STAWONOGI

ARTHROPODA
● Najliczniejsze - 1,3 mln gatunków
● Trzy podtypy:
○ skorupiaki
○ szczękoczułkopodobne np. pajęczaki
○ tchawkodyszne np. owady i wije
● Budowa ciała:
○ ciało podzielone na segmenty, których zespoły tworzą wyodrębnione
odcinki - tagmy : głowę, tułów, odwłok.
○ metameria heteronomiczna
○ odnóża - wyrastają z boków ciała, składają się z odcinków
połączonych stawami; są:
✓ odnóża głowowe - odgrywają rolę narządów zmysłów, służą
do pobierania pokarmu
✓ odnóża tułowiowe - narząd ruchu
✓ odnóża odwłokowe - różne funkcje, np. rozrodcze
● Trójwarstwowce
● symetria dwuboczna
● Przestrzeń między narządami wewn. wypełnia jama ciała powstała w wyniku
połączenia jamy pierwotnej z wtórną, dlatego jest to miksocel wypełniony
hemolimfą.
podtypy stawonogów

szczękoczułkopodobne tchawkodyszne
skorupiaki
pajęczaki owady wije

wody słone, niektóre lądowe, nieliczne głównie ląd., nieliczne lądowe, od

lądowe, wielkość od wodne, wielkość - od wodne, zdolne do lotu, ułamków
ułamków 1 mm do ułamków 1 mm do ok. od ułam. 1 mm do milimetra do ok.
3m 18cm 18cm 40 cm
typ odnóży skorupiaki pajęczaki owady wije

głowowe 2 pary czułków + odnóża 2 pary: 1 para czułków 1 para czułków i

gębowe: para żuwaczek i 2 szczękoczu + odnóża gębowe: odnóża gębowe: 1
pary szczęk łki i 1 para żuwaczek i para żuwaczek i 1
nogogłaszc 2 pary szczęk lub 2 pary szczęk
zki

tułowiowe 8 par: 3 pierwsze pary to 4 pary - f. 3 pary - f. od 6 - kilkuset par;

szczękonóża; reszta - f. lokomotory lokomotoryczna f. lokomotoryczna;
lokomotoryczna czna 1.para-szczękonóża,
ostatnia - narz.
czuciowe/obronne

odwłokowe 6 par - f. rozrodcze, brak lub brak brak

wspomagają oddychanie i mają
ruch postać
kądziołków
do
wytwarzan
ia nici,
sieci
pajęczych
skorupiaki

pajęczaki

owady

wije
● Modyfikacje odnóży aparatu gębowego owadów:
Aparat gębowy
typu:

gryząco - pszczoły; urabianie wosku, rozdrabnianie pyłku

liżącego

kłująco ssącego komary; przebijanie ciała i ssanie soków

gryzącego szarańcza; pobieranie pokarmu stałego

liżącego mucha dom., zlizywanie płynów

ssącego motyle, zasysanie nektaru kwiatowego

● Modyfikacje odnóży tułowiowych owadów:

Odnóża
tułowiowe:

kroczne chrząszcze biegaczowate; bieganie, kroczenie

skoczne pasikoniki; długie, umięśnione udo; długie skoki

grzebne turkuć podjadek, grube, spłaszczone łopatki, drążenie

w glebie

czepne wesz; wyrostek na goleni i pazurek na stopie

pływne pływak żółtobrzeżek, spłaszczone, na kształt wiosła

chwytne modliszki; długie biodro i aparat chwytny

● Pokrycie ciała:
○ pancerz (oskórek/kutykula) pokrywa ciało, jest wytworem leżącego
pod nim 1-warstwowego nabłonka; chityna - budulec
○ pancerz to szkielet zewnętrzny, bo od wewnątrz są przyczepione do
niego mięśnie
○ skorupiaki i pajęczaki - ich grzbietowa część pancerza tworzy
jednolitą i twardą okrywę - karapaks.
○ występuje linienie - zrzucanie starego oskórka i wzrost
○ brak wora powłokowo- mięśniowego
○ mięśnie są nieregularnie rozmieszczone, mają rozmaite zadania
 ○ mięśnie tworzone są przez tkankę mięśniową poprzecznie
prążkowaną
○ owady mają skrzydła (w większości), które są wytworami powłoki
ciała - uwypuklenia nabłonka i oskórka
○ np. świetliki mają narządy świetlne mające zwykle postać gruczołów
wypełnionych substancją lucyferyną, która w procesie utleniania
zaczyna świecić. Wabi to ofiary lub partnerów.
● Ruch:
○ stawonogi wodne często wykorzystują ruchy wiosłowe. Służą do tego
odpowiednio zmodyfikowane odnóża.
○ niektóre wykorzystują napięcie powierzchniowe wody do ruchów; są
to ruchy ślizgowe np. nartniki, topiki
○ skorupiaki zwykle kroczą, poruszają się po dnie zbiornika wodnego
ruchem kroczącym
○ lądowe też ruch kroczący, ale też bieganie i skakanie
○ owady zdolne są do aktywnego lotu
○ wije z kolei potrafią zwinąć się w kulkę i toczyć po podłożu
● Układ pokarmowy: przewód pokarmowy składa się z 3 odcinków:
○ jelita przedniego - wyściełane chitynową kutykulą, mieści w sobie
jamę gębową, gardziel i przełyk, a czasem też wole i żołądek
○ jelita środkowego
○ jelita tylnego - wyściełane chitynową kutykulą,
Przy otworze gębowym są odnóża gębowe pomagające pobierać jedzenie.
Oprócz przewodu pokarmow. są też gruczoły wytwarzające enzymy traw.
- Skorupiaki - żołądek żujący; trawienie enzymatyczne zachodzi w
jelicie środkowym, do którego otwiera się gruczoł wątrobowo -
trzustkowy
- Pajęczaki - silnie umięśniona gardziel pełniąca funkcje pompy
ssącej; wstępne trawienie jest poza przewodem pokarmowym, gdyż
pająk kąsa ofiarę wpuszczając do jej ciała wydzielinę gruczołów
ślinowych i jadowych, przez co ofiara przekształca się w płynną masę,
którą pająk może wessać. Dalszy rozkład i wchłanianie zachodzi w
jelicie środkowym.
- U owadów i wijów pokarm jest trawiony za pomocą enzymów z
gruczołów ślinowych które otwierają się do gardzieli; gruczoły te np. u
gąsienic przekształcają się w gruczoły przędne wytwarzające nić do
budowy kokonu. Owady posiadają też wole, gdzie jest wstępne
trawienie i magazynowanie pokarmu.
 Stawonogi mogą być roślinożercami, drapieżnikami, padlinożercami,
wszystkożercami. Niektórzy to filtratorzy lub saprofagi. (rozkładają martwą
materię organiczna). Są też pasożyty - są to głównie owady.

● Układ oddechowy:
○ skorupiaki mają skrzela, czyli cienkościenne, silnie ukrwione wyrostki na
tułowiu, odnóżach i odwłoku. Mogą to być skrzela wewnętrzne (w
komorach skrzelowych)lub zewnętrzne.
○ stawonogi lądowe prowadzą wymianę gaz. poprzez odp. narządy.
Prowadzą do nich otwory - przetchlinki. A te narządy to:
■ płucotchawki - u skorpionów i części pająków; to komory w
odwłoku, które zawierają cienkie, ułożone równolegle blaszki, po
których krąży hemolimfa; między blaszkami przepływa powietrze
■ tchawki - u pajęczaków owadów i wijów; to silnie rozgałęzione rurki
docierające do wszystkich części ciała; najcieńsze rozgałęzienia to
tracheole wypełnione płynem, w którym rozpuszczają się gazy
oddechowe. Wokół tych narządów tworzą się i rozszerzają
cienkościenne worki powietrzne.
○ Larwy niektórych owadów np ważek mają skrzelotchawki, czyli
znajdujące się na odwłoku lub tułowiu wyrostki z zamkniętymi na
zewnątrz tchawkami. Tlen przenika wtedy poprzez dyfuzję.
○ Stawonogi wtórnie wodne np. topik, mają skrzela fizyczne - duże
pęcherze powietrza wciągane pod wodę podczas nurkowania, są
ulokowane w pobliżu przetchlinek.
● Układ krwionośny:
○ otwarty (hemolimfa wylewa się do jamy ciała)
○ ruch hemolimfy umożliwia skurcze serca otoczonego workiem
osierdziowym
○ ściana serca ma tzw. ostia, czyli otwory zaopatrzone w zastawki, przez
które dostaje się do wnętrza hemolimfa.
○ hemolimfa może być odprowadzana do jamy ciała poprzez tętnice, a
potem zbierana z niej przez naczynia żylne i wprowadzana do worka
osierdziowego
○ Hemolimfa może być
■ bezbarwna
■ żółta
■ niebieska od hemocyjaniny
■ czerwona od hemoglobiny (rzadko)
● Układ nerwowy stawonogów:
○ Zwykle składa się z:
■ zwoju nadprzełykowego
■ zwoju podprzełykowego
■ obrączki okołoprzełykowej
○ Od zwoju podprzełykowego odchodzą dwa pnie nerwowe, które zlewają
się w brzuszny łańcuszek nerwowy, który we wszystkich segmentach
tworzy zwoje segmentalne, połączone zwykle spoidłami poprzecznymi.
○ Niktóre mają bardziej scentralizowanu system nerwowy:
■ u pajęczaków zwoje: podprzełykowy, nadprzełykowy i brzuszny
łańcuszek zlewają się i tworzą zwartą masę okołogardzielową
■ u owadów z połączenia zwoju nadprzełykowego z kilkoma
pierwszymi zwojami segmentalnymi wyłania się mózg
■ Narządy zmysłów: zróżnicowane, dobrze rozw.;
✓ fotoreceptory w postaci oczu. Oczy mogą być proste
(wyłapujące i reagujące na natężenie światła) lub złożone
(wytwarzające obraz). Oczy złożone składają się z dużej liczby
ommatidiów - jednakowych, ciasno upakowanych elementów
wytwarzających mozaikowy obraz. Można mieć oczy proste,
złożone lub to i to razem.
✓ chemoreceptory w postaci narządów węchu i smaku
znajdujących się głównie na czułkach i odnóżach blisko otworu
gębowego.
✓ mechanoreceptory - włoski czuciowe, czułki lub zlokalizowane w
odnóżach narządy tympanalne(rejestrujące dźwięki), a także
statocysty od równowagi.
● Układ wydalniczy:
○ narządy tego układu to przekształcone metanefrydia, które składają się z
pęcherzyka i kanału wydalniczego, zakończonego otworem wydalniczym.
○ U skorupiaków metanefrydia uchodzą u podstawy czułków - gruczoły
czułkowe - albo w okolicach szczęk - gruczoły szczękowe.
○ U pajęczaków są gruczoły biodrowe, które uchodzą przy nasadach
odnóży krocznych.
○ Owady i wije mają cewki Malpighiego - są to ślepo zakończone,
rurkowate uwypuklenia przewodu pokarmowego, które zbierają z jamy
ciała zbędne produkty przemiany materii i przekazują je do wnętrza
przewodu pokarmowego, a stamtąd są usuwane przez otwór odbytowy
○ Stawonogi wodne wydalają amoniak, a lądowe - kwas moczowy.
● Rozmnażanie i rozwój stawonogów:
○ rozdzielnopłciowe osobniki; rozmnażanie tylko płciowe
○ rzadko jest obojnactwo
○ dymorfizm (samice zwykle większe od samców)
○ gonady mogą być parzyste lub nieparzyste
○ od gonad odchodzą przewody wyprowadzające zakończone u samic
otworem płciowym, a u samców narządem kopulacyjnym
○ u samic w pobliżu otworu płciowego jest pokładełko - narząd w postaci
rurki służący do składania jaj w glebie bądź pod korą drzew, dzięki temu
jaja są bezpieczne.
○ Stawonogi wodne - zapłodnienie zewnętrzne
○ lądowe - wewnętrzne
○ głównie jajorodność, ale z wyjątkiem skorpionów - żyworodnych
○ rozwój może być:
■ prosty - młodociane osobniki są podobne do dorosłych
■ złożony - występuje larwa; u wielu stawonogów jest przeobrażenie -
metamorfoza. Mamy 2 typy przeobrażenia:
✓ niezupełne - różnica to tylko szczegóły budowy
✓ zupełne - larwy w ogóle nie są podobne do postaci dorosłych
○ niektóre rozmnażają się na drodze partenogenezy; u innych występuje
heterogonia.