Gjenetika

Gjenetika është një shkencë që merret me studimin e geneve dhe trashëgimisë në popullata të
ndryshme. Ajo përfshin hulumtimin e mënyrës se si gene të veçanta shprehin karakteristikat
dhe cilësitë e organizmave të gjallë, duke përfshirë njerëzit, kafshët, bimët dhe
mikroorganizmat.

Terminologjia e gjenetikës është e ngjashme me terminologjinë e përdorur në gjuhët tjera. Disa

termat të përdorura shpesh në gjenetikë janë:

Gjen: Pjesa e vogël e ADN-së që kodon për një karakteristikë të caktuar.

ADN (Acid Dezoksiribonukleik): Molekuli që mbart informacionin gjenetik dhe është përgjegjës
për trashëgiminë.

Alel: Një version i caktuar i një gjeni në një lokacion të caktuar në kromozomë.

Kromozomë: Struktura e organizuar e ADN-së dhe proteinave që mbajnë gene dhe

trashëgiminë.

Fenotip: Pamja fizike ose karakteristikat që shfaqen nga kombinimi i gjenotipit dhe mjedisit.

Gjenotip: Kombinimi i aleleve të pranishme në një individ për një karakteristikë të caktuar.

Rekombinim gjenetik: Procesi i kombinimit të materialit gjenetik nga dy prindër për të prodhuar
kombinime të reja të gjenit.

Mutacion: Ndryshimi i përhershëm në sërën e ADN-së, që mund të shkaktojë ndryshime në

gjenet dhe fenotipin e individëve.

Ky është një përkufizim i përgjithshëm i gjenetikës në gjuhën shqipe. Gjenetika është një fushë
e gjerë e studimit, dhe zhvillimet në këtë fushë kanë shërbyer për të kuptuar më mirë
trashëgiminë, sëmundjet gjenetike dhe shumë aspekte të tjera të organizmave të gjallë.

.
Ligji i parë, i dytë, i tretë i Mendelit me shembuj

Ligjet e Mendelit janë rregullat themelore të trashëgimisë gjenetike dhe u zbuluan nga monaki i
famshëm Gregor Mendel në shekullin XIX. Këto ligje përshkruajnë mënyrën se si karakteristikat
gjenetike trasmetohen nga një brez në tjetrin. Këtu janë tre ligjet kryesore të Mendelit me
shembuj për ta bërë më të qartë:

Ligji i parë i Mendelit - Ligji i dominimit të tipareve

Ligji i parë i Mendelit flet për ndarjen e aleleve gjatë formimit të gametave (gjëndrave
seksuale). Sipas këtij ligji, gjatë ndarjes gjenetike, alelet për një karakteristikë të caktuar ndahen
në mënyrë të rastësishme, me gjysmën e aleleve që transferohen nga prindi në gametën e
haploide të pasardhësit.

Shembull: Mendel zhvilloi eksperimente me barin e orizit. Ai hibridizoi dy varietete të orizit:një

me lule të bardhë dhe një me lule të kuqe. Kur ai i kryqëzoi këto varietete, të gjithë pasardhësit
e parë kanë pasur lule të kuqe. Megjithatë, pasardhësit e dytë kanë pasur raportin 3:1 të luleve
të kuqe dhe të bardha. Kjo tregon se alelet për lulet e bardha nuk ishin zhdukur, por ishin vetëm
të maskuara në gjeneratën e parë dhe u shfaqën në gjeneratën e dytë.
Ligji i dytë i Mendelit - Ligji i ndarjes të pavarur:

Ligji i dytë i Mendelit përbën parashikimin se alelet për karakteristika të ndryshme ndahen
pavarësisht njëra nga tjetra gjatë formimit të gametave. Kjo do të thotë se kombinimi i një alele
për një karakteristikë nuk ndikon në kombinimin e aleleve për karakteristika të tjera.

Shembull: Një shembull i ligjit të ndarjes së pavarur është kryqëzimi i përbërësve të gjakut të
rrënjës dhe të tipit të lëkurës në njerëz. Aleli për tipin e gjakut A mund të trashëgojë së bashku
me alelin për lëkurën e errët, ndërsa aleli për tipin e gjakut B mund të trashëgojë së bashku me
alelin për lëkurën e hirit. Kjo tregon se tipi i gjakut dhe lëkura janë karakteristika të ndara
pavarësisht njëra nga tjetra.

Ligji i tretë i Mendelit - Ligji i lidhjes gjenetike:

Ligji i tretë i Mendelit flet për faktin se alelet e lidhura fizikisht në të njëjtën kromozomë janë
më të mundshme për të trashëguar së bashku dhe për të mos u ndarë gjatë procesit të
formimit të gametave. Megjithatë, ligji i tretë mund të kalojë në kundërshti në rastin e
rekombinimit gjenetik.

Shembull: Një shembull i lidhjes gjenetike është trashëgimi i ngjyrës së flokëve dhe çlintave në
njerëz. Aleli për flokë të zezë dhe aleli për ngjyrë të zezë të çlintave janë shumë të lidhura dhe
janë më të mundshme të trashëguara së bashku. Kjo është arsyeja pse shpeshherë ndeshim
individë me flokë të zezë që kanë çlinta të zezë.

Këto janë vetëm disa shembuj të ligjeve të Mendelit. Trashëgimia gjenetike është një fushë e
gjerë, dhe studimi i këtyre ligjeve ka bërë të mundur të kuptohen dhe të shpjegohen shumë
prej karakteristikave të trashëgueshme të organizmave të gjallë.
 Projekt
Tema: Bimët
Nëntema: Zinxhirët ushqimore,
klasifikimi dhe çelësat e përcaktimit
Klasa: lXa
Shkolla: "Vasil Ziu"
Lënda: Biologji
Anëtarët: Aleksandër Mali, Romela
Rysta, Arlinda Veizaj, Çeço Bajramaj,
Flavia Spanjolli, Aurelio Hasandoçaj, Pask
Verdha