23.1.

Endocytoza
Z udziałem ruchu błon zachodzą procesy endocytozy (pochłaniania) i egzocytozy (wydalania).

Endocytoza jest czynnością komórki charakteryzu­jącą się zdolnością do pochłaniania

makrocząsteczek o wielkości powyżej 1 kDa z wytworzeniem i udziałem struktur powstałych z błony
komór-kowej, zwanych endosomami.

A co to jest Dalton? Dalton (Da) jest jednostką masy używaną do określenia mas cząsteczkowych. 1
Da=1/12 masy atomu węgla C12. Dalton jest chętnie używany do wyrażania mas cząsteczkowych
białek. Dla łatwiejszego zapamiętania przyjmijmy, że białko zbudowane ze 100 aminokwasów będzie
posiadać masę cząsteczkową równą w przybliżeniu 120 000 Da, czyli 120 kDa.

Przyjmijmy, że związki drobnocząsteczkowe posiadają masy cząsteczkowe nieprzekraczające kilku

tysięcy daltonów. Związki o cząsteczkach większych to związki wielkocząsteczkowe.

Powróćmy już do endocytozy i omówmy endosomy. Endosomy są zawarte w cytoplazmie i dzielimy je

na endosomy wczesne (pierwotne) oraz endosomy późne, które w okolicy centrum komórkowego
tworzą układ cystern endosomalnych. Endosomy wczesne powstają bezpośrednio po pochłonięciu
zgromadzonych i związanych z receptorami ligandów z wpuklenia błony komórkowej.

A co to jest ligand? Powiedzmy, że ligand to związek chemiczny drobnocząsteczkowy, rzadziej

wielkocząsteczkowy, przyłączający się w sposób specyficzny wiązaniami niekowalencyjnymi do innego
związku, najczęściej wielkocząsteczkowego. Przykładem jest połączeniu cząsteczki hormonu, czyli
liganda, ze swoistym dla tego hormonu receptorem.

Zatem endosomy wczesne powstają bezpośrednio po pochłonięciu zgromadzonych i związanych z

receptorami ligandów z wpuklenia błony komórkowej. Zawierają na stronie wewnętrznej skupione i
związane z recep­torami ligandy, od zewnątrz zaś są pokryte białkiem — klatryną.

23.2. Egzocytoza
Egzocytoza jest procesem wydalania z komórki substancji hydrofilnych zawartych w
cytoplazmatycznych pęcherzykach błoniastych. Egzocytoza polega na fuzji pęcherzyka z błoną
komórkową i uwolnieniu jej zawartości bez uszkodzenia ciągłości błony.

Wyróżniamy dwa podstawowe typy egzocytozy: konstytucyjną i regulowaną.

Egzocytoza kon­stytucyjna jest w ograniczonym stopniu niezależna od wpływów zewnętrznych na

komórkę. Może być ona związana z procesem dostarczania do błony komór­kowej nowych jej
fragmentów oraz wydzielaniem białek nie podlegających mechanizmom regulacyj­nym. Pęcherzyki
uczestniczące w egzocytozie kon­stytucyjnej pochodzą głównie z aparatu Golgiego.

A co to jest aparat Golgiego? Aparat Golgiego jest przykładem organellum komórkowego, złożonego z
dyskowatych woreczków, tzw. Cystern, otoczonych jedną błoną. Od tych cystern odpączkowują
pęcherzyki, których błona może zlewać się błoną komórkową. W aparacie Golgiego zachodzi m.in.
glikozylacja białek przeznaczonych do wydzielenia poza komórkę.
Przejdźmy do egzocytozy regulowanej. Egzocytoza regulowana występuje po zadziałaniu na komórki
bodźca. Może to być bodziec swoisty, np. hormon, neuromediator, lub bodziec nieswoisty.

Egzocytozie regulowanej podlegają np. pęcherzyki wydzielnicze ko­mórek gruczołowych i pęcherzyki

synaptyczne.

Połączenie endocytozy i egzocytozy stanowi transcytoza, którą moż­na zaobserwować podczas

transportu immunoglobulin przez komórki nabłonka. Ligand związany z jednej strony komórki
przechodzi do endosomu pierwotnego, następnie przechodzi do endosomu wtórnego, ponownie
przechodzi do endosomów pierwotnych, ale po stronie przeciwnej komórki i wędruje do błony
komórkowej, skąd jest wy­dzielany na drodze egzocytozy do środowisk zewnątrzkomórkowego.

Receptory, które podlegają pochłanianiu na dro­dze endocytozy, mogą stale krążyć między błoną
komórkową a jej wnętrzem. Cyklicznie pojawiająsię na pewien czas na powierzchni błony, po czym
ulegają pochłonięciu i ponownie powracają. Taki cykliczny obieg receptorów (recycling) ma duże
znaczenie dla komórki, bowiem jedna cząsteczka receptora może ułatwić pochłanianie wielu
cząs­teczek ligandu.

23.3. Powstawanie pęcherzyków synaptycznych

Pęcherzyki synaptyczne pochodzące z aparatu Gol­giego zawierają białka: syntaksyny A i B, SNAP-25
(synaptosome associated protein 25 kDa), synaptobrewinę (VAMP) i synaptotagminę.

Pęcherzyki te otoczone są błoną, nad powierzchnią której znaj­duje się otoczka zawierająca dwa
dodatkowe biał­ka: białko ARF (ADP-rybozylowane białko) i COP (coatomer protein). Otoczka ta
towarzyszy pęche­rzykom w czasie ich transportu w aksonie i znika tuż przed egzocytozą.

Na drodze egzocytozy regulowanej uwalniane są dwa typy pęcherzyków synaptycznych: małe

pęche­rzyki synaptyczne (o średnicy ok. 50 nm), po­chodzące głównie z układu endosomalnego, i duże
pęcherzyki synaptyczne (o średnicy 70— 100 nm), pochodzące z aparatu Golgiego.

Małe pęcherzyki zawierają tzw. klasyczne transmitery, np. noradre­nalinę i acetylocholinę. Większość
organelli gromadzących transmitery w obwodowym i ośrodkowym ukła­dzie nerwowym stanowią
pęcherzyki małe.
Uwal­nianie pęcherzyków ma charakter ilościowy, co znaczy, że impuls nerwowy powoduje rekrutację
stałej liczby pęcherzyków, które uwolnią swoją zawartość do szczeliny synaptycznej.

Duże pęcherzyki groma­dzące klasyczne transmitery dodatkowo zawierają neuropeptydy.

Na zakończeniach nerwowych występują dwie pule pęcherzyków synaptycznych. Pierwszą, ok. 20%
wszystkich pęcherzyków, stanowi pula pęcherzyków szybko ulegających egzocytozie podczas
pobudze­nia. Druga jest pulą rezerwową dostarczającą pęche­rzyki do puli łatwo ulegającej
egzocytozie.

Mecha­nizmy warunkujące przejście pęcherzyków do puli łatwo ulegającej egzocytozie są związane z

procesem fosforylacji i defosforylacji białka synapsyny, wbu­dowanego w błonę małych pęcherzyków.
Po defos­forylacji białko to wiąże pęcherzyki synaptyczne do sieci włókien aktynowych cytoszkieletu
zapobiega­jąc wędrówce pęcherzyków do błony synaptycznej.

Oprócz synapsyny w błonie pęcherzyka występują: synaptofizyna, synaptotagmina, syntaksyna,

synaptobrewina, białka wiążące GTP i białko SV-2. Sy-naptofizyna posiada cechy budowy podobne do
koneksyn (białek tworzących połączenia jonowo-metaboliczne) i może być włączona w tworze­nie
drogi egzocytozy przez kanały jonowo-metaboliczne.

23.4. Łączenie się pęcherzyków synaptycznych z błoną presynaptyczną

A jak próbuje się wyjaśnić mechanizm wiązania pęche­rzyków synaptycznych do błony
presynaptycznej? Innymi słowy mówiąc dokowania pęche­rzyków synaptycznych do błony
presynaptycznej. Czynnikiem cytoplazmatycznym potrzebnym do połączenia, czyli do fuzji pęcherzyka
synaptycznego z błoną presynaptyczną jest białko NSF. A co to takiego? NSF (N-Ethylmaleimide
Sensitive Fusion Protein) jest białkiem należącym do rodziny białek AAA (ATPase family Associated
with Diverse cellular Activities), czyli białkiemo aktywności ATPazy.

Białko NSF wiąże białka SNAP (soluble NSF-attachment prote­in), tworząc białko SNARE (soluble NSF-
attachment receptor prote­in) Białka SNARE zaangażowane są w proces w fuzji pęcherzyka
synaptycznego z błona presynaptyczną.

Wyróżnia się dwie grupy dwie klasy receptorów białek SNAP, jeden na błonie pęcherzyków
synap-tycznych v-SNARE (v jak vesicle membrane, czyli błona pęcherzyka) drugi na błonie
presynaptycznej t-SNARE (t jak target membrane, czyli błona docelowa). Klasa v-SNARE obejmuje
synaptogaminę i synaptobrewinę; podczas gdy klasa t-SNARE obejmuje SNAP-25 i syntaksynę.

W ten sposób, za pomocą receptorów i białek integralnych błony pęcherzyka, dochodzi do

„umocowania” pęcherzy­ ka synaptycznego do błony presynaptycznej. Me­chanizm ten działa w czasie
egzocytozy we wszyst­kich typach komórek. Odrębnością neuronalnej egzocytozy jest udział
synaptotagminy jako sensora wapniowego, który umożliwia fuzję pęcherzyków z błoną.

Omówmy krótko synaptobrewinę. Synaptobrewina (VAMP) występująca w komórkach nerwowe;

uczestniczy w transporcie pęcherzyków z sia­teczki ziarnistej do aparatu Golgiego, z aparatu Golgiego
do błony presynaptycznej, pośredniczy w mocowaniu pęcherzyków do bło­ny presynaptycznej.

W ten sposób, za pomocą receptorów i białek integralnych błony pęcherzyka, dochodzi do

umocowania pęcherzy­ka synaptycznego do błony presynaptycznej. Me­chanizm ten działa w czasie
egzocytozy we wszyst­kich typach komórek. Odrębnością neuronalnej egzocytozy jest udział
synaptotagminy jako sensora wapniowego, który umożliwia fuzję pęcherzyków z błoną.