
poden desencadear a producin de hormonas por parte das clulas e dar lugar a un
determinado comportamento. Un exemplo tpico disto a resposta agresiva e de
defensa cando se visualiza un inimigo potencial.
Algns estudos actuais poen de manifesto, por exemplo, a relacin dos ciclos
estacionais do ano na producin de hormonas como a serotonina, que inflen,
tanto en homes coma en mulleres, producindo diferenzas na execucin de tarefas
mentais. Outros rexistraron diferenzas significativas asociadas aos cambios hormonais do ciclo menstrual da muller, por exemplo.
Con todo, tamn significativa a capacidade da mente humana de influr na
producin das hormonas, de forma que estmulos psquicos producidos por estmulos no sistema nervioso, como a intensidade lumnica ou un sentimento ou
emocin forte, pode bloquear a producin hormonal, producindo desde consecuencias fsicas pouco relevantes (sono, falta de desexo sexual ou stress) a enfermidades somticas graves.

ver libro EDI

TAREFA 2. ACTIVIDADE1. DIARIO DE NAVEGANTE. Exercicio 4

27

O CORAZN DA MQUINA

LECTURAS COMPLEMENTARIAS
V. S. RAMACHANDRAN. Lo que el cerebro nos dice. Edit. Paids,

tratamentos que leven sa curacin. A pelcula est baseada na

biografa do neurlogo Oliver Sacks.
ver libro EDI

pp. 59-81.
O. SACKS. El hombre que confundi a su mujer con un sombrero.

Edit. Anagrama, pp. 68-82.

TAREFA 2. ACTIVIDADE 2: CRUZANDO O ABISMO.

A PSICOLOXA NO CINE

G. MARCUS. Kluge. La azarosa construccin de la mente humana,

pp. 173-195.

A PSICOLOXA NA LITERATURA
O curioso incidente do can media noite, Mark Haddon (2000) Sushi Books:
A travs dunha linguaxe sinxela a historia
achganos mente do protagonista, un
rapaz con sndrome de Asperger, e axdanos a comprendelo. O autismo unha
das enfermidades do sistema nervoso cunha expresin na conduta e na vida dos
individuos claramente observable.

A QUE NON SABAS

O cerebro humano o nico rgano
coecido que se estuda a si mesmo.
Con 100.000 millns de neuronas e
un billn de conexins entre elas, se
puidsemos estendelas e facer con elas
un fo dara a volta completa ao planeta. Queres que o teu cerebro creza anda mis? Fai exercicio aerbico, medita
e divrtete coas tas amizades, iso far
que teas mis neuronas no hipocampo, no tlamo e na cortiza prefrontal.

ver libro EDI

TAREFA 2. ACTIVIDADE 2: CRUZANDO O ABISMO.

A PSICOLOXA NA LITERATURA

RECOMENDACINS DE LECTURA
Neurociencia para Julia: Xurxo Mario.
Edit. Laetoli. O sistema nervioso escribe o autor a esencia do teu ser. salo
agora mesmo para poder ver, ler e comprender este texto; algo que fas con naturalidade e sen esforzo. Neste libro faise
un repaso pola estrutura e funcins do
noso sistema nervioso, dunha forma amable e comprensible. Un libro ameno para
comprendernos mellor a ns mesmos.

A NOSA SELECCIN DE WEBS

Ligazn: http://www.psicoactiva.com/atlas/cerebro.htm
Comentario: Atlas visual do cerebro humano, para localizar

e aprender mis sobre as estruturas do cerebro humano.

Ligazn: http://human.brain-map.org/static/brainexplorer
Comentario: Mapas interactivos do cerebro humano en 3D.

En Ingls.
Ligazn: http://www.finr.net/files/brain/index.htm
Comentario: Mapas interactivos do cerebro humano en 3D.

A PSICOBIOLOXA NO CINE
Espertares: Penny Marshall (1990). Pelcula que se basea na epidemia de encefalite alrxica que tivo lugar durante
os anos 20 do sculo pasado. O doutor
Malcolm Sayer chega novo a prestar
servizo na sala de doentes en coma nun
hospital de Nova York e, un da, observa
como un doente recolle instintivamente
as sas lentes malia estar en estado catatnico. Entn comeza a experimentar

28

En Ingls.
Ligazn: http://psicopsi.com/Trastornos-mentales-sindromes-

psiquicos-conductuales
Comentario: Pxina con informacin sobre as principais

sndromes que implican trastornos psquicos e da conduta.

Ligazn: http://psicobiologiadelgenerohomo.blogspot.com.es/
Comentario: Pxina con temas xerais de psicobioloxa.

Pedidos a

Comercial Grupo Anaya

Polgono Pocomaco
Avenida 3 Edificio Diana
Nave 4 Baixo 15190 A Corua
Tfno.: 981 171 641
Fax: 981 171 647

XERAIS
Doutor Maran, 12 36211 Vigo
Tfnos.: 986 21 48 88 - 21 48 80
Fax: 986 20 13 66
xerais@xerais.gal
http://www.xerais.gal
http://blog.xerais.gal