This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
EGAS
 BARBARORUM

LEGES ANTIQUÆ

CUM NOTIS ET GIOSSARIIS .

VOLUMEN SECUNDUM .

UNIV 25

I LA FARADE . NACHO

કમ ( ૫)( 1 )
 -247
XV111 1-
BAR ban

1
 15 - A - 2

A ( 094.3 )

BARBARORUM B.l
. z.

445
LEGES ANTIQUE

CUM NOTIS ET GLOSSARIIS .

ACCEDUNT

FORMULARUM FASCICULI
DERECH
O
ET SELECTÆ CONSTITUTIONES MEDII ÆVI ,

110210
Collegit , plura Notis & Animadverfionibus illuftravit

Monumentis quoque ineditis exornavit

F. PAULUS CANCIANI

Ord. Serv, B. Mariæ Virginis S, T. D.

VOLUMEN SECUNDUM

Quo continentur Pactus Legis Salice, Antiquiores Leges Populorum

Regni Auftrafia, & Affifie Regni Hierofolymitani

ad Inferiorem Curiam pertinentes ,

VENETIIS MDCCLX X X II L

SSEBASTIANUM COLETIUM , ET
Apud { FRANCISCUM PITTERIUM

SUPERIORUM LICENTIA AC PRIVILEGIO.

 JOANNI JOSEPHO

DE WILZECK

SACRI ROMANI IMPERII

COMITI ;
[

HVLTSCHIN , GVTTENLAND &c. & c.

BARONI ;

SACRAE , CAESAREAE , REGIAEQVE , APOSTOLICAE

MAJESTATIS

A SECRETIORIBVS CVBICVLIS , INTIMISQVE

STATVS CONSILIIS ;

HETRVSCA , ET NEAPOLITANA LEGATIONE ,

REGNANTE MARIA THERESIA AVG. ,

FELICITER FVNCTO :

JOSEPH III

ROMANORVM IMPERATORIS AVG .

MVNIFICENTIA ,

SVPREMO , IN ITALIA , PVBLICI CVRSVS

PRAEFECTO ;

IMPERIALI PLENA CVM POTESTATE

COMMISSARIO ;

APVD GVBERNIVM INSVBRIAE AVSTRIACAE

PLENA CVM POTESTATE

ADMINISTRO ;

SCIENTIARVM , AC BONARVM ARTIVM

CVLTORI ET PATRONO ;

DIGESTORVM IVRIS MEDII ÆVI

PARTEM ALTERAM

QUA LEX SALICA , LEGES AVSTRASIE ANTIQVIORES ,

ET ASSISIE REGNI HIEROSOLYMITANI

AD INFERIOREM CVRIAM PERTINENTES

CONTINENTVR

NICOLAVS COLETIVS

BIBLIOPOLA VENETVS

LVBENS , VOLENS

D. D. D.
 く
11

J

CONSPECTUS
HUJUS SEGUNDI
ACTUS Legis Salice Antiquior Re-
P formatus cum Decretionibus & Capitu-
Jaribus ad Legem Salicamproprie fpectan-
tibus : "Adduntur Formule Marculfine ,
earumque Appendix , necnon Bignoniane .
Omnia partim Hieronymi Bignonii , par-
tim Jo. Georgii Eccardi , partim ex utro-
que excerptis Notis illuftrata . Accedit Glof-
Javium ad Legem Salicam Francifci Pi-
thai ,
In Pactum Legis Salice Monitum Collecto-
ris . Pag. 3.
PACTUS Legis Salice Antiquior cum notis
Jo. Georgii Eccardi , 9.
Pactus pro tenore pacis Dominorum Childe
berti & Chlotarii Regum . 114.
Decretio Childeberti Regis . 115:
Decretio Chlotarii II. Regis , 119.
LEX Salica Reformata cum notis Hieronymi
Bignonii Jo. Georgii Eccardi . 121.
Capitularia Caroli Magni. 156,
Capitularia Ludovici Pii , 170.
Marculfi Monachi Formularum Libri duo
cum Præfatione & notis Hieronymi Bi-
gnonii . 177
Appendix Formularum Marculfi , five For-
mule veteres incerti Auctoris . 246.
t
Formule Bignoniane , five Formulæ quædam
varie incerti Auctoris , ex veteri Co-
dice Petri Danielis primum edite a cla-
riffimo viro Hieronymo Bignonio . 269.
Francifci Pithoei Gloffarium , five Interpre-
tatio obfcuriorum verborum , quæ in Lege
Salica habentur 277:
LEGES Populorum Regni Auftrafie , feu
Francia Orientalis, quæ in Italia quoque
obtinuerunt , videlicet Ripuariorum, Ala-
mannorum , Bajuvariorum , nec non Ca-
pitularia , Acta Synodalia, atque alia Ad-
ditamenta ad Leges ipfas fpectantia . I-
tem Formule Alfatice , ac Goldaftine ,
Formule rituales in purgationibus per
aquam frigidam , vel ferventem , per fer-
rum candens, &per ignitos vomeres ad-
bibita . Acceffere Documenta vetera, qui-
bus illuftrari poteft antiquiffimum Ger-
manorum inftitutum , ritufquejudiciorum po-
pularium in civilibus & criminalibus caufis :
In Leges Ripuariorum , Alamannorum &Ba-
juvariorum Monitum Collectoris . 289.
VII
VOLUMINIS .
LEGES Ripuariorum , Alamannorum &
Bajuvariorum ,
Lex Ripuariorum cum notis Jo, Georgii Ec-
cardi . 296.
Capitulare Caroli Magni Anni DCCCIII.
de Lege Ripuarenſe , 320,
Lex Alamannorum cum notis Collectoris . 321 .
Capitula addita ad Legem Alamannorum
uti edita funt a Steph, Baluzio ex veteri
Codice Remenfi . 346.
Ad Titulum XXXVI. Legis Alamannorum
Documenta, quæ ritum veterum judicio-
rum popularium in civilibus & crimina-
libus caufis latorum illuftrant . 349.
Lex Bajuvariorum cum notis Collectoris . 356,
Concilium Afchaimenfe fub Taffilone Duce
Bajoariæ anno a reparata falute DCC-
LXIII. celebratum . 391.
Concilium Bavaricum apud Dingolving am
XXII, anno Taffilonis Ducis Bavaria ce-
lebratum , anno Chrifti DCCLXXII. 393 .
Capitula Caroli Magni , 397.
Leges Portoria Bojorum . 399.
Formule antique Alfatice cum annotatiun-
culis Jo. Georgii Eccardi . 401.
Formule Goldaftine , feu Centuria Charta
rum Alamannicarum à Cl. Goldafto con-
gefta . 414.
Formula Rituales . Ordo probandi homines
de crimine fufpectos , per ignitos vome-
ves , candens ferrum , aquam ferventem ,
vel frigidam, olim ufitatus erutus ex
Mf. Cod. Monafterii Weffobrunenfis in
Bavaria ord. S. Benedicti a P. Bernardo
Leonbard.
453.
AD DUO priora bujus Collectionis Volumina
Appendix , Formule Antiquæ in ufum Re-
gni Italici ex Mf. Codice Bibliothecæ S.
Eufemia Veronenfis nunc primumprodeunt
cura & ftudio D. Lucii Dolleonii Cano-
nici Bellunenfis , Differtatione epiftolari
præmiffa. 479
INFERIOR CURIA , Scripture Sepulchri ,
feu Affifie & Confuetudines Regni Hierofo-
lymitani in Italicam linguam translatæ .
Additur Liber Placitorum Vicecomitatus
Regnorum Jerufalem & Cypri .
In Affifias Regni Hierofolymitani Monitum
Collectoris . 481.
La Baffa Corte . Le Affife & bone Vfanze
del Reame de Hyerufalem . 484.
 VIII

NOIRIFORMATORI

DELLO STUDIO DI PADOVA ;

Vendo veduto per la Fede di Revifione , ed Approvazione del P. F. Gio. Tomma

Ao
Α Mafcheroni Inquifitor General del Santo Offizio di Venezia nel Libro intitolato
Barbarorum Leges Antique . Tomus Secundus . Pactus Legis Salicæ &c. Mf. , e Stampa ; non
vi effer cofa alcuna contro la Santa Fede Cattolica , e pari.nente per Atteftato del Segre-
tario Noftro , niente contro Principi , e buoni coftumi , concediamo licenza a Francefco
Pitteri Stampator di Venezia , che poffi effer ftampato , offervando gli ordini in materia
di Stampe , e prefentando le folite Copie alle Pubbliche Librerie di Venezia , e di Padova ,

Dat . i 20. Settembre 1782 ,

( Andrea Querini Rif.

Niccolò Barbarigo Rif.
Alvife Contarini Secondo Kav. Proc. Rif

Regiftrato in Libro a Carte 58. al Num . 557.

Davidde Marchefini Segr.

22. Settembre 1782.

Registrato nel Magiftrato Eccellentiffimo contro alla Beftemmia a Carte 108.

Andrea Sanfermo Segr.

ERRATA CORRIGE .

Pag. 80. col. 1. lin. 1.

TITULUS XLII. TITULUS XLIII .
83. col. 1. lin. 7. Romanus Romanum .

col. 2. in Notis lin. 3. Friofald Frio fald .

84. col. 1. in N. lin. 24. Pio marina Piomarina .
85. col. 1. in N. lin. 24. remanet ) hoc remanet . ) Hoc
col. 2. in N. lin. 6. De Reipus De Re-ipus .
88. col. 1. 1. 8. eum cum
col. 2. in N. 1. ult. bnüt- knüt-
90. col.1 . in N. lin.29. Tunginus aut Centenarius . ) Tunginus aut Centenarius. ) I.c.
i. e. Decanus aut Decanus aut
C91 . col. 2. lin. 16. reftes teftes
92. col. 1. in N. lin. 4. Windelinus Wendelinus
93. col. 1. in N. lin. 1o. Latrocinium Latrocinio
94. col. 1. in N. lin. 3. Perbanniti ) peremptorie Perbanniti . ) Peremptorie
95. col. 1. lin. 4. eum cum
96. col. 1. in N. lin. 38. Wereguldum Weregeldum
col . 2. in N. lin. 43. Solem ei Ei folem
99. col. 2. lin. 5. Thurnicale Thurnichale
col. 2. in N. lin. 17. Turnichale Thurnichale .
col. 2. lin. 9. ( 9 ),
100. col. 1. 1.3. ( 2 ) , (2)
101. col. 2. lin. 22. Si quis Rathinburgii legem Si qui Rathinburgii legem vo
voluerit luerint
115. lin. 2. Childebeti Childeberti
476. col. 2. in N. lin. 1. eædem eafdem
 PACTUS

LEGIS SALICE

Antiquior , & Reformatus

CUM DECRETIONIBUS ET CAPITULARIBUS

AD LEGEM SALICAM PROPRIE SPECTANTIBUS ,

ADDUNTUR

FORMULE MARCULFINÆ , EARUMQUE APPENDIX, NECNON BIGNONIANÆ,

Omnia partim Hieronymi Bignonii , partim Jo. Georgii

Eccardi , partim ex utroque excerptis

Notis illuftrata .

ACCEDIT

GLOSSARIUM AD LEGEM SALICAM FRANCISCI PITHŒI .

NYL
VATICS
TIC. I
CEDI I
az wyd .
 INPACTUM

LEGIS SALICÆ

MONITUM COLLECTORIS .

Ditis fuperiore Volumine Legibus Italicæ originis , Tranſalpinas nunc

E tradere inftituo , quæ in Italia quoque obtinuerunt . A Salica initium
duco , quæ exteris cæteris legibus frequentiorem apud Italos obtinuit uſum .
Celeberrimæ hujufce Legis origines latent adeo in obfcuris , ut neque de le-
gis auctoribus , neque de tempore , neque de natali folo , neque de lingua
qua primum exarata fuit , neque de caufa , qua Salica nomen acceperit , quid-
quam affirmari tuto poffit ; quamvis in his torqueantur quamplurium erudito-
rum ingenia Quorum fententias & argumenta prolixiore calamo referre lon-
gum effet , & tædio plenum ; at vero aliqua fummis faltem labiis delibare
non inutile erit , neque injucundum .
Quærenti quinam fuerint Legis Salicæ conditores , obvia eft refponfio : FRAN-
CI. At fi petas , ex qua gente , aut ex qua patria procefferint Franci , ignorant
tum veteres , tum recentiores . Populus hic , cujus nomen ante fæculum Chri-
ftianum III. inauditum eft e Troja , e Palude Mæotide > e Macedonia e
Pannonia , e Balthico mari ( bone Deus , unde non ! ) derivatus recenfetur .
Ego unicam preferam fententiam , quæ mihi videtur verior quia fimpli-
cior , atque in puriores hiftorias non impingens . Hanc amplexi funt cum Clu-
verio plures antiquitatum ftudiofi , qui Francorum originem non aliunde quæ-
rendam effe docent , quam in media ipfa Germania ; ajuntque Francorum no-
men non fuiffe gentile , fed fociale quamplurium veterum gentium Germani-
carum , quæ communis fervandæ libertatis gratia in unum foedus coaluerint
adverfus hoftium , præcipue Romanorum , tentamina . Quod foedus initum fuiffe
credunt , poftquam Germani ab Imperatore Vero Maximino diro bello & de-
populatione laceffiti fuerant .'
Re vera ftatim ferme poft bellum illud Francorum nomen innotefcit . Et
quidem exinde apud Romanos Scriptores clarefcunt Francorum gentes ( 1 ) , di.
verfa Francorum gentes ( 2 ) ; quo fatis indigitatur , non unum populum Franci-
cum fuiffe , fed plures una aggregatos . Imo foedus ipfum innuere videtur Na-
zarius ( 3 ) , qui de Bructeris , Chamavis , Cherufcis , aliifque Germaniæ po-
pulis verba faciens , confpirationem fœderate focietatis commemorat .
Porro fœderati ipfi appellati fuere Franci , hoc ek , ( ut Germanicæ vocis
Wrang planior fert interpretatio ) truces , feroces , afperi ; quod fcilicet & nu-
mero , & robore , & rei bellica promptitudine , atque audacia , hoftibus terrori
effent . Sane vero truces Franci ( 4 ) a Romanis appellabantur ; imo & ipfi
Franci hoc epitheto feipfos donant initio Prologi Legis Salice : Gens Franco-
rum inclyta • firma pacis fœdere . • · audax velox & afpera . Hæc de po

pulo Salica Legis conditore .

Quod fi de tempore conditæ legis fermo fit , illud equidem quafi digito often-
dit Auctor de Geftis Francorum hæc fcribens ( 5 ) : Defuncto Sunnone Franci
Tom. II. A 2 petic-

( 1 ) Aurel. Victor. in Gallieno . ( 2 ) Eumen. Paneg. vi. cap. S、

( 3 ) Nazarius Paneg. Conft. M. cap. 18.
(4 ) Incert. Paneg. Conft. M. cap. 24. Nazar. I. c. cap. 17.
(5) Epitome cap. 4.
 4 IN PACTUM LEGIS SALICE

petierunt confilium , & elegerunt Faramundum filium Marcomiri , & levaverunt cum
Super Se regem crinitum . Tunc & legem babere cœperunt .
Porro Profperi Chronicon Pithoeanum regnum Faramundi rejicit in annum
Era Chriftianæ CCCCXXI . In hanc ergo circiter epocham rejicienda forent
Salicæ Legis incunabula . Et fane Sigebertus Gemblacenfis ( 1 ) , vel hifce , vel
paris meriti inhærens monumentis , ab anno CCCCXXII . dictate Salice Legis
fumpfit initia .
Tempus ergo conditæ legis nobis innotefceret , fi præfati Scriptores tutam me
rerentur fidem . Sed fafta Francorum jam fæculo VII . aut VIII . fabellis refer-
ta fuiffe inter alia colligere poffumus ex Auctore ipfo de Geftis Francorum 9
qui VIII. fæculo floruiffe creditur , & qui Faramundi patrem Marcomirum
Priami filium facit , & Sunnonem filium Antenoris , & talia inferit de adven-
tu Francorum e Troja , ut ipfe fibi fidem detrahere videatur .
Pleniorem ullo procul dubio mereretur fidem parvum five Tironis , five al-
terius Profperi Chronicon , fi authenticum ad nos ufque perveniffet . At vero
fufpicione non caret, pauca illa verba , Faramundus regnat in Francia ; ficut &
alia quæ in eodem Chronico occurrunt Priamus quidam regnat in Francia

quantum altius colligere potuimus ; interpolata fuiffe a fequioris ævi exfcripto-

ribus , qui velut indubia habebant ea , quæ de Francorum origine venditaban-
tur . Forte hæc ab aliis primum fcripta in margine , aliorum fubinde arbitrio ,
vel incuria irrepfere in textum . Quod idem fatum Chronicon illud Profperi
quoad alia quoque paffum eft . Et re vera , quæ de Francorum Regibus in
vulgato Profperi Chronico occurrunt , in quibufdam vetuftis Codicibus defide-

rantur , & præfertim , Henfchenio tefte ( 2 ) , in uno Antverpienfi , exarato an-

no Chrifti DCXXIII.

Ex his autem rationes dubitandi de Faramundi regno depromere poffumus ,

quæ gravius adhuc acquirunt pondus ex eo , quod celeberrimi rerum Franci-
carum Scriptores , Gregorius nempe Turonenfis , & Fredegarius , Faramundum
Regem Francorum minime agnoverint .
Quod fi Faramundi regnum in dubium vertere licet , dubitare & licebit de
tempore conditæ Legis Salicæ , quod laudatus Auctor de Geftis Francorum , feu
alius ejufdem furfuris quifpiam , ac Sigebertus Gemblacenfis , qui multo ferius
fcripfit , nobis obtrudunt .
Et fane in ipfius Legis Prologo neque Faramundi illius , neque alterius fum .
mi Imperantis dictate legis tempore ulla fit mentio fed tantum delectorum

Procerum quatuor . Ex quo haud obfcure colligitur Legem dictatam fuiffe , an-
tequam Francica gens fupremum Regem agnofceret ; dum fcilicet adhuc fub
Regulis , feu Dynaftis , ex antiquo more , regeretur ,
Haud femel equidem in Lege Salica mentio fit Regis ; fed illud perpenden-
dum eft , quod in memorato Prologo legitur ; videlicet , quod ubi Deo favente
Clodoveus comatus , & pulcher , & inclytus Rex Francorum primus , fufcepit Catbo-
licum baptifmum , quidquid minus in Pacto ( hoc eft in Lege ) babebatur ido-

neum , per pracelfos Reges Clodovaum , & Childebertum & Hlotarium fuit lucidius
emendatum .

Clodovæus namque , poftquam facri baptifmatis unda ablutus fuit , Salicam

Legem emendavit , & refudit , & auxit , & pæne fuam fecit ; unde & ille quafi
auctor Legis Salice habetur in Epilogo , quem legere eft poft Decretionem
Childeberti apud Lindenbrogium & Eccardum , Expliciunt ( hæc ibi ) Legis
Salica Libri III. quam Clodovaus Rex Francorum ftatuit , & poftea una cum Fran-
çis pertractavit , ut ad titulos aliquid amplius adderet &c. Paria & in calce Guel-
pherbytani Codicis occurrunt : Primus Rex Francorum ( Clodovæum certe hic
intelliges , qui , ut fupra vidimus , etiam in Legis Prologo appellatur Rex Fran-
corum primus ) , ftatuit a primo titulo ufque LXII. difpofuit judicare ; poftmodo au
tem tempus cum obtimatis fuis a LXIII, titulum ufque ad LXXVIII. addedit .
Omif-

(1 ) Sigebert. Gembl. in Chron. ad an. ccccxxII .

( 2 ) Henfchenius in Exegefi de Epifcopatu Tungrenfi , & Trajectenfi præfixa Tom . IV,
Act. SS. Menfis Maji Edit. Ven. cap. 10.
 MONITUM COLLECTORIS .

Omiffis ergo inextricabilibus difceptationibus de tempore conditi corporis ju-

ris , cujus primævus codex vel amplius non exiftit , vel ita interpolatus exiftit ,
ut novam penitus faciem induerit , fatius , tutiufque eft , Legis Salicæ , quæ nunc

exftat , epocham repetere a Clodovao Rege Chriftianæ religioni jam adfcripto ;

adeoque ea referri poteft in definentem circiter fæculum V. Subinde vero Lex
ipfa tum ex eodem Clodovæo , tum verfus finem fæculi VI. ex Childeberto II.
atque Chlotario II. additamenta fufcepit , quæ in Parifienfi , & Guelpherbyta-
no Codicibus veluti Salice Legis partes allegata leguntur ( 1 ) .
Haud facilior occurrit difceptatio de lingua , qua primum fcripta fuit Salica
Lex , Francicane , vel Latina . Inter cæteros , qui hac de re agunt , doctiffimus
Eccardus ( 2 ) pro certo habet Latine fcriptam fuiffe ; quod Proceres Franci
ex arcto cum Romanis commercio Latinam linguam fibi familiarem reddidif-
fent ; aliunde vero ufque ad Carolina tempora fere lingua propria fcribere non
callerent ; quod ex Otfridi teftimonio evincere ratus eft .
At vero ex Otfrido ( 3 ) colligo quidem , Francos expolita fcripturæ ufum
minime habuiffe , virofque doctos in fcribendo uti haud confueviffe patria lin-
d'no
gua ; fed non colligo , illos ignoraffe artem linguæ ipfius redigendæ in fcriptu
ram . Superfunt adhuc vetuftiora monumenta Barbaricis linguis confcripta , in
ter quæ , veluti inter fydera fol , emicant Evangelia Gothica fcripta ab Ulfila ,
qui Chriftiano fæculo IV. florebat , Demus , Francicam linguam fuiffe Barbari-
carum omnium facile lubriciffimam . Sed quæcumque tandem fuerit pronuntia-
tionis , atque fyntaxeos inconftantia , certis orthographiæ regulis non coercita ;
attamen vix fibi quifquam perfuadere poterit , gentem nequiviffe fcriptis tra-
dere fermonem proprium , quæ potuiffet alienum . Francicæ , feu Malbergicæ.

voces , quæ in Lege Salica ubivis occurrunt , nonne funt in fcripturam reda-
&æ? Nonne aliæ occurrunt fcriptæ voces , vel omnino Barbara , vel definentia
tantum latina donate ? Quid ergo prohibuerat patria lingua & cætera fcribere ?
Neque e converfo mordicus oppofitam tuendam effe fententiam reor ; præ-
fertim cum certo conftet alias Barbarorum leges , quæ ineunte vix fæculo VI.
fcriptis traditæ fuerunt , latine concinnatas fuiffe , Verumtamen . arbitror , Fran-

cos , antequam legem latine confcriptam haberent , aliam antiquiorem Franci-

cam habuiffe , five hæc fcripta fuerit , five tantum memoriæ tradita ; & legem
ipfam appellatam fuiffe Malberg ; atque ad eam provocari in omnibus textus
latini locis , in quibus Malberg allegatur .
Superiore Volumine in præfatione generali diximus , antiquos Barbaros fanci-
tis legibus minime caruiffe , priufquam fcripturæ traderentur , eafque tunc fola
memoria , & ufu ab ipfis fervatas effe ; neque maxima probabilitate carere ,
juvandæ memoriæ gratia illas concinnatas fuiffe carminibus , quorum frequentif
fimus ufus , imo unicum apud hafce gentes memoriæ & annalium genus erat .
Id & obtinuiffe inter Francos ante fæculum V. , cui vulgo adfcribuntur fcri-
ptæ legis initia , peculiariter innuit Libanius , qui de Francis differens ait ( 4) ,
infana pervicacitatis pramia , & audacia bonores , legibus apud ipfos fancitis , obti-
nere . Sive autem ejufmodi legum complexum , five fcriptum codicem latino
antiquiorem appellatum fuiffe Malberg , valde probabile eft .
Novi vocem Malberg juxta magis receptam a Gloffographis interpretationem ,
proprie fignificare collem judicii , five comitiorum ( 5 ) ; quod veteres in collibus
vel naturalibus , vel ex aggefta terra manufactis comitia & judicia pluries ce-
lebrare confuefcerent . Sed novi quoque ex ipfamet Salica Lege , vocem illam
antonomaftice ad ipfa quoque comitia , & judicia fignificanda referri ( 6 ) ; imo
& ad leges , quæ in comitiis edicebantur ; quo fenfu pariter vocem hanc acci,
Tom. II.
A 3 pien-

( 1 ) Vide etiam Epilog. apud Lindenbrog. poft Childeberti Decretionem , quem & nos fuo
loco allegabimus .
( 2 ) Eccard. Not. ad Leibnit. de Orig. Franc. art. 18.
(3 ) Otfridi Epift. ad Liutbertum Archiep. Moguntinum præfixa Paraphrafi Evang.
( 4 ) Libanius in Bafilico .
( 5 ) Vide Cangium , & Wachter. hac voce , & Eccardum in notis ad Pactum Leg, Sal.
Tit. II. leg. I.
( 6 ) Pact . Leg. Sal. Tit. LXXVI. & alibi .
 6 IN PACTUM LEGIS SALICE

piendam effe ipfe Salicus Codex nos edocet , quotiefcumque Francicæ voci
præponitur . Etenim haud femel ( 1 ) occurrit dictio : Malberg , five Landoueuas .
Porro Landoueuas , feu Landeuua liquido idem eft ac Lex terra , Lex patria , at-
que , ut Italice dicimus , la Legge del paeſe . Hoc idem ergo & vocabulo Mal-
berg fignificabatur .
Igitur dum in Salica Lege occurrunt ( & frequentiffime fane occurrunt )
Francica vocabula præmifla voce Malberg , ut ex. gr. Malb. Turnicbalt , Malb.

Turpba falcbio , Malb. Saldeban &c. , facile intelligitur in antiqua lege patria ,
quæ Francice efferebatur , voces illas extitiffe , quæ a Latino Scriptore in fua
originali puritate reliétæ funt , ut populo Francorum , cui vetus lex adhuc
oblivioni non erat , præberet clariorem Latini codicis intelligentiam .
Et hæc equidem hucufque non infirmo fundamento innituntur . Sed in ob-
fcuriori argumento liceat mihi & conjecturis indulgere . Sufpicor namque , Mal-
bergicis hifce vocibus parallelas leges , quæ prius Francica lingua traditæ fue-
rant , per initialia earundem verba in Codice latine fcripto allegatas fuiffe .
Quam profecto allegandi methodum fequioribus ævis ufitatiffimam ipfa com-
mendat natura rei , præfertim dum leges ipfæ numeris aut titulis fingillatim
diftinctæ non effent , per quos poffent allegari .
Inde vero clare intelligitur , cur una , aut duo voces Malbergicæ tantum

fingulis in legibus allegentur ; ut fcilicet per illas uti per initialia verba indi-
cetur , quæ prius recolebatur , parallela Francica ftropha : fic dum legimus v. g.
Malberg Frioblito , continuo deprehendimus parallelam legem , feu legis ftro-
pham , quæ Francica lingua habebatur , a voce Frioblito initium duxiffe . In-
telligitur etiam cur eadem Francica vox nonnunquam pluribus in legibus re-
petatur ; cum fcilicet cunæ leges illæ ab eademmet voce initium fumpfiffe
facillime potuerint . Intelligitur itidem , cur quandoque duo fejunctim Francica
vocabula , quafi duo diverfa legum initia allegentur ; ut Brarecho Malberg , &
in alia mente Babene : Malberg Abtica , & in alia mente Arbatheus . Cum enim
antiqui Franci fub pluribus Dynaftis conftituti effent , & per Provincias divifi,
facile erat variantia in canendis legum ſtrophis induci , adeo ut non ab eodem
vocabulo earundem initium ubique repeteretur . Eadem & de Francicis voci-
bus in variis codicibus variantibus caufa afferri poffet . Sed vocabula illa tem-
porum injuria , atque exfcriptorum incuria adeo male acta funt , ut qui in
caufas ejufmodi variationum inquirat , oleum & operam perdere videatur .
Mera equidem hæ funt conjecturæ : fed hac in re quid ultra conjecturas af-
ferri poteft? Ego illas protuli, quoniam harum ope fimpliciffime explanari reor
caufam , qua voces illæ Malbergicæ textui Latino intermixtæ fint . Et aliunde
extricandæ rei perplexæ , & difficultatibus plenæ meliorem viam non invenio .
Que Francice tradita appellabatur Malberg , Latine, fcripta appellata fuit Lex
Salica . De caufa inditi nominis iterum fententiarum difcrimen . Eccardus nofter
rem definire , nodumque folvere ratus eft , judicem potius agens , quam caufæ
patronum . Ejus fententiam audiamus . In Legis Salice Prologo tres memoran-
tur pagi , feu terrarum tra&
tus , in quibus Lex lata fuit , Salagheve , Bodo-
gheve , & Windogheve . Poft Childericum autem , inquit vir ille celeberrimus
( 2 ) , ex pagis , qui legem primum condiderant , nullus remanfit Francis præter pa-
gum Salicum , ( fcilicet Salagheve , qui ab ipfo conftituitur inter Salam Fran-
conicum & Moenum ); unde non mirum legem illam cum a Clodovao etiam ex
Salica gente orto emendaretur , augeretur , ac veluti renovaretur , Speciali nomine Sa-
licam in pofterum vocatam . Relique enim hujus nominis rationes ab aliis allata ne
•
bilum quidem valent .
Verum enim vero perpendendum erat erudito viro , quod cum Barbarorum
Leges perfonales potius effent , quam territoriales , non a loco , in quo latæ
erant , fed a populo , cui edicebantur , nomen fuum fortiri confueverant .
Nota res eft eruditis , nobilem Francorum partem Saliorum nomine donatam
fuiffe

( 1 ) Tit. XIX. 1. 1. Tit. XX. 1. 1. Tit. XXI. 1. 1. Tit. XXXI. 1. 2. 4.

(2) Eccard. not. ad Leibnitii Differt. de Orig. Franc. art. 18..
 MONITUM COLLECTORIS . 7

fuiffe ante tempora , quæ vulgo affignari folent origini fcriptæ Salice Le.
gis . Etenim certe Salios memoravit Julianus ( 1 ) ; & Ammianus de Juliano
fcribens ( 2 ) memorat Francos , eos videlicet , quos confuetudo Salios appellavit .
覽
Unde vero , & quando , Saliorum nomen fortita fuerit pars illa Francorum , in
rem incompertam non perquiram . Sed quod ad rem noftram attinet , illud
mihi certum videtur , legem ab codem populo , cui lata fuit , Salicam appella-
tam fuiffe , hoc eft , Legem Saliorum, prout Wifigothorum Lex appellari quon-
dam confuevit Lex Gorbica , Langobardorum Lombarda . Dicta fimpliciter non
fuit Lex Francorum , quia non omnibus Francis , fed proprie Francis Saliis e-
dicta fuerat : & præcipue cum altera Francorum pars , qui Ripuarii nuncupati
funt , alia regerentur lege , quæ fubinde fcriptis tradita , a gente , cui fancita
erat , appellata fait Lex Ripuariorum .
•
At nulla in re tam vehementer exagitati funt Eruditorum animi , quam in
perquirendo Legis Salicæ natali folo . Non minus acriter , ut verbis utar Heine-
cii ( 3 ) , de natali folo celeberrima bujus legis , quam olim de Homeri patria , in-
tegra Provincia contendunt . Quemadmodum enim bunc ob infignem nominis celebri-
tatem etiam poft mortem civem expetebant Colophonii , Chii , Salaminii , & Smyrnei
(4) ; ita Legem Salicam Belga apud fe natam dicunt , Francones tamquam fuam fibi
vindicant , Alamanni , & Rhenani repetunt , Galli verò fuam effe confirmant , & in
ipfa lege terram Salicam inter Ligerim , & Sylvam Carbonariam ( 5 ) defignari ur-
gent . Ferendo ea de re judicio prænoffe oporteret tempus conditæ legis , &
loca , in quibus eo tunc confederant Franci . Qui in vetere Germania legis natalia
quærunt , hi palmam referre videntur . Cæterum quoniam nos Italiæ noftræ
cam adfcribere nullatenus poffumus , Germanos , Gallos , Belgas , hanc fibi glo-
riam difputare finamus .
Pati Salici , de quo hactenus verba fecimus , forenfis ufus viguit ufque ad
reformationem Legis Salica , quæ Carolo Magno refertur accepta , Eo tunc
enim , & quidem verfus VIII. fæculi fines legem hanc emendatam , reforma-
tamque prodiiffe probant verba eidem reformatæ legi præfixa , quæ a Baluzio
ut emendatiora fic efferuntur ( 6) : Anno ab Incarnatione D. N. 1. C. DCCXCVIII.
Indictione VI. Domnus Karolus Rex Francorum inclitus bunc libellum tractatus Le

gis Salica fcribere juffit . Hanc autem ab antiquiore non uno in loco diverfam
effe , qui utramque conferant , perfpicue cernent ,
Ex quo igitur reformata lege Franci uti cœperunt , Pactum veterem exole-
viffe res ipfa fuadet (7) . Quod notatum velim , ut dignofcamus , Codicem
Salicæ Legis , cujus in Italia noftra inde a Carolo M. frequentiffimus extitit
ufus , non antiquiorem illum fuiffe , fed eum , qui emendatus prodierat .
Lege autem Salica vetuftate abolita , ait Hieronymus Bignonius ( 8 ) , Juris
Francici præcipua capita in locum ejus , nomenque immigrarunt ; præcipue illud de-
cantatiffimum , quod regni noftri velut tutelam continet ; hoc eft , ut arbitror , quod
de fucceffione mafculina in Regno Francorum , exclufis feminis , decantant omnes .
Et egregie quidem vir doctiffimus decantatiffimum illud jus ab antiquis gen-
tis confuetudinibus , atque inftitutis , quæ Legis Salicæ nomen obtinuere , de-

fumpfit , non ab ipfa Salica Lege , ex qua profecto illud defumi nequit , nifi
forte ex conftructione juris ; quod fcilicet ex jure civili jus politicum con-
ftructum fuerit . Certe Lex Salica feminas extantibus mafculis ab hæreditate
excludens , mere civilis eft de alodibus agens (9) , non proprie de jure po-
litico fucceffionis in Regno .

Pactum Legis Salicæ antiquiorem , Barbaricæ antiquitatis monumentum pre-

tiofiffimum , edo juxta exemplar omnium optimum , quod e codicibus Fulden-
fibus primus edidit Bafilius Johannes Heroldus , Gotofredus Wendelinus recu-
dit ,

(1) Julianus Ep. ad S. P. Q. Athen.

(2 ) Ammian. Hift. lib. xvII.
(3 ) Heinec. Præf. ad Corp. Jur. Germ. Ant.
(4) Cicero pro Archia Poeta .
( 5 ) Pact. Leg, Sal. Tit, L. ( 6 ) Baluz. Capitul. Tom. I. pag. 201.
(7 ) Vide Baluz. Not. ad Capitul, in Leg. Sal.
(8 ) Bignon. not. ad Leg. Sal. in Tit.
(9 ) V. Pact. Leg. Sal. Tit. LXII.
 8 . MONIT. COLLECT.
IN PACTUM LEGIS SAL

dit , Jo. Georgius Eccardus denuo prodire juffit ; & tandem Petrus Georgiſchus
fuæ collectioni interferuit .

Addo ex Baluzio Regum Childeberti & Chlotarii Decretiones , e quibus ,

ut fupra dictum eft , Salica Lex incrementa fufcepit . Quas a vetuftis Docto-
ribus potius ut partes , quam ut appendices habitas fuiffe oftendit antiqua ru-
brica , quæ in calce Decretionis Childeberti infra exhibebitur ; cui fere con-
fonat haud abfimilis alia ab Eccardo ( 1 ) publici juris facta ex Codice Guel-
pherbytano , quem ante hos mille annos fcriptum fuiffe afferit Eccardus ipfe .
Ex quo conftat Decretiones ipfas ex antiquiffimo jam tempore cenfitas effe ,

atque ideo merito cenferi poffe , ut Legis Salicæ partes integrales .

Veterem Pactum excipiet Lex Salica reformata , prout illam e Franciſci
Pithoei exemplari Lindenbrogius , Bignonius , Eccardus , & Georgifchus edide
re . Huic accedent ex Baluzio & Eccardo deprompta Capitularia ejufdem Ca-

roli Magni , atque Ludovici Pii , quæ ut additiones , vel interpretationes Le-
gis Salice habitæ funt .
Ex Baluzio item exhibeo Marculfi Formulas , quæ num ad Salicam , an ad
Burgundicam , an vero ad aliam legem proprie pertineant , aliis difcutiendum
relinquo . Illud certo fcio , plures ex Legibus Germanici inftituti , præcipue
vero ex iis, quæ in Salico Codice occurrunt , probe adeo , dilucideque ex For
mulis illis explicari , ut tutior meliorque interpres haberi non poffit .
Eadem de caufa fuperaddo & Formulas veteres incerti Auctoris , quæ velut
Appendix Formularum Marculfi ipfis fubjectæ funt : nee non & illas , quæ e
veteri codice a Marculfinis fejunctæ in lucem editæ funt a Hieronymo Bi-
gnonio.
Adverto autem , Baluzium ad veterum codicum fidem emendatas , & impu-
riori , feu , ut verius dicam , puriori rufticæ antiquitati reftitutas iterum pro-
tuliffe Formulas Marculfi , atque illas , quæ in appendice continentur . Quod
notandum eft , ut dum Lector verba in Bignonianis notis fcripta ab illis , que
in textu extant , aliquantifper variare deprehendat , id variate editioni tribuen
dum effe dignofcat .
Omnia Bignonii , & Eccardi notis illuftra atur ; ita videlicet ut Pactus anti-
quior , & Capitularia Caroli , & Ludovici ex Eccardo ; Formulæ omnes ex
Bignonio ; reliqua excerptis ex utroque animadverfionibus lucem accipiant .
Agmen claudit Francifci Pithoei Gloffarium , quo, Legis Salicæ reformatæ
obfcuriora verba explicantur .

( 1 ) Eçcard. Pact. Leg. ex Ms. Guelpherbytano in fine .

‫نا‬

PA-

!
 PACTUS
LEGIS SALICE
ANTIQUIOR
CUM NOTIS JO. GEORGII
PROLOGUS SEU
Ens Francorum inclyta , auctore Deo condita , fortis in armis , firma Pacis
G foedere ( 1 ) , profunda in confilio , corpore nobilis ( 2 ) & incolumis , candore
( 3 ) & forma egregia , audax , velox & afpera , nuper ad Catholicam Fidem converfa ( 4 ),
( 1 ) Firma pacis fædere. ) Codex Capitularium
Gothanus legit : fortis in armis , profunda in
confilio , firma pacis fædere . Foedus autem Pa-
cis , per quod gens Francorum firmata , illud
interpretor , quod Chlodoveus primum cum
Anaftafio Imperatore pepigit , cujus nempe
vigore , poftquam Gothos ad Pyrenæos ufque
montes Gallia ejeciffet , ac deviciffet , ex vo-
luntate etiam Imperatorum a Gothis fibi me-
tuentium , eofque ob Arianam hærefin déte-
ftantium , imperium Galliarum adeptus eft ,
anno Chrifti DVIII. Conful & Auguftus folen-
niter appellatus . Merentur ea de re Gregorii
Turonenfis verba referri . Scribit is Lib. II.
Cap. XXXVIII . Igitur Chlodovechus ab Ana-
ftafio Imperatore codicillos de confulatu accepit ,
in bafilica beati Martini tunica blatea indu-
tus eft chlamyde , imponens vertici diadema .
Tunc afcenfo equo aureum argentumque in itine
re illo " quod inter portam atrii bafilica
beati
Martini & ecclefiam civitatis eft , præfentibus
populis manu propria fpargens voluntate beni-
gniffima erogavit , & ab ea die tanquam Conful
aut Auguftus eft vocitatus . Egreffus autem a
Turonis Parifios venit : ibique cathedram regni
conftituit . Cointius putat , indicari , Chlodo-
veum in confortium Imperatoriæ dignitatis ab
Anaftafio fuiffe admiflum , cum a Juftiniani
tempore idem fuerit effe Confulem & Impe-
ratorem · Sed rectius Valefius Lib. VI. Rer.
Franc. per Confulis nomen hic intelligi autu-
mat Patriciatus dignitatem . Favetque huic
fententiæ titulus Capitis in Indice vetuftiffi-
morum Codicum , qui Ruinarto tefte , fic ha¬
bet : De Patriciatu Chlodovei . Aimoinus quo-
que lib. I. c. XXII . meminit literarum Ana-
afii Imp. quibus contentum fuerit : quod com-
placuerit fibi fenatoribus , eum eſſe amicum
Imperatorum , patriciorumque leg, patricium
que ) Romanorum. Confpiciuntur adhuc in Ba-
filica S. Germani a Pratis janua majori vete-
res aliquot Regum primæ ftirpis ftatuæ , quæ
fub Chlodovei nepotibus fculptæ fuerunt ; in-
ter quas exftat una , Chlodoveum veftimentis
confularibus redimitum , & cum baculo hypa-
tico in dextra , fiftens . Augufti tamen nomen ,
quod nec Cæfaribus five Imperatoribus defi-
gnatis dabatur , non Legatis præfentibus , fed
ju populi acclamatione tributum conjicio ; &
ECC ARDI .
PRÆFATIO .
im-
fama vel interpretatione rei poftea etiam ali-
quando Francorum Principes Auguftorum ti
tulum in nummis fumfere , tanquam qui Im-
perii partem tenerent . Nec tamen , ut Pro-
copius Belli Goth. lib. III. c. 33. indicat , Fran-
ci in Gallias univerfas tutum , manfurumque
jus fibi , nifi ex Imperatoris auctoritate , fpe-
rabant . Unde gavifi funt filii Chlodovei , quod
Juftinianus earum poffeffionem ipfis , tabulis fi-
gnatis , confirmaffet , & indulfiffet , ut mone-
ta eorum aurea in imperio reciperetur . Hoc
autem præcipue fœdus Pacis in hoc Legis Sa
licæ Præfamine indicari exiftimo .
( z ) Corpore nobilis incolumis . Editio Lin-
denbrogiana hic fcribit : Corporea nobilis & in-
columna &c. Codex Gothanus habet : corporea ,
candore, forma egregia , pró quo legendum pu
to: corpore , candore , forma egregia .
(3 ) Candore . ) Candorem cutis in Germanis
veteribus & fpeciatim Francis laudari notum
eft . Hieronymus in Vita S. Hilarionis : Can-
didatus Conftantii Imperatoris , rutilus coma
candore corporis indicans provincian Inter Sa-
xones quippe & Alemannos gens ejus non tam
lata , quam valida , apud biftoricos Germania ,
nunc vero Francia vocatur .
(4 ) Nuper ad Catholicam Fidem converfa. ) Ba
ptizatus eft Chlodoveus a S. Remigio anno
Chrifti CCCCXCVI. ipfo natali Domini die ,
ut Cointius & Pagius argumentis folidis often-
dunt ; & Anaftafius II. Papa , qui eodem an-
no Gelafio Papæ fuccefferat , epiftola fcripta
illi gratulatus eft , quod nomen Chrifto dede-
rit . Dacherius Spicileg. Tom. V. pag. 582.
eam publicavit ; unde eandem huc transferre
placet . Eft autem hæc : Gloriofo & Illuftri Fi-
lio Cludoecho Anaftafius Epifcopus . Tuum , glo-
riofe fili , in Chriftiana fide cum exordio noftro
in Pontificatu contigiffe gratulamur . Quippe fe-
des Petri in tanta occafione non poteft non læta-
ri , cum plenitudinem gentium intuetur ad eam
veloci gradu concurrere , & per temporum Spa-
tia repleri fagenam , quam in altum juffus eft
mittere idem pifcator hominum , & cæleftis Je-
rufalem beatus Claviger. Quod ferenitati tuæin-
finuare voluimus per EVMERIVM Presbyterum,
ut cum audiveris lætitiam patris , crefcas in bo-
nis operibus , impleas gaudium noftrum , & fis
corona noftra , gaudeatque mater Ecclefia de tan-
ti
 10 PACTUS LEGIS SALICE
immunis ab hærefi ( 1 ) , dum adhuc teneretur barbarie ( 2 ) ,
fcientiæ clavem , juxta morem fuorum qualitatum ( 3 ) defiderans juftitiam , cuftodiens pie-
tatem , dictaverunt ( 4 ) SALICAM LEGEM Proceres ipfius Gentis , qui tunc temporis apud
eandem erant Rectores ( 5 ) . Sunt autem electi de pluribus viri quatuor ( 6 ) , his nomi-
nibus , WISOGAST , BODOGAST , SALOGAST , & WINDOGAST ( 7 ) in locis quibus nomen
ti Regis , quem nuper Deopeperit , profectu . Læ-
tifica ergo , gloriofe & illuftris Fili , matrem
tuam , & efto illi in columnam ferream . Nam
refrigefcit caritas multorum, malorum hominum
verfutia navicula noftra feris fluctibus agitatur ,
defpumantibus undis pertunditur . Sed fperamus
in fpem contra fpem , & Dominum collaudamus ,
qui eruit te de poteftate tenebrarum , in tan-
to Principe providit Ecclefiæ , qui poffit eam tue-
ri , contra occurrentes peftiferorum conatus
galeam falutis induere . Perge igitur , dile& te &
gloriofe Fili , ut Deus omnipotens ferenitatem
tuam , & Regnum prote&ione calefiprofequatur ,
Angelis fuis mandet ut cuftodiant te in omnibus
viis tuis, & det tibi in circuitu de inimicis fuis
victoriam . Eodem Chrifti natali die de exer-
citu Chlodovei baptizati funt amplius tria mil-
lia , exceptis parvulis & mulieribus . His adde
forores Chlodovei , Albofledem & Lantechil-
dem . Pagius annotat , poft Chlodovei Regis
converfionem , ufum iftum , baptizandi in na-
talitiis Domini , perfeveraffe apud Francos
Et Guntramnus Francorum Rex apud Turo-
nenfem lib. VIII . cap IX. queritur , dilatum
effe nepotis fui baptifmum ultra Natalis Do
mini folemnitatem .
( 1 ) Immunis ab hærefi . ) Scilicet Ariana ,
quam profitebantur Reges Gothorun , Catho-
licæ fidei ofores acerrimi .
( 2 ) Dum adhuc teneretur barbarie . ) Codex
Gothanus: dum adbuc ritu detineretur barbaro .
Eodem modo etiam Pithoei exemplar habuit ,
quod Lindenbrogius fecutus eft . Nota autem
hic barbariem vel ritum barbarum pro Gentilif-
mo adhiberi .
(3 ) Juxta morem fuorum qualitatum . ) Re-
ctius Codex Gothanus : juxta morum fuorum
qualitatem .
(4) Dicaverunt . ) Codex Gothanus & Lin-
denbrogii editio : dictavit . Verbum vero di-
Hare hic adhibetur , pro componere & in fcri-
pta referre , vel confcribere , quia veteres , cum
librum , carmen aut epiftolam componerent ,
in fcribendo librariis utebantur , quibus ipfi fua
dictabant . Vid. Joh. Frid. Gronovii Obfervat.
in Script. Ecclefiaft. cap. 23. Apollinaris fæpius
hoc verbo eo fenfu utitur , de quo Savaro ad
lib. VIII. Ep. 6. evolvendus . Marculfus in E-
piftola ad Formularum lib. I. Viros eloquentif
fimos ac rhetores & ad dictandum peritos . An-
felmus Cantuarienfis in Epiftola ad Anfelmum
nepotem : Diare quotidie affuefce , & maxime
in profane multum ames difficile di& tare "
! fed plane & rationabiliter. Aldhelmus de Lau-
dibus Virginitatis n profa : A Caffiano Maffile-
enfis parochie Archimandrita peculiariter dican-
di facundia prædito . Et poftea : Stylus finem
flagitat, & di&andi tenor terminandus eft . In
Verfibus idem :
Talia fed timidus dictator tela paveſcat .
Donnizo in Vita Mathildis Ducatricis lib. II.
cap. 3.
Cumque daret tumba Santi miracula multa ,
Proderet ut multis poft nos per fecla futuris
Juftitia cultrix , ea partim fingere juffit ,
Quefimul & vitam Capellani fibi dictant ;
Tertius exiftens ab co Lucenfis & ille
Rangerius Rector dictavit eam fibi metro ,
Didavit pulchrum nuper librumquefecundum ,
Qui baruli litem diffinit &c.
ANTIQUIOR .
infpirante Deo inquirens
SA-
Idem lib. II. c. 12. de morte Guiberti Anti-
papæ agens canit :
Dictator quidam de quo metra protulit ifta :
Fletibus lacrymis effes, Guiberte, dolendus &c.
Ægidius Parifinus in Carolino Ms. de libris
fuis ita loquitur :
Quatuor ex illis metrico modulamine pergunt ,
Tres alii gaudent liberiore profa .
Comica defcripfi metrice fatyrafque , fimulque
Cum Sancti vita Gallica gefta docent :
Qui tenuere profam , quædam moralia tradunt
Et dictatoris verfificique modum .
Inde dichten , carmen facere , & dichter poeta .
Engelhufius in Vocabulario Saxonico Ms. Di-
chten , fingere , dictare . Teutonifta : Gedicht
of lyet intgemeyn , dictamen , carmen , poemar,
dictatura , ficio . Dichten , dictare , componere ,
dicitare , fingere , confingere . Dichter , dictator ,
compofitor , confictor , Poeta . Vocabularius ano-
nymi feculo XV. impreffus : Profater , ein ti-
chter on verfch , eft artifex faciens dictamina ne-
que metricis neque rhythmicis legibus coarctata .
In genere antem dictamen pro fylo five modo
În
fcribendi præfertim epiftolari fumitur medii .
ævi auctoribus . Habentur in Bibliothecis Ms.
Guillelmi de Mandagoto , poftmodum Cardinalis
liber Dictaminum , quo variarum Epiftolarum
formule continentur ; Magiftri Matthæi dictami
na feu ars dictatoria ; Liber de Stylo Roma-
ni dictaminis qui adfcribitur Gregorio VIII.
PP. & alius Magiftri Tranfmundi de Arte di-
andi . In Guelferbytanæ Bibliothecæ Codice
membranaceo . habentur Bennonis Mijnenfis Epi-
fcopi Rationes dictandi profaice ex multorum ge
Ais in unum corpus collecte , in quo libello me-
minit quoque Benno Dictaminum Alberici Mo-
nachi . Verba ejus funt : Sic enim Alberici Mo-
nachi , viri eloquentiffimi , librum vituperant ,
qui etfi plene per fingula dictaminis documenta
non fcriberet , in epiftolis tamen fcribendis & di-
andis privilegiis non injuria creditur cæteros
excellere . Idem Benno adducit Aginulfi & Ab-
batis Samaritani fcripta ejufdem argumenti ,
in quibus tamen temeritatem & indifciplinate
doctrina novitatem culpat . In eadem Biblio-
theca Guelferbytana extat & Henrici Francige
na libellus de arte dictandi , ut alios jam præ-
termittam .
(5) Rectores . ) Per Rectores hic Duces Co-
mitefque , five provinciarum rectores & judi-
ces intelliguntur .
( 6 ) De pluribus viri quatuor . ) Dictum eft
de Rectoribus gentis Francorum , five Ducibus
& Comitibus ; unde fequitur indicari ex plu-
ribus his Rectoribus majorum fcilicet pago-
rum , five provinciarum Francicarum , electos
effe quatuor viros , qui reliquos ætate , fapien
tia ac natalium fplendore antecellerent . Ad
hæc enim majores noftri præcipue refpiciebant .
( 7 ) WISOGAST, BODÓGAST , SALOGAST,
WINDOGAST .) Cum ftatim addatur , hos
viros five hos Rectores conftitutos fuiffe in
Salagbeve , Bodogheve & Windogheve ( ubi gheve
idem eft ac gau , pagus , provincia , regio ) ;
hinc ego concludo , terminationem gaft com-
pofitam effe ex gau vel ga & ift , eft ; ac fi-
gnificare , cum qui eft ex provincia , five pro-
vincialem aut provincie incolam . Gau autem
olim & ga fcriptum fuiffe , vel ex iis patet ,
quæ Chrift. Francifcus Paullinus de Pagis ex
Va-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR.
SALAGHEVE ( 1 ) , BODOGHEVE ( 2 ) , & WINDOGHEVE ( 3 ) . Qui per tres
Valefio , Meibomio & aliis collegit . Occur-
runt ibi Almenga in Paderbornenfi dioecefi ;
Anbraga in eadem ; Amphinga in Palatinatu
Rheni ; Aftringa in Frifia ; Auga in dioecefi
Paderbornenfi , Churwalacha in Rhætia ; Emif-
ga in Frifia ; Effega in Weftphalia prope Ef-
fendiam ; Federitga in Frifia ; Fivilga in eadem
Frifia ( vid. Altfridi vita S. Ludgeri lib. I. c.
9. ); Grainga in Weftphalia ; Herolga in Frifia ;
Heliga in Haffia ; Lainga & Laginga in Duca
tu Brunfvicenfi ; Niterga & Netega in Weft-
phalia ad Dymelam fluvium ; Oftracha in Fri-
fia ; Patherga in dioecefi Paderbornenfi ; Rete
ga vel Rittega in eadem Paderbornenfi die
cefi ; Treverefga ad Treviros ; Vaizauvaga in
Weftphalia ; Walpinga in Frifia ; Weſſega in Weft-
phalia ; ut alia omittamus . A ga itaque omni
no eft gaft , provincialis ; hocque olim in no-
minibus propriis virorum admodum ufitatum
fuit . Sic Segeftes , Cherufcorum apud Strabo-
nem Dux , maritimum provincialem , five ali-
quem , qui in vicinia maris habitat ; Coniga
fus , cujus Boethius Confolat. Philofoph . lib.
1. prof. 4. meminit , audacem provincialem ; Ar-
bogaftes , magnus ille Imperii fub Valentiniano
Juniore e Francica gente moderator , ex pago
Arbga oriundum ; Laniogaifus apud Ammianum
Marcellinum lib. XV. regionis ad Lanum ince-
Lam ; Nebogaftus , in Eunapii Excerptis de Le-
gationibs , regionis ad Nabum incolam ; Suabgaft
in Necrologio Fuldenfi Ms. Suevia incolam , de
notant . Et eadem ex ratione Wifogaft erit pro-
vincialis vel incola regionis ad Wifam , five ,
ut emendandum putamus , Wirram , aut Wer-
ram ; Bodogaft incola regionis ad Bodam ; Sa-
logaft incola regionis ad Salam ; Windogat in-
cola regionis ad Windain . In Codice Gotha-
no nomina hæc Rectorum Francia corruptius
paulo proferuntur hoc modo : Ditavit Salicam
Legem proceres ipfius gentis , qui tunc ejufdem
aderant Rectores , id eft , Wifogafte , Salegafte 2.
Widogafle , Arogafte , Bedogafte , Virovade,
( 1 ) SALAGHEYE . ) Notus eft pagus Salageve,
a quibus Francis Saliis nomen . Chriftianus
Junckerus eum in Geographia medii ævi ex
Traditionibus Fuldenfibus à Piftorio editis cu-
ratius defcripfit ; quibus tamen plura addi pof-
fent ex Traditionibus ejufdem inonafterii non-
dum typis excufis . Conftat autem hinc , pa-
gum hunc fitum fuiffe inter Salam Franconi-
cum & Monum . Palatium Sale Carolo M.
adamatum in eo confpicuum fuit prope Neo-
ftadium : & rudera exinde adhuc reftant . In-
ter proceres nominatur Wifogaft ; pagus tamen ,
unde ortus fuit , Wifogeva librarii negligentia ,
dubio procul omiffus eft . Ut Francorum di-
tio a Sala Franconico ad Bodam continuetur ,
neceffe eft , pagum hunc Werræ adfitum fuif-
fe , qui olim Wirraha fcribebatur . Sed ita pro
Wifogaft ponendum Wirogaft ; quomodo etiam
olim fcriptum fuiffe Virovade illud inde cor-
ruptum , & in Codice Gothano extans , indi-
cat . Et facilis in veteribus Manufcriptis Co-
dicibus eft confufior & s literarum . Wiroge-
ve autem pagus extenfus fuerit inter Saloghe
ve & Windogheve in utraque Werra ripa ,
ubi poftea partim Comitatus Hennebergicus
exfurrexit . Finibus Thuringia comprehenfum
fuiffe verofimile eft . In eodem hoc pago , ut
& hoc obiter addam , Difpargum Clodionis Re-
gis fedem , a Gregorio Turonenfi commemo-
ratam , ftetiffe conjicias . Iis enim , qui apud
Turonenfem pro Thoringia , Tongriam legunt ,
vetuftiffimi Codices repugnant , a Ruinarto
confulti . Unde neque Diefta vel Diefthemium
Brabantiæ , neque Duisburgum Clivia , neque
II
Mal-
Doesburgum Zutphaniæ , multo minus Defenber
ga Weftphalia huc quadrant , licet magni no-
minis auctores in ea loca inclinaverint apud
Sagittarium in Antiquitat. Regni Thuringici
lib. II . cap. 2. videndi . Browerus etiam nul-
lis argumentis juvatur , dum Dietesburgum fyl-
væ Buchoniæ olim Difpargum fuiffe conjicit .
Gregorius dicit , illud fitum fuiffe in termino
Thoringorum , hoc eft , fuiffe finibus Thurin-
gorum inclufum . Ita enim vocem termini in
inferioris Latinitatis auctoribus ufurpatam ef-
fe , vel ex locis a Cangio adductis apparet
Wirogeve autem five Werrogau , ut diximus , ad
Thuringiam pertinuit . Et invenit in ejus tractu
Joh . Wilh. Dietmarus notabilia admodum Di-
fpargi veftigia , quæ in Programmate anno
MDCCIX. publicato eruditis indicavit . Si , in-
quit , & mihi conjicere licitum eft , dicerem , a-
pud Turonenfem intelligi Difpargum die Difpurg
in Hennebergia fitum . Eft mons altiffimus longe
lateque confpicuus , in cacumine magnam planitiem
raris arboribus continet , lateribus inhærent nemo-
ra , radices circumjacent agri culti cum vicis &pa¬
gis Helmershaufen , Wolmuthausen , Erbenhauſen ,
Afchenbaulen , Oberkatza . A fylva Thuringiaca
diftat tertio lapide interjectis urbibus Schmalcal-
dia , Wafunga , aliifque & amne Vierra . Hunc
montem caftello ornatum fuiffe probabile reddit
non tam rumor accolentium ex quibus quidam
fecundum majorum tradita locum putei monftrare
volunt , quam genus vocis : non enim vocatur der
Diefperg , fed die Diefpurg. Confilio autem , non
fermonis vitio in fœminino genere pronunciatur;
nam alii montes illius regionis vocantur , der Hir
fchberg , der Windsberg , der Wolfsberg &c . contra
montes , ubi arces vel olimfuerunt , vel hodiefunt,
dicuntur v. g. in Oberkatza , die burg , die Hel-
merswart , haud procul ab Oftheim die Li-
chtenburg . Huic autem fententiæ , cum nomen
& fitus congruant , ego meum calculum lu-
bens adjicio
( 2 ) BODOGHEVE . ) Ex præcedentibus clarum
eft , hac voce denotari regionem ad Bodam flu
vium , qui ex Harticis noftris montibus ortus
in Albim delabitur . Cum autem Heroldus no-
tet , pro Bodogaft alibi lectum Arogaft , idem-
que & in fequenti Legis Infcriptione invenia-
tur ; hinc fufpicor , fcriptum fuiffe Artgaft ,
& pagum Bodogheve alias ita dictum ; quem-
admodum & pofterioribus temporibus in Di-
plomatibus variis frequens pagi Hartegau men-
tio occurrit . Complexus enim eft pagus Bodo-
gheve Harticorum montanorum diftrictum &
quicquid inter Bodam & Unftrutum jacet .
(3) WINDOGHEVE ) Si a Sala Franconi-
co , fuperato Werra ad Bodam pergas , Un-
frut fluvius occurrit , quam Windam olim di-
ctam fuiffe putes . Strut enim alveum five cur-
fum fluminis , atque idem fere , ac alias ache >
denotat . Winden veteribus eft deficere , unde
erwinden , carere , deeffe , reftat . Et Wind-
fcheef Saxonicum , pro eo quod non eft æqua-
le , quia illi aliquid deeft , five quod ob defe-
tum quendam eft inæquale , adhibetur . Wan
hinc defectus , & Anglo-Saxonibus wana , de-
ficiens , carens . Apud Keronem wan wefen
exponitur deeffe , & wan ift , deeft . Inde pa-
riter venit wenig , cui aliquid deeft , paucus ,
parcus , parum . Uti autem ex hoc wan in
compofitione vulgo fit un ; atque exempli gra-
tia , id quod Teutonifta wangunft effert " no-
bis communiter Ungunft dicitur ; ita etiam ra-
tioni confentaneum eft , fluvium , qui prius
windacha vel Windaftrut dictus fuit , poftea
Unftrut appellatum fuiffe . Et convenit nomen
hoc cum natura fluvii ; ubi enim paulifper ex
pluvia
 12 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR ,
Mallos (1 I ) convenientes , omnes cauffarum origines follicite difcurrendo ( 2 ) , tractantes
de fingulis , judicium decreverunt hoc modo . At ubi Deo favente CLODOVEUS Comatus
( 3 ) & pulcher , & inclytus Rex Francorum primus , recepit Catholicum Baptifmum
quidquid minus in PACTO ( 4 ) habebatur idoneum , per præcelfos Reges Clodoveum
Childebertum & Hlotarium ( 5 ) fuit lucidius ( 6 ) emendatum , & procurarum decre-
pluvia intumuit , præfertim in Valle , quam
vocant , Thuringica , incerti admodum eft curfus ,
five defectum in curfu habet , & circumfita plera-
que ita inundat , ut ubi alveus ejus fit , vix fcias .
Ex Windacha itaque five Windaftrut factum eft
regionis adfitæ nomen Windagheve , quo regio
Unftruti defignatur . Eam ab ortu fluminis
hoc eft , a confiniis pagi Wirogeve five Wer
rogeve ad Hattica ufque montana & pagi Bo-
dagheve terminos pertigiffe , verofimile eft .
Cum enim terræ recenter occupatæ nondum
confertius habitarentur , pagi majores erant 2
qui poftea in plures minores abierunt . Sic Sa-
xones tribus tantum pagis habitabant , & in
Oftphalos , Angrivarios & Weftphalos olim
folummodo diftinguebantur ; cum tamen cir
ca Ottonum Imp. tempora vel centum , &
quod fuperat , pagi minores apud eos inveni
antur . Valeat itaque Wendelinus , qui Gevas
five regiones aut provincias expreffe hic no-
minatas in villas vel pagos Taxandriæ vici¬
nas , Zelhem , Wintershoven , & Bogenboven
commutat . Nec felicior eft Conringius , qui
veftigia Bodeheimi , Windeheimi , & Salehei-
mi, ut in præfatione Pithoeana vocantur , cir-
ca Moguntiam & Oppenheimium inveniffe fi-
bi vifus eft in Epiftola ad Baluzium fcripta :
aut vir eruditus , qui nuper in Wormsgavia
fimilia fe loca detexiffe credidit . Neque enim
de villis aut pagis , ( quanquam ita jam gefa
Francorum apud Freherum , Chronicon Moif-
fiacenfe , Sigebertus Gemblacenfis & recentio-
res alii interpretati fint , vocis heim dubio fen-
fu decepti ) , fed de integris provinciis , quas
inferior Latinitas etiam pagos vocabat , hic
agi yox geve oftendit , que eadem ac gau eft ,
ac de provincia folum , nunquam vero de vil-
la ufurpatur • Exterruit hæc vox adeo inter
pretes omnes , ut ea omiffa , ex Lindenbro-
gianæ editionis prologo potius nomina locorum
horum in beim exeuntia folum protulerint . Ibi
enim Saleheim , Bodohaim & Windohaim nomi-
nata extant , quomodo & Sigebertus ad annum
Chrifti 422. fcripfit ; quanquam Wendelinus
teftetur , in aliis exemplaribus legi : Salegeve ,
Bodegeve , Windogeve ; ac rurfum in alio : Sa-
lebove , Bodeboue , Windesbove . Ubi bove , ut
chove vel gove enuntiandum eft . Gefta Fran-
corum Anonymi , qui circa annum 720. vi-
xit , a Frehero edita , Bodecheim , Salecheim ,
Widecheim corruptius nominant ; & vitiofius
adhuc alia apud Quercetanum lectio habet :
Salegagme in Bothagam & Wifogagme in Wi-
Jegam . Anonymus , cujus verba ex Ms. Ca-
meracenfi profert Wendelinus , fcripfit : Wi-
bothagin , Salechagin & Widechagin. Omnium cor
ruptiffime Chronographus Moiffiacenfis: Idslee ,
Jubothagin & Windigatin . Codex Gothanus et-
iam non emendate ponit: in loco cognominante Sa-
lechamne , Bodecamne Widocamne . Unde o-
mnino ftandum eft emendatiore Pithoeani Prolo
gi lectione , quod & cæteri viri eruditi agnove-
runt , Interim ex variis his lectionibus notabi
le eft , terminationem beim etiam hagin fcri-
bi ; quod indicat , ex hagin hoc , hain five baim
contractum effe . Hagen autem & hain proprie
indaginem notat , qua & villæ & provincia con-
tra inimicorum fubitos infultus & irruptiones
olim muniebantur . Convenit itaque vox heim
villæ fimul atque provincia ; unde etiam pa-
tria in genere beim adhuc vocatur . In villa-
rum nominibus terminatio hæc frequenter oc-
currit . Olim tamen & de provinciis integris
ufurpatam & fynonymam vocis gau vel geve
&
tum
fuiffe , certum eft . Sic Bojohemum de integra
Bojorum regione apud Strabonem adhibetur
& Sigambri neceffario a Sigham vel Sigheim >
five regione ad Sigam Auvium , ita audierunt ;
ut vel hoc faltem moneam .
(1 ) Per tres Mallos . ) Mallum denotare ju-
dicium certo loco tempore indictum , infra o-
ftendemus . Interim cum materia de legibus in
tribus Mallis agitata fuerit , patet inde , omnia
mature deliberata atque agitata fuiffe .
(2 ) Difcurrendo . ) Ex prologo Pithoeano hic
reftituendum : difcutiendo .
( 3 ) Comatus . ) Obfervari meretur Aga-
thia , Græci hominis , locus de regia capillo-
rum apud Francos cura . Habet is libro I. hæc:
Solemne eft Francorum regibus nunquam tonderi
Cafaries tota decenter eis in humeros pro-
pendet , anterior coma e fronte difcriminata , in
utrumque latus deflexa . Neque vero , quemad-
modum Turcis & Barbaris , impexa iis & fqua-
lida fordidaque eft coma , vel complicatione in-
decenter cirrata , fed fmigmata varia ipfi fibi
adhibent , diligenterque curant , idque velut in-
figne quoddam eximiaque honoris prærogativa
regio generi apud eos tribuitur . Subditi enim or-
biculatim tondentur , neque eis prolixiorem comam
alere facile permittitur , Capita Regum Mero-
vingicorum in figillis a Mabillonio producta
& effigies Regum quorundam in Porta Eccle-
fix S. Germani de Pratis formam capillitii regii
nobis ob oculos fiftunt . Gregorius Turonenfis
ejus non una vice meminit Lib. III. c. 18. Lib.
VI.c. 24. Lib. VIII . c. 10. &c. De jure regalis
capillitii Hotomiannus Franco - Galliæ cap. 11 .
egit . Nos infra quoque de capillorum honore
ad Tit. XXVIII . leg. 2. quædam proferimus ,
His addantur Savaronis & Sirmondi notæ in
Epift. Apollinaris Sidonii lib. I. Epift. 2.
( 4 ) In PACTO. ) Vides , Leges confenfu gen-
tis unanimi primum latas Pactum vocatas fuif-
fe . Unde & in Pithoeano prologo formula :
Placuit atque convenit . Quemadmodum etiam
in exemplari pactionis Andelaenfis inter Reges
Guntchramnum & Childebertum Reginamque
Brunichildem ap. Gregor. Turon . lib. IX . c.
20. ftatim ab initio eadem verba complacuit
atque convenit > extant . Conventiones autem
hujufmodi cum ex beneplacito leges fierent ,
fecundum quas judicaretur , inde vox Paci
pro judicio , vel Decreto & Codice Legum in u-
fum venit . Baluzius in Notis ad Capitularia
P. 994. fq. oftendit , apud Rheginonem Legem
Ripuariorum vocari Pactum Francorum . Idem
adducit vetus Bibliothecæ Regia Gloffarium ,
in quo legitur : Decretum , pactum , judicium .
Lex Alamannorum eodem tefte , in Codice
Corbionenfi infcribitur : Incipit pactus Alaman→
norum . Lex Romana pactum quoque vocatur
in Teftamento Heccardi Comitis a Steph. Peri
rardo in Monumentis Hift. Burgund. p. 26.
edito , ubi legitur : Pacto Romano libro : Con-
ftitutio Arichifi Principis Beneventani apud
Camillum Peregrinum Tom.I. Hift. Princ.Lon-
gobard . pag. 319. Incipit Pactum , quod conftituit
Dominus Arechifi gloriofus princeps &c. Quod
Wendelinus adjicit in Gloffario Salico , ex voce
pati prodiiffe noftrum buch , liber , vix con-
ftare fibi poterit , ob caufas alibi proferendas .
( 5) Childebertum & Hlotarium ) Non no-
minatur hic Theodoricus Rex fratrum fe-
nior , quia is ex veteri Salica Lege pro fuis
fubditis Legem Ripuariorum condidit , una
cum Legibus Alamannorum & Bajoariorum .
( 6 ) Lucidius . ) Cod . Goth . lucide ,
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 13
tum 1) hoc . VIVAT QUI FRANCOS DILIGIT CHRISTUS ( 2 ) , EORUM REGNUM CU-
STODIAT ET RECTORES DE LUMINE SUÆ GRATIÆ REPLEAT , EXERCITUM PROTE-
GAT , FIDEI MONUMENTA ( 3 ) TRIBUAT , PACIS GAUDIA ET FELICITATEM , TEMPORA
4 ) DOMINANTIUM DOMINUS CHRISTUS JESUS PIETATE CONDUCAT (5 ( 5 ) . Hæc eft
enim Gens ( 6 ) , quæ fortis dum effet , & robore valida , Romanorum jugum duriffimum
de fuis cervicibus excuffit pugnando ; atque poft agnitionem Baptifmi , fanctorum Marty-
rum corpora ( quæ Romani igne cremaverunt , vel ferro trucidaverunt , truncaverunt , aut
beftiis laceranda projecerunt ) fumptuofe auro & lapidibus pretiofis exornavit ( 7 ) .

DE LEGUM INVENTORIBUS ( 8 ) ET EARUM RATIONE ( 9 ) .

OYSES Genti Hebrææ primus omnium divinas Leges facris litteris explicavit . Pho-
MⓇronacus Rex Græcis primus leges & judicia conftituit . Mercurius Trifmegiftus pri-
mus leges Ægyptiis tradidit . Solon primus leges Athenienfibus dedit . Lycurgus primus La-
cedæmoniis jura ex Apollinis auctoritate confinxit . Numa Pompilius , qui Romulo fucceffit
in regnum , primus leges Romanis edidit . Deinde cum populus magiftratus feditiofos
ferre non poffet , Decemviros legibus fcribendis creavit , qui leges ex Solonis in latinum
fermonem translatas XII. tabulis expofuerunt : fuerunt autem hi , App . Claudius Sabinus
T. L. Genutius P. Seftius Vaticanus > T. Veturius Cicurinus , C. Julius Tullus " A.

Manilius , P. Sulpitius Camerinus , Sp. Pofthumius Albus , P. Horatius Pulvillus , T. Ro-

milius Vaticanus . Hi Decemviri legum confcribendarum electi funt . Leges autem redi-
gere in libros primus Conful Pompejus inftituere voluit , fed non perfeveravit obtrectato-
rum metu . Deinde Cæfar cœpit id facere , fed ante interfectus eft . Paullatim antiquæ
leges vetuftate & incuria exoleverunt ; quarum etfi nullus jam ufus eft notitia tamen

neceffaria videtur . Leges nova a Conftantino cœperunt Cæfare , & reliquis fuccedentibus ;
erantque permixtæ & inordinatæ . Poftea Theodofius minor Auguftus ad fimilitudinem
Gregoriani & Hermogeniani codicem factum Conftitutionum a Conftantini temporibus
fub proprio cujufque Imperatoris titulo difpofuit ; quem a fuo nomine Theodofianum vo-
cavit . Deinde unaquæque Gens propriam fibi ex confuetudine elegit legem . Longa enim
confuetudo pro lege habetur . Lex autem eft conftitutio fcripta . Mos eft vetuftate proba-
ta confuetudo five lex non fcripta : nam lex a legendo vocata , quia fcripta eft . Mos
autem eft confuetudo longa de moribus tracta tantumdem . Confuetudo autem eft jus
quoddam moribus inftitutum , quod pro lege fufcipitur . Lex erit omne quod jam ratione
conftiterit , quod difciplinæ conveniet , quod faluti proficiat . Vocata autem confuetudo ,
quia in communi ufu eft .
Theodoricus Rex Francorum , cum effet Cathalaunis ( 10) , elegit viros fapientes , qui
in regno fuo legibus antiquis eruditi erant ; ipfo autem dictante ( 11 ) , juffit confcribere
Legem Francorum ( 12) , Alamannorum & Bajoariorum ; & unicuique Genti , quæ in ejus
Tom. II. B pote-

(1 ) Et procuratum decretum . ) Cod. Goth.
percurrente decretum .
( 2 ) VIVAT QVI FRANCOS DILIGIT CHRISTYS
c.) Hac fine dubio ex Landibus , quæ Fran-
ci cecinere in Ecclefia , deprompta funt . Cum
tamen in iis Regni quidem & Rectorum , non
tamen Regis nomen habeatur , hinc evidens
fit , antiquiffimas illas fuiffe .'
( 3 ) MONUMENTA . ) Cod. Goth. melius mu-
nimina .
(4 ) ET FELICITATEM , TEMPORA . ) Cod. Go-
thanus : felicitatis tempora . An reftituen-
dum: & felicitatem temporum ? Hæc enim for-
mula loquendi in nummis horum temporum
frequentiffima eft .
(5 ) PIETATE CONDUCAT . ) Cod . Gothanus &
aliud exemplar Heroldi : propitiante pietate con-
cédat .
(6 ) Hæc eft enim Gens &c. ) Hæc & fequen-
tia Codex Gothanus hoc modo profert : Hec
enim eft gens , que parva dum effet numero , for
tis robore , validum Romanorum jugum duriffi-
mumque de fuis cervicibus &c.
(7 ) Sumptuofe &c. Cod. Goth. Franci re-
perta fuper aurum & lapides pretiofos ornave-
runt .
(8 ) De Legum inventoribus . ) Sequentia fe-
re omnia ex Ifidoro defumta funt , quæ , quo-
niam clata fatis , & ad noftras præterea anti-
quitates non pertinent , jam non exponimus .
(9) Alter Prologus , qui item exftat apud Lin-
denbrogium , omittitur , quia idem fere eft
ac ille qui Pacto veteri præpofitus eft integro
priori articulo , ufque De legum inventoribus .
Nota Collect. í
( 10 ) Cum effet Cathalaunis . ) Cathalaunum
duplex eft , unum ad Matronam , alterum ad
Ararim . De priori intelligendum puto no-
ftrum hunc locum . Matrona enim terminus
Regni Theodorici fuiffe videtur , cujus me-
tropolis civitas Rhemorum erat . Wendelinus
Theodoricum anno DXII. de Legibus folici-
tum fuiffe exiftimat , quando nempe patri fuc-
ceffiffet .
(II ) Ipfo autem dicante . ) Legendum , aut
certe intelligendum ipfis autem dictantibus ;
quod idem eft , ac ipfis fuadentibus , vel ex in-
genio fuggerentibus .
(12) LegemFrancorum . ) Habebat fub fe fpe-
ciatim Theodoricus Ripuarios . Unde ftatuo , Le-
gem Francorum hic deRipuaria intelligendam ef-
le , eamque Theodoricum condidiffe , cum fra-
tres ejus in Salicam legem curas fuas converte-
rent . Neque enim hæc folum ; fed & Lex Ri-
puaria Pactum five Lex Francorum , ut paulo an
te vidimus , vocata eft . Jo. Sichardus & Jo. Ti-
lius fuæ editioni præfcripferunt : Ripuariorum
Leges a Theodorico Rege Francorum lata , quod
fine dubio in Codicibus , quibus ufi funt , Ms.
invenerunt . Et præfationem , in quam commen-
ta-
1
 14 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR .

poteftate erat , fecundum confuetudinem fuam addiditque addenda , & improvifa & in-
compofita refecavit ; & quæ erant fecundum confuetudinem Paganorum , mutavit fecun-
dum legem Chriftianorum . Et quidquid Theodoricus Rex propter vetuftiffimam Pagano-
rum confuetudinem emendare non potuit , pofthæc Childebertus Rex inchoavit corrigere ;
fed Chlotharius Rex perfecit . Hæc omnia Dagobertus Rex gloriofiffimus per viros illuftres
Claudio ( 1 ) , Chadoin , Domagao ( 2 ) , & Agillofo ( 3 ) renovavit ; & omnia veterum
legum

tamur , Baluzius Capitul. Tom. I. p. 25. 26. non autem Alamannia a patre in filium femper
Legi Salica , fed Legibus Ripuariorum , Ala- tranfiiffe , nifi is apertis adverfus Regem cri-
mannorum & Bajoariorum præpofuit , eamque minibus commiffis fucceflione indignum fe fe-
hoc modo collocatam etiam in veteribus Co- ciflet , ex ipfa Lege Alamannorum apparet .
dicibus reperit . Poft obitum Theodorici fra- Hinc vero fequitur , & Chadoindum aut Caduinum
tres fuperftites Childebertus & Clotharius am- vel Chadoindomannum Ducem Alemanniæ , atque
plius eafdem quoque Leges emendaffe & au- ex familia Guelfica fuiffe . Nec improbabile pla-
xiffe , veteri præfaminis auctori libenter cre- ne eft , ipfum hoc nomen ex Catulinus cor-
do . Poft ipfos vero Dagobertus I. Rex eafdem ruptum . Welfonis enim nomen Latine Catulus
auctas , tales promulgavit ac conftituit , quales reddebatur , ut vel ex Anonymo Weingarten-
etiamnum leguntur . fi clarum . Ipfam vero Catuli vocem ignotio-
(1 ) Claudio . ) Baluzii editio : Claudium .. rem mire diftorquebant , eam modo Catilus
Tres vero viri nominantur , qui tres Leges ( unde fabula apud Weingartenfem Guelfos a
diftinctas feparatim emendaffe videntur . Clau- Katilina foemina nefcio qua , ortos ) , modo Ca-
dius itaque Francorum Legibus curam impen- thicus ( ut in Boboleni Vita S. Germani factum ) ,
dit . Sufpicor ferme , eum effe eundem cum modo Caticho ( ut Necrologium Fuldenfe Ms.
illo Claudio , qui Major-domus Burgundiæ fub habet ) , modo Catelus ( unde Catelmundi nomen
Theodorico II. & quidem anno DCVI. factus apud eundem Bobolenum compofitum ) efferen-
eft . Potuit is quietis amantior dignitatem tes.Catulinus igitur vel corruptum Caduinus idem
hanc reliquiffe , & Ducis charactere conten- eft , ac Welfingus , & Chadoindomagnus vel Cha-
tus fibi vixiffe , ufque dum a Clothario Legum doindomannus etiam idem , ac vir ex Welfingis
emendandarum cura ipfi demandaretur . Elo five ex ftirpe Welforum . Circa annum DLXXX-
gium , quo a Fredegario cap. 28. mactatur , fa- VIII . Gunzo vel Cuncellenus ( pro quo Frede-
cit , ut hoc ita omnino effe credam . Verba garius corrupte Urcelenus ) quod nomen idem
ejus funt : Anno XI. regni Theuderici fubroga- eft ac Conradus , Dux Alemanniæ fuiffe cerni-
tur Major-domus Claudius , genere Romanus , ho- tur in Theodori Vita S. Magnoaldi , Radberti
mo prudens , jucundus infabulis , ftrenuus in cun- libro de Cafibus S. Galli , & Walefridi Stra-
J &is , patientiæ deditus , plenitudine confilii abun- bonis vita S. Galli . Poft hæc Gundonium Du-
dans , literarum fudiis eruditus , fide plenus , cem circa annum DCLXVI. decefliffe ex Vi-
amicitiam cum omnibus fectans . Priorum exem- ta S. Germani a Boboleno confcripta obferva-
pla metuens , lenem fe patientem hujus gra- tur . Tempora autem inter hos duos Duces
dus afcenfu oftendit . Sed hoc tantum impedimen- extenfa neceffario adhuc intermedium quen-
tum habebat , quod fagina effet corporis adgrava- dam requirunt . Fuit itaque hoc modo Chado-
tus . Ubi notandum , Gregorium eos appella indus vel Caduinus five Catulinus aut Chadoindo-
re Romanos , qui genere Franci non erant , magnus filius Gunzonis & pater Gundonii , avus
fed ex antiquis Galliarum familiis , quas ante vero Bonifacii vel Cathici , Alemanniæ Ducum .
Francorum ftabilitum in Galliis Imperium Ro- Bonifacius hic , cujus & hoc nomine Welfonis illud
manis erant fubjecta . Id quod Ruinartus h. exprimitur ( wel enim bonum , & fo provinciali-
1. annotavit . Ipfius Caroli M. familia talis fuif- bus facio eft ) , fratrem habuiffe videtur Cathel-
fe a Buchetio & Sanmarthanis perhibetur . mundum , qui una cum Bonifacio monafterio
(a) Chadoin , Domagno . ) Baluz. Chaudum Grandivallenfi gravis fuit , caufamque illius &
Indomagnum . Corruptiffimum locum effe qui fuam fecit . Dicitur in Vita S. Germani , Cathel-
libet vider . Unum nomen in duo corruptum mundum a partibus Aquilonis , Bonifacium vero
effe fufpicor , quod forte Chadoindomannus fuit , vel Cathicum ab alia parte cum exercitu in Gran-
diminutivum nempe ex Chadoindus factum , divallenfes veniffe . Cathelmundus ergo ex Alfa-
uti adhuc pro Hinrici nomine Hinnermann , blan- tia venit , & Bonifacius ex Rhætia Alemannia &
dientes alicui , pronunciamus . Fuit anno DC- Bajoaria vicina . Ubique Guelfi bona habuerunt .
XIII. quo Theodoricus II. obiit , Chadoindus Concluderes tamen hinc , a Cathelmundo propa-
Procerum Alemannorum unus , legatus ad Clo- gatos effe Guelfos Alemanniæ , ( quorum in Al-
tharium a Brunechilde Regina miffus . Frede- fatia bona ex parte fita fuiffe , certum eft ) , a
garius illius cap. 40. meminit his verbis : Cum- Bonifacio vero alios , qui fe inter Bajoarios com-
que ( Clotharius ) Antonnacum acceffiffet , & putarunt , & Bonifacios poftea , Tufciæ Mar-
Brunichildis cum filiis Theuderici Warmacia re- chiones , Italiæ dederunt , integram licet per-
fideret ; legatos his nominibus , Chadoindum fonarum connexionem in ifta temporum ob
Herponem ad Chlotharium direxit , conteftans ei , fcuritate detegere nondum poffimus . Sed de
ut je de regno Theuderici , quodfiliis reliquerat , his alibi plura dabimus ,
removeret &c. Aliqui' Codices nomen viri Ca- ( 3 ) Agillofo . ) Baluz . emendatius Agilulfo .
duinus fcribunt , ut Ruinartus annotat . Nec Agilulfum hunc Ducem Bajoariæ fuiffe certum
video , cur non Chadoindus hic Alamannus eft ex ipfa Bajoariorum Lege . In ea enim
ufque ad Dagoberti tempora vixiffe & leges Tit. II . cap. XX. leg. 1. 2. & 3. mentio fit
Alamannorum compofuiffe potuerit ? Cum ta Ducum ex Agilolfingis . Lex ibi tertia hæc eft :
men tribus his Legislatoribus fub Dagoberto Dux vero , qui praeft populo , ille femper de ge-
virorum illuftrium nomen attribuatur ; & cer- nere Agilolfingorum fuit , debet effe ; quiafic
tum fit Agilulfum Bavarum , Ducem fuiffe , Reges anteceffores noftri conceflerunt eis , ut qui
idemque de Claudio quoque appareat ; fufpi- de genere illorum fidelis Regi erat prudens
ció oritur , unumquemque ex his tribus Du- ipfum conftituerent Ducem ad regendum populum
cem apud fuos fuiffe . Alibi oftendimus , Du- illum . Lege vero prima principes Bajoariorum
ces hujus temporis Sueviæ five Alemanniæ ex familiæ poft Agilolfingos in editione Linden-
vetuftiffima familia Guelfica fuiffe . Ducatum brogit recenfentur hoc modo : De genealogia ,
qui
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 15

legum in melius tranftulit ; unicuique quoque ( 1 ) Genti fcriptam tradidit ( 2 ) . Facta

autem funt leges , ut earum metu humana coerceretur nequitia , tutaque fit inter impro-
bos innocentia ; & in ipfis improbis formido fuppliciorum ; & ut reirænentur nocendi fa-
cultates .

Hoc ( 3 ) decretum eft apud regem & principes ejus & apud cunctum populum Chri-
ftianum , qui infra regnum Merwungorum ( 4 ) confiftunt .

qui vocantur Hofidra, Ozza ( Baluz. Huofi, Throz
za , Ms. Hufidrochha ) Sagana , Habilingua ( Ba-
luz. Habilinga , Ms. Babilingua ) Anniena ( Ba-
luz. Aennion , Ms. Anniona ) , ifti funt quafi
primi poft Agilolfingos , qui funt de genere Du-
cali. Ubi obiter noto , primam familiam , quæ
nominatur Huofitbrozza , a quodam Huffroz
vocato dictam . Sagana mihi ignotior eft . Ha-
bilinga illud forte in Chatilinga mutandum eft , ut
Catulinga five Guelfica familia indicetur . Ea e-
nim & Alemannia & Bajoariæ indigenatu gau-
debat . Et Weifus Judithe Imperatricis pater ,
cum in Suevia degeret , nihilominus Thegano de
nobiliffimaftirpe Bavarorumfuiffe dicitur . Annie-
nam ftirpem interpretor Arnulfingam , a qua Ele-
ctores noftri temporis Bavaros & Palatinos de-
fcendere mihi conftat . Nominis Arnulfi con-
tractio vulgaris eft Arno & Anno ; unde An-
niena idem eft ac Arnulfinga .
( 1 ) Unicuique quoque . ) Baluz. Tunicuique .
( 2 ) Tradidit . , Baluzius ; tradidit , que us-
que bodie perfeverant . Et in his verbis prolo-
gus Baluzianus finit .
(3 ) Hoc decretum &c. ) Sequentia Baluzius ,
in Ms. Codice , prologo huic fubfcripta invenit .
+) Merwungorum . ) Chlodoveum Franco- .
rum Regem & pofteros ex Merovingica fami-
lia fuiffe five a Meroveo Rege defcendiffe
notiffimum eft . Merovingorum ergo regnum i-
dem eft ac Regnum Francorum .

Tom. II. Bez I N- '

 T

INDEX

TITUL ORU M

PACT US

LEGIS SALICE .

XL. De Veftigio minando .

I. D E Mannire . XLI. De furtis Caballorum .
II. De furtis Porcorum . XLII. De Plagiatoribus .
III, De furtis Animalium , XLIII. De Servo , qui de furto fuerit in-

IV. De furtis Ovium . culpatus ,

V. De furtis Caprarum . XLIV. De Homicidiis Ingenuorum .
VI. De furtis Canum . XLV. De Homicidiis a contubernio factis .
VII. De furtis Avium . XLVI. De Homicidiis in convivio factis ,
VIII. De furtis Arborum . XLVII. De Re- Ipus .
IX. De furtis Apium . XLVIII. De Migrantibus .
X. Si damnum in meffe , vel in qualibet XLIX. De Adframire .
claufura illatum fuerit . L. De Filtortis qui Salica Lege vivunt.
XI. De fervis mancipiis furatis . LI. De Falfo Teftimonio .
XII. De furtis ingenuorum vel effracturis . LII. De Teftibus adhibendis .

XIII. De furtis fervorum vel effracturis . LIII. De Fide facta .

LIV. De Andocmito .
XIV. De ingenuis hominibus qui mulie-
res ingenuas rapiunt . LV. De rem præftata .
LVI. De manu ab Aeneo redimenda .
XV. De eo , qui uxorem tulerit alienam
vivo marito . LVII. De Gravione occifo .
XVI. De Superventis . LVIII. De Corporibus expoliatis .
XVII. De Expoliationibus . LIX. De Defpectionibus .
XVIII. De eo , qui villam alienam adfa- LX. De Rathinburgiis .
lierit . LXI. De Chren-crude .
XIX. De Incendiis . LXII. De Alodis .
XX. De Vulneribus . LXIII. De eo , qui fe de Parentilla tot-
XXI. De eo , qui bominem innocentem lere vult .
LXIV. De Haroweno .
apud Regem accufaverit .
XXII. De Maleficis . LXV. De Compofitione Homicidii .
XXIII, De Manu mulierum non ftrin- LXVI. De Homine in hofte occifo .
genda . LXVII. De Herburgio .
XXIV. De Navibus furatis . LXVIII. De Caballo excorticato .

XXV. De furtis in Molino commiffis , LXIX. De eo , qui bominem vivum de

XXVI. De Caballo afcenfo .
XXVII. De furtis diverfis .
XXVIII. De Homicidiis parvulorum .
XXIX. De Adulteriis Ancillarum .
XXX. De Libertis dimiffis .
XXXI. De Elocationibus .
XXXII. De Debilitatibus .
XXXIII. De Convitiis .
XXXIV. De Via Lacina .
XXXV. De Ligaminibus Ingenuorum .
XXXVI. De Venationibus .
XXXVII. De Sepibus .
XXXVIII. De Homicidiis fervorum , vel
expoliationibus .
furca tulerit .
LXX. De eo , qui filiam alienam acqui-
fierit fe retraxerit .
LXXI. De Bafilica incenfa .
LXXII. De Terra Commendata .
LXXIII. De Cultello Sexaudro .
LXXIV. De Chreodiba .
LXXV. De Muliere gravida occifa .
LXXVI. De Antruffione .
LXXVII. De eo , qui in aliena domo re-
fedit .
LXXVIII. In quantas cauffas Thalaptas
debeant jurare .
LXXIX. De Delatura .

XXXIX. De Quadrupedibus , qui homi- LXXX. Incipiunt Chunnas .

nem lædunt . Epilogus .

IN
 IN CHRISTI
INCIPIT
PACT
LEGIS SALICE.
Hi autem funt qui Legem Salicam tractaverunt ( 1 ) ; Wifogaſt , Arogaſt ,
Salegaft , Windogaft ; in Bodham , Saleham , & Widham ,
TITULUS I,
De Mannire ( 2 ) ,
1, I quis ad Mallum ( 3 ) legibus
S dominicis mannitus fuerit , &
Tom. II,
( 1 ) Legem Salicam tra&averunt . ) Verbum
tractare in medii ævi fcriptoribus pro fenten-
tiam in commune proferre , comportare , propone-
re , confulere ufurpatum eft . Apud Caffiodo-
rum Lib. VIII. Epift. 10. tractatus pro confilio
occurrit . Defenforem , inquit , omnium fuis tra-
Gatibus adjuvabat , miniftrando confilium re-
gebat ipfe rectorem Eidem tractator eft confi-
liarius Lib. VIII, Epift. 8. Idem Epift. 12, De-
cet enim tractatores babere doctiffimos , quibus
fumma poteftas committitur . In facris quoque
Concilia & Synodi tra&atus vocantur , in qui-
bus nempe de Ecclefiæ rebus confulitur . Sed
hæc fufe apud Cangium exponuntur . Habet
aliquid commune cum hoc tractare noftrum
verbum tragen , ferre , unde trachten , ani-
mo ferri ) , & vortragen , proferre ; a quo vor-
trag , votum , fententia , five quicquid in pu-
blico confilia dicitur . A tragen porro eft tracht ,
quod fertur , vel profertur , & inde barbarum
illud tractare deductum effe potuit ; quamquam
& latinum tra& tare non a traho , fed a noftro
tragen effe putaverim .
( 2 ) Mannire . ) Rectius in Codice Guelfer-
bytano eft manire , quod eft noftrum manen ,
monere , commonefacere debiti , poſtulare ; in
Lege Salica vero citare ad mallum , five judi-
cium . Heroldus etiam in Lege prima manit
pro mannit in alio exemplari legit . Quomodo
mannire & bannire differant , intelligas ex Ca
pit. Caroli M. lib. IV. c. as . ubi dicitur : Si
quis de fatu fuo , id eft , de libertate vel bere
ditate compellandus eft , juxta legis conftitutio-
nem manniatur ; de cæteris vero caufis , unde
quis rationem eft redditurus , non manniatur
led per Comitem banniatur . Cangius , apud
quem plura auctorum exempla extant , dicit
apud Arvernos adhuc manio ufurpari pro lite
agere , placitare . In Lege Salica al. Lindenbrog,
Tit.LII. leg. 2. manita ; & mannitio in Cap. 3.
Lud, Pii eft fubmonitio , citatio . Gall. ajourne
ment . Apud Hincmarum opufc. XV. c. 15.
mannina accurrit pro compofitione manitionis , five
pro pecunia , quam adverfario folvebat , qui
manitus five vocatus ad placitum , fine juſta
excufatione , non comparuerat .
NOMINE .
US
non venerit , fi eum Sumis ( 4 ) non de-
tinuerit 2 folidorum quindecim culpabilis
judicetur , qui faciunt denarios fexingen-
tos ( 5 ).
II. Ille vero qui alium mannit , & ipfe
non venerit , fi eum Sumis non detinuerit
ei qui manibit fimiliter DC. den. qui faciunt
B 3 foli-
( 3 ) Ad Mallum . ) Mallus , publicus conven-
tus , judicium civile , placitum , forum caufa-
rum , atque item illud , quod noftro more ef-
ferimus das landgerichte . Videatur Pithoeus in
Gloffar. ad Capitular. Cangius , Lindenbrogius ,
Voffius , & Hier. Bignonius ad Form. Mar-
culfi ed. Baluz . p. 954. Hinc mallare > admal-
lare , citare , in jus vel judicium vocare .
Omnia hæc defcendunt a noftro verbo mahlen ,
quod proprie eft defignare ; unde & nobis ad-
huc de pingendi arte in ufu eft , de qua &
Galli fuum definer ufurpant . Mahl inde eft
fignum . Et defignatio que fit per verba , five
loquela, Septentrionalibus etiam maal audit ; ac
Danfchmaal , Suenfmaal , Norſchmaal , ipfis Da-
nicum , Suecicum , Norwegicum fermonem deno-
tat . Nos ex hoc fonte habemus noftrum mel-
den , dicere , annunciare , quod a mahl , fignum ,
& thun , facere , proprie eft fignum facere , fi-
ve fignificare alicui aliquid . Locus defignatus
qui veteribus mallus , nobis adhuc dicitur mahl
fat. Judicii Provinc. Svevici ordinat. fol. 13.
Von ieder ladung , verkundigung , verbieths-
brief, und andern landgerichts-proceffen von der
malfat des Landgerichts aus an gehorige ort zu
antworten &c. Caroli V. Ordinat. Judicii Cri-
minalis §. 215. Sollen auf beftimte zeit und mahl-
fat erscheinen .
( 4 ) Sumis . ) Alibi fcribitur funnis , funnia
fonia , foinus , fonius , esfonia , esfonium , esfoi-
nus , exonia, exonium . Gall. effoine , & eft Sax.
fumnis , Germ . feumnis , mora , impedimen-
tum . V. Lindenbrogium , Voffium & Cangium .
Legitima autem impedimenta , quæ a compa-
ritione in mallo excufent Lex Salica Tit.
XIX. leg. 6. infirmitatem , ambafciam , five nego
tium dominicum ( hoc eft regium ) & mortem
amici de proximis in domo effe pronunciat .
( 5 ) Solidorum quindecim .... qui faciunt de-
narios fexingentos . ) Cujus pretii apud Francos
folidus & denarius fuerit , edocet nos Wende-
linus in Gloffario Salico ; Denarius , inquiens ,
cujus per omnes paragraphos eft mentio , num-
mus fuit argenteus , non quidem ejus ponde-
ris aut bonitatis , cujus fuerunt denarii Roma-
ni ( & cujufmodi cudebantur fepteni ex un-
ciis ,
 18 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR ,
folidos xv. ( 1 ) componat .
III. Ille autem , qui alium mannit , cum
teftibus ad domum illius ambulare deber
ciis, quorum etiam XXV . æquabant æftimatio-
ne folidum aureum Romanum ) ; fed hic num-
mus eft iftiufmodi , quorum XL. æquabant fo-
lidum Francicum , feu ( ut in Gallia jam exi-
ftentibus illis ) Gallicum . A cognitione ergo
folidi Gallici cognitio pendet denarii Salici .
Et folidus quidem aureus nummus primis Reip .
& Imperatorum temporibus quarta pars uncia ,
planiffime refpondens Nobili Rofato tam pon-
dere , quam metalli bonitate : ita in unciam
veniebant denarii veteres Romani centum ,
hoc eft , in libram auri denarii Romani 1209.
Temporibus vero Theodofii ac Pharamundi ,
quando Leges iftæ latæ funt , folidus erat fex
ta pars uncia tantum , uti conftet ex nummis
ipfis & Imperatorum conftitutionibus ; quæ jam
paffim notæ funt . Sed erat folidus Gallicus
minoris pretii , quam Roinanus , propter me-
talli vilitatem : quod docet Novella Majoriani
lib, IV. Tit. 1. Nullus folidum integri ponderis
calumniofe adprobationis obtentu recufet exactor ,
EXCEPTO EO GALLICO , cujus aurum mino-
re taxatione æftimatur : quibus verbis Franco-
rum Regum folidos defignat . Hinc ergo affir-
mare poffumus , folidum Francicum metalli
fui bonitate non æquaffe vel octavam partem
in auro obryzo . Jam vero folidus ifte permus
tabatur denariis XL. In unciam ergo auri pu-
ri veniebant faltem denarii tales CCCXX. ac
plures etiam , fi folidorum ( ut docui ) boni-
tas minor etiam fuerit . Unde conficio , de-
buiffe permutari unciam auri obryzi puriflimi
talibus denariis Romanis C. ipfis, ficut jam di-
ximus . Unus ergo denarius Romanus fupera-
bat quatuor denarios Francicos Salicos , erat-
que denarius Salicus quinta circiter pars dena-
rii Romani , hoc eft ipfiffimus ferme fefter-
tius nummus , quadrans drachmæ fcilicet ar-
genteæ , cui fuit æqualis quam proxime . Qui
ergo intelligit in fua civitate pretium drach-
ma argentea , idem intelligit , quid fint quin-
que denarii Salici , ac proin , quid denarius
unus . Atque , ut hoc loco rem obfcuriffimam
femel illuftrem , certum habeto , Salicos no-
ftros Legislatores per folidos ac denarios ita
loqui , quomodo tunc loquebantur ipfi Roma-
ni ; quorum pecunias , uti formis & nomini-
bus imitati funt , ita quibus ad eos commer-
cia pertulerunt , iifdem acceperunt , Jam ve-
ro per illa tempora in ore atque ufu utriufque
Imperii fubditis Pholles , Pones , fic dicti quod
inftar fquamæ vel ferpentium vel pifcium cu-
derentur : quod fit hodieque ad Rhenum , &
per Germaniam reliquam . Hunc Phollem Sui-
das vocat Qbolum ; Euftathius quoque
¿øónus metiλwders , Obolos bracteales , leviffimos.
fcilicet , interpretatur . Teftis eft Auguftinus
Civitatis lib. XXII. cap. 8. Cafulam ( vile fa-
gulum ) tegendo nudo emi folitam 50. follibus ;
& , Pifcem magnum ( thynnum puta in illo
mari ) venditum tricenis non trecentis ) fol-
libus • Mofchus quoque Cap. CXXXIV . prati
fui diurnam mercedem Fofforis fe oblocantis
oins , quinque folles : quos Inter-
πέντε φίλεις
fuiffe time
pres reddidit X. minuta ( etfi IX. librarius fcri-
pfit ; ) nam & Epiphanius Phollem teftatur fuif-
fe due minuta denarifmi . Hi ergo FOLLES
funt DENARII SALICI , cujufmodi denario-
rum fex millia imputabantur in libram auri
folidam , tefte Caffiodoro Variarum libro I.
cap. X. quodque eodem ferme redit , in libram
argenti folles veniebant 500. Cod. Theodof.
lib. VI. Tit. IV. 1. V. eademque ratione XX.
& fic eum mannire debet , aut uxorem il-
lius , vel quemcunque de familia illius , ut
ei faciat notum , quomodo ab illo manni-
tus
millia follium , quæ conferebantur a Prætori-
bus in editionem munerum Gratianus Imp.
taxavit XL.libris argenti , Unde SALICI DE-
NARII æftimatio fugere nos deinceps nequit. In
2
unciam enim argenti computantur folles 41 ac
proin drachma conftat follibus ferme. Ma-
neat ergo platico numero , in drachmam ar-
genteam imputandos quinque denarios Salicos .
Pofterius factum eft , diffipato in tot partes
Romano Imperio , cum non amplius ex toto
terrarum orbe in unum iftud caput conflue-
rent pecuniæ ( velut in unum caftellum aquæ-
ductus , ) ut exarefceret auri argentique lacus ,
nomina folidorum denariorumque manerent .
Quod ergo neceffe fuit fequi , cudi coeperunt
ex ære , & quidem XX. ex uncia ; hoc eft
CCXL. ex libris ; ut folidi quoque non jam
ex auro amplius , fed ex argento , & quidem
fubarato procuderentur : ita ut folidus ejus
jam eflet vilitatis , qua XII . denarii folidum
conftituerent . Paullatim deinde ita eft immi-
nuta bonitas ac pondus folidi , ut auri drach-
ma permutaretur folidis duobus , tribus , qua-
tuor , ac deinceps : itaque anno MCCCCXII.
drachma auri æftimabatur folidis 12. anno
MCCCCLXXV , drachma aurea permutaba-
tur folidis 16. Idem aureus nummus anno
MD, æftimabatur folidis 20. atque ita folido-
rum decrevit æftimatio , ut nunc aurea drach-
ma permutetur alibi 75. alibi 100. aut pluri-
bus nummis , quos vocant folidos : quo no-
mine cuduntur æreoli leviter argentati ; &
quorum intrinfecus valor ( ut vocant ) tam
eft contemptæ vilitatis , ut fi æftimes mate-
riam , aurea drachma permutari debeat mille
ducentis & amplius iftiufmodi quifquiliis . Hæc
Wendelinus ,
(1 ) Qui faciunt folidos XV. ) De Solido jam
actum eft ad legem præcedentem , Interim &
hic Wendelini verba addere placet : Solidus
quid fit , fatis dictum in voce DENARIVS ,
Fuit nimirum temporibus Confulum atque
Imperatorum ufque ad Heliogabalum aureus
nummus auri obryzi ac puri ; plane cujufmo-
di eft bonitas & pondus Nobilis Rofati ; ut
ex unciis cuderentur quaterni , permutaren-
turque denariis argenteis vicenis quinis ; tota
vero auri obryzi uncia permutaretur denariis
centum ; quæ funt unciæ 14. Pofteriores de-
7
inde Imperatores metalli temperaturam exte-
nuarunt , ac denique & pondus imminuerunt ;
ita ut ex unciis cuderentur feni folidi : qui fi
permutarentur denariis item centum " jam in
folidum veniebant denarii Romani 167
16 . At ve-
ro qui cudebantur in Gallia folidi , quoniam
deterioris erant auri , etfi conftaret pondus ,
Conftitutione Majorani Imp. rejecti funt , fic-
ut diximus item fupra : tales fuerunt , quos
primi Francorum Reges cuderunt , & exftant
aliquot fine infcripto nomine : unus etiam ali-
quis fupereft cum hac epigraphe , THEVDE-
MER REX , cujus circa annum CCCCXV . a
Chrifto , paullo ante Pharamundum . Atque
hi folidi tam viles ac reprobi ( ut credam eos
non æquaffe bonitate denarios decem , hoc eft
fcutum Francicum hodiernum , ad fummum
nec drachmam auri boni ) permutabantur de-
nariis Salicis XL. qui fuerunt totidem Folles ,
fient fupra docui , ubi denarium explicavi . Re
ve-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
tus eft : nam fi in dominica Ambaſcia ( 1 )
fuerit occupatus , manniri non poteft : five-
ro intra pagum ( 2 ) in fua ratione ( 3 )
fuerit poteft manniri ficut fuperius di-
&tum eft .
vera igitur , quod nos docet Legg. Saxon. Ti-
tulus ultimus , Solidus eft duplex : unus habet
duos tremiffes , alter folidus tres tremiffes . Ma-
jori folido alid compofitiones , minori homicidia
componuntur . Unde colligo , etiam ipfum tre-
miffem tandem induiffe nomen folidi , qui
XL. tantum Follibus permutaretur " valeret-
que unciam argenti . Solidus ergo Salicus ejuf-
dem fuit valoris cum Floreno Rhenenfi , ut vi-
deri poffit iftiufdem nummi ufus jam inde ad
hoc avum perftitiffe . Utique autem , cum a-
pud Romanos in ufu effent tremiffes , hoc eft
nummi aurei , tertiam folidi antiqui partem
conftituentes , eorumque frequens exftet men-
tio in Scriptoribus medii ævi , Legibufque Wi-
figothicis , Longobardicis , Alamannicis ; quan-
tum ego quidem colligere valeo ,folidus Sali-
cus fuit tremilfs , valuitque Follibus XL . ficut
folidus Romanus denariis antiquis XXV. hoc
eft , Follibus CXXV. Hac Wendelinus . Ad Ca-
roli M, Capitula ex Lege Longobardorum excer-
pta, ubi §.15. dicitur, per duodecim denarios folvi
debere folidum per totam Legem Salicam , Glof
fa interlinearis Codicis Regii a Baluzio citata
addidit : Per Salicam enim Legem conftitutum
fuerat , ut folidi femper folverentur quadraginta
denariis . Hincmarus in Vita S. Remigii : In
teftamento a B. Remigio condito lector attendat ,
quia folidorum quantitas numero quadraginta de
nariorum computatur , ficut tunc folidi ageban-
tur , & in Francorum Lege Salica continentur ,
generaliter in folutione ufque ad tempora Ka-
roli perduravit , velut in ejus Capitulis contine-
tur De cætero notandum eft , Pipinum fui
temporis pauperie & miferia dubio procul per-
motum reduxiffe folidum hunc ad XII . dena-
riorum valorem , atque ita pro aureo argen-
teum conftituiffe . Synodus Rem. c. 41. Ut do-
mnus Imperator fecundum ftatutum b. m. Pipi-
ni , mifericordiam faciat , ne folidi , qui in lege
babentur, per 40, denarios difcurrant , quoniam
propter eos multa perjuria multaque falfa tefti-
monia reperiuntur , Carolus M. lib . IV. Capi-
tul. c. 75. firmavit , ut omnis folutio , atque
compofitio , qua in Lege Salica continetur , inver
Francos per 12. denariorum folidos componatur :
excepto ubi contentio inter Saxones & Frifiones
exorta fuerit , ibi voluit , ut 40. denariorun
quantitatem folidus habeat . Plura dabunt Pi-
thoeus , Lindenbrogius , Spelmannus , & Can
gius . Pofterioribus temporibus ex voce folidi
factum eft fcholidus , fcholigus , fcolingus , fcel
lingus , & tandem fchillingus . Atque cum fo-
lidus ille in duodecim partes , & denarius in
totidem quoque divideretur factum eft , ut
ille folidus major , hic minor vocaretur . Statu-
ta Goslarienfia Tit. van Vrede brake leg. LV.
We felet , dat vif fcillinghe uuert is , de vor-
fchuld des Galgen . Ubi Gloffa MSta addit : viff
fcillinghe das findt funf gulden . Unde intelli-
gas folidum hic majorem intelligi . Et minores
Jolidi in iifdem ftatutis fæpius occurrunt , vo-
canturque paffim luttighe fchillinghe & fcillin
ghe luttiker penninghe • In Juris Svevici Ms.
Ambrofiano ad lib. 1. c. 20. Schilterus gloffam
hanc invenit Und wo dis buch von Schilling
faget , das find Schilling der je xwolf ein fchil-
ling ift . Atque ita hic minores defignantur .
Evolvatur Schilterus Prax. Juris Rom. in Foro
Germ. Tom. II. pag. 189. Teutonifta etiam
de minoribus folidis intelligendus eft , quan-
19
TITULUS II.
De furtis porcorum .
I. I quis porcellum lactantem ( 4 ) fura-
S'verit de rhanne prima ( 5 ) , aut me-
dia-
do fcribit : twelf fchillyng , ferto , marca .
(1 ) Ambafcia . ) Minifterium , officium , ne-
gotium , legatio , juffio . Regula S. Columbani
Cap. 10. Qui præfumit facere ambafciam , non per-
mittente eo , qui præeft, libera & effrenata proceffio-
ne abfque neceffitate , quinquaginta plagis inhibea-
tur . Gloffa Keronis : officium , ambahti ; officia ,
ambaht . Anglo-Saxonibus minifterium , embebt .
Gloffa Lipfii : ambachtman , miniftri . Tatianus
LXIV. 3. oftiga ambaht ; , frequens minifterium .
Otfridus lib. I. c. 25. wio mag ih biuuanen mih ,
Theiz fi min ambaht ubar thih . In Evangeliis
Gothicis andbahts , minifter, & andbahtgan , mi-
niftrare , dicitur . Vide pluribus ibi Junium ;
& de voce Ambafti_adde Voffium , Lindenbro-
gium , Cangium , Pontanum in Gloffario Cel-
tico Cluverium Germ . Ant. lib. I. c . 8. 13.
Wendelinum in Gloffario Salico , Pithoeum
lib. I. Adverfar. c. 8. & Palthenium in Not.
ad Tatianum pag. 276. Varias & miras vocis
originationes ab aliis excogitatas jam præter-
mitto ; & folummodo indico , videri mihi ,
per ambafciam defignari proprie minifterium ho-
noratius , quod in annuntiatione voluntatis do-
minice confiftit , & defcendere ab ant , ent &
beden , bieten , a quo adhuc habemus entbie-
ten , Sax. entbeden , annunciare , mandare , ju-
bere . Etymologiam hanc confirmat , quod in
alia Legis hujus editione verba in dominica
ambafcia redduntur in juffione regis .
( 2 ) Intra pagum . ) H. e . patriam , regionem ,
vel diftrictum . Gallis hinc pays dicitur , uti
pernotum eft .
(3) In fua ratione . ) H. e. in fuo jure , in
fuis propriis ; in feinem recht . Recurrit hoc fen-
fu Tit. LXIII. Ratio itaque hic non eft Lati-
num , fed ex Germanico recht prodiit .
( 4 ) Lacantem . ) Lactare alias apud Scripto-
res Latinos fignificat lac præbere & lactere ,
fugere . Sed hic utrumque confunditur , & la-
are pro fugere ufurpatur .
( s) De rhanne prima . ) Putat Pithoeus
vocem commune quid habere cum Campa-
nico rhan , quod in formula loquendi mettre
les porcs en rhan occurrit , & quo nos Germa-
ni quoque cremorem lactis nominamus . Wen-
delinus a renne , quo gregem porcorum Antwer-
pianis denotari dicit , derivat . Cangius ranne
noftrum ex bara formatum putat . Cum tamen
Lex neque de porcis pinguefaciendis , neque
de gregariis mentionem faciat , fed tantum
de porcello latente & quidem diverfæ conditio-
nis loquatur ; exinde clarum eft , eos a fcopo
aberraffe . Égo exiftimo vocem effe Germa-
nicam , jam quidem obfoletam , olim ta-
men non infrequentem . Nos verbum lauf-
fen , currere , de fcrofa prurifcente , & cum
verre coeunte ufurpamus . Ejus vero fynony-
num eft rennen ; unde & fcrofa apud Saxones
vulgo eine Range dicitur , quæ vox deinde ad
pueros immoderate in plateis lafcivientes , &
difcurrentes translata eft , ut Straſſen-rangen
vulgo audiant . Notabile autem eft , a rennen
hoc fenfu ufurpato etiam equum coitorem five
admiffarium , quem Gloffa erronee emiffarium
fcribunt , reino olim vocatum . Gloffa Ratisbo-
nenfes Ms. Warannio , Reinno . Gloffa Florenti-
na Ms. Emiffarius , reino . Gloffarium Rabani
Mauri Ms. Emiffariis , reinneo . Quodfi itaque
a rennen , pro coire fumto , fubftantivum for-
mes , erit id rann , Latinaque terminatione
ran-
 20 PACTUS LEGIS SALICE
diana ( 1 ) , & ei fuerit adprobatum , ( MAL-
BERG. ( 2 ) rhannechala lerechala ( 3 ) , hoc
rannis , & coitum denotabit . Porcellus igitur
de rbanne prima aut mediana five altera eft
porcellus ex primo vel fecundo coitu fcrofa
ortus ; multo autem minori pretio hic redimi-
tur, quam is , qui in tertia rbanne , five coitu con-
1 ceptus eft . Notum enim eft patribusfamilias ,
porcellos quos primo & fecundo partu eni-
tuntur fcrofæ , viliores ; qui vero tertio jactu
eduntur , cæteris præftantiores effe .
( 1 ) Mediana . Medianus pro eo , quod in
medio eft , apud Vitruvium lib. III. Cap. 1 .
occurrit . Hic refpectu tertii pro fecundo adhi
betur .
( 2 ) MALBERG . ) Proprie locum judicii , &
deinde ipfum judicium , ac etiam populum ad
judicium congregatum notat , à mahl & berg
compofitum . Notum enim eft , judicia olim
in collibus , etiain humana opera factis , & fub
dio , habita fuiffe , ut judices nempe ab omni
populo confpici poffent . Reftant colles hujuf-
modi in villis feu pagis noftris , & in medio
tiliam plerumque aut alius generis arborem
habent, tegumentum pluvio celo . In Saxo
nia vulgo Ty vocantur , voce ex tide , po-
pulus , corrupta , & berg fubintellecto , quo
populi mons , five mons , in in quo populus congre-
gatur , indicatur . Ubi autem in Lege noftra
vocibus barbaris vocabulum Malberg præponi
tur , hoc indicat , in Malbergo five judicio
pro quo Malbergii vox infra etiam Tit. LVII.
leg. 4. ufurpata eft , voces Legis Latinas tali-
bus Germanicis expreffas fuiffe . Glofle enim
funt , quæ primo textuj fuperfcriptæ , deinde
vero a fcriba indocto in ipfum contextum re-
latæ , & corruptillime exaratæ fuerunt . Belius
de cætero Malberg inale locum tectum interpre-
tatur , Carolus enim Magnus demum juffit ,
ut malli locus fub tecto effet , Capitular. lib.
III. cap. 57. & lib . IV . cap. 28. Unde la cour
de Maubergeau , quæ Pitayis eft , poft ea tem-
pora condita fuiffe debet ; quia ante Carolum
malla fub dio habebantur .
( 3 ) Rhannechala lerechala . ) Scriba , qui
in textu rhanne pofitum obfervarat , idem et¬
iam in Gloffa expreffit . Ego tamen , cum
de porcello latente agatur , qui nobis fpan-ver-
ken dicitur ab antiquo , conjicio , fcriptum pri-
mo fuiffe : Spannevere chalt . Scriba chalte 2
quod in Lege fequenti melius chalteo expref-
fum eft , in chala corrupit ; quia veterum a
literæ non abfimile eft . Ita in Mss. Taciti
duobus Bibliothecæ Florentina pluteo LXVIII.
num. 26. & 27. quæ quadringentorum circiter
• quorum 40. folidum faciunt , evidens eft ad
annorum ætatem habent , legitur ludis cetatis ;
in alio vero vetuftiffimo ibidem num. 28. fcri-
bitur eadem vox ; fed ita ut littera a fit fere
fimilis litteræ t . Longiorem deinde vocem Span-
neverc idem fcriba difrupit & pro duabus
habuit ; unde fingulis chala adjecit , ſpanne fi-
mul in rhanne , & verc in lere corrupto . Nec
mirum , tot in una voce vitia commiffa . Ru-
diffimi illo ævo fcribæ erant , apices literarum
vix norant , & ex lingua parum admodum in-
telligebant ; unde non poterant non ubique aut
Quod ad
cæfpitare , aut errare . Quod ultimam hic
ad ultimam hic
Malbergi vocem chalt attinet recurrit illa
fæpius hac eadem in Lege . Hoc ipfo in Ti-
tulo ftatim fequitur Rhannechalteo , Soagnechal
te , Vayachalt , Focichalta , Texachalt , Sonifchalt ,
Dracechalt . Tit. XIV. Changichaldo , & Tit.
XVII. Turnichalt invenimus . Unde apparet ,
illud rectius chalt vel chald fcriptum , compo-
fitionem, compenfationem five præftationem , item ,
quod pro crimine commiffo præftatur , five mul
ANTIQUIOR .
eft unum abelepte ) cxx. denariis , qui fa-
ciunt folid. 111. (4) culpabilis judicetur , ex-
cepto
am fignificare , idemque effe cum noftrogelt ,
a yerbo gelten , componere , compenfare , fol-
vere , derivato . In aliis monumentis veteribus
gelt & gild fcribitur . Ita in Lege Langobar-
dorum Launegild , Widrigild , Octogild , in Le-
ge Alamannorum Taudragi , in Lege Frifio-
rum Werigeldum occurrunt . Alia exempla Can-
gius & reliqui Gloffographi dabunt . Anglo - Sa-
xonibus agealdan & ageldan eft reddere , refti-
tuere , compenfare ; geldan , gildan , folvere ;
gild , folutio , præftatio , vectigal tributum
Keroni quoque keltan , reddere . Leges Adel-
ftani Regis §. 2. Etfi furetur poftmodum Wera
fua , gildet eum vel reddat fimiliter incarcera-
tum . Charta Edredi R. apud Ingulfum : Et
volo , quod didi monachi fint quieti & foluti ab
omni fectto , geldo , auxiliis Vicecomitum &c. To-
mo II. Monaft. Anglic. p. 809. geldabiles ter-
rae occurrunt pro penfitationi obnoxiis . Rudolph
yon Nuwenburg Poeta Ms.
Trurenfich mitfreuden gildet ( h. e . compenfat )
Dem der wol biten kan .
Winsbekius S. 20.
Gedencke an reiner wibeblick ,
Der grus man je mit dienfte galt .
Gulte in noftris Legibus Chartifque eft præfta-
tie , vid. Schilteri Prax. J. R. in Foro Germ.
T. I. p. 200. gelt eft proprie componens , folvens "
five quo aliquid componi vel folvi aut emi po-
teft , hoc eft, pecunia . Defcendit autem gel-
ten a ge, & leten ( quod jam inufitatum ) for-
mato a legen, ponere ; atque ita verbotenus &
propriiffime componere denotat . Spanneverc chait
igitur hic fignificat porcelli lactantis compofitio-
nem , five eam , qua pro porcello lactante fura-
to folvitur ; quæ conftitit folidis tribus aut fo-
lidis quindecim , pro porcelli conditione at-
que atate .
(4 ) Hoc eft unum ahelepte , cxx. denariis
qui faciunt folid. III. ) Infra Tit. LXXX. leg.
1. fcribitur : Unum Thoalafthi folid. III. culpa-
bilis judicetur . Wendelinus utrumque locum
egregie emendavit atque expofuit . Dum enim .
par numerus folidorum utrobique eft , putat
ille utrumque locum eandem rem dicere , at-
que in ultimo pro thoalafthi , diftincte legi de-
bere tho alafthi , quod vocabulum in primo
loco ahelepte fcriptum erat , vocula tho per er-
rorem omiffa tho vero effe duo nobis jam
zwo , & abelepte , vel alafthi ipfum noftrum
helfte , dimidium , ut tho alafthi yel tho abe-
lepte fignificet duo cum dimidio , Cum enim
Tit. LXXX. de centenis denariorum agatur ,
unum centenarium conficiendum requiri bis
quadraginta denarios & dimidiam partem qua
draginta denariorum , hoc eft viginti
40
49
·20
100
quæ faciunt duos folidos cum dimidio . Ut ergo
in fequentibus Tituli LXXX. verbis 600. de-
narii folidos XV. , 700. folidos XVII . & dimi-
dium , 1200. folidos XXX. faciunt ; ita hic per
voculam unum una centena exprimitur , Nu-
merum tamen rotundum folid. III. pro fol. IIS
2 2 aut duobus cum dimidio errans libra-
five 2-
rius expreffit . Poterit interim quoque in ufu
fuiffe , ut in poenis imponendis aut exigendis
folidus , quamvis centenam pars ejus fupera-
ret, non dimidiaretur , vel divideretur . Sic
eo-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
cepto capitale ( 1 ) & delatura ( 2 ) .
II. Si vero in tertia rhanne furaverit * ( 3 )
( MALB. rhanne chalteo ) ( 4 ) , DC . den. qui
faciunt folid. xv. culpabilis judicetur , exce-
pto capitale & delatura .
III. Si quis porcellum de Sutenn ( 5 ) fu-
raverit , & clavem habuerit , MDCCC . den.
qui faciunt fol. XLV. culpabilis judicetur ,
excepto capitale & delatura .
IV. Si quis porcellum de intro ( 6 ) por-
cos , ipfo porcario ( 7 ) cuftodiente ** fu-
raverit , ( MALB. Soagne chalte ) ( 8 ) , in
DC. denar. qui faciunt folid. xv. culpabilis
* Al. priferit . Al. attendente .
eodem Tit. LXXX. 700. denarii faciunt qui-
dem folidos feptendecim & femiffem ; fed ex-
primuntur tantum fol. XVII. Franci autem il-
lam per duo cum dimidio vel duo femijem
numerandi rationem didicerunt a Romanis "
qui pecuniam fuam pari modo numerabant per
feftertios, h. e. afjes duos & femiffem , qui pri-
mus feftertii valor fuit , cum poftea quatuor
affibus veniret . Unde etiam in veteribus li-
bris pro feftertiis IIS vel HS fcribitur . Nam
dux lineola affes binos , S autem femijem no-
tat . Abelepte de cetero , vel , ut inferius legi
debet , alafthi , eft , uti jam dixi , noftrum hel-
fte, dimidium , femiffis . Compofitum autem
eft ex veteri an , ein , unum , & antiquato lei
ben , manere ; & proprie fignificat , unum , quod
ex duobus manet , vel reftat . N euphonias gra-
tia in particula an elifum eft . Ex aleibt por-
ro poftea aleift , alaft , haleft , & helft fponte
prodiit .
( 1 ) Capitale . ) Eft ipfa res , quæ reftitui pe-
titur , vel ejus æftimatio .
( 2 ) Delatura . ) Sunt illi fumtus , qui fiunt
in caufæ profecutione , dum inficiando lis cre-
fcit . Proprie delatura eft idem , quod dilatu-
ra , hoc eft mora , fua cuilibet nociva . Sic quo-
que ex dilatio Gallicum delay factum eft . Sum-
tus , qui caufæ impenduntur , Gallis frais di-
cuntur a fredo , de quo infra . Unde Gloffa ve-
tus delaturam expofuit fredo ..
(3 ) Furaverit , alias Priferit . ) Hoc eft , ce-
perit , abftulerit ; formatum id eft a prendo La-
tinorum . Hinc Lat. barbarum prifa , Gall.pri-
fe , captio , quod capitur ; prifo , Gall. prifon
carcer ; prifonnare , imprifonnare , Gall . empri-
foner , Ital. imprigionare , incarcerare , &c. Ab
eodem verbo eft noftra locutio etwas preiffma-
chen , h. e. facere , ut quilibet aliquid capere
vel fibi attribuere poffit ..
( 4 ) Rhanne chalteo . ) Iterum reftitue : Span-
neverc chalteo . Ita bene eft .
( 5 ) Sutenn . ) Edit. Heroldi Sutten . Saxoni-
bus Su , Germanis fuperioribus fau , fus & bud-
de Saxonibus , butte vero Germanis , eft do-
muncula , tuguriolum . Inde fit Subudde & con-
tracte futte vel fude , Latinaque terminatione
addita fudes ; unde iterum Gallo-Francicum
hara , contractum eft . Sudis vox Tit.
XVIII. leg. 3. editionis Lindenbrogianæ recur-
rit. Liber Proportionum arithm . Gerberto ad-
fcriptus : Paterfamilias ftabilivit curtem novam
quadrangulam , in qua pofuit fcrofam , quæ pe-
perit porcellos feptem in media fuda .
( 6 ) De intro . ) Significat intra & ex barbara
hac locutione factum & Italicum dentro . Ita
dixere deante , ( unde Ital . dianzi ) , de retro ,
( unde Ital. dietro ) , de mane , ( unde Ital. do-
mane ) , de ipfo vel de iffo , unde Ital. deffo .
(7 ) Porcario . ) Cuftode fuum . Ex Porcarius
Itali Porcajo fecerunt ; unde familiæ Porcac-
chiorum in Italia celebris cognomen derivatum .
21
judicetur , excepto capitale & delatura .
V. Si quis porcellum furaverit , qui fine
matre vivere poffit , ( MALB. Ymnisfith , fi-
ve thertefun ) ( 9 ) , in XL . denar, qui faciunt
folidum unum , culpabilis judicetur , exce-
pto capitale & delatura .
VI. Si quis Scrovam fubbapatit ( 10) in
furtum , ( MALB. varachalt ) ( 11 ) , in CCLX.
denar. qui faciunt fol. VII . culpabilis judi-
cetur , excepto capitale & delatura .
VII. Si quis Scrovam cum porcellis fura-
verit, ( MALB. Focichalta) ( 12 ) , in DCC . den .
qui
( 8 ) Soagne chalte . ) In Guelferbytano Co-
dice fuane calte fcribitur , ubi vocem fwein ,
fchwein , fus , craffe pronunciatam putes . Effet
ergo fuane chalte , furate fuis mulia . Sed ego
iterum hic corruptionem vocis Spanneverc fu-
fpicor . Prior enim vocis pars facile in fuane
& fuagne mutari potuit . Agitur hic de por-
cello lactente , quamvis adultiore : & mulcta
eadem eft , quæ fupra fuit ,
(9 ) Ymnisfith , five thertefun . ) Corruptiffi-
7
mus librarii ofcitantia locus eft ; nos tamen il-
lum feliciter reftituimus , & legimus : ynnis
five fithther tebun . Sic omnia bene fe habent .
Ymnis enim vel rectius ynnis , noftroque more
eynnis , unitatem denotat , Germanice eins dis
tam : Fithther vero quater fignificat , & infra
Tit. LXXX. fitter fcribitur . Afpiratio in vul-
gi pronunciatione vel errore fcribæ acceffit .
Precopenfes adhuc , Busbequio tefte , a vete-
ribus fine dubio Gothis retinuerunt idem fuum
fydor : & Ofci conveniens petora habuerunt
Sequens tefun , five , ut correximus , tebun eft
decem ; & in Evangeliis Ulfila taibun_effer-
tur ; Saxones tehne & teine dicunt . Unde con-
junétim fithther tebun exponendum venit qua-
terdecem , hoc eft , quadraginta fc. denarii , qui
in lege hic ftatim etiam nominantur , & fa-
ciunt ymnis , eins , unicum , five unum folidum .
Quando itaque lex dicit ymnis five fithther te-
bun , hoc idem eft , ac fi pofuiffet : condemne-
tur in unum fc. folidum , five in 40. denarios .
( 10) Subbapatit . ) Alias legitur fubbatit , &
exponitur , porcellos a matre Jubtrahit . Nobis
autem zuppen , zupfen adhuc hodie eft velle-
re , prenfare , trahere , rapere ; unde frequen-
tativum zubbeten , fubbaten , Subbatere fieri po-
tuit . Verbum tamen hoc jam Carolinis tem-
poribus non eft intellectum ; fed a battere , ba-
ferire , erronee derivatum . Unde Re-
capitulatio Legis Salicæ §. 9. Si quis , ait , fcro-
fam alterius fubbatit , ut porcellos non habeat
&c. Et vetus Gloffa : Subbattit porcellos , in ven-
tre matris occidit . Qui tamen Legis fenfus
non eft .
(11 ) Varachalt . ) Lex lata eft contra eum
qui porcellos a matre fubtrahat . Chalt vero mul-
Ham denotare vidimus . Et Vara , fara , phara
veteribus eft progenies , generatio, ac, fi de ho-
minibus ufurpetur , familia . Vide pluribus Can-
gium in Fara . Otfridus Evang. lib. VI.
Furifia auch in wara
Thera armilichun fara .
Hinc concludo varachalt effe mul& tam abfra-
&a progeniei fuilla , five porcellorum . A vara
defcendit verc , vercken , ferkel , progenies
fuilla , porculus minutulus , porcellus . Anglo-
Saxonibus færh & Anglis farrow , varrow iti-
dem eft porcellus .
(12) Focichalta . ) Legendum folcichalta vel
folcchalta ; ut verbotenus multa furate fcrofe
cum porcellis exprimatur . Folc enim hoc fenfu
no-
 22 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .

qui faciunt fol. xvII . ( 1 ) culpabilis judice,
tur , excepto capitale & delatura .
VIII. Si quis poreum anniculum ( 2 ) fura-
verit , ( MALB, in Zymis etbatia * ) ( 3 ) ,
cxx. den. qui faciunt fol. 111. culpabilis ju-
dicetur , excepto capitale & delatura ,
IX. quis bimum porcum furaverit ?
Si
(MALB, in Zymis foagni ) ( 4 ) , DC . den, qui
faciunt folidos xv, excepto capitale & de-
latura .
( 5 ) , denar. MCCCC, qui faciunt fol. xxxv.
excepto capitale & delatura .
XI. Si quis viginti quinque porcos fura-
verit , ubi amplius in grege illo non fuerint ,
( MALB. fonis chalt ( 6 ) tua Zymis fit miba
chunna , M. M. D. denar. qui faciunt fol.
LXVII . ( 7 ) cum dimidio ? culpabilis judi-
cetur , excepto capitale & delatura .
XII. Si vero quis viginti quinque porcos
furaverit ? & adhuc aliqui remanferunt

X , Si quis tres porcos aut amplius fura-
verit , ufque ad fex capita , ( MALB. in Zy-
mis exachalt , & cepto tua feptun chunna )
Al. Zymis fengano ,
( MALB. texachalt ) ( 8 ) , M. cccc.den . qui
faciunt folid. xxxv. culpabilis judicetur , ex-
cepto capitale & delatura .
XIII.

nobis ufurpatur : & ein volck rebbuner eft perdi- qui Sonefti infcribitur : Quodfi ingenuus fonefti ,
cum caterva , da die alten und jungen beyfam id eft 12. equas cum admiffario , aut 6. fcrofas
men feyn , die alten mit den jungen . cum verre , vel 12. vaccas cum tauro furatus
( 1 Sol. XVII. ) Reftituendum : Sɔl. XVII.& fuerit . Pithoeus in Gloff. Leg. Sal. notat Sen-
dimidium. netem & Sente , armenta , & hinc fenifcalcum ,
(2 ) Anniculum . ) Unius anni . Optima lati- armentorum miniftrum fignificare . Certe in
nitatis vox eft . Lege Alemann. Tit. LXXIX. leg. 3. fenifcalci
(3 ) In Zymis ethatia ) Corruptus locus , nomen hoc fenfu occurrit . Atque in Helvetia
quo iterum quantitas denariorum pro muleta adhuc fente gregem , & Senne gregis cuftodem
injunctorum indicatur , quæ , cum fit CXX. de defignat . Videatur Stumpfius Chron. Helvet.
naiorum , mihi legendum omnino videtur ; in lib, IV. c. 6. & Scheuchzerus Hift . Natural .
Zymis Jebfatia . Vocula in hoc loco eft præpo- Helvet. parte I. p. 30. fqq . Son proprie eft
fitio noftra in . Zymis idem eft ac zuuymis congregatio , collectio quævis , a fomen , famen
duplum & duplex , a zuuey , zuuy , duo , for- inufitato , unde famlen , colligere deriva-
matum . Sebjatia vel fechfatia compofitum eſt tum . Hinc fende , gefinde etiam pro familia
exjechs , fex , & tia , decem , quod fupra etiam dominica , & Senifcalcus pro inspectore familia ,
tebun , nobis Saxonibus tein , Germanis cæte- five eo cui domus cura incumbit , frequentiffi-
ris zehn effertur , undefexaginta defignat . Hac me ufurpatur . Cum voce fon unum idemque
ratione in zymis fehfatia erit in duplo fexagin- nomen eft zana , quod in Lege Longobardo-
ta , Germanice , Zweymahl fechzig : bis enim rum Lib. I. Tit. XVIII. leg. 2. obvium fit , &
fexaginta denarii faciunt CXX. qui in Lege adunatio exponitur . Sonefti de cætero a citato
nominantur . famen formatur , ut ab ankommen veteribus an-
4 ) In Zymis foagni . ) Quid in fit , vidimus ;kumft , ankunft . Quemadmodum vero hujus lo
vidimus etiam zymis , duplum , & foagni , fu- co jam dicimus ankunft , ita etiam ex fonefti
em vel porcum fignificare . Formula ergo lau- factum eft noftruin zunft , congregatio .
data reddi & verti debet , bimus porcus , ein (7 ) Tua Zymis fit miha chunna , M. M. D. den.
doppelt , oder zwey-jabrig Schwein . qui faciunt fol. LXVII. ) Poftquam nomen mul-
( In Zymis exachalt , & cepto tua feptun tx Gloflator Salicus per vocem Sonis chalt in-
chunna . Iterum his quantitas poenæ pecunia dicaverat , voluit etiam quantitatem illius de-
riæ indicatur , & pofteriora verba Tit . LXXX, terminare , quæ bis mille & quingentorum de-
redduntur thue fepten chunna fol. XXXV. Bis nariorum eft . Sed hæc non LXVII . folidos "
autem feptingenti funt bis mille quadrinfed faltem LXII. cum dimidio efficit , quæ
genti denarii , five XXXV. folidi in Lege com- fumma etiam Tit. LXXX. per verba tho to-
memorati . Jam ad priora nos convertimus condi ( leg. tofondi weth ( 1 , wefb ) chunna
ubi pro in zymis exachalt legendum in zymis fol. LXII. & aimidio rectiffime exprimitur .
feptacbalt, h. e. dupla feptenaria muleta : Hoc Unde patet locum noftrum effe corruptiff-
enim vocabulo multa bis feptingentorum de- mum , & tua tufondi fif chunna M. M. D. den,
nariorum veniffe videtur . Et leg. 12. hujus qui faciunt fol. LXII. cum dimidio legi debere ,
Tituli ea repetitur , quanquam & ibi vitiofe quod etiam Wendelinus obfervavit . Tua eft
Texagalt pro Septagalt fit fcriptum . Reftat in noftrum zwey, duo : tufondi , taufent , mille ;
textu noftro vox media , cepto , quæ fen- fif , quinque , & chunna , hundert , Sax. bun-
fum plane nullum habet . Unde puto ab ofci- nert , centum . Interim illud xymis fit miba
tante fcriba vocem excepto , quæ in altera fia- non plane fuperfluum puto ; fed cum Gloffa-
tim linea fequitur , vitiofe huc translatam tor Sonisgalt five gregis furatæ mulctam nomi-
cum ejus loco particula vel aut , vel forte naverit , videtur ftatim addidiffe numeri qui
vetus Germanicum eddo , vel , five , folummo- gregem conftituebat , germanicum nomen
do poni debuerit , quæ indicet feptagalt tan- Numerus in lege exprimitur viginti quinque
tundem effe , ac tua feptun chunna. Notum autem eft , majores noftros ultra de-
( 6 ) Sonis chalt . ) Eft multa furati integri narium numerare non potuiffe : unde viginti
gregis . Sone eft grex . Hinc verres dux gre- per bis decem , zwantzig reddidere . Si itaque
gis , in Lege Longobardorum Lib. I. Tit. XXV. ex miba facias tiba vel teba , hoc eft decem , &
leg. 47. dicitur fanopair . Lex Angl. & Werin. legas : Zymis tiha fif, habebis : dupliciter , five
Tit. VII. leg. 2. Qui ferofas fex cum verre , bis decem & quinque , id eft , viginti quinque
quod dicunt fon ( h. e. gregem ) furatus eft , in in Lege exprefla . Cum deinde ftatim feque-
triplum componat . Alibi loco Sonis chalt , quod retur multæ quantitas jam expofita Tua tu-
in Salica Lege Tit. III. leg. 12. & 13. recur- fondi fif chunna &c. fcriba infulfiflimus omnia
rit , ponitur Sonifta & Sonefti, quo itidem grex , hæc confudit , & miferrime detruncavit , ac
Congregatio , multitudo , denotatur . Ita ipfa Lex trajecit .
Salica Tit. XLI. Si quis admiffarium cum grege , (8 ) Texachalt . ) Leg. Septachalt , quod pau-
boc eft cum VII, aut XII. equabus furaverit , lo ante declaravimus .
Malberg. huicte fonista . Lex Ripuar. Tit.XVIN,
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 23

XIII. Si vero quinquaginta porcos fura- faciunt fol. xv. excepto capitale & dela-
verit , ubi amplius non habuerit , ( MALB. tura .
Sonifchalt ) , M. M. D. den. qui faciunt folid. XVI. Si quis verrem furaverit , ( MALB.
*
LXII. & dimidium , culpabilis judicetur , chriftiao ) ( 4 ) , DCC. den. qui faciunt fol.
excepto capitale & delatura . XVII. cum dimidio , culpabilis judicetur

XIV. Si quis porcellum tertuffum ( 1 ) excepto capitale & delatura .

ufque ad annicolatum ( 2 ) furaverit , ( MALB. XVII. Si quis fcrovam ** ducariam ( 5 )
Dracecbalt ) ( 3 ) , cxx. den. qui faciunt fol. furaverit , ( MALB. chredunia ) ( 6 ) , DCC.
11. culpabilis judicetur , excepto capitale & den. qui faciunt fol. xvII . & dimidium , cul-
delatura . pabitis judicetur , excepto capitale & dela-
XV. Poft anniculatum vero qui eum fu- tura .
raverit , ( MALB. Dracecbalt ) Dc. den. qui XVIII. Si quis majalem ( 7 ) facrifum
.. ( 1)
Herold. fed forte minus refte : LXX. Eccard. Scrofam .

【 1 ) Tertuſſum . ) In Codice Guelpherbyta iam tiag fcriptam , ut hic quoque in Lege Sa-
no legitur certuffum; fed communis lectio præ- lica factum effe videtur . Derivatur autem il-
ferenda videtur ; fiquidem Wendelinus nos la a Germ. ziehen , Sax. tehen , ducere .
non fallit , qui apud Taxandros adhuc tratfen (5 ) Scrofam ducariam . ) Wendelinus & Can-
vocari affirmat porcellos , cum in tantum ado- gius de fcrofa aliarum fcrofarum ductrice expo-
leverunt , ut cum matre prodire poffint . Ex Eadem vox in Leg. Alemann . tit. 99.
hoc tratfe , atreden , treten , ire , prodire , for- S. 14. occurrit . In Lege Bajuariorum tit. 12.
mato , facili flexu fit tartfe , tertfe , tertefe , S. 14. pro illa duarix pofitum eft .
tertuffe , tertulis . Ut tamen verum fatear , (6 ) Chredunia . ) Lex loquitur de Scrofa du-
tertuffus mihi contractum videtur ex tertiafus , caria , feu de ea , que porcellos ducit . Porcel-
& fignificare fuem tertio jactu editam . Cum lum vara & verc dictuin fuiffe , vidimus pau-
enim hæ præftantiores cæteris effent , & ad ad lo ante . Unde fufpicor Chre illud irrepliffe
propagandum gregem confervarentur , majori fcribæ ofcitanti pro vere vel verc , & dunia cor-
quam cæteræ pretio redimendæ erant . ruptum effe ex dugia , vel toge , de quo etiam
( 2 ) Ufque ad annicolatum . ) Hoc eft , ufque ante aliquid memoratum . Integra ergo vox
dum annuus vel anniculus eft . verengia porcellorum ductricem , five Jcrofam
(3 ) Dracechalt . ) Muita furati talis por- ducariam denotavit . Et forte Saxonicum foege
celli , qui drace , vel tratfe aut tertujus , hoc pro fcrova ducaria ufitatum ab hoc toge cor-
eft , talis ætatis eft , ut cum matre prodire in ruptum eft . Inconvenientius enim a Jaugen ,
pafcua poffit . Poterit tamen drace vel tratfe fugere , derivatur .
etiam dici a treken , ducere , ut fit porcellus , 7) Majalem . ) Wendelinus hanc vocem a
qui a matre in pafcua ducitur " vel qui cum Mijo menfe deducit , ut fit porcus ftudiofe nu-
matre in pafcua it ; dicimus enim in Saxonia tritus & faginatus ad folemnem lætitiam Ma-
wobin trecken & vertrecken , aliquo proficifci , jume : quod epulum Franci Reges cum Maji
quod proprie eft quafi ducere fe in aliquem lo- campum five conventum populi univerfi men-
cum . Ita mas anas Saxonibus drake , hoc eft fe Majo haberent , publice inftruxerunt . Et
ductor in genere , & fuperioribus Germanis an- Gloffator , qui Francica Malbergi verba appo-
trecht , quafi anatum ductor vocatur . Ex drace fuit , aut ipfe confecit , eandem opinionem
itidem fit dracefe , dracje , dratfe , tratfe , tart- fovit , quando majalis vocem vertit per barco
Je , tertfe , tertefe , tertuffus . Recurrit vox Dia- anomeo , five porcum ad Majum , fcilicet defti
cechalt Lege ftatim fequenti . Interim licet natum . Ex quo colligimus Gloffas has poft Pi-
ingenio non careant ha de vocis drace fignifi- pini demum & circa Caroli M. tempora con-
catione conjecture eas tamen non tantopere fectas effe . Pipinus enim primus , Fredegario
probo , quam fi illam quis a Saxonico noftro tefte , campum Maji , pro campo Martii , qui
drede , vel derde , Gerin. dritte , tertius , de- antea confuetus erat , inftituit , & quidem an-
ducat ; ut cum voce tertuffus conveniat . Sed no 755. ut Annales Francici a Quercetano &
ita pro drace omnino drate reftituendum erit , Labbeo editi confitentur . Hinc vero clarum
& a Anglorum more enunciandum . eft , in Salica Lege , cujus Titulus , qui de
(4) Chriftiao . ) Codex Guelferbytanus chri- majali porco loquitur , diu ante Pipinum la-
fiau habet . Si quid tamen video , legendum tus eft , ad Maji campum hoc loco refpici non
eft , Cheristiag , vel berdistog , ut fit gregis por- potuiffe . Gloffa Ifidori Majalem ita dictum pu-
cine dux , hoc eft , verres . C enim Francis tarunt porcum pinguem , quod De Maja facri-
fere femper ab initio nominibus præpofitum ficaretur . Sed & hæ errant . Majalis enim eft
eft ; dicebant illi Chlotarius , Clodovic , Chin- porcus exfectus . Gloffe Gr. Lať. Sinpuž , por-
ric , pro Lotharius , Lodovic , Hinric &c. Nos cellus majalis . Aliæ : Majalis , Tou . Gloff.
fimili modo.compofitum habemus beeristog > Gr. Lat. Touis xoi , majalis . Gloffa Floren-
Sax. hertog , fuperioribus Germ. bertzog , quo tinæ Theotifcæ Mss. Magalis , porcus caftra-
gregis virilis five exercitus dux denotatur . Ver- tus , id eft parz . Ugutio : Nefrendis dicitur por-
res vero talis Catoni c. 150. fe& tarius porcus cus domefticus carens tefticulis , fic dictus , quia
& Gloffis Græco - Latinis Dutarius , NYEUS non frendet dentibus . Hic alio nomine dicitur
audit . Silius Italicus Bojorum Ducem , qui majalis &c. In Charta Tabularii S. Remigii Re-
Flaminium Confulem anno CCXV . ante Chri- menfis a Cangio citata contradiftinguitur ver-
ftum natum in pugna occidit , Ducarium vo- ribus & fcrofis hoc modo : Summa porcorum
cat ; fed cum hoc nomen Latinum fit , ego verri 10. majales 100. fcrofa 165. genal. 140.
illum fua lingua Herzog vel Hertog dictum fuif funt fimul capita 415. Nomen autem Majalis
fe conjicio . Qui poftea ex Italia in Græciam defcendit a mahen , maien , meyen , mehen , ex-
ivere , Galatafque vel Gallo - Græcos in Afia fcindere , fecare , metere , quod Suecis eft maa ,
ftabiliverunt Celta , inter cæteros Ducem ha- & afmaa . Hiac Megft , five , ut nunc Saxones
bebant Ortiagon , Suida tefte , cujus nomen pronunciant , meft , Marchianis Metzer , & Ger-
etiam noftrum Hertzog exprimit . Notes au- manis fuperioribus Meffer , eft inftrumentum fe-
tem ultimam fyllaban tog hoc in nomine et atorium five culter ; Steinmetze , diffector lapi-
dum
 24 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR .

( 1 ) furaverit , & cum teftibus , quod facri-
fus fuiffet , potuiffet ille , qui perdidit , ap-
probare , ( MALB. barco ( 2 ) anomeo ( 3 )
anitheotha ) ( 4 ) , DCC. den. qui faciunt fol.
XVII. cum dimidio , culpabilis judicetur
excepto capitale & delatura .
XIX. Alium vero majalem , qui facrifus
non fuerit , fi quis furaverit , ( Bravecho ( 5 )
MALB. , & in alia mente , Babene ) ( 6) , DC.
den. qui faciunt fol. xv. culpabilis judice
tur , excepto capitale & delatura .
TITULUS III.
De furtis animalium ( 7 ) .
I. I quis vitulum lactantem furaverit >
S'( MALB. pedero , aut freodo ) ( 8 ) , cxx.
denar. qui faciunt folid. 111. culpabilis ju-
dicetur , excepto capitale & delatura .
II. Si quis anniculum animal furaverit
( MAL-

dumfive cæmentarius ; metzger , fciffor carnium , fertim derivatis in Evangeliis Gothicis & re-
five lanio &c. Maitan in Evangeliis Gothicis liquis veteribus monumentis occurrit . Meo eft
itidem eft fcindere , præfecare ; & Anglo-Saxo- noftrum Mey , meymonaht , menfis Majus .
nes hoc fenfu habent mawan . Quodfi jam a (4 ) Anitheotha. ) Corruptum hoc eft , & le-
noftro majen formes frequentativum majeln gendum forte mit theotha ; quod fonat , cum
Jecare ; participium inde præteriti temporis populo , five , ut ipfa Legis verba Latina ha-
erit majelt , fecus , exfectus , unde regulariter bent , cum teftibus . Theota eft populus , Gothis
latina terminatione adfumta majaldis , aut ma- thinda , Anglo-Saxonibus theoda , Alamannis
jalis , defcendit , thiota ; Otfrido lantibiot , populares . Tatiani
( 1 ) Sacrifum . ) Eft facer factus , five confe- Harmonia CXCV. 3. thin thiota , tua gens .
cratus . Fontes arbores facrifi apud Audoe- Kero : deota , plebs &c. Vid. Junii Gloff. Goth.
num 1. 2, Vitæ S. Eligii c. 15. & in Concilio P. 348. & 349. Nos fimili modo dicimus mit
Antifiodor. can. 3. occurrunt . In Concilio Nan- leuten beweijen , cum teftibus approbare . In-
netenfi c. 20. tales arbores confecrata nominan- terim tamen malim hic pro anitheotha legi mit-
tur . Hic autem majalis facrifus eft porcus ex theoga , mit Zeugen , Sax. mit tuygen , h. e. cum
voto facrificiis , five rei facræ deftinatus ; quo teftibus . Hæc lectio nihil coacti habet .
modo pecora votiva Gregorius Turonenfis 1. 2. (5 ) Brarecho . Legendum barecho five bar-
de Mirac. c. 3. vocavit . Unde legem hanc cho , quemadmodum & codex Guelferbytanus
ethnicifmo florente latam fuiffe videmus . Re- expreffe præfert . Et eft noftrum borch , mas
tenta eft a Chriftianis , quia & hi viris facra jalis .
tractantibus porcina donaria fubinde deftina- ( 6 ) Babene . ) Scribendum eft diftincte ba-
bant . ben ne , ut illud facrifus non in textu exprima-
( 2 ) Barco anomeo ) Dixi jam " legendum tur . Et vides facrifum hic dici , viris religio-
barco ano meo , ut fit porcus ad Majum five ad fis five Presbyteris deftinatum . Jam babe vox
feftivitatem Maji menfis deftinatus Barco , & Presbyterum denotat , qui communiter pater
in codice Guelferbytano barch , eft ipfum no- & vulgariter Saxonibus pape , Germanis fupe-
ftrum borch , borchfchwein , quo nomine porcum rioribus pfaffe fimili fenfu vocatur . Vid . Ju-
caftratum vulgo infignimus . Barch vero vel nius in Not. ad Willeramum p. 282. Ne eft
borch eft a verbo jam inufitato bargen , fcin- particula negativa non , que Gothis ni & niu ,
dere , fecare ; unde tamen , Skinnero tefte , Græcis & enunciabatur . Babene igitur
Angli adhuc habent derivatum to bard , vel porcum ad papatem five presbyterum non perti-
beardweoll extremitates vellerum recidere nentem fignificat . A Babe de cætero hic con-
tondere . Nobis barte itidem hinc eft inftru- fpicuo vocatus eft locus Baleberga , nunc Bam-
mentum fectorium , afcia , fecuris minor . Ab berga , ubi Henricus Imp. Sanctus deinde Epi-
eodem verbo eft bord , abfciffum , five littus , fcopatum condidit . Fabula enim eft a Baba
item tranfpofita littera r, bret , tabula fecilis . Henrici Aucupis forore dictum .
Videtur etiam Latina vox porci proprie olim ( 7 ) Animalium . ) Animalia hic pecora ma-
de caftrata fue ufurpata , & , quoniam plerum- jora dicuntur , quæ & Gallis inde aumailles vo-
que exfecantur & verres & fues , ut pinguio- cantur . Errant enim Cangius , qui vocem
res fiant , a fpecie tandem ad genus translata hanc non ab animalia , fed a manualia , hoc
fuiffe . Porca , terra , quæ vomere elata eft in- eft , manfueta ; & Menagius , qui a fictitio al-
ter duos fulcos , pariter derivanda eft ab an- mellus , deflectunt . Petrus Pithoeus in Gallico
tiquato bargen , exfecare , & fic erit terra vo- libro Reiglement pour le Bailliage de Tonnerre
mere exfecta . Nugantur , qui ex porreña vel dicto Artic. XXXVI . ſub titulo de la Police :
projecta derivant , & radicem vocis apud nos Il eft enjoint a chacun Boucher de cette Ville
reliquam in Latio quærunt . Porrum Græce ab Fauxbourgs , felon ſa facultè & puiſſance , tuer
Athenæo 1. 9. 2 appellatur a zips , fe par chacune semaine aumailles moutons & au-
cari , quia in plura tunicæ involucra fectum tres beftiaux , en telle quantitè , qu' il convien-
eft quafi , five diftinguitur . Columella in Hor- dra &c. Nos animalia hoc fenfu accepta das
to fectum hinc vocat , & Scriptor Moreti : rindvieh vocamus . Juvenci in Breviario rerum
P fectique famem domat area porri . Fifcalium Caroli M. animalia minora dicuntur
Juvenalis : in verbis , quæ pag. 319. Tomi II. Collect .
Quis fecile porrum , Etymol. Leibnitii extant : Boves XXVI. vaccas
Quis tecum elixi vervecis labra comedit? XX. taurum I. animalia minora LXVI. vitulos
Apud Martialem etiam vulgo legitur : In qui- V. vervices LXXXVII. &c. Ibidem pag. 330.
bus eft lactuca fedens & fecile porrum . Alia legitur : Boves XX. afinos II. vaccas cum vi-
Mss. hic tonfile ponunt , quod idem eft . Cum tulis XXX. tauros III. alia animalia X. &c. Ibi-
caput immenfa pexum porrigine ningit ( ut Se- dem pag. 331. Boves XXIII. vaccas cum vitulis
renus Sammonicus canit ; porrigo , inquam , VI. alia animalia V. &c.
eodem ex fonte defcendit , & fectionem , divi- ( 8 ) Pedero aut freodo . ) Vox pedero ex Va-
fionem , vel refolutionem cutis in fquammas de- fconum & Hifpanorum confiniis in Legem Sa-
fignat . Saxonibus fchinn pariter a cheen , fche- licam delata eft . Tolofana enim lingua vitu-
den, fcindere , feparare , derivatur . lus dicitur bedèl , Hifpanica bezerro ; fi litte-
(3 ) Anomeo . ) Ano hic eft ant , an , ad , uti ram initialem paulo durius pronuncies , ipfum
hoc fenfu hæc particula fæpius in verbis præ- pedero facile hic habebis . Codex Guelferb.
pro-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 25

( MALB. ochfaiora ) ( 1 ) , DC, den, qui faciunt
fol. xv. culpabilis judicetur , excepto capi
tale & delatura ,
III. Si quis bimum animal furaverit
( MALB. Zymis pedero malia ) ( 2 ), M.CCCC,
den. qui faciunt fol. xxxv . ( 3 ) culpabilis
judicetur , excepto capitale & delatura .
IV. Si quis vaccam cum vitulo furave
rit
( MALB. Zymis pedevo malia ) ( 4 ) , M.
cccc. den. qui faciunt fol. xxxv. culpabi
lis judicetur , excepto capitale & delatura .
V, Si quís vaccam fine vitulo furaverit ,
( MALB. Mala ) ( 5 ) , M. cc . den, qui faciunt
fol. xxx. culpabilis judicetur ? excepto
capitale & delatura ,
Tom. II,
* Herold. excepto
VI. Si quis vaccam domitam ( 6 ) fura-
verit , ( MALB. Abazym pedero ) ( 7 ) , M.
cccc. den. qui faciunt folid. xxxv. culpabi-
lis judicetur , excepto capitale & delatura
. VII. Si quis taurum , qui gregem ( 8)
regit ( 9 ) , & numquam vinctus fuit , fura
verit , ( MALB, cherecheto ) ( 10) , M, DCCC,
den. qui faciunt fol. XLV. culpabilis judicetur ,
excepto capitale & delatura .
VIII. Si quis bimum taurum furaverit ?
( MALB . Traslo ) ( 11 ) , MCCCC. den. qui
faciunt fol, xxxv, excepto capitale & dela-
tura .
IX. Si quis taurum furaverit , qui de tri-
bus villis communes vaccas tenuerit hoc
C eſt ,

protero fcribit , quæ vox forte eadem eft cum nos pariter jam a verbo antiquato reen , re-
freodo Heroldina editionis . Nifi tamen ea a chen, difcernere , feparare , vocem rind deriva-
"
brut , pullus , progenies formata fit , quid fibi tam habemus , atque de tali animali ufur
illa velit , nefcio . pamus .
(1 ) Ochfaiora . )Diftincte lege ochfa jora, & ( 3 ) M. CCCC. den. qui faciunt fol. XXXV. )
habebis nomen animalis anniculi ; corruptum Eadem compofitionis fumma in paragrapho
autem omnino locum puto , & pro ochja le fequenti illi imponitur , qui vaccam cum vi-
gendum Quechca . C enim & S literæ apud tul furaverit , & mox is qui vaccam fine vi-
Gallos fæpe permutantur , etiam in hac ipfa tulo furaverit , condemnatur in muletam MCC.
Salica Lege Qvec autem proprie vivum & denariorum . Cum vero vacca majori pretio ve-
deinde animal defignat , id quod demonftravi- nire debeat , quam animal bimum ; & minoris
mus pluribus in Commentatione ad Cateche etiam valoris fit animal bimum , quam vacca
fin Theotifcam pag. 136. fq. Gloffa Lipfianæ cum vitulo ; inde conjicio , locum hic corru-
Quiccafe , animalia . Ubi diftincte legendum : ptum , & verba Malbergi Francica una cum
Qvicea , fe. Vetera Statuta Goslarienfia Tit. determinatione multæ ab ofcitante fcriba ex
van gerichte und klage 1. 64. Deyt ein wagen fequenti paragrapho in hunc relata effe . Con-
feaden eder tred he ein queck men magh den was firinor hac in fententia ex Codice Guelferby-
gen upholden. tano qui bimi animalis furati compofitionem
(2 ) Zymis pedero malia . ) Ex paulo ante denariis DC. (faciunt fol. XV. ) æftimat . Le-
dictis conftat Zymis pedero effe bimum vitu- gendum ideo etiam in noftra Lege eft : DC.
lum five animal , ein zweiicht oder zweyjahrig den. qui faciunt fol. XV.
Kalb . Hoc porro malia dicitur , hoc eft vacca . (4 ) Zymis pedero malia . ) Hoc eft , duplex
Bimum enim animal taurum admittit & vac yel ambo , vitulum & vaccam , ut ex ante di-
ca fit . Malia five ut §. 5. fcriptum eft , mala, is liquet ..
alias fmala cum afpiratione effertur . Collo- (5 ) Mala . ) Vide ad Legem III . modo dicta .
quium Chrifti cum Samaritana a Lambecio ( 6 ) Vaccam domitam . ) Hæc vacca jugo do-
editum , atque a Stadenio fuppletum : Er brun, mita , & vacca junctoria , quæ nempe ad ara-
nan tranc eran , Job fina man , finiu fmale > er trum jungitur , Legis Longobardorum libro II.
Truncon fon themo wazzer . Apud Suecos ve- tit. 21. §. 6. 7. audit , quod Bignonium ad h.
teres ef bufmali , armenta ; & fmalamadur 1. non obfervaffe miror.
cuftos armentorum , ein Kuhbirte . Apud nos ( 7 ) Abazym pedero . ) Pedero eft vitulus
Schmal-zehnten eft decima ex pecoribus , in qui fed hic quidem bimus , qualis Lege III. deno-
bus vacca eminent , & inde reliquis nomen tabatur , jugo ferendo aptus , quem nos ein
communicant , Schmalthier dicimus cervam , rind vocamus , Lex vero Salica vaccam etiam
une biche . Et fchmal hoc fenfu , aut Salicum appellat . Abazym corruptum credo ex joca-
malia denotat proprie fœminam defponfatam , zym ; fic enim verbotenus jugo domitam expri-
atque ab homine ad vaccas translatum eft . mit . Joch , uti omnibus notum , jugum defi-
Mahlen enim , mahlen , vermahlen eſt matrimo- gnat . Zym eft domitus , & fecundum noftrum
nio conjungere , five proprie ad matrimonium pronunciandi modum zam fcribitur , atque a
defignare ; mahl , gemahl , conjux , uxor . Vi- yerbo zamen , domare , defcendit .
deantur Grotius in Explicat. Nominum Goth , ( 8 ) Gregem . ) Grex hic pro armento poni-
Vand. & Longob. Stilerus in Thefauro linguæ tur , quod etiam factum jam eft ab JCtis ve-
Germ , fub voce mahl , Cangius fub voce Gamales teribus 1. 2. §. 2. D. ad leg. Aquil. I. 22, de
&c. Simili modo Kuh & Sax. quuee , quuene , leg. 1.
vacca , ejufdem originis eft cum quine & qree- (9 ) Regit . ) Claudianus de IV . Coff. Ho-
ne , quibus vocibus olim feptentrionales uxo¬ norii :
C

rem , five fæminam liberis concipiendis aptam in Sic pafcua parvus

genere defignarunt , cum Anglis noftris «T' Vindicat nondum firmatis cornibus audax
Ex fola Regina queene dicatur . De cetero Jam regit armentum vitulus .
Codex Guelferbytanus bimum animal Francice (10) Cherecheto . ) Chere eft noftrum heer >
fcedo dictum afferit , quo nomine puto veniffe herde , grex . Sed Cheto illud corruptum eft
animal utriufque fexus , quamdiu ob ætatem In Guelferbytano codice fcribitur corruptius
nondum cum vacca coiverit , aut vice verfa chariocito . Pronum eft conjicere , pro cheto
nondum tauro patiendo aptum , feparatim , & poni debere inverfis fyllabis toche , vel toge ;
tauro non conjunctum vixerit . Scedo hoc for- ita cheretoge vel hertoge iterum prodibit , h . e.
matum a fcheiden , feparare , animal fepara- taurus qui gregem regit , vel ducit .
tum , five nondum conjunctum fignificabit , Et (11) Traslo , ) Significat bimum taurum , ju-
Fuen
 26 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
eft , tres-bellio ( 1 ) , ( MALB. Chami ( 2
theuto ) ( 3 ), MDCCC. den. qui faciunt folid.
XLV. culpabilis judicetur , excepto capitale
& delatura
. Si quis taurum Regis furaverit , (MALB.
Chamuteuo ) ( 4 ) , M. M. M. D. C. qui faciunt
folid. xc. excepto capitale & delatura .
XI. Si quis bovem furaverit ( MALB.
Objeno ) ( 5 ) , M. cccc. den. qui faciunt fo-
lid. xxxv. culpabilis judicetur , excepto ca-
pitale & delatura .
XII. Si quis duodecim animalia furaverit ,
ut neque unum exinde remaneat , ( MALB. So-
nifchalt ) , M. M. D. den. qui faciunt fol. XLV,
( 6 ) cum dimidio , culpabilis judicetur , ex.
cepto capitale & delatura .
vencum , ut textus latinus indicat ; & videtur
monftrofa vox traslo mihi omnino depravata
effe ex farro . Farre enim eft taurus , juvens
cus , qualis hic defignatur . Occurrit in Ver-
fione Bibliorum a Luthero confecta . Belgis
verfe , juvenca dicitur . Megiferus in Dictio-
nario polyglotto vocem taurus per fier , farr ,
bagen Germanice , & per fier , varing , var-
re, bulle Belgice exponit . Parab Hebræis et
iam juvencus eft, & cum noftro farre conve-
nit. Nec tamen repugnaverim , fi quis ex Are-
morica Galliæ dialecto traslo exponeret . Cam-
bris enim & Aremoricis tarw eft taurus & lo
vitulus . Ita verbotenus tarslo aut traslo deno-
taret juvencum five vitulum taurinum .
( 1 ) Tres-bellio . ) Dicitur quafi tres-villio
trium villarum taurus , ita ut a villa derive-
tur , quæ fententia Wendelino & Cangio pla-
cet . Sed cum Cangius falfo afferat • nec ex-
emplum adfit , villam Germanis bell dici ; hinc
melius , puto , deduci poteft a tres , drey , &
bulle , quo nomine taurum indigitamus , Hac
enim itidem ratione trium fc. villarum tau-
rus accurate exprimitur . Fuiffe autem moris
olim , ut tres villæ vel pagi taurum conjun-
tim alerent , pulchre apparet ex recentiori
etiam Confuetudine Britannia Gallica , ex cu
jus art. 420. Cangius hæc verba adducit : En
trois villages peut avoir un taureau , qui ne
peut eftre empefchè d'aller a jeu pour i ce-
lui quelque part qu'il foit trouvè , ne doit eftre
paye amende , defdommage , ou affife . Quam-
quam autem convenientia bellionis cum bolle ,
bulle, clara fit , non repugnaverim tamen iis ,
qui tres-bellio , per trium tintinnabulorum tau-
rum , de trois clochers , ut Confuetudinarii ' lo-
quuntur , exponunt • Belle enim eft tintinna-
bulum Anglofaxonibus . Gloffa : Clocca , belle .
Cloccarium vel lucar , bell-bus . Tefchenmache
rus Annal. Cliv. part. II. p. 265. narrat , Adol-
phum Clivenfem , cum filius Johannes ex Au-
la Burgundica peregrino faftu tumidus rediif-
fet , excanduiffe & dixiffe fua dialecto : Da
komt Jobenneken mit den bellen , five , hicfilius
meus Johannes cum tintinnabulis . Belgis quo-
que adhuc belle fignificat tintinnabulum . Et
forte bolle & bulle dictus eft in genere taurus
a tintinnabulo quod olim tauris appendi mos
fuit , uti ex Lege Wifigoth. 1. 7. tit. 2. S. 11.
& Lege Bajoar. tit. 8. S. 11. apparet . Sic ver-
vecem fectarium , den leit-hamel , eodem mo-
do ab appenfo tintinnabulo etiam nos una cum
Belgis den bellhamel vocamus . Et Stadenius a
fchelle five tintinnabulo ex collo dependente ,
Schellbengft , pro equo admiffario dici credidit ,
Taurum autem hic defcriptum in trium vil-
larum fignum etiam tria tintinnabula geftaffe
vero eft fimile .
XIII. Si vero de pluribus viginti quin-
que furaverit , & adhuc aliqua remaneant ,
quæ non fuerunt juncta , ( MALB. Sonifchalt )
M. M. D. qui faciunt fol, LXII, & dimidium ,
excepto capitale & delatura .
XIV. Si quis duodecim animalia furave-
rit , ut ex eis aliqua remaneant , ( MALB. )
MCCCc. den, qui faciunt folid. xxxv. cul-
pabilis judicetur , excepto capitale & dela-
tura ,
TITULUS IV,
De furtis avium •
quis agnum lactantem furaverit
I.
'
S ' MALE . Lem ) ( 7 ) , VII . denariis
cul-
(2 ) Chami theuto . ) Uti ex hagen , fepes , cons
trahitur ham ; ita etiam chami , quod hic le-
gitur , idem eft ac noftrum bagen , quo bo-
vem defignant adhuc Suevi veterum rituum
& fermonis tenaces . Megiferus in Dictionario
polyglotto taurum germanice Stier , farr , ba-
gen , nominari dicit . C vocibus ab H & L
incipientibus Germani veteres plerumque præ-
ponebant ; exemplum modo habuimus in cher
retoge .
(3 ) Theuto . ) Eft idem ac theotu five theo-
da , populus , plebs , ut paulo ante id expofui-
mus , Erit ergo chami theuto , taurus populi ;
der gemeine achfe .
(4 ) Chamuteuc . ) Chamu eft taurus , ut vi-
dimus modo ; Teuo autem hic in teot mutari
debet . Hoc enim veteribus Regem defignavit .
Apud Gothos veteres Rex item thiudan &
theodan dictus eft , ut pluribus Gloffaria Gothi
ca Junii & Stiernhielmii docebunt . Conve-
nit cum hoc vocabulo nomen Dei & Græcum
Ards . Nec differt ab hoc nomen genitoris
Theotifcorum , quem Galli Ditem & Teutatem ,
Tacitus Tuiftonem vocat . Unde adhuc dies
Martis ei dicatus , Septentrionalibus Thisdag ,
Thiusdag , Anglis Tuesdag , nobis ( olim Dius-
tag , & nunc indito n ) Dingstag , Difpargum
nomen fedis Regum Francorum veterum , fine
dubio etiam Regis mons interpretandum eft .
Proprie vero vox Teot , thiudan , theodan ( ut
& plebejum apud nos teite , pater ) denotat
altorem , educatorem , ducem , & rectorem , a
veteri verbo teen , Sax. tehen , pro quo fupe-
riores Germani dicunt ziehen , quod eft trahe
re, ducere , alere , informare , educare , guber-
nare . Ab eodem formatum eft theota , theu-
to , teit , item diet , Sax, tudde , populus , plebs,
qui fcilicet ducitur , alitur , enutritur , & gu
bernatur . Unde apparet , populos olim fuos
Reges non tyrannorum , fed patrum inftar
confideraffe .
( 5 ) Objeno . ) Hoc noftram yocem ochfen ,
qua bovem defignamus , clariffime exprimit ,
C ante b in Francorum fcriptis olim fere fem-
per omittebatur ; id quod mihi ex infpectio
ne yel centum veterum Codicum conftat .
(6) Sol. XLV. ) Corrige : fol. LXII. cum di-
midio . Par error irrepferat & in lege fequenti ,
qui tamen correctus fuit . ( Add. Collect . )
( 7 ) Lem ) Eft agnus lactens , quem nos
adhuc lam appellamus . Codex Guelferbytanus
Lap omiffo m vitiofe fcribit , qui tamen pa-
ragrapho fecundo & tertio rectius lampfe po-
fuit . Lem autem in Heroldino exemplari fcri-
ptum eft fecundum veterem & Anglis adhuc
ufitatam pronunciationem , qua a fonum vo
cali e vicinum habet .
 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR .
culpabilis judicetur , excepto capitale & de-
latura .
II. Si quis anniculum vel bimum verve-
cem furaverit , ( MALB. in Zymis ) ( 1 ) ,
den. cxx. qui faciunt folid. 1. culpabilis
judicetur , excepto capitale & delatura .
III. Certe , fi tres aut amplius verveces
( 2 ) fuerint , qui furati funt MALB. feis-
fecho ( 3 ) & fetifchefo ) ( 4 ) , M. CCCC,
den. qui faciunt folid . xxxv. culpabilis judi-
cetur , excepto capitale & delatura .
IV. Si quis quinquaginta verveces furave-
rit , aut amplius , ( MALB. Sonifchalt ) , M. M.
D. den. qui faciunt fol. LXII . cum dimidio ,
culpabilis judicetur , excepto capitale & de-
Jatura
Tom. II.
Al. Afres, five Lampbebros , vel pestis.
(1 ) In Zymis . ) Hoc loco fecundum noftram
pronunciationem eft ein zweims , five bimus, id
eft , vervex . Nifi legendum fuerit , in zymis
Jebfatia , ut fupra Tit. II. §. 8. Hic enim eo-
dem modo , ac ibi factum fuit , bis fexaginta ,
five CXX. den. multæ loco dictantur ,
( 2 ) Verveces .) In alio exemplari pro ver-
vece fcribitur berbix , pro more Latinitatis in
ferioris . Gloffe Gr. Lat. ПpoBeton aprior , ver-
bella , ovis , berbix . Ugutio : berbex & berbie
cus , aries caftratus . Hinc Gallicum brebis . :
(3 ) Feisfecho ) Feis eft noftrum feift, pin
guis , bene paftus , nutritus , a veteri verbo >
quod eft in Evangeliis Gothicis , fodan , An-
glofaxonibus afedan , fædan , Anglis feed , Bel-
gis voeden , veteribus Germanis fuaten , fuoti
ren & fuotren . Exempla Junius in Gloffario
Gothico dabit . A feden fit fet , nutritus , &
per confequentiam pinguis , quod in Evangel,
Goth. Luc. IV . 19. fodith enunciatur . Ab hoc
porro fet fuperlativus fit feteft , optime nutri-
tus , qui contractus in feit mutatur ; olim &
feizt fcribebatur . Kero : Craffum , feiztas . Ra
bani Mauri Gloffarium Ms. Pinguefcit , feiz-
tet . Notkeri Pfalterium Ms. Pl. CXLIII. 13 ,
Craffe , feizte. Altera pars vocis eft fecho , pe-
cus . In Evangeliis Gothicis faibu , Anglofa-
xonibus feo , Theotifce fio & fihu fcribitur ;
nec tantum pecus , fed & pecuniam & opes ,
quæ apud veteres in numero pecudum con-
fiftebant , denotat . Grotius in Eplicat. nom,
Goth. Vand. & Longobard . Feb, inquit , olim
pecus , poftea res omnis mobilis , ut pecunia La-
tinis . Hinc fequitur feisfecho effe pecora pin-
guia , five verveces , qui cæteris ovibus pin-
guiores .
(4 ) Fetifchefo . ) Feisfecho fynonymo reddi-
tur fetischefo ; quæ locutio diftinéte noftrum
fette fchafe , pingues oves , enunciat , nec ulte
iori difquifitione eget .
( 5 ) Lamp . ) Hæc vox hædum & agnum de
notat . Alia Legis Salica exemplaria , quæ He-
roldus vidit , verba Malbergi fequenti modo
exprefferunt : Afres five Lamphebros vel petis .
Hæc autem ab homine in provincia nato five
Romano acceffiffe puto . Vox enim afres , re-
&tius fcribenda cafres , ex capra corrupta eft ;
unde & Galli fuum chevre fumferunt . In al-
tero Lamphebros cante b omiffum eft , quod
fi reponatur , & ch , more Gallico , pronuncie-
tur , habebis Lamp chebros , quod eft hædus ca-
pra , Gall. un chevrotin . Tertium petis dubio
procul ex Germanica voce , qua capram nomi-
27
TITULUS V.
De furtis caprarum .
I. I quis capram unam , duas , vel tres
S furaverit, (
MALB. Lamp ") (5) , cxx.
den. qui faciunt fol. 111. culpabilis judicetur ,
excepto capitale & delatura .
II. Si vero fupra tres capras furaverit
( MALB. Chrenecruda ) ( 6 ) , DC . den, qui
faciunt fol. xv. culpabilis judicetur , excepto
capitale & delatura .
TITULUS VI.
De furtis canum .
I. I quis canem fegufium (7) magiftro fuo
STfuraverit, ( MALB, Leodaſdi ** ) ( 8),
C.2 DC .
.. Al. Troci Witbier cunul .
namus , detortum , & legendum eft geatis ,
paululum mutato literarum tractu . Geit , geet ,
Belgis capra , eadem Anglis goate , Norwegis
gete , Germanis gaifs , geiffe , in veteri Hifto-
ria Paffionis Domini J. C. Germanica kuetze ,
Polonis koza dicitur . In Gloffis Ratisbonenfi-
bus Mss. albix redditur fteinkeiz . Codex Guel-
ferbytanus mirum hic vocabulum laufmata pro-
fert, & in fequenti paragrapho idem rofcima-
da fcribit . Sed certus fum , utroque loco cor-
ruptum hoc effe ex tres vel trene geata , ut
exponantur Legis illa verba tres capras . Quem
admodum enim tvene Germ. zwene , funt duo ;
ita & trene erunt tres .
( 6 ) Chrenecruda . ) Quid_chrenecruda fuerit ,
ad Tit. LXI. docebimus . Interim tamen no-
tamus , illam ejus vocis fignificationem huc
plane non quadrare . Et fi curatius fenfum no-
ftræ Legis & tractum literarum barbaræ vocis
confideramus , perfpicue apparet , hoc chrene-
cruda a fcriba lingua Germanicæ rudi , & li-
terarum paulo negligentius fcriptarum tractus
genuinos non affecuto , ex threne ceada , vel ,
ut paulo ante fcripfimus , trene geata , quo tres
capras gloffator reddidit , deflexum effe .
(7) Segufium . ) Segufii , feufi , feugii , feuces ,
fuſes , fiugii , fugii , fuegii , canes in legibus ye
teribus & chartis fæpius occurrunt , Canes yx-
oías , a Gallica gente Xenophon junior five Ar
rianus Athenienfis Lib. de Venat. c. 3. dictos
putat . Fuere quidem Segufii in Alpibus fiti
populi , fed his fegufios canes appellationem
fuam debere , vix credo , Nomen tamen hoc
Gallicum , aut Germanicum effe , certus fum .
In Gloff. vet. fufes funt magni canes . In Leg.
Bajoar. Tit. 19. §. 1. Canis Jeuces vocatur Lei-
tibunt . Et ibidem §. 2. feuces doctus , triphunt ;
paragrapho vero tertio Jeuces qui in ligamine
veftigium tenet , Spuribunt audit , Ex hifce ap-
paret fegufium nominari canem investigatorem ;
inveftigare autem nobis adhuc fuchen , & Sax.
feuken , dicitur : unde fucher , feuker invefti-
gator , & , Latina terminatione data , fuchius ,
feucius , feugius , fecufius , fegufius &c. prodit ,
ein fuch vel fpurbunt nobis jam appellatus .
(8 ) Leodasdi . ) Vox hæc rectius Leodardi &
Leudafdi fcribitur , recurritque ita leg. 5. &
Titulis X. leg. 1. 4, 5. 8. XI. leg. 3. XII. 1 ,
XXVI . leg. 1. XXVII. leg. 2. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
10. 11. 12. 17. 18. XXVIII . leg. 1. XXXIII,
leg. 6. XXXVI . leg. 1. XXXVII . leg. 1. 2. XL,
leg. 17. LXVI . leg. 3. 4. LXVIII . leg. 1. Omnia
hæc exempla fi curatius confideres , intelliges
fems
 28 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIQR ,
DC. den. qui faciunt folid. xv. culpabilis ju-
dicetur , excepto capitale & delatura ,
II. Si quis fegufium magiftrum ( 1 ) ca-
nem furaverit , ( MALB. Trovvidovvano tue-
ne chunne ) ( 2 ), M. DCCC. den. qui faciunt
folid. XLV. culpabilis judicetur , excepto ca-
• AL Reppophang ,
femper de actione dolofa , five dolo malo , eam
adhiberi , & crimen a furto vel latrocinio di
ftinctum denotare . Nos habemus los pro dolo
fo, & loter antiquatum pro dolo ; unde lotter
bube eft puer dolofus , nequam . Extat illud lo-
ter in Pfalterio Ms. Notkeri , & Pfalmo XXXV.
4. verba illa Verba oris ejus iniquitas & do-
lus , Theotifce redduntur : Sines mundes uuort
fint unrebt unde loter . Pfalmo XVII . 33. Sinin
gechofe fint in fiure irfuochet , dar neist nebein
loter ana, h. e. Electi ejus in igne funt proba
ti in iis nihil eft dolofi , vel quod fraud em
habeat . Pfalmo CXVIII. 39. Das ih fie mines
loteris ne cibe ; ut ipfis , quod malitiofum in
me eft , non imputem . Hugonis Trymbergen-
fis Rennerys in Codice Helmftadienf. idem
vocabulum aliquoties ufurpaffe videtur . Ali-
cubi canit :
Rouen , morden , bernen , fteken ,
Drawen , Spotten , obilfpreken ,
Luoder , wiz unde loddercheit ,
An drincken , an fpife unmeticheit ,
Toubern , goukeln , legben , drigen ,
Vloyken , weren , fchelden , krighen
Dit fint des bouardes ingefinde .
In ejufdem Renneri editione Francofurtenfi
fol. 85. Presbyter fraudulentus ein Lotter-Pfaffe
vocatur . Ms. exemplar alibi habet :
Truwe , trucht unde warbeit ,
Demoit , fcharme unde eyntfeldicheit ,
Kufche unde mate fint vordreuen
Tzu boue , unde an ir fat fint bleuen
Leigen , dregen , ribaldie ,
Louder , vour unde bouerye ,
Quamquam hoc loco louder alium quoque fen-
fum habere poteft . Ut vero ex loter fit lotere
beit a Rennero ufitatum , ita ex vetuftiori leo
dar , pro loter adhibito , etiam prodit , addita
in vocalem terminatione , leodarheti & con-
tractius leodardi , quo proprie actio malitiofa
vel dolofa , dolofitas , aut malitia aliis damnofa
exprimitur , Omnia Legis Salica loca " ubi
Leodardi hoc comparet , hunc fenfum poftu
lant . Et licet Titulo LXVI. de homicidio ac
cipi videatur , notandum tamen eft , ibi hanc
vocem pro Leude five compofitione bominis
occifi , errore fcribæ irrepfiffe . In alio exem-
plari pro voce leodardi , que , ut monuimus ,
doli Legibus prohibiti nomen generale eft , legi
tur troci wibier cunni MDCCC. den. quifaciunt
fol. XLV. Summa hæc mulcta Tit. LXXX. theu
nuenet chunna , five , bis novem chunne vocatur .
Unde fufpicor fcribam fupinum in veteri Ex-
emplari exaratum inveniffè troci , withier, thue
nuene chunna ; ita ut nomen canis , duplici no-
mine expreffum , cum quantitate multæ fue-
rit conjunctum . Troci certe nomen fegufii five
canis inveftigatoris Gallicum , & idem effe po-
teft , quod canis traffans in Regiam Majeftatem
1. 4. C. 32. Gallis vero noftris trace & traje
fignificat veftigium , die fpur , & tracer , per
quirere veftigiis infiftendo , Spuren ; a noftro
tratze , trit , veftigium , ut hoc a treten , per
dem figere , ire . Withier itidem canis invefti-
gatoris nomen effe conjicio . Wittern enim ve-
natoribus noftris eft odorari ; erwittern , inda-
gare , die witterung , res vel efca odorem ha-
bens , qua fera alliciuntur ad locum capture
deftinatum . Verbum ipfum wittern ex odora-
re corruptum videtur hoc modo : odorare , o-
dern , wodern , widern , wittern . Hinc withier
pitale & delatura ,
III. Si quis canem , qui ligamen nove-
rit , poft folis occafum occiderit , ( MALE.
Theophano * ) ( 3. ) , DC,
DC. den. qui faciunt
folid. xv. componat , excepto capitale & de-
latura ,
IV.
vel witter, fc. bund , erit canis index , qui odo-
rifequa nare pelea ferarum & diverticula de-
prehendit , ut verbis Wilhelmi Malmesburien-
fis 1. 6. de Geft. Angl. c. 6. utar .
(1 ) Segufium magiftrum, ) Cangius obfervat ,
eundem , qui hic magifter audit , in Lege Ale-
mann. Tit. LXXIX. §. 1 , canem doctum voca-
ri . Gallis idem eft un chien drefsè , nobis ein
abgerichteter hund.
( 2 ) Trovvidovvano tuene chunne . ) Legen-
dum : trouuidouuano tue nuene chunne . Sic no-
men canis , cujus furtum prohibetur , & pœna
non obfervatæ prohibitionis indicatur . Ut tro-
uuidouuano intelligatur , obfervandum eft pri-
mo , terminationem vocis uuano in fequenti-
bus paragraphis recurrentem in theophano , rep-
pophano , chunnovano , theoprano , videri corru-
ptam ex bund , five protractiori buand , canis ,
Anglofaxonibus bunde , Belgis bonde , Minfe-
vus & Fr. Junius illud a Græco xúar , xuridion
deducunt ; fed ego cum Skinnero effe puto a
verbo apud Anglofaxones reliquo hentan , per-
quirere , profequi , perfequi , pro quo Angli
jam bunt dicunt , & unde Anglofaxones bun-
ta , venator , & huntian , venari , habent . Ad
explicationem deinde vocis trouuido notan-
dum , infra Tit. XXXVI, redire trouuidio
throuuido , trochwido trovandio & ufurpari
pro cervo domeftico , & ad venationem facien-
dam manfuefacto . Treue , true , & true , ac pro
more veteri fcriptum troue , vel trouue eft
fidelis , cui fidi poteft . Inde trouuen , fidelem
reddere , & præteritum hinc trouuet , five tro-
uuido, fidelisfactus , manfuefactus , adfuetus ali-
cui rei redditus , domitus , doctus , formari pot-
eft ; & trouuidouuano perfequendis & invefti-
gandis feris adfuetum , five doctum canem defi-
gnabit . Et appofite talis , qualem defcripfi-
mus , ut jam ante indicavimus , canis doctus
in Lege Alemann. Tit, LXXIX. §. 1. voca-
tur . In Lege Bajoariorum Tit. XIX. §. 2. fcri-
ptum eft : Si autem feucem do&um , quem tri-
phunt vocant , furaverint &c. Quibus in verbis
feuces, five canis , doctus clare dicitur triphunt ,
five , fecundum noftrum fcribendi modum ,
five
truve , truwhund , quod idem eft plane ac
Francicum trouuidouuano . Sequentibus vero
fecundum emendationem noftram verbis tue
nuene chunne , pœna bis noven centenario-
rum , five mille octingentorum denariorum
qui faciunt folidos XLV. exprimitur .
( 3 ) Theophano . ) Ita canis audiit , qui liga-
men novit . Theven & thoven Saxonibus eft
expectare , moram facere ; an hinc Theophano
dictus eft canis , qui fune alligatus circumdu
citur , & exspectat , moramque facit , donec
venatori , ut feræ immittatur , placeat ? Cre-
diderim ferme , nifi in alio Legis Salicæ co-
dice pro theophano legeretur Reppophano . Jam
vero in Evangeliis Gothicis Marci I. 7. raip ,
corrigia , vinculum ; apud Anglofaxones rap.
apud Cambrobritannos rhaff ; apud Danos recb ;
apud Islandos reip ; apud Anglos rope ; apud Bel-
gas reep & roop; apud Saxones noftros rep; & apud
fuperiores Germanos reif, eft reftis , funis ; atque
inde ein reiffchlæger, Sax. repfchlager, reftiarius .
Ut ita ab antiquillima hac voce derivatum rep-
pophano fit idem ac repebund, canis , qui refti ve!
corrigie alligatus ducitur , vel qui ligamen novit,
Atque ex hoc reppophano illud theophano corru-
ptum , & re&ius reophano fcribendum erit .
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
IV. Si vero agutarito ( 1 ) furaverit ( MALB,
Chunnovano ) ( 2 ) , DC. den. qui faciunt fo-
lid. xv. culpabilis judicetur , excepto capita
le & delatura .
V. Si quis paftoralem canem occiderit ,
*
aut furaverit , ( MALB. Leofdafdi (3 ) five
Theoprano ) ( 4 ) , cxx. den. qui faciunt
III. culpabilis judicetur , excepto capi-
fol. 111.
tale & delatura .
TITULUS VII.
De furtis avium .
1. STI quis accipitrem furaverit de arbore
Tom. 11.
* Al. Leodardi , ** Al. Weiano urthefocla , Weiano anthedio .
( 1 ) Agutarite . ) Lex Salica ex editione Lin
denbrogii , & Baluzii hoc loco habet : Si quis
vltrem leporarium , qui & argutaritus dicitur
&c. Cangius putat , defignari hic canem , qui
arguto fuo clamore feras infequitur . Sed Sal-
mafius ad Capitolinum notat argutarios in Le-
ge Salica dici pro acutariis ; hos vero effe
Todes , veteribus Latinis acupedes , h. e. mi-
nuto , citatoque gradu currentes . In veteribus
Gloffis Mss. argutus exponitur velox ; fed for
te legendum acutus . Ego Salmafio affentior >
& agutaritum de vertraba interpretor , qui
ocyor affectu mentis , pinnaque_cucurrit .
( 2 ) Chunnovano .) Eft hoc Germanicum , fed
corruptum vertrabe five vertagi nomen , quod
fecundum Skinnerum a vertendo deducendum
eft . Angli eundem tumbler vocant a Saxoni-
co dumlen , tummeln , vertere , circumagere ,
feftinare. Jam wenden nobis , & Saxonice wen
nen , eft itidem vertere , unde analogice winn
vel windhunt , aut windspiel , vertagus , for-
matur . Gloffa Florentina Mss. Veltra , uuindt .
Exdem :: Spartus , canis velox , uuint . Gloffa
Ratisbonenfes Mss. Feltrices , uuinda . Galli ,
qui litera w carent , illam femper per g , aut
ch exprimunt ; ita pro werre , guerre ; pro
wacht, guet ; pro wams , gambafia , & fic porro
dixerunt . Iifdem u , ut i noftrum obfcurum ,
fonat ; unde ex windhund factum eft chindo-
bund , chinnobund , chunnobund , chunnohuand ,
chunnouand , & tandem chunnouano .
(3 ) Leofdafdi . ) Leg. Leodardi , ut etiam a-
liud exemplar habuit . Expofitionem fupra de-
dimus .
(4) Theoprano . ) Leg. theophano , vel potius
rheopuano , ut indicetur canis , qui fune prope
gregem alligatus , clamore lupos & fures , gre
gi accedentes " prodit . Etymon vocis paulo
ante dedimus . Nifi fcheopr buano legendum
fit quod magis probo . Ita enim exprimitur
noftrum fchæferhund , Sax. fchæperbund , quod ,
ut notum , canem paftoralem , qui oves cufto-
dit , defignat ,
(5 ) Ortfocla . ) In Codice Guelferbytano leg.
1. hujus Tituli borbut , & leg. 2. marahoda "
ubique corrupte , fcribitur , Ego in omnibus
iftis locis reponendum cenfeo aro aut arn-vel
orn-focla , quod idem eft ac vulgare ar-vogel
vel arn-vogel , avis , accipiter , five aquila .
Veteribus Septentrionalibus is aurn , Anglofa
xonibus earn , Germanis arn , dicitur ; unde
Arnstadium aquilam in infignibus habet , &
Arnonis Salzburgenfis Epifcopi nomen jam ab
Alcuino Epiftola 66. & 104. in illud Aquila
commutatum eft . Quod fi attendiffent Browe
rus & alii auctores noftri ævi , ex Arnone &
Aquila Epifcopos duos non confinxiffent . Re-
inmar der Alte Cantico VI. Ms.
Als der falke in Auge tut ,
Und der are in ſchweime ,
29
( MALB. Ortfocla ) ( 5 ) , cxx. den. qui
faciunt folidos 111. culpabilis judicetur , ex-
cepto capitale & delatura .
II. Si quis de pertica accipitrem furaverit ,
**
( MALB, Weiano ( 6 ) five Ortfocla >
DC. den. qui faciunt folid. xv. culpabilis ju
dicetur , excepto capitale & delatura ,
III. Si quis accipitrem de intro clavem
repofitum furaverit , ( MALB. Ortfocla five
Weiano pandete ) ( 7 ), M. DCCC, qui faciunt
folid. XLV. culpabilis judicetur , excepto
capitale & delatura .
IV. Si quis Sparvarium ( 8 ) furaverit
C 3 ( MALB.
Chronicon Sax. rhythmicum num. 34. Sin ban
ner fchwevet alfe ein arn . Lutherus Levit. XI.
13. haliaetum reddidit fifchaar . Cl. Frifchius
in Origine quarund, vocum Germ. ( Mifcel-
lan . Acad. Berolinenfis p. 60. fq. ) indicat , ſe
reperiffe in fcriptis Germanicis wannenaar
falkabr , Meuffar , Stosfar , Colerus Lib, 15. Oe
conomiæ c. 14. milvii genus abrweihe appel-
lat . Hinc deinde aquila etiam vocatus eft ad
ler , quafi dicas adel ar , hoc eft , nobilis acci-
piter , vel accipitrum præftantiffimus , id quod
Cl. Frifchius 1. c. demonftravit . Nec vocabu-
lum ar novitium eft . Paraphrafis Cantici Mo-
fis Notkeriana in Ms. Cæfareo veif. 15. Also
der aro lochit uzir neste fine jungen, h. e. Sicut
aquila provocans ad volandum pullos fuos . Ibi-
dem v. 16. Alfo der aro tuot , h. e. ut aquila
confuevit . Notkerus Pfalm. CII., 5. Geniuuot
uuirt din jugent alfo dero arinne ; h . e . Reno-
vabitur , ut aquile , juventus tua .
( 6 ) Weiano . ) Nos accipitrem adhuc weihen
nuncupamus , et illud vel ex a Græco ispos
effe putantes . Weiben enim adhuc nobis is ,
facrum facere > denotat . In aliis exemplari-
bus Malbergo verba attribuuntur urthe focla
quod cum arafocla idem eft; & weiano anthe-
dio , quo defignatur accipitris furreptio . Ohn ,
& Sax, ane , eft fine , abfque ; hinc entwenden
& contracte anten poterit effe alienare , face-
re , ut aliqua re careamus , auferre ; & antheit ,
vel latina terminatione data antedio vel anthe
dio , ablatio , alienatio , furreptio . In Mifnia
abnt eft alienum ; & es tbut mir ahnt , fignifi-
cat alienum mihi eft , miror . Ander communi-
ter fignificat alius , alienus , quod infra fcribi-
tur ande : Occurrit certe Tit . IX. & Tit. XII,
antidio , Tit. XXV . authedio , rectius anthedio ,
Tit. XXVII . anthedi , & femper quidem , fi
quid ego video , hoc eodem fenfu .
( 7 ) Weiano pandete . ) Germanice reddun-
tur hic illa verba Legis accipitrem de intro
clavem repofitum , five vinculo alligatum . Nam
pandete fignificat vinctum . Bande eft vincu-
lum a binden & banden , vincire , conftringere ,
fafciare . Hinc Galli bander & Itali bendare ha-
bent . In Evangeliis Gothicis bindan ejufdem
fignificationis eft ; & bandi , vinculum , band-
ga , captivus , vinctus , exponitur . Hinc pan-
nen & pfanden , nobis eft captivare , Gall. ar
reter , quod infra Tit. X. includere & inclau-
dere redditur . In Codice Guelferbytano hic
invenias naobfocla , fed Germanis patebit , le-
gendum effe raobfocla , hoc eft raubvogel , avis
rapax .
(8 ) Sparvarium . ) Varia in veteribus Fran-
corum monumentis loca occurrunt , ex quibus
apparet , venationem cum fparvario , quem
aliqui accipitrem minimum , fringillarium , Vof
fius nifum , Riderus accipitrem merularium, bu
mipetam dicunt , fuiffe frequentiffimam . Can-
gius
 30 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .

MALB. Sucelin ) ( 1 ) , cxx. den. qui faciunt
folid. 111. culpabilis judicetur , excepto ca-
pitale & delatura .
V. Si quis gallum furaverit , ( MALB. Cha-
naswide) ( 2 ) , cxx. denariis , qui faciunt
fol. 111. culpabilis judicetur , excepto capi-
tale & delatura,
VI. Si quis anferem aut annatam dome-
fticam furaverit , ( MALB. Sundleno ) ( 3 ) ,
CXX. * den. qui faciunt fol. 111. culpabilis
Herold. fed forte minus recte CCXX.
judicetur , excepto capitale & delatura ,
VII. Si quis gallinam furaverit , ( MALB,
Solampinam ) ( 4 ) , cxx. den. qui faciunt
fol. 111. culpabilis judicetur , excepto capita-
le & delatura .
VIII. Si quis gruem aut cygnum furaverit
domefticum , ( MALB . Ortfocha ) ( 5 ) , cxx.
den. qui faciunt folid. 111. culpabilis judi
cetur , excepto capitale & delatura ..
IX. Si quis turturem ( 6 ) de trappa ( 7 )
fura-

gius interim Lege Salica vetuftius teftimo- hennam , eine benne , hoc eft gallinam exhiber
nium , in quo ejus mentio fiat , non adducit . re videntur . In aliquibus tamen Galliæ pro-
Voffius de Vit. ferm. 1. 2. c. 17. putat voca- vinciis geline eadem nominatur , voce hac ex
tum effe quafi fpar-var , h. e. procul feu lon- barbaro galina facta . Hinc dicerem ferme ,
ge fpargentem pennas fuas . Sed quia Anglis primam vocis partem corruptam effe , g fecun-
idem audit fpar-hawk , Elfrico vero Anglo- dum fonum pronunciationis Gallica in s mu
Saxoni fpearhafoc dictus eft , & in Evangeliis tato , reliquisque literis in Codice , unde de-
Gothicis parwa, Anglo-Saxonibus fpeara , pe- fcriptio facta , perperam lectis . Prima vice
arva , Anglis fparrow , Danis Spurre , Germa- forte fcriptum fuit galina buna , una Gallica ,
nis Spare & Sperling , pafferem fignificet ; hinc altera Germanica voce ; ex quibus monftrofum
Sparvarium credo , rectius derivari ab hoc fpa folampinam poftea prodiit . Aliam medelam
re , Sparwa & ar , ut denotet proprie accipi- corruptiffimo loco afferre nequeo . A geline
trem pafleritium , quia , tanquam avium rapa Gallis reftat gelenotte pro pullo pinguefacto aut
cium minimus , pafferes præcipue , & aves mi- gallina fylveftri , Vid. Dictionarium Academiæ
nores infectatur . Gallica Tom. III. p. m . 484.
(1 ) Sucelin . ) Hoc nomen noftra in lingua' (5 ) Ortfocla ) . Hoc vitiofe hic pofitum eft;
deperditum eft , fed ex ea dubio procul Sla- Neque enim de accipitre five ar- vogel , fed de
vonica illatum , ibi reftat ; & Bohemis Polo grue aut cygno fermo eft , Nifi gloffator_vo-
nifque fokol adhuc accipitrem fringillarium , fi luerit indicare gruis aut cygni furati eandem
ve parvarium vulgo denotat . Nec alius ori- effe compofitionem , quam leg. 1. accipitris
ginis effe puto Gallicum & Hifpanicum facre de arbore fublati . Vel defcriptor invenit for
& Anglicum faker , quo certam accipitris fpe- te vocem elbfocla , compofitam ab olb , elb , fi-
ciem defignant , quoque nomine etiam hominem ve elbiz & fogel . Prius elbez , vel elbiz in
voracem & belluonem Galli noftri vocant . Ex Gloffis Mss. Florentinis , & Lindenbrogianis ,
facre vero facel , focol , & fucel, & diminuti- cygnum five olorem denotat . Rabano Mauro in
vum fucelin , fuceling facillime prodit . Gloffario Ms. alpiz idem fignificat , Pictorio
(2 ) Chanafwido . ) Chana eft noftrum hahn , in Dictionario Helvetico elbfch fcribitur . Ita
gallus gallinaceus . Apud Ülfilam & Anglofa Olbfocla effet avis cygnus . Cygnus tamen cum
xones etiam bana exaratum eft : Swido vel non tam domeftica , quam aquatica avis fit ,
[withe , ut Anglo-Saxones fcribunt , fignificat corrupte hic pofitus videtur . Codex Legum
magnum . Inde (withmod , magnanimus ; ſwith , veterum membranaceus qui in Sereniflimi
potius , withian , prævalere , pollere , præfta Ducis Saxo-Gorhani Bibliotheca fervatur , at
re ; fwithrian , invalefcere ; withelang , præ- que Ottonis II . Imp. tempore confcriptus eft ,
longus , valde longus . Hinc chanajwido eft hoc Legis Salicæ loco legit : Si quis ciconum
gallus jufte magnitudinis , gallus major , ut de aut gruum furaverit . Codex alter Legis Sali-
pullo forte gallinaceo interpretari non poffit . cæ Carolino ævo confcriptus , qui Guelferbyti
( 3 ) Sundleno . ) In Codice Guelferbytano affervatur , hic habet : Si quis gallum aut gal-
fcribitur fundoleno . Si quid ego comprehendo , linam aut cicinum , vel gruam domefticam fura-
vox corrupta eft , & ponendum gunta 1. eno verit . Unde conjicio , noftri exemplaris Le-
five ganta vel eno , ut anferem aut anatem ex- gem reftituendam effe : Si quis gruem aut ci-
preffam in textu Latino habeamus . Anfer no- conium furaverit domefticum ; ciconio nempe
bis jam ganfs ; fed Plinio ganta fecundum me- barbare pro ciconia polito . Ciconia yero Gerr
liores codices yocata eft . In Gloffis legitur ; manice forch , Sax. fiore audit , Gloffa Mss .
Ganta , x₁rež . Leges Bajoar. Tit. XX. §. 2 . Lindenbrogiana : Ciconia , forc. Unde vocem
habent acceptorem , qui ganshapich dicitur , id Malbergi ortfocla hic neque arofocla neque oll-
eft , qui anferes mordet . Vita S. Waldeberti n. focla , fed verius Storefocla, h. e. ciconia avis ,
5. Anferes agreftes , quos a candore & fonitu legendam ftatuo . Ciconia apud plebem funt
vocis ruftice gantas vocamus . Vita S. Were- boni ominis aves , & domefticæ fiunt . Vene-
burga n. 9. Agros infinita aucarum indomita- ratio autem ipfarum plebeja ex remotiffimo
rum , quas gantas vocant , depopulabatur multi- majorum noftrorum gentilifmo repetenda eft .
tudo . Alia exempla Cangius dabit . Eno re- Unde non mirum , etiam furtum ipforum Lege
tius fcriberetur end ; fic in Gloffis aneta e-
& prohibitum fuiffe ,
ned interpretatur . Ol. Uredius Flandr. Ethn. (6 ) Turturem ) . Turtures tenfis retibus non
P. 243. anetham vocem Gallicam , atque inde capiuntur : unde hic turturem cuin turdo con
Latinum anas effe putat . In veteri formula fundi clarum eft , cujus fpecies etiam Turde-
apud Pithoeum in Gloff. Leg. Salice : Simili- la , communiter vero merula dicitur . Vetus
ter & porcellos habent , & unam vaccam , & Vocabularium : turdela , troftel . Gallis merula eft
duas anethas a cæteris feparat , dat illis tourette , Anglis trufb , Anglofaxonibus throfi-
quotidie abundanter . In Lege Bajoar. Tit. XX. le , & thrife , Danis drotzel , & Alfrico throf
anethapich pro accipitre anates capere docto oc- le . Engelhufii vocabularium Saxon . Ms. me-
currit . Anatis de cætero nomen a fono , quem rula avis , Teut. drofele . Vox drosfel , ex tur-
avis hæc edit , formatum puto . dela , tordela , trodela , drozela formata eft .
(4 ) Solampinam. ) Pofteriores fyllaba bu- ( 7) Trappa . ) Callis trappe , decipula avium ,
nam , binam ( u Gallice ut i pronunciato ) , vel item mufcipula , & attraper , capere , decipere,
irre-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
furaverit , ( MALB. Acfalla ) ( 1 ) , DC. den .
qui faciunt folid. xv. culpabilis judicetur ,
excepto capitale & delatura .
irretire . Pro verbis turturem de trappa Linden-
brogiana Legis Sal . editio habet turturem de reti.
Trappa autem proprie eft tenfum , extenfum fc.
ad capiendas aves . Defcendit a yeteri drepen aut
treffen, quod tendere olim fignificavit , Wille-
ramus p. 26. Irther drephet ; vos qui tenditis
velitis . Eadem loquendi formula pag. 93. 104.
& 149. obvia eft . Pagina vero 113. Willera-
mus habet: fie felvon drephent , ipfæ tendunt ;
F. 103. thas draph ; boc tendebat &c. Hinc no
trum ubertreffen , ulterius tendere quam cæte-
ri , h. e. fuperare , præcellere . Et einen treffen
nobis eft proprie tenfione facta aliquem contin-
gere , aut ferire . Convenit itaque cum verbo
trecken, quod Saxonibus etiam eft tendere .
( 1 ) Acfalla ) . Francicum hoc trappe no-
men fignificat verbotenus avium decipulam
Ac , volucris aut avis denominatio vetus eft .
Gloffe veteres : auca , T , Hinc Gafconi-
bus adhuc aufel cujufcunque generis aves funt .
In Gloffis etiam aucellus resio audit ; six
autem TE MIRE TWO opri Græci , tefte
Mofchop. Tepi xed . vocabant . Nec aliunde eft
Italorum augello & uccello , Gallicumque oifeau ,
Vox Auca deinde , genere fpeciei applicato
nomen commune anferis apud Gallos Italof-
que devenit . Falla denotat decipulam; & ve-
tufta , nobifque cum veteribus Latinis com-
munis vox , reflat in maufefalle . Nonius Mar-
cellus : Fallam profallaciam , Novius Decumis .
Fallere , decipere ; & noftrum falsch eft dece
ptorius , fraudulentus .
(2 ) Pomarium ) . Pomarius ?. , malus arbor
Gall. pomier,
(3 ) Perarium ) . Perarius & pirarius , Gall.
poirier , pirus Saxones berbom , Germ. birn-
baum dicunt .
(4 ) De intus ) . Ut fupra de intro pro intra ,
ita hic de intus pro intus ponitur .
( 5 ) Curte ) . Fragmentum Breviarii rerum
Fifcalium Caroli M. a nobis Tomo II. Colle-
&taneorum Leibnitii Etymologicorum editum
pag. 319. Invenimus in eodem loco curtem
cafam indominicatam cum cæteris ædificiis ad
eandem ecclefiam refpicientem. Pertinent ad ean-
dem curtem de terra arabili jurnales DCCXL.
de pratis , unde colligi poffunt de fæno carra-
des DCX. &c. Ibidem pag. 325. Invenimus in
Afnapio fifco dominico curtem tuni-
mo ftrenue munitam cum porta lapidea & defu-
per folarium ad difpenfandum . Curticulam fimi-
liter tunimo interclufam , ordinabiliter difpofi-
tam , diverfiquegeneris plantatam arboribus . Ibi-
dem pag. 327. In Grifione villa invenimus man-
fioniles dominicatas , ubi habet fcuras III. & cur-
tem fepe circumdatam . Habet ibi hortum I. cum
arboribus ; aucas X. anates VIII. pullos XXX.
cafas curtem fepe munitam . In alia villa re-
perimus manfioniles dominicatas & infra fcurasIII.
vineam aripenn. I. hortum cum arboribus I. curtem
fepe munitam . Ibidem pag. 330. Invenimus in
illo fifco dominico cafam regalem .... alias infra
curtem cafas ligneas II. fpicaria IIII. horrea II.
ftabulum I. coquinam I. piftrinum I. curtem fepe
munitam cum portis ligneis II. & defuper fola-
ria . Ex quibus & aliis ejufdem Breviarii lo-
cis apparet , curtem effe aream claufam , qua
villici cafa , hortus , horrea , fpicaria , ftabula
& cetera continentur nos curtem ejufmodi
den hoff vocamus . Eodem fenfu in Lege Sa
31
TITULUS VIII.
De furtis arborum .
!
1. I quis vero pomarium ( 2 ) domeſticum
S aut perarium (3 ) de intus (4) curte ( 5) ,
aut
lica adhibetur . Addi poteft Lex Salica editio
nis Lindenbrogianæ , quæ Tit. VI. leg. 3. ha-
bet ; Si quis canem cuftodem domus five curtis
... furaverit . Hic in Lege Alemannorum
qui curtem defendit , dicitur . Appendix ad For
mulas Marculfi cap. XLIV. Ut nullus judex
publicus in curtes vel villas ipfius monafterii
nullum debeat habere introitum . Curtis hic a
villa diftinguitur tanquam pars a toto . Villa
enim agros prataque , & quicquid ad prædium
rufticum etiam extra curtem fpectat , fuo no-
mine comprehendit . Traditiones Fuldenfes
lib. II. jugerum curtiferum nominant , hoc eft ,
in quo curtis . In noftra Lege illa verba de
intus curte aut latus curte in ed. Lindenbro-
giana & aliis exemplaribus Mss . , quæ vidi ,
redduntur infra claufuram , aut extra claufu-
ram . Ex quo iterum apparet , curtem proprie
effe claufuram five locum fepe vel muro in-
cinctum , in quo ædificia ruftica . Et Dani ad-
huc verbo gerde pro fepire & fepimento utun-
tur . Apud Olaum Wornium Monument. Da-
nic. pag. 111. eag gerdi eft , ego fepimento incin-
xi . Nobis gerte eft virgultum flexile quod
ad fepem texendam adhiberi poteft , & gur-
ten , cingere . Convenit harde , crates , qua o-
yes includuntur vel incinguntur , ne difcur-
rant . Senfu autem , quem indicavimus , cur-
tis vox apud veteres frequenter occurrit . Jor-
nandes Rer. Get. lib. IV . Area vero curtis ingenti
ambitu cingebatur , ut amplitudo ipfa regiam au-
lam oftenderet . Lex Alemann. Tit. LXXXI. §.
2. Si quis domum infra curtem incenderit . Ea-
dem Lex Tit. X. Si quis curtem Epifcopi con-
tra legem armatus intraverit . Add. Leg. Wi-
figoth. Lib. VIII. tit . 1. leg. 4. & alia loca
plura . In Legis Longobard . Tit. XXXIX. leg.
1. curtis regia iterum non de aula , fed de
claufo Regis prædio interpretari debet . Et fi
mili modo in Lege Alemannorum Tit. XXXI.
legitur in curte Regis , & in curte Ducis . Glof-
fæ Lindenbrogiana , quæ Hamburgi Mss. af-
fervantur Curtis , Seleboff ; id quod domus
claufuram verbotenus reddas . Sele enim aut
fal veteribus eft domus , ut infra patebit , & hoff
fpatium muro vel fepe inclufum , quo domus
& ambitus ejus continetur . Cum poftea Re-
ges & Principes in villis fuis plerumque refi-
derent , vox curtis , It . corte , Gall. court vel
cour , pro Regis vel Principis fede five aula
acceptum eft . Exemplum præbet jam Synodus
Confluentina anni 860. ubi legitur : In hoftem ,
& ad placitum five ad curtem veniens &c. Af-
fer Menevenfis in vita R. Alfredi : In curte Re-
gis nutriti . Et quando Reges Galliæ vel Parlia-
mentum , apud Regem refidens , literas enit-
tebant , iis femper fuppofitum erat : datum
in Curti noftra ; unde nomen la cour du Par-
lement. Vide Scaligerana fecunda . Apud nos
Germanos fimiliter vox hoff pro aula ; & hoff-
ling pro aulico , in ufum yenit . Litera autem
t paulatim in fine omiffa , exiftimatum eft vo-
cem cour non a curte , fed a Latino curia de-
fcendere , & aula Latine curia reddita . No-
ta funt Cantici Natalitii In dulci jubilo ver-
ba : wo die Jchellen klingen, in Regis curia , hoc
eft , in aula . Labbeus apud Menagium Orig.
Gall . p. 127. adducit hos Epifcopi Gallicani
qui ante DC. & quod fupererat , annos vixif-
fe fertur , verfus :
Cu-
 32 PACTUS LEGIS SALICE
aut latus ( 1 ) curte furaverit , aut capula-
verit , cxx. den. qui faciunt fol. 111. culpa-
bilis judicetur .
II. Si vero pomarium aut quamlibet ar-
borem domefticam exciderit , aut furatus fue-
rit in horto , fimiliter pc. denariis culpabi-
lis judicetur , qui faciunt folid. xv.
III. Hanc quoque legem & de vitibus
furatis ( 2 ) obfervare juffimus ,
IV. Si quis in fylva alterius materiamen *
( 3 ) furatus fuerit aut incenderit vel
concapulaverit ( 4 ) , aut ligna alterius fura-
verit , DC. den. culpabilis judicetur , qui fa-
ciunt folid. xv. excepto capitale & delatura .
* Al. Materiam .
Curia dat curas . Ergo fi tu bene curas
Vivere fecure , non fit tibi curia curæ .
Curia curarum ge uitrix nutrixque malarum .
Ita Mindæ locus , qui in veteribus Chartis poft
Curiam vocatus eft , hodie vulgo Hintern Cu-
vian dicitur . Reliquas vocis curtis fignificatio
nes , tanquan huc non pertinentes , omitto 2
& folummodo noto , ex rationibus , quas at-
tulimus , non minus erroris convinci , qui eam
vel a Græco város , vel a Latino cobors , de-
torferunt . Si quid autem video , & Græcum
illud & Latinum vocabulum , nec non voces
hortus & garte ab uno fonte atque e noftra
lingua funt derivanda .
(1 ) Latus . ) Hoc eft juxta . In variis Con-
fuetudinibus Galliæ apud Cangium redditur lez
cofte . Germanice jeit , feits pari fenfu di-
cimus .
(2 De vitibus furatis . ) Hæc Lex , ut et-
iam ex verbo juffimus elucet , addita eft a quo-
dam Rege Francoruin , qui jam Rhenum tran-
fierat cum Francis fuis . Cis-Rhenanos enim
Francos vites olim coluiffe vel ideo dubites ,
quia in Partitione Regnorum Ludovici Pii ,
cum Ludovico Germanico anno 843. cis Rhe-
num omnia attributa effent , trans Rhenum
eidem adderentur Spira , Wormatia & Mogun-
tia cum adjacentibus pagis , ut Rhegino notan-
ter addit , propter vini copiam .
(3 ) Materiamen . ) Lignum ad fabricandum
& ad exftructionem ædificiorum aptum , Gal-
li bois marmentan, & alicubi marmau & mairan
vocant .
( 4 ) Concapulaverit . ) Capulare eft cædere ,
incidere . Franco - Galli inde olim habuerunt
chapler & chaployer , unum poft alium ictam
alicui gladio infligere . Radix apud Saxones &
Belgas reliqua eft kappen , Anglis choppe , con-
fcindere minutim , incidere , refecare . Nec
novitium verbum ; fed jam in Græcorum fer
mone obvium eft new , findo ; atque apud La-
tinos capo , Gloflis net , Gallus caftratus , vo-
cabulum a noftro illo derivatum . Fallitur enim
Menagius a copus , quod eft accipitris fpecies
& digitis incurvis , idem derivans . Gloflæ
Helmitadienfes vetuftiflima : concapulavit , id
eft , concidit .
( 5 ) Apem . ) Apis hic pro alveri apibus re
ferto fumitur , & in alio exemplari vas apium ,
inferius vero vas cum apibus appellatur . No
tandum autem eft in Codice Guelferbytano pro
apis fcribi alis , fecundum vulgi noftri pronun-
ciationem , qua ex apis , abis , & paulatim abi ,
bie , biene factum eft . Unde coniicias apum
cultum a Romanis ad Germanos veniffe .
(6 ) Clavem .) Clavis hic pro loco claufo vel
claufura ponitur .
ANTIQUIOR .
TITULUS IX.
De furtis apium ,
I.
ST quis apem ( 5tectum
) de intro clavem
defuper ( 6)
habue-
&
rit , ( MALB. Antidio Olethardis ( 7 ) , M,
DCCC. denar. qui faciunt folid. XLV. culpa-
bilis judicetur , excepto capitale & delatura ,
II. Si quis unam apem , hoc eft , uno va-
fcello , furaverit de fub tecto ( 8 ) , & fub
clave , ubi amplius non fuerint , M. DCCC.
denariis culpabilis judicetur , qui faciunt fol.
XLV. excepto capitale & delatura .
III. Si vero feptem aut amplius furave-
rit , & aliqui remaneant , & retro clavem
fuerint , ( MALB. Texava ( 9 ) antidio ale-
thar-
( 7 ) Antidio Olethardis . ) Ablatio five fur
tum alvearis . Antidio fupra expofitum eft ad
Tituli VII. leg. 2. Olethardis_paulo poft corru-
ptius fcribitur alethardis . Terminatio bardis
mihi hic videtur genitivus cafus ab hard , bor-
de aut burde , crates ; quod notum eft . Cra-
titio enim opere alvearia fiunt & texuntur .
Nos jam alveare bienenkorb vocamus , hoc eft ,
corbem apiarium . Suevos vero corbem in fua
dialecto kraten , a Latino crates nempe , nomi-
naffe , vel centies , cum in aula Principis Zol-
lerani Hechingæ olim per aliquot tempus com-
morarer , audivi . Unde patet , ex eadem ra-
tione , qua alveari corbis nomen datur , idem
& borde appellari potuiffe . Jam vero præce-
dens olet ego ex onec feu bonec corruptum ite-
rum ftatuo . In Gloffis Keronis mella reddun-
tur bonec . Fragmentum Ifidori a Palthenio edi-
tum : bonec enai_milub Springant ; melle & la
He manantem . In Harmonia Tatiani duabus
vicibus bonug fcribitur . Honechard vel bonechord
igitur proprie eft mellis corbis five alveare .
( 8 ) De Jub tecto . De fub hic pro fub poni-
tur , & inde oritur Gallicum deffous . Eadem
particula jam Reg. IV. 14. 27. occurrit , ubi
legitur: Nec locutus eft Dominus , ut deleret no-
men Ifrael de fub cœlo . Innocentius Agrimen-
tor Spartiani ævo clarus , in libello de Cafibus
literarum : Delatus fe alveum , & in valle duas
aquas vivas habet , de fub fe campum extenfum ,
Florus lib. II. cap. 3. Jam Ligures , jam Infu-
bres Galli , nec non & Illyrii laceffebant , fic
de fub Alpibus , id eft , defub ipfis Italia fauci-
bus , gentes , deo quodam affidue incitante , ne
rubiginem ac fitum arma fentirent . Ita optime
aliquando Latinitatis fuere , quæ nos barbariei
aliquando incufanus .
(9 ) Texara ) . Legendum & hic &. Tit. XI.
leg. 6. Texaca , quemadmodum hoc quoque
modo Tit. XI . leg . 8. Tit. XII . leg. 2. Tit.
XXVII. leg. 14. obviam eft . In Guelfer-
bytano Codice alicubi fcribitur tacxaga . Vof-
fius dicit , ab aliquibus nundinationem expli-
cari ; fed me quidem judice illi falluntur .
Gloffa Pithoeanæ texaca exponunt infra tecla ,
fed nec hæ fatisfaciunt . Wendelinus appofite
fatis de furto tecto & non manifefto interpre-
tatur . Non tamen opus eft , ut ad Latinorum
verbum tegese in origine quærenda cum ipfo
confugiamus , qui domi habenus decken , oc-
cultare , a quo defcendit dachs , animal perpe-
tuo fere abditum " & meatibus fuis fubterra-
neis occultatum ; & tajche marfupium , pro-
prie conditorium . Ab eodem fonte hoc modo
formari potuit texaga , quod pariter vi origi
nis occultum , clanculum , non manifeftum figni-
ficat . Hoc certum eft , ea voce femper fur-
tum
 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR . 33

thardis ) M. DCCC. denariis , qui faciunt fol.
XLV. culpabilis judicetur , excepto capitale
& delatura .
IV. Si quis unum vas cum apibus inter
alia vafa fub tecto , aut fub clave furave-
rit , caufam fuperius comprehenfam conve-
nit obfervare , excepto capitale & delatura . " jumentum , in furtum ( 5 ) pinxerit ( 6)
V. Si vero unum vas cum apibus foris
tecto ( 1 ) , ubi amplius non fuerit , fura-
verit , caufam fuperius comprehenfam com-
ponat, excepto capitale & delatura .
VI. Si quis ex plurimis ufque ad fex va-
fa foris tecto furaverit , DC. denar. qui fa-
ciunt folid. xv. culpabilis judicetur , exce-
pto capitale & delatura .
VII. Si autem feptem aut amplius fura-
verit , ita ut nulla remaneant , M. DCCC.
den. qui faciunt fol. XLV. culpabilis judice-
tur , excepto capitale & delatura .
TITULUS X.
Si damnum in meffe ( 2 ) , vel in qualibet
claufura ( 3 ) illatum fuerit .
I. I quis animal , aut caballum , vel quod-
Slibet pecus in in meffe invenerit ,, pe-
meffe fua invenerit pe-
nitus eum vaftare ( 4 ) non debet ; quod fi
fecerit , & confeffus fuerit , capitale loco re-
ftituat , ipfe vero debilem ad fe recipiat :
fi vero confeffus non fuerit , & ei fuerit ad-
probatum , ( MALB. Leodardi ) DC. denar.
qui faciunt folid. xv. excepto capitale &
delatura .
II. Si quis vero animal , caballum , vel
( MALB. Stalacha ) ( 7 ) , DC . den. qui faciunt
folid. xv. culpabilis judicetur , excepto ca-
pitale & delatura .
III. Si quis in meffe fua pecora aliena
invenerit , quæ paftorem non habeant , & ea
incluferit , ut nulli penitus innotefcat , &
aliqua ex ipfis pecoribus perierint , ( MALB.
Texaca ) ( 8 ) , MCCCC. den. qui faciunt fo
lid. xxxv. culpabilis judicetur , excepto ca-
pitale & delatura .
IV. Si quis animal , aut quodlibet pecus
per fuam negligentiam nocuerit , & confef-
fus fuerit , capitale in loco reftituat : fi ve-
ro negaverit , fed tamen victus fuerit
( MALB. Leodardi ) DC. den. qui faciunt fo
lid. xv. culpabilis judicetur , excepto capi-
tale & delatura .
V. Si alicujus porci , aut quodlibet pec us ,
paftore illud cuffodiente , in meffem alie-
nam cucurrerit , & ipfo negante , fi ei fue-
rit adprobatum ( 9 ) , ( MALB. Leodardi five
An-

tum clandeftinum occultum exprimi . Lex Ri- mellem, ponitur . Noftris rufticis hæc feges vo-
puar. Tit. LXIII . Si quis hominem in hofte in- catur blading vel blaje , ab herba five foliis ,
terfecerit , triplici weregildo culpabilis judicetur . quæ , ne infolentius crefcant , vel falce in pa-
De texaga fimiliter . Ubi editio Heroldina ha- bulum jumentorum demetuntur vel equis
bet de furto fimiliter . Et Stephanus Baluzius depafcuntur . In fpecie autem blaje ( unde
jam obfervavit Codices Legis Ripuaria Tit. Latinum bladium , Ital. biada , & Gallicum
XIIX. §. 1. Tit. LXXXII. §. 1. & alibi , te- ble) de triticea fegete , & deinde de ipfo tri-
xagam præferre , ubi alii furtum habent . Lex tico five frumento ufurpatur , utpote quæ fo-
Alemann. Tit. XCIX. 9. 25. Si quis fervum la fere demetitur , aut depafcitur . Imo tandem
mulinarium involaverit , alium cum ipfo reddat , pro omnis generis farre apud Germanos , Ita-
folvat fol. 6. in texaga , cujus fuerit . Hoc los , Gallos & Slavos quoque pofitum eft . Me-
loco particula in tanquam propter interpretan- giferus enim obfervat Slavoniis plod , effe fru
da videtur , ut fenfus fit folvat fol. 6. pro- Hum Anglofaxonibus quoque blada & bleda
pter furtum ei , cujus ille fervus involatus fue omnem fructum fignificat . Meis de cætero
rit . Formula obnoxiationis vetus : Quod ego pro fegete obviam quoque nobis fit in Lege
caballum ab homine aliquo in texaga fubduxi , Burgund. Tit. XXIII . §. 4. Si , ait illa , cujuf-
unde de ipfo furto vicus apparui . Hoc voca- cumque porci damnum faciunt in vineis , pratis ,
bulum deinde lenius enunciatum , mutatum aut in mefibus cultis & filvis glandiferis &c.
eft in texegam , tefcegam , five , ut communi- ( 3 ) Claufura . ) Locus claufus , e. gr. curtis ,
ter in veteribus monumentis fcriptum reperi- ager , campus , pratum .
tur , tefcejam . Unde fallitur Cangius , qui te- (4) Vaftare . ) Hoc eft inutilem ad ufum
fejam fcribi debere contendit ; neque is hac reddere , verberibus conficere . Alia Exempla-
ratione fenfum vocis agnofcere potuit , quem ria lædere pro vaftare ponunt .
tamen potuiffet exfculpere ex Capit. Caroli (5 ) In furtum . ) Hoc eft propter furtum ,
C. Tit. XXXIX. cap. 3. ubi tefceia per la- vel ut furari commodius poffit .
trocinium , tanquam fynonymum , explica- (6 ) Pinxerit . ) Hoc eft, notamfuam adpinxe-
tur . Verba Capituli funt : De illis homini- rit animali . Moris enim eft , ut animalia ,
bus , qui infames vel clamodici funt de te- fues , equos , boves in pafcua dimittentes , no-
feiisfcribe hic & alibi tefceiis ) _vel_la- ta certa inufta vel picta infigniamus , quo eos
trociniis rapacitatibus & afalturis . Et infra : dignofcere ab aliis poffimus ; quæ confuetudo ,
Jaret ... quod tefteiiam vel latrocinium aut ra- ut ex hoc loco apparet , ab antiquo ad nos
pinam non fecerit . In iifdem Caroli Calvi Ca- propagata eft .
pitularibus Tit. XII . c. 13. legitur : Iftud ju- ( 7 ) Stalacha . ) Legendum malatha , ut illud
ramentum jurabunt franci bomines . Ego ill. ad- pinxerit interpretetur . Mahlen enim nobis fi-
falituram , illud malum quod fchach vocant , vel gno diftinguere , fignare , defignare & pingere fi-
tefteiam non faciam &c. ut alia loca jam præ- gnificat , uti hoc omnibus eft notiflimum.
termittam . ( 8 ) Texaca . ) Vides hic texaca ufurpari de
( 1 ) Foris teco . ) Ex foris , pro extra ufita- ablatione vel inclufione pecorum facta clam at-
to , eodem fenfu Gallicum bors, & ex deforis , que ut nulli penitus innotuerit .
quod Tit. XII. leg. 1. & alibi occurrit , dehors (9 ) Et ipfo negante, fi ei fuerit adprobatum. )
factum eft. Repetitio horum verborum hac in periodo de-
( 2 ) In mele . ) Mis hoc in titulo pro fe- lenda eft tanquam fuperflua .
gete five frumento , quando eft in herba ante
 3.4 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
Andefutto ) ( 1 ) , ipfo negante fi adprobatum
fuerit , DC. den. faciunt fol. xv. culpabilis
judicetur , excepto capitale & delatura .
VI. Si cujus pecora de damno ( 2 ) , cum
alios labores ( 3 ) vaftantur , aut inclaudan-
tur , aut in domum minantur ( 4 ) , & ea
quivis expellere aur excitere præfumpferit ,
( MALB. Schoto ) ( 5 ) , DC. den. qui faciunt
folidos xv. culpabilis judicetur , excepto ca-
pitale & delatura .
VII. Si vero pecora de damno inclaufa
fuerint , ille , cujus pecora funt , æftimatum
reddar , infuper X. denar. culpabilis judice-
tur , excepto capitale & delatura .
VIII. Si quis autem per inimicitiam ?
aut per fuperbiam ( 6 ) fepem alienam ru̟-
perit , & in meffem , aut in pratum , vel
312
(1 ) Andefitto . ) Ander nobis alienus eft ·
In Evangeliis Gothicis anthar , Theotifce an-
ther , ander , Danice anden , Islandice annar ,
Saxonice ander, & anner , Gallice autre , La-
tine alter, Grace s effertur . Græcum tá-
men , Latinumque ex Germanico , antiquiffi-
mo evo , depravatum videtur . Ratio enim
fignificationis in hoc folummodo apparet , dum
ander , ab ant , adverfus , derivatum , fignificat
proprie oppofitum , five differens ab alio . Sitto
corruptum eft ex fiato vel fato , quod nos jam
faat efferimus . Sat vox vetufta eft , & non fe
men folum , fed & fegetem berbefcentem adhuc
denotat , quæ in Lege Salica mefis dicitur .
Verbis itaque ande fitto Malbergun mellem a-
lienam explicavit .
(2 ) De damna . ) Id eft , propter damnum , von
fchadens wegen .
(3 ) Alios labores . ) Labor hic dicitur agri-
cultura: & alienos labores pecora vaftant , cum
alienum fundum ac culturam depafcunt .
(4 ) Minantur . ) Vide infra ad tit. XL. no-
tata
(5 ) Schoto . ) Codex Guelferbytanus habet
fcuto & excuto , Gallico more , qui ab initio
femper e ante noftrum fch & Latinorum fe
ponunt . Ita pro fchif illi efquif; pro ſchappe ,
efcheviu ; pro fchacht , efchec ; pro fchoppe , ef-
choppe ; pro fcutum , efcu fcribunt . Schoto au-
tem & fcuto pro fchato five fchade pofitum
eft , & damnum denotat , formaturque a fcha
den , nocere . In Evangeliis Gothicis hoc jchat-
gan , Anglofaxonibus fcathan , Belgis fcaeden
effertur. Gloffa veteres Theotifce Junii : Da-
mnum , fcatun . Gloffa Lipfianæ : Scathan fal,
damnabit .
( 6 ) Superbiam . ) Recurrit infra Tit, XXXV .
leg 5. atque ut hic & Tit. XLI. leg. 16. inį-
micitie , ita ibi virtuti five vi opponitur . Lex
Longobardorum lib. I. Tit. XVI. §. 5. Si quis
dolofe ( Herold. malitiofe ) aut per fuperbiam ...
mulierem percutere præfumferit . Capitulare Pi
pini Regis Italia c. 36. Et fi fuerit aliquis , qui
per ingenium fugitando de Comitatu ad alium
Comitatum fe propter ifum facramentum difiu-
Lerit , aut per fuperbiam jurare noluerint femoti
c. Superbiam hic loci effe idem ac delum ,
fraudem , Cangius annotavit . Qui autem huic
vocabulo hunc fenfum primum dedere , vi-
dentur credidifle , illud defcendere a fupervia
re , hoc eft , in via prævenire , viam alicujus
præoccupare . Hoc autem non vi plerumque ,
fed aftu fit ; unde vox fuperbia ipfis de actio-
ne aftuta , dolofaque adhibita eft . Provinciales
illam tandem in fuperchie corrupiffe , atque
inde hodie ejufdem fenfus vocabulum adhuc
ufitatum fupercherie formaffe videntur , quod
Menagium non obfervaffe miror.
in quemlibet laborem pecora miferit , ille ,
cujus eft labor , teftibus eum convincat , ei
reputetur damnum , & æftimatum reddet.
( MALB. Leodardi ) , M. cc. denar. qui fa-
ciunt folidos xxx. culpabilis judicetur , ex-
cepto capitale & delatura .
TITULUS XI.
De fervis mancipiis furatis .
1. I quis feryus aut ancilla ( 7 ) caballum
S¹aut jumentum ( 8 ) alterius furaverit
( MALB. Theuta texaca ) ( 9 ) , M. cccc.
denar. qui faciunt fol. xxxy. culpabilis judi-
cetur , excepto capitale & delatura .
II . Si quis fervum alienum furaverit , aut
occiderit , aut vendiderit , aut ingenuum di-
mi- ..
( 7 ) Si quis fervus aut ancilla . ) Legi debet ,
ut etiam eft in Guelferbytano Ms. Si quis fer-
vum & ancillam &c. Ita & cæteri Codices ibi
extantes habent . Venerunt itaque mancipia ,
equi & jumenta pari pretio .
(8) Jumentum ) Ut Gallis jument , ita &
jumentum hic pro equa fumitur . Vid. alia in
Cangio exempla . Judicium fuper hominem
ob equam furatam accufatum legitur in For-
mulis Andegavenfibus cap. XI. Veniens homo ,
ibi legitur , nomen illi Andecavis civetate , an-
te illo agente vel reliquis , qui cum eo aderant
interpellabat aliquo homine , nomen illo , quafi
jumento fuo ad furtis conditionis abuiffit ; & ipfi
illi una cum genetore fuo ibidem aderat , & bos
fortiter denegabat , quod ipfo jumento numquam
babuiffet . Sis vifum fuit ipfo agente > qui cum
ipfo aderunt ut genitor Juos illi pro filio fuo
illo quia ipfe genitor apud homines tantus
ipfi illi in bafileca domni illius in notis tantus
pro filio fuo excufare deberit , fe hoc facere po-
tebat ipfi illi contra ipfo illo compafcere debe
rit . Sin autem non potuerit , hoc contra ipfo emen-
dare fiodiat , Adde , que infra ad Tit. XLI,
leg. 13. dicimus .
(9 ) Theuta texaca . ) Vox quæ hic theuta
fcribitur , fub eodem hoc Titulo recurrere vide-
tur in Theutexaca leg. 2. in theulafina leg. 4. in
theucatexara leg. 6. & in thenca texaca leg. 8.
Jam notandum eft theue veteribus fervam de-
notaffe . Idem apud Anglofaxones defignat
theow & thiow; theowa aut thiwa eft ancil-
la . Belgis teeuwe , homo vilis , fervilis condi-
tionis . Apud Otfridum lib. V. 129. Tatianum .
cap. III. 9. IV . 5. & 6. aliofque veteres thin
pro ancilla occurrit . Gloffa Lipfiana : Thuwe ,
ancilla . Hinc zofe pro pediffequa in Saxonia
fuperiore ufitatum , prodiit . In Evangeliis Go-
thicis Luc. XVI. 13. thiwe , famulus , & Jo-
han. XVIII. 17. thiwi , ancilla yocatur. Quod
in Lege noftra vocem the excipit tha , ego
ex mar corruptum vel ex maracha detrunca-
tum exiftimo Mar enim & in Lege Alaman-
norum marah , quod marach pronunciandum
eft , equum five caballum defignat : ch fæpius
in the corruptum invenitur . Vide quæ fub Ti
tulo præfenti ad legem 6. & ad Tit. XXVI,
leg. 1. afferimus . Texaca porro furtum five ab-
lationem occultam fignificare fupra ad Tit. IX.
leg. 3. oftendimus . Hinc illo theu , maracha,
texaca interpretantur verba legis : Servum aut
ancillam caballum aut jumentum furaverit .
Quod in Guelferbytano Codice eft teoducco &
teodocco , corruptum eft a teof tucco vel tocco
Saxonibus enim tocken , Germ. zucken , eft ab-
rahere , rapere , furari . Vide dicta ad Tit.
XXIV.leg. 3. Et hoc modo teof tucco vel tocco
itidem fignificabit : fervum furaverit .
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
miferit , & ei fuerit adprobatum , ( MALB .
Then texaca ) ( 1 ) , M. CCCC. denar. qui fa-
ciunt fol. xxxv. culpabilis judicetur , exce-
pto capitale & delatura . De ancilla vero
folidos xxx.
III. Si quis fervus aut ancilla cum homi-
ne ingenuo ( 2 ) , de rebus domini fui ali-
quid deportaverit , ( MALB. Leudardi ) DC.
den. qui faciunt fol. xv. culpabilis judice-
tur , excepto capitale & delatura .
IV. Si quis homo ingenuus in texaca fe-
( 1 ) They texaca . ) Ex præcedentibus liquet,
reddi Germanice verba : Jervum furaverit.
( 2 ) Ingenuo . ) Ingenuus hic denotat libe
rum , five in libertate natum . Titulo XLIII.
Leg. 3. bomo ingenuus five Francus , tanquam
fynonyma ponuntur , ut intelligas eos , qui non
Franci ab antiquo nati , aut pro talibus decla-
rati fuerunt , colonos aut fervos fuiffe ; quam-
quam interdum etiam melioris generis fervi
five coloni , fub Francica lege viventes , Fran-
ci vocentur . Qui autem ingenuus declarabatur,
is liber & immunis a tributis erat . Gregorius
Turonenfis 1. 7. c. 15. Multos de Francis , qui
tempore Childeberti Regis fenioris ingenui fue-
rant , publico tributo fubegit . In Capitulari Ca-
roli M. de partibus Saxoniæ triplex hominum
conditio ftatuitur " nobilium fcilicet , ingenuo
rum & litorum five Lazorum . Eadem inter
Saxones divifio valuit tefte Nithardo l. 4. ubi
Sunt , inquit , inter illos , qui Edhilingi , funt
qui Frilingi , funt qui Lazzi illorum lingua di-
cuntur Latina vero lingua boc funt Nobiles
Ingenuiles atque ferviles “. Ingenui iidem funt
qui noftro tempore barones & nobiles fic dicti
Nobiles vero veterum funt Principes noftri
fed de hoc alibi .
( 3 ) In texaca fecum duxerit , ) H. e. in fur
tum vel furtive fecum duxerit .
( 4 ) Theu lafina . ) Duæ funt voces theue &
lafe . Theue fervum , ut vidimus , defignat .
Lafina quoque five lafe , aut, noftro more fcri-
ptum , lasse , eft fervus mancipium homo pune
prius , vel etiam ferva , ancilla . Inde reftat
nobis formula eigen oder lafs feyn , h. e. fervi-
lis conditionis , hominem proprium vel fervum
elle . Saxonum dialecto hi lafsi , & fecundum
Nithardum lazzi , fibilo in medio fublato ,
Leti , bæti , liti & lidi vocantur . Vide plura
de iis in notis noftris ad Catechefin Theoti-
fcam , pag. 140. fqq. In Lege Salica Tit. XXIX.
leg. 1. ancilla vocatur lafina , & ibidem leg. 2,
recurrit theu, lafina , ut & Tit. XLII . Verbo-
rum contextum infpicienti hoc clarum eft, li-
cet Wendelinus ea verba mulctæ , nefcio cu-
jus , denominationem effe fomniaverit .
(5) Servum puledrum . ) Puledrus & poledrus
femper fere apud authores medii ævi de pul-
to equino ufurpantur , ut ex allatis a Cangio
exemplis , & Legis noftræ Tit. XLI. leg. 8.
fq. patet. Elfrici Gloffa Anglofaxonica : Po-
ledrus , fola . Wendelinus tamen auctor eft ,
pullum etiam afininum vocari un poultre . Ori-
go vocis Graca eft a πωλαρίου , πωλέθριον , unde
etiam poltron Gallis vocatur homo timidus , in-
ftar fcilicet pulli equini . In noftro tamen tex-
tu rectius aliud exemplar pro puledro hic pue-
rum habere obfervo .
(6 ) Ufu dredo . ) In re obfcura fi conjicere
licet , putaverim locum depravatum reftituen-
dum theu dredo . Sic fervus puer vel gerulus
exprimitur . Tragen Sax. dregen eft gerere , at-
que inde puella in Gloffis Theotifcis Junii dior-
no , traga , gerula dicitur . A tragen tertia per-
35
cum duxerit ( 3 ) , aut aliquid cum eo ne-
gotiaverit , ( MALB. Theu lafina ) ( 4 ) , DC.
denar. qui faciunt folidos xv. culpabilis ju-
dicetur , excepto capitale & delatura .
V. Si quis fervum puledrum ( 5 ) furave-
rit , ( MALB, Ufu dredo ) ( 6) , M. DCCC . de-
nar. qui faciunt fol. XLV. culpabilis judice-
tur , excepto capitale & delatura .
VI. Si quis Majorem ( 7 ) , Infeftorem
( 8 ) , Scantionem ( 9 ) , Mariſcalcum ( 10 )
Stratorem ( 11 ) , Fabrum ferrarium , Aurifi-
cem
fona eft traget , quod , rufticorum Germania
fuperioris ore prolatum , dret fonat . Hinc dre-
do formatum proprie gerult , fpeciatim vero
pueri , arma domini poft ipfum portantis , nomen
effe poteft . Armigeri enim tales , qui Plauto
fcutigerali funt , Germanice
1 alias etiam knapen
hoc eft pueri Tx vocabantur .
(7) Majorem ) Primus ex famulis , five
fervis melioris conditionis , Major fc. domus
qui domui feu famulis præeft , Gallis maitré
d'hotel . Stumpfius 1. 2. Chron . Helvet. c. 13.
Germanice baufmeyer reddit In Ordinatione
Judicii inferioris Trevirenfis fol. 5 a . legas : Und
follen die geordnete furfprecher und redner diefen
nachfolgenden cydt unferem amiman , ſchultheiſ-
fen, meyer , vogt oder andern , der von unfernt
wegen ein haupt und oberfterdes gerichts ift, fchwe
ren &c. Hinc & noftri villici Meyer audiunt
quod nomen non ex major , fed ex Germani-
co mehr , magis , plus , una1 cum ipfa Latina
voce , deducendum eft , ut fignificet proprie
aliquem , qui plus eft , quam ceteri , five pre
ftantior , vel qui reliquis præeft , Gregorius Tu-
ronenfis lib. IX. c. 36. Cui comitibus , domefti-
cis , majoribus atque nutritiis , & omnibus , qui
ad exercendum fervitium regale erant neceffarii ,
delegatis &c.
( 8 ) Infeftorem . ) Lege infertorem . Gloffe
Philoxeni : Infertor , di , qui dares in-
fert , Dapifer Gloffa Chifletiana ante annos
nongentos jam Wendelini ætate fcriptæ : in-
fortat , importat , miniftrat , Utitur eodem &
interpres Juvenalis Sat. V. De Dapiferis de
cetero monui quædam in Not. ad Catechefin
Theotifcam pag. 131. fqq.
(9 ) Scantionem . Papias : Pincerna , fcantio.
Gallis idem eft efchançon . Vifegothis Scancia
dicitur locus , unde potus diftribuebatur , un-
de is in Concilio Toletano & alibi Comes
Scanciarum dictus , qui nobis der oberfchenck
effet. Gloffe Junianæ fcinko , pincerna . Scin-
kevaz , pinacium Otfridus 1. z. c. 8. v. 99.
skenkit allan then dag , infundit totum diem .
Idem ibid. v. 81.* thie man thob , thie darfcan-
ktun .
(10) Marifcalcum . ) Marifcalcus hic proprif-
fime Equifonem , curatorem , vel præfectum e-
quorum denotat , qualis in Lege Alemann. Tit.
LXXIX. leg. 4. occurrit , ubi dicitur : Si ma-
rifcalcus , qui fuper 12. caballos eft , occiditur
XL. Jotidis componatur . Equus olim mar ( un
de nobis mere, equa , reftat ) , & fchalk , fer-
vus, dicebatur . Quomodo vero Marefcalci vox
deinde varie ufurpata fit de iis, qui exerciti-
bus , copiis , aule , curieque pręerant , hoc ex
Cangio , Spelmanno & Voffio difcere licet ;
neque enim nobis lubet alios exfcribere , & a-
gere acta .
(11 ) Stratorem . ) Hunc Salica Lex diftinguit
a Marifcalco, ut intelligamus hunc fuiffe , cui
omnium equorum cura commiffa ; Stratorem
vero fternendis tantum equis & domino addu-
cendis præfuiffe . Differunt itaque, ut noftrum
Stal-
 UI
36 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQ
cem , live Carpentarium ( 1 ) , Vinitorem ( 2 ) ,
vel Porcarium , vel Miniſterialem ( 3 ) fus
raverit , aut occiderit , vel vendiderit va
lentem fol. xxv, ( MALB. Theuca texara )
( 4 ) , M. CCCC. den. qui faciunt fol. xxxv.
culpabilis judicetur , excepto capitale & de-
Stalmeister & Sattelknecht . Papias Stratones ,
compofitores regie fella . Paullus Diaconus 1. 2.
de Geftis Longobardorum c. 27. Equus ejus in
porta medio concidens , quamvis calcaribus fti
mulatus , quamvis hinc inde ab ftratore verberi
bus cafus , non poterat elevari . Longobardis is
marpabis dicebatur . Paullus Diaconus 1. c. lib.
2. c. 9. Qui eidem frator erat , quem lingua
propria marpabis appellant . Eadem locutio a
pud eundem L. 6. c. 6. occurrit .
( 1 ) Aurificem , five Carpentarium . )Wende
linus hæc tanquam fynonyma accipit , & au-
rificem ab antiquo aura , unde & auriga , de-
ducit ; ut idem fit , ac carpentarias . Cangius
tamen particulam five crebro pro conjunctiva
ufurpari afferit quemadmodum hoc ex hac
ipfa lege in editione Pithoena apparet , ubi
legitur aut fabrum five vinitorem aut carpen-
tarium five penatorem . Quamquam autem au
rificis vox neque in Pithoeana five Lindenbro
giana editione , neque in Mss. duobus Guel-
ferbytanis hic occurrat , retineo tamen vulga-
rem lectionem . Principes enim in minifterio
fuo aliquando & aurifices aluiffe non impro-
babile eft . Et confirmor per Capitulare de Vil-
lis , ubi 9. 45. iidem nominantur , quando mi-
niftri villa ita recenfentur : Ut unufquifqueju-
dex in fuo minifterio bonos habeat artifices , id
ef , fabros ferrarios , aurifices vel argenta-
rios , futores , tornatores , carpentarios, fcutato-
res , precatores, accipitares , id eft , aucellatores,
Japonarios , ficeratores , id eft qui cervifiam vel
pomatium five piratium , vel aliud quodcumque
liquamen ad bibendum aptum fuerit , facere fci-
ant , piftores , qui fimilas ad opus noßrum faciant ,
retiarios , qui retia facere bene fciant , jam ad
venandum , nec non & reliquos minifteriales ,
quos ad numerandum longum eft . Breviarium
ferum fifcalium Caroli M. Capitulari de vil-
lis præfixum Minifteriales non invenimus au-
rifices , neque argentarios , ferrarios , neque ad
venandum , neque in reliquis obfequiis . Carpen-
tarius autem hic non carpentorum folum , aut
vehiculorum fabrum denotat , fed fabrum li-
gnarium in genere . Ita Gallice bois de charpen
te de lignis afcia præparatis ad ædificandi u-
fum adhibetur , & charpentier eft faber ligna-
rius . Atque hæc vox jam ab antiquo ita in
ufu fuit . Ugutio : Omnis faber lignarius car-
pentarius dicitur . I. Paralip. IX. 15. eodem
modo occurrit ; & recte ibi Lutherus vertit :
Bakbakar der Zimmermann ; male vero Ulen-
bergius : Bacbacar der Wagener , vocabulo car-
pentarii non intellecto . Etherius & Beatus
lib. II. adverfus Elipandum Toletanum : Car-
pentarius quislibet facit fibi domum , in qua ba-
bitat . Exodi XXXV. 33. Opus Carpentarium
Grace eft plants . Plura Cangius .
Fragmentum chartæ Hilduini Abbatis S. Dio-
nyfii apud Felibienum Hift. S. Dionyf. Pro-
bat . pag. 51. Et ad Abbatis cellarium per vin-
demias de circulis carra decem , dum colli-
guntur vindemiae , carpentarios duos manope-
rarios odo . Ubi ego carpentarii vocem ferme
pro vietore acceptam dicerem . Ad circulos
enim accommodandos vietor requiritur .
(z) Vinitorem . ) Vineæ curator . Inde pro-
diit noftrum wintzer , atque indicat , fi vel
biftorici tacuiffent , nos vites colendi rationem
a Romanis didiciffe .
OR
.
latura .
VII. Si vero majoriffam ( 5 ) aut ancil-
lam minifterialem valentem fol. xxv. fupe-
riorem caufam convenit obfervare .
VIII . In alio pacto dicit , de ipfis ( MALB.
Thença ( 6 ) texaca , imala texaca ( 7 ) ;
am-
(3 ) Vel Ministerialem . ) Scil. alium hujus ger
neris . Omnes enim ii , qui in villis domini
fui minifteriis vacabant , ut Major , Infertor ,
Scantio , Marifcalcus , Strator , Faber ferrarius ,
Carpentarius , Vinitor , Paftor , Coquus , Pi-
ftor , minifteriales dicebantur , ceteris manci-
piis honoratiores . Vide de iis Valefium rer.
Francic. lib. XI. & Ruinartii adnotationem ad
Gregor. Turon. pag. 321 .
(4 ) Theuca texara . ) Emendandum, ut jam
docuimus , in theua texaca , quod eft miniftros
rum furreptio.
(5 ) Majoriffam . ) Die meyerin , five , ut Sa-
xones pronunciant , de meyerfche , quæ ancillis
domus rufticæ majoris præeft .
( 6) Thenca . ) Lege theua , ut dictum jam
eft .
(1 ) Ifmala texaca , ) Dixi jam fupra Italos
& Gallos folere e præfigere literæ initiali
& alii confonanti præpofitę ; fed jam notan
dum illud fæpius etiam per i efferri . Ita ifmer-
lus pro merilione ave , qui Alberto M. mirle
eft , dicitur Petro de Crefcentiis ipfum in
initio dictionum , & quidem ante confonan-
tem plerumque ex craffiore pronunciatione ac
ceffit , id quod jam olim acutiffimus Clauber-
gius in peculiari de fibilo Germanorum vete-
rum tractatu demonftrare conftituerat . Hoc
vero modo imala nobis enuntiandum effet fma
la , & purius mala . Mala hoc porro erit fer-
vitio domini certo paño addi&um vel addictam ,
miniftrum vel miniftram . Nam mahlen , ut fu-
pra vidimus , eft defignare , loqui ; idem ver-
bum etiam fignificat pacifci , quod Latinitas
inferior etiam per fabulare reddit . Gloffarium
vetus : Fabula , id eft , pactum conditionis . Sic
in Lege Longobardica lib. II. Tit. LV. leg.
7. gamales , id eft , confabulati dicuntur , cum
quibus pactum initum A , Gemahela. Willera-
mo p. 34. 69. & paflim , fponfam denotat ; ut-
pote quæ nuptiali pacto addita , five ut bar-
bare loquar , confabulata eft fponfo . Goldaftus
Germanorum malman & mabelman , fideles ec-
clefiarum & minifteriales interpretatur . Char
ta , quæ Carolo M. in monumentis Paderbo
nenfibus falfo tribuitur : Omne regale & fecu
lare judicium fuper fuos fervos liddones T
liberos > malman muudman , & omnes utri-
ufque fexus homines &c. Vides hic malman ho-
mines a lidonibus five colonis diftinctos , &
conjungi cum mundman , five cum iis , qui fe
tutela & defenfioni alicujus commiferunt , ut
indicetur , malmannos effe homines certa con-
ditione & pacto cuidam addictos . Famulos au-
tem , five certa fervitia præftantes , eos fuif-
fe , clarius apparet ex diplomate Ottonis M.
in Chronico Mindenti p. 734. extante , ubi
Imperator , Hominibus quoque , inquit , famula-
tum ejuſdem monafterii facientibus , qui Saxoni-
ce malman dicuntur , prædi&am mundeburdam
& tuitionem noftram confituimus . Charta Hen-
rici III. Imperatoris in eodem Chronico : Ho-
mines ipfius Ecclefie francos , liberos & ecclefia-
ficos litones, maalman vel fervos cujuslibet con-
ditionis . Hic maalman iterum videntur voca-
ri bomines ecclefie , qui certo pacto obftricti
erant eidem . Eft igitur mala five imala te-
xaca in Lege noftra famuli certo pado conducti
furreptio .
 PACTUS LEGIS
amba texaca ( 1 ) , amba othonia ) ( 2 ) , præ-
cia hæc folid. in fumma LXXXV, qui faciunt
den. MMMCC. culpabilis judicetur , excepto
capitale & delatura .
TITULUS XII.
De furtis ingenuorum vel effracturis ,
I. I quis vero ingenuus de foris cafa ( 3 )
S'quod valent duo denarii furaverit ,
( MALB. Leudardi ) DC. den. qui faciunt
folid. xv. culpabilis judicetur , excepto ca-
pitale & delatura .
II. Si quis vero de foris cafa quod valet
den. XL. furaverit , ( MALB. Texaca ) M.
cccc. denar, qui faciunt folid. xxxv. * cul-
pabilis judicetur , excepto capitale & dela-
tura .
III, Si vero ingenuus de intus cafa fura-
verit aut fregerit quod valent duo den.
( MALB. Antidio ) ( 4 ) , M. DCCC. qui fa-
ciunt fol, XLV. culpabilis judicetur , excepto
capitale & delatura .
IV. Si quis vero fupra quinque denarios
furaverit de intro clavem , M. cccc. den. qui
faciunt fol. xxxv. culpabilis judicetur ex-
cepto capitale & delatura .
V. Si vero ingenuus clavem effregerit ,
aut adulteraverit & fic domum ingreffus
fuerit , & per furtum aliquid tulerit ( MALB .
Antidio ) M. DCcc. den. qui faciunt fol. XLV.
culpabilis judicetur , excepto capitale & de-
latura .
Tom . II,
Al, M. CC. den. qui faciunt fol. XXX.
( 1 ) Amba texaca . ) Eft miniftri vel mini-
Berialis furreptio, five clandeftina ablatio . Am
La autem rectius in Gloffis Lipfii & Keronis ,
atque in Otfridi paraphrafi Evangeliorum aliif
que ambaht fcribitur , & minifterialem vel mi-
niftrum denotat , ut fupra ad Tit. I. leg. 3 ,
oftenfum .
(2) Amba othonia . ) Videtur hoc una voce
efferendum ambaothonia , five correctius amba-
cthonia , vel potius ambacthinne , ut ancilla mi-
nifterialis indicetur ,
(3 ) Cafa . ) Quod vocabulum hic , & fæpe
alias obvium fit , bonis authoribus tugurium fi-
gnificat ; quoniam vero majores noftri extra
tuguria fua domos nullas habebant , ab iis de-
inde , cum cultiores fierent , & domus quævis
cafa eft appellata . Notes tamen & Latinam
vocem origine Germanicam videri , Saxonica
enim plebs tugurium adhuc vulgo kate voca-
re folet . Ex Latino autem cafa noftrum baufs
Sax. bus , domus , deinde corruptum , atque
ita aliunde repetitum , quod domi nobis na-
tum erat ,
(4 ) Antidio . ) Vide ad Tit. VII. leg. 2.
(5 ) Sipra firmamento . ) Firmamentum hic eft
tectum . Tectum enim domuum lignearum po-
es continet , complectitur & firinat , Unde &
cœlum , fimili ab ædificio fumto , firmamentum
vulgo vocatur , quod idem eft , ac fi orbis te-
tum diceretur .
( 6 ) Iberus . ) Wendelinus fummum tignum
feu culmen interpretatur . Sed verbotenus fu-
perior domus reddi debet ; quemadmodum &
SALICE ANTIQUIOR . 37
VI. Si vero effregerit , & nihil tulerit
& fugiens evadit , propter effracturam tan-
tum M. CC. denar. qui faciunt fol. xxx. cul
pabilis judicetur , excepto capitale & dela-
tura .
TITULUS XIII.
De furtis fervorum , vel effracturis .
I. quis fervus foris cafa quod valent duo
S'denari furaverit , & ti ei fuerit adpro
batum , aut centum viginti ictus accipiat ,
aut cxx. den. qui faciunt folid. 111. culpa-
bilis judicetur , excepto capitale & delatura .
II. Si vero furaverit quod valent XL. de-
narii ; aut caftretur , aut CCXL. den. qui fa-
ciunt fol. vi . reddat ; dominus vero fervi
ejus qui furtum fecerit , capitale & delatu-
ram in loco reftituat .
III. Quicunque alienam domum violenter
difturbaverit ** & domus fi pro firmamen-
to ( 5 ) Iberus ( 6 ) habuiffe probatur , qui
hoc fecerit MDCCC. denariis culpabilis judi-
cetur . Et fi de ipfa domo proinde cum car-
ro aliquid trahere præfumferit , excepto fu-
periore numero MCC. denar. qui faciunt fol.
xxx . culpabilis judicetur , excepto capitale
& delatura .
TITULUS XIV.
De ingenuis hominibus , qui mulieres
ingenuas rapiunt
I.
hur de fcreona ( 7 ) rapue-
de cafa , aut
D rint ,
"
Al. Deftruxeris ,
in Decretione Clotarii , quam nos infra ex
Guelferbytano Codice producimus , pro iberus
pofitum eft barbare domus fuperius . Uber , quod
vulgo ficut iber fere pronunciatur , Sax. oever ,
eft Juperior , ab oben , fupra . Haus & Sax. bus
denotat domum , Senfus itaque Legis eft : Si
domus deftrua , loco tedi , quod alias infime &
uni tantum contignationi incumbebat , præter il-
lam adhuc aliam contignationem fuperimpofitam
( ein oberhaus ) haberet , multam 1800. dena-
riorum folvi debere .
( 7 ) Screona , ) Recurrit hæc vox in Lege Sa-
lica Tit. XXVII. leg. 16. & 17. In Lege Fri-
fionum Tit. XXII . eft : qui fcreonem effregerit .
Capitulare de villis c. 49. Ut genitia noftra be-
ne fint ordinata , id eft de cafis , piftis & tugu-
riis , id eft fcreones , & fepes bonas in circuitu
habeant , portas firmas &c. Lex Burgund .
Tit. XXIX. leg. 3. Effractores omnes , qui aut
domos aut fcrinia expoliant . Ubi , Lindenbro-
gio tefte , Mss. Codices habent fereunias . At-
que his ex locis patet , fcreonam fuiffe tugu-
rioli fpeciem . In Lege Burgundionum enim
cum domo conjungitur , & in Capitulari de
Villis tugurii vox per illam fcreonas interpre-
tatur . Pithoeus vero ad Leg. Sal. ait , etiam-
num fuo tempore Campanis efcrenes dictas
fuiffe cameras illas demerfas in humum , mul-
to infuper fimo oneratas , in quibus hyeme
puellæ fimul convenientes pervigilent ad me-
diam noctem . Quod jam olim Germanis in
ufu fuiffe Bignonius ex Tacito oftendit , qui
de Moribus Germanorum differens , Solent ,
in-

38 PACTUS LEGIS SALICE
rint , ( MALB. Authumia ) ( 1 ) , MCC, den,
qui faciunt fol. xxx. culpabilis judicetur ,
excepto capitale & delatura ,
II. Illi vero qui fuper tres fuerint ( 2 ) ,
cc. den. qui faciunt fol. v. culpabilis judi-
cetur , excepto capitale & delatura .
III. Qui cum fagittis fuerint ( 3 ) , unuſ-
inquit , & fubterraneos fpecus aperire , eofque
multo infuper fimo onerant , fuffugium hiemi
receptaculum frugibus : quia rigorem frigorum
ejufmodi locis molliunt . Et quoniam in tali
receptaculo puellæ fila trahentes tempus fer-
monibus , fæpe etiam jocofis , fallunt , hinc
Dominicus des-Accords libro Rothomagi edito ,
in quo joco-feria quædam tractabantur , titu-
lum Efcraignes Dijonnoifes five fcreonarum Di-
vionenfium dedit . Nos talem locum einefpinn-
ftube vocaremus . Habemus autem vocem
fchranne , & literar tranfpofita Scharren , quæ
tuguriolum five locum tectum vel tegumen , fub
quo aliquid venum exponitur , denotat . Et di-
cimus brot-fcharren , brot-fcherne , & fchranne ,
fulcrum panarium : fleisch-fcharren , macellum .
Stilerus , qui fub Serotini ( des Spaten ) nomi-
ne notus eft , a fcharren , fodere , derivat : fed
ego a fchrae , fchrage Sax. fchrat , obliquus "
tranfverfus effe atque a tecti forma nomen
accepiffe puto . Tectum enim Screonæ ex per-
ticis oblique vel transverfim pofitis & colli-
gatis , qui mos in rufticorum noftrorum do-
inunculis adhuc cernitur ) cui deinde fimus
injectus , confectum fuit : & obfervat Wende-
linus fchrane Taxandris fuis adhuc fignificare
tugurium hoc modo opere fubitario in metam
acuminatum , condendis frugibus vel fono .
Apud nos obligna hac ratione tranfverfim lo-
cata & juncta , ein bolzfchranne vel fchragen ,
feretrum lignorum ferra diffecandorum , tifch-
fchragen , fulcrum menfarium , zimmerfchra-
gen , cantherius , dicitur . Quia item olim fca-
mna & fulcra ruditer fabricabantur , quatuor
pedibus varicatim five tranfverfim junctis &
defixis in planum axem , hinc apud Keronem
fcamna fchrannon audiunt , unde adhuc apud
Italos vox fcranna , fcamnum , & cifcranna de
fella plicatili ufurpatur . Schrancken nob's funt
claufuræ , repagula , clathra, quæ ex lignis vel
ferro tranfverfim juncto , & fe invicem quafi
diffecante fabrefacta funt . Sibrando Siccama ,
qui fereonam fcrinium effe putavit , recte a
Wendelino contradictum .
( 1 ) Authumia . ) Uti fupra pro ambacht fcri-
ptum erat amba , ita hic pro authumacht vel
autbilmagd pofitum eft auibumia . Magd no-
bis , Thuringis maht , Theotifce magad , Ulfile
magath , Anglofaxoníbus meden , Anglis maid,
Suecis moed & mey , Danis mae eft puella , vir-
go ; unde Magdeburgum Græce redditur Par-
thenopolis . Teutonifla : Maghet , die jonffer ,
virgo , puella , puera : maeghdoem , junfferfcap .
In Tatiani harmonia c. VIII. §. 9. magadheiti ,
virginitas exponitur . Alia exempla videas in
Stadenii Expofitione Germanica vocabulorum dif-
ficiliorum , quæ in Lutheri verfione Bibliorum
occurrunt pag. 106. Prior pars vocis authumia
eft authu , vel , ut re vera fcriptum puto , au-
thil , quæ ingenuam , nobilem denotat . Aut , ot ,
at " veteribus Francis poffeffionem fignificavit .
Apud Anglo-faxones ath , & apud Suecos ve-
teres aud , andoe idem denotavit . Hinc in Ul
fila audags , in Otfrido otage , in LL. Canuti
R. Angl. cadig eft beatus , felix , dives . Vi-
deantur Junius & Stiernhielmius in Gloffariis
Gothicis . Hinc alode iterum eft avita poffeffio ,
ab ale , ole , alt , olt , vetus , avitus , & ode ,
poffeffio . In Gallia & quidem in Comitatu
OR
ANTIQUI .
quifque illorum cxx. den, qui faciunt ſolid.
III. culpabilis judicetur , excepto capitale &
delatura .
IV. Raptor vero MMD. den. qui faciunt
folid. LXII . cum dimidio , culpabilis judice-
tur , excepto capitale & delatura .
V. Si vero puella , quæ trahitur ( 4 ) , in
ver-
Bajocacinfe fuit pagellus Otlinga Saxonica five
poffeffiuncula Saxonum dicta , cujus mentio fit
in Præcepto Caroli Calvi atque in Capitulari-
bus Reg. Franc. Tit. XIV. c. 7. Commemo-
ratio de Manfionibus & novalibus S. Salvato-
ris Cenomanenfis Autlinguam vocat . Au enim
Gallis , ut noftrum o pronunciatur . Quia vero
bona hereditaria , paterna , five aviatica vel
propria , & nullius jurifdictioni obnoxia , five
proprietates , olim folummodo nobilem & in-
genuum efficiebant , inde factum eft , ut othel-
man , atelman , five , pro noftra pronunciandi
ratione , edelman , quod proprie poffeffionarium
five bonis gaudentem aut poffefforem denotat , in
ingenui & nobilis titulum abierit , & adel no-
bis nobilitatem vel ingenuitatem defignet . No-
tabilis eft locus Legis Salica Tit. XLIV. leg.
15. Si quis Romanus homo poffeffor , id eft , qui
res in pago , ubi remanet , proprias poffidet , oc-
cifus fuerit . Ubi poffeffor expreffe dicitur , qui
nobis edelman five ingenuus eft . Idem locus
amplius illuftratur ex Gregorio Turonenfi 1.3.
de Mirac. S. Martini c. 23. ubi : Erant enim "
inquit , ingenui , & poffeffionem propriam poff-
dentes . Ex quibus clarum eft , in Lege noftra
authilmagd , & corrupte authumia hic fignifi-
care ingenuam puellam.
(2 ) Qui fuper tres fuerint . ) Cur ii , qui fu-
per tres raptum puellæ fecerunt , mitius tra-
tentur , ratio effe videtur , quod , ut adjuto-
res tantum , non ut authores raptus confide-
rentur .
( 3 ) Qui cum fagittis fuerint . ) Quid hic fa-
gittæ fibi velint , nemo obfervavit . Ego vero
hoc hic non arundinem acuminatam , qua ja-
culatur , defignari puto : quia non de occifio-
ne , fed de raptu mulierum Lex agit . Nec
arcus fagittæque adeo frequentes erant in ufu
Francorum . Verofimilius itaque videtur , per
fagittam hic intelligi navigii minoris , fed ve-
locis fpeciem ad fugam aptam , quod fub hoc
nomine a feculo duodecimo magis , præcipue
in Italia , innotuit . Acarifius fic dictam opi-
natur quod velox fit . Otto Frifingenfis de
Geft. Frid. 1. 1. c. 33. Aptatis triremibus & bi-
remibus , quas modo Galeas & Sagittas vulgo
dicere folent , aliifque navibus bellicis onerariis
&c. Plura exempla vide apud Cangium . Ver-
ba igitur , qui cum fagittis fuerint , exponenda
funt , ut intelligantur , qui navigia velocia fe-
cum habuerint , ad transferendam alio raptam
puellam . Conjecerim hinc Legem hanc ad ma-
gnum flumen , qualis Rhenus , latam fuiffe .
( 4 ) Trabitur . ) Trahere hoc loco idem eft ,'
ac infidiofe decipere , turpiter fallere , dolofe fe-
ducere , quo fenfu Galli tuum trahir ufurpant ,
a trahere formatum , metaphora , credo , ab au-
cupibus defumta , a quibus aves allectæ im-
provifo retibus attractis capiuntur . Recurrit
verbum hoc ftatim in Lege fequenti . Mar-
culfus lib. II. Form. 16. Si aliquis puellam in-
vitam traxerit . Form. 29. Si fervus ingenuam
trahit . Synodus Turonenf. II. cap. 21. Ut nul-
lus ingenuam puellam abfque parentum volunta-
te trabere aut accipere præfumat . Betriegen Sax.
bedregen & betrecken apud nos fimili modo a
trecken , trahere , derivata , de fraudulenta
actione adhibentur .
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 39

verbo Regis ( 1 ) fuerit , propter fredum ( 2 ),
MMD. den. qui faciunt fol. LXII . & dimi-
dium , cogatur perfolvere , excepto capitale
& delatura ,
VI. Si quis puer Regis ( 3 ) , vel Lidus
( 4 ) , ingenuam feminam traxerit , de vita
componat ( 5 ) .
VII. Si vero ingenua femina , aliquem-
cunque de illis , fua voluntate fecuta fuerit ,
ingenuitatem fuam perdar ( 6 ) .
VIII. Si quis puellam fponfatam tulerit ,
& fibi in conjugium fociaverit , ( MALB,
Tom. II.
Anaftbeo ) ( 7 ) , MMD. den. qui faciunt fol.
LXII . cum dimidio , culpabilis judicetur .
IX. Sponfo autem ejus DC, den. qui fa-
ciunt fol. xv. culpabilis judicetur .
X. Si quis puellam fponfatam druthe ( 8 )
ducente ad maritum ( 9 ) & eam in via ali-
quis adfallierit ( 10) , & cum ipfa violenter
machatus fuerit , ( MALB. Changichaldo )
( 11 ), VIIIM . den. qui faciunt folid. cc. cul
pabilis judicetur ,
XI. Si quis ingenuus ancillam alienam fibi
in conjugium fociaverit * ( MALB..Hono-
D 2 mo * )

* Al. Priferit ; al. capulaverit,

( 1 ) In verbo Regis , ) H. e. in tuitione , tu- men pro voluntate parentum puellæ mitigata
tela , barbare mundiburdium dicta . Sic infra aliquando fuerunt , & liberi pro ingenuis de-
Tit. LIX. leg. 1. Rex ( eum ) extra fermonem clarati . Vide Chartas hujus rei teftes apud
ponet . Ubi Pithoei Gloffe addunt : Extra mun- Marculfum lib. II. c. 29. in Formulis veteri
deburdem . Gregor, Turonenfis 1. 9. c. 19. Bru- bus incerti authoris apud Bignonium c. XIX,
nichildis graviter accepiffet , eo quod in ejus ver- edit. Lindenbrog. XXCVI . in Formulis Ande-
bo Sicharius pofitus taliter fuerit interfectus . Et gavenfibus a Mabillonio publicatis cap. LVIII.
alibi apud eundem : Præceptionem tribui juffit , ( 7) Anaftbeo ) Legendum anas treo , ita
ut in verbo fuo pofita a nullo unquam parentum omnia bene habent . Quæ enim in noftro tex-
defuncti illius in aliquo moleftiam pateretur tu puella fponfata , & in alio exemplari fponfa
Marculfus in Formula de Mundeburde Regis : aliena nominatur , illa hic eft anas treo . Vox
Sub fermone noftro mundeburde quietus ref- anas , rectius anars fcribenda , fignificat alius .
deat . Et alibi : Sub fermone tuitionis noftra vifi Saxonibus anner , Germanis reliquis ander ,
fuimus recepiffe , ut fub mundeburde vel defen- Cimbris & Islandis annar , Gothis veteribus
fione quietus debeat refidere . Videatur Bi antha eft alius . Illud treo vero fponfam [pon-
gnonius ad hunc locum . fatam , fidelem , dilectam defignat . Tren nobis
(2 ) Fredum .) Fredum hoc & aliis locis eft adhuc fidelis : Anglo-faxonibus olim treowe idem
compofitio fifco debita , qua pax five fecuritas a erat , quemadmodum & Dani tro , Islandi trur,
Rege obtineatur . Vid. Wendelinus ad h. 1. Angli true , Belga trouw pro fido ufurpant .
Cangius , Spelmannus , Lindenbrogius in Glof- In Ulfile Codice triggwai , fideles , nominan-
fariis , & Bignonius in Form, Marculfi ed. Ba- tur . Hoc ipfo in Titalo lege 10. druhte eft
luz. p. 880. Ex loco vero , in quem commen- fponfata , quæ nobis adhuc traute . Dani , Pon-
tamur , patet , fredum diverfum fuiffe a dela- tano tefte , buftra vocant uxorem . Apud Ot-
tura , five litis impenfis . Sed deinde cum iis fridum II. 13. 20, & III. 23. 28. drutinna , di-
confufum eft , unde Gloffa Pithoeanæ delatu- lecta , & apud eundem IV. 9. 60. drutfcaf ,
ram jam per fredo exponunt , & noftri Galli amicitia . Willeramus drut aliquoties loco di-
Practici frais de procez pro cauffarum & litium leti ponit . Gallis olim drue , amica , fponfa ,
fumtibus ponunt . Hæcque vox frais tandem & druerie , amicitia audiit , ex Francico fonte
etiam generaliter pro quibuslibet impenfis in u- hac voce depromta . V. Cangius in Drudaria
fum venit . & Drudes ,
( 3 ) Puer Regis . ) H. e. famulus , fervulus cu- ( 8 ) Druthe . ) Virgo pacta , defponfata, quæ
jufvis ætatis . Sic in Suevia homo non mari- fidem fponfo dedit , ut ex modo dictis patet .
tatus ufque ad trigefimum , & quod fuperat Codex Guelferbytanus unus fcribit : quæ druhe
annum , bue five bube vocatur , quod idem eft ducitur ad maritum . Codex alter : que de dru
ac puer . Ambrofius de Abraham lib. 1. c. 9. He ducitur . Editio Lindenbrogii ; que druchte
pueros dicimus , quando fergulas fignificamus , ducitur .
non atatem exprimentes , fed conditionem . At- (9 ) Puellamfponfatam druthe ducente ad mari-
que hoc fenfu frequentiffime in Legibus & Au- tum . ) H. e. puellam fponfatam vulgo druthe ,
toribus inferioris Latinitatis recurrit . Non ta- ducentem ad maritum . Ducere hic ponitur ,
men de fervo nato five mancipio , fed folum- ut noftrum ziehen , quando dicimus ausziehen ,
modo de eo ufurpatur , qui ante matrimonium abire ex aliquo loco cum rebus fuis , emigra
initum domino cuidam certis conditionibus per re , wohin ziehen , cum rebus fuis fe conferre
tempus aliquod operam collocavit , cæterum fui aliquo . Mei Saxones tochen eodem fenfu di-
juris effe poteft . cunt. Subintelligitur in Germanica & Latina
(4 ) Lidus ) Lidus e contrario folum de hac phrafi pronomen fich , fe , ut , e. gr. quafi
fubdito vel colono dicitur . Unde Gloffa in- fich wohin ziehen , ducere fe aliquo , dicatur .
terlineares Thuaneæ fynonymo illud reddunt (10) Adfallierit . ) Invaferit , adortus fit . Ger
fifcalinus vel fanctuarius , ut indicent lidos vel mani fimili fenfu dicunt : einen anfprengen , quod
ad domini fecularis proprietatem & fifcum , eft quafi equo concitato in aliquem invehi . 1
vel ad ecclefiam pertinere . Lidus autem idem Galli hinc fuum affaillir , & affaut , adfultus ,
eft ac craffius pronunciatum Lazus , laffe , de impetus , habent ,
quo fupra ad Tit. XI, leg. 4. & infra ad Tit. (11) Changichaldo . Chaldo eft compofitio , mul-
XV. leg. 4- a . Vide fupra ad Tit. II . notata . Changi por
( 5 ) De vita componat . ) Ut familiarum ta- ro , Gallico more , cum fibilo pronunciatum >
men dedecus tegeretur , aliquando hæc poena Germanice fcribendum effet fchangi . Jam no-
remiffa , & conceffum , ut procreatio filiorum , bis obvium eft verbum fchandeni , quod com-
e tali conjugio orta , in integra ingenuitate muniter infamare , turpitudine notare , temera-
permaneret . Videatur Charta de agnatione fi re , violare , contaminare , & tandem fuprare
fervus ingenuam trahit ap. Marculfum lib. II. denotat . Changichaldo igitur fuprationis compo
C. 29 . fitionem fignificabit , que VIIIM. den, five CC,
( 6 ) Ingenuitatem fuam perdat . ) Et hæc ta- folidis folvebatur .
 R
40 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIO .

mo ) (1 ) , ipfe cum ea in fervitium incli- culi , fceleratis nuptiis ( 4 ) fibi junxerit

**
netur huic pœnæ fubjaceat , ut a tali confortio fe-
XII. Si quis fororem ( 2 ) , aut fratris fi- paretur ; atque etiam fi filios habuerint
liam > aut certe alterius gradus confobri- non habeantur legitimi heredes , fed infamia
nam ( 3 ) , aut fratris uxorem , aut avun- funt notati ,
XIII.
Al. Onemo, Al. Cum ipfa in fervitio permaneat,

( 1 ) Honomo . ) Alius Codex habuit onemo . tem cum uxore Mathilde controverfiam mo-
Utrobique corrupte . Forte reftituendum ane verunt fimiliter Epifcopi . Lubet ex vita Adal-
nemo , ut exprimantur verba , alienam in conju- beronis Ep. Metenfis ipfa huc pertinentia ver-
gium fociaverit . Sociare enim in conjugium , ba repetere . Ea hæc funt : Dominus Otto Dux
nobis redditur nehmen ; uxorem ducere , eine pater iftius venerabilis Conradi Ducis nobis con-
frau nehmen ; viro nubere , einen menn nehmen . fedentis natus ex filia Magni Ottonis eft , cujus
Si bonemo legatur , b facile ex n prodiit , ut foror Girbergia dedit filiam fuam Conrado Bur-
& alibi factum , atque ita ab initio folum a gundionum Regi . Ex Conradi autem filia nata
omiffum . eft domina Mathildis hujus Conradi affidentis u-
( 2 ) XII. Si quis fororem . ) Bignonius notat , ΧΟΥ •
Hoc ergo genealogia ordine , quia fratres
hanc legem , licet in quibufdam Mss. reperia- fororque in fupputatione non admittuntur con
tur , a plerifque tamen Codicibus abeffe , & fanguinitas horum non plus quam fecundo loco
non Salicum , fed Romanum quid redolere . elongari prævalet . Hæc beato viro Adalbero-
Vide , quæ eam in rem docte congeffit . Ne- ne ) retexente tante ire tantaque fimultates
que enim ea exfcribere animus eft . Addimus in ipfa fynodo exfurgere cœpere , at nifi effet ea
faltem , eandem legem non extare in vetuftif- nobilitas , qua cælo , terra , marique , ultraque
fimo Codice Guelferbytano , in reliquis vero inclytus effulgebat , Conradus Dux , de quo res
duobus adeffe . agebatur , & quicunque fuæ partis erant , neque
(3 ) Canfcbrinam . ) Accurate olim in matri- Deum , neque regiam Majeftatem reverentes
moniis gradus cognationis obfervabantur , & neque facerdotibus , quorum maxima & honeftif-
in Conciliis fæpius de diffolutis ideo conjugiis fima multitudo præfens aderat , aliquid bonoris
agitur . Inter Formulas Alfaticas c. 17. extat exhibentes › arma furoremque corripuiffent ,
charta Epifcopi ad Archiepifcopum fcripta , ad infaniam exfatiandam quicquid mali manus ,
qua ei denuntiat , quod quofdam conjuges , quos roburque inferre poffet , non omififfet . Aderat
injufte & contra Chriftiane difciplina regulam huic magis feditioni quam fynodo dominus Theo-
conjunctos audiverit , ad fe evocari fecerit : hos doricus , frater quidem hujus domini noftri Ad-
autem , quia fuerint nobiles , de principibus po- alberonis Pontificis ; Dux autem eorum , qui cis
puli multos fibi complices adunantes contra eccle- citraque Mofam , Mofellamque refident , & hæc
fiafticam normam jurata bella fufcepiffe . Pergit : que agebantur , quæque jufte difponebantur , fua
Cun diœcefim meam circuirem , deveni ad lo- auctoritatefirmabat , atque corroborabat , nuptial-
cuin • ubi memorati homines habitabant ibi que inlicitas cum reliquis Ducibus Comitibufque
didici a majoribus vici illius , quia iidem con- quod majus eft facerdotibus Deo rectitudi-
juges ita fibimet confanguinitate jun&i eſſent , ut ni ac regiæ juftitia faventibus damnans & bu-
de uno parente in quinta & de altero in quar- manas iras non formidans , aquitatis lance , que
ta generatione mutuam ducerent propagationem . Dei erant , liberrime decernebat & c. Hac vero
Conrado Carentanorum Duci & Comiti Ve- ex fchemate fubjecto clariora evadunt ;
ronenfium feculo undecimo ob confanguinita-

Henricus Auceps Rex Germ,

Otto M. Imp. Gerberga

ux. Ludoyici R. Gall.

Luitgarda Mathildis
ux. Conradi Ducis Lotharing. ux. Conradi Regis Burg.

Otto Gerberga
Dux Carentanorum ux. Herimanni ducis Syev,

‫داد‬
.
Conradus Mathildis ,
Dux Carent. & Com. Veron.

Non alia autem de cauffa Principes , puto , ju-
dicia Epifcoporum refugerunt , quam quia non
eos , fed Reges in cauflis matrimonialibus ju-
dices adhuc agnofcerent : licet hic fibi aliquid
Epifcopi jam a Ludovici Pii temporibus affe-
ruiffent . Sub Carolo M. certe & anteceffori-
bus Regibus ex Merovinga ftirpe foli Reges
de gradibus prohibitis , & aliis matrimoniali-
bus judicarunt , Lege Salica etiam hoc pro-
dente . Illuftria exempla congeffit , atque idem
jus fuis Regibus noftri temporis afferuit do-
tiffimo de Regia in matrimonium poteftate tra-
tatu Joannes Launojus , Galliæ quondam fuæ
decus , qui recudi aliquando meretur . ( Addi-
tio Collect. ) Cl. Eccardus in hoc fibi conftans
non eft ; dum in notis ad Decretionem Childe-
berti Regis anno ( ut creditur ) DVC. conftitu-
tam , que adverfus matrimonia inter affines agit,
hæc fcribit : Vides hic originem Epifcopalis in
matrimonia poteftatis . Sed altiorem quoque ori-
ginem agnofcere debuerat vir eruditiffimus , cum
antiquiores extent Canones , qui hæc eadem pro-
bibent ; quos legere eft apud Burchardum , İvo-
nem , & Gratianum , Neque apud Barbaros in-
fuetum fuit , leges fuas quandoque ex Canonibus
Ecclefiafticis excerpere , ut illis vim etiam legis
Regiae tribuerent , & auxilio , ut ajunt , brachii
fecularis ejus exfecutionem roborarent .
(4 ) Sceleratis nuptiis . ) Per Leges fcilicet
Chriftianas prohibitis .
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 41

XIII. Si quis ingenuam feminam aut
puellam , contubernio facto ( 1 ) , feu in iti-
nere , aut quolibet loco adfalierit , & vim
illi inferre præfumpferit , tam unus quam
plurimi , qui in ipfa violentia fuerint admix-
ti , cc. folid. unufquifque ipforum culpabi-
lis judicetur . Et fi adhuc de illo contuber-
nio remanferint , qui fcelus iftud non ad-
mififfe nofcuntur , & tamen ibidem fuerint ,
fi plures aut minori numero quam tres fue-
rint , eorum quilibet pro ipfis xLv, fol. cul-
pabilis judicetur ,
alia mente , ( Arba theus en lanthamo ) ( 4 ) ,
VIIIM, den. qui faciunt fol. cc. culpabilis
judicetur .
II. Si quis cum puella per virtutem mæ-
chatus fuerit , ( MALB. Theurora ) ( 5 ) , MMD.
denar. qui faciunt fol, LXII . cum dimidio
culpabilis judicetur ,
III. Si quis cum ingenua puella , & fpon- }
tanea voluntate ambarum
tanea voluntate ** partium coive-
ambarum **
rit , & in occulto machatus fuerit , ( MALB,
Friolafia ) ( 6 ) , M. DCCC. den. qui faciunt
folid. XLV. culpabilis judicetur .

TITULUS XV. * IV. Si quis lidam ( 7 ) alienam in conju-

gium fociaverit " M. CC. den. qui faciunt
De eo qui uxorem tulerit ( 2 ) alienam
vivo marito . fol, xxx, culpabilis judicetur .

I. quis uxorem alienam vivo marito

tulerit , ( MALB. Abtica ) ( 3 ) , & in
Tom. II. D 3 TI-

• Herold . XVI. " Herold, amborum .

(1 ) Contubernio facto . ) Contubernium Gloffis vencularum . Gloffa Junianæ Oxonii afferva-

Græco-Latinis ds . Apud Tacticos tæ : diorno , traga , gerula . Alix ejufdem : thiar-
contubernium decem aut minoris muneri mi- na , puerpera . Ubi nota reftituendum effe pue-
litibus conftitiffe dicitur . Occurrit etiam Leg. rula vel puella . Tatianus V. 9. Seno nu thior-
Sal. Tit. XLV . leg. 1. & fignificat affociatio na in reve habet ; Ecce virgo in utero habet .
nem congregationem quorundam . Hinc verius Harmonia Evangeliorum Cottoniana : Thera
derivatur , prioribus duabus fyllabis rejectis , belagun thiernuno maritum , Sanctæ virginis Ma-
Gallicum bernage , quam a baronagio , ut Me- riæ . Eadem de Herodiade loquens : it thar the-
nagius & Borellus ftatuerunt . Neque enim ro thiornun forgah ; illud adolefcentulæ trade-
Baronum congregationem unquam notavit : bat . Eadem Harmonia : mia thiu godesbarnu
fed quicquid fe ex familia Principi vel domi- endi mid thero guodun thiornan ; cum Dei filio
no, ubi opus eft , affociat , five quicquid eum & bona virgine . Otfridus lib. 1. cap. 5. Heil
fequitur ; Gall. l'equipagge . magad zieri , Thiarna fo fconi ; Ave virgo gra-
( 2 ) Tulerit . ) Tollere hic idem eft ac in tiofa , puella pulcherrima . Idem ibidem: This
uxorem affumere , ducere . Sic apud nos nehmen thiarna filu fcono , Sprah zi boton frono ; Virgo
proprie denotat tollere , deinde vero etiam in pulcherrima refpondit nuntio Domini . Et in-
uxorem affumere , ut vidimus Tit. præced. leg. ferius ibidem : Ib fcal thir fagen thiarna Racha
11. & ftatim poft hæc aliud adhuc hujus figni- filu dougna ; Dicam tibi , Virgo , rem valde
ficationis exemplum occurret . fecretam . Gaffarus hic in Gloffario thiarna >
(3 ) Abtica . ) Si conjecturæ locus effet , di- diern , junkfraw & thiarniduam , junckfrawſchafft
cerem abtica exprimere verbum tulerit . Abti- interpretatur . Adde Junii Annotationes in
ge , Sax. aftoege , vulgo abzoege eft abftraxerit, Willeramum pag. 113. & Palthenii notas in
a verbo abziehen Sax. aftehen , quod denotat Tatianum pag. 295. Si itaque in noftro theu
abftrabere , tollere . In Codice Guelferbytano rora ultimam literam r in n mutes , babebis
legitur affaithesha , & in exemplari noftro theurona , quod craffius quidem paullo pronun-
forte hinc abtica corruptum eft . Afaltben ve- ciatum eft : ceterum cum noftro theren vel
ro , five Saxon. affhalten , Germ. abhalten eft deren exacte convenit , & Francice reddit vo-
impedire . Sequens echa idem eft ac noftrum cem puellam in textu Legis confpicuam .
ehe matrimonium . Integrum inde affalthecha ( 6 ) Friolafia . ) Proprie eft liberta , in liber-
idem fignificat , atque matrimonium impedive- tatem miffa , a frey , Sax. fri , liber & laſſen
rit , feu , ut lex loquitur , uxorem tulerit . Sax. laten , dimittere , finere . Nos item dici-
(4) Arba theus ên lanthamo . ) Corruptus mus libertam, freygelaffene , quæ ideo ingenuæ
fi quifquam , locus . Ego reftituo charla lhe conditionis facta eft . Lex Bajoar. Tit. VII.
veent tus, charl . Septentrionalibus karl & no- cap. 10. Si cum manumilla , quam Frilazin vul-
bis kerl adhuc virum defignat . Lheveent , ve- go vocant maritum habuerit &c. Ejufdem le-
teri more fcriptum , eft idem ac noftrum le- gis editio Heroldina leg. 6. De liberis , qui per
bent , vivens , vivus , a leben , Saxonice leven , manum dimiffi funt liberi , quod Frilaiz vocant .
vivere . Gloffa Keronis : Vivat , lebee . Viven- ( 7 ) Lidam . ) Id eft colonam . De litis , qui ,
tes , lebente . Sequens antar fcriptum fine du- voce craffius pronunciata , etiam lazi audiunt ,
bio fuit ant cum virgula incurva prope fupe- egimus in Notis ad Catechefin Theotifcam pag.
riorem partem literæ t , ut folet . Hoc autem , 140. & fequentibus
fequentibus , & fupra quoque ad Tit.
ut apparet , defcriptor neglexit , & ant folum- XI. leg. 4. & Tit. XIV. leg. 6. Hic folummo-
modo pofuit . Namo ipfi in bamo tranfmuta- do notamus cum Wendelino , Litos fuiffe con-
tum eft . Significat id tulerit a nehmen , nær ditionis media inter libertos & fervos , five
men , auferre , tollere . Gloffe Mss. Rabani mancipia . Hinc Lex Frifionum Tit. XV. Com
Mauri Tolli , neman . Kero : çapias , nemes . pofitio bominis nobilis , libre XI. Compofitio libe-
Nehmen vero hoc jam Tituli antecedentis Le- ri libra V. & dimidia . Compofitio Liti libre 11.
ge 11. eodem pene fenfu habuimus . Illud igi- uncia IX. Compofitio fervi libra I. & unciæ
tur charla lheveent anter namo diftincte nobis IVS. in Charta Gorzienfi Chrodegangi donan-
exponit verba : marito vivo alienam tulerit . tur varia cum terris , domibus ædificiis , man-
( 5 ) Theurora. ) Germanis fuperioribus dirne , cipiis , litis , libertis , conlibertis &c. Sibrandus
Saxonibus deren eft puella . Teutonifta : Derne , Siccama bene monet , eandem effe rationem
maget , ancilla . Gloffa Lipfianæ : tbierno , ju- inter litum & fervum, quæ eft inter nobilem
& li-
 S E ANTIQUIOR
PACTU LEGIS SALIC .
4
TITULUS XVI, tum expoliaverit , ( MALB. Mofedo ) ( 2 ) ,
MMD. den. qui faciunt fol. LXII . cum di
De fuperventis ( 1 ) .
midio , culpabilis judicetur .
I. SII quis hominem ingenuum fuperven- II. Si vero Romanus ( 3 ) , Barbarus
( 1 ),
Herold. XVII. De fuperventis & expoliationibus . Herold. fed minus recte LXXX.

& liberum . Et apparet Litos de illorum fer- hinc murn , murndwm, homicidium occultum ,
vofum numero effe , quos Tacitus his verbis Unde pro occulte fpoliare , & occulte occidere five
commemorat : Servis non in noftrum morem de- latrocinari : & inde mord pro latrocinio five in
fcriptis , per familiam minifteriis utuntur ; fuam- bonis five in corpore hominis committatur
que quifque fedem , fuos penates regit . Frumenti fumi potuit . In textu noftro pro mofedo itaque
modum Dominus aut pecoris aut veftis , ut colo- reftituendum moredo .
no, injungit: Jerous hactenus paret . Liberti (3 ) Romanus . ) h. e. Gallus origine , five Pro
non multum fupra fervos Junt . Mancipiorum vincialis . Notandum enim Romanos , poft-
rationem & ufum a Romanis Francos deinde quam per decennium Gallias devicerat Julius
didiciffe credas . Nos Saxones fervam adhuc Cæfar , eum ftatim linguam fuam una cum
ein lud vocamus , moribus & imperio in illas invexiffe . Teftis
(1 ) De fuperventis . ) Id eft , de invafionibus eft Cicero , qui in Oratione pro Fontejo , Aus
aut aggreffionibus animo latrocinandi . Quod hic dafter , inquit , hoc dico , Judices , non temere
fuperventus eft , nos überfall fimili ratione ef- confirmo , referta Gallia negotiantium eft , plena
ferimus . Et dicimus eodem modo etiam über civium Romanorum : nemo Gallorum fine cive
einen kommen i. e. venire fuper aliquem , im- Romano quidquam negotii gerit , nummus in Gal-
provifo aliquem fubigere , caftigare , opprimere . lia nullus fine civium Romanorum tabulis com-
Hoc obiter obfervo , in editione Tiliana Ti- movetur . Dio quoque author eft Galliam Ita-
tulum hunc infcribi : De eo qui hominem inge- lie legibus atque inftitutis formatam fuille : &
nuum expoliaverit , & cum fequenti Titulo Cicero in libro de Oratore non aliam diffe-
connecti , rentiam invenit inter orationem Gallorum &
( 2 ) Mofedo . ) In Codice Guelferbytano & Romanorum Oratorum , quam quod hi urba-
hic & alibi pro mofedo femper murdo ponitur . nius illis loquerentur . Id , pergit Cicero , tu ,
Notandum vero eft moledo hoc aut murdo hic Brute , jam intelliges , cum in Galliam veneris .
& in Titulo fequenti non de homicidio fed de Audies tu quidem etiam verba quædam non trie
exfpoliatione tantum clandeftine faca five de ta Roma ; fed hæc mutari dedifcique poffunt
latrocinio ufurpari ; cum e contrario inferius Commendat deinde T. Tinca Placentini ex
Tit. XLIV, leg. s . & leg. 12. pro homicidio Gallia Togata hominis facetiffimi eloquentiam ;
& quidem clandeftino , fed meditato fumatur . fub cujus nomine libellum de Origine Pla-
Titulo autem XXXVIII . leg. 2. 5. & 6. de centiæ , Hiftoriæ Ecclefiafticæ fuæ Placentina
exfpoliatione & homicidio fimul adhibitum effe appofuit Franc. Maria Campius , quem tamen
videtur . De homicidio clandeftino tamen fo- fuppofititium effe vel cocus perfentiret . Sver
lum legitur in Legibus veteribus ceterorum tonius de Clar. Grammat, nec Grammaticos
Regnorum . Lex Bajoar. Tit. XIIX. c. 2. §. 1 , Galliæ defuiffe docet . Juvenalis vero , quan-
Siquis liberum hominem occiderit furtivo modo , do canit , Gallia cauffidicos docuit facunda Bri-
in flumen ejecerit , vel in talem locum , ut tannos , hoc ipfo indicat , etiam in jure Ro-
cadaver redire non quiverit , quod Bajuarii mur- mano Gallos fuiffe admodum peritos . Et præ-
dridam dicunt . Lex Frifionum Tit. XX. Si quis viderat Horatius , quando lib. II. od. 2. vati-
bominem occiderit abfconderit , quod mordri- cinatur me peritus difcet Iber Rhodanique po-
tum vocant . Lex Ripuariorum in capit. 15. De tor . Martialis lib. VII. Epigr, 72, gaude: Viên-
homine mordrido . Si quis ingenuus ingenuum Ris nam Galliæ urbem ad Rhodanum celeberri-
puarium interfecerit , cum ramo cooperuerit , mam libellos fuos inter delitias æftimare ; Are-
vel in puteo , feu in quocunque libet loco celare latemque , ad eundem Rhodanum urbem , ob
voluerit , quod dicitur mordridus &c. Edictum Romanorum ibi degentium & virorum in li-
Rotharis de moroth infcriptum : Si quis homi- teris præftantium frequentiam Gallulam Romam
cidium in abfconfo perpetraverit , in barone , li- vocat . Ob ufitatum autem hunc in Gallia fer-
bero , fervo &c . Lex Alamannorun: Tit. XLIX . monem Romanum , morefque & politiam cum
leg. 1. Si quis hominem occiderit , quod Aleman- 1 Romanis eandem , & ob datam denique uni-
ni mortraudo dicunt , &c . Eadem lex Alaman. verfæ Galliæ civitatem Romanam , illa non
Tit. LXXVI. Si quis mortaudit barum aut fa- folum pars orbis Romani , ut per legem An-
minam . Poenitentiale Romanum ex Concil. tonini etiam ceteræ Romanis fubditæ provin-.
Moguntino Per fraudem & avaritiam homi- ciæ , fed etiam peculiari vocabulo Romania no-
nem innoxium occidunt , quod morchidum vocant. minata fuit , pofterioribus præfertim temporis
&c. Ubi Lindenbrogius recte morthidum po- bus , ut difcrimen foret inter hanc & illas
nendum effe monet : atque fic etiam eandem Galliæ partes , quæ Germaniam verfus porre-
vocem reftitui debere in Epiftola Rabani Mau- tæ Germanicam five Teutonicam linguam lo-
ri ad Heribaldum c. 2o. author eft Baluzius quebantur . Venantius Fortunatus Chilperico
quem in notis ad Reginonem p. 586. & in Regi accinit : Hinc tibi barbaries , illinc Roma-
Notis ad Capitularia p. 1005. vide . Ulfile hor nia plaudit . Ubi barbariem vocat illam Regni
micidium , maurthr redditur . Idem verba , non partem , quæ Theotifca lingua utebatur , &
occides Matth. V. v. 21. vertit ; ni maur thir- Romaniam , quæ Romanam loquebatur , Omnes
gais . In Confeffione Ms. Notkerianæ Pfalte- enim Galliæ incolæ tum præcipue diftingue-
rii paraphrafi fubjuncta poenitens confitetur in- bantur in Romanos & Francos . Marculfus L
ter cetera fe peccafle : in beftumbelenne , in ze- I. c. 40. Tam Francos , Romanos , quam reliqua
pliuuenne , in manslabte , mit getate ioh mit wil- natione degentibus . Idem 1. c. c. 8. Omnes po-
len , in manigemo mortode , in firgifte , in grimi- puli ibidem commanentes , tam Franci , Romani ,
chete &c. Ut dicam , quod res eft , noftrum Burgundiones , & relique nationes . In Frag-
morden ego puto defcendere ab antiquiffima mentis Fredegarii apud Ruinartium pag. 707.
radice , quæ apud Cambro-Britannos fupereft . legitur : Et cum duobus annis refediffent , per
lis enim murnio dicitur occultare , infidiari & legatos invitati a Romanis vel Gallis , qui Lug-
du-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
( 1 ) , Salecum Francum ( 2 ) expoliaverit ,
caufam ( 3 ) fuperius comprehenfam conve-
nit obfervare .
III, Si vero Francus Romanum expolia-
verit , ( MALB, Mofedo ) M. CC. denar. qui
faciunt folid. xxx. culpabilis judicetur ,
dunenfium provinciam & Gallea Comata Gal-
Lea Cifalpina manebant . Loquitur autem de
Burgundis , quando ad Rhenum confediffent .
S. Uldaricus in Confuetud . Cluniacenfibus: E-
go autem certus fum illam te radicem funditus
exftirpaffe, ex qua fola præcipue omnia funt mo-
nafteria deftructa , que deftru& ta funt vel in
Theutonica vel in Romana lingua . Sub Francis
autem Regibus veteres Galliæ incolæ plerique
infimæ conditionis fiebant , ita ut , cum cæ-
des Franci aut Barbari CC. folidis lueretur ,
Romani hominis occifio folidis faltem XLV .
componeretur . Et licet quidam in aulam Re-
giam admitterentur , ut ex Tit. XLIV. leg. 6.
patet , ubi Romanus homo conviva Regis occur-
rit , in ea tamen folus tunc vigebat fermo
Theotifcus, five Germanicus , & veterum illa
Gallorum , jam ad rura fua colenda folummo-
do ablegatorum lingua , ruftica & Romana ap-
pellabatur . Canon . XVIII. Concilii Turonen-
fis anno 817. habiti : Vifum eft unanimitati no-
fre ... ut eafdem homilias quifque transferre
Audeat in Rufticam Romanam linguam aut Theo-
tifcam quo facilius cuncti poffint intelligere , que
dicuntur . Helgaldus Floriacenfis in vita Regis
Roberti : Ornamentum , quod erat in fex unciis
auri dependens a genibus , & quod nos lingua
ruftica labellos vocamus . Alibi idem : Exuens
fe veftimento purpureo , quod lingua ruftica di-
citur rochus . Rhegino Prumienfis in Chronico
ad an. 814. Hec que fupra expreffa funt in quo-
dam libro reperi plebejo & rufticano fermone com-
pofita , que ex parte ad Latinam regulam cor-
rexi . Quando vero poft obitum Ludovici Pii
Imperatoris ex provinciæ , in quibus Romana
hæc dialectus obtinebat , a cetera Germania
fejuncta Carolo Calvo parere inciperent , illa
ex rure in aulam , inque curias revocata eft ,
& Carolus Calvus ipfe lingua Romana in Fo
dere, cum fratre Ludovico Germanico inito ,
ufus eft , uti apud Nithardum 1. 3. Hift. po-
terit videri , In Caroli Calvi Capitularibus Tit.
XX. eadem fermo apertus, h. e. qui ab omni-
bus intelligatur , dicitur . Eodem fenfu Jau-
fredus Pradel , vetus poeta provincialis , dia-
lectum , qua utitur , planam linguam Romanam
vocat , Et quamquam a temporibus Calvi ea
hoc modo in Gallia principatum obtinuerit ,
integri tamen libri Romane ante feculi XII.
initium non videntur confcripti fuiffe . Fal-
chetus , qui eruditum libellum de lingua &
Poefi Gallorum recentiorum publicavit , pri-
mum poetam Romanum h. e. Gallicum no-
minat Magiftrum Euftachium , qui circa annum
1155. vixiffe probatur ex hoc illius tetrafticho :
Puisque Dieu incarnation
Mil cent cinquante cincqans
Prit pour notre redemtion
1 Fift mettre Wistache cet Romans .
Eodem feculo , Alberico ad annum 1177. te-
fte , Magifter Lambertus Leodienfis de S. Chri-
ophoro obiit , qui multos libros & maxime vi-
tas Santorum Actus Apoftolorum de latino
vertit in Romanum . Nec Cl. Gallandus , qui
nuper de Poetis Gallicis a Falcheto ignoratis
in Academia elegantiorum Literarum Regia
Parifiis quædam differuit , antiquiores produ-
xit . Poft hæc autem Hiftoriæ , Fabulæ & Poe-
mata ,
que hac lingua exarabantur , a diale-
to fua Romana Romantica vocabantur . Ro-
43
IV. Si quis hominem , qui alicubi migra
re difponit , & dirigere habet præceptum
Regis , & fi aliunde ierit in Mallum publi
cum , & aliquis extra ordinationem Regis
reftare eum facit ( 4 ) , aut adfalire præfum-
pferit , ( MALB. Alacfacis ( 5 ) , via laci
na )
mancier hinc in linguam Romanam vertere , &
enromancer , hiftoriam lingua eadem confcribere
erat . Tandem vox Romant in fpecie pro his
floria amatoria & fabulofa fumta eft , & no-
ftra quoque ætate ita ufurpatur . Elegans de
Fabularum harum Romanenfium origine Tra-
Atatus Petri Danielis Huetii notus eft .
( 1 ) Barbarus . ) Legerem ferme barbarum ,
ut fenfus fit : Si quis Romanus Barbarum aut
Salecum Francum expoliaverit &c. Nam Barba-
ri in Lege Salica Francis adjunguntur , & æ-
quiparantur , ut ex Tit. XLIV. videre licet ,
Barbari autem hic funt , qui non linguam Ro-
manam , fed Theotifcam locuti funt . Hinc Ve-
nantius in loco fupra citato barbariem & Ro-
maniam plaufiffe dicit Chilperico , ubi Germa
niam , five Franciam intelligit , Idem lib. 9,
Poem. 1. canit ;
Chilperice potens , fi interpres barbarus adfit ,
Adjutor fortis , boc quoque nomen habet ,
Walafridus Strabus lib. I. de Vita S. Galli in
Prologo : Priori nomine nos appellant circumfcri-
pte gentes , que Latinum habent fermonem , fer
quenti ufus nos nuncupat Barbarorum , Idem de
Rebus Ecclef. c . 7. Dicam tamen fecundum e-
tiam noftram barbariem , que eft Theotifca , quo
nomine domus Dei appellatur . Idem Walafidus
Strabus cum nomina Latina & Germanica de
partibus humani corporis , ex Rabani Mauri
ore excerpta , fcripto exprimeret , infcripfit
ea , Gloffas Latino-barbaricas . Keronis quoque
Gloffe Latino- Theotifce audiunt ; interpretatio
vocabulorum barbaricorum in Regulam S. Bene-
dici . Notkeri verfio Alamannica Pfalterii Da-
vidici in veteri Exemplari Domini de la Lou-
bere , quo Schilterus ufus eft , infcribitur ;
Translatio barbarica Pfalterii Notkeri tertii : ut
cetera , quæ Cangius affert , jam prætermit-
tam , Obfervari meretur , quod Romanus, bar
barum aut Salicum Francum fpolians. , folidis
LXII. Francus vero Romanum fpolians XXX.
tantum folidis culpabilis judicetur . Infra quo-
que Tit. XLIV . cædes Franci & Barbari , &
hominis lege Salica viventis , æquantur , Jam
cum Barbarus Germanum defignet , hinc elu-
cet , Germanos ceteros , Bavaros , Thuringos ,
Alamannofque , licet a Francis fuerint fuba-
ti , fua tamen quofvis lege vixifle , & non
fubditos , fed Francis pares habitos fuiffe ; quem-
€
adinodum & Saxones devicti fecundum Poe
tam Saxonem :
Hoc funt poftremo fociati fœdere Francis
Ut gens populus fieret concorditer unus
At femper Regi parens æqualiter uni .
Non miror JCtos , qui plerumque hiftoriam i-
gnorant ; fed miror etiam celeberrimum Schurz-
fleifchium in contrariam fententiam abiiffe, &
putaviffe , Alemannos & Bavaros impari con-
ditione in Francorum civitatem adfcriptos fuif-
fe . Centum enim argumenta illi opponere pof-
fem , fiquidem hic locus effet ,
( 2 ) Salecum Francum . ) h. e. Francum Sa-
lica iege viventem ; alii enim erant Franci ,
qui Ripuariam legem fequebantur .
(3 ) Caufam . ) Caufsa hic & in ceteris Le-
gis locis convenit cum Gall. chofe & Ital. cofa
& hoc , id quod , vel rem defignat .
(4 ) Reftare facit , ) h. e. fiftit , Gall. arrete
(5 ) Alacfacis . ) Eadem vox Tit. XVIII.
leg. 1. Alacfalthio , & leg. 2. falchio ; Titulo
yero
 44 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR ;
na ) (1 ) , VIIIM, den. qui faciunt folid, ce,
culpabilis judicetur ,
TITULUS XVII,
De exfpoliationibus * ,
I mortuum ante.
1. (V.) S ',quam
quis in
homerirem mittatur in fur
Ap. Herold. annexus eft hie Titulus præcedenti De ſuperventis.
vero XLV. leg. 4. alathfaltbeo fcribitur , at-
que femper de adfalitione , five invafione vio-
lenta dicitur . Nos habemus verbum anfallen ,
quo utimur pro Latino violenter affilire , ado-
riri , invadere , impetere . Hinc anafalchio red-
det verbum adfalierit , vel adfalire præfumfe-
rit . Atque fecundum hanc noftram reftitu
tionem omnes reliquæ Legis Salicæ in hoc ver-
bo commille corruptiones emendandæ erant ,
A fimplici fallen pro ruere vel irruere , adfa
lire etiam ufurpato , poterit nomen elle fal-
coni , avi rapaci , cujus præcipua virtus eft ,
fubito in ardeam irruere , eamque roftro acu-
to ferire . Poft literam in medio vocum po
fitam , vocali fequente , olim lubenter g infe-
rebatur . Sic apud Ulfilam walgan pro wehlen ;
falgan pro fellen ; melgan pro mahlen , & reli-
qua occurrunt . Exemplar Gvelferbytanum hic
reliquis corruptius eft , & alachtaco fcribit .
( 1 ) Via Lacina . ) Eadem locutio obvia eft
Tit. XXV, & Tit. XXXIV. leg. 2. qui etiam
de via lacina infcribitur , ubi editio Lindebro-
gii legit de viæ lacina , ut & Lex Ripuario
rum Tit. LXXXII. apud Heroldum . Sed Edi-
tio Lindenbrogiana Tit, LXXX. ibidem habet
de via lacinia , Ubique agitur de obftaculo , fi-
ve impedimento in via facto , Et commode in
Lege , quam jam exponimus , ubi Heroldus
habet , reftare cum ficit , aut alfalire præfum-
Jerit , Lindenbrogii editio præfert : adjalire vel
via lacinam ei facere præfumjerit . Id quod ve-
tus interpres Legis Longobardice , Salmafio
tefte , dos vertit . Et lacinoja veftis eidem
eft , barbare fatis . Cum autem fi-
gnificatio pateat , de voculis duabus viden-
dum , quales demum fint . Via eft ipfum La-
tinorum via , Gallorum voye , noftrum weg.
Lacina , litera c , ut k vel ch vel ༣ pronun-
ciata , fonabit lakina , lachina , lagina , & com-
mode in Concilio Tolofano a lacina formati
lachinones occurrunt . Verba illius apud Da-
cherium funt : Nullus etiam latrones , rupta-
rios , vel lachinones recipiat , fed ab omnibus ab-
jiciantur . Certe enim hic lachinones funt la
trones , qui in viis publicis tranfeuntibus infidias
ftruunt Lachina vero vel lacina idem eft ac
laging vel legung , pofitio , impedimentum , a
legen, ponere, impedire . Sic dicimus das hand-
werck legen , id eft , obftaculum ponere , impe-
dire profeffionem . Lagen funt pofitiones , infidia .
Hinricks van Alkmer Reyneke Vofs I. i . c. 4.
Wo vaken ghynk he umme de muren by nachte
Un leyde uns laghe myt groter achte .
Idem paullo poft :
Wente Reynke hadde uns gelacht fyne laghe, &c.
In Kiliani Dictionario Etymologico Belgico
wegh-laeghe , infidiæ , & weghlaeghen infidiari ,
fc. in via publica , olim denotate icitur . Vo-
cabularium Saxonicum anno 1421. fcriptum ,
quod eft in Bibliotheca Julia Infidie , lagin
ghe . Infidiari , anlagen . Infidiofus , lagenhaf-
tich . Hinc porro in eodem Vocabulario often-
tus. m. q. redditur , belaginghe . Unde clarum
eft , debere illam vocem derivari ab oftare ,
obftare . Paraphrafis Pfalterii Saxonica vetus
Pf. IX. He laghet den armen mit droghene, up-
tum expoliaverit , ( MALB, Chreo mosdo )
( 2) , M. DCCG. den. qui faciunt folid. XLV.
& in alia fententia MMD. denar, qui fa-
eiunt fol. LXII , cum dimidio , culpabilis ju-
dicetur ,
II. (VI.) Si quis hominem mortuum ex-
fodierit , & expoliaverit ( 3) , ( MALE.
Thur-
dat be ene gripe : infidiatur , ut rapiat paupe-
rem . Belegen veteribus eft obfidere . Reyneke
Vols lib. I. c. 14.
Kome gy nicht , gy uuerden belacht :
Wente de Konnynck wert komen myt macht ,
Undde umme beleggen yuwe buff,
Dat fulve Kaftel Malepertus .
Notkerus Pfalm. XVI. 11. Verba , Sicut leo
paratus ad prædam , & ficut catulus leonis, ba-
bitans in abditis , ita exponit ; alfo der uarigo
leuuo , der in uueida get , unde alfo fin iungo ,
der uerborgen liget unde laget . Ubi laget eft
idem ac infidiatur . In Confeffione peccatorum
Notkeriana pœnitens dolet , quod peccaverit
in fluochen , in gefehida , in lagonne , in drouun-
ga , in racha &c. Ab hoc igitur verbo legen ,
yel veteri lagan , fenfu impediendi , obfiden
di , vel infidiandi ufurpato , defumta eft for-
mula pofterioris temporis wegelagern , tranfe-
untibus in via publica obftaculum facere > vias
obfidere , & in tranfeuntes impetum facere , five
vie lacinam facere , vel infidiari . Wicbildum
Saxonicum art. 37. Noth und weglagerung umb
eines mannes ftraff und hausfuchung und unge-
richt , das an eines mannes leib gehet , die fol
man in handhaftiger that klagen &c. Gloffa Spe-
culi Saxonici art. 50: Doch foltu wiffen , dafs
vier fachen fint , umb welche ein man den an-
dern wol mag Schlagen oder tödten und bleibt
fein ohne wandel . Die erfte ift , als ob einer je-
mandes wege lagerte oder fonft auf ihn zufprün-
ge ihn zu befchädigen . In Handhabung des
Landfriedens Wormatia 1495. compofita titu-
lus eft; Von nacheylen auffrischer that undfeld-
lagern ; ubi verba huc fpectantia hæc funt :
Ob aber feldlægers , uberzugs , taglichs handels
oder ander gewaltiger that gegen den friedbre-
chern und ungehorfamen von noten feyn wird &c.
Hic feldlæger eft obfeffio campi , five quando
malefico , qui in campum fe recipit ubique
obftacula ponuntur , ne elabi poffit . Vides in
his weglagern & feldlagen idem effe , quod
Francorum via lacina : & lagern eft verbum
frequentativum a legen .
(2 ) Chreo mofdo . ) Eadem vox reperitur
Tit. LVIII. leg. 1. quamquam ibi cheomosdo
corrupte legatur . Pro mosdo autem ubique fcri-
bi debet mordo , quod clandeftine exfpoliaverit
denotat : & chreo eft cadaver , corpus mortuum .
Gloffa Rabani Mauri MStæ : Cadaver , brao .
Legis Salica Tit. LXXIV. infcribitur de Chreo-
diba , & de combuftione cadaverum agit . An-
glo-Saxonibus cadaver itidem breaw (vid. Ben-
fonii Vocabularium ) & Saxonibus reef idem
fignificat . Kiliano reuwen eft cadavera cura-
re , pollincere ; & reuwer , pollinator , qui cada-
vera lavat pa abolanus . Forte corvum hinc
rabe appellamus , a cadaveribus fcil. quibus
vefcitur fere folis . Pro chreo mordo Codex
Gvelferbytanus habet norebrer , ubi forte le-
gendum , cbreo rebero , ut cadaveris exfpoliator
Latine reddatur . Rauben enim , Sax. roven eft
exfpoliare ; & rauber , ræver , exfpoliator .
(3 ) Exfodierit expoliaverit .) Demortuos
Franci cum ornamentis fepeliebant . Gregorius
Turonenfis lib. VI. c. ult. Ablutumque vefti-
men-
 7

PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 45

Thurnichalt ) ( 1 ) , IIIм. qui faciunt folid.
c. culpabilis judicetur .
III . (VII.) Et poftea parentes ( 2 ) defun-
Ai , judicem rogare debent ut inter homi-
nes non habiter auctor fceleris ; & qui ei
hofpitium dederit , antequam parentibus fa-
tisfaciat , DC. den. qui faciunt folid. xv. cul-
pabilis judicetur .
IV. (VIII.) Si quis mortuum hominem
* Al. In aufa¸
aut in offo * ( 3 ) , aut in petra ( 4 ) , quæ
vafa ( 5 ) ex ufu , farcophagi dicuntur , fu-
per alium miferit MMD. den. qui faciunt
folid. LXII . & dimidium > culpabilis judi-
cetur
V. (IX.) Si quis Ariftatonem ( 6) fuper
hominem mortuum capulaverit , de unoquo-
que DC. den. qui faciunt folid. xv. culpabi-
is judicetur .
VI.

༡ ༢ ༽༡
mentis melioribus induit , Idem Gregorius lib. ro LVIII. legitur in naufo . Gloffa Pithoea-
VIII. c. 21. Sepulta eft cum grandibus ornamen- næ : naufo, farcofago ligneo . Bignonius farco-
tis multo auro . Et paullo poft : Detexerunt phagum Gallis fuis nau &noue dici afferit . Gre-
fepulchrum , tollentes & auferentes omnia orna- gorius Turonenfis de Gloria Confefforum San-
menta corporis defunti . Cum majores noftri ta corpora pallis ac naufis exornata comme-
adhuc gentiles effent , quæcunque ipfis cara morat Quamquam hic nec vulgo male lega-
erant , cum iifdem condebantur . Nummi e- tur palliis & mappis . Noffo fcribitur in Leg.
tiam & alia pretiofa addebantur . Ita in tu- Henrici I. Regis Angl. c. 83. Dictus autem
mulo Childerici Regis prope Tornacum cen- ita videtur farcophagus a fimilitudine cymba,
tum nummi aurei , ducenti argentei , caput que a Gallis aliquando nau , a Burgundioni-
bovinum aureum , trecente apes aureæ , an- bus nay vocatur .
Aulus & filamenta aurea &c. inventa fuerunt . ( 4 ) In petra . ) H. e. in farcophago lapideo .
V. Chiffletii Anaftafis Childerici , & Mabillo- ( 5 ) Vafa . ) Vas medii ævi authoribus pro
nii Differtatio de antiquis Regum Francorum farcophago ufurpatum eft . Gregorius Turonen-
fepulcris in Memoriis Academicis elegantio fis lib. I. Mirac. c. 89. Factum eft autem , ut
rum litterarum Parifien. Tomo II. impletis diebus in Bafilica S. Vincentii fepelire-
( 1 ) Thurnichalt . Guelferbytanus Codex ha- tur , in qua ipfe fibi vivens vas depofuerat .
bet turnicale . Infra Tit. LVIII. thurnichale & ( 6 ) Ariftatonem. ) Plerique commentatores
turnichalis fcribitur . Chalt & chale , compofi- hoc vocabulum de pallis , palliis & ftragulis
tionem defignat . Turni vox Gallis & Germa- defunctorum tumbis & monumentis impofitis ,
nis communis eft , & monticulum, collem cacu- exponunt . Sed errant ; quod enim additur ver-
minatum & rotundum , quales fepulcrales e- bum capulaverit , hoc indicio mihi eft , arifta-
tiam effe folent , denotat . P. Gaffendus in No- tonem ex ligno fabricatum , & ftructuram fe
titia Ecclefiæ Dinienfis p. 18. Chartam af- pulcro impofitam fuiffe . Lex Salica editionis
fert in qua legitur : Quod poffit emere feu Lindenbrogianæ vel Pithoeana Tit. LVII. leg.
acquirere hofpitium five locum ad ædificandum , 3. habet : Si quis Ariftatonem , id eft , fapulum
ubicunque voluerit , in civitate Dignenfi , dum fuper hominem mortuum capulaverit . Heroldi
modo extra torum feu montem vel fortalitium , vero editio , quam nos hic explicamus , Tit.
Anaftafius in Hift. Ecclef. p. 148. Theophanis LVIII. leg. 4. hoc loco ponit : Si quis Cheri-
verba *** T * * vertit, Omnes ma- Raduna fuper hominem mortuum capulaverit
ritimos toros id eft aggeres colles ac monticu- Jam Aaplum , quod tanquam fynonymum ari-
los . Apud Guil. Tyrium , Jacobum de Vitria- ftatonis affertur , fignificat erectum , ftatutum ,
co , Matthæum Parifienfem & alios vox toro , conftitutum , ftatuam , ut infra fufius expone-
toronus , tyronus pro colle & monte fæpius oc- mus . Et richten itidem apud nos eft erigere ,
currit , & Cangius exempla in medium pro- dicimufque ein haus richten , erigere ædificium
fert , quæ non exfcribimus . Taurifci populi vel domum . Inde derivatur vetus riftan , ri-
olim & Taurini hinc dicti videntur , monto- ften , erigere , quod præcipue de lapidibus fu-
fam regionem incolentes . Et in Stiria , quæ pra fepulcra erectis in Monumentis Danicis
eft regio veterum Taurifcorum , plurima loca apud Wormium ufurpatur . Sic e. gr. Lapis
in taurn exeuntia adhuc cernuntur . Chaldæis Tirftedenfis incipit Asradr auk Hiltuur risthu
quoque tefte Petro della Valle T. II. Ep. 1. fein thenfi &c. h. e. Asraderus & Hilturus e-
tor mons audit , unde Tauri montis in Aſia rexerunt lapidem hunc . In pronunciatione au-
celeberrimi nomen . Turnichalt ergo eft com- tem vulgo olim a præponebatur vocibus ab r
pofitio monticuli fepulcralis , five tumuli disje- incipientibus . Sic Anglo-Saxones arethan pro
cti & exfpoliati . Super mortuos enim tumu- richten , erigere ; arifan pro rifan , riſen , fur-
los & monticulos aggeftos fuiffe olim , infra gere , apud Benfonium , dicunt . Nos etiam
doçebimus . Monticulorum autem loco , cum errichten pro erigere habemus , quod olim ar-
cultiores & ditiores fierent Franci, turres, aut rihtan fcriptum fuit . Tatiani Harm . Evange
potius turriculas vel pyramides fuper fepulcra lica c. IV. 14. Inti arrihta born beili uns ; &
conftruxerunt . Gregor. Turonenfis de Gloria erexit cornu falutis nobis . Ab hujus præterito
Martyr. T. I. c. 72. Alius fuper fepulcrumfan- arrichtet vel ariftet , Latina terminatione da-
tum ( Dionyfii calcare non metuens , dum CO- ta , prodit ariftatum & fubflantivum ariftato ,
lumbam auream lancea quærit elidere , elapfifque quod eft erectum , confitutum , fiatua , monu-
pedibus ab utraque parte , quia turritus erat tu- mentum , ftaplus . Scio Wendelinum ariftatonem
mulus , compreffis tefticulis , lancea in latera de- interpretari Eerefaet , h. e. honorarium decus ;
fixa , exanimis inventus eft . Chrifti fepulcrum , fed moribus fimplicibus veterum adverfatur
in veteri Miffali tempore Conradi Salici Imp. hæc locutio . Longobardi multum ex moribus
defcripto & picto , Helmftadii turriforme de- Francorum tenebant , ab uno populo , Germa-
lineatum quoque me vidiffe memini . Eft er- nis nempe , orti . De horum fepultura , quæ
go turnichalt proprie compofitio tumuli. Paullus Diaconus lib. V. cap. 34. habet , non
( 2 ) Parentes . ) Parentes, Gall. parens , funt parum noftrum hunc locum illuftrant . Verba
fanguine proximi , agnati , cognati , qua voce ejus funt: Ad Perticas autem locus ipfe dictus
jam Salluftius hoc fenfu ufus eft . eft , quia ibi olim pertice , id eft , trabes erecte
( 3 ) In offo ) Tiliana & Pithoeana editio feterant , que ob hanc cauffam juxta morem Lan-
habent in noffo , ut & Mss. noftra . Titulo ve- gobardorum poni folebant . Si quis enim in ali-
quam
 UI OR
46 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQ ;

VI. (X.) Si quis hominem dormientem
expoliaverit , ( MALB. Chreo mosdo ) ( 1 ) ,
IIIIM. den. qui faciunt folid. c . culpabilis
judicetur .
TITULUS XVIII.
De eo qui villam alienam adfalierit ( 2 ) .
I. I quis villam alienam adfalierit , ( MALB.
Alac Faltbio ) ( 3 ) , M. CC. den. qui fa-
ciunt folidos xxx. culpabilis judicetur .
II, Si quis villam adfalierit alienam , &
ibidem oftia fregerit , canes occiferit aut
hominem plagaverit ( 4 ) , vel in carro ali-
quid exinde duxerit , ( MALB. Turpha fal-
chio ) ( 5 ) , VIIIM. den, qui faciunt fol , cc.
culpabilis judicetur .
1
* Al. Ingenuum hominem furtu . ** Al. Supervensi ,
III. Et quidquid inde abftulit , in locum
reftituat , & quicumque in ejus contubernio
fuiffe convicti ** fuerint , unufquifque eorum
MMD. denar. qui faciunt folid, LXII . & dis
midium , culpabilis judicetur .
TITULUS XIX,
De incendiis,
I. I quis cafam quamlibet , intus dor
mientibus hominibus incenderit ei
cujus cafa eft, ( MALB. Andebau ) ( 6 ), MMD.
( 7 ) den. qui faciunt folid . LXII. & dimi-
dium
dium , culpabilis judicetur , excepto capi-
tale & delatura . Illi vero qui exinde eva-
ferint , unufquifque ex ipfis eum mallare de-
bent , per Malberg feu Landevevas ( 8 ) ;
&

quam partem , aut in bello aut quomodocunque pro villa apud fe habuerunt . Tatiani Harmo❤
extinctus fuiffet , confanguinei ejus intra fepul- nia Cap. CLXXX. 1. Tho quam ther Heilant
chra fua perticam figebant , in cujus fummitate in thas thorf, thas thar giquethan ift Getſema-
columbam ex ligno factam ponebant , que illuc ne; Tunc venit Jefus in villam , quæ dicitur
verfa effet , ubi illorum dilectus obiiffet ; fcili- Getfemane . Iden Cap. CC. 5. Quementan fon
cet , ut fciri poffet , in quam partem is , qui de- thorf; venientem de villa .
functus fuerat , quicfceret . Ita apud Francos (6 ) Andel au . ) De incenfione domus hic.
quoque auream columbam in fepulchro S. Dio- agitur , uti leg. 7. ubi Saldeban ponitur , de
nyfii apud Gregorium Turonenfem lib. I. c.72. incenfione fpicarii ; & leg. 8. ubi eft Saldeba
invenimus . Teftamentum Perpetui Ep. Turo- & leosdeba , de incenfione fcuriæ & haræ . Ti-
nenfis apud Dacherium Tom. V. columbe ar- tulus LXXI de bafilicæ incenfione tractat, &
genter ad repofitorium meminit . Nota præte , ibi quoque tibio extat . Nam ita legendum eft
rea , infra pro ariftatone legi cherifiaduna , de pro tidio . Titulus LXXIV. de Chreodiba in-
quo fuo loco . fcribitur , & de incenfione cadaveris agit . Un-
( 1 ) Chreo mofdo . ) Leg. Chreo mordo , quod de concludo , dela , diba , dibio , debau & de-
paullo ante expofitum eft . Quamquam hæc lo- ban reddere verbum Legis incenderit . Nos fi-
cutio huc non pertineat , nifi dornientem , bilo præfixo verbum habemus fæven , accen-
tanquam corpus mortuum confideratum di- dere , calefacere : unde tube , hypocauftum for-
cere velit , cujus & fpoliatio eadem mulcta matum , cujus nomen jam Palladio notum fuit .
luitur . Idem occurrit in Leg. Alamann . c. 81. §. 3 .
( 2 ) Adfalierit . ) Vide fupra ad Tit. XIV . ubi Codices Metenfis & Corbionenfis tubam
leg. 1o . dicta . Adfalitio huiufmodi violenta loco vulgati ftula ponunt . Bohemis topiti iti-
frequens fuiffe videtur apud Francos . Unde dem calefacere , unde Toplicenfibus thermis ap-
& qui inimicos habuerant , cum iis aliquando pellatio . Apud Græcos etiam pro accen
pacifcebantur , ut ab adfalitione eoruin tuti dere reftat Nos itaque & verbum deban pro
effent ; fibique etiam fcripto fecuritatem con- incendere olim habuiffe concludo . An , quid
firmari faciebant . Formula inter Andegaven- effe debeat ? ex Codice Gvelferbytano appa-
fes quinta fecuritatem defuperfallicione , ut vo- ret , ubi hic legitur : Sel ane effefa , & mox :
cat , hanc proponit : Dum non eft incognetum , Sl ane effa Non dubito enim efffa & effa ex
qualiter aliqus homo , nomen illi , aliquo homi- deba vel deffa corrupta effe . Sel ane autem
ne , nomen illo > mallavit de res fuas , & ipfe
clariffime domum quamlibet nobis reddit . Paul-
illi male ei exinde numquam feciffit . Proinde lo poft fal & fel denotare domum demonftra-
ipfi illi ante bonis hominibus convenit , ut hanc bimus . Et ane eft noftrum ein , quilibet , quod
epiftolam facere deberit , ut nullo umquam tem- an olim elatum vel mille exemplis , fi opus
pore contra ipfo agere non præfumat . Quodfi illi, effet , probari poffet . Verbotenus itaque ver-
aut aliqua perfona ad vicem fuam ipfa caufa ba, cafam quamlibet incenderit, reddita funt in
refultare præfumpferit , foledus tantus inter tibi :
Malbergo Sel vel Sal ane deba . Cum hæc
fifco componere debiat , & quod repetit vin- fcriberet amanuenfis flupidus , andedam vel an-
dicare non valeat , hac fecuritas firma per- deuam forte in mente habuit , quod fuit ma-
maneat . joribus noftris inftrumentum ferreum ad com-
(3 ) Alac Falthio . ) Lege anafalchio, & vide modius incendenda ligna . Alfricus : Andena
fupra Tit. XVI. leg. 4. explicationem , quam vel tripes , brandifen . Plura apud Cangium .
dedimus . Occurrit in Capitulari de villis, & præfixo ei
( 4 Plagaverit . ) H. e. verberaverit vel vul- Breviario , ubi andeda fcribitur . Sed ego , ut
neraverit . Vid . Cangius . Hinc Gall . playe , verum fafear , vocabulum hoc ex andeba Ger-
vulnus . manico a non intelligentibus corruptum puto .
( 5) Turpha falchio . ) Hoc itidem reddun- Si enim fic fcribitur , inftrumentum incenfo
tur verba , villam adfalierit , ut Tit. XVI. de- rium proprie nobis reddit , & res rei convenit ,
monftravimus . Prius illud turpha eft ipfa vox ( 7 ) Alias MMDC, den. ) Recte a Wende-
noftra dorf , villa , pagus . Menagius plura lino emendatum eft : MMD . den.
Normannicarum villarum nomina in torp e- (8) Landevevas . ) Tit. XX. & XXI. inve-
xeuntia oftendit , quæ Huetius a Saxonibus il- nitur Landovevas . Land eft terra , patria , re-
lata putat ; fed poflunt etiam a Normannis , gio , regnum , unde apud Paullum Diaconum
imo & a Francis orta effe . Omnes enim dorf 1. 1. c. 19. Rugiland interpretatur Rugorum pa-
tria,
 |
PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 47

& 1111M . denar. qui faciunt folid. c. cul-
pabilis judicetur unicuique eorum .
II. Et quidquid ibi perdiderint , in lo-
cum reftituatur ,
III. Si aliqui ibidem remanferint ( 1 ) ,
( MALB. Leudi ) ( 2 ) , IIIIM. den. qui fa-
ciunt fol. c. culpabilis judicetur .
IV. Et ille qui incendium mifit , paren-
tibus uniufcujufque defuncti VIIIM. den. qui
faciunt folid. cc, culpabilis judicetur •
V. Secundum Legem Salicam hoc con-
venit obfervare , ut quicunque domum alie-
nam arferit ( 3 ) , & is res , quas liberave-
rit , non habuerit ubi reponat .
VI. Si in Mallum vocatus fuerit , & is
qui vocatus eft non venit , fi eum aut in-
firmitas aut Ambafcia dominica detinuerit ,
vel forte aliquem de proximis mortuum in-
tra domum fuam habuerit , per iftas Sumis
fe poterit homo excufare ; alias de vita com-
ponat , aut cc. fol. culpabilis judicetur
VII. Si quis Spicarium ( 4 ) aut Macha-
lum ( 5 ) cum annona incenderit , ( Malb.
Saldeban ) ( 6 ) , MMD . denar. qui faciunt
fol.

tria , atque in Adnunciatione Caroli Calvi c. 5. tudo populi five hominum . Idem lib. III. c. 12 .
regni invafio dicitur lantweri Eva porro le- & lib. IV. c. 8. liutflam pro bominibus ufurpat
gem defignat . Capitulare de Partibus Saxoniæ & nobis leute funt homines . Hinc & leudis &
c. 7. Omnia tripliciter faciant reftaurare , & fe leudum adhibetur pro compofitione hominis oc-
cundum eorum euva componere . Ibidem c. 10. cifi , quæ alias & werigildum dicitur . Veteres
de malefactoribus , qui vita periculum fecun- Gloffa apud Cangium : Leudum, compofitio five
dum euva Saxonum incurrere debent . Eadem Widrigild . Gloffa Helmftadienfes : Leudus ejus
vox euva pro lege in Legibus Bajoariorum , jacet finitus, id eft weregildus . Lex noftra Tit.
Alamannorum , Longobardorum , & Capitula XXXIX. leudem , & Tit. XLV. leg. 16. leodem
ribus Caroli M. occurrit . Vid. Lindenbrogii vocat . Lex Anglorum Tit. VI. leg. 5. Ad
Gloffarium , Sirmondi Notas ad Capitul. Edit. quemcunque bæreditas terra pervenerit , ad iftum
Baluz. p. 776. & ipfius Baluzii notas ad eadem veftis bellica , id eft , lorica , & ultio proximi ,
Capitular. p. 1186. Goldaftum item in Notis folutio leudis debet pertinere . Lex Salica
ad Parænetica . Gloffa Rabani Mauri Mss. edit . Lindenbrogianæ Tit. XXXVII . leg. 8. Si
teftamento , euu . Gloffa Lipfiana : Euua , lex . fervus ingenuum hominem occiderit , ipfe homi-
Euun , lege . Euuenlari , legislatorem . Gloffa cida pro medietate compofitionis hominis parenti-
Keronis : lex , euro . Lege evv . Compofitum bus tradatur , aliam medietatem dominus fervi
hinc Landeveva vel potius Landeserva denotat fe noverit foluturum , aut fi legem intellexerit,
Legem patriam , quam nos fimili modo landre- potuerit fe obmallare , ut leudem non folvat . Eo-
cht vocamus . dem plane modo ibidem Tit. XLIII. leg. 11 .
(1 ) Si aliqui ibidem remanferint . ) Germa- & Tit. LV. 6. 7. Capitulare triplex anni 808.
nifmus eft. Latine exprimendum effet : Si ali- c.2. Et fi de morte evaferit , ipfe ipſam liudem
qui ibidem mortui fuerint : nos enim verbo recipiat , & liber poftea remaneat . Plura exem-
bleiben , manere , remanere , utimur de mor- pla non congero , cum apud Cangium evolvi
tuis in incendio , aqua , vel bello . poffint .
( 2 ) Leudi . ) Locutio hæc extat etiam hu- ( 3 ) Arferit . ) I. e. fecerit , ut ardeat , vel
jus Tituli leg. 9. item Tit. XXII. leg. 1. & incenderit .
Tit. XLIV. leg. 1. & 6. Ubique compofitionem ( 4 ) Spicarium . ) Belgis Spiicker , nobis fpei-
pro homine occifo notat . Obferves autem Leu- cher , olim horreum five locus recondendis fe-.
des apud veteres effe eos , qui fub Principis getibus deftinatus , atque a fpicis dictus . Pi-
cujufdam jurifdictione funt , five , qui ductum thæus ex veteribus Gloffis fpicarium horreum
Principis cujufdam fequuntur . Unde a noftro cum tecto , macholum vero horreum fine tecto
leiten vocem hanc derivatam apparet . Grego- interpretatur . In Ms. uno Guelferbytanó Spi-
rius Turonenfis lib. IX. c. 20. Leudes illi qui garium exaratum eft . Jam fignificat quamcum-
domno Guntchranno poft tranfitum domni Chlo- que cellam penariam > armamentarium grana-
tarii facramenta præbuerunt . Appendix Grego- rium , horreum . Belgis foutfpiicker , cella fala-
rii cap. LIV. Chlotarius cum proceribus & leu- ria , falina . Vox hæc in Breviario rerum fi-
dibus Burgundia Trecaffinis conjungitur . Eadem fcalium Caroli M. & apud alios veteres fre-
cap. XLI. Burgundia barones vero tam Epifco- quenter obvia eft .
pi , quam cæteri leudes timentes Brunichildem . (5) Machalum . ) Pithoeo horreum fine tecto .
Gefta Regum Francorum cap. 13. Vivat Rex , Campanis in Gallia machau · Reliquæ editio-
qui tales habet leodes . Charta Dagoberti Regis nes hic macholum fcribunt , & unum ex Mss.
apud Browerum lib. VII. Annal. Treviren- Guelferbytanis moffolum .
fium : Manu id propria cum luidis noftris fub- (6 ) Saldeban . ) Sal eft domus vel ædes cur-
ter firmavimus . Plura alia loca prætereo apud tis præcipua . Lex Alemann . c. 8t . Si quis fum
Gloffographos videnda Nobis vulgo leute , per aliquem focum in nocte miferit , ut domum
olim liuteo , & Anglofaxonice leoth denotat ejus incendat feu falam , XL. folidis componat .
populum . Kero : populi , liuteo . Gloffa Rabani Si enim domum infra curtem incenderit , X11.
Mauri Mss. Tyri , liuti . Eædem : Argivi , liu- folidis componat . Lex Longobard. lib. I. Tit.
ti; fpecie fcilicet pro genere pofita . In Ifido- XI. Si quis fervum alienum bubulcum de fala
ri fragmento fimiliter liudi pro populo poni occiderit , componat folidis XX. Si quis fervum
tur pag. 246. 247. 258. 269. & in Notkeri Pfal- alienum rufticanum , qui fub maffario eft , occi-
terio Pfalm . XIII . 4. & 5. Gloffa Junianæ derit , componat folidis XVI. Ibidem notanter
Liutkifemine , cætu Eædem Liutpaga , beim legitur : Si quis Porcarium , aut caprarium feu,
Arit , feditio . Liutftal , beriuuabta , ftationes armentarium occiderit , magiftrum tamen , com-
Liutzorahto , publice . Hymnus Francicus XXI. ponat folidis XX. De illis vero Paftoribus dici-
5. Liutkaëlilentot ; plebs captivata . Hymnus mus , qui apud liberos homines fervierunt , de
XVII. 2. Inaliemo liute ; in univerfo populo . fala propria exierunt . Ex quibus clarum , fala
Idem vocabulum deinde pro homine in genere defignari liberi hominis vel domini habitatio
adhibitum eft. Otfridus lib. IV. c. 5. Thio for- nem . Synodus Ravennatenfis anni 877. c 17.
doron liuti ; homines qui ante erant . Ibidem : Cortes , maffas, & falas . Ottonis Imperatoris
Gab antuuurti ther liutfcar , refpondebat multi- diploma apud Ughell. Ital. Sacr. T. VII. p.
1294.

• PACTUS LEGIS SALICE
48
fol . LXII . cum dimidio , culpabilis judicetur .
VIII. Si quis Sudenn ( 1 ) cum porcis ,
fcuriam ( 2 ) cum animalibus vel fœnile
incenderit , ( MALB. Șaldeba ( 3 ) leosdeba )
(4 ) , MMD. denar. qui faciunt folidos LXII .
& dimidium , culpabilis judicetur ."
IX. Et fi aliquid non remanferit ibidem ,
( MALB . Leudi ) VIIIM . denar. qui faciunt
Al . Bicha, bitches.
1294. Hæc fupra dicta petia de terra cum cafa ,
quod eft fala . Plura exempla Cangius habet .
In Decreto Taffilonis §. 14. Jalifuchen inter-
pretatur domifcrutinium . Notat Rudbeckius Joh.
XI. v. 23. porticum Salomonis in Codice Úlfi-
la verti ubizali , pro quo Junius & Stiernhiel-
mius erronee legerunt ubizuai . Pro domo Dei
five templo occurrit fæpius in Notkeri Para-
phrafi Pfalterii , Pf.X. 4. Diu glougibijela ift go-
tes fal , anima fidelis eft Dei domus vel tem-
plum . Pf . XLVII . 10. Die gotes fal heizent ;
qui Dei templum audiunt . Pf. XXXIV. 8. Di-
Jer Sprah , ib zefore daz gottes fal , unde in
drin tagen uuidir zimberon ihiz ; Hic ait , me
deftruere hoc Dei templum , & tribus diebus
idem me reædificare . Pf. XVII . 8. Unde fone
demo finemo heiligen fali uernam er mina fim-
ma ; Et exaudivit de templo fuo vocem meam .
Pfalm. XXVIII . 2. Petet in finemo jala ; ado-
rate in atrio ejus . Ut hic pro princi , e ædis
parte fal accipitur , ita idem Notkerus alibi
diminutivum felida pro quavis manfione, quod
& Otfridus facit , ufurpat . Pf. XXX. 21. Ze
eigenenfeledon ad propriam habitationem . Pf.
XXXII. 14. Fone finero felida , die er gareta ,
fab er de præparato habitaculo fuo refpexit
Pf. CXVII, 16, da dere rehten felida fint ; in
tabernaculis juftorum . Pf. CVI. 7. Zuo dero
burc dero euuigun felidon ; in civitatem æter-
næ habitationis . In Gloffis quoque Lipfianis
Salethu eft tabernaculum ; unde nos zelt potius
quam a tenta fecifle ftatuo . Apud Tatianum
pro manfione etiam reperitur : cap. CLXII. 1 .
legitur : In mines faters bufe managofelidafint ;
In domo patris mei manfiones multæ funt .
Cap. LI. 2. apud eundem pro nido adhibetur
in his verbis : Fohun habent loh ,, intibimiles
fugala felida; vulpes foveas habent , & volu-
cres coeli nidos . Selida autem hoc cum cete-
ris diminutivum a fal , domus ; fal vero ipfum,
fibilo folum præpofito idem cum al , quo pro
domo Dei antiquiflima Harmonia Cottoniana
atque etiam Lex Salica inferius utitur , mihi
effe videtur . Derivandum ergo effet ab ho-
len , balen veteri & Saxonico , quod Germani
balten enunciant , & vulgo jis continere , fer-
vare , fignificat ; ut effet proprie locus , qui
continere , atque ab injuriis aeris & tempefta-
tum tutos fervare homines poteft . Deinde pro
domo majori five de Principali vel Regali in
ufum venit . Ita legitur in Breviario rer. Fif
cal. Caroli M. Invenimus in Anapio fifco do
minico Jalam regalem ex lapide factam optime ,
Cameras III. folariis totam cafam circumdatam ,
cum pifililus XI. infra cellarium I. porticos II.
Alias cafas infa curtem ex ligno factas XVII,
Ampliflime igitur jam demonftratum eft ,Jak
effe domum berilem live præcipuam in curte .
Saldeba ergo , quod & hujus Tituli leg. 8. pro
falbeba reftituendum eft , erit idem ac domum
pel manfionem incenderit . Ultima locutionis pars
deba poterit & debo fcribi : unde hic in leg. 1 .
cernitur debau , Gallico more au pro o pofito .
Ultimum vero u ab amanuenfi ofcitanter in
verfum atque in n mutatum deban illud , quod
Reituen
in lege prafenti legitur , reperit , Reitituen-
T
ANTIQUIOR ,
folid . cc. culpabilis judicetur , excepto car
pitale & delatura .
X. Si quis cuncida ( 5 ) alienam capula-
verit , ( MALB. Bila ) ( 6 ) , DC. denar. qui
faciunt folid. xv . culpabilis judicetur
XI. Si quis vero cuncida vel fepe in,
cenderit , ( MALB. Bica ) DC. den. qui
faciunt folidos xv. culpabilis judicetur .
T 1:
dum ergo & hic eft faldebau vel faldebo .
( 1 ) Sudenn . ) Haram . V. fupra ad Tit. II.
leg. 3:
(2 ) Scuriam. ) Stabulum ; unde Galli fuum
ecurie de ftabulo equorum ufitatum habent ,
Proprie eft locus tectus . Schur enim Saxoni-
bus adhuc audit quivis locus , ubi aliquid ab
injuria aeris defendi & tegi poteft . In Lege
Alemannorum fcuria & granea tanquam co-
gnata ponuntur . Nobis adhuc fcbeure & cor-
ruptius Jcheune eft horreum . Apud Tefchen-
macherum in Annal. Clivenfibus occurrit Ge-
rardus Schurerius alias ab Horreo dictus , A-
dolphi & Joannis Clivia Ducum Secretarius
qui Chronicon fcripfit , in quo Principum Cli-
venfium & Markenfium originem & fuccef-
fionem ufque ad annum 1452. deduxit, idem
Dictionarium Latino-Germanicum & Germa-
nico- Latinum confecit , quod Teutonifiam in-
fcripfit , aliquoties & in hoc opere a nobis ci-
tatum . Nec incongrue de ftabulo & horreo
una vox adhibetur , utriufque enim ufum has
bet , & cum in fuperiori fua parte contineat
fruges & foenum , in inferiori animalia adhuc
collocantur . Gloffarium Lindenbrogianum , Scu-
ria , ubi manipuli vel fænum reponitur , fcura མ
( 3 ) Saldeba ) Videtur hoc ex præcedenti
periodo huc translatum fuiffe , atque ita alie
no loco flare .
(4 ) Leofdeba . ) Cum in Suevia agerem ,
fæpius audivi fuem ibi laos dici . Megiferus in
Dictionario Polyglotto : Sus Germ . Schwein,
Jauw , moor , loos , Pictorius in Dictionario Hel-
vetico-Latino : Loos , porca , ein mutter-fchwein,
mor , fcropha . Unde clarum eft per Leosdeba
reddi Germanice : porcos incenderit .
( 5 Cuncida . ) Hic eft , ut recte Wendeli
nus exponit, fepimentum , quod fit circum a
gros ac fundos , cum leviter femicafa virgulta.
proclinantur , implicanturque invicem perpe
tua textura , eaque interim fuccrefcente, quod
firmiffimum eft fepium genus . Nos talem con-
cidam in Saxonia knick , ab infractione , & in-
curvatione virgultorum , & alio nomine He
cke , bagen , bayn ab hauen vel backen five in-
cidendo vocamus . Alia exemplaria habent :
concifam vel fepem ( quod & leg. feq. extat )
atque ita explicationem addunt . Monachus S..
Gallenfis in Vita Caroli M. lib. II. c. 2. In-
ter quorum confinia plantabantur arbufcule , qua
ut cernere folemus , abfciffe atque projectæ co-
mas caudicum foliorumque proferunt . Concides
interim & concija etiam apud veteres ufur-
pantur de arborum everfarum ftrage , itineri
præcludendo , quod nos ein verbau nominamus .
( 6 ) Bila. ) Sequenti paragrapho idem fcri-
bitur Bica : & Heroldus in aliis exemplaribus
Bicha & Biggeo inyenit . Ego vero ubique bi-.
ca , bicha , biggeo , legendum, omnino cenfeo .
Indago enim five concida , quæ nobis begge ,,
becke , bage dicitur , olim etiam bege vocata.
fuit , uti ex nomine fluminis Hegidora apud
Rheginonen videmus , quod proprie indaginis .
portam fignificat , & flumini inditum eft a
tranfitu per indaginem , quæ illi prætenfa a
Danis erat . Indagines enim eo tempore mu
ro-
 PACTUS LEGIS SALICE
TITULUS XX .
De Vulneribus ,
I. & rit , & exinde offa exierint , ( MALB. Char-
ST quis alterum voluerit occidere
S'colpus ( 1 ) præterfallierit , ( MALB.
feu Landovevas ) , MMD. den. qui faciunt
fol. LXII . & dimidium , culpabilis judicetur .
II. Si quis alterum de fagitta toxicata ( 2 )
percutere voluerit , fimiliter ( MALB. & rebro exierint , ( MALB. Aude afenus ) ( 6 ),
caufam fuperius convenit obfervare .
III. Si quis hominem plagaverit ( 3 ) , &
fanguis ad terram cadit , & ei fuerit adpro-
batum , ( MALB. Charfrido ( 4 ) *
* ) (( 5 ) , DC,
Tom. II.
* Al, Leodardi .
rorum & vallorum loco ponebantur . Ex hege
factum eft biga & reliqua , quibus Malbergus
Jepem & concidam Germanice appellavit .
( 1 ) Colpus. ) Gloff. ictus , & reftat hoc fen-
fu apud Italos colpo , & apud Gallos coup . Hif-
pani dicunt golpel, & Græci recentes corruptius
pros . Pithoeus & Bignonius a colaphus de-
rivant . Sed errant , Germanicum enim eft.
Habemus nos verbum kloppen , klopfen , acri-
ter ferire ; inde venit kolbe , clava , fuftis ma-
jor , & barbarum colpus , ictus . Recurrit fub
hoc Titulo leg. 7. Formula veteres apud Bi-
gnonium c. 29. Hic juro • . • quod bomo ali-
quis ... cum armis fuis fuper me venit col-
pus fuper me mifit , fic mihi dominus dire-
Bum dedit ego ipfum de armis meis percuff ,
tales colpas ei dedi , pro quibus mortuus eft .
In Formula Andegavenfi VI. corruptiffime hæc
Vox cobebus pro colebus , colpus , fcripta eft .
Verba ejus ita habent : Dum non eft incogni-
tum , quia ante bos dies aliquos bomo nomen il-
li, litem in via publica aput illo ei babuit &
cobebus fuper eum ipfi illi pofuit : fic taliter con-
venit ipfius homo admediantis bonis hominibus >
ut bunc fecuritate ipfus bomo de ipfus cobebus
feu de ipfa lite , quem aput mihi abuit , fa-
妃盒
cere deberit &c. Lex Salica inferius Tit. XLIII.
leg. 1. feq. pro colpus fcribit etiam colaphus .
(2 ) Sagitta toxicata . ) Evolvantur , quæ hic
annotavit Hier. Bignonius apud Baluzium Ca-
pitular. p. 835.
(3 ) Plagaverit . ) Plagas intulerit , vulnera-
verit .
( 4 ) Charfrido . ) Frido eft fredum , & ipfum
noftrum friede ; fed eo fenfu ufurpatum , ut
fignificet compofitionem fifco debitam , qua a Re-
ge vel magiftratu fecuritas & pax obtineatur ,
ob crimen admiffum deperdita . Vide , que
notavimus fupra ad Tit. XIV. leg. 5. In Co-
dice Guelferbytano leg. 4. & 5. ubi de plaga-
tione in capite agitur , legitur chicofrit . Cum
vero nobis geck fit officulum cranii pone utram
que aurem , puto gecs , vel gicsfrit effe left bu-
jus officuli compofitionem . Idem leg. 6. ubi de
inteftinorum læfione fermo eft , & Tit. XXVIII.
lege ultima . five , fecundum exemplar noftrum
Tit. XXXII. leg. 17. ubi de caftratione dici-
tur , utitur verbo gasferit , quod ego corru-
ptum exiftimo ex watsfrit , quod inteftinorum
leforum compofitionem denotat . Galli enim w
noftrum fuo g exprimunt , & t ante facilli-
me in pronunciatione a fequenti confona ab-
forbetur . Char , fi Gallico more efferatur, fchar
fonat , & incifionem five vulnus fignificat .
Scheren eft fcindere , unde ſckere , inftrumen-
tum ciforium . In Lege Alamannorum Cap.
LX.leg.3 . auris abfciffio redditur orfchardi . In
Lege Bajuariorum Tit. III. c. I. §. 4. venæ
percuffio athargrati vocatur ; ubi legi debet
atargarti vel atarfcharti . Ibidem auris abfciffio ,
ANTIQUIOR . 49 f
den. qui faciunt folid. xv. culpabilis judi-
cetur .
IV. Si quis hominem in capite plagave-
frido ) MCC. den. qui faciunt folid. xxx .
culpabilis judicetur .
V. Si quis hominem ita plagaverit , ut
cerebrum appareat , & tria offa defuper ce-
MDCCC. denar. qui faciunt folid. XLV. cul-
pabilis iudicetur .
VI. Si vero intra coftas aut in ventrem
ita ut vulnus ad interanea ( 7 ) pervenerit
E & fem-
lidifcarti vertitur , & lidi illud noftrum glied
eft . Nobis fcharte , crena dicitur . In Gloffario
Ms. Rabani Mauri rafi vertitur fcar. Charfri-
do hinc verbotenus & hic & paragrapho fe-
quenti eft compofitio vulnerationis .
( 5 ) In calce , Leodardi . ) Vide fupra ad Tit.
VI. leg. 1. quæ monuimus .
( 6 ) Aude afenus . ) Prior vox neque haut ,
cutis , neque baubt , caput , reftitui poteft ,
quanquam fenfus congrueret . Veteres enim
bud & bubet fcribebant . Litera a in b mutata
( quod fi majufcula fcribitur , facile fieri pot-
eft ) ipfum bude adeffet . Sed ita cutis aper-
tura five vulnus nominatetur , quod in ante-
cedentibus legibus char vel fchar jam reddi-
tum eft . In hac vero lege cum fpeciatim de
læfione capitis vel cranii agatur neceffario
bubet reftituendum eft , quod & buobit aliquan-
do fcribitur . Tatianus LI. 2. Uuar her fin buo-
bit intbelde ; ubi caput reclinet . Gloffa veteres
apud Laziuin : Metropoles , bubetburge : id eft
verbotenus , capitales civitates . Quod fequitur
Afenus eft noftrum Oeffenifs , Weftphalis no-
Aris apenis , Germ. oeffnung , apertura , ab off-
nen , aperire , derivatum . Gloffa Keronis : Pu-
blicare , offanon , publice , offanlibho . Patefacere ,
offantuan . Glofe Rabani Mauri Mss . Palam ,
publice , offano. Patefacit , offantoit . Evidens ,
offanlibho . In Tatiani Harmonia & Ifidori frag-
mento fimilia frequenter occurrunt . Cum a
ab initio etiam veteribus fcriptum fuiffe , di-
fcimus ex barbara voce Apennis , quæ in For-
mulis Andegavenfibus aliquoties obfervatur ,
& nomen eft Chartæ , qua furtum vel latro-
cinium erga aliquem commiffum & damnum
inde perceptum a judice & teftibus defcribi-
tur, & omnibus aperitur ac manifeftatur , char-
ta hac in publico foro fufpenfa . Tres Apen-
nis hujufmodi Formulæ c. XXXI . XXXIÍ. &
XXXIII . loco citato extant . Quæ medio eft
loco , ita finitur : Et pro præfente & futura
tempora convenit , ut banc cartola , qui vocatur
Appennis , præfatorum feniorum vel reliquorum
civium eorum manebus roboratas acciperet , ad-
firmare deberet , quod ita & fecit : ita ut duo
Appennis coæqualis ex hoc affirmatus accipiat >
unum , quem ipfi apud fe retineat ; & alium
quem in foro puplico fufpenditur . Facto Appen
ni . Qua fi confideres , Apennis idem eft ac
illud , quod nos manifeftum appellamus , five
fcriptum , qua quid omnibus vulgo manifefta-
tur atque aperitur ; nec ideo a Salico afenus ,
apertura , differt . Hubet afenus autem hac ra-
tione denotat capitis aperturam five plagatio-
nem , ut cerebrum appareat .
(7) Interanea . ) Inteftina , quæ funt intra
corpus . Apud Plinium lib. VIII. 27. & XXX.
7. interanea fcribitur . Vet . Gloſſæ : ¿ynute , in-
teftina , interania , exta . Item : Interanea , έντες
-
p . Atque ab hac voce Mifnicum Inter pro
in-
 50 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .

& femper currat ( 1 ) , & non fanat , ( MALB. XI. Si quis alterum in via adfallierit , &
Frioblitto ) ( 2 ) , MMD. denar. qui faciunt expoliare tentaverit , & ille fuga evaferit ,
folid. LXII. cum dimidio , excepta medica- ( MALB. Mosdo ) MCC. den. qui faciunt fo-
tura ( 3 ) , pro qua folidos VIII . componat , lid. xxx. culpabilis judicetur .
qui faciunt denar. CCCLX.
TITULUS XXI.
VII. Si quis ingenuus ingenuum cum fufte
percufferit & fanguis tamen non exierit , ufque
ad tres colpos , ( MALB. Wadfaltbo ) ( 4 ) , De eo , qui bominem innocentem apud
CCCLX. den. qui faciunt folid. vIIII . culpa- Regem accufaverit .
bilis judicetur , id eft , per ( 5 ) unumquem-
que ictum femper ternos folid. folvat . I. I hominem innocentem abfentem
Vift.3.
VIII. Si corpertemosfierit,taliter
fanguis cul- apud Regem accufavorit ,(Mals.
( MALB . Jeu
pam ( 6 ) componat , quantum fi eumdem Landovevas ) , MMD. den. qui faciunt folid .
ferramento vulneraffet , hoc eft DC. den. LXII . cum dimidio , culpabilis judicetur .
qui faciunt folid . xv. II. Si vero tale crimen ei imputaverit
IX. Si quis alius claufo pollice ter alium unde mori debuiffet , fi verum fuiffet , ille
percufferit , ( MALB. Wadefaltho ) , CCC. LX. qui eum accufaverit, vIIIM. den. qui faciunt
den. qui faciunt fol. VIIII . culpabilis judi- fol. cc. culpabilis judicetur .
cetur , ut pro unoquoque ictu ternos foli-
dos componat . TITULUS XXII.
X. Si quis alterum in via adfallierit *
& eundem raubaverit ( 7 ) , ( MALB . Chae- De Maleficis ( 9 ) .
roeno ) ( 8 ) , MCC . den. qui faciunt folid.
XXX. culpabilis judicetur . I. SI
I quis alteri herbas dederit
( 1)
Al. Caperit

inteftinis derivandum eft , ex interanea nem- contufio , tumor ex contufione . Unde Wadfaltho
pe , inter , intzer & tandem infter facto . & rectius wadpaltho fignificabit , contufionem
( 1 ) Semper currat . ) Scil. Sanguis . fecerit , five etiam percufferit , ut fanguis non
( 2 ) Frioblitto . ) Hoc verba femper currat exierit .
fanguis exprimuntur . Blitte eft fanguis currat , ( 5 ) Per . ) Hic ponitur pro Gallico , pour ,
a verbo luten , fanguinem fundere . Blitte pro .
autem fcribitur Gallico more , quibus u & i ( 6 ) Culpam . ) Hoc pro colpo hic pofituin eft .
fere confonant . Quamquam ego prius t in blit- ( 7 ) Raubaverit . ) Raubare recurrit Tit.
te hoc ex a corruptum puto , ut exaratum ini- XXXIV . & LXIV. & eft noftrum rauben , Sax.
tio fuerit bluate vel bluote fecundum veterem roven , fpoliare ,
orthographiam . Sic Tatiano Cap. LX. 3. bluo- (8 ) Chaeroeno , ) Cha eft particula ge , con ,
tesflux eft fluxus fanguinis . Frio eft particula & roeno , fpolium . A rauben , roven , fpoliare ,
fer , ver , quæ fignificationem auget , litera r formatum olim fuit verbum ronen , ranen , ejuf-
tranfpofita , ut in vor , pro ; in fram , fern ; in dem fignificationis , unde in Anglo- Saxonicis
vremeke , wermuth ; in frifch , ferfch ; in wra monumentis & Danica lingua vox ran , rapi-
gen , wircken , etiam factum eft olim . Et fc na , fupereft . Leges Henrici I. & Guilielmi
Fricblitto idem eft ac verblute , verblutete , hoc Nothi ran interpretantur apertam rapinam
eft , femper currat fanguis . Verbo verbluten hoc Frequens quoque eft hoc ran in Legibus Ju-
fenfu utimur etiam nunc , quando de fangui ticis & fpecies ejus in Blaf. Ekenbergeri Re-
ne e vulnere inceffanter currente verba fa pertorio Leg. Jutic. alphabetico diverfas inve-
cimus . nio . E. gr. bantran ibi eft rapina rerum mi-
(3 ) Excepta medicatura . ) Hoc eft pretio , nutiorum quæ manu portantur ; boran rapina
quod Chirurgo pro vulneris curatione datur . In manfionis ; jertran , deprædatio campi ; valran ,
Codice Guelferbytano hic legitur : De medica- rapina demortui corporis ; ygran, rapina nau-
tura vero Malb. Andechabing , funt folidi VIII. fragorum &c. A verbo roven compofita facta
culp.jud. ubi notandum medicaturam reddi an- funt geroven , five , ut hic fcribitur , charne-
dechabing , hoc eft , entgebung five gegengebung . nen & charouuen , quæ etiam raulare & polia-
Veteribus enim ant elt contra, adverfus , & ge- re fignificant , unde cherano, & Tit. XXXIV .
ben , dare . Verbotenus itaque hoc andechabing chereno . Tit. vero LXIV. harouueno & charo
defignat contradationem , five medicamentum quod ueno derivata , quæ idem quod ran , hoc eft
agroto adverfus vim morbi datur a Medico: & fpolium , rapinam defignant.
hinc noftrum eingeben corruptum . (9 ) De Maleficis . ) Libro IX.Cod .Tit. XVIII .
(4 ) Wadfaltho . ) Wade h. 1. funt interanea agitur quoque de Maleficis mathematicis &
vifcera . Kilianus in Etymol. Belgico : Weyde , cæteris fimilibus . Malefici hi hoc Codicis & no-
geweyde , ingeweyde , ingewand , vifcera anima- ftræ quoque Legis loco vocantur venefici & in-
lium , exta . Communiter etiam eodem fenfu cantatores , qui carminibus , præftigiis & malis
nos ingeweyde dicimus , & olim quoque weide medicamentis hominibus nocent . Gloffa Mss.
fimpliciter habuimus ; unde refiat formatum Lindenbrogii Malefici , dæmonum cultores &
weidewund , inteftina læfa , & weidwund fie- incantatores . Loco citato Codicis leg. V. Chal-
chen , trajicere , confodere vifcera gladio . Pro dei , ac magi & cæteri , quos maleficos ob faci-
faltho fcribendum forte paltho . Fuit enim apud norum magnitudinem vulgus appellat . Ubi pro
nos olim verbum ballen & balten , quod feri- magnitudinem forte malignitatem legendum eft .
re , tundere , pulfare denotavit , & in deriva- In Cod. Theodofian. lib. IX. Tit. XVI . leg. 4.
tis fuis nobis reftat . Inde enim boltze , fagit eadem repetuntur ; & leg. 6. additur : Si quis
ta & cuneus , qf. feritor : Anabylt Teutonifte magus vel magicis carminibus adfuetus , qui ma-
incus eft, in quem feritur , qui pulfatur , Beule, leficus vulgi confuetudine nuncupatur &c. Utræ-
que
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . St

( 1 ) bibere ut moriatur , ( MALB. Affectu pho ac faltbo ) ( 4 ) , MMD. den. qni faciunt
qui faciunt
( 2 ) Leudi ) VIIIM. den . qui cc..
fol. cc
faciunt fol. folid. LXII. cum dimidio , culpabilis judicetur.
culpabilis judicetur ( 3 ) . Et fi is , cui ma- II. Si quæ mulier alteri mulieri malefi-
leficium fecerit , evaferit , ( MALB . Thowes- cium fecerit ut infantem habere non pof-
Tom. II E 2 fit ,

que leges Conftantium & Julianum authores leficiis procuraffet . Verba ejus Lib. VI. Hift.
habent . Lactantius Lib. II. c. 16. Sed eos ma- Franc. cap. 35. hæc funt : Nunciatur Regine
gi, & ii , quos vere maleficos vulgus appellat , puerum , qui mortuus fuerat , maleficiis & in-
cum artes fuas execrabiles exercent , veris fuis cantationibus fuiffe fubdu&um , ibique Mummo-
nominibus cient . Auguftinus de Civitate Dei lum præfectum , quem jamdiu regina invifum
lib. X. c.9. Qui quafi conantur ifta difcere , habebit , confctum effe . Unde factum eft , ut epu-
illicitis ritibus deditos alios damnabiles , quos ¿ lante eo in domo fua , quidam de aulicis Regis
maleficos vulgus appellat . Maleficorum horum puerum dilectum fibi , qui a dyfenteria correptus
artes veritas Lactantius de Mortibus perfecu- fuerat , lamentaretur . Cui præfectus refpondit :
torum Cap. 22. malas appellat . His adde quæ Habetur mihi herba in promptu , de quafi dyſen-
Cangius de maleficis profert , & Jacobi Godo- tericus hauriat , quamlibet defperatus fit , mox
fredi Notas ad Codicis Theodof. loca citata . Janatur . Nunciatis his Regina , majore furore
( 1 ) Herbas dederit . ) Herbas dare eft vene- fuccenditur . Interea adprehenfas mulieres urbis
ficis potionibus alicui vitam vel mentem au- Parifiace tormentis applicat , ac verberibus cogit
ferre . Formulæ veteres c. 34. Ego herbas ma- fateri , qua noverant . At ille confitentur fe ma-
leficas , nec potiones malas unquam temperavi " leficas effe , & multos occumbere leto fe feciffe
nec bibere dedi , per quod ipfe infirmus vel in- teftata funt , addentes illud , quod nulla ratione
fanus fuiffet , aut vitam fuam perdere debuiffet . credi patior : Filium , ajunt , tuum , o Regina , pro
Gallis & Hifpanis hinc inherbare pro berbas da- Mummoli præfecti vita donavimus . Tunc Regina
re dicitur . A geben vero dare , fc. herbas vel tormentis gravioribus mulieribus affectis , alias ene-
venenum , majores noftri formavere gift , quod cat , alias incendio tradit , alias rotis offibus confra-
proprie dationem , fc. veneni , denotat . Gloffa tis innecit , & fic Compendium villam una cum
Latina Regis Galliæ : Veneficus , qui venenum Rege feceffit : ibique univerfa Regi , quæ de Prae
dat , herbarius . Fredegarius in Hift. Epitom . fecto audiverat , revelavit . Rex vero miffis pue-
Francorum c. 56. Clamant & filii negligentes ris juffit cum arceffiri , difcuffumque catenis one-
mitrem herbariam meretricem . Halitgarius rant & fuppliciis fubdunt . Trabi poft tergum re-
in Pœnitent. c. 10. Herbarius vir aut mulier , vinētis manibus adpenditur , & ibi quid malefi-
interfedores infantum &c. Capitula ad Legem cii noverit , interrogatur . Sed nibil de his , que
Alemannicam c. 22. Seu ftria aut berbaria fi fit . fuperius memoravimus , confitetur . Hoc tamen
Ex berbarius corruptum puto Helvetiorum ber protulit , fæpius fe inunctiones & potiones , que
berger & Legis Salice Chervioburgum pro ve- ei Regis Reginaque gratiam præberent ab his
nefico . Vid. infra Tit. LXVII . leg. 1 . mulieribus fufcepiffe . Depofitus igitur de pæna ,
( 2 ) Affectu . ) Herbas dare , & maleficium vocat ad fe lictorem , dicens : Nuntia domino meo
facere fynonyma fuere , ut ex hac ipfa dege Regi , quia nihil mali fentio de his , que illata
& fequentibus apparet . Cum autem mox ver- funt . His auditis Rex : Verumne eft , inquit ,
ba , maleficium fecerit , reddantur : thowespho ac
bunc effe maleficum , fi de bis nihil eft læfus pœ-
faltbo , egu eadem & hic reponenda exiftimo , nis ? Tunc extenfus ad trochleas , tamdiu loris
eo , quo mox dicam modo reftituta .
triplicibus cafus eft , quoad ufque ipfi laſſaren-
(3 ) Sol. CC. culpabilis judicetur . ) Ms. Guel-
tur tortores : poft hæc Judes ungulis manuum pe-
ferbytanum addit : aut certe ignem tradatur .
dumque defigunt . Cumque in hoc caufa agere-
Hoc ultimum Chriftianifmum fapit : ante quem tur , ut ad decidendam cervicem ejus gladius
mitius cum veneficis actum & poena pecunia- immineret , a Regina vitam obtinuit > Sed non
ria faltem impofita . Apud Ætolos Othobuta fuit minor morte humilitas fubfecuta . Nam im-
Proxenum maritum fuftulit veneno . Damna- pofitus plauftro , ad Burdegalenfem urbem , in
ta eo crimine , inquit Livius , abiit in exilium .
qua ortus fuerat , ablata omni facultate , trans-
Sacræ literæ maleficos vita privandos ftatuunt . mittitur : in via vero icuatusfanguine , vix ac-
Quia autem plus eft hominem extinguere ve- cedere , quo juſus eft , valuit . Sed non poft mul-
neno , quam occidere gladio , ut Antoninus
tum tempus fpiritum exhalavit . En rigidam fa-
Imp. Cod. lib. IX. Tit. XVIII . leg. 1. loquitur ,
tis adverfus innocentem , ut fatis apparet , in-
ideo Conftantius & Julianus ibidem leg. 6. ordi- quifitionem . Idem Gregorius lib. V. c. 40.
navere , ut qui magicis artibus ufi , audeant ele-
aliud incendio concremate maleficæ exemplum
menta turbare , vitam infontium labefactare , enarravit .
manibus accitis ventilare , ut quifque fuos con- (4 ) Thowefpho ac faltho . ) Legendum : Tho-
ficiat malis artibus inimicos , hos , quoniam na-
wertho ac faltho . Prius enim thower eft male-
ficium , veneficium , necromantia . Gloffa Lipfia-
tura peregrini funt , feralis peftis abfumat . Quid
feralis peftis hic denotet , interpretes difputant .
næ : Touferes , venefici . Superioribus Germanis
Græci Bafilicorum expofitores Lib. LX. Bafil. illud etiam cum fibilo ab initio pronunciaba-
& Balfamo beftiarum fupplicium , quafi in quo tur . Confeffio Alemannica vetus Pfalterio No-
feræ adhiberentur , intelligi putant . Peftem protkeriano adjecta : Ib han gefundot . . . in ung
interitu five morte poni certum eft . Rævar- euuonebeite , in zoubere , in gougelodi . Gloffa
dus interim feralis vocem vivi comburium in- Lazianæ feculo IX. Conciliorum collectioni ad-
ferre credit , fic dictum , quafi eo fupplicio fcriptæ : facrilegii , zoubres . Gloffa Mss. Lin-
iifdem Diis manibus confecrando reo , qui ma- denbrogianæ fafcino , zouberon . Exdem : fa-
gicis eos artibus inquietaffet . Nam & in fe- fcinum , velfafcinatio, zouber . Gloffa Mss . Flo-
ralibus feu funeribus & cadavera combufta & rentina : Fafcinum , zouber . Tho eft a noftro
ignis ad officium mortuorum adhibitus . Vid. thun, olim thuan , & tõen , facere . Tower tho
Gothofredus ad Cod . 1. c. Tom. III. p. 121 . ergo fignificat , maleficiumfecerit . Codex Guel-
feq. Ut autem clarius pateat , quomodo Fran- ferbytanus hic touerbus ponit , nec hoc incon-
ci proceffum contra maleficos olim inftitue- grue . Bus enim & buffe denotat emendationem ,
rint , lubet ex Gregorio Turonenfi triftia Mum- emendam five mulctam , quæ judici ob crimen
moli Præfecti Regis Chilperici fata referre , commiffum folvitur . Itali & Galli idem buffa &
cui Regina imputabat , quod mortem filii ma- buffe enunciant & pro affictione aut contritione
ufur-
 32 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
fit , MMD. denar. qui faciunt fol. LXII . cum
dimidio , culpabilis judicetur .
III. Si vero quis quod alius dedit vene-
ficium biberit , & mortuus non fuerit ,
( MALB. Tho wespo ( 1 ) ac Faltho ) ( 2 ) ,
MMD. den. qui faciunt fol. LXII . cum dimi-
dio , culpabilis judicetur .
IV. Si quis alteri aliquod maleficium fu-
perjactaverit ( 3 ) , five cum ligaturis ( 4 )
in aliquo loco miferit , MMD. den. qui fa-
ciunt fol. LXII . & dimidium , culpabilis ju-
dicetur .
* Al. Evaſeris ** Al. Exftrinxerit,
ufurpant . Unde touerbus eft maleficii mul&a ,
Quod in noftro exemplari fequitur ac , particu-
lam conjunctivam & exprimit , Danis oc , Hi-
bernis agis , Wallis ag adhuc fcriptam . Nos
olim eam aub extulimus . Gloffee Keronis : fed
job aub. Quod porro ponitur faltbo , iterum
illud maleficium fecerit , exprimit . Fal enim ,
a fehlen deficere , fallere , derivatum , malum
vel maleficium denotat . Atque , ut hicfalthoën
pro malefacere , aut maleficium facere ponitur ,
ita in Decreto Childeberti cap. 7. farfalius
pro malefico ufurpatum eft , voce ab eodemfal ,
malus , & provinciali fare , Gall. faire , facere ,
formata . Teutonifta : Falien , felen , miffen >
fallere . In lege ergo noftra thowertho & faltho
funt fynonyma . Et cum in paragrapho præ-
cedenti eadem res proponatur , ego affectu quod
ibi extat , etiam thoffertu vel thowertu , five tuo ,
vel tho reftituendum reor . F enim & w vi-
cini admodum foni literæ funt , & facile fe-
cum invicem commutantur .
( 1 ) Tho wespo ) Lege , ut ante , thouuerto .
( 2 ) Ac Faltbo . ) Diftingue : ac fal tho .
(3 ) Superjactaverit . ) Ut indicarent magi fe
dæmoni eum , cujus vitæ nocere volebant ,
tradere perdendum , fymbola quædam averfis
manibus trans caput jaculabantur . Meminit
hujus fuperftitionis Claudianus in VI. Confu-
latu Honorii his verbis :
Luftralem fic triftefacem , cui lumen odorum
Sulphure cæruleo , nigroque bitumine fumat,
Gircum membra rotat dous purgandafacer-
dos
Rore pio fpargens , & dirafumantibus herbis
Numina , terrificumque Jovem Triviamque
precatus .
Trans caput averfis manibus jaculatur in au-
frum
Secum rapturas cantata piacula tædas .
Quamquam locus legis noftræ de rebus qui-
bufdam nocivis fuper aliquem a venefico ja-
ctatis etiam intelligi poffit .
(4 ) Ligaturis . Nota eft fuperftitio ligatu
rarum , des neftelknüpfens , qua nodis quibuf-
dam , ceremoniis prohibitis , adftrictis vel fo-
lutis , putant malefici potentiam vel impoten-
tiam conjugibus , ventos navigantibus fecun-
dos , alia aliis conferri poffe . Nodi tales olim
etiam tanquam phylacteria ad arcendos & de-
pellendos morbos , aut collo fufpendebantur ,
aut circa alias corporis partes alligabantur . Vi-
deantur Lindenbrogius & Cangius in Gloffa-
riis . Tertullianus pag. 824. In remediis natu-
ralis plurimum , aliquid & magia circumligat ,
medicina cum ferro & poculo occurrit . Idem de
Spectaculis Magicis devinctionibus perfici .
( 5 ) De manu mulierum non ftringenda . )
Stringere hic fignificat ligare , loro vel refte
conftringere . Errat itaque Lindenbrogius , qui
de lafciva contrectatione vel tactione expo-
nit . Strang & ftrick nobis eft lorum , reftis "
Belgis freng &firing , Anglo-Saxonibus fireng ;
TITULUS XXIII.
De manu mulierum non ftringenda ( 5 ) ,
I. I homo ingenuus feminæ ingenuæ di-
gitum aut manum inftrinxerit **
S'S
MALB, Chamni ) ( 6 ) , DC. den. qui fa-
ciunt fol. xv. culpabilis judicetur .
II. Et ei fi brachium deftrinxerit , ( MALB,
Chamnum ) , MCC. denar. qui faciunt folid,
xxx. culpabilis judicetur.
III. Certe fi fuper cubitum manum ftrinxe-
rit , ( MALB. Chamnin mane (7) charde ) ( 8),
MCCCC.
Belgis hinc Aringen , Arengen , ftringere , con-
ftringere , arftare , & Germanis fricken , liga-
re , impedire , colligare . Capitulare Caroli M.
anni 802. c. 8. Ut nullum bannum vel præce-
ptum Domini Imperatoris nullus omnino in nul-
lo marrire præfumat , neque opus ejus Aricare
vel impedire . Anonymus in Gahmuret ;
Die helm lör bald dar brachten ,
Damit fi ftricht fin helm .
Winsbeke : Oder da der helm geftricket if
Henrich von Ofterdingen P. IV . Helden-
buchs :
Da traf in herr Laurin ,
Do man die helm geftricket .
Hiftoria trium Regum c. 26. Do fricket fy die
dreyfig pfennig mit dem weyrauch und mit den
mirren in ein tüchlein . Hinc entfricken eft fol-
vere . Wolfram von Efchenbach Part. II.
Heldenbuchs :
Do entftrickte fi den herren
Die frowe lobefan .
Agitur ergo hoc in Titulo de violenta & illicita
manuum mulierum ligatione , quæ fit animo
eas violenter ftuprandi vel alias ipfis nocendi .
( 6 ) Chamni , ) Infcriptio Tituli de manu ftrin-
genda eft , unde quoque leg. 2 , & 3. chamnum
& chamnin ponitur . In Codice Guelferbytano
his locis legitur min ( corrupte puto pro cha-
min chamin & chamino . Infra Tit. XXXII.
ubi leg. 2. & 3. de manus debilitationibus fer-
mo eft , reperitur chamin & chaminis . Ulfilæ
manus nominatur handus ; Anglofax. hand
bond ; Danis baan , Paraphrafis Symboli Apo-
ftolici Boxhorniana : eth erwirtheren han fines
vaders ; ad dextram manum fui patris . Ex
chamin ergo five cham factum eft paulatim
ham & han , ac tandem , ut ab han , gallus ,
diftingueretur , band . Antiquum chamin con-
venit cum inftrumento manum referente
nempe peaine , qui ideo & nobis kamm dici-
tur . Idem nomen & jubis equorum datur
quæ alio nomine & mane vocantur , quod cum
Latino manus fimili modo unum effe putes ,
valde licet diverfa defignet . Locutionem ta-
men a galli gallinacei crista defumtam puto .
Ea enim etiam , quoniam incifuras habet ad
pectinis modum , kamm dicitur , An itaque or-
tum eft a veteri verbo apud Græcos reliquo
nis , pro quo nos hauen & alicubi häen dici-
mus , ut kam & han vel hand fit incifure . Ita
kammrad vocatur rota , quæ incifuras in cir-
cuitu habet .
( 7 Mane . ) Hoc videtur a Gallo homine
expofitionis caufa additum . Mano enim , ma-
ne , & hodie main iis manus eft .
(8 ) Charde . ) Legendum churde , Nam gurt
eft vinculum , & gurten inde fringere , vincu
lare , cingere . Tatianus CCXXXVIII. 3. Bi-
gurtos thib ; cingebas te . Ibidem : andre thih
gurtit ; alius te cinget . Nos hinc & gürtel pro
cingulo habemus . Integrum ergo chamnin , ma-
ne , churde, eft manum ftrinxerit .
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 53

MCCCC. qui faciunt fol. xxxv. culpabilis ju-
dicetur .
IV. Si quis mulieri mammillam capula-
verit ( 1 ) , ( MALB. ibidem Bruche ) ( 2 ) ,
M. DCCC . * den. qui faciunt folid . XLV . cul-
pabilis judicetur .
TITULUS XXIV .
De navibus furatis .
I. I quis extra confilium domini fui , na-
Svevem
mu alienam movere præfumpferit ,
aut cum ea flumen tranfierit , ( MALB . Fle-
mere ) ( 3 ) , cxx. den. qui faciunt fol . 111 .
culpabilis judicetur .
II. Si quis ipfam navem furaverit , ( MALB.
Tom. II.
* Harold. fed forte minus recte , MCCC.
Flemere ) DC. den. qui faciunt fol. xv. cul-
pabilis judicetur .
III. Si quis afcum ( 4 ) de intro clavem
furaverit , ( MALB . Cham Zyafco ) ( 5 ) ,
MDCCC. den. qui faciunt folid. XLV. culpa
bilis judicetur .
IV. Si quis afcum de intro clavem re-
pofitum , & in fufpenfo pro ftudio ( 6 ) po-
fitum furaverit , ( MALB. Cham Zyafco ) ,
MDCCC. den. qui faciunt folid. XLV. culpa-
bilis judicetur .
TITULUS XXV .
De furtis in molino ( 7 ) commiffis .
I. I quis ingenuus annonam ( 8 ) alienam
S in molino furaverit , ( MALB. Authe-
E 3 dio )

(1 ) Mammillam capulaverit . ) H. e, ampu- ch-afch ; eadem Anglo-Saxonibus afcen voca-

taverit . Nec noftro feculo latronibus & bar- tur . Bignonius teftatur fuis hodie nafcon &
baris militibus infuetum mulieribus violenter afcon dici alveolum , cujus in paludibus frequens
compreffis mammas incidere vel plane ab- ufus . Afcum vero pro navigio a noftro bafchen ,
fcindere . perfequi , currendo confequi , derivatum , non
( 2 ) Bruche . ) Pronunciandum eft brusche , dubito , ut hac ratione celocem proprie defi-
quod idem eft cum , noftro brut ,, & proprię gnet .
pectus , deinde etiam mamillas in pectore ex- ( 5 ) Chim Zyafco . ) Eadem locutio paragra-
tantes denotat . Gloffa Rabani Mauri de par- pho fequenti occurrit . Codex Guelferbytanus
tibus humani corporis : mamille , prufti . Go- habet chan zyfo , corrupte . Vocem cham pro-
thice brioft , Anglo- Saxonice breoft , Sax. & diiffe conjicias ex clavem ; & quidem ab ho-
Belgice bort , qs. fractura dicitur , quia in pe- mine provinciali , & forte chauo reftituendum
tore cofta ac fi fracte effent , coeunt , a ber- eft . Itali clavem vocant chiave , Galli clef ,
Ben, breften, frangi . Vocem autem bruft olim Angli key , omnibus his ex latino clavis cor-
fine t finali pronunciatam effe , fecundum Le- ruptis . Cognata his funt Slavorum kluzb
gis noftræ fcriptionem , ex dialecto Suevorum Polonorum klucz , & Bohemorum klic . Quod
concludo , in qua preifsneftel aut preifchneftel fequitur zy , eft noftrum zu , claufum ; indi-
Vocatur ligula , qua veftimentuin mamillare caretur hoc modo afcus , five navicula clave
conftringitur ▸ Et preifs vel preifch hic idem claufa , five afcus de intro clavem . Quamquam
eft , quod bruft noftrum ; ac pectus vel mamil- & cham zyafco exponi poffet : byem ziehe afch ,
lam fignificat . A bruft corruptum eft de ce- h. e. domum vel ad fe traxerit afcum , quod
tero Italorum bufto & Gallorum bute , corpus idem eft ac Legis illud : afcum furaverit . Alio
hominis a capite ad cincturam ufque expref- etiam modo cham interpretari poteft de intro
fum , quod Aldhelmus de Laud. Virginitatis clavem , five claufura . Ham enim & heim lo-
thoracidem , Ruifinus Hift. Ecclef. 1. 2. c. 29. cum claufum defignat . Zy a verbo veteri zyan ,
thoracem nominavit .
pro quo nos ziehen habeinus , deductum , pro-
( 3 ) Flemere . ) Codex Guelferbytanus fime prie quidem trahere , fed translate etiam vio-
re & femere legit ; fed rectius eft fiemere . Uti lenter fumere five rapere denotavit . Inde lo-
enim a fleen , fliehen , fugere , fteam Anglo- Sa- cus latrociniis olim infeftus , jam metalli fo-
xonibus fuga , & flema , fugax , profugus , di- dinis in Silefia clarus zeugmantel vel zuckman-
citur ; ita a feen , Anglo-Saxonice feowan tel , hoc eft , rape pallium , a palliis olim ibi
Germ. Aiefen , Saxonice fleten , fluere , fimi- viatoribus violenter detractis & furatis dictus
liter formari poteft flemere , machina que fluit , eft . Verbis igitur cham zyafco redderetur : de
hoc eft , navigium , navis ; quemadmodum a intro clavem furaverit afcum ; quæ interpreta-
fleten habemus flöte , flösſe , navigii fpeciem . tio mihi non difplicet .
(4 ) Afcum . ) Aliud exemplar habuit na- ( 6 ) Pro ftudio . ) Pro hoc loco pro per poni-
vem vel afcum . Anglofaxonibus afc , Græcis tur , unde apparet pour & par provincialia ob
rz's , utris , fcapha , fcaphula , navicula ex fonum vicinum olim confufa . Per ftudium ve-
corio confefta , σχεδία δερματίνη εξ ασκῶν autori ro hoc modo idem eft ac ftudio , de induftria
Peripli . Talibus autem naviculis , non Franci ( 7 ) In molino . ) Molinus , molinum , & mo-
folum , fed & Saxones oli utebantur in ex- lina medii ævi autoribus pro molendino ufur-
peditionibus piraticis . Unde de iis Sidonius pantur , a noftro mühle , Sax. moele derivata .
Apollinaris carmine VIII. edit. Sirmondine (8 ) Annonam . ) Annona proprie pro alimo-
pag. 342. nia anni , deinde pro tritico , frumento , fecali &
Quin Aremoricus piratam Saxona tractus quibufcunque , quæ in molendino ad vitam
Sperabat , cui pelle falum fulcare Britannum hominum fuftentandam præparantur , adhibita
Ludus affuto glaucum mare findere lembo . legitur . Kero in Gloffis : Annonam , lybleita .
Lappones noftro tempore naviculis ex corio Ubi Cangius erravit , dum putavit in lybleita
confectis utuntur . Hinc Ajcomanni dicti funt vocem bladum , Gall. blè , apparere . Lybleita
pirate . Vid. Cangius . Ab eadem radice for- enim Germanicum eft , ex veteri lyb , vita ,
matum eft vetus Afciburgium , & loca Hollan- • & leiten , ducere , compofitum ; atque ita pro-
die Afcoloa , & Afcodilf , nec non nomina prie vitam ducens , five producens , hoc eft >
antiqua virorum Afcalerous , Afcirih , Efkerih , victum , alimenta denotans . Idem Kero alibi :
Alulf & Afcalramus . Vide Grotii indicem Alimentis , libleitom . Victus , libleit . Brevia-
Nominum propriorum Goth. Vand. & Longob. rium rerum fifcalium Caroli M. Eft ibi moli-
A figura nos fitulam quoque nominavimus mil na , reddit annis fingulis modios XII . Refpiciunt
ad
 54 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
dio ) ( 1 ) , id eft , cui molinus eft ipfius mo-
linario, DC. den. qui faciunt folid. xv. cul-
pabilis judicetur : ei vero cujus annona fuif-
fe probatur , alios xv. folidos fimiliter fol-
vat , excepto capitale & delatura .
II. Si quis Sclufam ( 2 ) de farinario ( 3 )
alieno ruperit , ( MALB . Urbis via lacina ) ( 4),
DC. den. qui faciunt folid . xv, culpabilis ju-
dicetur .
III. Si quis ferramentum ( 5 ) de molino
alieno furaverit , ( MALB. Authedio ) M.
DCCC. den. qui faciunt folid. XLV. culpabi-
lis judicetur .
ad eundem curtem manfi ingenuiles veftiti XXIII.
Ex his funt VI. quorum reddit unufquifque an-
nis fingulis de annona modios XIIII. frishingas
IIII. de lino ad pifam feigam I. . Alia vide
in Cangio .
( 1 ) Authedio . ) Codex Guelferbytanus an-
tedio rectius ponit , quo alienatio vel furtum
denotari diximus ad Tit. VII. leg. 2.
( 2 ) Sclufam . ) Sclufa , Gallice efclufe , Germ
febleufe , locus , ubi concluduntur aque ; in Le-
ge Wifigoth. lib. 8. Tit. IV. leg. 30. conclufio
aquarum dicitur . Schliefsen enim , & Sax. fch-
luten , claudere fignificat . Charta Tabularii Der-
venfis apud Cangium : Faciebat proclamationem
de firmamento cujufdam molendini , quod dicunt
exclufam .
(3 ) De farinario . ) Farinarium pro molendi
no , ubi ex frumento molito farina conficitur ,
fæpiffime in inferioris ayi fcriptoribus & di-
plomatibus occurrit . Gloffographi exempla fug-
gerunt . Nobis fufficiat adduxiffe ex Felibieni
Probationibus ad Hiftoriam Abbatiæ S. Diony
fii Chartam Childeberti Regis Francorum , quæ
ibi num. XXVI , extat , & multiplicem farina
rii mentionem continet . Ea talis eft : Childe-
berthus Rex Francorum vir inlufter . Venientis
Agentes bafelice peculiaris patroni noftri Domi-
ni Dionyfii , ubi iple preciofus in corpore requie-
fcit , & venerabilis vir Dalfinus Abba cuftus
praeffe veditur , Mamaccas inpalatio noftro , no-
bis fuggefferunt , eu quod farinario illo in loco ,
noncopante Cadolaico infra termeno Verninfe ,
quem a longo tempore anteceffores fui ad villa
ipfius bafilece Latiniaco femper poffiderunt ; A-
gentes inluftri viro Grimoaldo Majorem domus
noftri eum contradicerent , & dicebant , quod a
villa fuo Verno fuiffet afpectus . Dicebant poftia
ipfe Agentes fanéti Dionyfii , eu quod de pluri-
mum annorum fpacia ipfe farinarius ad ipfo vor
no nonquam afpexiffet , nifi ad villa ipfius bafe-
lice Ladiniaco ; Ebroinus Majorem-domus Juo
tempore , quando ipfa villa pff dibat , ibidem
eum ficiffit afpectum , & juftiffime eis vel ad
cafa fandi Dionifii redibitur : fed poftea ipfe
vir Grimoaldus Majorem domus nofter una cum
noftris fedilebus , ac caufa ante fe juffit adveni-
re , ut eam diligentius inquireret , quod ita &
ficit . Sic ad ipfo viro Grimoaldo fuit judeca-
tum , ut fex homenis de verno , & fex de La-
tiniaco bone fideus in oratorio fuofeu capellafan-
Hi Martheni immemorate homenis hoc debirent
conjurare , quod a longo tempore femper ipfe fa-
rinarius ad ipfo Latiniaco curte ipfius monafterii
Jancti Dionifii afpexiffet , & ibidem juftiffemi re-
debebatur . Et ipfo fagramentum ficut eis fuit
judecatum , in quantum inlufter vir Sigofridus
auditur ipfius viro Grimoaldo teftemoniavit , quod
ipfe homenis ipfo fagramentum , ficut ab ipfo vi-
ro Grimoaldo fuit judecatum , in omnibus vife
TITULUS XXVI.
De caballo afcenfo ,
I. I quis caballum ( 6 ) extra confilium
domini fui afcenderit , & eum cabal-
laverit ( 7 ) , ( MALB. Leudaydi & in alia
mente Burgo fitto ) ( 8 ) , DC. den. qui fa-
ciunt fol. xv. culpabilis judicetur , & pro eo
qui afcenderit , quando defcendet , fimiliter
alios xv. fol. folvat .
TITULUS XXVII,
De furtis diverfis .
I. SI
I quis tintinnum de porcina aliena fu-
rave-
fuerunt adimpliffe : & tale judicio ipfius viro
Sigofrido mano firmante , vel ipfius Grimoaldo
Majorem domus noftri figellatum ipfe Agentes
accepiffent , ut ipfo farinario ad parte iphus Dal-
fino Abbati vel Monafteria fui janti Dionifii e-
lidiato urdene debiant poffedire vel domenare .
Proinde nus taliter una cum noftris Proceribus
conftetit decreviffe , in quantum inlufter vir Be-
ro Comis palatie noftre , qui ad vice itemque in-
luftri viro Grimbergtho Comite palatii noftro ade-
fare vedebatur , telemoniabit quod memoratus
Sigofridus fuum præbuit teftimonium , quod ac!
caufa ante ipfo viro Grimoaldo Majorem domus
noftri fic acta vel judecata fuisfit denufcitur
jubemus ut memorati Agentes ipfofarinario , ad
parte ipfius Dalfino Abbati vel monafterii fancti
Dionifi abfque repeticione fuperfcripto Grimcal-
do , aut Agentes vel heredis autfuccefforisfuos
vel contra quemlibit , infpecto illo judicio , ipfius
viro Grimoaldo Majorem domus noftri , ficut pir
eundem declaratur , omne tempore habiant evin-
decatum atque elidiatum , & fit inter ipfius ex
hac re in poftmodum fubita caufacio . Dagoberto
ad vice Angilbaldo recognovit . Datum quod fi-
cit minfis December dies XIIII. an. XVI. rigni
noftri Mamaccas feliciter .
( 4 ) Urbis via lacina . ) Via lacina eft impe-
ditio via vel proceffionis , obftaculum , ob quod
aliquis pergere nequit . Urbis fine dubio corru-
ptum eft ex uernis , genitivo nempe cafu a
uern , uuern , molendinum . In Evangeliis Ul-
file Marci IX. 42. uairn , mola ; Anglofaxoni-
bus eadem cwearn cweorn , cwyrn ; Danis
quærn ; Belgis & Saxonibus quuern , quern ;
Anglis quearn , quern dicitur . Rationem vo-
cis in Notis ad Catechefin Theotifcam pag.
159. dedimus . Vernis via lacina itaque eft im-
peditio via ad farinarium five mo endinum ,
fi verbum verbo reddatur . Et hoc fenfu etiam
infra Tit. XXXIV. leg. 4. idem recurrit .
(5 ) Ferramentum. Glotfæ Græco - Latinæ :
Epy , ferramentum . Cangius ab Innocen-
tio III. Papa ferrum molendinorum vocari affe-
rit ; locum tamen in Editione Epiftolarum
Baluziana invenire nequivimus . Nos Germa-
nice inftrumentum hoc molitoris vulgo das
mühleifen nominamus .
(6 ) Caballum :) Veteribus de equo viliori
hæc vox ufurpabatur ; recentioribus vero de
quolibet equo in ufu eft . Hinc Gallicum che-
val & noftrum gaul defluxit .
( 7 ) Caballaverit . ) Equitaverit .
( 8 ) Burgo fitto . ) Locus dubio procul de-
pravatus eft , & pro burgo legendum margo .
March enim lingua Celtica & Germanica ve-
teri equum aut caballum notat . Paufanias in
Phocicis , ubi de Brenni expeditione agit , e-
quum ejus pa vocat , ubi dubio procul
legendum . Lex Alamannorum c. 70. §. 2. Si
2040 ,
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
raverit , ( MALB. Aurappo ) ( 1 ) , DC. den.
qui faciunt fol. xv. culpabilis judicetur .
II. Si quis vero pedicam ( 2 ) de caballo
furaverit , & ei fuerit adprobatum , ( MALB.
Leudardi ) ( 3 ) , cxx. den. qui faciunt fol.
III. culpabilis judicetur .
III. Si vero ipfi caballi perierint , capi-
tale in locum reftituat..
IV. Si quis tintinnum de pecoribus fura-
verit , ( MALB. Leudardi ) cxx. den, qui
faciunt fol. 111. culpabilis judicetur .
V. Si quis meffe aliena in furtum mete-
re præfumpferit , ant repafcere ( 4 ) inventus
fuerit ibidem , ( MALB. Leudardi ) DC. den,
qui faciunt fol. xv. culpabilis judicetur .
VI. Si quis in hortum alienum ad fur-
tum ingreffus fuerit , aut in napinam ( 5 ) ,
vel in fabariam ( 6 ) , in pifariam ( 7 ) , in
lenticulariam ( 8 ) , ( MALB, Leudardi ) DC.
den. qui faciunt fol . xv. culpabilis judicetur .
VII. Si quis aliquid ( 9 ) de campo alie-
no furaverit , & hoc exinde in carro aut
per caballum duxerit , ( MALB. Leudardi )
Al. Laborem. Al. Difcurraverit.
equa , quem marah dicunt , oculum excufferit ,
&c. Add. Leg. Alemann . Tit. LXIX. leg. 2.
Leg. Bajoar. Tit. XIII. c. 10. N. von Grauen-
berg: Do trug in fyn ſchon mark . In Lege Ba
joar. Tit. III. c. 3. marworphin , dejectio de
equo dicitur , In Lege Alemann . Tit. LXXIX.
& in Capitular. Caroli Calvi Tit. XIV. c. 13.
marafchalcus pro equifione obyiurn eft , quo a-
lias nomine præpofitus equorum venit , quem
Longobardi marpais dicebant . Anglo- Saxonicæ
Gloffa : Equa, moera . Eandem nos mehre vos
camus . Sitto eft federit , a Sax. fitten , Germ.
fitzen , federe , quod apud nos notiffimum ,
Per burgo fitto ergo , five potius margo fitto ,
exponitur in Lege verbum caballaverit . In
Exemplari Guelferbytano Malbergi verba ali-
ter proferuntur & geftabo fcribuntur . Dicerem
ferme beftano legendum effe . Nam beft Danis
& Islandis equus eft , qui nobis & Belgis , n
' us inferto , hengt audit . Ano , ut jam
monuimus , alienum defignat . Verba igitur Le
gis , caballum alienum , Germanice exponuntur .
(1 ) Aurappo . ) Mire corrupta vox , & refti
tuendum Saucloggo five fauklocke . Klocke enim ,
olim cloca , AS. clugga , Cambrobritannis cloce ,
eft campana , item tintinnabulum . Gloffographi
videri poterunt . A tintinnabulo porcinæ ap-
penfo , reliqua nobis eft formula : mit der fau-
klocke leuten , id eft verba obfcoena , feltennina ,
vel porcine convenientia proferre , quæ huic Le
gis locutioni lucem affert.
( 2 ) Pedicam . ) H.1. vinculum feu ligamen ,
que animalia pedibus conftringuntur in agris ,
dum pafcunt . Saxones tale inftrumentum ex
ferro confectum bilde & belle appellant , ejuf
que præcipuus in equis ufus eft .
(3 ) Leudardi. ) Vide fupra ad Tit. VI. leg.1 .
prolata .
(4) Repafcere. ) Repaftus Form.Baluz.XXXVII,
& alibi eft prandium , cena , refectio ; atque in-
de Gall. repas ortum . Repafcere itaque eft eden-
do confumere , aut pecoribus meffem alienam
depafcere . Heroldus hic pro repafcere in alio
codice invenit tripare . Editiones Lindenbro-
giana & Pithoeana hic habent : Si quis meffem
alienam per furtum metere aut reffare præfum
ferit . Ms. ex Guelferbytanis tertium fcribit :
Si quis mellem alienam per furtum metere , eam
55
M. DCCC. den. qui faciunt fol. xLv. culpabi-
lis judicetur .
VIII. Si vero tantum priferit ( 10) , quan-
tum in dorfo fuo portare valuerit , ( MALB.
Leudardi ) DC. den. qui faciunt fol. xv. cul-
pabilis judicetur .
IX. Si quis pratum alienum fecaverit t
operam * fuam perdat , & infuper fol. xv.
culpabilis judicetur : & fi ipfum fœnum in
carro carraverit ( 11 ), & ad domum fuam ad-
duxerit ** ( MALB. Leudardi ) M. DCCC,
den. qui faciunt folid. XLV. culpabilis judi-
cetur , excepto capitale & delatura .
X. Si vero tantum priferit , quantum in
dorfo portare potuerit , ( MALB. Leudardi )
DC. den. qui faciunt folid. xv. culpabilis ju-
dicetur .
XI. Si quis vineam alienam in furtum vin-
demiaverit , ( MALB. Leudardi ) DC. denar,
qui faciunt folid. xv. culpabilis judicetur . Et
fi ipfe vinum in carro carruerit , & ad do-
mum fuam duxerit , & difcarraverit , ( MALB./
Leudardi ) M. DCCC. den. qui faciunt folid .
XLV.
(1. aut repare præfumferit . Aliud reffare often-
dit Ubique tamen vel reffare vel repare le-
gendum effe ftatuo . Repen enim Saxonibus eft
vellere , pro quo fuperiores Germani reuffen
& rauffen ufurpant . Flachs repen & reuffen eft
vellere linum . Quod in alio Codice Heroldus
invenit tripare , forte ex repare corruptum eft :
nifi indicet pecorum per alienam mellem pa-
ftionem . Quando enim agrum depafcimus
vocem overdryven in Saxonia adhibemus , quod
etiam apud Taxandros fuos Wendelinus in ufu
effe affirmat . Quæ itaque exemplaria verbo
repafcere aut tripare utuntur , ea loquuntur de
paftione & deductione damnofa per alienam
meffem ; quæ vero reffare vel repare habent
de noxia fegetis alienæ evulfione vel decer-
ptione intelligi debent .
(5 ) Napinam. ) Napina & rapina Catoni &
Columella 1. 11. c. 2. eft fatio naporum & ra-
porum : hoc loco ager napis confitus indicatur ,
qui Pictavis nabine , Gangio tefte , dicitur .
( 6 ) Fabariam . ) Fabaria , campus fabis con-
fitus : optime Latinitatis vox eft . Plinius
lib. IV . c. 13. de infula , quam Burchanam
Strabo vocavit , ita fcribit : Earum nobiliffi-
ma Buchana , Fabaria a noftris dicta , a fru-
gis fimilitudine fponte provenientis . A pro-
ventu itaque fabarum dicta eft Fabaria , quod
nomen poftea in Femern corruptum . Femeram
certe infulam a Plinio intelligi alibi fufius
demonftramus Burchana ea dicta eft a præ-
cipuo ibi loco Borch appellato , qui adhuc fu-
perat . Obfervantiæ Regni Arragonia b. VIII.
Tit. de furtis : Si dominus invenerit aliquem de
die in fua vinea , horto vel fabari , colligendo
fructus &c.
( 7 ) Pifariam , ) Locus pifis confitus .
( 8 ) Lenticulariam . ) Åger lenticulis confi-
tus . Veteres Gloffa : lenticla , q . Reiherus
in Thefauro Latinitatis male expofuit cella-
rium , ubi reconduntur lenticule .
(9 ) Si quis aliquid . ) Codd. Guelferbyt. pro
aliquid etiam linum ponunt .
• (10) Priferit . ) Prehenderit , abftulerit .
(11 ) In carro Carraverit . ) Hoc eft , carro im-
pofuerit . Carrare eft imponere currui , & de-
inde imponere in genere , unde Gallis charger .
Diſcarrare , quod paullo poft leg. 11. occurrit ,
figni-
1.
 S E UIOR
36 PACTU LEGIS SALIC ANTIQ ,

XLV. culpabilis judicetur ; de meffe vero fimi xLv. culpabilis judicetur .

liter convenit obfervare .
XII. Si quis in filva materiam ( 1 ) , aut
ligna furaverit , aut incenderit , vel capula-
verit , ( MALB. Leudardi ) DC. den. faciunt
fol. xv. culpabilis judicetur ,
XIII. Si quis rete ad anguillas de flumi-
ne involaverit , ( MALB. Obdopus ) ( 2 ) , DC.
den. qui faciunt fol. xv, culpabilis judice-
tur .
XIV. Si quis ftatuam ( 3 ) aut tremago-
lum * ( 4 ) vel vertebolum ( 5 ) de flumine
furaverit , ( MALB. Nafthus ( 6 ) , Texacha )
( 7 ) , DC. den, qui faciunt folid. xv, culpa-
bilis judicetur .
XV. Si quis fcreona , qui clavem habet ,
infregerit , MALB. Nafche ftreonas anthe-
di ) ( 8 ) , M. DCCc. den. qui faciunt fol,
Al. Tremalum ,
XVI. Si quis fcreona fine clave fregerit
( MALB. Obdon ) ( 9 ) , DC. den. qui faciunt
fol. xv. culpabilis judicetur .
XVII. Si vero de fcreona clavem frege
rit , & nihil exinde tulerit , ( MALB . Leu-
dardi ) DC. den, qui faciunt folid. xv. cul-
pabilis judicetur , pro fola effractura .
XVIII. Si quis campum alienum arave-
rit , & non feminaverit , ( MALB. Leudar-
di ) DG. denar. qui faciunt fol. xv. culpa-
bilis judicetur .
XIX. Si quis in campo alieno araverit
& feminaverit , ( MALB. Obreppus ) ( 10) ,
M. cc. den. qui faciunt fol . xxx, culpabi-
lis judicetur .
XX. Si quis vero de campo alieno ara-
trum anteortaverit ( 11 ) , aut jactaverit
( 1 ),

fignificat deponere de curru , abladen , & tan- pretes genus retis , quod modo ex Catholico
dem generaliter deponere , a quo eorundem Armorico verriculum nominavimus , quodque.
Gallorum decharger . Normanni verrueil vocant .
(1 ) Materiam . ) Ligna majora ad ædifican- ( 6 ) Nafibus . ) Codex Guelferbytanus corru-
dum apta , fupra materiamen . ptius fcribit : Nafcodinar . Statua vero feu con-
( 2 ) Obdopus . ) Exemplar Guelferbytanum tus appofite admodum naftbus , nachftos vel na-
obtubbo fcribit . An legendum oltubbo vel oldo- chtoffer , h. e . propulfor , vocatur .
pus ? Ahl nobis anguilla , & tubbe ac tuppe , var ( 7) Texacha. ) Furtum clandeftinum .
fis fpecies , cupa ; topf vero olla dicitur . Jam ( 8 Nafche freonas anthedi. ) Codex Guel-
ablkorb , & Belgis aelkarre , naffa vocatur . Sed ferb. Pronas anthifo. Ubique corrupte . Ex u-
forte pro obdopus vel obtubbo legendum of. opus, vel trifque tamen locis vera lectio elici poteft ,
olrubbo , ut indicetur pifcis , qui nobis ob fimili- quam ego fuiffe puto : bracche vel brafchefcre-
tudinem , quam cum anguilla habet , alraupe onas , quod eft , infregerit fcreonam . Franco-
Sax.alrupe & oelrupp , Colonienfibus oelrapp , in Galli ch noftrum , ut fch , pronunciant . Unde
Hohburgi opere de Re ruftica olruppe vocatur . bra che idem eft ac brache vel breche , quod
Bin , & in facilis corruptio eft , fi a fcri- formatum eft a verbo brechen , frangere , in-
ba rerum ignaro defcriptio fiat . Cum anguil fringere . Craffius id brachen & prochen a ru-
læ nomen huic pifci infit , Franci eundem an- fticis Germaniæ fuperioris enunciatur . Quid
guillam de flumine vocarunt , cum alias mußtela fcreona fit , fupra ad Tit. XIV . leg. 1. expofi
fiuviatilis audiat . In Rheno is frequens capitur. tum eft . Pro freonas autem fcreonas legendum
(31 Statuam . ) Statua hic optime a Wen effe , probatione non eget . Anthedi quoque fu-
delino interpretatur contus aut longurius , quo pra declaratum & ablationem defignat , quod
navicularii per paludes ac flumina lintres fuos nomen etiam effractioni fcreonæ datum . Guels
trudunt . Nos eo fenfu fab , staff, & ficten , ferbytani exemplaris anthifo , fine dubio anthin :
foffen , trudere , dicimus . do reftituendum eft.
(4 ) Tremagolum ) Obfervandum eft macu- (9) Obdon . ) Hoc eft ipfum noftrum Sax.
las , nexus vel plagas retis & hamas etiam tho obdon five aufthun , aperire . Frangere enim in
racis dici Gallis maille . V. Cangius . Unde textu Legis nil aliud eft , quam aperire . Quam
Statius Thebaid. lib, II. v. 128. vis , ut ipfum fine clave fregerit exprimatur ,
Qualis ubi audito venantum murmore tigris , legendum hic putem Obdoc .
Horruit in maculas , fomnofque excuffit inertes . (10) Obreppus . ) Locus mendofus . Codex
Verfio vulgata Jobi XVIII . 8. Immifit enim in Guelferbytanus fcribit : Hocherpa ande eſcrip-
rete pedes fuos , in maculis ejus ambulat . pas . Quod reftituendum videtur : pa bocher
Ubi vetus verfio Gallica pofteriora reddidit : ande fcirpat . Pa enim noftrum bey , ad , apud ,
Et il va en fes macules . Nos Germani adhuc in , notat : hocher eſt acker , ager , campus ;
connexiones five maculas . retis majchen & Sa- ande , alienus ; & eftrippas corruptum eft ex
xonice fchmafchen nominamus . Tragum por- noftro fchürfet , araverit . Prodibit ergo hinc :
ro eft inftrumentum pifcatorium rete • in campo alieno araverit, quæ ipfa Legis ver
Gloffa Ifidori tragum , genus retis pifcatoriæ . ba Latina funt . Schürfenleft a Scharren , fcin-
Gloffa Lat. Gallica : tragum , rais à pefcher , dere , fodere , terram vertere ( a quo etiam.
A trahendo dictum putem . Ex his vero dua : pflugfchar , rallum , defcendit ) , & jam in re
bus vocibus compofitum opinor tragomaculum , metallica idem fchürfen fignificat fodere , ter
five ut Italis effertur tramaglio , Gallis tremail , ram leviter exfcalpere , ut faciunt metallarii ,
& Legi Salica tremagolum . In Charta Tabu- quando novam foffionem ordiuntur , atque ve-
larii Vindocinenfis apud Cangium tramallum nas & fibras fcrutantur . Olim in agricultura":
fcribitur . Verba ipfa funt : quatuor tractus ve¬ quoque , ut hinc apparet , ita ufitatum fuit .
tis , quod vulgariter vocant tramallum , ad ca- (11 ) Anteortaverit . ) Anteortare eft vi pro-~
piendos pifces Catholicon Armoricum : Trai pellere , dejicere , verstoffen , wegstoffen . Simplex
maill, c'eft un rets a pefcher . Lat. hoc tragum, ortare , hortare, eft pellere , impellere , trudere ,
verriculum , Ferrarius & Cangius tremaculum & infra Legis Sal. Tit. XXXIV. leg. 1.2. im-
alias quafi trifmaculum , a trilus maculis , & pingere , Nec ab obftare , ut Cangius putat , fa-
Menagius in Orig . Ital. a trans & macula di- tum ; fed antiquiffimum verbum Provincia-
&um putant , quibus tamen ob ea , quæ pro- le eft ; pofteris temporibus de collifione & im-
tuli , affentiri non poffum . f.. 崖
petu congredientium ufurpatum fuit , Li Ro
( s ) Vertebolum , Secundum omnes, inter mans de Perceval :
Les
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 57

( 1 ) , ( MALB. Anhunerbo ) ( 2 ) , DC . den. Ortobaum ) ( 8 ) , DC. den. qui faciunt fol.

qui faciunt folid. xv. culpabilis judicetur .
XXI. Si quis inpotus ( 3 ) de pomarío ( 4 ) ,
aut de pirario diruperit , ( MALB. Leudardi )
cxx. qui faciunt folid. 111. culpabilis judi-
cetur ,
XXII. Sin in horto fuerit , ( MALB. Or-
topodun ) ( 5 ) , DC. den. qui faciunt folid.
xv. culpabilis judicetur .
XXIII. Si quis melarium ( 6 ) aut pira-
rium decorticaverit ( 7 ) , ( MALB. Leudar-
di ) cxx. denariis , qui faciunt folid. 111.
culpabilis judicetur .
XXIV. Si vero in horto fuerit , ( MALB.
XV. culpabilis judicetur .
XXV. Si quis cultellum alienum furave-
rit , DC. den. qui faciunt fol. xv . culpabi-
lis judicetur .
XXVI. Si quis claufuram alienam rupe-
rit ? DC. den. qui faciunt fol. xv. culpabi-
lis judicetur .
XXVII. Si quis materiam de una parte
dolatam furaverit , ( MALB. Leudardi ) cxx.
denariis qui faciunt fol. 111. culpabilis judi-
cetur .
XXVIII. Si quis arborem poft annum quam
fuerit fignata (9 ) priſerit nullam exinde
ha-

Les armes de ces qui venoient , diximus .

Et fovant burtoient as armes . (2 ) Anbunerbo . ) Lego : antuuerbo , ut mo-
Eidem alicubi li burt di lo bataille eft con- do in lege Longobardorum vidimus un pro un
greffus militum cum impetu . N. von Grauen- erronee pofitum . Werben vero five Sax. Wer-
berg Poeta Ms. pen , Germ. Werfen, eft jatare , jacere ; & ant-
Da höbt fich recht ritterſpiel , werfen , entwerfen , projicere , dejicere . Vides
Da uuirt geburt und geslagen itaque Germanice redditum illud anteortave-
Davon fi mal muffen tragen , rit , quod in Lindenbrogiana & Pithoeana e-
Gros wundan und bullan ditione eft jactaverit .
Von fwert und von kullen . (3 ) Inpotus .) Cangius hic intpotos legi de-
Et paulo poft : bere putat , a Gallico enter, aut Belgico enten ,
Die ritter begunden alle inferere , inoculare , admittere , pro quo Ger-
Vor ir puburdieren mani impfen dicimus . Sed errat . Omnia enim
Mit richen panieren , funt ab impofitus , unde corrupte inpotus , &
Von burt di fchilt gaben fchal , & reliqua formata . Imp Cambro-Britannis quo-
Das manig kineda gelwal , que furculus eft . Nos a pofteriori inpoti parte
Von burte und von gedrenge defleximus etiam noftrum poten , pfoten , fur-
Die Araffe wart viel enge culos inferere , propfen . Quod jam Winsbekio
Von der edilun ritterſchaft notum fuit , qui §. 36. canit :
Von flegen und von hurt entzwei &c. Sun , du folt boeneliche fitte
In defcriptione oppugnatæ urbis : In dinen finnen laffen pfaden .
Swenne jeman an den graben gie , (4 ) De pomario . ) Pomarius hic non locum >
Und man bockler vallen lie fed ipfum arborem poma ferentem defignat ;
So burton fiu die vigend wider quemadmodum pirarius , pirum arborem, Gal-
In die tiefen graben nieder . lice pomier , poirier . Breviarium rerum Fifcal.
Ibidem : Caroli M. De arboribus : pirarios , pomarios ,
Da lag manig werder degen mifpilarios , perficarios , avelanarios , nucarios
Geburt und gefchlagen nider . morarios , cotoniarios . Idem inferius : De arbo-
Tyrol ad filium §. 30. ribus : pirarios diverfi generis , miſpilarios , per-
Da burt gegen burte dringet , ficarios , nucarios , prunarios , avellanarios , mo-
Und fwert uf helme klingens pflegen . rarios , cotoniarios , cerifiarios . Unde nomina
Hinc beurter Gallis, illidere , pulfare , & heurt , arborum fructiferarum a Francis excultarum
impulfio , illifio . Antiquitus hoc horten Franci- difcas .
co more fcribebatur chorten & protractius chor- ( 5 ) Ortopodun . ) Orto eft corruptum ex bor-
biten ; unde in Lege Rotharis Regis Longo- to & podum . Prius notum , pofterius impotos
bard. Titulus X. infcribitur de Unegworfin , id defignat , unde ortopodun , in horto impotos , five
eft , corbitaria , & agit de iis , qui alteri in via impotos hortenfes denotat .
fe opponunt , vel qui alterum via dejiciunt · ( 6 ) Melarium . ) Hoc eft, mala ferentem ar-
Legendum itaque ibi Vueguuorfin, h. e. wegwer- borem ex u Græco . A atque e ob fonum
fung, dejectio de via , cujus fynonymum corbi- vicinum jam fæpe commutata vidimus . In Le-
taria ratione originis depulfionem de via figni- ge Salica ed. Lindenbr. corruptius milarium
ficat . Prior de cætero pars verbi anteortare eſt fcribitur .
Germanicum ant , ent , adverfus , contra , re- ( 7 ) Decorticaverit . ) H. e. cortice privave-
tro, & eundem hic habet fenfum , ac in no- rit . Vid. Cangium fub hac voce . Excorticare
ftrate lingua entfchlagen , entbæhren , entrichten , infra Tit. XLI. leg. 17. cutem detrahere notat ;
entgelten &c. olim autem & corticem detrahere fignificavit ;
(1) Alias : Vaftaverit . ) Ita pro anteortave- unde adhuc Gallicum efcorcer eo fenfu ufita-
rit Heroldus in alio exemplari legit . Editio- tum eft .
nes Tiliana , Lindenbrog. & Pithoeana , ut & (8 ) Ortobaum . ) Baum , uti omnibus notum ,
Codices duo Guelferbytani hic teftaverit pofue- arborem fignificat ; ita ortobaum erit bortenfis
runt . Cum autem Heroldus integre legerit : arbor , ein gartenbaum . 2
aratrum in campum alienum intrare prohibuerit , (9 ) Signata . ) Arbor fignata , de qua h. 1.
vel arantem foras vaftaverit ; reliquæ vero e- Lindenbrogius & Bignonius convenire non po-
ditiones & Codices itidem habeant : aratrum tuerunt , eft ad cædendum alicui adfignata
in campum alienum intrare prohibuerit , vel a- vel defignata ; ein angewieſener baum , fi more
rantem foras jactaverit , vel teftaverit ; ego noftro cum Francico exacte conveniente lo-
apud Heroldum pro vaftaverit legendum cen- quamur. Qui eam non illo anno , quo figna-
feo jactaverit . Quod alibi adjungitur teftavie- ta eft , cædit , punitur , quia furculis , qui in
rit , fine dubio ex reftaverit , corruptum eft . locum fuccife fuccrefcere debent , annuum in-
Reftare enim eft impedire , prohibere ut quis crementum hoc modo furripitur . Arboribus
pergat , fiftere . Vid. quæ ad Tit. XVI. leg. 4. cædendis fignum a foreftario.apponi notum eft .
 58 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
habeat culpam ; fi quis infra annum cam ca-
pulaverit , cxx . den. qui faciunt fol. 111. cul-
pabilis judicetur .
XXIX. Si quis in agro alieno arborem
infertam exciderit › MCC. den. qui faciunt
fol. xxx. culpabilis judicetur .
XXX, Si quis mulieri brachiale ( 1 ) fu-
Al. Domini fui,
( 1 ) Brachiale . ) Unus Codex Guelferbytanus
ponit , brachialem ; alter cum editionibus Tilii ,
Lindenbrog. & Pithoei , brachile . Ubi obferves ,
non debere confundi brachiale vel brachile hu-
jus loci cum bracili . Bracile enim fecundum
Caffianum lib. I. de vefte monachorum cap.
6. & Ifidorum Origin . lib. XIX . cap. 33. eft re-
dimiculum five fuccinctorium , quod dividens per
cervicem , & a lateribus colli demiſſum utrarum-
que alarum finum ambit , atque hinc inde fuc-
cingit , ut conftringens longitudinem veftiat cor
pus , atque conjungendo componat . Hoc vulgo bra-
cile > quafi braciale vocant quamvis nunc non
brachiorum , fed renum fit cingulum . Aliqui zo-
nam fuiffe putant . Zona tamen 1 fecundum
Joannem de Janua a Cangio citatum , Juper
tunicam cingebantur monachi , ut illa defueret ;
cum bracile ad cutem effet , a quo caliga depen-
debant . Diverfum ergo a zona fuit , quod et-
iam locus monachi Vallis Sarn . Hiftor. Albi-
genf. cap. 72. oftendit . Sed cum flecteret genua
ante altare , brachile ejus a quo dependebant ca-
liga ferrea , ruptum eft medium . Nos bracca-
rum fufpenforium tale ein hofenbangelfe voca-
mus. A quo tamen bracile apud Fredegarium
in Hitt. Francor. epitom . cap. 59. memoratum
differre videtur . Verba Fredegarii funt : Tunc
Chrodini confilio nutritium fuum , memoratum Ju-
perius Gogonem majorem domus eligunt . In cra-
fino primus ad ejus manfionem perrexit Chrodi-
nus ad minifterium , bracile Gogoni in collo te-
nens. Quod reliqui cernentes , ejufdem fequuntur
exemplum , Profperum toc Gogoni ad gubernan
dum fuit &c. Aimoinus lib. III. cap. 4. eadem
referens : Diluculo , inquit , fubfequentis diei
matutinius confurgens ( Chrodinus ) ad domum
Gogonis cum quibufdam palatii primatibus pro-
perat . Et brachium ejus collo fuperponens fuo ,
fignum future dominationis dedit . Ultima ver-
ba legenda funt : Et brachilefuum collo fuperpo-
nens ejus &c. Veftimenti ergo honorarii genus
bracile hoc fuit , quod humeris fuperjectum ,
fcapulas & pectus téxit , fibula fuper brachium
dextrum connexum . Figuram ejus ex picturis
veterum Regum , procerumque Francicorum
a Paulo Petavio , Baluzio
Baluzio ac Mabillonio pu-
ac Mabillonio pu-
blicatis difcimus . Sufpicor , olim brufituch di-
aum fuiffe , quod nomen amiculo pectorali
ob fimilem formam jam damus . Gloffator cer
te Legis noftræ brachiale de bracili ejufmodi
intellexiffe videtur , dum illud interpretatus
eft per fubtho , quod ego bustha legendum conii-
cio ; fed erraffe eum , non dubito . Quemad-
modum & fibula de bracile , quæ in Charta ple-
nariæ fecuritatis anno XXXIIX . Juftiniani Imp.
fcripta atque a Mabillonio edita occurrit , ad
hujufmodi veftimentum fuper brachio conti-
nendum pertinuit ; Menagius licet eam de ar-
millæ nexu interpretatus fit . Cum autem bra-
cile hoc virilis indumenti genus fuerit , ad foe-
minas illud transferre in expofitione Legis no-
ftræ nequeo. Unde tertiam brachialis vel bra-
tbilis fignificationem , qua de armilla accipi-
tur , amplector . Armillis enim Francorum
aliorumque Germanorum fœminas fe exornaf
fe , clarum eft. Et ab antiquiffimis jam tem-
poribus eas ufitatas fuiffe , vel ex tumulis fe-
pulchralibus apparet , in quorum urnis arnil
raverit , ( MALB. Subtho ) ( 2 ) , cxx. den.
qui faciunt fol. 111. culpabilis judicetur .
XXXI. Si quis per cafam alienam ( 3
*
fine permiffu poffefforis traxerit , ( MALB,
Ala chefcido ) ( 4 ) , MCC. den. qui faciunt
fol. xxx. culpabilis judicetur .
TI-
le frequenter reperiuntur . Armillam autem
jam Plinius Hift. N. lib. XXVIII . c. 7. bra-
chiale vocavit . Lais , inquit , & Salpe canum
rabioforum morfus & tertianas quartanafque fe-
bres , menftruo in lana arietis nigri , argenteo
brachiali inclufo : Diotimus Thebanus vestis
omnino ita infecte portiuncula , ac vel licio , bra-
chiali inferta fanari ajunt ) . Valerianus Epi-
ftola ad Zofimionem apud Trebellium Pollio
nem in Claudio in mafculino brachialem dixit .
Vopifcus Aurelian. cap. 7. Torquem , brachia-
lem & annulum apponat . Tertulliano lib. de
Muliebri habitu brachialia funt circuli ex au-
quibus brachia artantur . Alia exempla Can-
gius habet . Brachile extat etiam apud Audoe-
num in Vita S. Eligii lib. 1. c. 1o. fcriben-
tem : Quotiens brachile aureum , pungam quoque
auro gemmifque comptam fibi fubripuit , tan-
tum ut miferis fuccurreret . Papias : Dextralia ,
brachialia , genus ornamenti commune viris &
feminis ante manicas portantur & junguntur
cum clavo . Idem Papias alibi : Armilla
cædem circuli & brachiales , rotunda feili-
cet boga . Ut autem armilla a noftro arm , bra-
chium ( licet Latini armus fuum alio pauli-
fper fenfu acceperint ) , derivatur ; ita brachia-
le itidem a brachio , in quo geftatur , venire
nemo dubitabit . Itali hinc armillam bracciale ,
& diminutiva forma etiam braccialetto vocant ,
unde Gallorum bracelet . Ferrarius monet , ge-
nus quoque panis dulciarii , quod virias five
armillas referat , brazzadello vulgo dici . Ab
hac vero voce noftrum brezel , eandem rem
fignificans , derivandum effe , quis non videt ?
Saxones hoc panis genus krengel & kringel 2
quafi parvum circulum , a kring , circulus
appellant .
( a ) Subtho . Leviffima mutatione facta , le-
gere poteris bustho vel bustob ; quod , fi Saxo-
nico more efferas , habebis ipfum notiffimum
bustdoc ,་ bofdoc , borfidoc , & Germ. brufttuch ,
pectorale ; quod , ut diximus figuram habet
bracilis a Fredegario intellecti , Tranfpofitiones
literarum tales , in vocibus Germanicis , a non
intelligentibus linguam noftram exaratis , in
Legibus vetuftis frequentiffime offendimus
Brust , pectus , vidimus fupra ad Tit. XXIII.
leg. 4. Italis , Gallifque bufto , bufte , fcribi ; Sa
xones communiter borft & boft enunciant . Glof-
fatoris tamen hanc brachialis expofitionem er-
roneam effe , modo oftendimus .
(3 ) Per cafam alienam ... traxerit. )Ita & Ti-
liana editio . Sed Lindenbrogiana & Pithoeana ,
nec non duo Manufcripta Guelferbytana po-
nunt : cafam alienam traxerit ; quam lectionem
probo , Traho enim barbaris ufitatum fuit pro
defiruere , difrumpere , disjicere . Hieronymus
Epift. III. ad Heliodorum : Marcomanni tra-
hunt , vaftant , rapiunt . Lex ergo noftra de
disjectione , aut diruptione domus loquitur .
(4 ) Ala chefcido . ) Hic pro ala ego fala ſub-
ftituendum puto . Sal enim demum , quæ bar-
bare cafa , denotare , ex fuperius dictis notum
eft . Gefcido eft a noftro fcheiden , feparare
disjungere , Gall. defunir . Scido hinc fignifi-
cat difruperit , cui particula ge more confueto
præpofita eft . Sala chefcido hoc modo denotat
domum difruperit .
 PACTUS LEGIS SALICE
TITULUS XXVIII.
De homicidiis ( 1 ) parvulorum .
I. I quis puerum infra duodecim anno- II. Si vero puerum crinitum ( 4 ) fine con-
Srum, non conforatum ( a) occiferit , filio aut voluntate parentum rotonderit ( 6)
( 1 ) De homicidiis . ) Nota tonfionem hic
puerorum ad ordinem facrum etiam inter ho-
micidia referri . Quia is rebus mundanis tan-
quam pro mortuo habetur , qui facris initia-
tus eft .
( 2 ) Non tonforatum . ) Hæc explicant verba
antecedentia puerum infra duodecim annorum ;
unde intelligas , Legem hic loqui de puero ,
cujus barba nondum tonfurata , five qui ad-
huc imberbis fit . Tondendi enim verbum de
barba incifione frequenter ufurpatur . In Li-
bro Sacramentorum Gregorii Papæ cum Ora-
tione ad Capillaturam reperitur & Oratio ad bar-
bas tondendas . Quæ his verbis concepta eft :
Deus , cujus fpiritu creatura omnis incrementis
adulta congaudet , exaudi preces noftras fuper
bunc famulum tuum ill. juvenilis ætatis decore
lætantem , & primis aufpiciis attondendum : ut
in omnibus protectionis tue munitus auxilio , ce
leftem benedictionem accipiat & præfentis vitæ
præfidiis gaudeat & æterna . Hinc patet ma-
gnis folemnitatibus pueris primam barbam ton-
furatam , more hoc a veteribus Romanis ad
Chriftianos quoque delato . Vide Hadr. Va-
lefii Notas in Panegyricum Berengarii p. 191 .
feq. Dies ille , quo primæ barba tonfio pera-
gebatur , feftus erat , & conviviis ab amicis &
propinquis celebrabatur , ipfaque hæc feftivitas
barbatoria vocabatur . Gloffe veteres : Barbato
ria Taymonsiz . Et proceres quidem eligebant
dignitate confpicuos , qui primam filiis bar-
bam præciderent , & tonfurati hac ceremonia
velut filii adoptivi tonforum fuorum fiebant .
Sic , Paulo Diacono lib. 4. de Geftis Longob.
narrante , Tafo Longobardas Dux Forojulien
fium Gregorium Patricium & Exarchum Ra-
vennæ eam ad rem elegerat , cum is juramen-
to pollicitus fuiflet , fe Tafoni barbam , ficut
moris erat , incifurum , eumque fibi filium factu-
rum . Quomodo tamen Tafo fraudulenter a
Gregorio occifus fit , loco citato perfequitur
pluribus Paulus . Veteres Francorum Annales
de Carolo Martello referunt , quod filium fuum
Pipinum ad Liutprandum miferit , ut more fide-
lium Chriftianorum ejus capillum primus adton-
deret , pater illi fpiritualis exifteret . Idem
affirmat Otto Frifingenfis Lib. V. cap. 16. Puer
itaque infra duodecim annos & nor tonfuratus ,
fynonyma funt , & puerum innocentem defi-
gnant , quod etiam ex fequenti Lege fexta
apparet . Nec tamen diffiteor , illud non tonfu-
ratum etiam denotare poffe facro ordini nɔn
deftinatum prior quamvis fententia magis mi-
hi placeat .
(3 ) Afchara . ) Scheren in noftra lingua de
barbe tonfione fpecialiter ufurpatur , unde no-
vacula olimfcharjahs , nunc fchermeifer , & bar-
bitonfor , bartfcherer , vocatur . Schara itaque
tonfuratum notat . A particula privativa eft
etiam Germanis , ut Græcis . Unde olim dixe-
re adeilo , expers ; amachtig , invalidus ; awerd ,
indignus ; aweg , via invia ; awiis , infipiens
amens ; amezig , continuus , fine fine . Vide
Junium in Obfervat. ad Willeramum pag. 301 .
Hinc afchara defignat non tonfuratum .
( 4 ) Puerum crinitum . ) Per puerum crini-
tum hic lex intelligit nobilem , five ingenue
conditionis . Magna enim capillorum cura olim
apud barbaras, gentes fuit , præfertim Germa-
nos , & quo nobilior quifque apud hos erat ,
eo promifliores capillos geftabat . Unde apud
ANTIQUIOR . 59
( MALB. Afchara ( 3 ) leudardi ) XXIIIIM.
den. qui faciunt folid. DC. culpabilis judi-
cetur .
5
( MALB.
Gothos , ingenuos Capillatorum nomine veniffe
video ex Jornandis libro de rebus Geticis ed.
Lindenbr. p. 93. Adde his edit. Theodorici
Regis c. 145. & Caffiodori 1. 4. Formula 49.
qua infcribitur : univerfis provincialibus & Ca-
pillatis , defenforibus & curialibus Suavia confi-
ftentibus . Gothi hoc nomen pro magnoſuſcepif-
fe, h. e. magni æftimaffe dicuntur ; credo , quia
confonuerit yox bare , capilli , cum bare , be-
re , berre , dominus , eos in fignum dominatus
five ingenuitatis fuæ capillos ftudiofe aluiffe ;
quemadmodum e contrario , per abfciflionem
capillorum , five decalvationem , dominatum ab-
rogatum five redactionem ad fervilem conditic-
nem denotabant , quod infra exponemus fufius .
Franci ingenui hinc dicti criniti , & crinem pro-
fufum aluerunt , præcipue Reges . Gregorius Tu-
ronenfis de vitis patr. cap. ult. Nec ille , ut
quidam , dimifis capillorum flagellis aut barba-
rum dimiffione plaudebat , fed certo tempore ca-
pillum tondebat & barbam . Decretio Childe-
berti Regis §. 2. Ut nullus de crinofis inceflum
ufum fibi fociet conjugio . Gregorius Turon . lib.
6. c. 24. Hic natus cum effet in Gallia & dili-
genti cura nutritus ( ut Regum iftorum mos ) cri-
nium flagellis per terga demiffis &c. Alia exem-
pla non congero . Opera enim hac me leva-
runt Lindenbrogius & Cangius in Gloffariis ,
Bignonius in Notis ad Leg. Sal . & Baluzius in
Notis ad Capitularia . Qua vero facie fuerint
criniti hi Francorum Reges , oculis fubjiciunt
eorum figilla a Mabillonio in ære exhibita . Me--
rovingicis Regibus fublatis , Reges Carolingi
non promiffis ac in flagella digeftis , fed de-
curtatis crinibus incedebant , ut ex Caroli M.
& Ludovici Pii figillis iterum elucefcit . Et
conjecerim ferme Carolum M. ex Senatoria
familia Romana , fecundum Buchetii fenten-
tiam , ortum , licet Francorum reliquos mores
adfciverit , tamen ab antiquo una cum majo-
ribus fuis crines decurtatos , more a tempori-
bus Romanorum in familia confueto geliffe ,
& deinde retinuiffe . Si enim , ut Francus no-
bilis , promiffos ante regnum crines habuiet ,
eos dubio procul retinuiffet , nec inflito Re-
gibus habitu & novo ufus fuiffet , qui in cæte-
ris , tefte Eginhardo , femper fere Francico
modo veftitus inceffit .
(5 ) Totonderit . ) Hic tondendi verbum ne-
que de barba prima tonfione , neque de igno-
miniofa illa , quam infra declarabimus ; f
de tonfura ecclefiaftica intelligitur ; quam fi
quis receperat , atque ita feryus Dei declara-
tus erat , poffeffionem bonorum & fucceffio-
nem in hæreditatem amittebat , & in Deum
five ædem facram , cui fe dederat , transfe-
rebat olim . Unde vel maxime conveniebat
confenfum parentum ad hujufmodi tonfuram
habere . Ignominiofa tonfio hic & in fequenti
lege , ut Bignonius putat , prohiberi non po-
teft ; quia ad illam parentes unquam confilium
dediffe incredibile eft ; atque ideo ftolidum
effet , eorum voluntatem requiri . Clericalem
autem tonfuram aliquando invitis parentibus
datam effe liberis ab Epifcopis , bonis ipforum
inhiantibus , teftis eft locus apud Gregorium
Turonenfem lib. 7. c. 31. Interea proditus ab
Epifcopo Bertchramno Eufronius negotiator per
inimicitiam , quia invitum aliquando eum toton-
derat , inhians facultati ejus . Quod ille defpi-
ciens , ad aliam urbem tranfiens , cæfarie crefcen
te
 60 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
( MALB. Schuifara chrogino ) ( I ) , MMD.
den. qui faciunt fol. LXII . & dimidium
culpabilis judicetur .
III. Si vero puellam ( 2 ) fimiliter fine pa-
tris aut matris voluntate totonderit , ( Theo
* Al. Werdarda & the cobeatą .
te regreditur &c. Et invito facta tonfio hinc
in Conciliis quoque prohibita eft . Vid. Capi-
tul. lib. 5. c. 212, Concilium Moguntinum anno
813. habitum Canone XXIII. De clericis , ait ,
boc ftatuimus , ut bi qui bactenus inventi funt ,
five in canonico , five in monachico ordine , ton-
furati fine eorum voluntate , fi liberi funt > ut
ita permaneant : & deinceps cavendum , ut nul-
lus tondeatur fine legitima ætate , spontan :a
voluntate , vel cum licentia dominifai . Regum
quoque confenfum tandem requifitum fuifie
videmus ex Marculfi Formula Præcepti de cle-
ricatu lib. 1. c. 19. Veniens ille ad noftram præ-
fentiam petiit Serenitati noftræ , ut licentiam tri-
buere deberemus , qualiter comam capitis fui ad
onus clericatus deponere deberet . . . . Præcipi-
entes ergo jubemus , ut fi memoratus ille de ca-
pite fuo bene ingenuus effe videtur , & in poly-
pticho cenfitus non eft , licentiam habeat , comam
capitis fui tonfurare . Nifi enim ingenuus olim
quis erat , non erat fui juris , nec poterat con-
tra domini vel patroni voluntatem quicquam
de fe conflituere . Notabilis eft charta Tabu-
larii S. Martini Turonenfis , ubi legitur : Ego
Galfardus S, Martini bumillimus Levita ... do-
no trado Deo , nec non S. Martino , ubi parentes
mei me cbtulerunt novo ordine traditionis per
capillos capitis mei , illic comam relinquens •
proprium meum , qui ex fucceffione parentum mi-
hi obvenit . . . Dat . X. Kal. Julii anno 17. re-
gnante Domino Karolo Rege . Plura exempla Bi-
gnonius in Not. ad Form. Marculphi p. m.
902. congeffit .
( 1 ) Schuifara chrogino . ) Trajectio hic eft li-
terarum , & corruptio etiam quarundam , que
in meliori exemplari abbreviatæ extiterunt .
Legendum enim audacter vas fchara trogino .
Schara exprimit Legis illud verbum totonde
rit . Vas vel fabs , capillum denotat . Gloffa
Rabani Mauri Mss . Comis, fahs . Cæfaries, leih-
fabs . Ejufdem Rabani Gloffa de partibus hu-
mani corporis: Loecha , fabs , capilli ; gifchoran
fabs , cæfaries ; ungifchoran fabs , coma . In Ifi-
dori fragmento legitur bar thes fabfes , quod
proprie pilum come notat . Anglofaxones feax
pro coma utuntur ; unde nobili in Anglia fa-
ilia Fairfaxia ( h. e. pulchricoma ) nomen .
Nobis adhuc fafe , capillamentum , pilum , fibram
radicis , folii & vene defignat . Trogino eft frau-
dulenter, malitiofe . Saxonibus drog , Anglofa-
xonibus day . CBrit, drug dicitur impoftor , ma .
lus , fraudulentus , improbus . In Fragmento - Vocabularium 1509. impreffum : Wamm oder
dori drughida eft fallacia , impoftura , quæ no-
bis jam rug , a verbo tricgen , betriegen , fal-
lere , fraudari , vocatur . Unde vas Jchara tro-
gino eft come abfcifc fraudulenta , quæ fcilicet ,
parentibus invitis & infciis , peragitur . In Co-
dice Guelferbytano legitur hic wirdade , & pa-
ragrapho fequenti tujchada . Prius ego corru-
ptum effe puto ex Komanico curtada , abfcif-
fio, a verbo curtare ( pro quo Hifpani dicunt
cortare ) h . e.fcindere , Jecare , formato . Pofte-
rius nempe tufchada , forte legendum eft faf
Jchara , ut in exemplari Heroldino .
( 2 ) Puellam . ) Codex Guelferbytanus no-
tanter legit : ingenuam puellam .
(3 ) Theotidia . ) Cuin in fequentibus para-
graphis femper Leodinia de fæmina ingenua di-
catur , idem hoc nomen hic reftituendum fta-
Etidia * ) ( 3 ) ( 4 ) ( 5 ) , MDCCC . den. qui
faciunt folid. XLV. culpabilis judicetur .
IV. Si quis feminam ingenuam gravidam
trabattit ( 6 ) , & ipfa femina fuerit mortua ,
( MALB. Anuano leudinia ) ( 7 ) , XXVIIIM .
den.
tuo , quia & hic de puella ingenua agitur .
(4 ) In calce , Werdarda , ) Werdarda hic idem
eft ac wiridardi , wirdiro & viridio , & com
pofitionem five pretium aut wirigeldum defi-
gnat . Vide infra Tit. XLII. leg. 2. ubi plu-
ribus de eo .
( 5 ) In calce , Thercobeata . ) Reftitue : Sche-
ro beata . Prius fchero eft totonderit ; alterum
beata fignificat caput , nobis haupt , Thuringis
rufticis beat & boet . Quamquam forte nec ma-
le legi poffet heara , h. e . crines . Crines enim
Anglofaxonibus bear , Belgis hayr , nobis haar
dicuntur . Vertuntur itaque in Latinum ver-
ba: caput vel crines totonderit .
6 ) Trabattit . ) Wendelino vox Romanica
eft a trans & battere formata , quæ fignificet
graviter percutere . Titulo XLI. extat tribat-
tere , quod Cangius idem ac trabattere effe ju-
dicat , & Spelmannus conjicit , defcendere il
lud ab Anglo - Saxonico trife , Angl dry , Sax.
droge , German. drucken & beate , percutio , ut
hoc modo fit fine fanguinis effufione verberare
vel cedere . Nos eadem ratione dicimus einen
drucken abschlagen . Sed , ut verum fatear , ne-
que Wendelinus , neque cæteri , quid fit tra-
battere , viderunt . Brevibus itaque tene , nos
habuiffe olim verbum batten , ire ; unde bat-
te , patte , pote & pfste , pes ; inde etiam re-
ftat , batfchen vel patfchen , ire . Im drecke pat-
fchen eft in luto ire . Putgen de infantibus ire
difcentibus dicimus . Itali & Galli hinc fuum
pallare , paffer , ire , tranfire , defumferunt .
Ab hoc battere facta eft vox noftra trabattere ,
quafi transbattere vel trapaffare , ire fuper ali-
quem , five aliquem pedibus conculcare , in-
digne tractare ; id quod Itali & Galli poftea
in frapazzare & ftrapaffer corruperunt . Me-
nagius itaque errat , dum hoc a transpatiare
deducit .
(7 ) Anuano leudinia . ) An h. 1. atque in
lege fequenti ano , eft præpofitio in , Gallico
more pronunciata . Vano in Lege fequenti wa-
do & in Cod. Guelferb. uaddo , & neando enun-
ciatur . Ut vero olim fæpius n loco m , ex. gr.
arn pro arm , Jant pro Jamt , dictum fuit ; fic
hoc loco wano pofitum eft pro wamo , quod
uterum denotat . Walther von der Vogelwei-
de Cant. I. Ms.
Goteslame
Was din wame
Ein palas reine .
gedarm , continet inteftinorum majorem par-
tem fecundum Ifidorum . Willeramus p. 29. uan
thero magathe uuambon ; de virginis utero . Idem
p. 128. thin uuamba is famo uueizes bouph ;
Venter tuus ficut acervus tritici . Hymnus
Theotifcus Ms. Kitagi noh namba kianazze ;
gulam nec venter incitet . Tatianus 1. IV. c.
3. uabfmo thinero uuamba ; fructus ventris tui .
Rabani Mauri Glofa : venter , uuamba . Glof-
fæ Lipfianæ : uuambon , utero . Gloffa Mss. Ju-
niane : chint in uuambo kifeftinot ; puerperium .
In Codice argenteo Ulfila wamba aliquoties pro
utero ufurpatur . Anglo-Saxones wamb & womb
dicebant . Unde Angli fuum wombe habent . Nos
vocibus wampe , wamme & wanft eodem fen-
fu hodie utimur . Leudinia five Leodinia eft
una ex vocibus intellectu difficilioribus in Le-
ge
 61
PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .

den. qui faciunt folid. Dcc . culpabilis judi- ( MALB. Ex mala leudi ) ( 2 ) , VIIIM. den.
cetur . qui faciunt folid. cc. culpabilis judicetur .
V. Si quis vero infantem in ventre ma
tris fuæ occiderit ( MALB. Anowado ) TITULUS XXIX .

( 1 ) , VIIIM. den. qui faciunt fol. cc.

VI. Si quis puer infra duodecim annorum
aliquam culpam commiferit , fredus ei non
requiratur .
VII. Si quis feminam ingenuam ,
quam infantes habere non poteft , occide-
rit , ( MALB. Leodinia ) VIIIM. denar. qui
faciunt fol. cc. culpabilis judicetur .
VIII. Si quis feminam ingenuam , poft
quam cœperit infantes habere , occiderit
De adulteriis ( 3 ) ancillarum .
I. I quis ingenuus cum ancilla aliena mœ-
Stchatus fuerit , ( MALB. Anilafına **
poſt. ( 4 ) ( 5 ) , DC. den. qui faciunt folid. xv. cul-
pabilis judicetur ..
II. Si vero cum ancilla regia machatus
fuerit , ( MALB. Theulafina ) M. cc. den.
; qui faciunt folid. xxx. culpabilis judicetur .
III. Si vero fervus cum ancilla mocha-

MALB. Leodinia ) XXIIIIM. den. qui fa tus fuerit cxx. den. qui faciunt fol. III.
ciut folid. DC. culpabilis judicetur . componat .
IV, Si fervus ancillam alienam extra vo-
IX. Si quis puellam ingenuam occiderit ,
Tom. II. F lun-

* Al. Aut antequam babeas nomen , aut natum inter novem noctes . ** Al. Theolafina Wirtico .

ge Salica , & nunquam eam intellexiffem , nifi men , & ingenuæ fœminæ apprime convenit .
ex contextu perfpexiffem eam femper adhibe- Lafde etiam apud Islandos pro hero in ufu effe
ri , ubi de fæmina ingenua fermo eft , & de- Gudmundus Andreæ annotavit Primario fen-
inde ad Anglo-Saxones confugiffem , quorum fu hoc legi fervientem five ingenuum defignaf-
lingua cum Francica vetuftiffima mire conve- fe puto . Omnia jam fi in Lege noftra colli-
nit. Apud Anglo-Saxones autem veteres , uti gas , patet , anuano leudinia idem effe ac gra-
blaford ( unde hodiernum lord contractum ) do- vidam fœminam ingenuam . Vox Leudinia ite-
minum fignificat ; ita blafding , blæfdig , bleaf- rum Tit. XXXVIII . recurrit , ſed vitio ibi ,
dian , leafdian , Verftegano , Somnero , Skin- ut videtur , pofita eft .
nero , Benfonioque denotat dominam , matro- ( 1 ) Anowado . ) Legendum anwano , h. e.
nam , fæminam nobilem , unde Angli noftri fuum in ventre .
Lady formaverunt . Quam originem vox ha- ( 2 ) Ex mala leudi ) Leudi eft compofitio .
beat , dubim eft : neque enim Verftegano af- Ex mala , fi more noftro fcribatur , erit fmale
fentior , qui a blaf, panis , & thenian live die five fchmale , quo nobis gracilis , adftrictus , ar-
nen , fervire , miniftrare , deducit , quafi dicas aus denotatur . Et poffet hoc nomine veniffe'
miniftrantem famulis panem . Nobis ab AS. lah, puella , quæ adhuc gracilis eft , & adftricto ven-
quod Angl. law , Isl. laug , Suec. lagh , Gall. tre , five exiftens in annis , quibus nondum in-
Loy , Ital. legge, Lat. lex enunciatur ; & ver- fantes habere poteft , ut legis verba innuunt .
bo warten , cuftodire , obfervare , factum fuif Effet itaque ex mala leudi non aliud , quam
fe videtur labward , & laford , & tandem lord ; puella nondum conceptioni apte compofitio . Nifi
quod legis obfervatorem five cuftodem vertas . tamen ex mala hoc corruptum fit ex magata ,
Id autem nobilium officium eft . Veteribus Ger- virgo , puella , quod ferme crediderim . Hac
manis porro thiv , Anglo - Saxonibus thiwa , autem de voce fupra ad Tit. XIV. leg. 1. egi
theowine & theovne eft ferva , ancilla . In E- mus fufius .
vangeliis Gothicis thiwe Luc. XVI . 13. famu- ( 3 ) De adulteriis . ) Adulterium hic pro ftu-
lus > & thiwi Joh. XVIII . 17. ancilla reddi- pratione adhibetur . Ambrofius de Abrahamo
tur . Vide Junii Gloffarium Gothicum . Ger- lib. I. c. 4. Omne ftuprum adulterium eft , &
manicum thiv proferva apud Otfridum & Ta- quicquid in ea , que non fit legitima uxor
tianum fæpius occurrit . Radix vocis eft vetus commiflum fuerit , adulterii crimine damnatur .
noftrum thionon & thianan , nunc dienen , AS. Vid. Bignonius ad noftræ Legis locum .
theowian , fervire . Ex hoc igitur vocabulo , (4 ) Anilafina . ) Hoc defignat alienam fer-
& law aut loy , quod antiquitus & leu pro- vam . Ane enim , ut aliquoties monitum , eft
nunciatum fuiffe non abfone fufpiceris , pro- alienus ; & Lafina eft ferva , ancilla . Vide fu-
veniet Leudiva , Leudina , Leudin Leudinia apud pra ad Tituli XI. leg.
& apud
ia ,, & notata . Nithardus
Anglo-Saxones lafdian ac lafding : quod legi lib. 4. Sunt inter illos ( Saxones ) , qui Edbe
fervientem vel miniftrantem denotabit . Hac lingi , funt qui Frilingi , funt qui Lazzi illo-
autem ingenue appellatio eft , quia bene natæ rum lingua dicuntur . Latina vero lingua boc
legem fuam fequebantur , ejufque beneficiis funt , nobiles , ingenuiles atque ferviles . In aliis
fruebantur , cum mancipia iifdem non gaude exemplaribus fcribitur lai . Nobis reftat for-
rent , fed folius domini voluntate regerentur , mula las oder eigen feyn , h. e. hominem fer-
ac punirentur . Fœminæ vilis conditionis inde vum vel proprium effe ; quam exponit Schil-
exleges dictæ . Fulcherius Carnotenfis lib . I.Hift. terus in Praxi J. R. in Foro Germ.
Hierofol. cap. II. de Chriftianis cum civita- ( 5 ) In calce , Theolafina Wirtico . ) Paragrapho
tem ingreffi fuiffent , confeftim cum feminis exle- fequenti rectius Theulafina extat : Codex Guel-
gibus concubuerunt plures ex eis . Ordericus Vi- ferbytanus theolofina habet . Supra ad Tit. XI.
talis lib. X. pag. 372. Abfit a me , ut credam> leg. 4. jam dictum eft theue notare fervum ,
quod bonus miles violet fidem fuam ; quod fi fe- & fervam ; lafina itidem eft ferva aut ancil-
cerit , omni tempore velut exlex defpicabilis erit . la . Pro wirtico fcribendum wirtiro ut idem
Ubi vides bonum militem pro ingenua libertatis fit , ac noftrum würde werth , wirdirung ,
viro , five nobili poni ; exlege m vero pro vilif pretium . In Capitulari III. anni 813. cap. 24.
fime conditionis homine feu mancipio , quo nihil wirdira hoc fenfu ufurpatur . Vide quæ ad
defpicabilius . Legem amittunt , qui ob crimina Tit. XLII. leg. 2. annotabimus . Ita vero theu-
ingenuitate privantur , & infames fiunt . Vid. lafina wirtiro denotat ferve five ancilla fu-
Bractonus lib. IV. Tr. I. c. 19. §. 2. Honori- prate compofitionem .
ficum ergo eft Leudinia five legifervientis no-
 62 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .

luntatem ( 1 ) domini fui ad conjugium fo- TITULUS XXX .

ciaverit , ( MALB. Authanio ) ( 2 ) , cxx.
den. qui faciunt fol. III . culpabilis judicetur .
V. Si quis Francus alienam ancillam fibi
publice junxerit , ipfe cum ea in fervitute
permaneat .
VI. Si fervus cum ancilla machatus fue-
rit , & de ipfo crimine ancilla mortua fue-
rit , fervus ipfe aut caftretur ( 3 ) , aut CCXL.
den. qui faciunt fol. vi . culpabilis judicetur ;
dominus vero fervi capitale in locum refti-
ruat . Si autem ancilla propter hoc non fue-
rit mortua , fervus ipfe aut cxx. ictus acci-
piat , aut cxx. den. qui faciunt fol. 111. do-
mino ancillæ cogatur perfolvere .
Al Reformentur .
De libertis dimiffis .
I. I quis Lidum alienum extra confilium
S¹domini fui ante Regem per denarium
ingenuum dimiferit , ( MALB. Maltho theato
meelito ) ( 4 ) , IIIIM. den. qui faciunt fol.
c. culpabilis judicetur , & capitale domino
ipfius reftituat .
II. Res vero ipfius Lidi legitimo domino
reftituantur
III. Si quis fervum alienum ante Regem
per denarium ingenuum dimiferit , ( MALB.
Malthe theata, meotheos ) M. CCCC. den. qui
faciunt fol. xxv. culpabilis judicetur , exce-
pto capitale quod domino reftituatur ; res
vero ipfius fervi proprius dominus recipiat .
TI

(1 ) Extra voluntatem . ) Vid. Formula An- fignare , ut fupra oftenfum , & malethe vel male
degavenfis XLIV. & Marculfus Lib. II. For the , defignaverit . Porro Theata vel thehaito
mula 29, Sax. teinte , Germ . zehnte, eft nomen Denarii ;
( 2 ) Authanio . ) De conjugio fervi cum an- fupra Tit. II. leg. 5. thebun ponebatur pro de-
cilla lex agit jam in Belgica lingua fupereft cem . Ab hoc theata etiam pofteris temporibus
vox houden , & fecundum pronunciationem denarius deut , & dütchen , ac duplex denario-
communem fcripta hauden , quæ conjugium ini- lus doppelditchen vocati funt . Qui has voces
re fignificat . Kilianus in Dictionario Etymo- aliunde deflectunt , a vero aberrant . Jam meo-
logico : Houwen , bouden , houweliken , biilicken , theo vel mitto eft idem quod Saxonum fmite ,
bilicken , eeliken ; matrimonium contrahere , ini- & Germ. fchmeiffe , jactaverit . Primum enim
re , fortiri , jungi matrimonii federe , connubii" hoc verbum abfque fibilo in principio fcriptum
fœdus inire : ducere uxorem : nubere viro " ma- fuit , ut videmus ex Latino mittere ejufdem
ritari , viro tradi feu fociari . Quid fi hoc bau- originis & fignificationis verbo , Slavoniis ja-
den veteribus etiam Francis cognitum fuerit ? cere fimiliter eft metati & Carniolanis mezheti .
Quid , fi inde haudening , baudaning , auda- Titulus Legis noftræ LIV. infcribitur de an-
ning , audanio , authanio formaverint homines docmito, fed legendum de andosmito , ac inter-
Romanenfes Francis fubditi ? Nam illi ab pretandum eft de alius ja&atione . Apud Saxo-
initio fere femper in pronuntiando omittunt ? Ros vermeten Germ. vermeffen eft jactitare ,
& terminationem noftram ing vel ung in io , gloriari , & primitivum agnofcit vetus meten ,
ia vel ie commutant . Nifi tamen , quod ma- miten , jacere . Engelhufius in Vocabulario Sa-
gis probo , authanio corruptum eft ut
ut facile
facile xonico Ms. Vormeyten , præfumere , jatare , ja-
potuit , ex antmalio five hantmahlung , ut fpon aitare . Lezim tandem latum , lidum vel la-
Jalia fervi cum ancilla denotentur . Hantmahl zum, h. e. fervum denotat , qua de voce an
certe hoc fenfu ufurpatum occurrit in vetu tea egimus . De manumiffione in præfentia
ftiffima Evangeliorum Harmonia Cottoniana , Regis per denarium jactatum peracta videan-
qua Hickefius ufus eft , cujufque aliud exem- tur plura apud Bignonium in Notis ad Formu-
plar nuper Herbipoli una cum aliis quibufdam las Marculphi , Lindenbrogium & Cangium in
Mss. inventum fuiffe mihi conftat . Scribitur Gloffariis , quos non exfcribimus . Ut tamen
ibi : thar nuas thes helites handmabal endi octheru ritun vetuftum clarius ob oculos ponamus
belagen thiernum marium thera guodun . Hoc eft: lubet ex Goldafti Conftitut. Imperial. Tom. III .
Ibi erant fponfalia herois ac etiam fante virgi- pag. 300. formulam manumiffionis hanc pro-
nis Maria illius bone . H ab initio in Gloffa ferre : In nomine fanciæ & individuæ Trinita-
omiffum , ut etiam alibi in andelagus pro hand- tis . Hludounicus divina favente gratia Rex . No-
Jchlagus & tot aliis factum . verint omnes fideles noftri , præfentes fcilicet &
( 3 ) Caftretur . ) Caftratio fervo in adulterio futuri , quia nos rogatu Purucharti dilecti Comi-
non folum , fed etiam in furto comprehenfo tis noftri , quendam proprium fervum noftrum
decreta legitur infra Tit. XLIII. leg . 2. In Vi- Johann nominatum , in pafentia fidelium noftro-
ta S. Deicoli cap. 4. Weifarius Vafallus , qued rum per excuffionem denarii de manu illius , jux-
S. Deicolus ecclefiolam invito presbytero ab ta Legem Salicam , in eleemofynam noftram libe-
ipfo ei præpofto intraffet , forefque aperuiffet , rum dimifimus ab omni jugo fervitutis ab-
ut furtum feryi confideravit ; unde fententiam folvimus ejus quoque abfolutionem hoc fcripto
in eum hanc tulit : Ite cum feftinatione , & fi firmavimus , quam in omni tempore firmam in-
quis illum fidelium meorum capere poffit , fine violabilemque manfuram effe volumus . Præci-
audientia caftretur . pientes ergo jubemus , ut ficuti reliqui manu-
(4) Maltho theato meolito . ) Eodem hoc ti- miffi , qui per bujufmodi titulum abfolutionis a
tulo leg. 3. legitur, maltho theata meotheos . In Regibus vel Imperatoribus nofcuntur relaxati in-
Codice Guelferbytano leg. 1. eft malteo hiatus genui , ita deinceps memoratus Jehan bene inge-
meo lexim, & leg. 3. maltbo bait bomitto . Sed nuus atque fecurus exiftat . Ernuftus Cancellarius
re ipfa diligenter expenfa , certum mihi eft , ad vicem Theotmari Archicapellani recognovi
reftituendum effe utrobique , in Codice Herol- Data II. Kal. Jun. Anno Incarnationis Domini
dino maltho theata meotheo , & in Guelferbyta- DCCCCVI. Indict. IX. Anno Regni Domini Hlu-
no maltho thebaito mitto lezim ; quod eft , de- douuici VII. Actum in Rotwilla feliciter. Amen .
fignaverit denarii jactatione fervum ( fc. ut fit Aliam hujufmodi formulam fuppeditant For
ingenuus ) , five ut lex loquitur , per denarium mulæ ant. Alfaticæ cap. IV.
ingenuum dimiferit . Malen enim fignificat de-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
TITULUS XXXI.
De Elocationibus .
*
1. ( 1)
Si quis in furtum aliquem locare
S' voluerit , ut hominem interficiat , &
inde pretium accipiat , ( MALB. Auuena )
( 2 ) , IIIIM. denar. qui faciunt fol. c. cul-
pabilis judicetur .
II. Si quis in furtum aliquem elocare vo-
luerit , ut hominem intercipiat , & pretium
ab hoc acceperit & non fecerit cui fue-
rit adprobatum , ( MALB. feu lando efa )
MMD. den. qui faciunt folid. LXII . & dimid.
culpabilis judicetur .
III. Similiter & ille qui pretium accepit
ut hominem occideret , MMD. den. qui fa-
ciunt fol. LXII . & dimidium , culpabilis ju-
dicetur .
IV. Si quis in furtum elocatum acce-
Tom. II.
Al. Elecare . • Al. Chaminis .
( 1 ) Locare . ) Et infra elocare hic eft condu-
cere pretio . Hinc Gallicum louer ortum eft .
(2 ) Auuena . ) Per omnes Tituli hujus le-
ges agitur de locatione , five conductione ad
aliquem pro certo pretio occidendum . Locare
autem pretio vel conducere pretio nobis eft mie-
then. Mylii Archæologus Teuto : Miete , Orfri-
do conduco . Miede & miethe Saxonibus adhuc in
ufu , proprie de famulis operariis . Kero-
nis Gloffa : Conducunt , mietant . Gloffa Box-
hornianæ kimieda conduxit Inde & ea ,
que alicujus rei loco dantur , ut merces , pe-
cunia , munera , apud veteres mieta vocantur .
Gloffe Lipfiane : Miedon , mercis . Tatianus
XXII. 17. Juuar mieta ift ginuhtfam in himilon ;
Merces veftra copiofa eft in cœlo . Idem XXXII .
8. Ift juuar mieta mihhilu ; erit merces veftra
multa . Eodem modo & apud eundem XXXIV .
1. XXXV. 1. & XLIV . 28. 29. recurrit . Vi-
dendæ porro notæ Palthenii ad Tatianum pag.
351. & Junii Obfervat. ad Willeramum pag.
243. Notkerus Pfalm . XIV . 5. verba , & mu-
nera fuper innocentem non accepit , paraphrafti-
ce reddit : Unde er mieta ne imfieng umbe un-
fculdige ; ib chido , daz er durb mieta niomanne
ne fcadeta . De conductione autem & locatio-
ne , pretio dato vel accepto , cumn in Lege hac
noftra auuena , & poftea Leg. 2. & 4. fen lan-
do efa adhibeatur ; ego ubique verba hæc re-
ftituenda judico : jelit ando mieta . Mediam vo-
cem ando notare alterum vel alium jam fupra
ad Tit. X. Leg. 5. demonftratum eft . Selit ,
quod præcedit , fignificat tradiderit vel dede-
rit . Tatianus CLVIII. 3. Ein fon ju felit mih ;
unus ex vobis tradet me . Idem CLIV. 1. Ib
feliu ju in ; ego vobis eum tradam . Idem CLIX.
6. Judas ther inan falta ; Judas , qui tradidit
eum . Idem XIIX. 1. Inti falta man imo then
bush thes wizagen Efaies ; & traditus eft illi
liber Efaiæ propheta . Lex Ludovici & Lotha-
rii Impp. Lib. IV. Capitular. cap. 19. extans
in Ms. Trevirenfi Germanice verfa , verba ,
Legitimam traditionem facere ftudeat , ita inter-
pretatur : quizzeta thia fala ce gedune geulize .
Et paulo poft illa eodem tempore , quo illas
tradere vult , reddit : themo felvemo cide , that
er thui fellan vuilit . Alia loca prætermitto .
Verbum itaque fi verbo reddas , Seli ando mie-
ta interpretandum venit : tradiderit alteri five
alicui pretium , vel quod idem eft , locare vo-
luerit · Codex Guelferbytanus hic & in reli-
quis hujus Tituli Legibus morter ponit , quæ
63
ptum pretium , hominem occidere voluerit ,
& non fecerit ( MALB. feu landoefa )
MMD. den. qui faciunt fol. LXII . cum di-
mid. culpabilis judicetur .
V. Si vero per tertium locatio ipfa fue-
rit tranfmiffa , MMD. den. qui faciunt fol.
LXII . & dimid. culpab. judicetur , unufquif-
que illorum , fcilicet dans , accipiens & por-
rans .
TITULUS XXXII .
De Debilitatibus ( 3 ) .
I. I alterum manu aut pede capola-
' STquis
verit , de manu capolata , unde ho-
mo mancus eft ( 4 ) , & ipfa manus fuper
eum pendit ( 5 ) , ( MALB. Sichte ) ( 6) ,
MMD, den. qui faciunt folid . LXII . & dimi-
dium , culpabilis judicetur .
II. Si vero ipfa manus fuper excuffa fue-
rit (7) , ( MALB. Chamin ** ) ( 8 ) , IIIIM,
F 2 den.
vox , ut vidimus , homicidium defignat , de quo
etiam hic agitur .
( 3 ) De Debilitatibus . ) Debilitas hic pro mu-
tilatione accipitur . Lex Burgund. Tit. LV. leg.
3. 4. Ingenuus manus incifione damnetur .
Si vero debilitatem fuam redimere voluerit , me-
dietatem pretii fui folvat . Plura apud Cangiun
quære .
( 4 ) Mancus . ) Proprie dicitur , qui altera
caret manu , vel ea uti nequit . Lupus Serva-
tus in vita S. Wigberti cap. 23. Manci exopta-
bilem manuum načti funt ufum . In Lege noftra
eodem modo adhibetur . Alias & pro eo in
genere accipitur , qui membro quodam pri-
vatus eft , vel cui membrum deeft . Gloffa
Ifonis Magiftri: Mancus , contractus , debilita-
mutilatus vel imminutus . Inde tandem
verbum mancare in veteribus Capitularibus plus
una vice occurrit pro debilitare . Mox manca-
tus in Tituli noftri Lege 3. eft debilitatus . Po-
ftea idem verbum debuit adhibitum fuiffe pro
deeffe , defici . Ab hoc enim nos mangeln &
Galli fuum manquer formarunt .
(5 ) Super eum pendit . ) Hoc barbare forte
fcriptum eft pro fuper fe pendet ; Germanice
dicimus : über fich banget ; quod fit , quando
offa penitus funt diffecta atque abfciffa . In-
terim tamen & pendere hic eo fenfu ufurpari
poteft , quo nobis hincken , quod pariter idem .
eft ac hencken pendere , & deinde claudicare .
Poterit & olim illud de manu debilitata in ufu
fuiffe , quæ officium fuum facere nequit ; fed
faltem pendet . Et fufpicor ferme Malbergi
vocem fichte in hinde mutandam effe , ut ex-
primantur legis verba , mancus eft , vęĺ manus
fuper eum pendit.
( 6 ) Sichte . ) Poterit tamen etiam exponi , ca-
pulaverit . In Codice Guelferbytano eft fidi; in
alio Heroldino fuit fochte . Sichen , figen , fieen
nobis olim ; Gallis fcier , Dalmatis fzichi , Sla
voniis fecati denotat fecare . Saxonibus fiee , Bel-
gis fichte , Anglis fythe eft falcis meſſoria fpe-
cies . Ex eodem fonte funt fichel , fecula , &
fæge , ferra . Anglofaxones figan pro excidere
habent . Gloffarium Ms. Lindenbrogianum :
Falx , falcinula , fichela . Keronis Gloffa : Secu
ri , fibhure .
( 7 ) Excuffa fuerit . ) Excutere eft ictu facto
eripere aliquid de manibus alterius , abſchlagen .
( 8 ) Chamin . ) Supra Tit. XXIII. leg. 1. 2. 3.
chamni fcriptum eft , & manum denotat , ut de-
monftravimus .
 64 PACTUS LEGIS SALICÆ
den. qui faciunt folid. c . culpabilis judice-
tr .
III. Si quis pollicem de manu vel pede ex-
cufferit , ( MALB. Alachtam ) ( 1 ) , MDCCC.
den. qui faciunt folid. XLV. culpabilis judi-
cetur ; fi vero ipfe pollex in ipfa manu man-
catus pependerit , ( MALB. A achtamo cha
minis) ( 2 ) , MCc. den. qui faciunt fol. xxx.
culpabilis judicetur .
IV. Si fecundum digitum , quo fagitta
tur , excufferit , ( MALB. Alatham brioro-
dero ) ( 3 ) , MCCcc. den. qui faciunt folid.
Xxxv. culpabilis judicetur .
V. Si quis alteri tres fequentes digitos
pariter uno itu excufferit , ( MALB. Cha-
minis ) ( 4 ) , MDCCC . den. qui faciunt fo-
· Al. In elecḥano .
Al. Reppbano .
( 1 ) Alachtam . ) Pro alach ego aflach repo-
no . Anglofaxones enim aflagan & aflægan pro
abfcindere habuerunt . Inde apud Benfonium
allægen & aflagen , abfciffus . Nos alfchlagen
dicimus fimili fenfu , & einem den kopf abſch-
lagen , nobis eſt uno idu aliquem capite trun-
care . Keronis Gloffa : percute , flah . Eadem :
Occidere flabon . Vetus aflahan licet ex abjlagen
contractum fit , Franci tamen ab ausflagen for-
matum credidiffe videntur ; unde non decute
re , ut debebant , fed excutere illud verterunt .
Sequens tam forte tum legendum eft . Saxones
enim dume , Belgæ duym , fuperiores Germani
daume , Angli thombe vocant pollicem . Integra
ergo locutio aflach tam reddit Germanice La-
tina : pollicem excufferit ,
(2 ) Alachtamo chaminis . ) Lege : aflach ta-
mo chaminis , quod eft , excuferit pollicem mas
nus .
(3 ) Alatham briorodero . ) Corruptiffime fcri-
ptum . Digitus , quo fagittatur , eft alio nomi-
ne index , qui , ab attrahendo arcum , in Glof
fario veteri , a Francifco Junio in Obfervatio-
nibus ad Willeramum citato , zougere voca-
tur , voce ab imperfecto verbi ziban , five , ut
nos loquimur , ziehen , trahere , attrahere , for
mata . Quid fi igitur in briorodero pro ultimo
rodero legendum effet zogero ? Hoc eo facilius
fieri potuit , quia antiquior figura litera z in
quibufdam veteribus manufcriptis ad formam
literæ accedit , ut ex. gr. in Codice Pfalte-
rii Notkeriani Vindobonenfi , Antecedens brio
forte ex bogo corruptum eft . Bogen enim no-
bis arcum denotat . Unde bogozogero eft arcus
attracor, five digitus , quo jagittatur . Prius alan
mihi iterum factum fuifle videtur ex afiah
vel aflach . Et fequens tam ex tana vel thena ,
articuli nempe indefiniti accufativo , apud ve-
teres Gothos & Theotifcos fic fcrip o , prodiit ,
Integrum hinc aflah tana bogozogero fignificat ;
excufferit digitum , quo fagittatur .
(4 ) Chaminis . ) Genitivus hic , a cham , ma-
nus , formatus , requirit antecedens quid . Et
quoniam de plurium digitorum excuffione agi-
tur , & digitus in fequentibus phano vel fang
vocatur , ideo ego ex præcedentibus ita refti-
tuendum judico locum hunc : aflah phangi cha-
minis , h. e. excufferit digitos manus .
( 5 ) Taphano . Phano in hac voce digitum
defignat , & forte phang vel fang reftitui de-
bet . In avibus enim rapacibus ungulas vena-
tores noftri adhuc fange vocant , cum quo for-
te phano vel fano idem eft . Nos digitum finger
appellamus voce etiam omnium confeffione
a fangen , capere , prehendere , derivata . Prior
vocis fyllaba forte ra vel re , atque ita inte-
ANTIQUIOR ,
lid. XLV. culpabilis judicetur .
VI. Si quis medianum digitum excufferit ,
( MALB. Taphano * ) ( 5 ) ( 6 ) , DC . den.
qui faciunt folid. xv. culpabilis judicetur ,
VII. Si vero quartum digitum excufferit ,
**
( MALB. Malegano ) ( 7 ) , DC. den, qui
faciunt folid. xv. culpabilis judicetur .
VIII. Si minimus digitus excuffus fuerit ,
( MALB. Mine chleno ) ( 8 ) , DC. denar. qui
faciunt folid. xv . culpabilis judicetur .
IX. Si vero pes capolatus fuerit , mancus
ibidem tenuerit , ( MALB, Chalde china cha-
min ) ( 9 ) , MDCCC, denar. qui faciunt fo
lid . XLV. culpabilis judicetur .
X. Si vero pes capulatus fuerit , & man-
cus ibidem tenuerit ( 10) , ( MALB. Chul de
chi-
gra yox raphano vel repphano legenda eft , quod
etiam , ut ftatim fequitur , in alio exemplari
Heroldus obfervavit .
( 6 ) In calce , Repphano . ) Vox hæc reppha-
no vel raphano poterit compofita effe ex rep
olim apud nos ufitato pro membro virili vel
cauda , & fano yel fang digitus ; ut indicetur
digitus medius , qui Latinis etiam infamis &
verpus a verpa feu mentula dicebatur , quia
extenfus, reliquis claufis , illius figuram præfen-
tat , Certe adhuc Hifpanis rabo eft cauda ; &
Slavis convenienter admodum rep , Dalmatis
vero reep , defignat penem . Germanis autem
& Slavis multa vocabula communia funt , &
apud illos deperdita fæpius apud hos reperiun-
tur , cujus rei exemplum etiam fupra in voce
fucelin vidimus .
( 7 ) Malegano . ) Forte legendum malephano ,
vel malefang , ut digitus fponfalitius five in
quo annulus fponfalitius geritur , indicetur
Mahlen eft defponfare , ut fupra ad Tit. XI.
leg. 8. demonftravimus . Appofite nobis adhuc
idem digitus , quia fponfalitio annulo dicatus
eft , der goldfinger , herzfinger & jungfernfinger -
appellatur . Quod in alio exemplari Heroldus
invenit in elechano , corrigendum eft in mele-
phang . Ita folum e cum a commutatum .
(8) Mine chleno . ) Min olim fuit parvus ,
unde minder , minor , & minste , minimus . Teu
toniftæ mynne , minus , mynre , minor . Gallis ,
mince, menu , minutus , & hinc menuet , falta-
tionis genus , a minutis paffibus Menagio di-
tum videtur . Moins , moindre , ejufdem ori
&
ginis funt , ut & Latina minuo , minutus , mi-
nimus , ac Græcum . Chleno itidem par-
vum denotat , & eft ipfum noftrum klein , Sax.
klene . Mine autem & chleno hic conjungun-
tur , ut etiam contingit in noftro wintzer-
klein pro minimo . Nam wintzer hoc idem eft
ac minfer , Minimum autem digitum adhuc
den kleinen finger nominamus .
(9 ) Chalde china chamin . ) Chalde compofi-
tio vel mulcta . China , fi Gallico more pronun-
cies , fchina fonabit . Jam vides , hoc effe ipfum
noftrum fchienbein , Sax. & Belg. fchene , tibia .
Teutonifta benen ind beyne der luyde , fara-
bellum . Ijeren fchenen of beyn gewant , caliga
ocrex , Jchene tibia . Chamen eft manus ; quod
nomen tamen hic etiam pedi ob digitos , qui-
bus pariter inftructus eft , tribuitur . Verbote-
nus igitur fi reddas chalde china chamin , La-
tine erit compofitio manus tibiæ , hoc eft pedis .
( 10) Mancus ibidem tenuerit . ) Hoc eft : ut
mancus ibidem , claudicaverit . Ubi primi ob-
fervamus , tenere hic loci idem efle ac claudi-
care . Sic quoque apud Germanos yeteres hal-
ten ,
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR.`
china chamin ) ( 1 ) , MDCCC. den. qui fa-
ciunt folid. XLV. culpabilis judicetur .
XI. Si vero ipfe pes excuffus fuerit
( MALB. Chalda china fichte * ) ( 2 ) ( 3 ) ,
MMD. den. qui faciunt folid. LXII . ( 4 ) cum
dimidio , culpabilis judicetur ,
XII. Si quis alteri oculum tulerit **
( MALB. Liclamina ( 5 ) , MMD. denar. qui
faciunt folid. LXII . ( 6) & dimidium , cul-
pabilis judicetur ,
Tom. 11.
" Al. Channa chlora.. ** Al. Evelleris ,
ten, tenere , retinere , etiam claudicare figni-
ficavit : quia claudicatio ex retento pede , five ,
quando pedem movere nequimus , fequitur .
Benfonius in Vocabulario Anglo - Saxonico :
Healt , claudus . Healtan , claudicare . Islandi
fecundum Gudmundum Andreæ habent ball-
tur , claudus ; ad haltra , claudicare ; & helte ,
claudicatio . Suecis halt itidem eft claudus , &
Anglis noftris tobalt , claudicare . In Evange-
liis Gothicis Matth . XI. s . Luc. VII. 22. Luc.
XIV. 21. Marc. IX. 45. baltai vocantur clau-
di , qui in Monumentis Theotifcis balze . Ta-
tianus LXIV . 3. Blinte gi febent , balze gan-
gent Cæci vident , claudi ambulant . Otfri-
dus III. 1. Er deta , thaz balze liafun ; facie-
bat , ut claudi ambularent . Inde memini ,
Henricum Sanctum Imp. cum & Claudus co-
gnominaretur , a quibufdam Hufebalz voca-
tum , hoc eft , coxa luxata claudum .
( 1 ) Chul de china chamin . ) Emenda : Chal
de china chamin ; quod eft , ut ante , compofitio
pedis .
(2 ) Chalda china fichte . ) Eft compofitio tibia
abfciffe . Quid fit Sichte , paullo ante expofi-
tum eft .
(3 ) In calce , Channa chlora . ) Hæc ex leg. 14.
fequenti huc erronee translata funt , ubi &
explicabuntur .
( 4 ) Alias LXXII. ) Sed emendatum cum
Vendelino , LXII.
(5) Liclamina . ) Oculos tollere vel evellere
nobis eft die augen ausftechen ; pungere vero
Rechen . Unde in Gloffario Ms. Florentino : Pu-
gio , fich . Hinc nos eum focblind vocamus
qui ita cæcus eft , ac is , qui oculum expunctum
habet . Saxones dicunt ficken düfter, & Germa-
ni ftockfinfter , ab eodem fonte , pro valdeob-
fcuro . Pro licl itaque ftice reponendum conji-
cio. Reliquum amina ex augina corruptum eft.
Gloffa Keronis : Oculus , auga . Oculi , augun .
Oculis , augon . Oculo , augin . Oculorum , augo-
no . Ifidori fragmentum : Hrimit finer augin
jchun ; tangit pupillam oculi ejus . Stice augina
hoc modo exprimit verba : oculum tulerit .
( 6 ) Alias LXXII. ) Emendatum iterum :
LXII .
( 7 ) Frafitto . ) Legendum forte Frafico ,
quod proprie partem faciei prominentiorem , das
vorfichte , vel ufitatius das vorgefichte 2 nota-
bit . Derivandum enim eft a fra vor ? ante
& fichte , gefichte , facies . Infolens tamen hæc
apud veteres locutio ; unde potius cenfeo pro
frafitto legendum effe nafide, vel diftinctius na-
Je fião vel fichte , quo verba nafum excuferit
interpretantur . Rabanus Maurus de partibus
humani corporis : Nares , nafa . Vox certe na-
fe apud nos vetuftiffimi ufus fuit . Unde pro-
yerbia : einem eine nafe machen oder dreben ;
item eine nafe kriegen pro fallere & falli ,
furpantur . Henricus ab Álcmar in Vulpecu-
la Reyneken lib. I. cap. 34. canit :
Unde hadde alfus eynen Aaffen bard
Deme Konynge maket tor fulven vard ;
Nicht alleyne eynen bard van fiaffe.
65
XIII. Si quis nafum alteri excufferit
( MALB. Frafitto ) ( 7 ) , MDCCC. denar. qui
faciunt fol. XLV. culpabilis judicetur .
XIV. Si quis auriculam alteri excufferit ,
( MALB. Chunni cleura ) ( 8 ) , DC. denar.
qui faciunt fol. xv. culpabilis judicetur .
XV. Si quis alterum lingua capolave-
rit *** unde loqui non poffit , ( MALB. Al-
chaltua ) ( 9 ) , 1111м. den. qui faciunt fol.
c. culpabilis judicetur .
F 3 XVI.
*** Al. Amputaverit .
Men ok eyne neſe angefeth van waſſe .
Thuringi hinc communi convicio , & fi qui-
dem non erro , vetuftiffimo , Heringſnafen vo
cantur . Non me quidem latet a plerifque di-
ci , inditum iis hoc nomen effe , ab harengo-
rum appetitu fingulari , & noti funt veteres
verfus :
Halec affatum Thuringis eft bene gratum ,
Ex uno capite faciunt bis fercula quinque .
Notum mihi eft etiam S. Elifabetham à vi-
ni potione & harengorum efu religiofe abfti-
nuiffe , unde harengos tunc temporis in deli-
ciis fuiffe patet . Sed eos fola in Thuringia
avide comeftos effe , hoc nullibi commemora-
tum . Nec noftro tempore Mifnenfes & Fran-
ci cæterique populi Germaniæ harengos minus
appetunt , quam Thuringi . Unde non video ,
cur foli Thuringi ab iis cognominandi veniant ;
& locutionem iftam altioris originis effe con-
jicio , Vetuftiffimam gentis hiftoriam evolven-
ti occurrit Heringus vel Hiringus miles regis
Thuringorum Irmenfredi , vir , ut verbis Witi-
chindi utar , audax , fortis manu , acer ingenio,
acutus confilio , pertinax in rebus agendis , faci-
lis ad fuadendum que vellet . Hic votis Amal-
berge Regina ambitiofis fatisfaciens , Irmen-
fredo Regi Thuringorum , populoque ipfi , au-
ctor & fuafor fuerat , ut refifterent Theode-
rico Francorum regi , imperium in ipfos fibi
arroganti . Unde Thuringi bello a Francis ap-
petiti , prælio fufi , & tandem auxilio Saxo-
num , qui jam olim Thuringorum acerrimi
hoftes fuerant , Schidinga Kal. O& tobris capta ,
penitus devicti . Heringus in caftra Theodo-
rici captivus delatus , & falfis promiffionibus
corruptus , herum Erminfredum , cum ad pe-
des victoris fe profterneret , & ipfe , tanquam
armiger regalis , evaginato gladio fecus ftaret ,
nefarie trucidavit . Scio Witichindum , hujus
narrationis auctorem , quædam erronea mifce-
re . Scio etiam de morte Ermenfredi diverfa
tradi a Gregorio Turonenfi ; fed video quo-
que ea conciliari poffe cum reliquis . Thurin-
gos certe pravis Heringi confiliis deceptos poft
hæc a Saxonibus & Francis Heringfnafen de-
nen nemlich Hering eine nafe gemacht ' ) dictos
fuiffe verofimillimum eſt .
( 8 ) Chunni cleura . ) Paulo ante leg. 11. chan-
na chlora fcriptum, & utrobique corruptum eft .
Terminatio ora & eura fine dubio noftrum obr >
auris , exprimit . Unde channachl & chunnicl
fcriba miferrimus defumferit , nefcio . Quia
tamen adhuc de excuffione fermo eft , ego &
hic af lab thaz ora reponendum credo , ut ex-
cufferit aurem Germanice dicatur .
(9 ) Alchaltua . ) Emendandum : Aflach te
tuga vel tunga . Quod Latine eft excufferit
linguam . Tuga linguam denotat . Litera enim
n in hac voce eft iusinós . Defcendit nam-
que a ziehen , Sax. teben , trahere , quia attra-
hit quafi cibos ; & Sax. tunge , Belg. tonghe ,
Germ. Zunge effertur . Keronis Gloffa : Lin-
guam , Zungun . Eædem . Linguofus , zunkaler .
 66. PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .

XVI. Si quis dentem excufferit , ( MALB. faciunt folid. cc. excepta medicatura , quæ
in Chlanina ) ( 1 ) , DC. den. qui faciunt componatur fol. Ix.
fol. xv. culpabilis judicetur . XX. Si quis Antruffionem ( 5 ) caftrave-
XVII. Si quis ingenuum caftraverit , aut rit , xxIIIIм.
XXIIIIM . den. qui faciunt fol. DC. cul-
unde mancus
virilia tranfcapolaverit ( 2 ) , unde mancus pabilis judicetur , excepta medicatura , quæ
fit , ( MALB.Wiradardi ) ( 3 ) , 1111м. den. VIIII. fol. componatur .
qui faciunt folid. c. culpabilis judicetur .
XVIII. Si vero ad integrum tulerit vi- TITULUS XXXIII.
rilia , ( MALB. Alacharde ) ( 4 ) , VIIIM. De Convitiis ,
den. qui faciunt folid. cc. culpabilis judi-
cetur . I. I quis alterum cinitum ( 6 ) vocaret ,
SMALB
MALB.. Quintuo ) ( 7 ) , DC. den.
XIX. Si quis Salecus Salecum caftrave-
rit VIIIM. den. culpabilis judicetur , qui
qui faciunt fol. xv. culpabilis judicetur .
II.

( 1 ) Chlanina . ) Legendum Tanina , quod eft fionem vetare . Ubi Gloffa veteres truftem per
dentem . Nobis Saxonibus adhuc tan dentem caballicatam exponunt ; quæ fcilicet in negotiis
fignificat , qui Belgis tant , Danis tand , fupe- domini fufcepta . Lex Salica Tit. XLIV . §. 4.
rioribus Germanis zan audit . Lex Aleman . c. Si quis eum , qui in trufte dominica eft , occide-
63. §. 5. Si dentem abfciderit , quem marazan rit . Similis loquendi ratio obvia fit etiam Tit.
Alamanni dicunt, cum 3. fol. comp. XLV. leg. 2. & in Recapitul. ejufdem Legis
( 2 ) Tranfcapolaverit . ) Editio Lindenbrog. leg. 31. Lex Ripuariorum Tit. XI. leg. 1. Si
& Pithoeana habent : Truncaverit . Tranfcapola- quis eum interfecerit , qui in trufte Regis eft &c.
re tamen hic idem eft ac transfcindere , five Ex hoc in trufte Galli vel Franci in Gallia ,
incifionem in virilia facere . jam in ut an pronunciantes , fecerunt nomen
( 3 ) Wiradardi . ) Wirito , viridio , wirdira , antruftionis , quod fidelem domini feu domino
werdarda in Lege Salica & Capitularibus idem juramento fidelitatis obligatum , atque etiam in
ac wirigildum , widrigeldum , five compofitionem negotio dominico occupatum denotat . Hinc ubi
rei alicujus notant ; unde & hic wiradardi in edita Lege Salica eft , fiquis eum qui in
non aliud quam werdarium five pretium , aut trufte dominica eft , occiderit &c. in Ms. Regis
compofitionem laforum virilium fignificare , cer- Galliæ quodam legitur : Si quis antruftionem do-
tus fum . Vide fupra ad Tit. XXVIII. leg. 3 . minicum occiferit , Malb. Malcha , 24. denariis
& Tit. XLII. leg. 2. Expofitionem vero no- qui faciunt folidos 600. culpabilis judicetur . Ex
ftram hic locum habere , confirmamur ex Leg. noftra autem hac Lege & Tit. LXXIV, pa-
Longobardorum Libr. I. Tit. VII. lege 18. quæ tet , antruftionem triplo digniorem æftimatum
fere eadem eft cum noftra . Incipit enim : Si- fuiffe , quam hominem Salicum , five ingenu-
quis alium præfumptive fua fponte caftraverit um . Cum enim hujus caftratio & chreodiba
ei ambos tefticulos amputaverit , integrum wi- DC. folidis luatur , Antruftionis illa MDCCC ,
drigildum fuum juxta conditionem perfona com- folidis emendatur ,
ponat . Si virgam abfciderit , fimiliter . Si unum ( 6 ) Cinitum . ) In aliis Exemplaribus legas
tefticulum , medietatem perfolvat . cenitum , in Codice Guelferbytano vetuftiori
(4 Alacharde . ) Reftitue & lege : aslach cynitum , in alio cennitum , in tertio cinidum .
charde. Ultimum charde ufitatius garde , garte Gloffa exponunt oculum rutum habentem , Gall.
vel gerte fcribitur , & virgam defignat . Para- borgne . Wendelinus opinatur , dictum quafi
phrafis Notkeriana Pfalm. XLIV. 8. Da Jki- ghy niet tu nihili ; Cangius quafi cœnojum ,
net , daz din garti ift garti des gerihtes ; hinc quo nomine fœtidus , fpurcus , lutulentus , bir .
apparet , virgam tuam effe virgam æquitatis , cofus venit . Bignonius ejufdem fententia effe.
Ifidori fragm . pag. 241. Rehtnija garda ift gar- videtur . Sed errant omnes & Malbergi vox
de dhines ribbes . Idem pag. 267. Arliudit uph Theotifca , ut paullo poft videbimus , indicio
gardea fona Jeffes wurzom ; Egredietur virga eft , nominari hic cinadum , h.e. bominem mol-
de radice Jeffe . Otfridus lib. III. c. 4. verf. lem , pathicum , puerum meritorium , qui turpi-
187. mit gertun in benti ; cum virgis in mani- ter obfecundat pædiconi , qualis fuit Peribonius
bus . Tatianus XLIV. 6. Noh gifcuobu , nob in Juvenalis Satyra II. defcriptus . Hefychio
gerta ; neque calceamenta , neque virgam . nima dos , « Tenyn , pros . Græcis & Romanis
Notkerus Pfalm. II. 9. Die rihtest tu mit hoc hominum genus notiffimum , fed Germia-
ifeninero gerta ; Reges eos in virga ferrea . nis abominabile femper vifum eft ; & nomi-
Pfalm . CIX. 2. Dia gerti dinerochrefte ; vir- nari talem , atrociffimum inde convicium fuit .
gam virtutis tuæ . Gloffa Keronis : Virge , (7 ) Quintuo . ) Legendum , quinfvot . Prius
kertu . Virilia autem fynonymo Germanice quin , quein & quen in Ulfile codice pro mu-
die ruthe vocamus . In Legis Longobard . liere fæpius ufurpatur , ut videre eft ex Glof-
lib. 1. Tit. VII. leg. 18. eadem virge nomi- fariis Gothicis & Junii Stiernhielmii . Gloffa
ne donantur . Vide , que inde paullo ante ex, Lipfianæ : quena , uxor . Eodem fenfu hac vo-
cerpfimus . ce utuntur Otfridus Evang. lib. 4. & 5. Ta-
(5 ) Antrufionem . ) Trauen eft fidere ; hinc tianus Harmon. c. 11, Hymni Alamannici Mss.
vero atque a verbo thun , facere , formatur Colloquium Chrifti cum Samaritana &c . An-
troften, fidem addere aut facere ; unde troft glo- Saxonibus cwen itidem uxorem , reginam &
proprie fides facta , quod olim etiam dicebatur meretricem ; & cwene , fœmineum notat . Sue-
de fide , vel fidelitate , quæ in exequendis ne- cis , obfervante Stiernhielmio , quinna , kona
gotiis domini adhibetur . Hinc apud Marcul- kun , kuna ; Danis olim kun , & nunc quinde ;
fum lib. 1. Form . 18. In noftra manu trustem Græcis yar , mulier vocatur Vide Junii No-
fidelitatem vifus eft conjuralle . Deinde etiam tas ad Willeramum p. 262. & Palthenium ad
eadem vox de negotio alicujus fidelitati a do- Tatianum p. 278. 279. Theutonifta quuene eft ·
mino commiffo , five de negotio dominico ad vetula , anus , Angli jam queen fuam Reginam
hibita eft . Capitulare an. 779. c. 14. & Lex **T εsox , & queane meretricem nominant , quæ
Longobard . lib. 3. Tit. IV. 9. 2. de trufe fa- Suecis kona eft . Vox hæc proprie fignificat
cienda , ut nemo præfumat ad nos venienti man- Muliebria . Aliqui nomen noftrum a feffa de-
ri-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 67

II. Si quis alterum falfatorem ( 1 ) , & cetur .

mulier alteram mulierem meretricem clama- III. Si quis alterum concacatum ( 4 ) aut
verit ( 2 ) , ( MALB. Extrabo ) ( 3 ) , DC. vulpeculam ( 5 ) vocaverit cxx. den. qui
den. qui faciunt folid. xv. culpabilis judi- faciunt fol. 111. culpabilis judicetur .
IV.

rivari poffe credunt : & notus eft verfus Ju- barum . Poffit tamen videri etiam extrabo ex
venalis : en troga corruptum effe , ut en fit noftrum ein ,
Inter fotadicos notiffima foffa cinados . articulus indefinitus , & troga a Sax. dregen ,
Quod nomen Germani , pæderaftiam etiam at- fallere , denotet falfatorem , qui Belgis droghe-
que etiam improbantes & horrentes , homini ner , nobis trieger , betrieger , Sax. dreger , Drog
inftar cinedi & muliebria paffi deteftando , vili , Belgis & Saxonibus fraus , fallacia . Hominem
infamique tribuerunt . Cum poftea vox quine nequam hinc einen drægen Schelm vocamus
& quene obfolefceret , nec amplius intelligere non a droege , aridus , fed a drog modo expofito .
tur a vulgo , quinsvot hoc corruptum mihi vi- ( 4 ) Concacatum . ) Veteres Galli hoc cunchie
detur in bundsfot , convicium notum , atque vocabant . Gloffa apud Pithoeum fordidatum
inter ea, quæ viro dici poffunt , atrociffimum . exponunt ; quem enim veteres fordibus aut
Nuga enim funt , quæ communiter de origi- coeno perfundebant , is fumma ignominia affe-
ne hujus vocis ab Hunnus fuit proferuntur . &tus erat . Meretrices viliores cono injecto ad-
An vero ex noftro bundsfot , quod Galli ab ab huc pueri apud nos perfequuntur , & dehone-
Hans , Johannes , defcendere putarint , ortum ftant . Cum Chuntgramnus Rex Francorum
fit Gallorum Jean foutre , alii judicent . apud Gregorium Turonenf. Lib. VII. c. 14.
( 1 ) Falfatorem . Non parva injuria erat Legatos Childeberti Regis fumma ignominia
falfi crimine incufari apud Francos , qui ut cæ- afficere vellet , juffit , ut Gregorii verba ha-
teri Germani omnes , recti bonique tenaciffi- bent , fuper capita euntiam projici equorum fter-
ini erant . Falfatoris vetus nomen Germani- cora , putrefactas haftulas , paleas , ac fϾnum pu-
cum bal fuiffe videtur . In vita Dagoberti cap. tredine diffolutum , ipfumque fœtidum urbis lu-
XIV. editionis Struvianæ Bertoaldus Dux Sa- tum. Quibus rebus maculati graviter , non fine
xonum , confpecto Rege Francorum Lothario , immenfa injuria atque contumelia abierunt . Le-
cui iratus erat , ad eum dixiffe fertur : Tubic gis Longobard. Lib. I. Tit. XVI.leg. 8. Aftul-
eras bale jumentum ? Quod idem eft , ac fi eum phus Rex dicit : Pervenit ad nos quod dum ad
animal falfarium vel perfidum vocaffet . Pergit Jufcipiendam Sponfam cujufdam fponfi cum para-
vita citata auctor : Rex bec audiens , valde nymphis trotingis ambularent , perverfi homi-
indignatus , & hoc convicium graviter ferens > nes aquam fordidam ftercoratam fuper ipfam
Wifera Aluvium impatienter ingreffus , cum equo jactalent &c . Habemus & convicium apud nos
velociffimo tranfmatavit , atque ferus , ut erat Jcheillmatz , quod ftultum concacatum denotat
corde, Bertoaldum perfequebatur . Addit , non pofteriori vocis parte ex Italico matto , ftultus ,
prius , quam fingulari pugna Bertoaldo victo , quod & nos habuimus , formata .
ejus caput ad fuos retulerit , acquieviffe . Apud ( 5 ) Vulpeculam . ) Vulpibus diverfas apud
Gregorium Turonenfem Gundibaldus quidam gentes comparati funt homines callidi , aftuti ,
e Græcia profectus , Clotharii Regis fe filium & vafri . In Phædri Lib. I. Fab. VII. vulpes
mentiens , a Gunthra:nno Rege per indigna- ad perfonam tragicam prudenter loquens in-
tionem & contemptum Ballomer vocatus dici- ducitur Fab. X. pulchre furtum commiffum
tur , Verba ipfa Gregorii lib. VII . c. 14. hæc illa negat : Fab. XIII. dolofa vulpes corvo ver-
funt: Anticipans Rex verba ejus , ait : O ini- bis fubdolis cafeum aufert : Fab. XXVI. cico-
mice regionis regnique noftri , qui propterea an- niam deludit , & Fab. XXVIII. catulos ab a-
te bos annos Orientem adgreffus es , ut Ballome quila raptos callide recuperat . Libro IV . Fab.
rem quendam ( fic enim vocabat Rex Gundoval II. eadem cum uvam attingere non poffet
dum fuper regnum noftrum adduceres . Idem nondum maturam effe fimulat : Fab. VIII . ca-
Gregorius lib. IX. c. 28. Dixit ei Rex : Non prum in puteum allicit , ut ipfa cornibus illius
Juficit , o infeliciffime hominum , quod impudico nixa inde evadere poffit ; atque ita ubique a-
confilio Ballomerem illum , quem Gundovaldum ftuti & dolofi hominis inftar eft . Apulejus in
vocitatis , ad conjugium arceffiftis &c. Vox an- Apologia vulpionis voce vafrum & veterato-
tem Ballomeri falfum dominum vel pfeudo- rem defignat . Nec Francis hoc vulpis inge-
principem denotavit . Elucet hoc etiam ex Vi- nium ignotum fuit . Gregorius Turonenfis lib.
ta S. Baldomeri Diaconi , quæ d . 27. Februa 8. c. 6. Multas , ait , eis perfidias perjuria
rii apud Bollandum extat . In ea enim ad vim exprobravit Tocans eos fæpius vulpes ingenio-
vocis alluditur his verbis : Q virum beatum Bal- fas . Auctor Vita S. Remigii : Jufit nominari
domerum, in quo nunquam dolus apparuit . Apud vulpeculam , quod cur ita nominari voluerit , qui
Kilianum balmonden eft perfide tueri rem pupil fraudes & fignificationes ipfius animalis cogno-
li . Jus Saxon. Provinciale lib. 1. art. 12. in fcit , fatis advertit . Adde his , quæ de Hifto-
veteribus codicibus : Komt er nicht vor an dem ria vulpecula Reineken vocata in præfatione
dritten ding rechts zu pflegen : man foll ihn bal Collectaneorum Etymologicorum Leibnitii pro-
munden , das ift , man Joll in vortheilen von al- tulimus . Non tamen ego in noftro hoc Sali-
ler vormundschafft . Schilterus in Praxi Juris cæ Legis loco vocabulum vulpecula pro calli-
Rom . in foro Germ . Exercit. ad D. XXXVII. do aut aftuto homine , fed potius pro timido ,
9. 136. addit : Balmunden eft declarare pro tu meticulofo , aut defide , hoc eft , tali , quem Gal-
tore falfo , perfido , qui non ex fide tutelam geffit . li poltron vocant , acceptum effe exiftimo . A-
(2 ) Clamaverit . ) Hoc eft , vocaverit . Hoc trox autem hoc convicium eft . Provinciales
enim fenfu inferior Latinitas verbum clama- ejufmodi ignominiofe meticulofum volpil five
re adhibuit , ex quo Italicum chiamare factum vulpeculam , & vitium timiditatis five inertia
eft . Papias: Clamare , vocare , infonare . Do- volpilatge nominarunt . Le Morgue vel Mon-
mnizo in Vita Mathildis Ducatricis Pontifi- ge de Montaudo , five Monachus de Montal-
cem Chrifti , quem nomine clamo Giraldum . Vi- to , tempore Ludovici Sancti clarus , cecinit :
de plura in Cangio . E envejam de fort maneira
(3 ) Extralo . ) Lege 5. auftrapo fcribitur Hom volpilh que porte baneira .
Et crediderim ferme inde in hanc legem er- H. e. Valde peregrinum videtur , quod homo
ronee tranfumptum effe vocabuluin hoc bar- timidus vexillum præferat . Vulpes autem quo-
niam
 68 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR .

IV. Si quis alterum leporem ( 1 ) clama- VI. Si quis alterum delatorem ( 4 ) cla
verit , ccxL. den. qui faciunt folid. vi, cul- maverit , & non potuerit adprobare, ( MALB
pabilis judicetur . Leudardi ) DC. den. qui faciunt folid. xv.
V. Si quis homo Ingenuus alio imprope- culpabilis judicetur ,
raverit , quod fcutum fuum jactaffet ( 2 ) ,
& fuga lapfus fuiffet & non potuerit ad-
probare , ( MALB. Auftrapo ) ( 3 ) , DC. den,
qui faciunt fol. xv. culpabilis judicetur .
TL

niam longitudine fuæ caudæ præ aliis anima- tum ademtum , exponunt, vocem noftramfchelm ,
libus infignis eft , periphraftice aliquando caus homo infamis , fceleftus , furcifer , derivant .
datus dictus fuiffe videtur . Certe non aliun Sed hos optime refutavit Stilerus ; ipfe tamen
de , quam a yulpe , timidi , atroci conyicio , non minus errat , quando a ſchal , obliquus
etiam caudati dicti fuerunt . Angli a Gallis , derivat . Schelm enim proprie cadaver , animal
qua de caufa nefcio , ita olim vocati funt . Ja mortuum & excoriatum fignificat , & hoc fenfu
cobus de Vitriaco Hift. Occid, cap. VII. Pro fæpiffime apud veteres occurrit . Oritur yox ,
diverfitate regionum mutuo diffidentes ... op- fi quid video , a verbo fchelen , excorticare
probria impudenter proferebant Anglicos pota- excoriare , cutem detrahere , atque ita defignat
tores caudatos affirmantes . Apud Matthæum hominem cadaveris infar abominandum . Kilia-
Parifienfem an. 1250. Roberti Comitis Atre nus in Dictionario Belgico : Schelm Germ. Sax.
batenfis verba funt : Nunc bene mundatur ma· Sicambr. cadaver , animal vivum quidem , fed
gnificorum exercitus Francorum a candatis . Et præ macie cadaverofum , & peftilens lues qua-
inferius : O timidorum caudatorum formidolofi- drupedum . Vocabularium vetus 1509. in quar-
tas, quam beatus , quam mundus præfens foret to editum : Cadaver , fchelm . Pictorius in Di-
exercitus , fi a caudis purgaretur caudatis . tion. Helvetico : Schelm , abgangen vych , ca-
Convitium autem hoc in Anglos forte conce- daver . Reformatio civitatis Wormatienfis fol.
perunt Galli ex Infignibus Anglicis , ubi leo- 136. Gleicher weiff ordnen ... wir , das nieman-
nes caudis longioribus confpicui . In Gloffis dt , einig todt thier , Jchelmen , hunde , katzen ,
Latino-Gallicis caudatus redditur quoez , quod fchwein , ganfe , hüner und dergleichen ... an
& coz fcriptum fuit . Philippus de Beaumanoir einig ort unfer ftadt .... werfe . Et paullo poft
narrat de eo ; Au temps le bon Roy Philippes ibidem : Und dieweil ein jeder , der folch un-
un dift a un aultre, vos eftes coz ... & cil oc- reinigkeit , todt thier oder Schelmen auf gaffen
cift , ... celi , qui le vilenie li ot dite ... Et oder Winckel tragen ... will &c.
fut delivre par jugement par le bon Roy Philip- ( 3 ) Auftrapo . ) An legendum auftreto ? Au-
pes . Pro coz , Galli etiam codard ( unde ho- ftreten certe eft ex ordine fuo difcedere ; atque
diernum covard ) & Itali codardo dixerut , ea- ita vox noftra e sua turma difcedentem , vel
que voce timidum adhuc defignant . Relique fuga elabentem , denotare poteft . Veteri tamen
a Menagio , & antea a Ferrario , allata voca- confuetudini convenientius uztrato fcribere-
buli hujus originationes inanes & nulla ratio- tur. Illi enim rarius aus , frequentius uz ha-
ne innixæ funt . Unum addimus . Nifi tam bent . Quamquam & auftrapo eodem fenfu di-
clare coz a caudatus derivatum effet , poffet ci poteft . Auftrappen enim adhuc fignificat ve-
quis fufpicari idem ex Gothus defumtum fuif- ftigium relinquere , e veftigio alius difcedere , or-
fe . Franci enim Gothos pro timidis habebant , dinem relinquere , five fuga labi ,
Gregorius Turonenf. lib. II. c. 27. de Alarico (4 ) Delatorem . ) Delatorum nomen odiofif-
Gothorum Rege : At ille metuens , ne propter fimum femper fuit . Gloffa Lat. Gr. Delator,
eum iram Francorum incurreret , ut Gothorum Tygone's eds . Ifidorus lib. 10. Delator
pavere mos eft , vinctum legatis tradidit . Sed dictus , eo quod detegat , quod latebat . Papias
forte & Gothis timiditas a vulgo Francico im- delatorem ait effe accufatorem . Incidit mihi
properata eft , quia nomen eorum cum voce hic, in Gymnafio Portenfi , cui educationem
codatus five coz confonat . Ita inter plebis di- & fundamentą ftudiorum debeo , delatores odio-
teria eft , Haffos nafci cæcos ; quia fcilicet fiflimo nomine Circle inter fcholares dictos
nomen ipforum convenit cum beffe , cattus , fuifle , Credo a circando feu circumeundo ; quia
qui cæcus nafcitur . Sed ita locutio hæc anti- tales circumeundo obfervant , quæ geruntur ,
quiflima foret . Nec nuper , ut vulgo ferunt 2 ut deferant , Vegetio lib. 3. c. 8, circatores di-
dicterium Schulfuchs excogitatum demum fuifti , qui vigilias circumibant . Poeta in Pria-
fe credo .
peis c. 16. exclamat : Quid mecum tibi circitor
( 1 ) Leporem . ) Lepus animal fugax & ti- molefte ? Ubi circitor eft cuftos , qui hortum
midum . Unde non parvum quoque convicium frequenter obit , ne fures intrent . In Mona-
leporem vocari . Apud Germanos enim & Gal- fteriis Circatores , circuitores & circinatores au-
los fuga nil turpius erat . Vide , qux de Gal- diebant , qui circumibant , obfervabant , & de
lis Bignonius ad hunc locum congeffit . Anna- ferebant fecus acta fratrum . Iidem diceban- .
lium Fuldenfium auctor de Carolo Calvo ad tur etiam Circa . Lanfrancus in Statutis cap. 4.
an. 875. fcribit : Dum negotium ferro decernen- Circuitores monafterii , quos alio nomine Circas
dum timuiffet ( eft enim lepore timidior ) ad cal- vocant , juxta S. Benedi& ti præceptum certis bo-
liditatem folitam convertitur , Hinc proverbium ris circuire debent monafterii officinas , obfervan-
noftrum er bat ein hafen-hertz ; quod idem tes injurias & negligentias Fratrum , & ftatuti
eft ac meticulofus eft . Quando autem jam con- ordinis prævaricationes . Statuta S. Dunftani :
vitium bafe de nafutulo dicitur , hoc recentio- Secundum Regula præceptum conftitui debet ali-
ris ætatis , atque ex nomine Gehafi in Acade- quis frater , qui ab officio circuitus fui Circa vo-
mia Jenenfi a fcholafticis ejus loci quondam catur . Eft enim ejus officium circuire clauftrum
effictum eft . ne forte inveniatur frater acediofus , aut alicui
( 2 ) Quod [cutum Juum jactaſſet . ) Tacitus vanitati deditus . Hoc circa nomen tandem
de moribus Germanorum : Scutum reliquiffe , adeo odiofum
adeo factum eft
odiofum factum eft ,, ut extra monaſte-
præcipuum flagitium : nec aut facris adeffe , aut ria delatum a vulgo , fibilo præfixo , jcirca ,
concilium inire ignominiofo fas : multique fuper- fchirca , & communiter fchurcke , homini con-
Aites bellorum infamiam laqueo finierunt . Mul- temnendæ conditionis & odibili , quales ple-
ii a fchiltnehmen five fchiltnchm , quod , cuifcu- rumque delatores effe folent , tribueretur .

PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
TITULUS XXXIV .
De Via Lacina ( 1 ) .
1. I quis Baronem ( 2 ) de via ortave-
Srit (3), aut impinxerit , ( MALB.
via lacina ) , DC. den. qui faciunt folid. xv.
culpabilis judicetur .
II. Si vero mulierem ingenuam de via
fua ortaverit , aut impinxerit , ( MALB, Ur-
bis via lacina ) ( 4 ) , MDCCC. den. qui fa-
ciunt fol. XLV. culpabilis judicetur .
III. Si quis in via alterum adfalierit , &
eum raubaverit ( 5 ) , ( MALB. Chereno ) (6) ,
MCC, den. qui faciunt fol. xxx, culpabilis
judicetur .
IV. Si quis viam , quæ ad farinarium dụ-
cit , zlauferit , ( MALB. Urbis via lacina )
( 7 ) , DC. den, qui faciunt fol. xv, culpa,
bilis judicetur ,
( 1 ) De via lacina . ) Vide fupra Tit. XVI.
( 2 ) Baronem .) Wendelinus putat , intelligi
hic virum ingenuum , liberum , quem nos no-
bilem vocamus ; fed , cum ingenua mulieris
ortatio devia paragrapho fequenti folidis XLV.
luenda fit , & Baronis illa tantum XV. folidis
componatur , hinc concludo , per baronem hic
non ingenuum , fed fimpliciter virum intelli-
gi . Ita Gloffa Philoxeni baronis vocem per
ip exponunt . Lex Ripuariorum Tit. 58. leg.
12. Si quis hominem regium tabularium , tam
baronem , quam fœminam , de mundeburde Re-
gis abftulerit . Lex Aleman. Tit. LXXVI. Si
quis mortaudit barum vel fœminam . Ubi Pi-
thoeana editio bari loco virum habet . Tit. XCV.
ibidem : barus fuerit , qui feminam percuf-
ferit . Lex Longobardorum Lib. I. Tit. IX.
leg. 3. Si quis homicidium perpetraverit in ba-
rone , libero vel fervo vel ancilla . Cronicon
vetus S. Galli ad an. 805. Hoc anno perrexit
domnus Karolus in Saxonia ad Holdiftede & mul-
tos barones & mulieres inde abduxit . Homiliæ
incerti authoris , qui ævo Karoli M. vixit ,
extantes Mss. in Monafterio S. Galli : Omnes
bomines barones & fœminæ debetis intelligere .
Hinc apud Anglos Fecialium vox Baron and
femme , id eft , vir & femina . Cafaubonus ad
Satyra V. Perfii verba ,
Varo reguftatum digito terebrare falinum,
notat , in quibufdam Mss . poni Baro . Que
vox , inquit , barbara in antiquis legibus Fran-
corum & Alemannorum marem fignificat . Hɔ-
die in Campania & aliis Galliæ locis mulieres
fuos viros nominant barones . Wendelinus ob-
fervat feminas Walones in Belgio viros fuos
mon baron vocare . Hifpanis quoque vir dicitur
varon . Salmafius in libro de Helleniſtica pag.
395. annotat , Lingua Scytharum Cherfonefi Tau-
rice Fers idem effe , quod bomo , aliis hoc eodem
nomine bers vocari , hoc ef Barum vel baro-
nem. Illud autem Baro , quod ingenua liberta-
tis virum feu nobilem dominum jam denotat ,
alius originis eft , ut alibi obfervabimus .
(3) Ortaverit . ) Commode exponitur per
additum impinxerit . Hurten enim eft illidere ,
impingere , trudere . Vide fupra , quæ ad Tit.
XXVII. leg. 20. notavimus .
(4 ) Urbis via lacina . ) Prius illud urbis ex
Lege quarta in hanc irrepfiffe videri poffet .
Sed forte defcriptor negligentiffimus invenit
idis , quod , cum non intelligeret , cum fe-
quenti etiam vitiofo urbis commutavit . Idis
que veteribus mulierem denotavit . Harmo-
69
TITULUS XXXV .
De ligaminibus ingenuorum
I. I quis hominem ingenuum fine cauſa
ligaverit ( MALB. obrepus ,
pus ) ( 8 ) , MCC. den. qui faciunt fol. xxx.
culpabilis judicetur .
II. Si vero eum ligatum in aliquam par,
tem duxerit , ( MALB. Andrepus ) , MDCCC.
den. qui faciunt fol. XLV. culpabilis judice-
tur .
III. Si vero Romanus Francum ligaverit
fine caufa , Mcc. den. qui faciunt folid . xxx.
culpabilis judicetur ,
IV. Si vero Francus Romanum ligaverit
fine caufa , DC. denar. qui faciunt folid. xv.
culpabilis judicetur .
V. Si quis ligatum per fuperbiam aut per
vir-
nia Cottoniana ab Hickefio Grammaticæ Fran-
co-Theotifca pag. 101. citata : Gialrod idis ,
annofa mulier . Ibidem pag. 101. von thinera
aldera idis , a vetula tua muliere five con-
juge . Ibidem pag. 103. Idifco fconioft , mulie-
rum pulcherrima . Si igitur idis via lacina La-
tine reddas , erit mulieris impeditio viæ , five
mulieris de via ortatio .
( 5 ) Raubaverit . ) Vide fupra Tit. XX.
leg. 10.
( 6 ) Chereno . ) Significat rapinam , fpoliatio-
nem . Vide fupra ad Tit. XX. leg. 10. dicta .
( 7 ) Urbis via lacina . ) Legendum , uernis
via lacina , quod eft viæ ad farinarium claufio
vel impeditio . Vide fupra Tit. XXV. leg. 2.
( 8 ) Obrepus andrepus . ) Exemplar Guelfer-
bytanum duabus vicibus habet anderebus . An-
dre olim , & nunc alium fignificavit . In E-
vangeliis Ulfile anthar fcribitur . Ligare in hoc
Legis noftræ titulo de detentione & captivatio-
ne intelligendum eft . Nos Germani pro eo
fetzen ufurpamus : & einen fetzen nobis eft ca-
ptivare aliquem . Setzen vero Latine proprie
ponere redditur , a cujus præterito Galli fuum
pofer formarunt . Germani etiam jam olim in-
de verbum puffen & poffen pro ponere vel fige-
re mutuaffe videntur . Ufitatum illud eft in
quibufdam ad Rhenum inferiorem fitis locis .
Juliacenfis Politia Ordinatio pag. 63. capitu-
lum habet quod infcribitur : von poffen am
Reintrom . Verba capituli ipfius funt :"Unfere
Amtleute und bevelchhaber , da die amtter an
den Rein fchieffen , follen alle jahrs zwo befich-
tigungen des Reinftroms thun · und acht ha-
ben , wa nöthig oder dienlich ist zu poffen , dafs
die erben , fo dafelbft anfchus haben , gehalten
werden in einer benanten zeit beständig zu pof-
fen , und fchaden zu verbuten : atque ita fa-
pius hic adhibetur . Ibidem pag. 69. ordinatur,
ut domini fylvarum hereditariarum furculos
quercinos plantent five ponant , & deinde per-
gitur , Auch ( foll ) alsdann , durch etliche ve
rordnete befichtigt werden , ob die poffung ge-
fchehen fey oder nit . Et paullo poft mandatur ,
ut Præfecti profpiciant , dass alle erben ein je-
der nach feiner gerechtigkeit und nieſſung , der-
gleichen diejenige , fo ibre trifft der beeften da-
rin haben , jährlichs etliche eichen ftalen auf die
ledige platzen poffen und setzen . Supra jam ab
impofitus a noftris impotus , & verbum pfoten
formatum vidimus . Pofen itaque & fetzen non
male tanquam fynonyma conjunguntur . Ut
vero a buffen , emendare , fit buffe emendatio ,
ita
 70 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
virtutem a Gravione ( 1 ) tulerit , ( MALB.
Mitbo fofa ftadiva ) ( 2 ) , vitam fuam re-
dimat .
TITULUS XXXVI,
De venationibus .
1. SIaut
quis aliqua de venatione ,, de avibus
( MALB.
Leudardi ), DC. den, qui faciunt fol. xv. cul-
pabilis judicetur .
II. Quam legem tam de venationibus
ita a poſſen , vel craffius pronunciato puffen ,
ponere , defcendet puffe , pofitio , captivatio ,
& andrepuffe vel andrepus erit alius captivatio
five ligatio . Gallis alius dicitur aultre , olim ol◄
tre , & vulgo autre , quod otre pronunciatur :
hinc puto pro obrepus legendum otrepus , at-
que hoc Provinciale , & unum idemque hac
ratione erit cum andrepus modo expofito .
Quanquam nec ad Provincialium autre hic
refugiendum eft ; cum etiam nos vetuftifli-
mum other pro alter aut alius habeamus . Vi-
de infra ad Tit. LXXIII . notata .
( 1 ) A Gravione . ) Hoc eft judice provin-
ciali . Quæ de origine & antiquitatibus hujus
vocis congeffimus , videri poffunt in Notis
noftris ad Catechefin Theotifcam p. 151. feqq .
Radicem vocabuli ibi conftituimus verbum
ragen , eminere , nec fententiam mutamus :
licet fpeciofa quoque eorum effe argumenta ,
qui a grau canus deducunt , fateamur .
(2 Mitho fofa ftadivo . ) Paucis literis mu-
tatis legendum mit hoforahta divo . Mit Sax.
& Belg. met , Anglo- Šax. mit , in Evangeliis
Gothicis mith , Græcis use denotat cum , pro
quo in Lege noftra per ufurpatur . Hoforahta
nos jam contractius hoffart enunciamus , & 1
hac voce fuperbiam indicamus . Medio tempo
re hochvart fcribebatur . Cancellarius Imp. in-
nominatus in Poem. Ms. Da umbe (weifet wa-
ru bohvart , valfchu heiligkeit . Winsbeke §. 38 .
Sun hochvart unde gitigkeit
Die zwei fint böse nachgebur .
Idem Winsbeke §. 72. Von hobvart fich ver-
viel fin fpil . Putaveram primum effe ab hoch
einberfaren , fuperbe agere : fed cum videam
in Evangeliis Gothicis Marc. VII . 22. fuper-
biam dici haubhairtei , quod Saxonice eft hoch-
barte , inde concludo bochvart & boforabta a
modo dicta voce corruptum effe , & ( deriva-
tum ab hoch , altum , & harte , hertze , cor )
elationem cordis proprie defignare . Divo , ut ut
intelligatur , notandum eft , nos habere voca-
bulum duve pro furto & ablatione . U olim fem-
per ut i vel i obfcurius pronunciatum eft .
Unde & nos dieb iam dicimus . Statuta vete-
ra Goslarienfium Tit. van Richte u. klage leg.
184. De umme duve eder umme roff upgbebol-
denis . Ibidem leg. 210. de ore recht myt cluu-
ve eder myt rove eder meyneden eder myt an-
dern dingen vorwarcht hebbet . Atque hoc mo-
do fæpiffime in veteribus Legibus Brunfvicen-
fibus , Luneburgenfibus & Cellenfibus fcriptum
legitur . In Legibus Ina R. Anglo-Sax . c. 47.
furtum eft theofte : in Lege Frilionum Tit. 3 .
thiubda . Catechefis Theotifca Weiffenburgen-
fis editionis noftræ pag. 65. Furta , thiubheit .
Evangel. Gothica Joh. X. 10. XII. 6. Matth.
VI. 19. Joh. X. 8. thiubs pro fure , & Marc. VII.
22. thiubga pro furtis ufurpant . Unde ego con-
cludo , hæc orta a verbo , quod jam deperdi-
tum in Gloffa noftræ Legis fupereft , divan
nempe , quod auferre , tollere , fignificavit . Si
autem jam componas illa mit beforehta divo >
quam de pifcationibus convenit obfervare .
III. Si quis cervum domefticum ( 3 ) fi-
gnum ( 4 ) habentem furaverit , aut occide-
rit , qui ad venationem faciendam manfuetus
factus eft , & telarium ( 5 ) cum teftibus po-
tuir adprobare , quod extelarius ( 6 ) fuiffet ,
( MALR
qui . Trovandio
faciunt ) (7)
folid, XLV. , MDCCC
culpabilis ; denar.
judicetur .
IV. Si quis vero alium cervum domeſti-
cum , qui in venatione adhuc non fuiffet
occiderit , aut furaverit , ( MALB. Trowidio
cham-
reddent Germanice verba , per fuperbiam tu-
lerit .
(3 ) Cervum domefticum . ) Cervi facile man-
fvefiunt , atque ab antiquiffimis temporibus
manfuefacti ad venationem adhibiti fuerunt .
Præmittebant nempe ejufmodi domitos cer-
vos in filvam , quo cervi alii & hinnuli , nil
mali metuentes , ipfis fe fociarent , atque ita
facilius in caffes aut tela inciderent . Signa iis
appendebantur , ut eo facilius dignofcerentur .
Idem mos feros elephantes cum domitis ca-
piendi Indis in ufu effe legitur . Mos autem
hic , invento pulvere pyrio , cum iam e lon-
ginquo feriri poffit cervus , in defuetudinem
apud nos venit . Cervorum domefticorum me-
minit adhuc Jus Alemannicum Cap. CCXI.
§. 2. Wes bunt , ait , pern , birs , urgauul oder
ander uuildes thier , das man zamet , oder vih ,
ainen menfchen toetet &c. De iifdem cervis do-
mitis agit Lex Longobardorum lib. I. Tit.
XIX. leg. 13. Lex Ripuarior. Tit . XLII. leg .
2. & Lex Alemann. Tit. XCIX. leg. 2. 3. Ju-
ftinianus in Prooemio LL. Georgicarum , &
Inftitut. lib . II . Tit. I. de rerum Divifionibus :
Cervos quoque quidam ita manfuetos habent , ut
in filvam ire & redire foleant . Talis quoque
cervus Sylviæ apud Virgilium lib. VII. Æ-
neid. fuit .
Affuetum imperiis foror omni Sylvia cura
Mollibus intexens ornabat cornua fertis ,
Netebatque ferum , puroque in fonte lavabat .
Ille manum patiens , menfæque affuetus berili
Errabat filvis , rurfufque ad limina nota
Ipfe domum , fera quamvis fub nocte , ferebat .
Talis erat , quem monili , bullaque ornatum
Cypariffus apud Ovidium Metamorph. lib. X.
aluiffe dicitur :
Ifque metu vacuus , naturalique pavore
Depofito , celebrare domos , mulcendaque colla
Quamlibet ignotis manibus præbere jolebat .
In ufum autem venationis hos etiam cervos
manfuefactos fuiffe , credibile eft .
(4 ) Signum . ) Signum hic Bignonius de no-
la interpretatur . Et certum quidem eft ex
tot apud Gloffographos extantibus exemplis
fignum pro campana ufurpari , pro nola vel tin-
tinnabulo adhibitum nullibi legi . Adde , quod
nolæ fonus in venatione obfuiffet & cervos
feros exterruiffet . Signum itaque hic pro nota
quacunque cervo , ut dignofci poflit , addita
vel appenfa .
(5 ) Telarium . ) Hoc fuperfluum eft , & de-
leri debet .
( 6 ) Extelarius . ) Telum dicitur de quovis
inftrumento , quod jaculatur . Extelarius itaque
eft , qui extra telum eft , hoc eft , qui non fe-
ritur. Unde & Gloffa Latino-Græcæ : Extela-
re , ελευθερώσαι .
( 7 ) Trovandio . ) Reftituendum trowidio ;
quemadmodum & aliud exemplar Heroldo vi-
fum throwidio habuit , qua voce cervus fidelis
redditus , domitus , manfvefa&us ad venationem
defignatur , qualem lex defcribit . Originem
vocis
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 71

chamfala * ) ( 1 ) ( 2 ) , MCCCC. den. qui vel furaverit , ( MALB. Arwernon ) ( 5 ) ,

faciunt fol. xxxv. culpabilis judicetur . DC. den. qui faciunt fol. xv. culpabilis ju-
V. Si quis cervum laffum , quem alterius dicetur .
canes moverunt & adlaffaverunt , involave-
rit , aut celaverit ( 3 ) , ( MALB. Trochwi- TITULUS XXXVII.
do ) DC. den. qui faciunt fol. xv. culpabi-
lis judicetur, De fepibus .
VI. Si quis aprum , quem alieni canes
I. SI **
moverunt , & alaffaverunt ( 4 ) , occiderit I quis tres virgas

Al. Throwido . " Al. Tres cambortas excervicaverit .

vocis & loca aliarum Legum parallela attuli- emendandus impreffus ubi hic habet ; Wes
mus fupra ad Tituli VI. leg. 2. bunt , eberfchwein , beer &c. Beer enim & eber-
(1) Trowidio chamfala . ) Cham in Evange- fchwein unum idemque fignificant . Jus Ale-
liis Gothicis baim , Anglo-Sax.
Anglo-Sax. ham Svecis
ham ,, Svecis mann. cap. 211. Urgawl haißt ein berfchwein
beem , Germanis & Belgis heym , patriam , do- dem fol man jährlichen die zend ausf laben oder
mum , manfionem , vicum , villam defignat . abfegen . Legís Longobardorum lib. I. Tit. XXV.
Vid. Junii , Stiernhelmii , Spelmanni & Can- leg. 47. Sonopair dicitur verres gregis , pro quo
gii Gloffaria . Stala eft antiquatum fal ; unde Edictum Rotharis Tit. 105. §. 33. erronee ſo-
compofitum diebftal , furtum nobis reftat . norpaib fcribit . Ex hoc autem beer , pair , ver-
Deducitur illud a felen , furari , quod in E- res, & aur , ur , ar , filveftris , b in cognatam
vangeliis Gothicis filan , Anglo-Sax. & Ala- vvel w tranfeunte , fit aruuerro > verres fil-
mannis felan , Danis fiela , Svecis fiala veftris , aper , quod in accufativo cafu habet
Anglis feal enunciatur . Unde fequitur trowi- arwernon .
dio chamftala effe idem ac cervum e domo , fi- ( 6 ) In calce , Cambortas . ) Ponitur in margi-
ve cervum domefticum furaverit . ne tanquam fynonymum retortarum , atque ita
( 2 ) In calce , Throwido . ) Idem eft ac tro- etiam intellexit Gloffarium vetus a viris doctis
widio ; fed in hunc locum , ubi non de cervo laudatum , cum ait ; Camborta , quæ fepem defu-
domeftico , fed de fero & indomito fermo eft , per firmant. Goldaftus Cambortam exponit fruti-
vox hæc per errorem irrepfit ; nifi pro eo un- cem incurvatum , repandum , a Germanico cam-
trochuuido reftituendum putes .
brec ; quod tamen nunquam legi vel audivi.Wen-
(3 ) Celaverit . ) Legendum forte , telaverit , delinus putat effe kant- bort , quo Flandri extreme
quod eft , telo percufferit . ord marginem nominant . Sed errant omnes . In
(4) Alaffavérunt . ) Pofitum eft Gallico more Lege namque Ripuariorum editionis Heroldi-
pro adlalaverunt . ne camborta clariffime a retortis diftinguun-
(5) Arwernon . ) Compofita vox eft , cujus
tur . Legitur ibi Tit. XLIII . Si quis tres vir-
prior pars ar , aver , ur denotat filveftrem
gas, unde fepis ligatur , vel retortas , unde fepis
ferum . Sic rufticis noftris urkempe eft aper , continetur, capulaverit , aut in cambortas invo-
verres filveftris , auerban nobis gallus filve- laverit . Cetera editiones vitiofe aut tres cam-
Aris , tetrax ; auerocbs , bos filveftris , qui bortas pro tribus virgis habent . Ut vero pau-
Alamannis ur dicitur . Stumpfius in Chron. cis fententiam dicam ; camborte hoc loco fi-
Helvetico lib. I. cap. 3. de Mofcovia lo- gnificant baculos incurvos , oblique terræ infi-
quens ; Dis land ernert vil uren oder wilde och- xos , ut fepem contineant , ne in latus incli-
Jen . Atque ita fæpius in eodem hoc auctore nare > aut corruere poffit , five fulcra fepis ,
Occurrit . Uri vero vocem Gallis jam ufitatam
que nos anfchragen nominamus . Burto, bo
fuiffe ex Cæfaris commentariis difcimus . Ma-
olim defignavit baculum , quo iter faci
crobius Saturnal, lib. VI. Uri , inquit , Gallica nituntur , eamque Itali adhuc bo. !
vox eft , qua feri boves fignificantur . Gloffa ve- fpani bordon appellant . Ifidori Gloria :
teres Cangii Uri , vituli agreftes , quos bubalos borda , Ubi clavia pro clava pofitum reoi.
vocant . Gloffa Græco- Latina ; Beßenos urus ,
pias ; Verubus , virgis ferreis , burlonibus . H...
bos filveftris . Defcribit eos Aimoinus Hift. bertus Sipontinus apud Vincentium Belluacen-
Franc, lib. 1. c. 1. Vernon ( forte verron legen- fem lib. XXVI . c. 27. burdenem habebat pro lan-
dum ) verrem denotat , qui Saxonibus ber ad-
huc dicitur . Kilianus in Lexico Belgico ; Beer , cea , & facculum pro parma . Monachus Vallis
Sarnenfis in Hift. Albigenf. cap. 62. Burdona-
euerfchwyn , aper . Germ. aber , Angl. boare : rios , ait , vocabant peregrinos , eo quod baculos
Beer, verres , porcus non caftratus , Germ. eber , deferre folerent , quos lingua communi bordones
Sax. beer , Gall. verrat , Ital. verro , Hifp. ber- vocamus . Cangius a burdone five afino baculum
raco . Teutonifta : Wilt-beer , everfwyn , wylt- fic dictum putat . Menagius in Orig. Ital . flu-
fchwyn , aper; tambeer , verres . Ditmarus lib. tuat , & mox a nefcio quo inufitato Latino
7. fcribit ; Infula , que porci dicitur , quiaprius bordo , mox a Græco rós , a bardone etiam ,
comes Bernhardus prædi&um voluit occidere Wi- & tandem ab Egyptiaco burdon , arundo pa-
rinbarium per injuftos judices , fibi eam Cæfar pyracea , derivat . Sed omnibus error ineft .
( Henricus S. ) præcepit affignari . Ubi Infula Germanis enim, & præcipue Saxonibus boeren
porci locus ille eft , ubi caftrum Bernburgum ,
eft portare , fuftinere , & inde formatur bort >
quod Wifera & Sala circumfluunt , fitum . O- bordo , burdo, quo proprie portans , Juftentacu-
lim , ut ex hoc Ditmari loco cernimus , ea lum , fulcrum denotatur , atque ita & afino >
Bernaue audiit . Hinc vero verris figuram in oneribus portandis aptiffimo animali , & ful-
Principum Anhaltinorum infignia deveniffe cro cuivis competit rectiffime . Nec Gallis ve-
notes , qui caftrum Bernburgum defignat , a teribus eam vocem infuetam fuiffe paullo poft
quo etiam Albertus Principum Anhaltinorum videbimus . Cam incurvum curvum notat >
fator fe Urfum cognominavit ; quia beer & ver- & Britannis veterum Gallorum agnatis adhuc
rem & urfum denotat . Pro verre beer etiam ufitatum eft , convenitque cum Græco xux ,
ponitur in Speculo Saxonico lib. II. art. 40. flecto , incurvo . Daviefius in Lexico Cambro-
Wes bunt adir beer , adir ochfe , adir pfert , adir Britannico camm , curvus , camnu , curvare ex-
welchir bant viehe , es fie , eynen man todet
ponit ; & addit , idem apud Aremoricos ufur-
adir lemet &c. ita Schilteri Codex Ms. unde pari . Apud hos eofdem veterum Gallorum
| po-
 72 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
(1 ) unde fepes fuperligata eft , vel retortas
( 2 ) capulaverit aut aperuerit ( MALB.
Leudardi ) DC. denar. qui faciunt fol. xv.
culpabilis judicetur .
II. Si quis per alienam meffem " poft
quam levaverit ( 3 ) , herbice traxerit (4 ) ,
aut cum carro fine via tranfierit , ( MALB.
Leudardi ) DC. denar. qui faciunt folid. xv.
culpabilis judicetur .
III. Si quis per alienam meffem jam ex-
palmitantem ( 5 ) fine via tranfierit cau-
fam fuperius convenit obfervare .
IV. Si quis per malum ingenium , in cur-
tem alterius vel in cafam , vel ubilibet ali
quid de furato miferit nefciente domino
cujus poffeffio eft , ubi inventum fuerit qui
hos miferat , ( MALB. Ferthebero ) ( 6 ) ,
pofteros Camboritum , tefte Pithoeo in Gloff,
Legis Salicæ , eft baculus incurvatus . Vox ea
deinde mollius cambortas , cambotta , cambutta ,
camboca , & cambuca pronunciata eft . Petrus
Diaconus Chronici Cafinenfis lib. IV . c. 74.
illa pro fuftentaculo claudi utitur , Ejufdem , in-
quit , claudi cambutias ante fores Ecclefiae fuf-
penderunt . Et fic etiam Papias : Cambuta .
fuftentamen vel baculus Alexus , pedum , crocia .
Epifcopi & Abbates infulati baculo paftorali
fuperne incurvato tanquam infigni officii utun-
tur qui cambuta fimiliter dictus eft . Vetus
Gloffarium Corbejenfe apud Cangium : Cam-
buta , baculus Epifcoporum , In teftamento S.
Remigii apud Frodoardum argentea cambuta
figurata occurrit . Eckehardus Junior de Cafi-
bus S. Galli cap. 3. Aram fanéti Galli adiens cam-
bocam fuam & magiftri ejus multarum virtutum
operatricem cum fpera illa S. Crucis notiffima ra-
puit , & , in introitu crypte dextero fpera po-
fita , cum baculo caninum illum aggreffus eft dia-
bolum. Walafridus Strabo in vita S. Galli lib.
I. c. 26. Qui & baculum ipfius ( Columbani Ab-
batis ) , quem vulgo cambocam vocant , per manum
diaconi tranfmiferunt . Vid. plura apud Golda-
fum Rer. Alem. Tom. I. parte I. pag. 113 .
& Cangium in Gloffario . Sufficit mihi cam-
botam etiam hac notione non a Græco u ↓ő-
, fed a camborta ( baculum incurvum , fu-
ftentaculum fignificante ) depravatam effe . Et
appofite pedum Epifcopale poftea quoque krum-
fab vocatum eft . Marner vetus Poeta Ms.
Sagt mir der Pabst von Rom , uuas fol i der
krumefiab ,
Den Got dem guten Sane Peter uns zu bin-
den gab.
Idem in carmine ad Epifcopos & Abbates :
Euuer krumberftab , der ift gewachsen zeinen
langen fper.
Ut vero ad legem noftram revertar , illa fe-
cundum ea , quæ diximus , videtur fcribi de-
bere: Si quis tres virgas , unde fepes fuperliga-
ta eft , vel retortas capulaverit aut aperuerit ,
gut cambortas excervicaverit &c. Sic omnia be-
ne habent .
(1 )In calce pag. 71. Cambortas excervicaverit. )
Quid fit excervicare difcimus exGloffa marginali
Heroldina : uutkeruen i, concidere . Kerben enim
Sax. kerven , nobis incidere , & compofitum aus-
kerben , Sax. utkerven itidem incidere , diffindere ,
crenis replere , fignificat . Cum vero aus Lati-
nis fit ex , Franci latinizantes hinc excervica-
re fecerunt ; quo verbo etiam utitur vetus Phi-
lonis Interpres Quæft . 76. in Genefin : Hoc mo-
do , inquit , deficiente continentie verbo excer-
vicante contumaccs , vitiorum intemperantia de-
MMD, denar. qui faciunt fol. LXII . cum di-
midio , culpabilis judicetur .
V. Si quis fepe concifa aliena arferit
( MALB. Bila ( 7 ) , DC. den. qui faciunt
fol. xv. culpabilis judicetur ,
TITULUS XXXVIII,
De homicidiis fervorum , vel
expoliationibus ,
I quis fervus fervum vel fe confimi-
1. SIlem occiderit , ( MALB. Theu leude
aur Theu leudinia ) ( 8 ) , hoc convenit , ut
homicidam illum domini inter fe dividant.
II. Si quis ingenuus fervum alienum ad-
falierit & expoliaverit , & infuper quadra-
ginta denarios ei tuliffe probatur , ( MALB .
Theu
currit . In Lege itaque per verba , cambortas
excervicaverit , prohibetur , ne quis fulcra &
fuftentacula fepis die anfchragen ) incidat ; iis
enim incifis , fepes labefactatur & infringitur .
(2 ) Retortas . ) Cangius obfervat retortam Ita-
lis dici ritorta , Gallis riorte . Significat vero vi-
men , eine wede , quo in fe ipfum retorto colligari
& alligari aliquid poteft . Atque ita retorte idem
funt ac vige , quibus fepes fuperligata eft . Po-
litius in Dictionario Italico : Ritorta , verme-
na attortigliata da fervir per legaccio . In Lege
Ripuariorum Tit. 43. & 72. etiam hæc vox
obvia eft . Leo Oftienfis lib. II. c. 61. Duo ni-
gerrimi fpiritus retortas ex agreftibus vitibus fa-
cientes per gulam eum ligaverunt . Wilhelmus
Brito lib. VII. Philippidos :
Quos multe vincit ferro , multifque retortis .
Plura apud Cangium evolve .
(3 ) Levaverit . ) Hoc per germina produxe-
rit in recentiori Legis Salicæ editione expri-
mitur . Galli lever eodem fenfu ufurpant .
(4 ) Herbice traxerit . ) Recentior editio po-
nit : herpicem traxerit . Herpix , herpex , birpex
inftrumentum rufticum pluribus aculeis refer-
tum ad complanandos agros & terendas gle-
bas ; nos ege vocamus ab occa Latino . Gloffa
Aelfrici birpices vel tribula , egwa . Gloffæ
Mss. Florentina : Herpicarius , egedere . Servius
ad lib. I. Georgicorum Virgilii verba , vimi-
neafque trahit crates , commentatur ad agro-
rum fcilicet exæquationem , quam ruftici birpi-
cem vocant . Ex berpix Galli berpicia , & hinc
bercia , ac tandem herfe formarunt , quo no-
mine occatoriam cratem & raßrum hodie ap-
pellant . Germani voce craffius , & cut k pro-
nunciato , inde etiam fuum barcke , raftrum
defumferunt .
(5 ) Expalmitantem . ) Aliæ editiones hic fcri-
bunt , pofiquam in culmam erigitur . Expalmita-
re igitur eft: in palmitem crefcere.
( 6 ) Ferthebero . ) Codex Guelferbytanus fri-
Hebero adhuc corruptius fcribit . Puto ferbele-
to legendum , ut Latine reddatur illud : mife-
rit nefciente domino ; quod idem eft ac occul-
taverit . Helen nobis , relan Anglo - Saxoni-
bus , buljan Gothis veteribus , Latinis celare ,
eft occultare , abfcondere , tegere , operire . De
furatarum rerum occultatore dicimus der be-
ler ift fo gut als der feler . Compofitum ver-
helen ejufdem eft fignificationis . Particulam
ver olim fer fcriptam fuifle omnia vetera Glof-
faria oftendunt .
( 7 ) Bila. ) Corruptum eft ex Hica , Hecke ,
fepes viva , indago . Vide fupra prolata ad Tit .
XIX. leg. 10. & 11.
(8 ) Theu leude, aut theu leudinia . ) Locus
cor-
 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR .
Theu nosdo ) ( 1 ) , DC. den. qui faciunt fol.
v. culpabilis judicetur .
III. Si vero minus tulerit quam valent
XL. denarii DC. denariis , qui faciunt fol.
xv. culpabilis judicetur .
IV. Si quis fervum alienum battiderit
( 2 ), & ei infuper quadraginta noctes ( 3 )
trigaverit ( 4 ) opera fua , ( MALB. Daudi
narie ) (5 ) , XL. den, qui faciunt fol. 1 .
& triente uno culpabilis judicetur .
V. Si quis fervum alienum mortuum ex-
poliaverit per furtum ? & fpolia ipfa plus
quam XL. denarios valeant tulerit , ( MALB,
Then frio mofido ) ( 6 ) , DC. den. qui faciunt
fol. xv. culpabilis judicetur .
VI. Si quisvero
quis vero limo
homo Ingenuus Lidum
Tom. II.
corruptiflimus . Exemplar Guelferbytanum hic
lucem aliquam affert . Ibi enim legitur : theo-
le de tholo thodina , id eft , bumicida . Statuitur
in Lege , ut domini fervum , homicidam fer-
vi , inter fe dividant , cujus rei explicationem
lex hujus tituli feptima profert . In Guelfer-
bytano Codice ultimum thodina exponitur per
bomicidam . Formatum ergo eft a participio
præfentis verbi toeten , occidere . Unde tot ,
mors , & tote , mortuus , in vetuftis Gloffariis
obvia & adhuc nota . Quod igitur voci thodi
na præponitur tholo ( forte teolo vel teilo le-
gendum ) a theilen , olim teilan , dividere ,
partiri , derivatum , reddet nobis verbum di-
vidant , quamquam forte theolant fcribi debet .
Integre vero theolant thodina fignificat divi-
dant homicidam . Præcedens theolede , quod for-
te fcriba ofcitans ex alio codice defumfit , iti-
dem decurtatum & corruptum theolent dodina
præfentare puto . Quemadmodum in noftro ex-
emplari pro theu leudinia ponendum videtur
theule todinia , atque pro then leude iterum
theule dudina , ut idem fenfus , hoc eft , divi-
dant homicidam > prodeat . Eu eo & ei apud
Veteres commutantur ; & ut Galli adhuc in
tertia pluralis Verborum , in pronunciando
omittunt , olim hoc quoque ita confueviffe ,
ex hoc loco videmus .
( 1 ) Theu nofdo . ) Ex Guelferbytano iterum
veram lectionem hariolamur . In eo autem ex-
ftat rencus murdo ; & cum in Lege de expolia-
tione & ablatione vel rapina fermo fit , lege-
rem ego ren oub murdo , & in noftro exempla
ri , rhen mordo . Ran , rhan , ren , effe rapinam ,
hoc fupra ad Tituli XX. leg. 1o. fatis demon-
ftratum . Oub illud in Exhortatione ad plebem
Chriftianam §. 6. in Keronis Expofitione Ora-
tionis dominicæ Petit. V. alibique occurrit .
Poftea iob fcribebatur , & idem eft cum noftro
auch , etiam , & , atque . Poftremum vocabu-
lum murdo aut mordo fæpius expoliationem de-
fignavit . Atque hinc fequitur ren ouh mordo
denotare ablationem five rapinam & exfpolia-
tionem , & in noftro exemplari Renmordo , ra-
pinam , exfpoliationem , copula non inferta .
( 2 ) Battiderit . ) Editio Pithoeana habet fa-
gellaverit . Lex Longobard. lib. I. Tit. VIII .
leg. 24. Si battiderit aut percufferit , pro una fe-
rita &c. Et fic fæpiflime in hac & aliis Legi- lecim murdo , quo interpretantur illa
bus veteribus ufurpatur . Battere eft tundere ,
percutere , flagellare . Gloffe veteres Battu- pro lecim irrepfiffe videtur .
tum , luar . Battuit , * TÓTT . Capitular.
lib. 1. 75. Diebus dominicis linum battere non eft Ludovici Pii Capitulari tertio anni 819. §. 9. 7.
licitum . Ubi battere eft tundendo purgare . A Eft autem idem ac mallationi five citationi
battere fit battualia vulgo battalia , exercitatio- actoris fe opponere , five contra intentionem a-
nes militum vel gladiatorum Adamantio mar-
tyrio ; & hinc iterum eft Ital. Battaglia & Gall . fe defendere , ut recte Wendelinus animad-
bataille . A battere quoque derivandum venit
noftrum peitfche , inftrumentum percufforium
Ave flagellum . Vide quæ fupra Tit. XXVIII. leg. 3.
73
alienum expoliaverit , ( MALB. Theu mofi-
do ) (7) , MCCcc. den. qui faciunt folid.
xxxv. culpabilis judicetur .
VII. Si fervus hominem ingenuum occi-
derit , ipfe homicida pro medietate compo-
fitionis occifi parentibus tradatur , & aliam
medietatem dominus fervi fe noverit folu-
turum : fed fi fervus legem intellexerit , po-
terit dominus fe obmallare ( 8 ) , ut ipfe leu-
dum ( 9 ) non folvat .
TITULUS XXXIX .
De Quadrupedibus , qui hominem
lædunt .
I. I aliquis homo , ex quolibet
Spede , qui domefticus fuerit ,qucida-
G tur ,
leg. 4. occafione verbi trabattere dicta funt .
(3 ) Quadraginta nodes . ) Vide infra Tit.
XL. allata .
( 4 ) Trigaverit . ) H. e. impediverit . Trica
Nonio funt impedimenta , & implicationes ; un-
de tricare & intricare , impedire , morari . Lex
Alemann. Tit. XCVI. leg. 2. Si carrucam in-
volat , aut rumpit rotas in priori parte , ut die
illa opera tricetur . Reinerius Monachus de Mi-
rac. S. Gisleni c. 5. Dixitque ei , non te trices
adire Malbodium . Radix verbi eft Saxonicum
trecken , trahere , Gall. alonger .
(5 ) Daudinaria . ) Vocis monftrum . Ultimæ
tamen fyllabæ non invitæ reddunt fecundum
veterem fcribendi modum nahte , hoc eft , no-
Hes . Unde pro prioribus illis daudi ego qui-
dem faurti lego , eoque quadraginta denotari
puto . Scio fupra Tit. II. Leg. 5. quadraginta
per fittertebun expreffa . Sed pofterius tebun
ibidem jam leg. 8. tia fcriptum reperitur . Sa-
xones eam vocem in terminationibus tig ef-
ferunt , atque e. gr. twintig , drittig , veertig
&c. dicunt > quod & Gothi veteres fecerunt
Marc. I. 13. & Luc. IV. 2. Dage fidwortiguns ,
diebus quadraginta . Quatuor autem Germ .
vier , Sax. veer , veteribus Germanis , feor
fior , AS. feother , fyther , feower vocatum , olim
etiam faur enuntiatum fuiffe , oftendit adhuc
Anglicum four fimilis foni . Gloffa vero Legis
Salicæ cum non fint ab uno auctore , alicubi
fitter & alibi faur habere poffunt . Pronuncia-
tio enim talium in plebe diverforum locorum
diverfa eft . Sunt ergo , fi hæc componas faur-
ti nabte , quadraginta noctes , Saxonice veer-
tig nachte , de quibus Lex loquitur .
( 6 ) Then frio mofido . ) Agitur hac Lege de
mortui exfpoliatione , de qua Titulo XVII. leg.
1. chreo mosdo , & rectius chreo mordo adhibitum
eft . Unde apparet , eodem modo & hunc lo-
cum effe reftituendum . Quod antecedit then
ex the corruptum eft , quo hoc loco fervus
indicatur . Vide quæ ad Tit . XI. leg. 1. dixi-,
mus. Eft ergo theu vel thive chreo morido ni-'
hil aliud , quam fervum mortuum exfpoliaverit .
( 7 ) Theu mofido . ) Corruptus locus , qui o-
ptime reftitui poteft ex Codice Guelferbytano
Lecim morido vel mordo . Ibi enim legitur le-
ciim murco quod fine dubio pofitum eft pro
Lidum
expoliaverit . Ex præcedenti autem Lege theu
( 8 ) Obmallare . ) Eadem Lex repetitur in
Boris excipere , aut , ut Tit. XXXIX. dicitur ,
vertit .
(9 ) Leudum . ) Vide fupra ad Tit. XIX.
 74 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
tur & hoc cum teftibus potuerit adproba-
ri , dum illius dominus , cujus pecus erat ,
ante legem non adimplevit , medietatem de
ipfa leudi componat , & pro alia medietate
ipfum quadrupedem homini donet . Si vero
pecoris dominus vitium in eo non intelle-
xerit , fecundum legem exinde fe poteft de-
fendere , & de ipfo pecore nihil folvat .
( 1 ) De veftigio minando . ) Hoc eft , de per-
fecutione veftigii , quod ducit ad animal amif-
fum . Minare fignificat ducere , agere , & eft
verbum Latinum . Apulejus libro III. Meta-
morphofeos Nos duos afinos minantes baculis
exigunt . Paulus Fefti epitomator : Agafones
equos agentes , id eft , minantes . Et paullo poft
Agere modo fignificat ante fe pellere , id eft mi-
nare . Anianus ad Pauli fentent. Lib. I. tit .
XVIII. eodem verbo utitur . Aufonius de bu-
cula Myronis :
Ageret juvencas cum domum paftor fuas ,
Suam relinquens , me minabat , ut fuam :
Vetus interpres Actorum c. 18. Et minavit eos
a tribunali . Hieremias Thren. c. 3. Me mina-
vit & adduxit in tenebras . Alia loca plura in
Gloffographis evolve . Hinc mine fubterrance ,
medio ævo idem ac ductus fubterranei , cunicu-
li ; & minare , ductus fubterraneos facere . Com-
pofitum prominare eft producere . Utitur ea vo-
ce etiam Apulejus lib . IX. Jumenta ad locum
proximum bibendi caufa gregatim prominabat .
Ab hoc verbo Galli defumferunt fuum prome-
ner , ambulare animi recreandi gratia , quod
proprie producere fignificat .
(2 ) Cambiaffe. ) Cambire , quod & Tit. L.
recurrit , vetuftiffimum verbum Latinum eft ,
& fignificat permutare, commutare ; Ennio cam-
pfare effertur , tefte Prifciano lib. X. c. 2. Si-
culus Flaccus de Condit. agrorum : Emendo
vendendoque , aut cambiando , mutandoque fimi-
lia finitionum genera inveniri poffunt . Idem ver-
bum apud Columellam lib. II. c. 2. & Apu-
lejum in Apologia invenitur . Germanis illud
idem etiam vetuftiffimis temporibus ufitatum
fuit , & ab iis præcipue ad medii ævi fcripto
res devenit. Gloffa veteres : cambeat , diaráα .
Nos inde vocamus Roskamm , mangonem qui
equos vendit ; & keimelen rufticis noftris eft
clanculum permutare vel vendere . Itali ex cam-
biare fecerunt cangiare , & Galli changer , & chan
ge , item echanger & echange . Notandum au-
tem noftrum handeln ab hand, manus, derivari ,
quia ab antiquo contractus manuum datione
concluduntur ; & ejufdem originis effe cam-
bire, a veteri nempe camm , kamb , manus , de
quo ad Tit. XXIII. leg. 1. plura attulimus ,
defcendens .
(3 ) Per tertiam manum . ) Id eft, per tertium
quendam , aut etiam fequeftrum , qui fcilicet ter-
tius eft a partibus diffidentibus utrifque . Glof
fæ veterests , fequefter . Exdem : TT ,
intertius . Gloffa Lat. Græcæ : Sequefter uer-
TAS , DICIT , tour . Gloffa Mss. S. Em-
merani ; Tertiare , drittehanton . Hinc verbum
etiam aliud intertiare pro fequeftrare vel in ma-
num tertiam mittere in Legibus frequens , at-
que a Gloffographis fatis explicatum eft ."
(4) Adrbamire . )Veteres fcripturæ ignari ,
ut memoria retinerent , aliifque , quæ vellent ,
in memoriam revocarent , fignis utebantur cer-
tis . Ifidorus lib. V. Orig. Veteres enim , ait ,
quando fibi aliquid promittebant , ftipulamtenen-
TITULUS XL.
De veftigio minando ( 1 ) .
I. I quis bovem , aut caballum five
S¹quodlibet animal in furto perdiderit,
& ejufdem veftigia fequitur , & id confecu
tus fuerit ufque in tertia nocte , & ille 2
qui id duxerit , aut emiffe fe , aut cambiaffe
( 2 ) dixerit aut proclamaverit , ille qui
per veftigia fequitur res fuas per tertiam
manum ( 3 ) adrhamire ( 4 ) debet . Si ve-
ro
tes frangebant , quam iterum jungentes fponfio-
nes fuas agnofcebant . Hinc Romanis ftipulatio
dicta . Idem mos apud Francos reliquofque
Germanos obtinuit olim unde frequentes in
Chartis eorum donationes culmo vel ftipulatio-
ne fubnixa . Videatur Cangius fub vocibus fti-
pulatio & culmus , ubi plura exempla . Cum ve-
ro feftuce vox etiam de ftipula , culmo , & ra-
mufculo , five virgula communiter adhibere-
tur , hinc Franci illam frequentiffime in eadem
re adhibuerunt . Et feftuca data & accepta iis
fignum erat rei cujufcunque , atque etiam pro-
miflionis date & acceptæ : rejecta vero figni-
ficabat abnegationem , abalienationem , dere-
lictionem , defertionem , ut fufius poftea vide-
bimus . Ipfa porro vox rami ( quæ nobis reiff
effertur ) a latinius loqui volentibus pro feftu-
ca vel virgula ufurpata fuit . Lex Ripuar. Tit.
15. Si quis interfectum ) .. cum ramo coope-
ruit . Lex Salica edit. Lindenbr. Tit. XLIII .
de Homic. leg. 3. Si autem de ramis vel de
ballis , aut de qualibet re eum cooperuerit . Hinc
fignum rei data & acceptæ etiam ramus fuit .
Vita S. Berlendis n . 5. Quicquid habebat in præ-
diis cum omni familia fervorum ancillarumque ,
cum cefpite ramo cultelloque cum manubrio
albo tradidit . Eadem formula exftat apud Bol-
landum in Vita S. Gertrudis p. 600. Plura
exempla Cangius dabit fub voce Investitura
quem non exfcribo . Qui litem inter fe habe-
bant , coram teftibus fe ad judicem citabant , &
feftuca vel ramo dato & accepto fibi mutuo pro-
mittebant , fe velle certo die fe fiftere , & co-
ram judice comparere . Actio hæc ipfa voca-
batur a ramo ifto adramitio , & in jus citare
adramire , aut corruptius adrbamire , adchrami-
re , & adframire , uti ultimum hoc clare ex
Titulo XLIX. patet , in quo adframire nil aliud
eft , quam ramum vel festucam in laifum five
finum jactare , in fignum , quod is , in cujus
finum jactata fuerit , heres bonorum certo &
legitime conftitutus fit . Ab hoc ritu autem
nobis adhuc citationem ad judicium certo die
habendum , folenniter denunciare & tradere
barbare vocatur infinuare . Ramus autem vel
feftuca , fi ab altero recipiebatur , fignum erat ,
citationem agnofci , ipfumque comparere vel-
le . Dicebatur ille hoc modo legitime admalla-
tus , adramitus , adjectivus ; & dies , in quem
ad litem excutiendam convenerant , & com-
promiferant , confenfu communi placitum au-
diebat , utpote quod parti utrique ita placue-
rat ; locus vero Ramallus , hoc eft mallus ra-
mo vel feftuca indictus & conftitutus . In For
mulis veteribus incerti autoris Form. I. appo-
fite phrafis facramentum per feftucam adrbami-
re occurrit . Nos adhuc inde quoque dicimus
einen tag beramen , i . e. in diem certum con-
venire , diem certum ad aliquid judicialiter
pertractandum conftituere . Hoc itaque modo
adramire five beramen eft proprie ramum vel
feftucam adjicere , injicere , vel offerre , utbe-
crönen coronam dare vel imponere ; beflecken ,
ma-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
ro jam tribus ( 1 ) noctibus ( 2 ) exactis
qui res fuas quærit , & invenerit , apud quem
inveniuntur , fi eas emiffe aut cambiaffe di-
xerit , ipfi liceat adrhamire . Qui vero per
Tom. II.
Al, Adrbamire noluerit ,
maculam addere vel inferre : bemanteln , pal-
Jium imponere , palliare . In hac ipfa lege edi-
tionis Heroldina verba , non offerre ( fc. feftu-
cam ) per tertiam manum voluerit , in ceteris
editionibus redduntur , adrbamire noluerit ; un-
de fenfus verbi clarus . Falluntur ergo Wen-
delinus , qui a ramalibus , fub quibus judicium
habitum fingit , & Bofquetus , Bignoniufque ,
qui ab arrha data, derivarunt . Ubi autem Ca-
pitular. lib. III . c. 58. legitur : Ut facramenta ,
que ad palatium fuerint arramita , in palatio fi-
niantur ; hoc idem eft , ac fi dicatur : Ut fa-
cramenta , de quibus folenniter ramo vel festuca
data & accepta convenit , ut in palatio habean
tur, ibi jurentur . Lib. IV. Capit. c. 28. dici-
tur : Ubi antiquitus confuetudo fuit de libertate
facramenta adrhamire veljurare , ibi mallum ha-
beatur . Hic arbamire facramenta idem fignifi-
cat , ac ramo dato accepto, hoc eft , folen-
niter , convenire , ut facramenta habeantur •
Et fic omnia apud Cangium exempla exponi
poffunt & debent . Et fecundum ea , quæ di-
ximus , res fuas per tertiam manum adrhamire ,
denotat , cum alio propter res fuas ramo ob-
lato , vel adjecto per tertium quendam folen-
niter de certo judicii die & loco convenire ,
vel alium legitime ad judicium citare .
( 1 ) Tribus noctibus ) Numerus ternarius
Francis in re judiciali adamatus : ita paulo an-
te & poftea Tit. L. manus tertia , Tit. XLIX.
tres homines , tres caufæ , tres hofpites , & Tit.
L. tres teftes legaliter requiruntur .
( 2 ) Noctibus . ) Per noctes intervalla rerum
civilium numerare , vetuftiffimus Gallorum &
Germanorum mos fuit . Julius Cæfar : Galli fe
omnes a Dite patre progenitos prædicant , idque
a Druidibus proditum dicunt : ob eam caufam
fpatia omnis temporis non numero dierum , fed
noctium finiunt . Tacitus de Moribus Germ. c.
XI. Nec dierum numerum , ut nos , fed nocium
computant , fic conftituunt , fic condicunt , ut nox
ducere diem videatur . Lex Salica Edit. Lin-
denbr. Tit. XXVIII . leg. 5. Si quis vero infantem
... aut natum antequam nomen habeat , intra
VIII. noctes occiderit . Simili modo occurrit Tit.
XLVIII. & Tit. L. ejufdem legis . Magnam
exemplorum congeriem præterea ex Legibus
& Formulis veteribus Lindenbrogius & Can-
gius dabunt , quibus adde Pithoeum ad Leg.
Sal. & Bignon. ad Form. Marculfi edit. Baluz.
pag. 955. Capitularium lib. III. c. 45. dicitur :
Prima mannitio fuper notes 7. fecunda fuper no-
des 14. tertia fuper notes 21. quarta fuper no-
tes 42. fiat . Anglofaxones quoque per noctes
computabant . Leges Inæ Regis : Binnam thryt-
tigum nihta, h. e. infra 30. noctes . Eandem ra-
tionem fequitur quoque Speculum Saxonicum .
Leges Gloslarienfes Tit. van gerichte und kla-
ge . Leg. 160. Vorbovet feik weret men verteyn
nacht . Ibid. 1. 198. wedde fchal men bereden
over verteyn nacht . Ibid. Tit. van bustinfe
leg. 44. bynnen verteyn nachten na dem pafche
dage , eder verteyn nacht na finte Michaelis da-
ge, fofchal jowelk dem andern fine medinge ra-
men • Inde nachten pro beri Germanis . Der
von Kurenberg , Poeta Ms. Ich funt mir nech
tint fpate An einer zinne . Gallis quoque an-
wi , tefte Pithoeo , pro hodie , & veteribus eo-
rum Practicis comparoir dedans les nuiaz &
fimilia ufurpantur . Noctium vero legitimarum
Legis Salica notabilis eft mentio in Charta Pi-
75
veftigium fequitur , quod fe agnofcere di-
cit , illo alio reclamante ( 3 ) , non offerre
per tertiam manum voluerit * ( 4 ) ,
nec
folum fecundum legem calcaverit ( 5 ) &
G. 2 eb
pini Regis quam ex Felibieni Probat. Hift.
Abbat. S. Dionyfii cap. XLI. integram appo-
nere lubet . Eft ea talis : PIPINUS Rex Fran-
corum , vir inlufter . Venientes Agentes fancti
Dionifio & Follerado Abbate Aderulfus & Ro-
degarius Compendio palatio fub die decimo Ka-
lendas Novembris anno octavo regni noftri abi
nos ad univerforum caufas audiendas , recta
judicia determinandum refederemus , ubi vifi funt
interpellaffe Gerardum Comitem > eo quod malo
ordine recontendebat retinebat teloneo infra
Parifiis ex navibus & pontis volutaticos , ac ro-
raticos , quem ab ipfa die miffa fancto Dionisio
femper ab antiquo accipiebant Agentes fancti Do-
mni Dionifio . Unde prædictus Gerardus Comes
dedit in Refponfis , quod ipfum teloneum aliter
non contendebat , nifi quomodo anteceffores illius ,
qui Comites fuerant ante illum , id ipfum ad
fuam partem retinebat . Supradicti autem Agen-
tes fanti Dionifii ita contra eum intendebant ,
oftendebant præceptum Dagoberti Regis quali-
ter ipfum mercatum ftabiliffet in ipfo pago , &
poftea ipfum cum omnes teloneos ad partem fan-
Ai Dionifii delegaffet ac firmaffet . Et ipfe Do-
mnus Rex Pippinus adfirmabat , quod femper a
fua infantia ipfos teloneos partibus fančti Dionifii
babere & colligere vidiffet . Sed Gerardus Co-
mes hoc nullo modo confentiebat & tunc talem
placitum ftatuerunt , ut iterum fimul ad nodes
legitimas concurrerent in eodem palatio , & an-
te jam dictum Domnum Pippinum ipfam inten-
tionem deffinire debuiffent , ficut lex edicebat ·
Denique venientes jam dici miffi & Advocati
fandi Dionifii Adrulfus & Rotgarius ad condi-
tum placitum quarto Kalendas Novembris , ta-
les teftes ibi præfentaverunt , qui ipfos teloneos
in Parifius acceperunt cum omni eorum integri-
tate ad partem fancti Dionifii . Tunc illis judi-
catum fuit a Widone > Raulcone > Milone , Hel-
mengaudo , Rothardo , Gillebario vel reliquis quam
plures , feu & Wicberto Comite palatii noftro , ut
pars fancti Dionifii , vel fupra dicti Advocati
hoc comprobare debuiffent . Quod & de præfente
vifi funt feciſſe . Prædictus namque Gerhardus
Comes ita dedit in refponfis , quod aliter non
volebat facere , nifi quomodo lex erat & Domno
Rege placebat ac fuis fidelibus qui ibi reſidebant .
Unde & ipfe Gerardus ex prædictos teloneos Je
exitum dixit coram eis Quapropter tunc illis
opportunum fuit & neceffarium , talem notitiam
ex hoc facto accipere debuiffent , ut ab hodierno
tempore die pars faneti Dionifii vel Agentes
ipfius de ipfos teloneos fecuri & quieti refidere
valerent , ut fit inter ipfos in poftmodum omni
tempore quieta & fubita caufatio . Signum t
gloriofiffimo Domno PIPPINO Rege . Ejus juſſus
recognovit & fubfcripfit . Datum tertio Kalen-
das Novembris anno fupradicto in Dei nomine
feliciter . Per noctes vero fuo adhuc ævo in
Gallia quoque inducias juridicas numeratas
fuiffe teftis eft Gaufredus Vindocinenfis , ubi
lib . II . Ep. 27. fcribit : In hoc tamen non no-
es, fecundum confuetudines Laicorum , fed , fe-
cundum inftituta Canonum , inducias poftulamus .
(3 ) Reclamante . ) Id eft , contrarium affe-
rente , contradicente , vel repetente .
( 4 ) Non offerre . ) Sc. ramum vel feftucam
In cæteris enim exemplaribus pro non offerre
voluerit , exftat , adrhamire noluerit .
(5 ) Solum calcaverit . ) Corrupta locutio .
Codex Guelferbytanus fcribit : fole collegave-
rit .
 76 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
ei violenter , quod fe agnofcere dicit , tu-
liffe convincitur , ( MALB. Mittinio frafta-
titio * ) ( 1 ) , MCC. den. qui faciunt folid.
xxx. culpabilis judicetur .
Al. Fraftathipto .
rit . Dicendum erat : Solem collocaverit . Sic
Tit. XLIII. dicitur Domino fervi folem collo-
cet & ad feptem noctes placitum concedat . Quæ
phrafis adhuc tribus vicibus repetitur . Tit.
LIII. legimus : Sic ufque ad tres vices per tres
mannitas facere debet ; ut per fingulas admoni-
tiones vel folem collocatum terni folidi accre-
fcant . Titulo quoque LXXVI. idem aliquo-
ties occurrit . Ponitur hic fol pro die , ut apud
Poetas veteres & auctores medii ævi frequen-
ter fieri folet . Vetus Gloffarium citatum a
Fabrotto Exerc. I. p. 11. tres foles , tres dies .
Luitprandus lib. III. c. 5. Paucis interpofitis fo-
lis . Eckehardus Junior de Cafibus S. Galli :
Sole fequenti , i. e. die . Hepidannus : Cum a
pud materteram paucos exegiffet foles . Folcui-
nus de Miraculis S. Bertini c. 13. Quot nu-
merantur anni foles ? Significat itaque Jolem col-
locare idem ac diem collocare , Germ. einen Tag
fetzen . Ab hoc fetzen Sax. fetten , h . e. pone-
re , conflituere , ftatuere , & fol pro die ufur-
pato verbum formaverunt felfatire , quod idem
eft ac folem collocare , vel diem conftituere, cu
jus antecedens fere femper eft barbarum ad-
jective , quia illa diei legitima conftitutio an-
tequam fieret , adverfarius ramo vel feftuca
adjecta folenniter citabatur . Lex Salica Tit.
LII. leg. 2. Tu grafio , rogo Te quia ille bomo
denominatus , qui mihi fidem fecit , quem legiti-
me habeo adjativum vel admallatum fecundum
Legem Salicam &c. Poft adjectionem deinde
ei dies conftituebatur five folfatia fiebat . Lex
Salica Tit. LXXVI. leg. 1. In nubi eum folfa-
tire debet ; h. e. de novo illi diem conftituere
ad comparendum debet . Marculfus lib. 1.
Form. 37. A quo placito veniens memoratus il-
le , ibi in palatio nofter & per triduum feu am-
plius , ut lex babuit , placitum fuum cuftodiffet ,
memoratus Ille adjectus fit vel folfatisfit
ipfe nec veniffet ad placitum , nec ulla funnia
nunciaffet , adfirmat &c. Et mox : Ante dicus
ille placitum fuum cuftodivit, & eum adjectivit
vel folfativit , ipfe ille placitum fuum cufto-
dire neglexit . Formulæ fecundum legem Ro-
inanam cap. 33. Sed memoratus ille per tri-
duum cuftodivit placitum & jam dictum Illum
fecundum legem abjectivit feftucam fc. in fi-
num ) vel Jofatevit , qui nec ecfonia nuntiavit ,
nec fuum placitum adimplevit . Charta Chlodo
vei III. Regis apud Felibienum in Probation.
Hift. Abbat. S. Dionyfii cap. 16. Sed venientes
ad corum placitum ipfi Agentis , jam dicto Ab-
bati Noviento in ipfo Palatio noftro per triduos ,
per plures dies , ut lex babuit , placitum
cuftodiffent , & ipfo Ermenoaldo Abbati abjectif-
fent vel folfadiffent ipfi nec veniffet ad placitum
nec miffo in vice fua derixiffet &c. Inter Dica-
tos feu Formulas veteres Andegavenfes , duo-
decima eft , quæ titulum folfadia habet . Me-
retur illa integra referri . Eft autem talis : No-
titia folfadii , qualiter vel quibus præfentibus il-
li bomo placetum fuum adtendit Andecavis ci-
vetate Kalendas illas , per judicio inluftri illo
comite , vel auditores fuis ac contra homines his
nominibus , illus & illus , vel genetrici eorum ,
nomen illa , una cum abunculo eorum illo , dum
dicerit , quafi aliqua femena , nomen illa , gene-
tore eorum , nomen illo , pro maleficio eum inter-
feciffet . Qui ipfi jam fuperius nomenati place-
TITULUS XLI.
De furtis caballorum .
I. I quis caballum qui carrucam ( 2 )
trahit , furaverit , ( MALB. Chanco )
( 3 ) , MDC, den. ( 4 ) qui faciunt fol . XL .
cul
tum eorum legebus a mane ufque ad vefperum
vifi fuerunt cuftodiffe . Nam ipfa femena nes ad
placetum advenit , nec miffo ad perfona addire-
xit qui fonia redebuiffet . "Propterea neceffe fue-
rit prædictis hominibus ut banc noticiam , bo
norum hominum manibus roboratas profequere de-
berent , qualiter vifi funt feciffe . Editor Ma-
billonius pitavit folfadiam defignare impedi
mentum , excufationem ; fed hoc ex contextu
non apparet . Imo clarum eft , effe Teſtimo
nium judiciale comparitionis ex parte impe-
trantis, five conftituti diei judicialis ( id enim
folfadia vult obfervationen . Bignonius itaque
folfatiffit in Not. ad Form . Marculfi male per
fol ei occafus fuit , & pejus adhuc Wendelinus
per fol fatis explicant .
( 1 ) Mittinio fraftatitio . Mire depravatus
locus . Pro pofteriori voce aliud exemplar fra-
fathinto habuit . Forte legendum eft : Hramit-
tinio , Tacfatinio , vel tag/atitio . Et bramittinio
idem erit ac ramfmitinio , h . e. adjectio rami
vel feftuce : Miten enim idem effe ac Saxon .
fmiten , Germ. fchmeiffen , ex iis , quæ diximus
ad Tit. XXX. leg. 1. & 2. & Tit .LIV. leg. 1.
certum eft . Ut fignificetur hoc modo voce
illa citatio . Alterum tahfatinio effet Saxoni-
cum tagfetting vel Germanicum Tagfatzung ,
diei judicialis determinatio . Quamquam &
quod magis probo , fraftatitio , five , ut alibi
eft , fraftathinto poterit corruptum effe ex fra-
ftabinco , aut verftabung , quomodo proprie ad-
ramitio , five citatio per ramum vel feftucam
reddenda venit . Ver fæpius , & plerumque a
veteribus , fra fcribitur , qui etiam fern no-
ftrum femper fram efferunt . Et ftab pro fe-
fuca judiciis noftris in communi ufu eft .
( 2 ) Carrucam . ) Carruca olim de fella cu-
ruli & vehiculo honoratorum operto ufurpaba
tur ; fed fequiori tempore aratrum denotavit .
Atque ita etiam hic loci nec non in Leg. Ale-
man. Tit. XCVI. & Ripuar. Tit. XLIV. ex-
ponendum eft . Epiftola Gaufridi de Meduana
T. II. Spicil. Acheriani : Decem aratra cum bo-
bus , quae carucas vocatis , Alia exempla Can-
gius fuppeditabit . Hinc deinde formatum Gal-
forum noftrorum charrue . Nos aratrum plug ,
& rallum five ferrum , quod illi infixum ter-
ram profcindit , fchar dicimus . Olim vero in-
tegra machina aratoria , five aratrum integrum
fub nomine fchar veniffe videtur . Unde et
iam C litera ut S pronunciata , a Latinizan-
tibus appofite carruca vocari potuit , voce hac
non a carro , fed a Germanico Scheren , fcin-
dere , derivata .
(3 ) Chanco ) Codex Guelferbytanus habet :
hanzio . Ego emendo : Char cibo vel char zibo .
Quam facile ab imperitis linguæ in veteribus
Mss . Francicis N pro R legi potuerit , norunt ,
qui ea manibus diligentibus verfarunt . Secun-
dum autem modo dicta char , vel , noftro mo-
re fcriptum , fchar defignat aratrum . Gloffa
Mss . Florentina : Vomer , fcaro . Sequens illud
zio a ziben , Sax. tehen , trahere , defcendit ,
& exprimit hoc modo integrum char zibo Le-
gis illa verba , carrucam trahit .
(4 ) MDC. den. &c. ) In Codice Guelfer-
bytano poena furati caballi aratorii maior eft,
Fur enim ejus Din . MDCCC. fac. fol. XLV. cul-
pabilis judicatur .
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 77

culpabilis judicetur , excepto capitale & de-
latura .
II. Si quis caballum fpathum ( 1 ) fura-
verit , ( MALB. Chengifto ) ( 2 ) , MCCCC.
den. qui faciunt folid. xxxv. culpabilis judi-
cetur , excepto capitale & delatura .
III. Si quis Warannionem ( 3 ) homini
Franco furaverit , ( MALB. Wadrido ) ( 4 ),
MDCCC. den. qui faciunt folid. XLV. culpa
bilis judicetur , excepto capitale & dela
tura .
IV. Si quis Warranionem Regis furave-
rit , ( MALB. Setheo ) ( 5 ) , MMCCCC. den.
qui faciunt folid. LX. culpabilis judicetur ,
excepto capitale & delatura .
V. Si quis admiffarium cum grege , hoc
eft , cum vII . aut XII . ( 6 ) equabus , fura-
verit ( MALB. Huiche Soniftha ) ( 7 ) ,
Tom. II.
MMD. den. qui faciunt folid. LXII . cum di-
midio , culpabilis judicetur , excepto capita-
le & delatura .
VI. Si autem de grege minus fuerint uf- L
que ad fex capita , & pretium & cauffam
fuperius convenit obfervare .
VII. Si quis Franco homini ( 8 ) admiffa-
rium furaverit , ( MALB. Wadredo ) MDCCC.
den. qui faciunt folid. XLV. culpabilis judi-
cetur , excepto capitale & delatura .
VIII. Si quis puledrum ( 9 ) furaverit
( MALB. Wadredo ) MDCCC . denar. qui fa-
ciunt fol. XLV. culpabilis judicetur , excepto
capitale & delatura .
IX. Si quis puledrum anniculum five bi-
mulum furaverit , ( MALB. Napodero ) ( 10) ,
DC. den. qui faciunt folid. xv. culpabilis ju-
dicetur , excepto capitale & delatura .
G 3 X.

( 1 ) Spathum . ) Spathus hic eft caftratus. Lex (4 ) Wadrido . ) Hic warannionem denotat .
Salica edit. Lindenbrogianæ Tit. XL. leg. 13. Recurrit idem vocabulum hujus tituli Lege
Si quis admiffarium alienum fine confenfu domi- VII. & ibi pro admiffario , lege vero VIII .
ni fui fpadaverit . Gloffe Anglo-Sax. Elfrici : pro puledro five pullo equino ufurpatur . In Co-
Caballus Spadatus vel eunuchizatus , belisnod . dice Guelferbytano uaderedo enunciatur . Re-
Spado Latinis dicitur caftratus . Plinius lib. XIV . & tius autem warrino five warreno fcribi debe-
de piris A conditione caftrati feminis , que re puto . Defcendit vox iterum a warre bel-
Spadonia appellant Belga . Idem lib. XV . c. 30. lum & reno , renneo admiffarius . Exempla
Spadonia laurus mentionem facit . Stephanus vocis hujus attulimus fupra ad Tit. II. leg. 1.
de Urbibus fpadonis vocem a pago quodam Per- (5 ) Setheo ) Vox hac corrupta iterum eft
fidis nomine Spada , in quo coeperit caftratio- ex renneo , admiffarius , de quo modo dictum ,
nis confuetudo ; Voffius T σær , vellere , & fupra etiam in Nota ad Tit. II. leg. 1 .
contorquere ; alii aliunde , derivant . Sed omnes ( 6 ) Cum VII. aut XII. ) Leg. cum VII. aut
falluntur . Eft enim originis omnino Celticæ VIII. Nam numerus pofterior a Malbergo per
vel Germanice , & defcendit a verbo jam qui- Huicthe five oto enunciatus eft .
dem inufitato fpahen , findere , fecare ; cujus (7 ) Huicthe Sonifha . ) Huicthe eft vox Fran-
tamen fuperant derivata Span , fegmen , feg- co-Gallica , quæ noftro jam ævo buit , & ufi-
mentum , affula ; Span , diffidium , jurgium , tatius buit , effertur , prodiitque ex Latino
lis , fciffio civilis ; Ipade , pala , bipallium ; fpa- oto . Soniftha eft congregatio , grex , ut fupra
ta Francorum , Spada Italorum , & Gallorum oftendimus ad Tit. II. leg. 11. Senfus itaque
epee , gladius , quo finduntur corpora huma- Gloffematis Malbergici eft , octo equos per le-
na ; & tandem ipfum fpalten , findere , difcin- gem Salicam effe gregem , cum fecundum Le-
dere . Vi ergo hujus originis Spado , fectum gem Kipuariorum Tit. XVIII . duodecim equa
exfectum , caftratum defignat . ad gregem requirerentur , quamquam & ibi
(2 ) Chengifto , ) Cum cb Francorum fæpius XII. pro VIII . potuit irrepfiffe .
tantum folummodo valeat ac h , hinc evidens ( 8 ) Franco bomini . ) Hoc eft , qui ex gen-
eft , chengisto effe ipfum noftrum bengft ; quod te Francorum eft .
tamen ut notum eft , non caballum fpathum ( 9 ) Puledrum . ) H. e. pullum equinum . Vi-
five exfectum , fed equum admiffarium denotat . de fupra Tit. XI. leg. 5.
In Codice Guelferbytano loco periodi de ca- (10) Napodero . ) Vidimus jam fupra Tit. III.
ballo Spatbo ponitur : Si quis armeffario ( h. e. leg. 1. pedero de vitulo ufurpatum fuiffe . Sed
equum admiffarium ) furaverit &c. Unde fu- ibidem leg. 3. de bimo animali , & in fequen-
fpicor , antiquitus in noftro Legis Salica ex- tibus paulo aliter accipitur , ut quid ibi dice-
emplari hic eadem verba fuiffe , & admiffarii rem , incertus fere effem . Hic podero in illud
vocem a Gloffatore per Chengifto tunc expref- pedero mutandum , & , cum de puledro anni-
fam, quod gloffema , cum deinde lex de ca- culo vel bimulo fermo fit , per utriufque mihi
ballo fpatho infereretur , in periodo hac re- exponendum videtur . Gloffa Rabani Mauri
tentum eft , licet lex , ad quam pertinuit , lo- Mss. Altrinfecus , pedabalb . Kero : Amba , pe-
co fuo fuerit remota . do . Utroque , pedero . Utrarumque , pedero . Quod
(3 ) Warannionem , ) H. e. equum bellicum . antecedit na , ex nah ve nach , equus , venire
Ad bellicum vero ufum cum plerumque ad- credo . Mylius in Archæologo Teutone : Na-
miffarii , tanquam robuftiores eligerentur , in- go , veter. Teuton . equus vilior , apud Laxium :
de factum eft , ut warannionis vox deinde ad nag Belgis & Britannis idem . Sed olim in ge-
defignandum equum admiffarium folummodo nere equum denotaffe certum eft . Notabilis
adhiberetur . Ita Capitulare de villis c. 13. Ut eft locus in Cæfarii Prumienfis Gloffis ad Re
equos amiffarios , id eft , waraniones , bene pro- giftrum Prumienfe cap. XXIV. Dicitur ibi :
videant . Hifpani , Occitani & Provinciales A primis Ecclefiæ noftræ fundatoribus id eft
hinc admiffarium guaragnon , Itali guaragno , Pipino & Karolo Magno ejus filio , poffeffiones
Galli ferrand appellant . Re vera tamen vox noftræ Ecclefie , ac bona ab omnibus poteftatibus
hæc a werre warre bellum , & renneo five fecularibus funt exempta , qua poteftates vulga
reino , admiffarius ( de quo paulo poft ) for- riter appellantur Pelline , Grafcaf , Viltban , Cu-
mata , bellicum equum denotat ; quem Cæfa- pelle , Nacfelide , Geritte . Ita namque ficut ipfi
rius Heifterbacenfis in Gloffis ad Chartula- allodia fua libere poffederunt , ita Ecclefiæ noftræ
rium Prumienfe a vulgo beriperretum nuncu- ea per fecula poffidenda tradiderunt . Ubi nac-
pari dicit . felide eft equi exhibitio , voce a nac , equus ,
& ſe-
 78 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .

X. Si vero fequentem puletrum ( 1 ) fu-
raverit , ( MALB. Nave ) ( 2 ) , cxx. denar.
qui faciunt fol. III. culpabilis judicetur , ex-
cepto capitale & delatura .
XI. Si quis jumenta aliena tribatterit ( 3 ) ,
& evaferint , ( MALB. Stalathia ) ( 4 ) , MCC.
den. qui faciunt folid. xxx. culpabilis judi-
cetur , excepto capitale & delatura .
XII. Si autem mortua inde fuerint , MCC.
denar. qui faciunt fol. xxx. culpabilis judi-
cetur .
*
XIII, Si quis equam prægnantem fura-
verit , ( MALB. Eftalathia ) M. DCCC . den.
qui faciunt folidos XLV. culpabilis judicetur ,
excepto capitale & delatura .
XIV. Si quis jumentum ( 5 ) aut cabal-
lum furaverit , MCCCC. den. qui faciunt fol.
xxxv. excepto capitale & delatura .
Al. Jumentum prægnans .
XV. Si quis admiffarium alienum fine con-
fenfu domini fui fpadaverit , ( MALB. An-
de chobina ) ( 6 ) , DC . den. qui faciunt fol.
xv. culpabilis judicetur ; & unumquodque
jumentum , quod ille inire confueverat , trien-
tem ; quod eft tertia pars folidi , id eft XIII,
den. & tertia pars unius denarii .
XVI. Si quis per fuperbiam aut per ini-
micitiam caballos aut jumenta aliena triba-
verit , vel debilitaverit , ( MALB. Stalafthia )
MCC. denar. qui faciunt fol. xxx. culpabilis
judicetur .
XVII. Si quis caballum alienum fine con-
fenfu domini fui excorticaverit ( 7 ) , ( MALB.
Leudardi ) cxx. den . qui faciunt fol. 111 .
culpabilis judicetur , excepto capitale & de-
latura .
T 1-

& felide traditio , compofita ; & intelligitur fyllabas , thia , vel fhia , reftituendas effe tri-
jus equum ad bellicam expeditionem a villi- ba . Pro treiben enim veteres triban fcribebant .
co exigendi . Alibi apud Cæfarium eundem Tatianus CLIII. 8. thaz her fie ni tribi uzan
corruptius natfelde fcribitur . Sic in Præfami- thero lantfcheff, ne expelleret eos extra regio-
ne Gloffarum §. 9. Qualibet curia tenetur foi- nem . Stala vel Estala, quod prius eft , corru-
vere hoftilicium domno Abbati . Hoftilicium vul- ptiffimum videtur . Jumentum enim feu equam
gariter appellatur
notat : PræNatfelde . Et infra ad cap. nos ab antiquo fuot vel fute vocavimus , at-
terea tenetur quilibet villi- que adhuc vocamus . Gloffarium Mss . Floren
cus domino Abbati quolibet anno duas marchas tinum Equaritia , fuot . Idem alibi : Mulio ,
perfolvere , que marche appellantu Natolide . fuotare . Unde & ftala ex hoc ipfo fuot pro-
r
Alexande III. PP. Epift . 52. ad Philippu diiffe ftatuo . Litera a finalis facillime ex ve-
Colonienr
fem
Archiepi
fcopum : In figne quoqume teris fcripturæ t corrumpi potuit . Reliqua for-
festivi equi , quod a quibufda vulgo naccum te ob evanefcentes literas diftincte legi non po-
confirma m
. Chronico Halber- tuerunt . Si ergo fuot triba fcribatur , habebis
vocatur mus n
ftadenfe Script . Brunfvic. Tomo II . pag . 126. Germanice yerba , jumenta tribaverit , id quod
In ftationibu quoque feftivis fuper naccum equi- & in legem 14. quadrat ; lege vero 13. pau-
s
tandum permitti tibi & fucceffori tuis . lo alienioris fenfus , atque ibi forte folum fuo-
mus bus
Cangius hanc vocem cum nato , quod ftraguli ta reponendum eft .
equini fpecies fuit , confundit . Omnibus ve- (5) Jumentum . ) Jumentum hic pro equa
ro jam collectis , nah pedero denotat hic equum ponitur , & vocem hanc ruflici Auftriaci , in
utriufqu anni , primi vel fecundi , hoc eft , an gummel corruptam , pro equa adhuc ufurpant .
niculum efive bimulum . Vide , quæ fupra diximus ad Tit. XI. leg. 1 .
( 1 ) Sequentem puletrum . ) H. e . matrem ad- Sic ubi leg. 13. in noftro Exemplari eft equam ,
huc fequentem , & non ab uberibus remotum , in aliis legitur jumentum ,
qui & nobis fole , a folgen , fequi , nominatur , ( 6 ) Ande chobina . ) Ande denotare alium
ut mox videbimus . vel alienum fupra jam expofuimus ad Tit. X.
(2 Nare . ) Legendum vale vel fole . Glof 1.5. Chobina , pro quo forte chobita fcribendum
fæ Florentina Mss . Poledrus, id eft juvenis e- erit , a verbo apud Belgas reliquo kappen , quod
quus , folo . Eædem alibi : Pultrinus , fuli ; quæ Græcis & in Aorift. 2. XOTELD Gallis
eadem verba & Cangius ex Gloffario quodam couper , Anglis chippe , effertur , & præfcinde-
Theotifco affert . Gloffa Alfrici : Poledrus re , abfcindere , refecare , exfecare defignat ;
fola . Evangelia Gothica Luc. XIX. 30. Joh. unde capo , kapaune , gallus caftratus , & capu-
XII. 15. Marc. XI. 2. Fulan afilaus bigitaths ; lare , fcindere , incidere , refecare . Gloffa ve
pullum afini invenietis . Winsbeke §. 43. Ein teres : Tμxx , copadium , fruftum . Vide fu-
vol von einer wilden fuot . Derivatur vox a pra , quæ ad Tit. VIII . leg. 4. huc pertinen-
folgen , fequi , atque ita proprie puledrum fe- tia annotavimus . Verbis idcirco , ande chobi-
quentem exprimit . Negligi tamen non debet , ta , exponitur illud , alienum caftraverit .
in Codice Guelferbytano etiam nare fcribi . Et ( 7 ) Excorticaverit . ) Infra Titulus LXVIII .
infcribitur de caballo excorticato & Lex ibi
notabile eft nare apud Britannos puerum , puel-
lum , parvulum , denotare , quæ vox etiam pu- pœnam imponit folidorum XV . Si quis cabal-
ledro equino applicari potuit ; quemadmodum lum extra confilium domini fui decorticaverit .
fupra Tit. XI . leg. 5. puer de minifterio fer- Idem verbum decorticare fupra Tit. XXVII.
vus puledrus vocatur . leg. 23. adhibitum eft pro cortice privare , quod
(3 ) Tribatterit . ) Tribattere forte hic idem Gallis efcorcher Effet ergo idem ac equo cu-
eft ac trabattere , pedibus conculcare , indigne tem detrahere . Eodem fenfu in Lege Ripuar.
tractare , Ital. frapazzare . Vide fupra Tit. Tit. LXXXVI . hoc verbum occurrit . De ca-
XXIIX . leg. 4. ballo enim mortuo ibi agit , & iifdem pene
( 4 ) Stalathia . ) Scribitur hæc vox paulo poft verbis cum Lege Salica utitur . Pœna XXX.
leg. 13. eftalathia , & leg. 16. ftalathia . Priori folidorum Legis Ripuariæ in Heroldino exem-
loco de equæ prægnantis furto , pofteriori de plari non ponitur ; fed eadem tamen in Co-
jumentorum tribattione vel debilitatione agi- dice Guelferbytano ibi invenitur . Lex autem
tur .In noftra lege quoque gloffator pro ver- hæc de caballo excorticato , quæ , ut dixi , Ti-
be tribatterit legiffe videtur , Tribaverit . Un- tulo LXVIII. fubjectå etiam eft , in Guelfer-
de ferme eo inclino , ut putem ultimas duas bytano Codice fub Titulo XLI. ut hic fit in
He-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 79

TITULUS XLII. fervum ipfum æqualiter per totos Mallos

De plagiatoribus ,
quis mancipia aliena follicitaverit ,
1. S²& convictus fuerit , ( MALB. Theu
lafina ) ( 1 ) , DC. den. qui faciunt folid. xv.
culpabilis judicetur .
II. Si fervus alienus fuerit furatus , & ipfe
trans mare fuerit ductus , ( MALB. Viridio )
( 2 ) , five in quamlibet regionem ipfum du-
xerit , & ibidem a domino fuo inventus fue-
rit , & ipfum, a quo in patria aliena pla-
giatus eft ( 3 ) , in Mallo publico nomina-
verit , & tres ibidem teftes colligere domi-
nus debet ; & iterum cum fervus ipfe citra
mare fuerit revocatus , in altero Mallo ite-
rum debet nominare qui eum plagiaverit ,
& ibidem fimiliter tres teftes colligere de-
bet ; ad tertium vero Mallum fimiliter fa-
(4 ) fuper plagiatorem dicentem audiffent .
Sic poftea qui eum plagiaverit , MCCcc . den.
qui faciunt fol. xxxv. culpabilis judicetur
excepto capitale & delatura .
III. Quæ confeffio fervi ufque ad tres pla-
giatores admittatur , ea tamen ratione ut
nomina hominum & villarum æqualiter per
totos tres mallos debeant nominare ,
IV. Si quis hominem ingenuum plagia-
verit , & vendiderit , & poftea in patriam
reverfus fuerit , ( MALB. Frio faltovo ( 5 ) ,
feu Audel fecto ) ( 6 ) , VIIIM . denar. qui fa-
ciunt folid. cc. culpabilis judicetur .
V. Si quis hominem ingenuum vendide-
rit , & poftea in patriam reverfus non fue-
rit , ( MALB. Fal. cham ) ( 7) , VIIIM. denar.
culpabilis judicetur , qui faciunt fol, cc,

cere debet , ut novem teftes jurent , quod

TI-

Heroldino Exemplari , non comparet , tan- fra ibidem De porcis & vervecibus & anima-
quam fcilicet fuperflua . Et crediderim Le- libus juvenibus & de capris tertiam partem ,
gem , ut in præfenti titulo exftat , primo ita quantum valet in wirdira . His addas ibidem
latam , deinde vero pœna in majus aucta , eo . cap. 25. Ex hoc loco anfam fumfi fupra Tit.
modo mutatam fuiffe , ut Tit. LXVIII. atque XXIX. leg. 1. pro wirtico legendi wirtiro , ut
in Lege Ripuariorum cernitur . Unde Mss . in ibi a Malbergo exprimatur pretium five wiri-
quibus Bignonius pro excorticato invenit deco- gildum ftuprata ancilla aliena . Iidem Franci
tato , atque ubi , pro decorticaverit , lectum ex eodem wirde vel werth videntur mihi de-.
fuit decotaverit , h. e. caudam abftulerit , non mum fabricaffe wirdarium & werdarium , un-
poterunt non erraffe . Equorum autem mor- de Tit. XXXII. Legis Sal. leg. 17. wiradardi
ticinia decoriare jam viliffimorum hominum & Tit. XXIIX. leg. 3. werdarda formatum ;
officium eft . Sed apud Anglos quilibet fui equi priori loco wirigeldum vel pretium inciforum
cadaveri fine ulla ignominia cutem detrahere virilium , pofteriori vero crinium abfcifforum
poteft . Idem Francis veteribus mos fuit . Ad- defignat . De cætero pro viridio in Codice
dere lubet Formulam Andegavenfem XXIV . Guelferbytano hoc loco unistario ponitur , vo-
ubi lis de excoriato caballo cuidam intenta cabulo hoc ex uuirtario vel wirdario corrupto .
legitur . Ea talis eft ; Eveniens illi Andecavis Quomodo vero widrigildum vel wirgeldum dif-
civitate ante illo Præpofito vel reliquis homini ferat a weregeldo , hoc infra ad Tit. LIV. leg.
bus , qui cum eo aderant , interpellabant aliquo 2. exponemus .
bomine , nomen illo , quafi animalia per fua me- (3 ) Plagiatus eft . ) Plagiare eft liberum ho-
nata eos ducere habuiffit , & ipfa animalia per minem aut alienum mancipium dolo malo
fua menata aliquas mortas fuerant , & ipfa pe- vendere , emere , donare aut celare .
sora illi excorticaffit , pofteaque mortas fuerunt . (4 ) Per totos Mallos . ) H. e. per omnes . To-
Interrogatum fuit ipfi illi , quid de hac caufa tus loco omnis in mædii ævi monumentis fæ-
refponfo daret : & ipfi illi taliter locutus fuit 2 piffime reperitur .
quod nec fua animalia numquam menalit , nec ( 5 ) Frio faltovo . ) Codex Guelferbytanus
per fua menata ipfa animalia degere numquam legit falconum . Frio vero eft noftrum frey ,
babuiffit , nec de manus fuas excorticatas num- Sax. fri , liber , folutus , nemini obnoxius " a
quam fuiffent . Propterea vifum fuit ad ipfo Pre- nullo ligatus , hoc eft , ingenuus . Kero : In-
pofito , vel qui cum ipfo aderant , ut in noctes genuus , friger . Gloffarium Ms. apud Linden-
tantas apud homines tantus ipfi illi in bafileca Brogium : Fulfrea , five ingenua five libera .
domni illius excufare deberit : Je boc facere de- Falcouo & falconum ego corruptum exiftimo
bebat , de hac caufa ipfi illi compafcere debirit : ex faltovo, vel, ut fupra Tit. XXII . fcribi de-
fin autem non poterit , quicquid lex de tale cau- bere oftendimus , falto . Expofuimus id ibi per
fa edocet , emendare ftodiat . De caballo excur- maleficium fecerit . Sed fal non_maleficium fo-
tato five cauda privato alia Lex in Salice Le- lum , fed & rapinam denotavit . Fragment. Ifi-
gis editione Lindenbrogiana exftat , & noftram dori p. 254. Ni uuas imu einighan fal ardeilen-
hanc antecedit . di , dhazs ir Gote uuas ebanchiliib ; non rapi-
( 1 ) Theu lafina . ) Junguntur Theu & La- nam arbitratus eft , effe fe æqualem Deo . Fal-
fina mancipiorum nomina . Vide fupra notata touo igitur , five , ut nos diceremus , faltbue ,
ad Tit. XI. leg. 1. & 4. fignificat rapinam fecerit five plagiaverit .
(2 ) Viridio . ) Vocabulum hoc vividio unum ( 6 ) Audel fecto . ) Audel eft noftrum adel ,
idemque eft cum noftro würde vel werth , ac quod ingenuum , nobilemque defignat , ut fu-
valorem , pretium , & hoc loco pretium furati pra Tit. XIV. leg. 1. jam monitum . Fecto ve-
fervi alieni & trans mare duci fignificat . Ab ro corruptum eft ex felto vel falto de quo
eadem radice Anglo-Saxonibus wera , & Fran- modo dictum , quemadmodum & Tit. XXII.
cis widrigeldum ac wirigeldum dictum eft rei leg. 1. fectu pro fel tu fcriptum fuiffe conje-
cujufque pretium & compofitio . Franci porro cimus . Vides inde Audel falto itidem inter-
ex würde vel wirde fecerunt wirdira , eaque pretari verba Legis hominem ingenuum plagia-
voce ad defignandum widrigeldum ufi funt . verit .
Capitulare III. an . 813. c. 24. De quicquid in ( 7 ) Fal. cham . ) Cham , ham , haim & heim
cafa furaverit , in wirdira folidos feptem . In- eft domus , patria , ut notum , & fupra Tit.
XXXVI.
 80 PACTUS LEGIS SALICE
TITULUS XLII,
De fervo qui de furto fuerit
inculpatus .
1. I cujus fervus in furtum fuerit incul
S patus , fi talis caufa eft unde Inge-
nuus DC. den, qui faciunt fol. xv. compo-
nere debeat , fervus fuper fcamno trufus ( 1 )
exx. ictus accipiat ; fi vero antequam tor
queatur fuerit confeffus , & ei cum domino
fuo convenit , cxx. den. qui faciunt fol. 111 .
dorfum fuum redimat " dominus vero fuus
capitale reftituat . Requirenti autem fi ma-
jor culpa fuerit , unde Ingenuus MCCCC . den.
fimi-
qui faciunt fol. xxxv, folvere debet , fimi-
liter fervus cxx . colaphos ( 2 ) accipiat .
Et fi in ipfo fupplicio confeffus fuerit illi
qui eum torquet , & ipfe fervum adhuc ma-
gis vult torquere etiam nolente domino ,
pignus domino fervi dare debet , & fic fer-
vus ad fupplicia majora ( 3 ) datur ; & fi
confeffus fuerit , nihil ei fuper dominum cre-
ANTIQU
IOR .
datur , ipfe vero illum fervum habiturus ,
qui eum torfit , & dominus fervi , qui jam
pignus accepit , pretium pro fervo recipiat .
II. Si vero infra priora fupplicia , id eft
cxx . colaphis , fuerit confeffus , aur caftre-
tur ( 4 ) , aut CCXL. denarios , qui faciunt
fol. vi . reddat : dominus autem fervi capi-
talem in loco reftituat ,
III. Requirenti vero fi talis culpa eft
unde homo ingenuus five Francus VIIIM.
den. qui faciunt fol. cc. culpabilis judice-
tur , fervus folidis xv. id eft DC. den. com-
ponat . Si vero in majoribus criminibus fer-
vus inveniatur , unde Ingenuus MDCCC . de-
nar
nar,. qui faciunt folid. XLV. poffit judicari ,
& inter fupplicia confeffus fuerit , capitali
fententia feriatur .
IV. Si autem fervus de quolibet crimine
inculpatus , dominus fervi , fi præfens eft
ab eo qui repetit admoneatur ? ut fervum
ad jufta fupplicia reddat . Et qui repetit vir-
gas ( 5 ) habeat paratas , quæ in fimilitudi-
nem

XXXVI. leg. 4. demonftratum eft . Credo ita tilianus Declamatione ultima : An tu quæftio-
que hoc vocabulum fuperfcriptum fuiffe voci nem illam fuiffe credis , qualis uernilibus corpo-
patriam. Prins fal forte huc ex Lege antece- ribus adhibetur ? ideo enim equuleos movebam
denti translatum eft & rectius falto vel fal- artifex fenex , tenebam fidiculas ratione ſavi-
touo fcribendum eft . Nam & hæc lex de pla- tie , ut leviter fedibus fuis remota compago per
gio agit . fingulos artus membra laxaret . Confumtus eft
( 1 ) Super ſcamno trufus . ) Infra : pro fuper Spiritus filentio fui , & verbera ignefque ani-
fcamnum trudere dicitur in fcamno extendere . mum pariter vocemque clauferunt &c. Alia in
In Codice Guelferb. itiden legitur hoc pofte- Declamationibus iifdem loca prætereo in Go-
riore loco & Jenum & fcamnum præftet , ubi dofredi Jungermanni Notis ad H. Magii Li-
fervum tendere dibiat . Apud nos fene eft ner- bellum de Equuleo pag . 8o. fq. videnda . Gre-
vus ; olim quamvis cordan denotavit . Glofsæ gorius Turonenfis Lib. VII. cap. 32. Tunc Rex
Mss. Florentina : Arcus corda , Jenna Sca- furore fuccenfus juffit eos ad trochleas extendi
mnum Germanis banck , Dan. bonck , Anglis fortiffime cadi , ut fi vera effent , que dice-
bench , Anglo- Sax. benc , & bence , Gallis banc , rent , evidentius adprobarent : & fi aliquid doli
Italis banc dicitur , Olim bac fine n fcriptum adhuc intra pecorum arcana retinerent , vis tor-
fuit . Gloffa Mss. Florentina : Difco , bahweiga . mentorum extorqueret invitis . Adde fupra ex
Gloffarium Rabani Mauri Ms. Stagnum pah . Gregorii Turon. lib. VI. c. 35. quæ produxi-
Ubi nota pro flagnum legi debere Jcamnum . mus Servilem vero proprie pœnain fuiffe
Unde & nos phrafin illam fuper fcamnum ex- equuleum & verbera , multa veterum teftimo
tendere reddimus in den bock pannen . Et bock nia produnt . Lubet faltem Prudentii verba
nobis omne id vocatur , quod quatuor pedi- ex Hynno in Romanum producere . Jufferat
bus innixum aliquid fuftinere & portare pot- Afclepiades judex ille impius Romani
eft , a bac , five tergore animalium defuita Evifcerandum corpus eculeo eminus
fimilitudine . Genus autem torturæ , quo reus Pendere , & uncis ungulisque crefcere .
in fcamno extenditur , a Romanis Franci di- Apparitores fed furenti fuggerunt ,
diciffe videntur . Romani machinam hanc Illum vetufta nobilem profapia ,
equuleum vocarunt , & hinc Itali eandem pul- Meritifque multis effe primum civium .
ledrum , Hifpani vero pulliedro nominarunt a Jubet amoveri noxialem fipitem ,
poledrus , quod pro pullo equino in Lege Sa- Plebeja clarum pœna ne damnet virum .
lica ufurpatum vidimus . Hac a voce noftrum Tundatur , inquit , tergum crebris ictibus ,
foltern , torquere , deflexum eft . Galli equu- Plumboque cervix verberata extuberet .
leum gennam dicunt , nomine a fcamnum for- Perfona quavis competenter plectitur
mato . In fcamno autem five equuleo , qui Magnique refert vilis , an fit nobilis :
utrimque trochleas habebat , fuper quibus ma- Gradu reorum forma tormentis datur .
nuum pedumque vincula nervi five corde ( 2 ) Colaphos . ) Colaphus idem eft ac colpus .
tenfæ decurrebant reus aliquando fufpende- Vide fupra ad Tit. XX. leg. 7.
batur manibus pedibufque alligatus , aliquan- ( 3 ) Ad fupplicia majora . ) Obferva , jam
do extendebantur , ita , ut artus omnes di- tempore antiquorum Francorum tormentorum
ftenderentur . Machine figuram ex Antonii varia genera in ufu fuiffe . Nifi fupplicia de
Gallonii tractatu de SS. Martyrum cruciati- ictibus intelligere velis , uti in periodo fequen-
bus , pag. 41. ibidem extantem , addimus . te innui videtur . Maiorum autem fupplicio-
Littera A notatus eft reus , qui in fcamno rum exemplum in Mummoli Præfecti pœna
extenditur & B alius in fcamno fufpenfus . apud Gregor. Turonenf. Lib. VI. c. 35. vide .
C eft ipfum fcamnum five equuleus & D fa- (4 ) Caftretur . ) Caftratio hic fervilis poena .
fcis virgas continens E tandem catafta , cui Injungitur enim in Legibus Germanicis fervis
impofitus erat equuleus . Valerius Maximus in adulterio & furto comprehenfis , pæderaftis ,
lib. III. c. 3. Rupit verbera , fidiculas laxavit , mulierum opprefforibus & proditoribus . Evol
folvit eculeum laminas extinxit . Ubi nota vas Cangium in voce Caftratio .
præter verbera in equuleo extenfis aliquando 15 ) Virgas . ) Vide Cangium fub voce fagel-
etiam ad majores cruciatus concitandos faces latio .
admotas & latera ungulis ferreis effofla . Quin-
 1

Tom . II . Pag . 80

A
)

000
000
000
,
 J

>

<2

7
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
nem minimi digiti groffitudinem ( 1 ) ha
beant ; & fcamnum paratum habere debet
& ibi fervum ipfum extendere debet . Si
dominus fervi fupplicium detulerit * & fer-
vus præfens fuerit , continuo ipfe qui repe-
tit , domino fervi folem collocet ( 2 ) , &
ad feptem noctes placitum concedat ( 3 )
ut fervum ad fupplicium tradat . Qui fi ad-
huc feptem noctibus impletis fervum trade-
re diftulerit , folem ei , is qui petit , itera
to collocet cum teftibus , & fic iterum ad
alias feptem noctes placitum faciat , id eft ,
in xIIII . noctes a prima admonitione com-
pleatur . Quod fi impletis xIIII . noctibus
Tervum noluerit ad fupplicium tradere 0-
mnem caufam vel compofitionem dominus
in fe recipiat , hoc eft , fi talis cauffa fue-
rit , unde Ingenuus DC. den. qui faciunt fo-
lid. xv. potuerit componere , ipfe dominus
pro fervo reddat .
V. Quodfi adhuc major culpa fuerit , de
qua fervus requiritur , & dominus fervi non
ut fervus folvat , fed ut Ingenuus totam le-
gem fuper fe foluturus excipiat .
VI. Quod vero fervus abfens fuerit , do-
minus fervi a repetentibus tertio admoneri
debet , ut fervum fuum intra feptem no-
Яtes debeat præfentare ; quodfi non fecerit ,
tunc repetens cum teftibus folem illi collo-
cet , & fic ad alias VII . noctes placitum illi
* Al. Diftulerit .
( 1 ) Groffitudinem . ) H. e. craffitiem . Groffus
pro craffus barbarum eft a noftro gros , quod
olim groz fcribebatur . Keronis Gloffa : Grofi-
tudine , grozzii . Gloffarium Ms. Lindenbro-
gianum Sorex , grozmus , Sulpitius Severus
Dial. I. de Virtut. Monach. Oriental. cap, 21.
Veftem refpuit groſiorem , indumentum molle de-
fiderat .
( 2 ) Solem collocet , ) Vide quæ fupra ad Tit,
XL. dicta funt ,
(3 ) Placitum concedat . ) Hoc eft , termi-
num præfigat legitimum . Ita etiam infra Tit.
XLVIII. leg. 1. ufurpatum . Et cum termini
ifta conftitutio fecundum partis utriufque aut
arbitrorum beneplacitum fieret , inde placitum
vocata eft . Faciunt huc verba Tit, LIII. leg.
1. ubi dicitur in notes XIIII. five XL. aut
quomodo placitum fecerit &c. Nec aliter Titu-
fo L. accipitur , quam pro termino judiciali
conftituto , communi partium confenfu 9 aut
judicis fententia . Hoc fenfu in prologo Legis
Salicæ editionis Pithoeanæ dicitur : Placuit at-
que convenit inter Francos eorum proceres
&c. Eadem formula loquendi occurrit in Les
ge jocofa pacto Salico a fcriba lafciviente ad-
fcripta , quam in crifi Diplomatis Ofnabru
genfis Carolini Germanica pag. 53. edidimus ,
& hic repetimus . Ea talis eft : Incipit totas
Malberg. in nomine Dei Patris omnipotentis ft ,
placuit voluntas Landobranno & Adono ut pa-
Aum Salicum de quod titulum non abit graten-
ter fuplicibus aput gratia Fredono una cum uxo-
re fua & obtimatis eorum in ipfum pactum titu-
lum
birent unum cum divino adjutorio pertractare de-
>
ut fi quis homo aut in caſa ut foris ca-
Ja plena botilia abere potuerint tam de eorum
quam de aliorum in cuppa non mittant negutta .
Se ullus boc facire præfumferit ( Malb. Leodar-
di ) fol. XV. componat , & ipfa cuppa frangant
81
concedat . Si tunc fervum non præfentave-
rit tunc repetens cum teftibus folem illi
collocet tertia vice adhuc ad feptem noctes ,
ita ut totus numerus ad xxI. noctem per-
veniat : quodfi per tria hæc placita fervum
noluerit ligatum fuppliciis dare , aut præ-
fentare , & tamen per fingula placita ei fo-
lem collocaverit , tunc dominus fervi omnem
fed qua-
repetitionem non qualem fervus
lem Ingenuus , fi hoc admififfet tandem
compofitionem repetenti reftituat .
VII. Si vero ancilla in tale crimen in-
culpetur , unde fervus caftrari debeat aut
CCXL, ictus accipere flagellorum ( 4 ) , ipſa
totidem ictus accipiat , aut CCXL. denar.
qui faciunt fol. vi . componat .
VIII. Si quis cum fervo alieno fine con-
filio domini fui negotiaverit , DC. den. qui
faciunt fol. xv. culpabilis judicetur . Certe
talis culpa eft , unde Ingenuus homo Fran-
cus VIIIM, denar. componere debet , ſervus
fol. xv. culpabilis judicetur.
TITULUS XLIV.
De homicidiis Ingenuorum .
I. I quis Ingenuus Franco , aut Barba-
''rum ,
S aut hominem qui Salica lege
vivit ( 5 ) , occiderit , ( MALB. Leudi ) VIIIM.
den. qui faciunt fol. cc. culpabilis judicetur .
II. Si vero eum in puteum ( 6 ) aut fub
aquam
la tota , ad illo botiliario frangant lo cabo > at
illo Scanciono tollant Lisp Sic convinit ob-
ferbare apud Saccube bibant & intus fuppas fa-
ciant , cum Senior bibit duas vicis , fui Vafalli
la tercia , bonum eft , ego qui fcribo meo nomine
non hic fcripfi culp. judicitur . Placitum autem
five dies dicta ad aliquid agendum vel diju-
dicandum tribus plerumque diebus cuftodieba-
tur five obfervabatur . Exempla fupra ad Tit.
XL. non parvo numero protulimus . Quibus
adde hæc apud Gregorium Turonenf. lib. VII.
cap. 23. extantia verba : Injuriofus ad placitum
in confpectu Regis Childeberti advenit , & per
triduum ufque ad occafum folis obfervavit . Sed
cum hi non veniffent , neque de caufa bac ab ul-
lo interpellatus fuiffet , ad propria rediit . Plu-
ra vide apud Cangium , & nota , interdum &
placiti vocem per metonymiam antecedentis
pro confequente fumi pro judicio , aut etiam
conventu publico ; quia ii ex placito procerum
populique habebantur olim . Hinc & placitare
pro judicialiter agere , & Gallicum inde plaid
pro judicio , & plaider pro advocatum cauſe
agere five cauffam coram judicio agere , in ufum
venit. A placito fimiliter defcendit Germani-
cum platz , quod de loco ad rem aliquam ibi
peragendam ex beneplacito conftituto dicitur.
(4 ) Flagellorum . ) Vide Cangium fub voce
Flagellatio . Flagella hæc triplici loro confti-
tiffe ex Gregorii Turonenf. lib. VI . cap. 35.
intelligimus .
(5) Franco aut Barbarum , aut hominem qui
Salica lege vivit . ) Leg. Si quis ingenuus Fran-
cum aut Barbarum &c. Ita impreffi & Mss. co-
dices Legis ceteri habent . Barbarorum nomi-
ne Germanos reliquos veniffe medio ævo iis
qui Provinciali five Gallica lingua utebantur ,
fupra ad Tit. XVI. leg. 2. expofui .
(6) Puteum . ) Putens medii ævi auctoribus
non
 82 PAC LEGI SAL
TUS S ICE
aquam miferit , ( MALB. Wath leudi ) ( 1 ) ,
XXIIIIM. denar. qui faciunt folid, DG. cul,
pabilis judicetur .
III. Si quis hominem in puteum , aut in
vipidą ( 2 ) jactaverit , & vivus exinde eva-
ferit ut ad cafam fuam poffit accedere ?
non folum eft locus defoffus , ex quo hauri-
tur aqua , fed etiam quævis fovea vel lacuna ,
quæ aquam continet , vel aquam continere
poteft Unde ex puteo nos fecimus pfütze ,
Belga put , Juliacenfes pütze . Ordinatio Po-
litia Juliac. p. 29. Da auf den Dörfern kein gra-
ben , poel oder pützen uorhanden . Eadem or-
dinatio p. 47. kein heimlich gemach , oder pro-
phat foll nach der ftraffen und gemeinen platzen
ausgehen noch uberhangen , fonder wer keinen
putz darzu machen will , full die heimliche ge-
macher inwendig auffeiner miften oder platzen
verordnen und ausgeben laffen .
( 1 ) Wath Leudi . ) Codex Guelferbytanus
duabus vicibus habet : matte leodi . Jam fci-
mus leode effe compofitionem . Matar Hifpanis ,
matulba Tolofanis mater veteribus Provin-
cialibus denotavit , occidere , cædere , interfice-
re . Hinc primariarum chartarum nomen in
ludo Hominis de l' hombre ) Hifpanico ma-
ta-mores , quod a Comicis militem gloriofum
tanquam Maurorum occiforem in theatro fiften-
tibus defumtum , fignificat , occide-Mauros
Gall, tue-mores . Nos illud corrupte matadores
enunciamus . Ab eodem verbo in aliis quo-
que chartarum ludis de integra ab adverfario
victoria reportata dicimus matfchen , h. e. pla-
ne cædere , five penitus devincere . In ludo
Schachico Schachmat idem eft ac Rex mortuus
eft , periit , cafus eft . Unde evidens fit , etiam
in Perfica lingua hoc verbum occurrere . Math
teudi ergo vel matte leodi latine reddetur :
cadis compofitio . Sed quamvis ingenio non ca-
reat hæc expofitio , re tamen curatius confi-
derata , wath illud ad fequens leudi non per-
tinere , fed gloffa vocis aquam in textu ex-
tantis effe videtur . Saxones aquam quidem
water , & fuperiores Germani waffer vocant ;
fed olim ea wat nominata fuit , uti ex Evan-
geliis Gothicis perfpicimus . Ibi enim Marc. I.
8. & Luc. III. 16. ik daupga izwis in watin eft
ego baptizo vos in aqua . Joh. VII . 38. Abwos
watins libandins ; flumina aquæ vive . Marc.
IX. 41. Stikla watins ; calicem aquæ . Luc.
VII. 44, wato mis ni gaft ; aquam mihi non
dedifti . Matth . VIII. 32. Gadauthnodedun in
watnam ; mortui funt in aquis . Anglo - Saxo-
nes habent wata , humor , liquor , mador ·
Danis indito n aqua dicitur vand . A veteri
wat , aqua , vulgus reliquum fervat waddeke ,
quod ferum lactis , proprie autem aquulam
denotat . Ubi ergo Codex Guelferbytanus hic
matte habet , hoc in watte fimiliter reftituen-
dum erit ..
( 2 ) In puteum aut in vipida . ) Lex Salica
Lindenbrogiana editionis hic habet in pelagus .
Wendelinus gurgitem aquæ hic intelligi putat ,
qualis Taxandris adhuc wimpel dicatur . Gur
ges in Megiferi Dictionario Polyglotto Ger-
manice redditur waffergumpen , voce cum wim-
pel cognata . Veteres Frifii gurgitem , five pro-
fundum aque fua dialecto wapel vocaffe viden-
tur . Simon Abbes Gabbema , Frifiæ Hiftori-
cus , præfationem eruditam præfixit libro Gis-
berti Japix five Jacobi filii , Friifche Rimlerte
infcripto , & Leovarda 1681. edito . In ea me-
minit , Frifios habuiffe quafdam fententias ex-
teris pronunciatu difficiles admodum ; has fi
quis prompte recitare requifitus nequiverit ,
ANT .
IQU
IOR
( MALB. chalip fub dupio ) ( 3 ) , IIIIM. den
qui faciunt folid. c. culpabilis judicetur .
IV. Si vero eum qui in trufte dominica
eft , occiderit , ( MALB. Leudi ) XXIIIм.de-
nar. qui faciunt fol. DC. culpabilis judicetur .
V. Si vero cum de hallis aut de rama ( 4 )
fuper
eum tanquam gentis inimicum conti uncino
affixum , in aquæ gurgitem , donec mortuus
fuerit , deprefum fuiffe : hanc poenam dictam
fuiffe waapel diepinga vel waapel dranck . In
Belgio etiam eam ufitatam fuiffe docemur ex
Confuetudinibus Arkenfibus anni 1231. quas
Cangius e Tabulario S. Bertini nactus citat
fub voce Aufforinge . Verba hæc funt : Quodli
armis molutis fuerit , tres libras & arma duo ,
10. folidos læfo , & impenfas in medicum : wapel-
drine , tres libras domino , 20. folidos lafo :
Aufforinghe , tre libras domino & 20. folidos in-
Juriam paffo . Hoc autem modo in Lege no-
ftra pro vipida legendum effet vipila . Vete-
res alias gurgitem wake dixere . Gloffarium
Rabani Mauri Ms. Gurgitibus , wakim . Idem
alibi : Freta , Uuagi .
(3 ) Chalip fub dupio . ) Oedipo hic opus eft ,
adeo corruptus eft locus . Videant me acutio-
res , quid inde exfculpere poffint . Hoc cer-
tum eft , dupio exponi debere vipidam , gur-
gitem , vel abyffum . Saxonibus enim dupe
hoc fenfu ufurpatum fuit . Vocabularium Sax.
Ms. incerti authoris : Abiffus , dupe . Engelhu
fius in Vocabulario Sax. Ms. Abyffus , afgrun-
de , vel dupe . Quid fi legatur ; chalic feu du-
pio ; ut feu fit latinum , & exprimantur ita
Voces puteum aut vipida . Chalic ita effet no-
ftrum kolc vel kolck , vortex , gurges , vertex ,
vorago Propius ad ipfam vocem chalip acce-
dit Polonorum glebo , gielia , glab , quod vo-
raginem aut profundum defignat , & facillimo
negotio in galeb vel chalip tranfit .
(4 ) De hallis aut de rama . ) Lex Salica Lin-
denbrog. adhibet idem verbum Tit. XLIII .
leg. 3. Si autem de ramis vel de ballis , aut de
qualibet re eum cooperuerit . Ibid. leg. 5. Si ve-
ro in puteum aut fub aquam miferit aut de hal-
lis aut de ramis eum cooperuerit . Manufcripti
noftri eodem modo vocabulum fcribunt . Glof-
farium vetus a Lindenbrogio citatum hic ad-
dit : Halis , ficcis ramis . Videtur autem Glof-
fatori hoc in mentem veniffe ex Lege Ripua-
riorum , ubi Tit. LXVII. c. 5. dicitur : Si quis
pro hereditate vel pro ingenuitate certare cœpe-
rit poft malo ordine , cum fex in Ecclefia conju-
ret , cum duodecim ad fappulum Regis in
circulo & in hasla , hoc eft , in ramo , cum ver-
borum contemplatione jurare ftudeat . Linden-
brogius & Baluzius putant hoc loco agi de ju-
diciis , quæ fiunt ad quercum five in campo ,
& hafla fignificaffe Francis locum publicum
apertum , fed ramis tectum . Aft errant . Pro
hasla enim omni dubio procul hic loci fcri-
bendum eft halma , quod nobis ramum deno-
tat , & verba in circulo in basla , hoc eft in
ramo jurare idem fignificant , ac in circulo jum
diciali five in loco judicii folenni ac cum ramo,
per quem adramitio vel citatio facta eft , ju-
rare . Vide quæ de adrhamitione fupra ad Tit.
XL. leg. 1. dicta funt . Hoc tamen five hala ,
five hasla vel halma ad locum Legis Salica
noftrum applicari non poffe perfuadeor ex Co-
dicis Guelferbytani lectione , quæ pro hallis uno
loco habet collis altera clalis . Veiba ipfa funt :
Si vero eum in puteum aut in aqua miferit , &
cum aut de camifia aut de collis , aut de quibus
rebus , cebaturus freterit &c. Et inferius : Si ve-
ro eos in aqua , aut in puteum miferit , aut de
ram-
 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR .
*
fuper operuerit ( 1 ) , fimiliter LXXIIM . den.
qui faciunr folid. MDCCC. culpabilis judice-
tur .
VI. Si Romanus homo conviva Regis
(2 ) occifus fuerit , ( MALE. Leudi ) XIIM.
den. qui faciunt folidos ccc. componatur .
VII. Si quis Romanus tributarium occi-
derit , MDCCC. den. qui faciunt folid . XLV.
culpabilis judicetur .
VIII. Si quis hominem ingenuum inve-
nerit in quadrivio , aut in via , fine mani-
bus aut pedibus inimici fui vi detruncatus
& eum vita privat , aut occiderit , ( MALB.
Math Leud Muster .
Al. Math ** Al . Unasbug ,
83
Frio fald ** ( 3 ) ( 4 ) , 1111M. den. qui fa-
ciunt folid. c. culpabilis judicetur .
IX. Si quis hominem ingenuum de bar-
co ( 5 ) abbatiderit ( 6 ) fine voluntate
MDCCC. denar. qui faciunt fol. XLV. culpa-
bilis judicetur .
X. Si quis caput de homine , quod ini-
mici fui in palum ( 7 ) miferunt , fine vo-
luntate alterius depofuerit , ( MALB . Raba-
nal ) ( 8 ) , DC . den. qui faciunt fol. xv. cul-
pabilis judicetur .
XI. Si quis hominem in puteum jactave
rit , & is eundo vivus evadit , 1111M. den.
qui

rammis , aut de clalis fuper cooperuerit &c. Hoc Cod. Theodof. de Comitibus & Tribun. Scho-
collis & clalis mea quidem fententia detortum larum , & Cangius fub voce Conviva .
eft a fcriba rudiori ex callus , voce hac ite- (3 ) Friofald . ) Francicum Frio eft noftrum
rum ex calculus contracta . Et habuerunt inde frey , liber , non coactus ; & fald , nobis feld ,
fine dubio Provinciales olim vocem caille pro campus . Nos das freye feld pari modo voca-
filice , five calculo , unde noftri Galli fuum mus campum undique patentem , liberum
Caillou , eandem rem fignificantem formarunt . non claufum , qui hic latine quadrivium no-
Ex caille præterea apud eofdem Gallos caie , minatur ; quia in eo ad omnes quatuor mun-
atque apud Belgas kaie & keye , contractum di plagas refugium patet . Paullus Warnefri-
fuiffe videtur , quod jam fyrtes & tumulum ma- dus de Geftis Longobard. lib. I. cap. 20. Ha-
rinum aggefta arena , calculifque conftantem ( ei- bitaverunt in campis patentibus " qui fermone
ne fandbanck ) defignat . Nec dubito , quin cum barbarico feld appellantur . Anglo- Saxones ita
illo caie five keye unius originis fit Belgicum fald habuerunt . Benfonius in vocabulario An-
key vel keyfteen , Saxonum keferftein vel kefer- glo- Saxonico : fæld-albynne , hamadryades .
ling , & Teutonicum kies & kiefelstein , filex ( 4 ) In calce , Unasbugo . ) Cum in uno ex-
five calculus Veteres Franci pro callis facile emplo friofald invenerit Heroldus , in alio fcri-
potuerunt fcribere hallis , more , quo b ipfis ptum vidit unasbugo . Quid hoc fit , dictu qui-
& ceteris Germanis frequentiffime pro ch vel dem difficile primo intuitu videtur ; putamus
etiam ponebatur . Sic ex collo fecimus bals , tamen legi & poffe & debere ana uuego . Ana
ex corde , hertz &c. Secundum dicta vero , Le in Evangeliis Gothicis pluries pro in ufurpa-
gis noftræ fenfus eft : Si quis occifum calculis tur ; ex. gr. Marc. VI. 56. ana gagga , in pla-
aut ramentis operuerit : Nulla enim re com- teis . Wego in Evangeliis Gothicis wegs eft idem
modius in via occifus occuli poteft , quam cal- ac noftrum weg , via , iter . Ita ana wego ex-
culis aut ramentis . Ubivis enim , ubi unum primet illa Legis verba : in via .
non adeft , alterum certe fuppetit . Ex voce (5 ) Barco . )Quid barcus fit , infra Tit. LXIX .
vero ramenta vocabulum ramma & rama , fœ- leg. 3. exponitur , cum dicitur : Si quis homi-
minei generis , Barbari fabricarunt . Eodem nem de bargo vel de furca ... dimiferit . Fur-
fenfu hac voce ufa eft Lex Ripuar. Tit. XV . ca autem idem eft ac patibulum . Uti vero bar-
Confuetudinem de cetero ramis corpora occi- ca, navigii genus , a bören , ferre , portare , di-
forum operiundi adhuc in Pomerania ufitatam &tum eft , quod oneribus vehendis aptior fit ,
effe , ipfi vidimus , cum e Pruffia venientes ita patibulum ab eodem fonte barcum vocatum
Gollenbergum montem tranfiremus . Prope puto , quod facinorofos fufpenfos fuftineat &
viam enim magnus utrimque cumulorum ex portet . Eodem plane modo furca dicta eft a
ramis & baculis congeftorum numerus erat ferendo . A branche enim , five ramo arboris
quos auriga , tumulos ibi occiforum effe , af- illud cum ceteris deducere non libet ; licet
firmabant , atque unicuique ramum vel bacil- Gloffe Pithoeana idem de barco exponant , de
lum , qui primus obveniebat , adjiciebant , in- ramo . Parum enim Gloffis his in expofitione
fauftum , fi officium hoc demortuis denega Legis Salicæ tribuendum effe vidimus dudum .
rent , iter fore fuperftitiofe credentes Hunc Pro patibulo barcus occurrit quoque in Audoe-
autem morem ex Gentilifmo ipfos adhuc re- ni Vita S. Eligii lib. II. cap . 31. Hoc apud Re-
tinuiffe indicio eft locus in Andreæ Abbatis gem obtinuerat , ut omnia humana corpora , quæ
Bambergenfis Vita S. Ottonis lib. II. cap. 12. vei Regis feveritate , vel judicum cenfura ...
extans ubi dicitur S. Ottonem noviter ad perimebantur five per civitates , five per villas ,
fidem Chrifti converfis Pomeranis interdixif- licentiam haberet de bargis & ex rotis & de
fe , ne fepeliant mortuos Chriftianos inter paga- laqueis fepelire .
nos in fylvis aut in campis , fed in cimiteriis , ( 6 ) Abbatiderit . ) Batuere , batere , & Gal-
ficut mos eft omnium Chriftianorum ; ne fuftes ad lice battre , eft ferire , percutere : hinc abbate-
Jepulchra eorum ponant ; omnem ritum pra- re aut abbatidere eft percutiendo dejicere , fe-
vitatem paganam abjiciant ; domos Idolorum non riendo amovere .
conftruant &c.
( 7 ) In palum . ) Palo capita facinoroforum
(1 ) In calce , Math leud after . ) Quid imponere , antiquus ritus ; ut fcilicet clarius
math, fibi velit , paullo ante diximus . Huc ea in oculos incurrant fcelera commiffa , & pœ-
vox forte per errorem translata . Pro mußter næ iis decreta .
nfcribendum murter , quo homicidium clandefti- (8 ) Rabanal ) Rauben nobis adhuc eft ra-
um ,
fed meditatum indicatur , ut vidimus pere , fpoliare . Inde raba effet rapuerit . Nal
Tit. XVI . Lend murther ergo eft homicidii com- denotabat veteribus caput . Gloffarium Theo-
pofitio .
tifc. Florentinum Ms. Sinciput, nal . Quamquam
( 2) Conviva Regis . ) H. e. ex familia vel & rababal legi poffet , ut redderetur verbum
e domo regia , domefticus Regis . Videantur depofuerit . Nos enim dicimus rabhohlen , pro
de honorelocummenfæ Regiæ Bignonius ad hunc
legis , Jacobus Gotofredus ad Lib. I. berrabboblen ; & hoc nobis eft ex alto deprome-
re, deponere .
 34 PACTUS LEGIS . SALICÆ ANTIQUIOR .

qui faciunt folid. c, culpabilis judicetur
XII. Si vero in pureo mortuus fuerit ?
( MALB. Muftbeft ) ( 1 ) , xx11м. den. qui
faciunt fol. DC. culpabilis judicetur .
XIII. Simili modo qui in pelagus ( 2 )
hominem impinxerit , & exinde evaferit
( MALB. Piomarina ) ( 3 ) , M. den. qui
faciunt folid, c. culpabilis judicetur ,
XIV. Si quis puellam ingenuam occide.
rit , ( MALE. Nuchala ) ( 4 ) , VIIIM. den,
qui faciunt fol. cc. culpabilis judicetur .
XV. Si quis Romanus homo poffeffor ( 5 ),
id eft ? qui res in pago ubi remanet pro-
prias poffidet , occifus fuerit is qui eum
occidiffe convincitur , 1111M. den. qui fa-
ciunt folid, c. ( 6 ) culpabilis judicetur ,
XVI . Si quis hominem ingenuum quem-
libet , focium fuum de quolibet crimine ac-
cufaverit , & per ejus commotionem five
mendacium ille , qui accufatus eft , occi-
fus fuerit ; fi ei adprobatum fuerit , medie-
fate leodis ejus componat . Ille vero qui
Herold in margine : MALB. druche lenici.
eum occiderit , fecundum legem pleniter
eum componat ,
TITULUS XLV .
De homicidiis a contubernio factis .
I. I quis collecto contubernio , hominem
& ibidem eum occiderit , ( MALB . Chame-
ftalia ) ( 7 ) , xXIIIIM . den, qui faciunt fol.
DC. culpabilis judicetur .
II. Si vero in trufte dominica ille qui
occifus eft fuerat , LXXIIM. den. qui faciunt
fol. M. DCCC. culpabilis judicetur .
III. Quod fi corpus occifi hominis tres
plagas vel amplius habuerit , tres qui incul-
pantur , & quod in eo contubernio fuerint
probantur , legem fuperius comprehenfam
fingillatim cogantur exfolvere : alii vero tres
de eodem contubernio * ( 8 ) , 111MDC . de-
nar. qui faciunt folid. xc. unufquifque eo-
rum culpabilis judicetur : & tres adhuc in
tertio loco de eodem contubernio ** ( 9 ),
MDCCC .
** Herold, in marg. MALB. feglaſtaſia .

( Muftheft . ) Leg. murther, quod fupra ex- redderet &c. Vide porro Bignonium ad Leg,
1
rofuimus . Sal. Tit. XXXVI . leg. 4. & Cangium in vo-
(2 ) Pelagus . Hæc vox communiter pro mari, ce Poffeffor .
apud Cangium vero pro quavis aqua , etiam fir- (6 ) Alias , Solid. V. ) Correctum , Solid. C.
viatili , occurrit . Wendelinus in hoc Legis Sali- (7 ) Chameftalia . ) Supra ad Tit. XXXVI,
ce loco non mare , fed lacum vel lacunan in- leg. 4. oftendimus cham effe domum, &ſtala ibi-
dicari putat ; cujus nomen apud Belgas poel dem denotare furaverit . Formula certe Con-
apud Saxones paul , atque apud fuperiores Ger- feffionis vetus in Monumentis Catecheticis no-
manos pful , Latinis per vocem pelagus ex- ftris cap. VIII. habet : Uuanda ih fundic bin
preffum eft . Alio vero nomine nobis Mor " .. ioh in buare , ioh in falu , iob in bifprachi-.
Belgis maer , Anglis msar , AS. mere , lacus , du ; quod peccaverim & in fornicatione , & in
palus ; & moraft , Gall . marais , locus paluftris furtis , & in detractionibus . Sed hic alio paul-
dicitur . Hinc Morini a Cæfare vocati , qui ad lifper fenfu adhibitum eft , & videtur chame
fretum Britannicum paludofa inhabitarunt lo- falia defignare adfalitionem domi facam . Nifi
cr . Galli eodem fenfu more ufurpant . Guiliel- legendum fit chametoda , ut reddantur verba
mus Gemeticenfis lib. II. c. 29. Hift. Norin. domi occiderit ; id quod vero fimillimum cre-
fedens fuper lacum , quem ufu quotidiano loquen derem , nifi Codex Guelferbytanus biftolio le-
di maram vocamus . Guil . Brito Philipp. 1. geret , quod clare admodum reddit befoele no-
maras potare lutojas . ftrum , hoc eft , adfalierit . Befehlen itaque eft
In libro Jobi pro mara ponitur mare , ubi cap. proprie adfalire ; & deinde pro furari in u-
XIV. 9. fcriptum eft : Quomodo fi recedant a- fum venit .
que de mari? Teutonifta : maer , eyn fiil wa- ( 8 ) In calce , Druche lennici . ) Sermo Legis
ter , lacus . eft de tribus de contubernio , qui debeant mor-
(3 ) Pio marina . ) Pio non differt a bi , quod tem occifi componere . De eadem materia agit
plures fignificationes admittit , & in Evange- Tituli fequentis lex tertia , ubi legitur : Dru-
liis Gothicis etiam loco Latinorum in ufurpa- chle lidio , hoc eft , & tres ... mortis illius
tur aliquoties , & a Saxonibus adhuc by, a fu- compofitionem componant . Codex Guelferbytanus
perioribus vero Germanis bey effertur . Mari- fcribit : drudi fido . Unde & hic pro lennici
na mihi videtur pluralis numerus a nomine reftituendum videtur lidio vel lido . A legen
inodo explicato mar , mær , adeo adeo ut pimarina enim , ponere , defcendit frequentativum leg-
ut pimarina
exponi debeat , in lacum five in pelagus , irt den , & g in i mutato leiden , Sax. liden , quod
Legis verba habent . proprie eft componere , luere , fcil . crimen , pec-
(4 ) Nuchala . ) Omni dubitatione remota , catum , malefactum , & deinde pati . Veteres
reftituendum eft authala , quod nobis eft ede- & Saxones illud liden efferunt . Hinc lidung ,
le , & ingenuam vel nobilem puellam denotat . & , Provinciali terminatione , lidio erit compo.
Vide fupra ad Tit. XLII. leg. 4. & Tit. XIV. fitio , luitio . Ex druchte vel drubte , ut in no-
leg. 1. annotata . ftro loco legen tum omnino eft , fi u Gallico
(5 ) Poffeffor . ) Proprietarius , qui poffeffiones more enuncies , prodibit fponte noftrum drut-
five prædia habet , atque ita a colono diftin- te , vel , ut fcribimus communiter , dritte
guitur . Hoc modo in Cod . Theodof. & apud ternus . Hinc druthe lidio idem eft ac, uti Ti-
Caffiodorum , Honoratis poffefforibus & curialibus, tulo fequenti etiam exponitur , terna vel trium
invenitur . Gregorius Turonenf. lib. V. cap. compofitio . Ut tamen druche lennici hic eo mi-
28. Chilpericus vero Rex defcriptiones novas & nus immutetur , legi etiam poteft : druche ten
graves in omni regno juo fieri juffit . Qua de lidi ; quod effet : tres illum ( fc. occifum ) com-
caufa multi relinquentes civitates illas , velpof- ponant .
Jeffiones proprias , alia regna petierunt , fatius du- ( 9 ) In calce , Seolaftafia . ) Tituli fequentis
centes alibi peregrinari , quam tali periculo fub- lege prima legitur : Scolaude eftbadio , quod
jacere . Statutum enim fuerat , ut poffeffor de pro- unam cum præfenti locutione remˆ deno-
pria terra unam amphoram vini por aripennem tare videtur . Utrobique enim de homing
præ-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR :
MDCCC. den. qui faciunt fol. XLV. finguli
corum cogantur exfolvere . Si vero Roma-
nus vel Lidus in tali contubernio occifus
fuerit hujus compofitionis medietas fol-
vatur .
IV. Si quis contubernio facto villas alie-
nas cum tribus effregerit , ( MALB. Alatfal-
theo ) ( 1 ) , IIIMCXx. denar. qui faciunt fol.
LXXVIII. culpabilis judicetur ,
TITULUS XLVI.
De homicidiis in convivio factis .
1. in convivio , ubi quatuor aut quin-
S'q que fuerint homines , unus ex ipfis in-
terfectus fuerit ( 2 ) , ille qui remanet ( 3 ),
aut unum convictum reddant aut omnes
mortis illius compofitionem collectent **
( 4 ), quæ lex ufque ad feptem , qui fuerint
in convivio illo , convenit obfervare .
Tom. II.
Herold. in marg. MALB. Sto lande eßbadio .
præfentibus pluribus occifo , & quomodo cæ-
des fit componenda , agitur . Princeps fenten-
tia eft , interfectorem tradi , aut mortem ab o-
mnibus , qui præfentes fuerant , componi de-
bere . Unde Titulo fequenti pro illo jeo laude
eftinadio lego: feolanden thadio , quod erit : tra-
dant vel reddant convidum , quæ ipfa in Lege
extant verba . Thadio eft noftrum theter , qui
fecit , vel commifit crimen , convictus de cri-
mine , a that , factum , derivatum . Seolan , fe-
lan , five fellen idem effe ac tradere vel red-
dere fupra ad Tit. XXXI . leg. 1. demonftra-
vimus . In præfenti igitur loco pro Seolaftafia
pariter reftitui debet feolan tadia , quod item
erit , tradant interfe&torem , aut fcilicet com-
ponant eo modo , quem Lex præfcribit .
(1) Alatfaltheo . ) Leg. anatfalcheo quod eft
noftrum anfallung , affultus , invafio violenta ,
Vide que hac de voce monuimus fupra ad
Tit. XVI. leg. 4.
( 2 ) In calce , Seo laude efthadio . ) Lege , ut
modo oftendimus : feolanden thadio ; quod eft ,
reddant convi&um .
(3 ) Ille qui remanet ) hoc eft , illi , qui re-
manent .
(4 ) Collectent . ) Melius eft in editione Lin-
denbrog. conjecent . Vid. ibi in notis noftris .
(5 ) Plufquam feptem . ) Aufonius in Ephe-
meri .
.. fex enim convivium
Cum Rege jußum ; fi fuper , convicium eft .
ubi Rex convivii intelligitur , ut fint feptem .
Capitolinus in Vero : Septem convivium , no-
vem vero convicium . Similia loca plura videas
apud Bignonium in notis ad hunc locum , qui
addit Legem noftram fummæ æquitatis effe ;
ubi enim plufquam feptem fint , turbam vide-
ri potius , quam convivium : & inhumanum
fuiffe , ab uno in turba commiffum ceteros
luere . Quoniam autem , fi ufque ad feptem
in convivio effent , omnes mortis ibi illata
compofitionem collectare five folvere debebant
fecundum legem antecedentem , proverbium
invaluit : fieben ist ein galgen voll ; quod ver-
botenus quidem fignificat : feptem patibulum im
plent ; fed proprie tamen denotat , feptem fa-
cere convivium, & totidem etiam in compofitio-
nem homicidii in convivio faci condemnari .
( 6 ) Et tres vel amplius babuerit . ) Emen-
85
Si vero in illo convivio plus quam
IL.
feptem ( 5 ) fuerint non omnes teneantur
obnoxii , fed quibus fuerit imputatum , illi
fecundum legem componant .
III. Si quis foris cafa , five iter agens ,
five in agro pofitus > a contubernio fuerit
five in
occifus , & tres vel amplius habuerit ( 6 ) ,
( MALB. Druchte lidio ( 7 ) , hoc eft , &
tres de eodem contubernio convicti fuerint ,
fingillatim mortis illius compofitionem com-
ponant , & tres alii de ipfo contubernio MCC.
den. qui faciunt folid. xxx. unufquifque il-
lorum culpabilis judicetur . Et tres alii ad-
huc de ipfo contubernio , DC. den. qui fa-
ciunt fol. xv. culpabilis judicetur .
TITULUS XLVII.
De Re - ipus ( 8 ) .
I. ut fieri adfolet , homo moriens
S'vidu am dimi
viduam ferit , & eam quis in
dimiferit
H con-
•
Al. Conjeflent .
da ex Codice Guelferbytano , & tres vel am-
plius habuerit plagas .
( 7 ) Druchte lidio . ) Terna compofitio , five
que fit a tribus . Vide quæ ad Titulum præ-
cedentem diximus .
( 8 ) De Reipus . ) In Legibus hujus Tituli 2.
& 3. fcribitur reiphus & reiphe . In Codice Guel-
ferbytano Latine_reibus alias vero reipe , &
in alio Codice ejufdem loci reippus effertur .
Gloffe ad Tit. Legis Salicæ edit. Lindenbrog.
XLVI. dicunt , effe pretium emptionis vidua
matrimonii caufa . Emebatur enim olim uxor
folido & denario , ut ex contractu quafi emptio-
nis tranfiret in poteftatem mariti , quæ verba
funt Wendelini . Vetus Formula apud Bigno-
nium p. 219. Ego in Dei nomine ille , dulcifi-
ma conjugi illi , dum ego te per folidum & de-
narium fecundum Legem Salicam vifus fuifpon-
fare . Videantur etiam apud Lindenbrogium
Form . LXXV . LXXVI . & feq. Fredegarius de
nuptiis Chlodovei & Chrotechildis cap. XVIII .
agens : Legatos , inquit , ad Gundobadum diri- 1
git petens , ut Chrotechildem neptem fuam ei in
conjugium fociandam traderet . Quod ille dene
gare metuens fperans amicitiam cum Chlǝdo-
veo inire , eam fe daturum fpondit . Legati of-
ferentes folidum & denarium , ut mos erat Fran-
corum , eam partibus Chlodovei fponfant . Lex
Burgundionum Tit. XII. Sexies puellæ pretium
raptor exfolvat. & Tit. XXXIV. Si quis uxo-
rem fuam fine caufa dimiferit , inferat ei alte-
rum tantum , quantum pro pretio ipfius dederat .
Apud Saxones cariores erant puellæ . Lex e-
nin Saxonum Tit. VI. cap. 1. dicit : Uxorem
ducturus , trecentos folides det parentibus ejus .
De puellæ vero pretio , quod mireris , Lex
Salica nihil habet ; de viduæ autem redem-
ptione fufius agit . Mortuo igitur marito vi-
dua cum fuis bonis redibat in poteftatem pa-
rentum & cognatorum , aut denique affinium ;
id quod ex Tituli noftri lege 3. Concludere li-
cet. Ab his igitur denuo erat emenda , fi quis
eam in uxorem ducere vellet . Et jam non
fimplici pretio veniebat , fed quia tanto ma-
jore cum fubftantia tranfitura erat in domum
fecundi mariti , pretium etiam crefcebat , &
tres pro illa folidi & denarius folvendi erant
ut lex noftra innuit . Hoc pretium vocabatur
vocabulo femi-Francico reiphe , a particula La-
tina
 86 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .

conjugium voluerit accipere , antequam eam accipiat Tunginus ( 1 ) aut Centenarius ( 2 )

Mal-

tina & Provinciali re , iterum , denuo , & Fran- vero etiam Centumvirale judicium , & Decurio
cica voce iphe five efa vel eve eva , euva , nes civitatum . An ergo ab illis , quod imitaren-
quæ , ut fupra ad Tit. XIX. leg. 1. & Tit. tur , mutuati fint Franci noftri , dabitari poteft .
XXXI. leg. 2. & 4. demonftratum eft , legem , Angli fervant bodieque fuas Hundredas , quafi
& deinde matrimonium notat . Idem adhuc Fri- dicas Centenatus ; & Theotungas , five Thetin-
fonibus af fignificat ; & afsweert iifdem di- gas, Decanatus . Decurie quoque in Septena's
citur gladius nuptialis diftrictus , fub quo no- Quintanas divife leguntur ; que in Confuetudi-
va nupta ingreditur limen mariti , quoque ad- nibus Bituricenfibus Andegavenibus Septai-
monetur caftitatis coniugalis vindicanda , Rei- nes Quintes appellantur : inde ergo Septena-
phe five reefe ergo defignat iteratum matrimo- rii Quintenarii . Glojjarium vetus : Centena-
nium viduæ : & affentior omnino Wendelino , rii de re minima judicant , fcilicet Minores
qui apud Taxandros fuos idem nomen & rem judices , Miniftri Comitum . Walafridus Strabo :
aliquatenus fuperftitem invenit . Nam qui vi- Centenarii , qui & Centenariones , vel Vica-
duam ibi ducit , perfolvit reuwninck five rei rii , qui per pagos ftatuti funt , Presbyteris ple-
phalem nummum iis , de quorum corpore fuit bium , qui Baptifmales Ecclefias tenent , &
prior maritus , fabris , fi faber ; piftoribus , fi minoribus Presbyteris præfunt , conferri que-
piftor ; aratoribus , fi arator : eftque id pretium unt ut nimirum Comes fit Judex totius Pagi :,
ftatutum perquam modeftum , quod cedit in ficut Epifcopus eft Princeps totius fui Epifcopa-
efculenta & poculenta . Diftinguenda vero hæc tus ; Centenarius jus dicat feu Vico , feu Oppido
efa & reiphe cognatis danda , a morgengaba , tantum . Jam erat hic ordo conflitutus evo Ta-
qua fponfus fponfam donabat , licet Wendelinus citi , eidemque commemoratur : Eliguntur in
utramque rem confundat . Conciliis * Germanorum ) & Principes , qui jura
(1) Tunginus , ) Infra Tit. LIII. leg. 2. Tun- per Pagos Vicofque reddant : Centeni fingu-
zinus vocatur . Si u in hac voce Gallico mo-
lis ex plebe Comites , confilium fimul & au-
re enuncies , habebis Tinginum . Jam Tinc &toritas adfunt . Hoc eft inquit Lipfius ad hunc
Thinx & ding eft judicium , placitum , conci-
locum quod in Lege Alamannorum prifca lego
lium . Vid. Adamum Bremenfem c. 229. Glof- Tit. XXXVI. Conventus fecundum antiquam
fæ antiquæ Placitum , plait vel gedinge . In confuetudinem fiat in omni Centena coram Co-
Lege Longobard. fæpiffime thingare , pro of mite , aut fuo Miffo , & coram Centenario . Et
ferre aliquid judicialiter , donare , aut liberta- quidem coram Comite cauffe omnes , tam majo-
tem conferre in judicio , vel liberum judicare u- res quam minores , cognofcebantur , ac judicaban-
furpatur . In Foedere Ludovici & Caroli plaid , tur ; coram Centenariis non nifi minores dirime-
Germanice redditur thing . Statuta Goslarien- bantur . Itaque in Capitularibus Caroli Magni &
fia ab Illuftri Leibnitio edita ding pariter ju- Ludovici Imp. Lib . III. cap. LXXIX. decerni-
dicium ; dinglanck locum judicialem , & din- tur ; Ut pullus homo in Placito Centenarii ne-
glude affeffores judicis vocant , eademque vo- que ad mortem , neque ad libertatem fuam
cabula in mille aliis locis Legum Germanica- amittendam , vel ad res reddendas , vel man-
ram occurrunt . Alia exempla fppeditabit Pal- cipia judicetur ; fed ifta in præfentia Comi-
thenius in Not. ad Tatiani Harmoniam pag. tis , vel Miflorum noftrorum , judicentur . Rur-
354. Tinginus hinc videretur effe idem ac vir fum lib. IV. cap. XXVI, Omnis controverfia co-
judicialis , aut judex in genere , quæ opinio ram Centenario definiri poteft ; excepta red-
quoque Brummeri fuit . Sed quando in Glof- ditione terrarum , vel mancipiorum , quæ non
fario Ms. Florentino invenio Centenarium , bun- nifi coram Comite fieri poteft . Sic ergo liquet ,
no , Decanum vero tincman vocari ; inde per- Centenarios fuiffe judices Vicorum vel Oppido-
fuadeor 2 ex hoc tincman formatum effe nomen rum , ac plane ( quos nunc habemus ) Toparchas ;
tingini , Tungini , vel tunzini , & proprie fignis five ut Xenophon apud Armenios nominat ,
ficare Decanum . Hujus officium explicat Wa- Mixas in Pedia Cyri Minoris ; fupra hos fuiſſe
lafridus Strabo lib. de Reb. Eccl. c. ult. Decu- Comites , qui quoties ad illam vel illam no
riones , inquiens , vel Decani , qui fub vicariis erant venturi , ac de rebus gravioribus jus di-
( pagorum ) quædam minora exercent , minoribus Auri, per Centenarium jubebant indici Mallum ;
Presbyteris titulorum poffunt comparari . Hinc- in quo refidentes ipfi lites dirimebant , adhibitis
marus Epift. 4. Comites & Vicarii vel etiam De- in concilium Centenariis : quod noftræ Salice Le-
cani plurima placita conftituant . Origo vocis a ges teftantur Tit. XLVII. Tunginus aut Cen-.
tebun fupra tit. II. leg. 5. memorato , quod ibi- tenarius Mallum indicent ; & in ipfo Mallo
dem leg. 8. tia etiam fcribitur & decem figni- fcutum habere debet . De quo more vide infra
ficat . Hinc Tebing , Ting, Tinginus , Tincman Scutum . Ceterum , ficut ipfi Comites , ita & hi
verbotenus eft Decanus . Gloffa veteres Tungi Centenarii elig bantur a populo , ficut & Reges
ni vocem nimis late fumunt , dum per judi- ipfi ; quomodo loquentem audivimus Tacitum :;
cem , qui poft comitem eft , definiunt . Errant atque ab eodem populo fuppeditabatur illis unde
quoque , qui a tonge , zunge , lingua , dedu- fe exhiberent . Hæc Wendelinus . Nos notamus.
cunt , nec minus qui a degn , minifter deri- faltem ex Chronico veteri Anglico , Alfredum
vant . Neque quicquam commune habet vox Regem Angliam primum in hundredas & Te-
noftra cum tungravio , quomodo apud Anglo- thingas five Centenas & Decanias dividiffe , Fran-
Saxones præfectus villa vocabatur . corum fcilicet more . Quæ divifio apud An-
(2 ) Centenarius . ) Cum fatis fuperque ex- glos , Danos & Suecos adhuc fuperat , licet
pofuerit Cangius Centenarii officium & digni aucta hominum multitudine & dilato cultu Cen-
tatem , ego hic fileo , & tantum , quæ Wen- tena una plures peperit , & hodie incolarum
delinus ad locum noftrum commentatus eft , numero diftrictus illi non fint æquales . Cente-
adduco . Centenarius , inquit , dictus eft a nu- narius de cetero in Gloffario Florentino cum
mero centenario , unde & Centenariones legere nominetur Germanice Hunno , quod forte hun-
eft. Lindenbrogius fic explicat : Qualibet provin daro legendum eft, ab bunt vel ufitatiore bun-
cia in comitatus divifa ; Comitatus in centenas ; dert , centum , defcendente nomine ; hinc
Centene in Decurias ; indeque Comites , centena Schilterus in Praxi Juris Rom. in Foro Germ .
rii, Decani vocati . Apud Romanos quidem Comi- T. I. p. 195. putat , errare eos , qui zenigra-
tes fuerunt , & Centuriones , & Decani , tum vios unos eofdemque exiftimant cum centena¬
riis
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 87

habere deber ( 1 ) , & tres homines vel

Mallum indicent , & in ipfo Mallo fcutum
Tom. II, H 2 cauf -

riis veterum Francorum , ( quod faciunt Stum- lefici Comes non amplius prodeat , & in Con-
pfius , Vadianus , Althammerus , Pithoeus 9 gregatione populi fibi fubditi five in der zen-
Knichenius , Wendelinus & plures alii ) cum te fententiam ferat , nomen tamen vetus apud
potius fuerint Decani , a zehn , decem , five novos ufurpatores remanferit . Et dicitur jam
centena , non Romana , fed Germanica dicti . zentherr , qui alias quoque frais-herr , domi-
Et ipfe video prius illud Schilteri affertum nus , cui jurifdictio fuperior competit ; zent-
quod fcil. Centgrafii non fint orti ex Centena- grafe , judex in judicio criminali conftitutus ;
riis , effe veriffinum . Zente enim aut Zent zenibarer fall , cafus ad jus gladii pertinens ;
gericht , hodie in Franconia & Palatinatu eft zentleute ad fuperiorem jurifdictionem fpe-
judicium capitale , jurifdictio criminalis , me- & tantes fubditi ; zent-fchapfen , affeffores in
rum imperium , das hohe und balsgerichte . Vi- judicio criminali ; zentfreye , qui ad onera
deantur Brummerus de Scabiniş çap. 4. §. 10. criminalis judicii non tenentur , fed ab iis
Befoldus in Thefauro practico , in voce Cent- immunes funt ; zenthar , qui non exemti
barliche Obrigkeit ; Wehnerus in voce Zent ; funt a fumtibus & expenfis ob exercitium
Knipfchildius de jure Civ. lib. II. c. 6. Kni- juris criminalis faciendis , & cetera . Et
chen de jure fuperior. cap. 4. & Schottelius credo vocem xente cum Z potius , quam
fuiffe ut diftinctior fie-
de antiquis in Germania juribus cap. 7. In cum S fcriptam
s
Georgii Ep. Bambergenfi Conftitution e crimi- ret a fende vel fendgerichte , quod , a fy-
nali femper pro judicio jummo criminali poni- nodo dictum , erat judicium annale ecclefia-
tur , ex. gr. $. 78. dicitur ; An welchen an- ficum , ubi in villis & pagis Archidiaco-
ni per officiales cognofcebant de illis cri- A
dern unfern zenten oder halsgerichten ; & §. 232.
So dann das balsgericht oder zent befetzt if minibus , quæ erant in anno illo denuntia-
fo mögen die kleger &c. Apud Stumpfium in ta , atque ad hanc jurifdictionem fynodalem
Chron. Helvet, lib. II. c. 5. Zente tanquam pertinebant , Nec aliæ cauffæ ad hoc judicium
referebantur , quam quæ ecclefiæ cenfuram &
fynonymum judicii provincialis , des landgeri
chts adhibetur . Zentgrafius hinc erit judex , punitionem mererentur , unde etiam die bey-
qui de vita morte judicat . Hoc vero Cen- lige fend frequenter appellatur . Quomodo au-
tenarii non potuerunt . Expreffis enim verbis tem in Gravaminibus nationis Germanicæ in
Leges veteres poteftatem de vita hominis ju- Conventu Norimbergenfi anno 1522 , & 1523.
dicandi ipfis adimunt in locis paullo ante pro- deliberatis , & Pontifici tranfmiffis de his ju
latis . Plura huc pertinentia congerit Sagitta- diciis conqueftum fit , aliaque fci u jucunda
rius lib. IV. Hift. Ducatus Thuring. cap. VI. apud Schottelium 1. c. cap. 6. evolvas , Recen-
S. 12. Sed Schilterus hæc fciens , debuiflet fi- tiores interim auctores , zenta & fenda nomi-
mul meminiffe , quod Centenariis non licue- na confundentes , non unos errores commit-
rit hoc idem , multo minus in Decanorum tunt . Hunc in lapidem impegiffe quoque vi-
poteftate fuiffe , atque ita zentgrafios minime detur auctor des Wolgegrundeten gegenberichts
omnium a decade Germanicum nomen tra- in Actis publicæ cauffæ Wertheimiana Comi-
here potuiffe . Ut dicam , quid fentiam , pu- tis de Lowenftein contra Julium Epifcopum
to , zentgerichte dictum effe a zent , quod vo- Wirtzburgenfem editis 1618. ubi cap. 12. die
cabulum a veteri zamen , aut famen , congre- zentgerichtsbarkeit a cognitione cauffarum cri-
gare , derivatum denotat congregationem , & minalium ( halsgerichte ) atque ab exfecutione
idem effe cum famte aut fente , quod de ani- illarum blutbann ) nec non a fuperioritate
territoriali difcernere conatur , afferens , effe
malium gregibus fupra ad Tit. II. leg. 11. u-
furpatum vidimus . Hinc in Gloffario Rabani tantum coercitionem certorum delictorum civilem
Mauri Ms. Comites , five in unum coadunati & pecuniariam & idem ruggerichte . Hæc enim
gafinda vocantur, & zana in Lege Longobar nullatenus zente , fed per omnia fende , hoc
dorum lib, 1. Tit. XVIII. §. 2. adunatio dici- eft , judicio fynodali conveniunt .
tur , quæ nobis jam zunft audit . Notum au- ( 1 ) In ipfo Mallo fcutum habere debet . ) Quæ
tem eft medii ævi Rimatoribus , Comitem-ma- circa ritum hunc judicandi fub fcuto notanda
jores cauffas , & quidem criminales in Mallo funt , brevibus complexus eft Wendelinus
folenni , five populi univerfi congregatione , quam qui : Facit buc , inquit , Tacitus . Scutum reli-
nos das landgerichte dicimus , dijudicaffe , & quiffe , præcipuum flagitium : nec aut Sacris
merurn fui domini imperium exercuiffe . Hinc adeffe , aut Concilium inire ignominiofo fas :
quicquid terræ Comitis poteftati judiciariæ fub- multique fuperftites bellorum infamiam laqueo
erat , atque in publicis ejus Congregationibus finierunt . Salici noftri Proceres , ne tunc quidem,
five Conciliis Provincialibus coram eo compa cum pro Tribunali fedent , feponere fcutum per-
rere debebat , hoc omne die zent , & fubditi mittuntur . Tit. XLVII. Tunginus aut Cente-
in illa regione die zentuntertbanen etiam pro- narius Mallum indicent , & in ipfo Mallo Scu-
ximioribus nobis temporibus vocabantur . Gil- tum habere debet . Eadem verbafunt Tit. XLIX.
mannus Decif. Cameral . Lib. I. Die untertha- ac rurfum bic Tacitus : Ut turbæ placuit , con
nen ? die in der zent wohnen , müſſen die zent fidunt armati . Nihil autem neque publicæ
pflicht thun , nemlich müffen die gericht helfen neque private rei , nifi armati agunt . Itaque
befitzen , die bösen rügen ," anzeigen , davor büf- Livius lib. XXI . de Gallis , more tunc loquen-
fen , und fich firaffen laffen , der zent folgen , di Celtis , hoc eft , Germanis noftris : Nova ter-
die befehützen , benckergeld geben , den zenikna ribilifque fpecies vifa eft , quod armati ( ita
ben alle unkoften , fo aufdas richten gehet , zab- mos gentis in Concilium venerunt . Rurfum
len belfen: die juftiz , als galgen , væder c. Tacitus : Ad negotia , nec minus fæpe ad con-
mit aufrichten helfen . Caroli V. Conftitutio vivia , procedunt armati . Panegyriftes denique ;
Criminalis art. 254. Wan die zent oder das zent- Nec majores veftri templa ingrediebantur nifi
gericht die zentkoften von den zent-unterthanen armati . Perdurat bic mos in Sala Curingiana
enthebet &c. Cum vero Comitum auctoritas bodieque , ut Proceres jus dicturi confidant ar-
vilefceret , munus eorum & jura , atque adeo mati Exftatque vetus pi&ura , jam ante annos
fupremam , quam Regum nomine exercebant , CCCC . delineata , in qua vifitur Comes Hanno
jurifdictionem Domini territoriales fibi fumfe- nie in Sala fua refidens , Scuto altefuprafolium
Funt , aut aequifiverunt & exercuerunt ; ita fedentis depicto , iple medius confpicitur inter duo-
nt , licet hodie ad judicandum de capitę mas decim Pares ; quibus fingulis ad genua fua item
fant
 $8 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
cauffas ( 1 ) mandare ( 2 ) . Et tunc ille , qui
viduam accipere vult cum tribus teftibus
qui adprobare debent , tres folid. æque pen-
fantes & denarium habere debet . Et hoc
facto , fi eis convenit , viduam accipiat
II. Si vero ifta non fecerit , & fic
fic eum
eum
acceperit , ( MALB. Reiphus hæc chala finus )
( 3 ) , MMD. den. qui faciunt fol . LXII . eum
dimidio culpabilis judicetur .
III. Si autem quæ fuperius diximus omnia
fecundum legem impleverit , & tres folidos
& denarium ille cui Reiphe debetur acce-
perit , tunc eam legitime accipiat . Hoc di-
fcernendum videtur , cui Reipus debeatur .
Al. Iftud .
Aant fcuta cum infignibus , plane pro verbis ac
mente hujus Legis . Obfervabat ex Othone Fri-
fingenfi Pithaus hæc quoque : Eft autem confue-
tudo Regum Francorum , quæ & Teutonum ,
ut quotiefcumque ad fumendam Imperii Co-
ronam militem ad trans- Alpizandum coege-
rint , in prædicto campo manfionem faciant ,
Ibi ligno in altum porrecto Scutum fufpendi-
tur . Gunterus :
... Ligno fufpenditur alte
Erecto clypeus: tum præco Regius omnes
Convocat , a Dominis Feudalia jura tenentes .
( 1 ) Cauffas . ) Gall. Chofes . Ital. Cofe .
(2 ) Mandare .) Hic eft poftulare , jubere , ut
exhibeatur aliquid , demandare , uti infra Tit.
XLIX. fcriptum eft . Hinc eodem fenfu Gal-
licum demander , & Italicum dimandare & do-
mandare .
(3 ) Reiphus hæc chala finus . ) Hæc ita refti-
tuenda : Reiphus æth chalt trinus ; ut exprima-
tur : iteratarum nuptiarum vel trium folidorum ,
cognatis non exfolutorum , compofitio . Reiphus
jam fupra expofitum . Eth , in monumentis
6.
Avunculus Pater
viduæ . viduæ.
7.
Frater Maritus Vidua
mariti pri- prior. alteri marito
oris. nubens.
&c.
Filius. Nepos
viduæ.
( 5 ) Avunculus . ) Gall . oncle , quod a Latis
no prodiit , & tam matris , quam patris fra-
trem denotat . Hic tamen de fratre patris fo-
lum adhiberi videtur ; feu potius de fratre ma¬
tris . ( Addit. Collect. )
( 6 ) Parentelam . ) h. e. familiam , cognatio-
nem, confanguinitatem , quo fenfu jam Capito-
linus hac voce ufus eft . Galli parentage dicunt .
Parentele vox infra Tit. LXIII . recurrit .
17 ) Geniculum . ) h. e. gradum cognationis
Geniculus autem non ut Wendelinus putat ,
a gignendo dicitur , fed eft diminutivum age-
nu , knie , quod ipfum etiam aliquando hoc
Si nepos fuerit ( 4 ) , fororis filius , fenior
fororis filius
ille accipiat ; qui fi neptis filius non fuerit ,
Confobrinus filius , qui ex materno genere
venit , ipfe accipiat . Si autem nec confo-
brinus filius fuerit > tunc avunculus frater
matris Reipum
matris Reipum accipiat
accipiat . Si vero avuncu-
lus ( 5 ) non fuerit , tunc frater illius , qui
ipfam mulierem antea habuerat , fi in hæ
reditatem defuncti fratris , id eft mariti
mulieris illius , venturus non eft , ipfe Reip-
pum accipiat . Quod fi nec ipfe fuerit , tunc
qui proximus fuerit fuperius nominatis , fui
fingillatim fecundum parentelam ( 6 ) dicti
funt , ufque ad fextum geniculum ( 7 ) , fi
in
Theotifcis edo , Anglo - Saxonibus et , ad &
oththe , in Evangeliis Gothicis aiththau , Islan-
dis atha , Svecis veteribus eda & oda , Græcis
,,, fignificat , aut , vel , fire . Quod
fequitur chala , pro chalt fcriptum , notat com
pofitionem , & fupra ad Tit. II. leg. 1. clare
fatis explicatum eft . Ex finus vero facillima
mutatione fit trinus , quæ vox u Gallico mo-
re , ut i obfcurum pronunciato , ternarium nu-
merum , vel trinitatem defignat , & in Cate-
chefeos Weiffenburgenfis vetufta fymbolo A-
thanafiano trinisfi effertur .
(4 ) Si nepos fuerit . ) Debent hæc & fequen-
tia corrigi : Si poffefforis filius fuerit , accipiat .
Si vero non fuerit , nepos accipiat . Si vero ne-
pos non fuerit , fororis filius ; fi ille non fuerit ,
neptis filius ; fenior fi fuerit , ille accipiat ; qui
fineptis filius non fuerit , confobrinus filius , &
cetera , quæ fequuntur . Præcedentia ex Codi-
ce Guelferbytano exfculpfimus . Qui itaque
Reiphum accipere debent , ita fe ordine excis
piunt , ut tabula fequens commonftrat .
Mater Soror
viduæ. matris.
frater foror. Confobri-
viduæ. nus .
2. 3.
filius Neptis Confobrini
foro- viduæ. filius,
ris
vidua
4.
filius
fenior.
fenfu reperitur . Gloffarium Ms. Lindenbro
gianum : Geniculum diminutivum a genu . Et
commutantur fecum invicem hæ voces • Ita
ubi in Capitulari Pipini apud Wermeriam an.
752. c. 1. legitur : In tertio genuculo ; ibi in
Codice Metenfi , quo Sirmondus ufus eft , in
tertio genu , inventum fuit . Capitulare Hay-
tonis Ep. Bafil. c. 21. Ut nullus accipiat uxo-
rem nifi in quinto genu , Et ftatim poft hæc :
Et non feparentur in quarto genu . Alia exem
pla in Cangio invenies . Genu fcilicet & knie
proprie connexionem , juncturam , a veteri neen ,
vel nieen unde nieten , ferruminare , & bnut-
ten ,
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
in hæreditatem illius mariti defuncti non ac-
cedat , ipfe Reippos accipiar .
IV. Si autem nullus nifi poft fextum
geniculum proximus fuerit in fifcum ( 1 )
Reippi vel cauffa , quæ inde acta fuerit ( 2 ) ,
colligatur .
TITULUS XLVIII.
De migrantibus ,
1. I quis alterum ( 3 ) in villa mi- rit eum
' S grave voluerit , & aliqui ex eifdem , mus teftatus eft , tunc ipfe qui teftavit , fu-
qui in villa confiftunt cum fufcipere vo- per fortunam fuam ponat ( 7 ) , & roget Gra-
luerint , & vel unus vel aliquis ex ipfis ex- vionem ut accedat ad locum , & ipfum in-
titerit , qui contradicat , migrandi licentiam de expellat , & fi ibi aliquid elaboravit ( 8 ) ,
ibidem non habeat . Si vero contra interdi- quia legem noluit audire , amittat , & infu-
&tum ( 4 ) unius vel duorum in villa ipfa
adfedere præfumpferit , tunc teftare ( 5 ) il-
li debent , & fi noluerit exinde exire , ille
qui teftat , cum teftibus fic ei debet teſta-
re , ut inter decem noctes exinde exeat ; &
Tom. II.
* Al. Paratos . ** Al. Notes .
ten , connectere , colligare , fupereft ) deriva-
tum, ac deinde generationis connexionem , h.e.
gradum cognationis notat . Chronicon Rhyth-
inicum Saxon. cap. XIV . v.91 . de Ottone M.
loquens ait:
He was Hertogen Bruno an den verden kne .
Et de Ottone II. Imp. v. 119.
He was öme an deme vefften bny .
Botho in Chron. Sax. picturato ad ann. 842.
de Ludolpho Duce fcribit : Und was van Her-
toge Wedekindes flechte in den anderen knie . Ut
alia præteream loca . Eo vero libentius hoc vo-
cabulo de cognationibus ufi funt , quo propius
accedebat ad Græcorum ys & Latinorum
genus .
( 1 ) In fifcum . ) Auguftino in Pfalm. 146.
fifcus faccus eft , unde fifcine & fifcella di-
Guntur. Papias : fifcus faccus eft publicus , unde
fifcina fifcella . Johannes de Janua : Fifcus
vel burfa Regis , ubi publicus cenfus reponitur .
Atque hoc fenfu etiam in Lege Salica fumi-
tur hoc loco, & infra Tit. LIX. leg. 1. & Tit.
LXV. Titulo vero LIV. leg. 1. tollat ( quod
de Gravione aliquid tanquam Regi debitum
auferente dicitur ) in aliis exemplaribus fifca-
re debeat fcribitur . Ubi fifcare pro in fifcum
feu thefaurum Regium redigere pofitum eft .
Nos inde confifcare , & Gall. confifquer , habe-
mus . Eckehardus junior de Cafibus S. Galli
cap. 1. Nondum adhuc illo tempore Svevia in
ducatum erat redacta , fed fifco regio regulariter
parebat , ficut hodie & Francia . Deinde quic-
quid ad Regem pertinebat , prædia , agri , vil-
læ , & cetera , fifci nomine veniebant . Vid.
Cangius in Gloff. & Bignonius ad Form. Mar-
culfi pag. 251. 252.
( 2 ) Cauffa , quæ inde a& ta fuerit . ) Gloffa
Pithoei: Pana, propter folemnia non fervata .
(3 ) Super alteram . Super hic eft contra ,
adverfus , nolente invito alto . Eodem mo-
do infra Tit. LXXVII . leg. 1. adhibitum eft
in verbis : Si quis fuper ingenuum in domo fua
refedit .
(4 ) Alias , Intradictum . ) Hoc idem eft , ac
interdi&um , quod cetera exemplaria habent .
( 5 ) Teftare . Alia exempla teftari ponunt .
Senfus eft , debere illos , qui in villa aliena
confidentem tolerare nolint , teftibus adfumtis
89
fi adhuc poft decem noctes noluerit exire ,
iterum debet ad ipfum venire , & teftare
fimiliter , ut iterum ad alias decem noctes
exinde debeat exire ; & fi adhuc noluerit
iterum decem noctes ad placitum addat >
& fic xxx. noctes impleat . Si nec runc vo-
luerit exire tunc manniat eum ad Mal-
lum , & teftes fuos in fingulos mallos , qui
ibidem fuerint , fecum habere debeat præ-
ftos * (6 ), & fi ipfe cui teftatum eft no-
luerit venire , & aliqua Sumis non detinue-
ipfe fecundum legem qua dixi-
per ( MALB. Widrefa thalo ) ( 9 ) , MCC .
den. qui faciunt folid. xxx. culpabilis judi-
cetur .
II. Si quis vero admigravit , & ei ali-
quis infra XII , menfes ** nullus teftatus fue-
H 3 rit,
eum monere , ut exeat . Teftare itaque eft te-
fibus præfentibus dicere vel monere · Lex Ba-
joariorum Tit. XVI. cap. 2. Nifi fuper mortuum
bominem teftare voluerit aliquam caufam . Hoc
eft: Si contra mortuum aliquid teftibus adhi-
bitis dicere voluerit .
( 6 ) Praftos . ) Præftus hoc loco eft præfens ,
paratus , quod Latinum olim fuit , & reftat
inde adverbium præfto pro præfens . Ita Sallu
ftius de bello Jugurth. cap. 75. Diem locumque,
ubi præfto forent , prædicit . Terent. Andr. II.
5. 4. Ipfum adeo præfto video . Cicero pro
Cæcinna cap. 9. præfio effe eft adeffe , juvare .
(7 ) Super fortunam fuam ponat . ) Fortuna
hic non facultates & bona defignat , ut Can-
gius putat , fed eventum bonum & malum >
quem Itali & Galli aventuram vocant . Et fu-
per fortunam fuam ponere , idem eft , ac fuo pe-
riculo rem fufcipere , auf seine gefahr und aben-
theur , a fes perils & fortune .
( 8 ) Elaboravit . ) h . e. acquifivit . Sic in a-
liis mediorum Scriptorum locis idem verbum
& fimplex laborare fæpius pro acquirere fuo la
bore & induftria ponitur . Vid. Cangius . Mar-
culfus Form . lib. II. c. 7. Tam de alode aut
de comparato , vel de quolibet adtractu , ubicun
que habere videor , quod pariter in conjugio
pofiti laboravimus . Tradition. Fuldenf. lib. 1.
Notitia traditionis Hrungboten , qualiter ille pro
æterna retributione elaboratum Juum omne tra-
didit , hoc eft porcos LX. vaccas VI. oves XII.
&c. Breviarium rerum fifcal. Caroli M. fru-
tum labore collectum , & animalia in villa
&
educata , una cum iis , quæ inde ad victum
præparantur , frequenter conlaboratum appellat.
pag. 326. 329. 330. & 332.
(9 ) Widrefa thalo . ) Codex Guelferbytanus
fcribit : uuedrefitelo . Paullo aliter connecte fyl-
labas & lege : Widreftha lo , vel uuiderfthe lo ;
fic videbis a Gloffatore translata effe verba :
legem noluit audire , quod idem eft ac fi fcri-
ptum fuiffet : reftitit legi . Widrefteban eft ipfum
noftrum widerftehen & Sax. wedderftan , refi-
ftere , refragari , audire nolle . Gloffarium Ms.
Rabani Mauri : Obftat , widarftat . Idem : Ob-
faculis , uuidarſtent ift . Idem : Reffit , uuidar-
fentit . Reftitiffi , uuidarßenti . Ultimum lo de-
notat legem , quæ Gallis adhuc loy , Danis low ,
Bel-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
99
TITULUS XLIX.
rit , ubi admigravit , fecurus ficut alii vici-
De adframire ( 3 ) .
ni confiftat * Oc convenit obfervare ut Tunginus
III. Si quis vero alium ( 1 ) in villam alie- I.
aut Centenarius ( 4 ) Mallum indi
nam migrare antequam conventum fuerit ro- H
cent , & fcutuni in ipfo Mallo habere deber
t
gaverit ** ( 2 ) , MDCCC . den. qui faciun fol. & poftea tres homines tres caufas demanda-
i s ur ,
XLV. culpabil judicet re ( 5 ) debent ; poftea in ipfo mallo requi-
rant hominem , qui ei non pertinet ( 6 )
& fic fiftucam (7 ) in laifam ( 8 ) jacter , &
ipfe
** Herold . in marg. MALB , andun sheocho .
Al. Maneat .

eft , abjectivit . Solfaticus enim eft , cui ad com-

Belgis lawe , louwe , Anglis law & Anglo-Sa- parendum certus terminus pofitus , & ordina-
xonibus veteribus lab & laga dicitur . Vide tus eft feftuca vel ramo adjecto . Unde appa-
fupra ad Tit. XXVIII . leg. 4. congefta . ret in Gloffis illis adjecitium & adjectivit le-
(1 ) Alias , Aliam . ) Lege alium , ita & Ms. gendum effe . Lex Ripuariorum Tit. LXXI .
De quacunque caufa fiftuca intercefferit , lacina
Guelferbytanum habet ."
(2 ) In calce , Anduu Theocho . ) Ande figni- interdicatur fe cum facramento idoneare . In ea-
ficare alium , alienum , paiet ex iis , quæ ad dem Lege Ripuariorum Tit. XXX . leg. 1. de
Tit. XLI . leg. 15. & Tit. X. leg. 5. commenti ut fe a delicto
domino , qui fervum fuum ,
fumus . Anduu autem hoc loco videtur effe imputato purget , ad probationem ferri can-
alio , ander fwohin . Sequens theocho eft ipfum dentis offert , dicitur : Et fic de ejus præfentia
noftrum Saxonicum tocche , migraret , vel mi- cum feftuca fidem faciat . Veteres Formula Cap.
graverit , a verbo tocchen , alio migrare , wo- II. de homine , qui fe Francum , non fervum
bin ziehen , umziehen . Radix eft Sax. tehen , natum , adverfus Advocatum monafterii cujuf
& Germ . ziehen , trahere , ducere . Latine ita- dam , ipfum in fervitutem redigere volen-
que redduntur hic verba : alio vel in alienam tem , affeverat , dicunt : Unde taleJacramentum
per fuam fiftucam vifus fuit adrbamire &c. Præ-
vil(3lam migraveri t.
) De adframire . ) Sive de adramire , vel cipue feftuce projectæ ufus erat in ceffionibus ,
defignati one heredis per ramum vel feftucam donationibus aut venditionibus . Marculfus lib.
in finum alicujus projectam facta . Qua de lo I. c. 13. Villas nuncupatas ... per fiftucam vi-
cutione fufe ad Tit. XL . diximus , ubi vide , fus eft uuerpiffe vel condonaffe . Idem lib. I. cap.
Codex Guelferbytanus corruptiffime pro adra- 21. Pars parti tradidiffe , & per fiflucam omnia
mire fcripfit hic loci de adfatbamire Adhuc partitum effe dixiffe . Cangius in Gloffario , &
vero corruptius vulgata Lindenbrogii & alio- Bignonius ad Form. Marculfi pag. 273. & 274.
rum editiones de afatomie . Interim cum Mss.
has erroneas lectiones continentes Carolina plu ra)ded
(8 eru
Laif amnt. )
. Codex Guelferbyt . habet le-
ætati pares aut fuperiores fint , evidens eft , a fum . Vox laifa , laifus & lefus eft finus , five
longo jam tempore Salicam Legem non fatis proprie fciflio vel fifura , quæ ad finum in in-
dufio vel vefte exftat , der hembde flitz . Sic
intellectam . us
4 (4) Tung
in aut Centenarius . ) i . e. Deca- pari modo vocamus fiffuram in braccis den
nus aut Cen ten ari us . hofen flitz ; & brufflatz proprie.eft fiflura , quæ
( 5 ) Demandare . ) Appellare , vocare , pete- ad pectus in veftimento eft , deinde pro tegu
re rogare , requirere , quærere , poftulare : mento pectorali ponitur.Litera S five fibilus
" domandare , Gall. demander . Supra Tit.
Ital. ab initio a plerifque dictionibus Germanicis
XLVII . leg. 1. fimplex mandare eodem fenfu abfuit ; inde flitz & latz unum vocabulum
adhibitum occurrebat ." et funt , conveniuntque per omnia cun laila , ac
(6) Qui ei non pertin . ) Der ihm nicht an- defcendunt a verbo letzen , diffecare , incide-
gehöret , qui illi , qui teftamentum condere re , findere fecare . Fragmentum Poematis
vult , neque agnatus neque cognatus eft , &
Germ . Sec. XIII . fcriptum :
tamen heres conftitui debet . Ir Sprachet nie zu keiner zeit
( 7 ) Fift uc am . ) Fift uc a vel feft uc a t
era fru -
Dat wifis ere letzin moge .
ftillum vel ramufculi vel fcirpi , aut cujufque- Ubi letzen eft difcindere , lædere , pro quo jam
modi plantæ , quæ in fignum traditio ni s vel ufitatius eft verletzen . Hinc fich mit einem let
infinuationis certæ rei in finum alicujus jacie zen , eft fe cum aliquo feparare , fejungere
batur , vel in manus tradebatur ut fcilicet ultimum vale alicui dicere . Ab hoc vero verbo
is , qui acceperat , dum fiftucam afpiceret , re- plura derivata nobis reftant . Inde enim v. g.
cordarerur , rem tranfactam firmiter conftitu- latte , aferculus , paxillus , dictus eft quafi af-
tam effe , ftabilemque manfuram ; das fie eben fer diffectus . Lath Cambro- Britannis virga ,
fo fefte gehalten werden folle , und müffe , als pertica tres pedes longa . Litze quoque hinc
man das fücke zweiges halte . Et videtur fe- proprie eft fegmentum corii , & deinde com-
flucam in hunc ufum præcipue placuiffe , quia muniter lorulum , laqueolus , quo olim veftes
cum noftro feft , firmus , fabilis , confonat exornatæ , Gallis las , lasfet . Lafche porro ab
Pari modo culmus etiam in fimili ufu erat eodem fonte eft fegmentum calceo aut cuivis
quia ejus Germanicum nomen mbalm , ab hal alii rei aftutum . Ipfa Latinorum verba læde-
ten , tenere , fervare , derivatu , indicio erat re & lacerare cum noftro hoc letzen cognata
contractum firmum ftabilemque fervatum iri . videntur . Pro letzen autem olim etiam dixe
Si ille , cui feftuca in finum coniecta erat , re leften , ut pro letz Saxones adhuc habent
eam recepiffet , negotium approbaffe cogno- left . Hoc vero leften olim fuit fcindere , atque
fcebatur Et quando e. gr. certo die , ut in inde laft , portio certa fuo geuere feparata , &
placito compareret , citabatur adjecta feftuca , Anglo-Saxonicum læfum , lafium , lathe , leda,
eamque fufcepiffet , dicebatur adjactivus hoc portio Comitatus major , tres vel plures Hun-
eft , legitime citatus , & comparere ftatuto dredas continens . Ab eodem frequentativum
tempore tenebatur , nifi cauffa cadere vellet . læfteren eft difcindere ( unde lafterer alicubi
Ubi non poffum non notare ermrorem vetufta- laniones , qs. difciffores carnium ) & deinde
rum Gloffarum Helmftadienfiu , ubi labent : etiam lingua difcindere , convitiis profcindere ,
Solfaticum , id eft , abjectitium . Solfativit , id ca-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 91

ipfe ( 1 ) in cujus laifam fiftucam jactaverit ,
dicat verbum de fortuna fua , quantum ei
voluerit dare " aut fi totam aut fi mediam
fortunam fuam cui ( 2 ) voluerit dare . Po-
ftea ipfe , in cujus laifam fiftucam jactavit ,
in cafa ipfius manere debet , & hofpites tres
fufcipere , & de facultate fua quantum ei da-
tur , in poteftate fua habere debet . Et po-
ftea ipfi cui creditum eft , omnia cum tefti-
bus collectis ifta agere debet , & fic poftea ,
ante Regem , aut in Mallo legitimo , illi
cui fortunam fuam deputaverit , reddere de-
bet , & accipiat fiftucam in Mallo ipfo . Et
ipfum ( 3 ) quem hæredem depuravit ante
XII . menfes , in laifio fuo jacter nec minus
nec majus , nifi quantum ei creditum eft ;
& fi contra hoc aliquid dicere voluerit , tres
* Al. Dominavit ; al. dare voluit , Al. Nominare debent , qui fiftucam.in laifum eleƐi jaƐtavit .
teftes habere debet , qui jurati dicant , quod
ibi fuerint in Mallo , quod Tunginus aut
Centenarius indixerunt . Et quomodo vidif-
fent hominem illum , quod fortunam fuam
donavit * in laifo , illius quam jam elege-
rat fiftucam jactare & dominare ( 4 ) de-
bent qui fiftucam in laifum jactit ** nec
non & illum in cujus laifum fiftucam jacta-
vit & illum quem heredem appellavit .
Similiter nominent alii teftes jurati , & di-
cant , quod in cafa illius , qui fortunam fuam
donavit , illi in cujus laifam fiftucam jacta-
vit , ibidem manfiffet , & hofpites tres vel
amplius collegiffet , & paviffet ( 5 ) , & ei
ibidem gratias egiffent , & in beudo fuo
( 6 ) pultes ( 7 ) manducaffent & reftes col-
legiffent . Ifta omnia alii tres teftes jurati
di-

calumniari . Leifte eft lignum ad certos ufus idem eft ac infinuat , ſeu in finum tradit h. e.
diffectum , modulus . Lasfen , Sax . laten , di- præftat , implet , nos diceremus , den eid hælt .
mittere , etiam primitus abfcindere fignificaffe Ab hoc leiften , præftare , compofitum porro
videtur . Federn Schlieffen , eft idem ac difrum- folleiften , integre præftare , perficere , item
pere pennas , federn reiffen . Schleifen & Sax. præftare auxilium , adjuvare . Notkerus in ver-
sliten itidem eft fcindere , findere, fecare . Plu- fione Pfalmi a Frehero citatus : folleiftida cuo-
ra dedimus de hoc verbo in Notis ad Cate- tis werchis ; perfectio boni operis . Gloffa Lip-
techefin Theotifc. p. 126. A tali igitur verbo fiane: Folleiften , opitulentur ; fulluft , adjuto-
formatum laiſus , leifus vel lefus , idem eft , rium : folamen , fubfidia , follazuth . Eadem :
uti dixi , ac fchlitz , fiffura , fciffio , apertura fuffragia , follazuchida . In facramento populi
veftis ad finum ducens , & deinde ipfe finus . Ludovici modo laudato follufti dicitur , quod
Burgundiones adhuc finuofam veftis partem lais populus Caroli Romanice ajudha protulerat .
vocare, Wendelinus obfervavit . Quicquid au- (1 ) Et ipfe . ) Exponendum hoc: & illi .
tem follicite recondere volebant Veteres , illud, (2 ) Cui , ) Legerem ferme , lui pro illi , Nam
quia in veftibus crumenas & facculos more ab antiquo pronomen illud a barbaris jam ita
noftro non habebant , in finum abdebant ; hinc inflexum fuit .
& feftuca in finum projiciebatur , & cæremo- ( 3 ) Ipfum ) pro ipfi .
nia hac indicabatur , rem iftam eodem modo (4 ) Dominare . ) Rectius alii Codices nomi-
tradi , quemadmodum feftuca abjiciatur & tra nare .
datur , feftucamque actionis legitimæ peracta (s ) Paviffet . ) Pafcere apud Latinos pecu-
fignum perenne elle debere . Festucam jactare , dum erat . Sed barbari etiam ad homines trans-
five rem aliquam hoc actu a fe removere tulerunt , ut ex hoc loco apparet . A pafcere
Germ. elt werfen , Sax. werpen , barbare ver- ego factum puto noftrum ſpeifen , cibum præ-
pire & corrupte gurpire . Feftucam vero in fi- bere , cibare aut etiam edere , & fpeife inde
num alicujus jactare , & hoc figno aliquid ali- eft cibus . Subftantivum paftus medii ævi au-
cui tradere vel præftare " five dominium ali- & toribus & Gallis olim paft , convivium , refe-
cujus rei traditione in alium transferre , lefo- ctionem , denotavit . Et a repaftus Galli fuum
verpire , lafoverpire , leifoverpire , aut leufo repas fecerunt . Veteres tamen jam pafcere di-
verpire Veteres vocabant . Exftant apud Mar- xerunt pro edere . Teftis eft Martialis , qui lib.
culfum lib. I. Form. 13. præceptum de Lefiver- IX. Epigr. 81 , dicit : Pafcit Gellius &c.
po ( f. traditione ) per manum Regis , in quo ( 6 ) In beudo fuo . ) h. e. menfa . Vetus Glof-
inter cetera dicitur : Veniens ille . . . villas farium apud Pithoeum menfa , beod. Refecto-
.... per fiftucam vifus eft leufeverpiffe vel rium , beodden . In Gloffario Anglo-Saxonico
condonaffe . Ab hoc ritu projectionis feftucæ & Benfonii occurrunt : beod , menfa ; beodas , lan-
reconditionis in leifum five finum fupereft çes ; beod-bolla , cupa ; beod-clath , gaufape , lo-
nobis verbum leiften , quod proprie infinuare , dix ; beode , menfa ; beod-erne , refectorium ,
& communiter præftare , exhibere , tradere fi- cubiculum ; beod-fers , menfa , epithalamium ;
gnificat . Otfridus IV . 12. 18. So izzi thifu n- beod-fceat & beod-fcute , mappa . Flandris bodem,
uurdi thaz ir mir leiftit buldi , h. e . Si eo res Wendelino tefte , menfa rotunda inftar fundi
deveniat , ut mihi præftetis obfequium fidele . doliaris , quod apud tenuiores & in caftris ple-
Harmonia Evang. Cottoniana Gi fculun ni- rumque menfæ vice fungitur . Beod autem
mun ton alles thes unrechtes , thes gi othron hier illud & beud contractum forte eft ex beord .
gilefteat ; h. e. Recipietis retributionem omnis Menfa certe Cambro-Britannis , Anglis & Da-
injurie , quam aliis intuliftis vel feciftis . Wil- nis bord dicitur . Defcendit vox a boeren , fer-
leramus in Cantico p. 70. Leyfe thu mir die re , portare , ita ut vi originis fuæ fit fuki-
thruuua præfta mihi fidem . Ibid. pag. 108. nens vel portans , fcilicet fercula .
Her leiftet alfo her gebiez ; præftat ficut pro- (7 ) Pultes . ) Per pultes hic obfonia quævis ,
mifit . Et fic multoties apud Willeramum re- que coctione præparantur , intelligit Lex Sa-
currit . In pactione Ludovici & Caroli , popu- lica . Eodem modo voce pulmenti ufos fuiffe
lus Caroli inter cetera apud Nithardum lib. 3 . veteres Cangius oftendit . Puls ergo hoc fen-
jurat Si Lodhunigs fagrament que fon fradre fu formatum eft per barbaros a bullire pro co-
Karlo jurat , confervat , &c. Quæ verba Ludo- quere ufurpato , quo fenfu & Gallicum bouil-
vici fubditi nominibus tantum mutatis ita ef- lir adhibetur . Requirit autem Lex , ut heres
ferunt : Oba Karl then eid then erfinemo bruod- nominatus apud teftatorem atque in menfa
ber Ludhuwige gefuor , geleiftit . Ubi confervat ejus cibos decoctos cum teftibus præfentibus fe
man
 92 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
dicere debent , quoniam in Mallo legitimo
vel ante Regem , illi qui accepit in laifam
fiftucam fortunam fuam donavit , & ille
acceperit in Mallo hoc eft ante Theada ( 1 ) ,
vel Tunginum fortunam illam , qua here-
dem eum appellavit , publice coram omni-
bus hominibus fiftucam in laifam ipfe jactaf-
fet: & hæc omnia novem teftes debent af-
firmare .
TITULUS L,
De Filtortis ( 2 ) qui Salica Lege
vivunt .
1.
SI quis fervum aut ancillam , caballum
S 'aut bovem , aut jumentum , aut quam-
libet rem fub alterius poteftate agnoverit ,
mittat eam in tertiam manum , & ille apud
· ** Al. Intertiatum
Al. Appellare placuit.
manducaffe evincat ; ut fcilicet hinc appareat,
rem non feftinantius peractam , fed omnia ri-
te & deliberato animo facta fuiffe .
(i ) Theada . ) Hanc vocem Windelinus po-
pulum exponit , & theoda denotare populum
fupra ad Tit. II. leg. 18. oftendimus . Sed cum
dicatur ante Theada vel Tunginum ; ego Thea-
da hoc fynonymum Tungini effe puto . Vidi-
mus fupra Tit. II. leg. . & 8. teha & tia ef-
fe decem ; inde autem Teata vel theata regu-
lari formatione defcendet , & Decanum deno-
tabit ; uti a zchen vel zehen vel zehn fit der
zehnte , decimus . Alia dialecto ille Theata di-
&tus fuit Tineman vel Tunginus , de quo fupra
ad Tit. XLVII. leg. 1.
( 2 ) De Filtortis . Difficilis admodum vox ,
nec Commentatores , quod vel hilum valeat ,
attulerunt omnes . In Guelferbytano Codice
legitur : De feltortus . Agit lex de illo , apud
quem alterius res inveniantur ; & ftatuitur ,
ut res inventæ tertio cuidam committantur .
Sancit deinde , ut is , qui res eas habue-
rit apud fe , alterum ( accufatorem nempe )
in judicium poft 40. dies vocet ; ubi compa-
rere debeant et actor et accufatus , et omnes
etiam illi , qui huic res iftas vel vendiderint ,
aut in permutationem aliarum rerum , five in
folutionem dederint . Quod fi hoc cum tefti-
bus legitimis et modo debito fecerit accufa
tus , liber pronunciandus judicatur a crimine . nent . Pofteriores recentiorem hunc Aquita-
furti , utpote quod imputandum fit illi potius ,
qui ex numero citatorum in judicio non com-
paruerit . Agitur itaque in Lege , quomodo
quis fecundum Legem Salicam crimen furti
aut damni vel violentiæ alteri facta a fe ree
movere poffit . Violentia autem , vis , damnum ,
injuria , & injuftitia quæcunque ( quo etiam
ablatio rerum alienarum pertinet ) in medii
zvi fcriptis frequenter tortus & tortum voca-
rur & recto opponitur ; ficut olim Horatius
cantaverat : curvo dignofcere rectum . Galli ad-
huc dicunt tort & droict . Gloff. Lat. Gallicæ :
Tortus , ta , tum , tort , injurieux . Tortus , tus ,
torfion , injure . Charta Ludovici II. Imp. pro
monafterio Caſaurienfi : Pro nulla denique mal-
latura quifpiam a monachis præfati monafterii
vel ab advocato eorum tortum quærere audeat ,
quia , eidem monafterio conceffimus . Edictum
Piftenfe Caroli Calvi cap. 20. Sic injuftitiam
iftam exfolvant , ficut illi , qui in fuo minifterio
tortum faciunt . Et cap. 32. ibidem : Sicut ille ,
qui tortum in fuo comitatu vel minifterio fece
rit . Vetus notitia ex Tabulario Vindocinenfi
a Cangio citata : In perverfo & aperto torto
nobis poftea abftulit . Tabularium S. Joannis
quem agnofcitur , debet adrhamire ; & fi
intra Ligerim ( 3 ) aut Carbonariam´( 4 )
aut citra mare ambo manent & qui co
gnofcitur & apud quem cognofcitur, in no-
tes XL. placitum faciant , & in ipfo pła-
cito , quanticumque fuerint , qui rem ipfam
** vendiderunt , aut cambiaverunt , aut for-
taffe in folutionem dederunt omnes intra
placitum iftum commoneantur hoc eft
unufquifque cum negotiatoribus fuis alter
alterum admoneat . Siquis vero commo-
nitus fuerit , & Sumis eum non detinuerit ,
& ad placitum venire diftulerit , tunc ille
cum quo negotiavit mittat tres teſtes , quo-
modo ei maniaverit , quod ad placitum ve-
niat . Et alios tres fimiliter habeat , quod
publice cum eo negotiarit : iftud fi fecerit ,
exuit
Andegav. ibidem : Tetbaldus fecit eis multa
torta . Prior fyllaba in filtortis eft fil , vel , ut
Guelferbytanus Codex habet , fel . Hanc ego
puto elle a noftro fehlen , falli , errare unde
Itali etiam defumfere fuum fallere & fallire ;
Galli faillir , & Angli fail . Belgis idem eft
falen , feyllen . Quæ fi invicem componas , Fel-
tortus erit falfa injuria vel etiam erronee vel
falfo injuriatus , aut cui falfo crimen latrocinii
wel furti imputatum eft . Huic enim in Lege
noftra confulitur , & oftenditur , quibus me-
diis fe ab imputato delicto vindicare , inno-
centiamque fuam oftendere poffit . Nugæ funt
quæ Wendelinus affert ; & fallitur etiam , qui
eum fequitur Cangius , feltortos itidem in ne-
feio quos Flandricos vlietartos vel fugitivos.
convertens , quales , etfi microfcopum verbis
Legis admoveas , in eis tamen non reperies .
De cetero Titulus hic Legis Salicæ ex Titu-
lo XL. de veftigio minando , cum quo fere con-
venit , illuftratur .
(3 ) Intra Ligerim . ) Notandum Aquitaniam
Julii Cæfaris temporibus verfus orientem Ga-
rumna terminatam , ab Augufto vero ad Li-
gerim ufque extenfam fuiffe . Unde Tibullus
victoriæ Aquitanicæ a Meffala reportatæ te-
ftes non Garumnam modo , fed & Ligerim fa-
cit , & Pictones ac Bituriges , uti qui tunc a
Meffala perdomiti erant , ad Ligerim perti-
niæ terminum cum vetuftiore confundentes
limites eius ad Garumnam & Ligerim fimul
ponunt . Ita Hugo Floriacenfis & Robertus in
Chronico fcripferunt : Aquitaniam a Garumna
flumine ad Pyrenæos montes extendi & obliquo
curfu Ligeris , qui eam ex parte terminet, pa-
ne in orbem cingi . Rectius tamen Ligeris Aquis
taniæ terminus confpicuus eft ubique in Gre-
gorio Turonenfi , aliifque Veteribus . Regum
Francorum tempore trans Ligerim præter Ro
manorum quafdam reliquias vivebant Gothi ,
& Vafcones , quibus diverfæ a Salica Leges
erant .
(4 ) Carbonariam . ) Carbonaria fylva conti-
nuatio erat Arduennæ a Mofa Sabique pro-
currens , quæ Ripuarios utrofque trans-Rhe-
nanos & cis-Rhenanos a Francis , qui Legem
Salicam fequebantur , feparabat olim ; fimul-
que terminus inter Neuftriam & Auftrafiam
erat . Annales Metenfes hoc nos docent , ubi
ad annum 690. dicunt : Adunato exercitu Pip-
pinus ad Carbonariam fylvam pervenit : qui ter-
minus utraque regna dividit . Tunc invocato una-
nimiter Dei auxilio Carbonariam fylvam tranf=
eunt , ad interiores Regni illius partes intre-
pidi
 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR .
exuit fe de latrocinio ( 1 ) ; ille autem qui
amonitus non venerit , fi fuper eum teftes
juraverint , erit latro & fur ( 2 ) illius qui
res fuas agnofcit , & pretium ei reddatur
& omnia fecundum legem componat , cum
quo negotiavit . Ifta omnia facere debet
in Mallo , ubi ipfe Rhamallus ( 3 ) effe vi-
detur , fuper quem res primitus agnita fue-
ric , aut intertiata . Quod fi trans Ligerim
aut Carbonariam ambo manent , ille apud
quem res agnofcitur , in noctibus LXXX. lex
ifta cuftodiatur .
Al. Apud quem fuas res agnofcit ,
pidi perveniunt , haud proculque ab oppido Vero
manduorum juxta villam Textricium caftra po-
fuerunt . Vides autem iterum , citra fylvam
Carbonariam Francos quidem , fed diverfam
Legem , Ripuariam nempe , habentes coluif-
fe . Neuftrii quoque & Auftrafii quibufdam
inter fe differebant inftitutis . De Carbonaria
plura legas in Valefii Notitia Galliarum pag.
126.
(1 ) Latrocinium . ) Inde Gallicum larrecin .
( 2 ) Latro & fur . ) Ex latro factum itidem
Gallicum larron .
( 3 ) Rhamalluş . ) A ramo & mailo dictus .
Mallus nempe , ad quem adramitio facta , five
forum , ad quod actor reufque compromife-
runt. Vide fupra ad Tit. XL . monita . Codex
Guelferbytanus gamallus pofuit pro ramallo .
(4) Conjuratoribus . ) Juramenta jam apud
Ethnicos in ufu fuerunt . Super arma plerum-
que jurabatur . Fredegarius de Saxonum Le-
gatis cap. 74. Sacramentum , ut eorum mos erat ,
Juper arma placata , pro univerfis Saxonibus fire
mant . Chriftiani facti Franci arma hujufmodi
benedici curabant , & invocationem nominis
Dei addebant . Tandem fuper altaria , reli-
quias Sanctorum , fuper Evangelia , & quan-
doque fuper ipfam hoftiam benedictam jura-
bant Gregorius Turonenfis lib. IX. Cap. 29,
recenfito pacto Andelaenfi addit : Letis igitur
pationibus ait Rex Judicii Dei feriar , de
bis quicquam tranfcendero , qua hic continentur,
Apud eundem Gregorium lib. III. c. 14. Are-
gifilus pofitis fuper altarium Jantum manibus
jurat . Super Reliquias juratum plura ejufdem
auctoris loca evincunt . In Formulis Andega
venfibus legas Juratus dixit : Per hunc loco
Jancto divina omnia fanctorum patrocinia
qui bic requiefcunt &c. Reliquiæ S. Dionyfii
& S. Martini præcipue in veneratione erant
Francis . Taffilo Dux , teftibus Annalibus Fran
cicis , fidelitatem Regi Pipino & filiis jure jus
rando fupra corpus S. Dionyfii promifit . Capfula
cum reliquiis S. Martini in Palatio adferva-
batur , & fuper eam juramenta exigebantur ·
Marculf. lib. I. Form . 38. Fuit judicatum , ut
de quinque denominatis , idem ille apud tres
alios tres , fua manu feptima , tunc in palatio
noftro fuper capellam domni Martini , ubi reli-
qua facramenta percurrunt , debeant conjurare .
Vide Bignonii notas ad hunc locum , ubi plu-
ra . Uti vero iniquum erat , in cauffis majoris
momenti jusjurandum deferre homini in fu-
um commodum , ita tunc injungebatur reo ,
ut cum pluribus juraret . Hi juratores & con-
juratores , item facramentales , confacramenta-
les , juramentales , collaudantes , purgatores
Compurgatores in Legibus paflim dicuntur . Glof
93
TITULUS LI.
De falfo teftimonio .
I.
DC. den. qui teftimonium
faciunt fol. xv. culpa-
bilis judicetur .
II. Si cuicunque aliquid imputatum fue-
rit , quod aliquid perjuratus fit , & non po-
tuerit adprobari , DC. den. qui faciunt folid.
xv. culpabilis judicetur .
III. Si alicui fuerit imputatum , quod fe
perjuraffet , & hoc qui imputaverit adfir-
mare poterit , tres de ipfis conjuratoribus
(4 ) perjuri , unufquifque ad illorum DC.
denar. qui faciunt fol. xv. culpabilis judi-
cetur . Alii vero qui fuper tres fuerint , fin-
guli
fæ Helmftadienfes : Hamedii , id funt conjura-
tores , ques nos geidon dicimus . Últimum , geeidon,
fcribi debere certum eft , & pro hamedii repo-
nendum puto famedii ; quemadmodum & in
Marculfi lib. 1. cap. 40. leudefamia vel leudefa-
mita dicuntur juramenta , a leudibus five fub-
ditis Regi communiter præftita . Vide , quæ
huc pertinentia fufius ad Catechefin Theoti-
fcam pag. 109. & 110. annotavimus . In facra-
mento autem hujufmodi folus reus conceptis
verbis jurabat , ceteri vero juratores hoc tan-
tum ; credere fe illum vera juraffe . Vide In-
nocent. III. de teftibus & purgatione canoni-
ca. Difcimus hoc etiam ex Lege Alemanno-
rum , in qua Tit. VI. leg. 7. dicitur : Iſta ſa-
cramenta debent effe jurata , ut illi conjuratores
manus fuas fuper capfam ponant , & ille folus
cui caufa requiritur , verba tantum dicat , &
fuper omnium manus manum fuam ponat , ut fic
illi Deus adjuvet vel illa reliquiæ ad illas ma-
nus, quas comprehenfas habet , ut de illa caufa,
unde interpellatus eft , culpabilis non fit . Secun-
dum autem cauffæ conditionem conjuratores
vel , plures vel pauciores requirebantur . Ita
jurare fua unica manu , hoc eft , folum jurare ;
tertia manu , hoc eft , cum duobus conjurato-
ribus , atque ita etiam quarta , quinta , fexta
feptima , undecima , duodecima , centefima , tre-
centefima manu jurare apud Veteres occurrit .
Exempla magna copia congeffit Cangius fub
voce Juramentum , quibus addi poffunt , quæ
nuper Abbas Vertotius de juramentis veterum
Francorum protulit in Academiæ elegantiorum
literarum Parifinæ Commentariis Tomo II.
Licet autem follicite antea hic Conjuratores
examinarentur , an a labe & affectibus im-
munes effent , crebra tamen nihilominus per-
juria fiebant ; & crebris juramentis adfuefa-
&tus populus hinc etiam miras jurationum for-
mulas in fermone communi , in minutiffimis
etiam rebus afferendis , adhibebat . Et prava
hæc confuetudo , Conjuratoribus illis licet du-
dum abrogatis , apud nos adhuc obfervatur .
Purgatio autem criminum per facramenta me
diis temporibus Canonica , hoc eft , facræ fcri-
pturæ & legibus ecclefiafticis conveniens , ea-
rumque auctoritate permiffa vocabatur , at-
que ita a vulgaribus diftinguebatur , quales
erant duelli , ferri candentis , aqua calide &
frigida , panis hordeacei &c. ab Ecclefia repro-
bata . Agobardus Lugdunenfis Archiepifcopus
peculiari libello fententias Scripturæ congeffit
contra damnabilem opinionem putantium divini
judicii veritatem igne vel aquis vel confli&u
armorum patefieri . Exftat is Operum Agobar-
di editionis Baluzianæ Tom . I. pag. 30г.
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
94
guli quinis folidis , id eft , cc. den. culpa-
biles judicentur 2 ipfe vero cui imputatum
fuerit , excepta caufla vel capitale & dela-
tura , ccCC., den. qui faciunt fol. xy. ( 1 )
culpabilis judicetur .
TITULUS LII.
t
De Teftibus adhibendis ;
quis teftis neceffe haber , ut doner
S'& fortaffis teftis non vuit ad placi-
tum venire ille qui eos neceffariam ha-
bet , manire illos deber com teftibus , ut
de eo quod viderunt teftimonium præbeant ;
& fi venie noluerint , & eos Semis non
detinuerit unufquifque illorum cc . den. qui
faciunt folid. xv. culpabilis judicetur .
II. Si vero præfentes in te limonium fue-
viderunt ,, teftimo
rint vocati , & ea quæ viderunt
nium prebere noluerint , & perbanniti ( 2 )
fuerint , pc. den. qui faciunt folid . xv. cul-
pabilis judicetur .
TITULUS LIII,
De fide facta ( 3 ) .
1. Ingen
fecerit , & noluerit folvere , tunc i' .
le cui fides facta eft , in noctes x1111 . five
XL. aut quomodo placitum fecerit is qui
fidem delit , ad domum illius , qui fidem
accepit , cum teftibus venire debet , vel cum
illis qui presium adpretiare debent . Si is
fidem factain noluerit folvere , DC. den. qui
faciunt folid. xv. culpabilis i dicetur .
II. Si vero adhuc fupra ditum debitum tum ei fidem fecerit . Tunc Gravio roget
folvere noluerit , debet eum manire , & Ne- feptem Rathimburgis ( 8 ) , qui fecum am-
ftigantio ( 4 ) fic admallare : Rogo te Tun- bulent ad domum illius , qui fidem fecit :
* Al. Nunidnas . *** Al . Culeatum . **** Ąl. Adria.bitum .
Al. Culcat .
( 1 ) Sol. XV. ) Corrige cum Wendelino ;
fol. V.
(2 Perbanniti ) peremptorie citati , edicto
feu banno judicis , ad comparendum in judicio .
Bann eft mandatum , edictum , a been apud Sa-
xones fuperftite , quod jubere , mandare figni-
ficat .
(3 De fide faca . ) h. e. de obligatione vel
obftrictione fidei fua de re quavis , e. gr. de
pecunia certo termino folvenda .
(4 ) Neligantio , Neiftigante . ) Sicut nomina
Titii & Sempronii in Jure Romano de incer-
tis perfonis dicebantur , fi cafus proponeretur ,
ita hic eodem modo Netirans vel Neftigantius
in fcenam prodit . Fabricata eft hæc vox a
Barbaris ex nefciens , paflive pro ignoto vel in-
certo ufurpato . Et hoc ex loco videtur mos
ad nos derivatus , incertum nomen litera N.
exprimendi & obfervavit Mabillonius hanc
notam jam ante annos octingentos tum in Mss .
tum in editis libris , maxine vero in Epifto-
lis Frotharii Epifcopi Tallenfis adbibicam fuif-
fe . Vid. Acta S. Benedict. Sec. IV. p. 291.
Unde fallitur Menardus , qui in Obfervationi-
bus ad librum Sacramentorum p. 383. exifti-
mat , notam illam N. non faiffe in ufu , nifi
paullo ante annum millefimum . In Francicis
aurem monumentis præter N. fæpius etiam il-
le de incerto homine ufurpatur , quod vel Mar
zino ut Neiftigante Gafachio ( 5 ) meum
illum , qui mihi fidem fecit , legitimum
enim mihi deber debitum & nominare de-
bet , quale deb tum debeat , & unde fidem
fecit fecundum Legem Salicam mihi ade
Aringas . Tunc Tunzinus dicere debet : Ego
Nelligantio Gafachio illo ( 6) tuo in hoc
Mallo quod Lex Salica habet . Et tone
ipfe cui fides facta eft debet teftificare
nulli alteri nec folvat ? nec pignus denet
folutionis , antequam impleat quod fidem
fecit ; & fic feftinanter ipfa die ad domum
illius qui fidem ei fecit , cum teftibus am-
bulare debet , & rogare , ut debitum fuum
illi folvat , & fi hoc noluerit , folem ei col-
locet * & fi ei folem collocaverit , tres
folidos fuper debitum addat & fic ufque
ad tres vices , per tres Manitas ** facere
deber , & fuper tres vices , ifta omnia fa-
ta fi noluerit componere , ufque ad novem
folidos debitum afcendat , id eft , ut per fin-
gulas admonitiones vel folem collocatum
terni folidi accrefcant ,
III. Si vero nec fidem factam ad placi-
tum legitime factum voluerit perfolvere >
tunc ille cui fides facta eft , ambulet ad Gra-
net , accipietque feftucam , & dicat verbum :
Tu Gravio rogo te ; homo ille qui mihi
fidem fecit , quem legitime habeo admalla-
tum **** fecundum Legem Salicam , & in
hoc quod Lex Salica haber & continet , &
ego fuper me & fuper fortunam meam po-
no , quod fecurus mitto fuper fortunam fuam
manum . Et dicat de quanta cauffa quan-
dicat ,
culfi Formulas evolventi frequenter obviam
fiet . Sic Græci eodem modo , & Gal
li un tel fcribunt , cum fignificant certum ho-
minem , quem tamen nominare nequeunt .
(5 Gajachio . ) Gafachio eft adverfarius , cum
quo quis litigat ; formatum autem vocabulum
a fache , cauffa , lis . In Catechefi Theotifca
pag. 64. inter peccata criminalia referuntur
Rixa , fecchia . Gloffarium Rabani Mauri Ms.
Lites , fachea. Gloffa Keronis : Rixa , feccho .
Eadem vox fache adhuc nobis de re , quæ in
judicio agitur , adhibetur . Gloffa interlinea-
res Codicis Theodofiani Gafacchio , caufator ex-
ponunt .
( 6 ) Illo tuo . ) Ille hic idem eft , ac cujuf-
cunque fit nominis . Vide , quæ paullo ante ad
vocem Neßigans dicta funt .
(7 ) Gravionem . ) Vide Notas in Catechefi
Theoti ca p. 149. feqq . & fupra ad Tit. XXXV .
legs .
( 8 ) Ratbimburgios . Mss. Guelferbytana duo
Racineburgios , tertium Ragimburgios fcripferunt .
Goffæ veteres interlineares : Rachinburgii , ju
dices . Appendix ad Form . Marculfi c. . Et
dum bæc caufa apud ipfum Comitem vel ipfos
Racimburgios diligenter fuit inventa vel inqui-
fita vel legibu
fita definitaa . Eædem cap. 4. Ab
legibuss definit
ipfis miffis dominicis vel illo Comite feu & ab
· fuit judicatum . Unde
ipfis Rachimburgiis
difci-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 95

licat , fi præfens eft , voluntate tua folve cauffa non fuit folutus .
IV. Si Gravio invitatus fuerit & non
homini ifto , de eo quod ei fidem fecifti ,
& elige duos ex his quos volueris , quibus venerit , fi Sumis eum non detinuerit , aut
eum quod folvere debes , adpretiato ( 1 ) , certa ratio dominica ( 3 ) eum non diftule-
& hoc quod debes , fecundum juftum pre- rit , ut ibi ( 4 ) non ambulet ( 5 ) , neque
tium folve ac fatisfac. Quodfi audire nolue- mittat , ut cum juftitia exigatur debitum >
rit præfens , aut fi abfens fuerit , ftatim Ra- aut fe redimat , aut de vita componat .
thimburgii adpretiato pretio , & quod de-
TITULUS LIV.
bito fecundum juftum pretium fatisfaciat
& quantum valuerit debitum quod debet
De andocmito ( 6 ·
hoc de fortuna fua tollat , & ipfa lege duas
parres ille , cujus cauffa eft , ad fe revocet ,
& tertiam partem in Frido ( 2 ) Gravio ad I. I quis Gravionem ad res alienas tol-
fe recolligat , fi tamen Fridus vim de ipfa ''lendum invitaverit , & eum legitime
S
jach-

difcimus , Rachimburgiorum officium fuiffe fed a bergen , occultare , fervare , & rache ,
Comiti in judicio affidere , cauffas perpende- cauffa . Kero in Gloffis : Caufa, rahcha . Caufa
re , in jus inquirere , & fecundum leges illud rabchu . Caufam , rabhau . Idem : Rem , rachba .
definire , quod etiam ex lege Salica & ceteris Rebus , rabbobom . Rachimburgi igitur erunt
Veterum locis elucet . Formula vetus Cautio- caufarum fervatores vel confervatores , quemad-
nis de infracturis : Contigit quod cellarium vel modum etiam noftro tempore certi judicii in
Jpicarium veftrum infregi , & exinde annonam urbe Roma affeffores vocantur Confervatori .
vel aliam raupam infolidos tantumfuravi , dum (1) Adpretiato . ) Verbum adpretiare barba-
& vos & advocatus vefter exinde ante illum ris eft pretium ftatuere rei alicujus . Lex Bajoa-
Comitem interpellare fecifti , & ego hanc caufam riorum Tit. XIII . cap. 8. Si quis alterius ca-
nullatenus potui denegare , fic ab ipfis Racinbur ballo aut bovi vel cuilibet quadrupedi unum o-
giis judicatum , ut perivadium meum eam con- culum excufferit , adpretiet illud pecus , quid va-
tra vos , hoc eft , componere , vel fatisfacere de- let , & tertiam partem componat . Lex Alaman-
beam ... fed dum ipfos folidos minime babui , norum Tit. LXXV. Illam optimam vaccam IV.
unde transfolvere debeam , fic mihi aptificavit , tremiffes licet adpreciare .
ut brachium in collum pofui per comam_ca- (2 ) Frido. ) five in folutionem fredi h. e. fi-
pitis mei coram præfentibus hominibus tradere fci . Friede fuperiores Germani , Saxones fre-
feci , mea ratione , ut interim , quod ipfos folidos de dicunt . Sed de his fupra jam ad Tit. XIV.
veflros reddere potuero , & fervitium veftrum leg. 5. actum eft .
opera qualecunque vos vel juniores veftri in- ( 3 ) Ratio dominica . ) hoc eft negotium do-
junxeritis , facere & adimplere debeam ; & fi minicum . Vide eandem locutionem fupra Tit.
exinde negligens vel jativus apparuero , fpondeo I. leg. 3.
me contra vos , ut talem difciplinam fupra dor- (4 ) Ibi.) pro eo.
fum meumfacere jubeatis , quam fuper reliquosfer- (5 ) Ambulet. ) eat . Ambulare pro ire Lin-
vos veftros . Capitular. lib. V. 16. Si aliquis homo denbrogiana Legis Salicæ editio Tit. LII. leg.
ad palatium venerit pro caufa & anteafuo Epi- 1. ufurpat ubi dicit : Ad domum illius cum
fcopo fuifque miniftris , quæ ecclefiafticafunt ,
teftibus ambulare debet . Excerpta de Theode-
quae fecularia fuo Comiti non innotuerit in mal-
rico Rege , Ammiano Marcellino per Valefium.
lo ante Rachinburgios , aut fi caufa fua in mallo
adjecta p. 670. Ambula Conftantinopolim adJu-
fuit ante Rachinburgios & hoc fuftinere vo-
ftinum Imperatorem . Anaftafius Bibliothecarius .
luerit , quod ipfi legitime judicaverunt &c. For-
Qui femper callem rectitudinis ambulafti . Au-
mula Andegavenfis XLIX. Veniens illi & Ger- tor Vita S. Udalrici : Signo vefpertinali fonan-
manos fuos illi Andecavis civitate , ante viro
te , ftatim furrexit , & ad ecclefiam ambulavit .
illufter illo Comite vel reliquis racimburdis qui
Hinc Gallicum aller contractum effe jam Va-
cum eo aderant , quorum nomina per fubfcriptio-
lefius junior vidit , a Menagio laudatus .
( 6 ) De andocmito . ) Codex Guelferbyta nus
nibus atque fignacola fubter tenentur inferta , in-
terpellabat aliquo homine , nomen illo &c. Unde
habet andometo . Cum autem mitan & fmitan
apparet, Rachimburgios fententiis Comitum no-
fit jactare , jacere , ut fupra ad Tit. XXX . o-
ftendimus , & ando fit alius ut Tit. X. leg. 5.
mina fua fubfcripfiffe . Mentioque eorum fit in
Tit. XLI. leg . 15. & Tit. XLIIX. leg . 3. di-
Capitulari fub Pipino Rege compofito Cap . VI.
tum , inde credo , legendum hic effe de an-
ubi Racimburgi audiunt . In Antiquitatibus Ful-
denf. lib. II. Trad. 38. legitur : Totum & inte-
dofmito , atque exponendum : de alius projectio
ne , five declaratione , quod cauffa ceciderit &
grum tradiderunt coram teftibus & Regenburgis ,
Et recte omnino Bignonius Racimburgios pu defertæ actionis poenam incurrerit , terminis
tat effe eofdem cum iis , qui poftea Scabinijuridicis non obfervatis . Appendix ad For-
mulas Marculfi Cap. IV. Cum refediffent ve-
dicti fuerunt , de quorum officio in Notis ad
nerabilis ille Aba , & inluftris vir ille in villa
Catechefin Theotifc. p. 128. feq. egimus . Cer-
te eadem munia utrique peregerunt , atque utilla in pago illo , ubi ille Comes effe videtur perjuf-
feptem Scabini Comiti in judicio affidebant "
fionem domni , & gloriofi illius Regis ad univer
forum caufas audiendum , vel recta judicia in
ita Racimburgii pari numero eidem affuerunt in
Dei nomine terminandum , ibique veniens ille ad-
mallo , ut clarum eft ex noftro hoc Legis Sa-
licæ loco , & præterea ex Tit. LX. qui inte-vocatus monafterii illius , vel illius Abatis , bo-
ger de Rachimburgiorum officio agit Quibus
minem aliquem nomine illum interpellabat , repe-
confonat Lex Ripuariorum Tit. XXXII . leg. tebat ei , dum diceret , eo quod legitimum colo-
3. ubi legitur : Ante Comitem cum feptem Ranitium partibus monafterii fancti illius ' vel il-
lius Abatis ad villam illam de parte genitricis
chimburgiis in arabo jurare debet . Non autem
dicti funt a rekenen , ut Wendelinus putat ,
ſua redeberet " negligens jectivus exinde
neque a bürge , fponfor , ut fecundum Guilli-
adeffet , fed ipfe bomo de præfenti adftabat , Ú
mannum fponfores litis exponendi veniant : ipfam caufam nullatenus potuit denegare , & ad
ipfum
 U IOR
96 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQ :

jachtivum ( 1 ) aut admallatum non habues
rit qui eum rogat , ut injufte aliquid tol-
lat * ( 2 ) , antequam eum per legem ha
beat admallatum aut confecutum quod ei
in Mallo fidem feciffet , VIIIM, den, qui fa
ciunt fol. cc. culpabilis judicetur,
II. Si vero Gravio invitatus ad alterius
cauffam fupra legem aut debitum aliquid
præfumpferit , aur Weregeldum ( 3 ) fuum
redimat , aut de vita componat ,
TITULUS LV,
De rem præftata ( 4 ) ,
1. I quis alteri de rebus fuis aliquid præ
ftiterit , & alius ei reddere noluerit,
fic eum debet mallare . Cum teftibus ad do-
mum illius , cui rem fuam præftitit , acce,
dat & fic conteftetur ei ; Quia res meas
• Al. Fiftare debeat ,
noluifti reddere quas tibi præftiti in hoc ,
eas tene nocte proxima , quod Lex Salica
continet . Et fic ei folem collocet ( 5 ) : &
fi nec tunc voluerit reddere adhuc fuper
feptem noctes fimiliter facere debet : & fi
nec tunc voluerir reddere , ad alias feptem
noctes fimiliter facere debet ; & fi nec tune
voluerit reddere , ad alias feptem noctes id
faciat , Poft quas ad hunc cum teftibus ve-
nire debet , & roget , ut fibi debitum fuum
reddar , & fi nec tunc reddiderit , folem ei
collocet , & fi per tres vices folem colloca-
verit , & fi nec tunc reddere voluerit , aut
fidem facere , fuper illos v111 . folidos , qui
per tres amonitiones adcreverunt fuper de-
bitum fuperius adhuc amplius , ( MALB. Tau-
the ) ( 6 ) , DC. den. qui faciunt folid. xv,
culpabilis judicetur ,
TI-

ipfum colonitium fe recognovit , & per manus milia interfectus fuerit , pretium illius , id eft
ipfum hominem ipfius Abatis reddidit . weregelt ... totum Abbatis erit . Alia exem-
•
(1 ) Jachtivum . ) Jacivus idem eft ac ad- pla Cangius & Bignonius ad Form . Marculfi
mallatus , hoc eft , ad judicium citatus Vide ed. Baluz. p. 900. fuppeditabunt . Anglo- Saxo-
fupra ad Tit. XL. notata . Notitia de Jadivis nes hominis compofitionem fimpliciter wera
in Appendice Form . Marculfi cap. XXII . hac vocabant . Ab hoc autem weregildo differebat
habet Notitia qualiter quibus præfentibus olim widrigildum , quod erat compofitio quævis
veniens bomo aliquis , nomine ille , in pago illə ,? alii rei æquivalens , five quodcumque , quo alia
in loco , qui dicitur ille, in mallo publico , ante res judicialiter compenfabatur . Formatum id
virum illum Comitem , vel reliquos quam plu- erat a wider , re , iterum , adverfus , contra
rimos bonos homines , qui fubter firmaverunt > ; fed uti wider vulgo wir & Sax. wedder
repetebat ei , dum diceret , eo quod hominem ali- communiter weer pronuntiatur , ita evenit
quem nomine illum , ante ipfum Comitem adrba- ut jam webrgeld in genere nobis fit retribu-
mitum habuiffet : ad placitum venit , ipfe ille pla tio , & pretium damni dati vel dandi . Cum au-
citum fuum cuftodiebat , nec ipfe ille ad id pla-tem in prioribus Legis Salicæ Titulis were-
citum venit , nec miffum invicem fuum direxit , geldum femper leudis aut leodum vocatum fit ,
qui ullam foniam nuntiaret : & pacitum fuum inde apparet , pofteriora hæc prioribus fuccef-
neglexit , & jactivus exinde remanfit , His pra- fu temporis addita fuifle .
fentibus . A jactivus autem factum eft a Gal- (4 ) De rem præftata . ) Latinius alia Exem-
lis tandem jatif , & inde B-igicum kyf, quod plaria de re præflata , Gallice de preft . Prefter
Kilianius non adeo commode per captivus ex- enim iis eft credere , mutuo dare e Latino
plicare videtur , Proprie enim eum denotat , nempe præftare formatum . Vid. Juretus ad
qui ob malefacta condemnatus , atque adeo mi- Symmachum pag. 263 , 264. Apud Marcul-
fer eft . Henricus Alcmarienfis in Hiftoria Vul fum lib. II. cap. 1. pag. edit . Bignon . 54. ca-
peculæ lib. I. cap. 10. ballorum preftus eft idem ac caballorum præfa,
Wodoch ick byn gbefchendet groff tio five mutuatie . Et in Chartis monafticis fre-
Van Reynken , dem feer quaden ketyf . quens eft Preftarie nomen , quæ eft charta ,
Ibidem cap. 14. per quam alicui aliquid de bonis monafterii in
De Konnynck Sprack ; we is fo foth , beneficium ad vitam utendum ab Epifcopo
De Reynken dar bryngen dat drydde both , vel Abbate datur , vel creditur . Traditiones
Un eyn ogbe beft to vele , edder ryn lyff, Fuldentes lib. I. Ea ratione ut per vefiram præ-
Dat fulve wagen umme den bæfen ketyff. ftationis chartam ad vitam meam illud habere
( 2) In calce, Fifcare debeat . ) De fifci voce poffim . Eadem alibi : Ut , quod trado per ve-
fupra actum . Hic fifcare idem eft ac confifca- frampræfariam, ad vitam meam poffideam . For-
re , in fifcum publicum redigere. Gloffa Græco- mulæ Præftariarum hujufmodi habentur apud
Latinx: TμIU , fifco , profcribo : μs , pro Marculfum lib. II. cap. 40. atque in Appen-
dice ad Form. Marculfi cap. XXVII. XXIIX .
fcriptio .
(3 ) Wereguldum . ) Vir apud Hifpanos varon , & XLII. Libellus de cetero , quo præftatio
apud Anglo- Saxones were , in Evangeliis Go ejufmodi obtinebatur , Precaria vocabatur , cu-
thicis wair . Harmonia vetus Evangel. Cotto- jus fpecimina etiam apud auctores citatos yi-
niana : thia uueror aftergengun ; fecuti funt viri. de . Evolvi etiam de his poterit Bignonius in
Alibi eadem Harmonia faruua rahtun uueror , Notis ad Marculfum pag. 331 .
vocat peccatores . Hinc werwolf eft rund 3pwa (5 ) Solem ei collocet . ) Vid. fupra Tit. XL.
Gult , Geld , Gilt , præftationem , compofitio- & quæ ad illum diximus .
nem defignare fupra ad Tit. II. leg. 1. demon- ( 6 ) Tauthe . ) Præpofitio ad Germanis fu-
ftratum eft. De verbo itaque ad verbum we- perioribus eft zuo , Saxonibus to , & craffius
regildum eft hominis compofitio , quo fenfu et- etiam inter ruricolas tau . Sequens the Saxo-
am hic & in veteribus legibus aliis femper nibus de eft hic . Sed quoniam hoc in ablati-
pofitum invenitur . Capitulare III. an. 813. c. vo cafu , quem zu noftrum regit , dem, vel ve
6. Si quis Comes in fuo comitatu occifus fuerit , teri more , ut in Otfrido aliifque Auctoribus
in tres werigildos , ficut fua nativitas eft , com- Theotifcis paffim obvium eft , themo efferen-
ponere faciat , Henrici III. diploma an, 1056. dum eft ; inde idem & hic decaudatum ; &
datum , apud Nic, Zillefium : Si aliquis exfa- themo reftituendum effe , vero mihi fimile eft .
Sic

1
 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR .
TITULUS LVI.
De manu ab Eneo redimenda ( 1 ) .
Tom. 11.
Sic vero tau themo locutionem antecedentem
adhuc amplius clare exprimere quis non videt ?
( 1 ) De manu ab Eneo redimenda . ) Gloffe
Pithoei de Caldario . Eneus five inius hic pro
abeno ponitur . Gloffa : xxxion > olla , æneum ,
mitiarium . Salvianus lib. VII. p. 145. Prophe-
ta ( Ezech. 24. ) dicit : O civitas fanguinum !
eneum, in quo eft ærugo, non exiet de eo: quia
fanguis non exiet de eo . Civitatem , ut videmus ,
neo & iniquitatem fanguini comparavit . Ut in-
telligamus fcilicet fic effe in civitate populi ini-
quitatem , ficut in aeneo fanguinem bullientem .
Infra in noftra Lege Tit. LXVII eft æneum
portare , ubi ftria cocinant . Adde his Tit. LIX.
Probatio autem per aquam ferventem quomo-
do facta fit , ex iis , quæ Gregorius Turonen-
fis lib. I. de Gloria Martyrum cap. 81. retu-
lit , difcere licet . Integrum ideo locum affe-
rimus : Arianorum , ait , presbyter cum diacono
noftra religionis altercationem habebat , proferens
contra Dei Filium , ac Spiritum fanctum , ut mos
eft genti illi, venenofas adfertiones . At ille cum
diu multumque de fidei noftræ ratione differuif-
fet & hæreticus perfidia obcecatus caligine , que
erant vera , refpueret , juxta illud , quia in ma-
levolam animam non introibit Japientia , adjecit,
dicens : Quid longis fermocinationum intentioni-
bus fatigamur ? factis rei veritas adprobetur :
fuccendatur igni aneus , & in ferventi aqua a-
nulus cujufdam projiciatur . Qui vero eum ex
fer venti unda fuftulerit , ille juftitiam confequi
comprobatur : quo facto , pars diverfa ad cogni-
tionem bujus juftitia convertatur . Intellige ita-
que, & tu bæretice , fi hæc pars noftra Spiri-
tu fancto adjuvante compleverit , nihil in fancta
Trinitate diffonum , nihil effe diffimile fatearis
Confenfit bæreticus buic diffinitioni , & inito uf
que mane placito , difcefferunt : fed fideifervor ,
per quem hæc primum diaconus protulerat , cœ-
pit inimico infidiante tepefcere . Diluculo autem
furgens , brachium infundit olco , unguento con-
Spergit . Sed tamen loca fancta circuit Do-
minum deprecatur . Quid plura ? circa horam
tertiam in foro conveniunt . Concurrit populus ad
Spectaculum. Accenditur ignis , neusfuperponi
tur, fervet valde , anulus in undaferventi pro-
jicitur . Invitat primum diaconus hæreticum , ut
ipfe eum a calore auferat . Sed ftatim recufavit ,
dicens : Qui hanc fententiam protulifti , debes au-
ferre. Diaconus vero licet trepidus , tamen de
nudat brachium . Cumque ipfum vidiffet unguen-
tis hæreticus presbyter delibutum , exclamavit
dicens: Magicis artibus te elitandum putafti , ut
bac unguenta diffunderes , nec valebunt ifta que
agis . His ita litigantibus , fupervenit diaconus
ab urbe Ravenna , Jacintus nomine , fcifcitanf
que que ellet hæc altercatio 2 ut veritatem co-
gnovit , nec moratus , extraño a veftimentis bra-
chio , in aneum dextram mergit . Anulus enim,
qui ejectus fuerat , erat valde levis ac paruu-
ใน s
nec minus ferebatur ab unda , quam vento
poffit ferri vel palea : quem diu multumque quæ
fitum , infra unius hora fpatium reperit . Accen-
debatur interea vehementer focus ille fub dolio 2
quo validius feruens non facile adfequi poffit a-
nulus a manu quærentis , extractumque tandem ,
nibil Diaconus fenfit in carnefua : fedpotius pro-
teftatur , in imo quidem frigidum effe aneum
in fummitate vero calorem teporis modici conti-
nentem . Quod cernens bæreticus , valde confufus,
injecit audax manum in neo , dicens : Præfta-
bit mihi bac fides mea . Injecta manu , protinus
ufque ad ipfa offium internodia omnis caro lique-
facta defiuxit : & fic altercatio finem fecit . Si-
milis hiftoriola de anulo in ignem projecto
97
I. I quis ad Inium mallatus fuerit &
forfitan convenerit , ut manum fuam
S
I redi-
ab eodem Gregorio Cap. 14. Libri de Gloria
Confefforum profertur . Pithoeus ex veteri
membrana fragmentum , quo ritus circa judi-
cium aquæ calidæ ufitati defcribuntur 2 nobis
produxit ; quod inferere hic placet .
Judicium aqua calide & ferri candentis .
Inquifitus aliquis de furto , luxuria > adulte-
rio , vel qualicunque re alia, nolens confiteri
magiftro feniori , vel miffu fenioris , ifta erit ra-
tio . Pergens facerdos ad Ecclefiam induat fe ve-
fimentis facris , excepta cafula , f xens in lava
Evangelium fanctum cum Crifmario & patroci
niis Sanctorum , caliceque & patena, expectante
eum plebe cum fure vel cujufcunque criminis im
plicato in atrio Ecclefia , & dicat coram aftanti
plebe in oftio Ecclefia .
Videte, fratres , Chriftianæ legis officium : Ecce
lex in qua eft fpes & remiffio omnium peccato-
rum , bic chrifmatis unio , bic corporis & fan-
guinis Domini confecratio . Videte ne tante bea-
titudinis hæreditate confortio privemini , im-
plicantes vos fceleri alieno , quia fcriptum eft ,
Nn folum qui faciunt , fed etiam qui confentiunt
facientibus , damnabuntur . Deinde vertens , fe ad
fceleratum , dicat tam ei quam plebi :
Interdico tam tibi quam & omnibus aftanti-
bus , o homo , per Patrem , & Filium , & Spi-
ritum fanctum , per tremendum diemjudicii , per
myterium baptifmatis , per venerationem omnium
fanctorum , ut fi de hac re culpabilis es , aut fecifti ,
autſciſti , autbajulafti, aut confenfifti , aut poft a-
tam culpam denominatamfciens factoribus inuifti
&c. Ecclefiam Dei non intro eas , Chriftiang focieta
ti non mifcearis , fi reatum nolueris confiteri admif-
fum , antequam judicio examineris publico .
Deinde defignet locum in atrio Ecclefiæ , ubi
ignis fieri poffit ad caldariam fufpendendam , in
qua aqua bulliens efficiatur , aut ferrum ignitum :
Įta tamen ut prius locus ille aqua benedicta a-
pergatur , nec non & aqua que in caldaria eft
propter illufiones demonicas . Et his dais impo-
nat introitum. Ant. Juftus es Domine. Pf. Beati
immaculati . Refp. Cuftodi me Domine. verf. De
vultu tuo . Off. De profundis . Com. Amen dico
vobis quidquid orantes .
Poft celebrationem miffe pergat Sacerdos cum
plebe ad aquam vel ferrum benedicendum . Ore-
mus · Deus Judex juftus &c. Ut ab Auctuar,
referuntur lib. 4. Annal. Bojor. Ms. quod ad
finem ita eft in vet. Ex. eripuifti : Ita clemen-
tiffime dominator oramus petimus , ut quisquis
innocens de boc crimine prænominato in hanc a-
quam manum miferit > vel ferrum portaverit
Janam inlefam eam educat , per te falvato
rem redemptorem totius orbis , qui venturus
es judicare vivos & mortuos , & fæculum per
ignem .
Qmnipotens fempiterne Deus , qui es fcrutator
occultorum cordium , te . Hic definit plane vet,
exemplar. Formulas Exorcifinorum ad malefi-
cia in purgationibus hifce reprimenda nobis
confervavit Lindenbrogius in Codice Legum
antiqu , pag. 1799. feqq. Videntur autem hæc
purgationum vulgarium genera potius inventa
fuiffe a majoribus noftris adhuc ethnicis , ut fa-
cinorofi , combuftionis metu territi , eo facilius
confiterentur crimina commiffa . Ut folemnius
omnia fierent , res certis precationum formu
lis peragebatur ; & fub gentilifmo lebes facer ;
cujus in facrificiis ufus , ad aquam calefacien
dam adhibitus fuiffe videtur . Ex ifto enim
facerdotes
facerdotes five Aliorunæ
Alioruna , quando hoftiarum
fanguine repletus erat , divinationes captabant
& occulta prius patefaciebant . Unde ei divini-
tus quid ineffe creditum . Craterem ejufmodi
ane
 98 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR ,

redimat , & juratores ( 1 ) donet ; & fi talis
cauffa eft , de qua fi legitime convictus fuif-
fet , xv. fol. componere deberet , tunc cxx.
den. qui faciunt fol. 111, manum fuam re-
dimat ; quod fi amplius ad manum fuam
redimendam dederit ?, fredus exinde folva
tur Gravioni quantum de ipfa cauffa fi
convictus fuiffet , Si vero major caufa eft ?
unde mcc. den, qui faciunt fol. xxx, pote
rat componere ? & convenit ut manum
fuam redimat , ccxxxx. qui faciunt fol. vi .
manum fuam redimat . Quod fi amplius de-
derat , fredum folvat , quantum fi de cauf
fa convictus fuiffet . Si vero major culpa fue-
rit , unde fi probatus fuiffet , MMD. den. qui
faciunt fol. LXII , cum dimidio ? culpabilis
judicetur , & convenit ut manum redimat
DC. den. qui faciunt fol, xv, folvat : quod
*
fi amplius dederit , fredus exinde folvatur
tantum quantum fi de cauffa illa probatus
fuiffet . Ifta redemptio ufque ad Leudem
permanet ( 2 ) . Si vero Leudi alteri impu-
taverit & eum ad æneum habet amalla-
folid, xxx, donet ; quod fi amplius dederit,
fredus de ipfo leudi folvatur ,
TITULUS LVII.
De Gravione occifo ,
I, I quis Gravionem occiderit , xx1111M,
S 'den. qui faciunt folid. DC. culpabilis
judicetur,
II, Si quis Sagbaronem ( 3 ) , aut Gra-
vionem , qui puer regius fuerat , XIIM, den,
qui faciunt fol. ccc, culpabilis judicetur .
III, Si quis Sacebaronem , qui Ingenuus
eft & fe vel alium Sacebaronem pofuerit
( 4 ) , occiderit , xxIII1M. den, qui faciunt
folid. pc, culpabilis judicetur .
IV. Sachibarones vero in fingulis Malle-
bergiis ( 5) plus quam tres effe non de-
bent ( 6 ) , & fi de cauffa ** illi aliquid fa
num dixerint , penitus Gravio nullam ha
beat licentiam removendi ,

tum , & convenit ut manum fuam redimat ,

T I-

Al, Eminde Gravioni folvatur . ** Al. Et fi caufa aliqua ante illos fecundum legem fueris definita,
ante Gravionem cam removere non licet , fi illi fecuritatem præftiterins .

æneum , amphoras circiter viginti capienten , Guelferbytanis Sacibaronem & Sagibaronem in-
quem Cimbri fecum habebant in Italica ex- venimus . In Gloffis Pithoei dicuntur quafi Se-
peditione , Strabo lib. VII. defcripfit , qui & natores . Bignonius viros ætate & fapientia ma-
Cimbros Augufti amicitiam expetentes , eidem turos interpretatur , quibus ob reritiam legum
lebetem , apud ipfos facerrimum , dono mifif- & multarum rerum experientiam judicibus con-
fe refert . Herodotus libro IV. etiam Scythas filium dandi & controverfias definiendi facul-
vas ejufmodi facrum habuiffe prodit . Genti- tas erat . Nomen ipforum compofitum eft a
lium facris abolitis , ftriges & maleficas mu- Sache , cauffa , controverfia , de quo fupra , &
lieres lebete quoque facro in conventibus fuis baro vir , de quo etiam antea actum , ut adeo
ufas fuiffe ex Tit. LXVII. leg. 1. apparet . fachbaro idem fit ac fachman , vel , quod no-
Nec abrogatus eft lebetis five ænei judicium men familiæ honeftæ adhuc adhæret , Sacman ;
in purgationibus ; fed ei falten preces Chri- eoque denotetur proprie vir controverfiarum ,
ftianæ adjunctæ . Hincmarus de divortio Lo five qui controverfias intelligit , & fecundum le-
tharii & Tetberga , Operum ed. Sirmondi ges dirimere potis eft . In veteribus monumen-
Tom. I. pag. 598. dicit , fe interrogatum effe , tis hi Jachbarones Latine boni bomines vocantur ;
quid de eodem judicio fentiret , quoniam , ut & poft Comitem , & Rachimburgios five Sca-
verba habent , quidam dicant nullius effe au- binos , hoc eft , judices collocantur . Formula
&oritatis five credulitatis judicium , quod fieriJudicii a Cangio Gloffar. Tom. I. pag. 583. cita-
foleat per aquam calidam , five frigidam , ne- ta: Ibique refidebant in placito N. Comes, & ibife-
que per ferrum calidum , fed adinventiones fint debant de judicibus N. N. Ibique refidebant cum
humani arbitrii , in quibus fæpiffime per malefi eis de bonis hominibus N. N. Pronunciationis
cia falfitas locum obtineat veritatis , & ideo cre-
formula ibidem ; Et nos qui fuperius N. Comes ,
denda effe non debeant . In Refponfione quidem cum memoratis judicibus bonis hominibus ....
Hincmarus objectiones has refutare , & judi- judicavimus . Appendix ad Form , Marculfi
cia ejufmodi S. Scripturæ conformia effe often- cap. LI. Non minima , fed maxima vertitur di-
dere conatur . Sed argumenta , quibus utitur , fcordia inter illum & illum . Venientes in loco
debilia effe , lector ingenio & judicio præditus illo , ante bonos homines , repetebat ipfe ille in
facile agnofcet . Unde Sylvefter PP. II. recte caufa fua vel conjugis fuæ illius adverfus i-
ad Lambertum Epifcopum Moguntinum re- pfum lui .... Exinde taliter ab ipfis bonis ho-
fcripfit: Ferri candentis vel aquæ ferventis exas minibus fuit judicatum &c.
minatione confeffionem extorqueri a quolibet facri (4 ) Pofuerit. ) Ponere hic ufurpatur pro li-
non cenfuerunt Canones : & quod fanctorum pa gare feu in cuftodiam dare . Simili modo Ger-
trum documento fancitum non eft , fuperftitiofa mani dicunt , einen fetzen , vel , ut fupra alle-
adinventione non eft præfumendum . Plura non 2gavimus ad Tit. XXXV . leg. 1. poffen .
congerimus . Videri ea poflunt in Gloffogra- (5 ) Mallebergiis . ) H. e. conventibus judi
phis , Lindenbrogio & Cangio , ut & in Pi- cialibus . Vide fupra ad Tit. II. leg. 1. nota-
thæi & Bignonii Notis ad Legis noftræ locum ta . Editio Lindenbrogiana non male in Lege
præfentem . noftra addit , Mallobergium efle plebem que ad
( 1 ) Juratores . ) Vide quæ ad Tit . LI. leg. unum mallum convenire folet.
3. dicta funt. ( 6 ) Plus quam tres effe non debent . ) Ne fci-
(2 ) Ufque ad Leudem permanet . ) Sive ad licet multitudo Legisperitorum differentibus
compofitionem integri hominis ' qua nempe fententiis judices turbet . Tres homines qui fu-
integer homo redimitur , pra in Titulo de Reipus ( qui XLVII. eft ) 1e-
( 3 ) Sagbaronem . ) Sagbaro lege fequenti Sa- quiruntur , etiam Sachbarones effe videntur .
sebaro & leg. 4. Sachibaro fcribitur . In Mss.
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
TITULUS LVIII.
De corporibus expoliatis ( 1 ) .
I. I quis corpus occifi hominis > ante-
S'quam in terram mittatur
, expo-
liaverit , ( MALB. Cheo mofida ) ( 2 ) , MMD.
den. qui faciunt folid. LXII . & dimidium
culpabilis judicetur . Et antiqua lege ( 3 ) ,
corpus jam fepultum exfodierit ? & ex-
poliaverit , wargus ( 4 ) fit ufque in diem ,
qua cum parentibus ( 5 ) ipfius defuncti con-
venerit , & ipfi pro eo rogent , ut inter ho-
mines liceat ei accedere ; & quicunque an-
Tom. II.
* Al. addunt ; in furtum : al . per furtum .
( 1 ) De corporibus expoliatis . ) Corpus hic pro
cadavere five homine mortuo fumitur . Leges
Romanas de violatione fepulcrorum & fpo-
liatione mortuorum agentes , longo ordine re-
cenfet Bignonius ad h. 1.
(2 ) Cheo Mofida . ) Legendum , ut fupra ad
Tit. XVII. leg. 1. clare fatis oftendimus , chreo-
mordo , quod fignificat hominem mortuum five
cadaver exfpoliaverit .
( 3 ) Antiqua lege . ) Nota Titulum XVII . ubi
hæc extant , antiquam legem a Clodoveo hujus
Tituli auctore vocari .
( 4 ) Wargus . ) Gloffe interlineares Thuani :
dejeaus . Lex Ripuariorum Tit. LXXXV . War-
gus fit , boc eft , expulfus . Ita & Codices Guel-
terbytanus & Gothanus præferunt . Sidonius
Apollinaris lib. I. Epift. 4. Fæminam quamfor-
te Vargorum ( hoc enim nomine indigenas latrun-
culos nuncupant ) fuperventus abftraxerat . Hier.
Vignierius in Alfaticis pag. 128. Alienigena ,
id eft, Warganei , qui manferint in banno , da
bunt Comiti 4. denarios . Anglo- Dani illi , qui
feculo duodecimo Conftantinopolin profuge-
rant , atque ob fortitudinis laudem cuftodiam
palatii , & thefaurorum imperialium ibi profe
& pofteris fuis meruerant , waringi , varingi ,
weringi , & Græce Bayyor , hoc eft , extorres
vel exfules , ut Ordericus Vitalis lib. IV. pag.
508. habet , dicti funt . Videantur de iis Scri-
ptores Byzantini , & præterea Willelmus Mal-
mesburienfis lib. II. c. 13. Saxo-Grammaticus
lib. XII. Villeharduinus & notæ ad eum Can-
gii . Anglo-Saxones littera r paullifper trans-
pofita pro wargo vulgo wraca dixere . Ben-
fonio in Vocabulario Anglo-Saxonico wrecca ,
wreccea & wræcca vel wraccea eft exful , mifer ;
wracfull , laboriofus; wræcfullif, exfilium ; wrac
nian , peregrinari ; wracao , exfilii locus . Ra-
dix non eft Latinorum vagus , ut Wendelinus
putat , fed noftrum werffen , jacere , ejicere ?
quod olim & wergen enunciatum fuiffe debuit ,
Wargus itaque proprie eft ejectus , exful . Quia
autem hoc modo ejecti olim plerumque , ut vi-
tam fuftentarent , latrociniis fe dedebant , hinc
& wargus pro latrone in ufum venit , de quo
alibi agimus .
(5 ) Parentibus . ) hoc eft , confanguineis .
(6 ) Panem . ) Victum quemcunque . Sic et
iam fub panis quotidiani nomine in Oratione
Dominica omnia ad vitam fuftentandam necef-
faria intelliguntur ; & lechem apud Hebræos
panem non folum , fed & alimenta quævis de-
notat . Græcum eros eodem modo adhibitum
reperitur . Marcus Aurelius lib. IV. Apres
εν έχει , Φησιν , καὶ ἐμμένῳ τῷ λόγῳ Aulus
Gellius lib. IX. cap. 9 , ( Aliqua hic deeffe vi-
dentur . N. C. ) Qui autem adminiftrat femen
Jeminanti , & panem ad manducandumpræftabit .
Uti autem a potus fit potagium , & a vino vi-
tea ei aut panem ( 6 ) , aut hofpitale ( 7 ) ,
five uxor fua , five proxima , ei dederit
DC. den. qui faciunt fol. xv. culpabilis ju-
dicetur . Tandem auctor ex fcelere qui hoc
admififfe probatur , ( MALB, Thurnicale )
( 8 ) , VIIIM. den, qui faciunt fol, cc. culpa-
bilis judicetur .
II. Si quis hominem mortuum , fuper al-
terum in petra aut in naufo ** ( 9 ) , mi-
ferit ( 10) , ( MALB, Idulgus ) ( 11) , fol,
xxxv. culpabilis judicetur .
III. Si quis tombam *** ( 12 ) , fuper mor,
tuum hominem exfpoliaverit , ( MALB. Tur
I 2 nicha-
** Al. Nancho . *** Al . Tomolam.
nagium , ita & a panis formatum exftitit pana-
gium pro vietu . Hinc vero compofitum factum
eft apanagium , & Gall. apanage , quod fignifi-
cat , bona , quæ minoribus natu filiis ad pa-
nagium five ad vitæ neceffaria comparanda
conceduntur . Aliæ aliorum a Menagio al-
latæ hujus vocis derivationes , a noftra hac ,
quam & Nicotius , Stephanus & Schilterus ap-
probarunt , diverfæ , ne hilum quidem valent .
( 7 ) Hofpitale . ) Lindenbrogiana editio ha-
bet : bofpitalitatem ; quæ vox hoc fenfu etiam
Tit. LIX. leg. 1. occurrit . Hoc ultimo loco
editio Lindenbrogiana hofpitium ponit , pro quo
& hofpitale barbaris ufitatum eft . Nos inde
noftrum Spital fecimus , quo pro Xenodochio
utimur .
( 8 Turnichale . ) Leg. Turnichalt, quod fu-
pra ad Tit. XVII. leg. 2. expofuimus .
(9) In petra aut in naufo . ) Vid. fupra Tit.
XVII. leg. 4. & quæ ibi annotavimus .
( 10) Miferit . ) Mittere hic pro ponere ufur
patur . Eodem modo Tit. XVII. leg. 4. dis
ctum eft : Super alium miferit . Et Tit. XXII.
leg. 4. Cum ligaturis in aliquo loco miferit . Tit.
XXXVII. leg. 4. Si quis ... ubilibet aliquid
de furato miferit , nefciente domino . Et infra
Tit. LXIX. leg. 3. dimiferit ufurpatum eft pro
depofuerit , Lex Salica Edit. Pithoeana Tit.
LVII. leg. 3. Si quis ariftatonem , hoc eft , fa-
plum fuper mortuum miffum capulaverit . Ed-
mundus Martene de Antiquis Monachorum
Ritibus Tom. II . pag. 543. In Dedicatione Ec-
clefiæ hoc tantummodo additur , ut per omnia
altaria luminaria mittantur , Verbum inde met-
tre Galli pro ponere etiam adhibent . Dicunt
quoque mettre un habit , quemadmodum Ter
tullianus de Pallio habet ponere veftem pro in-
duere . Vid. Salmafii notas ad hunc locum pag.
369. Mets de table & Ital. melo eft ferculum ;
quafi dicas miſſum vel pofitum in menfam , ut
edatur .
(11 ) Idulgus . ) Reftituo : Ibar legut , five ibar
legit 2.
, quod eft , fupermiferit . Tatianus II. 4.
Ubar inon ; fuper eum . Et fic in omnibus Glof-
fariis noftris hæc præpofitio fcribitur , Aliquan-
do & upar invenitur . U fere ut i pronunciari
notum eft . Nos hinc adhuc über dicimus . Le-
gen eſt mittere , five ponere .
(12) Tombam .) Alibi fcriptum eft tomolam
& tumulum . Tomba idem eft ac tumba , Græ-
ce tuus , & ab eo Gallorum tombe & tombeau ,
fepulcrum , prodiit Hic tamen exterior fe-
pulcri pars , five cooperculum ejus intelligi vi-
detur . Hæc enim alim pretiofe quandoque ex-
ornabantur , & , quod fures appeterent , habe-
bant . Jornandes de rebus Geticis : Noctuque fe
creto cadaver eft terra reconditum , cujus coo-
percula primum auro , fecundo argento , tertio
ferri rigore communiunt . Eodem fenfu Petrus
Cel-
 foo PACTUS LEGIS SALICE ANT IQUIOR ..
ANTIQUIOR
nichalis ) ( 1 ) , DC. den. qui faciunt fol.
xy. culpabilis judicetur .
IV. Si quis cheriftaduna ( 2 ) 9 fuper
hominem mortuum capulaverit MALB.
Mandoado ( 3 ) , aut Silave ) ( 4 ) , quod
eft porticulus ( 5 ) , fuper hominem mor-
tuum dejecerit , de unaquaque ( MALB. Chreo
Al. Ariftatonem . ** Al. Staffius.
FCellenfis Lib. V. Epift. 16. dicit : Ut evolem &
vifitem Tumbam pretiofi Martyris S. Thoma . Et
lib. VI. Epift. 12. Non folum Angli , fed & Galli
quafi ad folemnes epulas & ad fertiliffimas jubi-
lationes concurrunt ad Tumbam prædicti Sandi .
Infcriptio Chriftiana apud Gruterum 1170.4 .
Exornans rutilum pretiofo marmore tumbum ,
In quo pofcentes mira fuperna vident .
(1 ) Turnichalis . ) Leg. Turnichalt , ut ante .
( 2 ) Cheriftaduna . ) Reliquæ omnes editiones
& manufcripta ariftatonem præferunt , de quo
fupra ad Tit . XVII . leg. 5. Wendelinus & Can-
gius ex hac voce 'Cheriftatuna corruptum effe
ftatuunt . Nec refragor . Quid , fi autem Che-
riftadung contractum effet ex Chrift ftatung , ut
indicaretur Chrifti ftatua , hoc eft , fignum cru-
cis Chrifti ? Hoc enim > more ab antiquo ad
nos deriyato , adhuc fepulcris ex ligno fabri-
catum communiter imponitur . Statue autem
vocem in ftatuna mutatam aliquando fuiffe ,
indicat ejus diminutivum ftatuncula , pro icun
cula veteribus adhibitum . Fraginentum Petro
nii Tragurianum : Ita ex hac maſſa fabri Juftu
lerunt & fecerunt catilla paropfides , ftatun-
cula &c. Gregorius Turonenfis lib. I. cap. 5.
Hic ( Chus ) primus ftatunculam adorandam dia-
boli inftigatione conftituit ,
(3 ) Mandoado . ) Ego hoc ipfo Germanice
reddita puto verba hominem mortuum . Man
enim denotat hominem Gloffa 1 Keronis : Ho-
mo man . Hominis > mannes . Hominum , man-
no Hominibus mannum . Breviarium rerum
fifcal. Caroli M. pag. 321. Et eft unus manus ,
qui arat annis fingulis jurnales VIIII. feminat ,
introducit . Ubi unus manus idem eft ac ein
man five bomo quidam . Et fequens doado , Sa
xonibus dode , Germanis fuperioribus toter ,
mortuum defignat . Kero : Mortuum , totan . Hoc
autem non intellexere Legis Salica Emenda-
tores pofteriores , qui ex Gloffa mandoado vo-
cem mandualem fecerunt . Ita enim editio Lin
denbrogiana & Pithoeana : Si quis ariftatonem ,
hoc eft faplum fuper mortuum miffum capula
verit , aut mandualem , quod eft fructura , five
Selave , qui eft ponticulus &c. Ubi nota fructu
ram fumi pro cancello , atque ita non a true
re Latinorum , fed a Germanico fricken , in-
nectere , implicare , derivatum . Glofla apud
Pithoeum mandualem exponit cancellum , qui
defuper tumulum ftat . Unde apparet de pallio
hic exponi non poffe . Notandum autem , no-
bis mantel non folum dici pallium , fed etiam
omne id quod aliud quid circumdat . Ita man
tel des fchles eft murus arcis ; mantel des ca-
mins eft ftructura , quæ camini focum circum-
dat . Mandel inde vocamus mergitum metas ,
quæ meffis tempore in agris eriguntur ; quia
fcilicet una mergite erecta reliqua circum ean-
dem ftatuuntur . In Germania fuperiori , ubi
mergites paullo craffiores fiunt , quindecim me-
tam ejufmodi conftituunt , unde ibi vox man-
del etiam pro quindecim dicitur . In Saxonia
veio viginti mergites metam conficiunt , quæ
Aige , hoc eft , ftatio vocatur ; quia mergites
erecta in ea ftant . Unde apud Saxones etiam
fiege vulgo viginti fignificat .
(4 ) Silave . ) In edit. Lindenbr. & Pith . Se-
***
burgio ) ( 6 ) , DC. den. qui faciunt fo
lid. xv. culpabilis judicetur .
V. Si quis bafilicam ( 7 ) fuper hominem
mortuum expoliaverit , ( MALB. Chre ottar-
fine ) ( 8 ) , MCC . den. qui faciunt fol . xxx.
culpabilis judicetur , excepto capitale & de
latura .
TI-
*** Al. Chreobardio.
lave , in Ms. Guelferbytano falive ; in alio Co-
dice Sillabe (cribitur . Pithoeus a feule , colu-
mna , deflectendum ; Wendelinus quafiparvam
Salam dictum putat . Sed exponitur mox por-
ticulus , qualem nos laube , Sax. loeve dici-
mus . Veteres craffius etiam aliquando louba
exprimebant . Gloffa Mss . Florentina : Umbra-
culum , louba . Eadem & Gloffarium Ms. Lin-
denbrogianum habet . Papias : Tempes , laubia
vulgo dicitur . Placitum Ludovici Imp. anni
904. apud Ughellum Tom . I. pag. 851. pera-
tum dicitur in palatio , quod eftfundatum jux-
ta bafilica beatiffimi Principis Apoftolorum in
laubia magiore ipfius Palatii . Fulcuinus de Ge-
ftis Abb. Lobienfium cap. 1. Obumbraculum ad
temperandum folis aftum , quod Lobiam vocant .
Et paullo poft : Teutones adftipulare videntur :
nam locus ille eorum lingua Lobach dicitur ; &
Lo quidem vocant obumbrationem nemorum, Bach
autem rivum: quæ duo fi componantur , faciunt
umbraculi rivum .Quia autem umbracula hu-
jufmodi primitus ex viridibus ramis fiebant
inde a foliis quæ nobis laub , nomen accepe-
runt . Præcedens fil , fel , vel fal mihi idem
videtur ac noftrum fele , anima . Keronis Glof-
fx : Animam , fela . Animas , felo . Dani ani-
mam fiel, Belga fiele , Angli foule , Anglo-Sa-
xonesfaul , fawl , fawal , fawel , & veteres Go-
thi faiwala vocant . Vid. Junji Gloffar. Gothi-
cum pag. 288. Si igitur componas fel vel fiel
& lave, prodibit felave & filave , & porticulum
vel tegmen anime five defuncti , hoc eft , ædi
culam fuper fepulturam alicujus conſtructam ,
denotabit .
(5 ) Porticulus . ) Minor porticus , ædicula
fuper fepulcrum alicujus . Engelhufii Voca-
bularium Ms. Likhus , porticus . Editiones Lind,
& Pith. nec non duo Mss. Guelferbytana ers
ronee ponticulus hic pofuere .
(6 ) Chreo burgio . Aliud exemplar Herol-
dinum habuit : cbreobardio ; pro quo tamen
chreoburgio reftituendum puto . Bergen enim
eft condere , recondere , occultare , tegere . Et
inde burg proprie reconditorium vel tegmen .
Sic Chreoburgio yerbotenus erit hominis mortui
reconditorium feu tegmen . Noftrum yero burg
etiam de fepulcro ufitatum fuifle , docent
nos Gloffe Lipfianæ his verbis : Burgisli , fe-
pulchrum , quafi tegmen kominum operculum.
( 7 ) Bafilicam . ) Editio Lindenbr. & Pithoea-
na hic legit : Si quis domym in modum Bafili-
ce factam fuper hominem mortuum expoliaverit.
Unde elucefcit , bafilicas appellatas effe ædicu-
las quafdam , quas Franci veteres Magnatum
tum lis imponebant , quod formam bafilica-
rum feu ædium facrarum referrent . Talis ædi-
cula fuit fortaffis , quæ fuper fepulcrum S.
Martini exftructa primitus fuit cellula , a Per-
petuo deinde Epifcopo Turonenfi in Bafili-
cam fplendidam mutata , indice Gregorio Tu-
ronenfi lib. II. cap. 14. Idem Gregorius de Glo-
ria Confefforum cap. 51. meminit bafilice fe-
pulchri S. Severini . In Formulis Andegavenfi-
bus frequenter bafilica fan&i illius , bafilica do-
mni illius &c. nominantur , in quibus placita
habita fuiffe apparet .
( 8 ) Chreottarfino . ) Leg. chrco karchino ; itą
bo-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . [ OL

TITULUS LIX.
De defpectionibus ( 1 ) .
I. I quis ad Mallum venire difpexerit
S'aut quod ei Rathimburgiis fuerat in-
dicatum adimplere noluerit , fi nec de com-
pofitione , nec ad Eneum , nec de ulla le-
ge fidem facere voluerit , tunc ad Regis præ-
fentiam ipfe manniri debet , & ibidem cum
duodecim teftibus ire debet , qui per fingu-
la placita jurati dicant , quod ibidem fuif
fent ubi Rathiburgii ei indicaverunt > ut
ad neum ambularet , aut per compofitio
nem fidem faceret , & ille difpexerit . Ite-
rum alii tres jurare debent , quod ibidem
fuiffent , poft illam diem , quo ei Rathen-
burgii indicaverunt , aut per Eneum , aut
per compofitiones ( 2 ) fe educeret : hoc eft ,
de illa die in quadraginta noctes in Mallo-
bergo iterum folem collocaverit & nulla-
tenus legem voluerit implere . Tunc eum
debent mannire ante Regem in XIIII . no-
tes ; & tria teftimonia jurando dicant
quod eum manniffet ; & fi nec tunc vene-
rit , ifta omnia novem teftimonia jurati di-
cant ficut fuperius diximus . Similiter illa
die fi non venerit , collocent ei folem ite-
rum , & illa tria teftimonia quæ ibidem fue-
rint ubi collocaverit folem . Tunc cum ifta
&
omnia impleverit , qui eum admallat
ille qui admallatur ad nullum placitum ve
nerit , & pro lege fe educere noluerit , tunc
Rex , ad quem mannitus eft , extra fermo-
Tom. II.
nem ponet ( 3 ) , & ita ille culpabilis , &
res fuæ erunt in fifco ? aut ejus cui fifcus
dare voluerit ; & quicumque ei aut panem
dederit aut in hofpitalitatem collegerit ,
five fit uxor fua , aut proxima ( 4 ) , DC.
den. qui faciunt fol. xv. culpabilis judice-
tur , donec omnia fecundum legem , ea quæ
illi injuncta fint , componat .
II. Si quis alterum in Mallo per legem
vicerit , & is fidem facere difpexerit , aut
pretium folvere , tunc Rathinburgii eum de-
bent attendere , fecundum legem qualis cau-
fa effe videtur & ille qui eum mallavit
ad cafam fuam , ei nuntiare debet pretium
aur debitum ; & fi tunc ei fatisfacere no-
luerit , tunc per legem debet attendere , &
poftea Grafio ad cafam fuam invitari ut
quod lex eft , is de caufa & rebus fuis fe-
cundum legem referat .
TITULUS LX.
De Rathinburgiis ( 5 ) .
I. I
STcere Rath
quisin inbu
Mall rgii legem volueritcum
di-
eber go refidentes
caufam inter duos difcufferint , deber eis qui
caufam requirit dicere : Dicite nobis Legem
Salicam . Si illi tunc noluerint dicere , tunc
iterum qui caufam requirit , dicit : Vos ten-
gano , ut mihi & ifto legem dicatis . Bis
aut tertio hoc debet facere . Si vero illi no-
luerint dicere , tunc qui caufam repetit debet
dicere : Ego vobis tangano ( 6 ) ufque quo
I 3 mihi

bominis demortui bafilica Germanice nomina- dinghe uch : Ego vos interpello . Nec multum
tur . Chreo enim cadaver aut hominem demor- ideo abit a Pithoeo qui tangano pro adjuro
tuum effe , fupra oftendimus . Karchino eft no- admittit . Melius quadrat vetus verbum tigan ,
ftrum kirche , rufticis Thuringis kerche , Sa- quod & thingan fcriptum fuiffe Mylius in Ar-
xon. kerke & paullo craffius pronunciatum kar chæologo Teutone afferit . Gloffa Keronis : Pe-
ke, nupra , dominica ædes , bafilica . Egimus tat , dike . Petierit , dikit . Petierit , digi . Peti-
hac de voce fufius differtatione peculiari Bi- tio , digi. Petitionis , dikii . Otfridus lib. I. cap. ·
bliothecæ Hift. Philolog. Theologica , quæ Bre- 4. Vuarun thiggenti ; erant orantes five ora
mæ imprimitur , inferta . Quæ maxime Reve- bant . Id. lib. V. cap. 16. Thar ir zi mir es
rendus Diecmannus oppofuit , ingeniofa funt ; thigget ; quando a me id petieritis . Colloquium
noftra tamen necdum improbare poffumus . Chrifti cum Samaritana verf. 41. Herro , ib ti-
( 1 ) De defpectionibus . ) h. e. de contemtu cho ze dir; Domine , oro ad te . Suecis adhuc
judicii vel contumacia . Difpicere in hac ipfa tiggia eft emendicare , tiggare , mendicus , &
lege , contemnere . Tiggebroedere , fratres mendicantes , vulgo Bet
(2 ) Aut per aneum aut per compofitiones . ) telmoenche . Ab hoc igitur thiggan vel tingan
Leg. ut per aneum aut per compofitionem. aut tengan vel craffius pronunciato tangan for-
(3 )Extrafermonem ponet. ) InfraTit. LXXVI. matum eft tanganare , rogare , orare , precari ,
leg. 1. Rex , ad quem mannitum eft , eum extra fupplicare . Et ego vos tangano idem eft , ac
fermonem fuum ponat . Supra Tit . XIV. leg. s. ego vos precor . A verbo hoc in fupplicationi-
occurrit puella , quæ in verbo Regis eft . Ser- bus folenni porro formatum fuit , nomen tan-
mo autem hic & verbum , tuitionem , defen- ganum pro oratione , præfatione aut benevolen-
fionem aut mundebur ium fignificat . Vide tiæ captione ufitatum . Lex Ripuar. Tit. XXX .
fupra ad Tit. XIV . leg. 5. notata . leg. 1. Dominus ejus pro eo fervo ) interroga-
(4 ) Proxima . ) Amica , confanguinea . Nota tus , refpondeat & fine tangano loquatur & di-
funt verba Legis Diliges proximum tuum &c. cat . Eadem Lex Tit. LVIII. leg. 20. Servi
Pro confanguineo Leg. Burgund . Tit. XXXVI. autem Ecclefiarum , non per actores , fed ipfi pro
Occurrit in verbis : Pretium ei , qui eft proxi- femetipfis in judicio refpondeant & facramento
mus mulieri , quam adulteravit ... cogatur ex- abfque tangano conjurent . Porro Tit. LIX. leg.
folvere , Recurrit eodem fenfu Legis Sal. Tit. 8. Quia dum interpellatur , refpondeat ad inter-
LXV. rogationes fine tangano loquatur & dicat :
( 5 ) De Rathinburgiis . ) Lege Rachinburgiis , Non malo ordine , fed per teftamentum hoc teneo .
ut ad Tit. LIII. leg. 3. demonftratum eft : ubi Præfamen autem hic per tanganum indicari
& fignificatio vocis expofita . ex Saxonum dialecto coniicimus , quibus inde
( 6 ) Tangano . ) Sic & duo Codices Guelfer betengen eft incipere , moliri ; quia plerumque
bytani : tertius vetuftior habet tangono . Wen- res quafcunque ab oratione incipere folemus .
delinus putat , idem effe , ac Belgicum Ick be- Quamquam , ut verum fatear nec hæc mea
con-
 102 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
mihi Legem dicatis Salicam . Tunc feptem
de illis Rathenburgiis , collocato fole , Ix.
folid. culpabilis unufquifque judicetur . Quod
nec fic legem dicere voluerint nec folve-
e , nec fidem facere , tunc folem illis ite-
rum collocet , & fic poftea xv, folidis unuf-
quifque culpabilis judicetur . Si vero Rathin-
burgii non fecundum Legem judicaverunt
Salicam , his , contra quos fententiam dede-
runt , folidos xv. folvant ,
II. Si vero Rathenburgii illi legem di-
xerint , & ille , contra quem dixerunt , eis
contradicat , & hoc fuftinere noluerit ; cos
enim contra legem judicaffe fibi putat ; &
id comprobare non poterit , unicuique de
conjectura hic mihi fatisfacit . In re dubia ita-
que aliam propono , quæ præ ceteris mihi pla
cet. Habemus nos Saxones vocem tange, Germ ,
zange pro forcipe vel tenaculo , unde conjicio
fuifle nobis olim quoque verbum tangen pro
tenere , detinere . Hinc Latinum tanganare ef-
fet tenere , retinere , Gall . arreter; & fubftan-
tivum tanganum in Lege Ripuaria detentio ,
captio , captura .
(1) De Chren ceude . ) Lex agit de iis , qui
publice & folemniter demonftrant , quod nil am-
plius omnino in bonis habeant , quo occifum
hominem componere poffint . Debuit hujufmo-
di homo , hanc fuam inopiam publice profite
ri modo præfcripto ; deinde domum fuam in-
trare , & pulverem ex quatuor angulis colle
tum in limine domus conftitutus trans fca-
pulas jacere in proximiorem agnatum vel co-
gnatum , & fic porro , Editiones Lind. & Pith.
nec non Codices Guelferbytani chrene cruda
& chrenchruda præferunt , atque etiam ita in
Tituli noftri lege 2. fcribitur . Goldaftus & Spel-
mannus viridem herbam interpretantur Sed
hic non de berba, fed de pulgere trans fcapu
las jacto fermo eft . Wendelinus quafi reine
keurde , five purificationis approbationem dictam
putat . Sed hoc modo Belga noftri temporis
nullatenus autem Francus ævi yetuftioris loqui
poteft . Nos exclamationem bonis cedentis ef
fe conjicimus , quæ a Saxonibus , cum quibus
vetuftiffimorum Francorum dialectum exacte
conveniffe fæpius experti fumus , profertur :
rene berute , Sæpius jam chreo pro reo vel ref,
cadaver ; & cheriftiao cheretoge pro beretog fu
pra dictum vidimus , & infra chervioburgius
ex Herbarius factus occurrit : atque ita & hic
chrene pro Sax. rene , Germ. reine , pofitum
eft , quod purum fignificat . Herut Saxonice
vacuum , ubi nihil efl , item , foras , notat. Ger-
mani berraus dicunt , Olim berutz pronuncia-
tum fuifle conjicio ex butz ejufdem fenfus
vocula , quæ inde contracta eft . Aftronomuş
in Vita Ludovici Pii fub finem narrat , Im-
peratorem hunc morientem virtute , quanta
potuerit , dixiffe bis : Hutz , butz ; quodfigni-
ficet , foras , foras . Integrum ergo chrene chru-
da, vel chrenechruta fignificat pure vel omnino
vacuum fc. eft domicilium , nihil omnino eft in-
tus . Et qui verbis proteftabatur fe omnibus
bonis cedere , re ipfa colligendo pulverem ex
quatuor angulis , eumque foras jaciens often-
debat hoc fymbolo , fe nihil amplius exinde
poffidere . Lex de cetero Chrenecrude five
ceffionis bonorum , qua , fi homicida tantum
in bonis non haberet , ut compofitionem ho-
micidii folvere poffet , agnati ejus & cognati
fucceffive eam adimplere , aut bonis etiam
cedere cogebantur , ufque dum Legi fatisfa-
feptem Rathinburgiis DC. denar. qui faciunt
folid. xv. folvar .
TITULUS LXI.
De chren ceude ( 1 ) .
I.
Stta facultate
hominem
non habuerit , & in to
unde to
tam legem impleat ; duodecim juratores da-
bit , quod nec fubtus terram , neque fupra
terram plus de facultate habeat , quam do-
navit . Et poftea debet in cafam fuam in-
trare & de quatuor angulis terræ pulve-
rem in pugno colligere & poftea in du-
ropello ( 2 ) ftare ? & intus cafam cu-
ptare
Aum effet , ab antiquiffimis temporibus apud
Germanos obtinuit . Tacitus jam dixit : Quan-
to plus propinquiorum , quo major affinium nume-
rus , eo gratiofior fenectus . Sufcipere tam inimi-
citias patris feu propinqui , quam amicitias ne-
ceffe eft . Nec implacabiles durant , Luitur etiam
bomicidium certo armentorum ac pecorum nume-
ro; recipitque fatisfactionem univerfa domus : u-
tiliter in publicum ; quia periculofiores funt ini-
micitia juxta libertatem Interim tamen fub
hujus legis rigore multi innocentes gemebant ,
& familiarum integrarum bona aliquando dif-
fipabantur , Unde Childebertus Rex Decreti
fui Cap. XVI. ftatuit : De Chrenecruda Lex ,
quam Paganorum tempore obfervabant , deinceps
nunquam valeat ; quia per ipfam cecidit multo-
rum poteftas .
(2 ) In duropello . ) Ms. unum Guelferb. in
durbio hoc eft limitare ; alterum ; in durbilo boc
eft liminare , Edit, Lindenbr. & Pith. in dur-
pilo hoc eft liminari . Gloffa Pithoeanæ In li-
minari five vestibulo , Kilianus in Etymologi-
co Belgico: Deurpel , limen , hypothyrum , lapis
liminaris , quafi dicas deur-pael . Et hæc ratio
vocis non inepta eft . Dur veteribus eft no-
ftrum thure , janua . Gaffari Gloffæ Otfridinæ ;
Duron , thuren , thor . Gloffa Lipfiane : Duiri ,
januas . Altera pars vocis pello eft Sax. pal ,
Germ. pfal , palus . Unde duropellum vel dur-
pilum eft limen five trabs liminaris , quam
nos indito fibilo die dürfchwelle & brevius die
Jchwelle vocamus . Saxones pro eo contracte
full , Angli fill , Galli feuil , Itali foglia limen
vocant . Ex quo prodiit vox inferioris Lati-
nitatis folium pro limine adhibita , maxime au-
tem pro limine Confeffionis , ad quod fubfifte-
bant , qui pietatis ergo Sanctorum fepulcra
vifitabant , quod Græci recentiores effe-
runt . Sidonius Apollinaris Lib. IV. Epift. 18.
Sic & dilecti folium Felicis honorans , Anglo-
Saxones Jul , fyl pro trabe vel columna ufurpa-
runt , unde & noftrum feale , & Saxonicum
füle venit ; quorum itaque radix etiam pal "
palus eft . Ernulfus Epifcopus Roffenfis de Ec-
clefia Roffenfi ; Debet & tres fulivas , id
est
eft , trabes magnas fupponere . Ibidem : Sci-
endum eft , quod omnes fuliva , que in pon-
te illo ponentur , tante groffitudinis debent
effe , quæ bene poffit fuftinere omnia gravia
pondera fuperjacentium plancarum & omnium
defuper tranfeuntium rerum . Spelmannus hic
notat Anglo - Saxonicum exemplar habe-
re hic fylla , ubi in Latino eft fuliva , Noftri
Saxones vocem doerfüll etiam adhibuerunt pro
palo , five columnula , quæ in januæ medio
erecta & firmata valvis utrifque in claufura
continendis infervit , eandemque jam contra-
te docffel appellant . Et veteres jam hoc fen-
fu
 •
PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR . 103

prare ( 1 ) debet , & fic de finiftra manu trans
fuas fcapulas jactare ( 2 ) fuper proximiorem
parentem ( 3 ). Quod fi jam pater , aut ma-
ter , feu frater pro ipfo folverunt , fuper foro-
rem tunc matris , aut fuper ejus filios debet
illam terram jactare ; quod fi ifti non fue-
runt , fuper tres de generatione patris &
matris , qui proximiores funt : & poftea in
camifia ( 4 ) difcinctus , difcalceatus ( 5)
palo ( 6 ) in manu fupra fepem falire (7)
ut pro medietate ( 8 ) quantum pro com-
pofitione ( 9 ) deberet , aut quantum lex
addi-

fu illam habuerunt . Gloffa Latino- Theotifcx épaules , quod a Pithoeo annotatum ufurpatur
apud Lindenbrogium : Poftes , turfule . In For- de eo , qui bonis omnibus ceffit , & nil amplius
mulis Lindenbrogianis cap. CLV. bomo aliquis poffidet .
. illas res vel illas villas ... ad integrum ( 3 ) Parentem . ) h. e. confanguineum .
conceffit confirmavit per portas oftia . Et (4 ) In camifia . ) Camifia eft interula . Paul-
dictam donationem confignavit , tradidit lus Fefti abbreviator : Supparus , veftimentum
veftivit , & per durpilum & feftucam , fibi puellarum lineum , quod & Jubucula , id eft , ca-
foras exitum , alienum , vel fpoliatum in omni- mifia dicitur . Vetus interpres Lucani ad il-
bus effe dixit , & omnia wirpivit . De limine lum verfum :
certe hic durpilum intelligi nequit , quia illud Suppara nudatos cingunt angufta lacertos ,
non adeo facile removeri poteft ; fed potius addit : Supparum eft genus veftimenti , quod vul-
de columnula illa in januæ medio erecta , ad go camisa dicitur , id eft , interula . Guibertus
quam poftes vel valve concluduntur , quæque de Novigento lib III. de Bello facro : Lineam
adeo principaliter firmanda & occludendæ in- interulam , quam nos camifiam vocamus &c. Ibid.
fervit lib. VIII. Concifam camifiam , quam fubuculam
( 1 ) Cuptare . ) Mss . duo Guelferbytana ha- dicunt . Eginhardus de Carolo Magno : Ad
bent captare atque ita & editiones ceteræ . corpus camifiam lineam & feminalibus lineis in-
Wendelinus verba intus cafam cuptare debet duebatur . Vita B. Alcuini cap. 25. Exfpoliavit
exponit ; demiffo vultu cernuo atque oculis in fe omnibus veftimentis præter fola camifia & fe¬
terram defixis aut etiam claufis , pudibundus ab moralibus . Alia exempla apud Gloffographos
aliis extra domum ftantibus avertere fua lumi- & Bignonium ad h. 1. vide . Ex camifia voce
na , illorum confpectu indigna . Kuppen , pergit , Gallorum chemife , & noftrum hempt factum
nobis derivatur a kop , demiffo vertice : & eft , quod olim & himit fcripfimus . Lex Ba-
cum pueri ludunt Apodidraskindam , is qui ob joar. Tit. VII. cap . 4. Indumenta fuper genu-
tectus fedet & cernuus kuppen dicitur : cumque , cula levarit , quod bimilzorum vocant . Ubi hi-
ut hoc faciat , jubent , fic loquuntur : kupt uch , mitzorum legendum effe nota . Gloffa Mss .
cuptate . Sed hæc , ut verum fatear , non adeo Florentina : Sagum , filz , bemetlachin . Exdem :
quadrant . Nil enim de obtecto capite aut ocu Camifile , hemitlachin . Ubi obferva Camifile di-
lis claufis lex habet . Vetuftius Ms. Guelfer- tum effe veftimentum , quod fupra interu-
bytanum , quo ante alios ufi fumus , eius ver- lam proxime induebatur . Ex camifile Galli fe-
ba fic profert ; Et fic poftea in dorfo fuper il- cerunt fuum camifole , & his nos etiam vocem
lo limitare ftare debit , & intus in cafa refpi- cammifol , ut pleraque alia veftimentorum no-
ciens , fic de fenextra mano &c. ubi ani- mina , debemus .
madvertes cuptare vel captare interpretatum (5 ) Difcinctus , difcalceatus . ) Cingulum do
effe per refpicere . Refpicere autem & circum- minationis & dignitatis fignum . Homo qui
fpicere nobis olim capen vel capfen , jam gaf- bonis ceffit hinc Pi ho notante ? Artic. 72.
fen dicitur . Teutonifta . Capen , umfien , vife Confuet. Borbon . & c. 20. Alverniæ , artic. 4.
re , circumfpicere , refpicere , luftrare . Caper , Marchiæ 64. defceint & fans boufcaux dicitur:
die al dynck befyen will , luftro . Hinc nomen Et rendre donner la ceinture & lailler les
Cappenberge caftri Weftphalia in excelfo mon- houzeaux eft bonis cedere . Apud nos , qui vi-
te fiti , quæ fedes quondam S. Godefridi Co- ta mulctandi funt , vulgo etiam difcalceati fen-
mitis Cappenbergenfis erat , in Vita hujus fan- tentiam fubeunt .
ti viri longiore , cap. 1 , mons Spectabilis expo- ( 6 ) Palo . ) Per palum hic Wendelinus &
nitur . Et vita ejufdem brevior ftatim ab ini- Cangius ligonem denotari putant , quæ Gallis
tio dicit : Cappenberga a fitus fui qualitate mons pelle : hocque ipfo indicari , ei , qui chrene-
Speculationis interpretatur . Burchard von Ho- crudam fecit , nihil amplius reftare , quam ,
henvels , Poeta nondum editus , Cant. XVII. ut oblocet fe , & fodiendo atque operando vi-
Das er anders nith en Schaffet , &um quærat . Sed nos mit dem Rocke davon
Wan das er fi kapfet an . geben , h. e. cum baculo abire dicimus pro omnia
Gaffari Gloffarium Otfridinum ; Kapfetun , gaf- Jua derelinquere , aut bonis omnibus cedere . Un-
fent, fabent . Mylius in Archæologo Teutone : de palum ego hic pro baculo craffiore , quo iti-
Kapfan Otfrido adfpicere . Gaffen Alemannis nerantes utuntur , quique nobis flock nomina-
gapen Belgis , kapen Saxonibus inferioribus . Ex tur , fumi exiftimo . Forte ipfa vox pali hic
capen itaque Franci veteres Latina terminatio- ex illa baculi contracta eft .
ne data , capere , & inde frequentativum ca- (7 ) Supra fepem falire . ) Ut indicet nempe ,
ptare fecerunt , quod refpicere , anxie circum- fores jam alii domino traditas effe .
Spicere , denotat . Inde clarum eft , pro cupta- ( 8 ) Pro medietate . ) h. e. pro fua cujufque
re in hoc Heroldino exemplari captare refti- parte .
tuendum effe . (9) Quantum pro compofitione deberet . ) Ed.
(2 ) Trans fuas fcapulas jactare . ) Reliqua Lind. & Pith. hic fcribunt diger eft . Ms. unum
editiones & Mss. ultra fuas fcapulas ponunt . Guelferb. oftendit : diriger eft , fed ita , ut me-
Indicatum autem eft hoc ritu , hominem hæc dia fyllaba ri ab eadem manu , qua primitus
peragentem omnia fua pro derelicto habere . fcripta eft , deleta , & folummodo diger eft re-
Vere enim , ut Bignonius ait , relinquimus lictum fit . Alterum Ms. ponit : quantum de
ea , a quibus oculos & anticam corporis par- compofitionem degere . Puto autem & hic , &
tem retrahimus , & pofteriora tantum often- in Heroldino exemplari pro deberet , legen-
dimus . Germani hinc dicunt etwas mit dem dum effe , deger eft . Vox deger Germanica
rücken ansehen , pro aliquid penitus derelinque eft , & apud Saxones reftat , pro fufficienter
re . A jactatione autem fuper fcapulas Gallis quantum fatis eft , ufitata . Synonymum ejus
proverbium ortum eft , Riche par deſſus les eft doegent , a taugen , Sax. doegen , valere ,
præ-
 104 PACTU LEGIS SALIC ANTIQ
S E
addicat , illi tres folvant de materna gene-
ratione : hoc & illi alii qui de paterna ge-
meratione veniunt , facere debent .
II. Si yero aliquis ex illis pauperior fue-
rit , & non habet unde integrum folvat de-
bitum , quicumque de illis plus alio habet
exfolvat , & iterum fuper illum chrene chru
da , ille qui eft pauperior , ja&tet , ut ille
totam legem folvat ; quod fi hic etiam non
habet 9 ut legem folvat & totam legem
componat , tunc illum , qui homicidium fe-
cit , tollit , qui eum in fide fua habet , &
per quatuor Mallos præfentem faciat ; & fi
eum per compofitionem aut fidem nullus
præftare , derivatum a quo & deger defcendit .
Locutio itaque illa : quantum pro compofitione
deger eft , idem fignificat ac quantum pro com-
pofitione fufficiens eft ,
Tulerit . h, e, liberaverit vel rede
merit .
( 2 ) At præfentibus temporibus . ) Hæc perio
dus Legi de chrene chruda adjecta fuit , poft-
quam Childebertus Rex eam abrogaffet .
(3 ) De Alodis . ) Si re enfere , expendere ,
aut refutare vellenus ea , quæ Jurifconfulti alii-
que viri celebres de Alodii etymologia , defi-
nitione ac natura in medium protulerunt , in-
tegri libri materia adeffet . Unde fpatii tem→
porifque ratione habita , dicemus faltem bre-
viter , quid vere & unde fit alodium . Primo
autem notandum , temporibus veterum Re-
gum Francorum duas bonorum fpecies fuiffe ,
propria nempe & fifcalia . Marculfus lib. I. c. 2.
Ille Epifcopus ... Monafterium in pago illo aut
Super Jua proprietate , aut fuper fifco nofcitur
edificaffe . Bona Afcalia erant , quæ a Rege vel
Principibus , aut etiam ab Ecclefiis cuidam
certis fub conditionibus ad vitam dabantur , &
beneficia appellabantur ; ex quibus poftea feuda
enata . Vid. Bignonii not. ad Marculf. p. 251.
feq. qui hujus diftinctionis egregia exempla
profert , quæ apud illum videnda . Propria ite-
rum diftinguebantur in alodium feu proprium
hereditate acceptum , & quæ ex comparatu feu
conquifitu provenerant , quibus adnumeraban-
tur mancipia , & præfidium five pecunia , ve-
ftes & utenfilia domus . Quæ autem ex com-
paratu enata erant , cum ad heredem per-
veniffent , etiam ad alodium referebantur
Hinc Adnunciatio Ludovici Regis : Et illo-
rum alodes de bereditate , & de conquifitu
quod de donatione noftri Senioris habueruni . Alo
dium porro vel paternum vel maternum erat
Inde apud Marculf. lib. I. c. 12. terra pater-
na & alode paterna ad diftinétione:n maternæ
nominantur . In Traditionibus Fuldenf. lib. II.
Emhildis Abbatiffa donat propria bereditatis
fue terram in diverfis vide icet locis tam de
paterno , quam de materno jure ad fe pertinen-
tem . Alibi frequenter paternum & maternum
alode . Alodii etiam pars erat terra Salica , quæ
fpeciale quoddam jus habebat affixum , ut paullo
poft videbimus . Alodium autem Latine in Le-
ge noftra bereditatem vocari clarum eft . Sic
& apud Reginonem ad an. 777. fcribitur : Sa-
cramenta fecundum confuetudinem dederunt , ut
perderent ingenuitatem & omnem hereditatem
nifi confervarent fufceptam Chriftianitatem . An-
nales Fuldenfes , eandem rem referentes , pro
bereditate hic proprietatem ponunt . Ibi , in-
quit , Saxones baptifati ingenuitatem & omnem
proprietatem fuam , fecundum morem gentis , ab-
dicantes , regi tradiderunt &c. Et hereditatem
autem & proprietatem hanc veteres Aunales
.
U IOR
fuorum tulerit ( 1 ) , hoc eft , eum redimat ,
aut pro eo perfolvit , tunc de vita com-
ponat ,
III. At præfentibus temporibus ( 2 ) , fi
de fuis propriis rebus non habuerit unde
tranffolvere aut fe de lege defenfare poffit ,
omnis caufa fuperius comprehenfa ad caput
fuum pertiner obfervare ,
TITULUS LXII.
De alodis ( 3 ).
I. SI quis mortuus fuerit &
filios
Loifeliani alodum notanter vocant , ut tribus
vocabulis unam rem denotari intelligas . Ver-
ba eorum funt : Ibi multitudo Saxonum bapti-
Jati funt , & fecundum morem illorum " omnem
ingenuitatem & alodum manibus dultum fece-
runt , fi amplius mutaffent &c. Eadem fere ver-
ba Annales Bertiniani habent . Egolifmenfis
vero in Vita Caroli M. rem his verbis nar-
rat : lbi multitude Saxonum baptizata eft , & ‫من‬
fecundum morem illorum omnem ingenuitatem il-
lorum alodem manibus gurpierunt , fi amplius
mutaffent . Epift. Johannis PP. VIII . Proprie-
tates Bofonis Engeltrudis , quas vos alodium
dicitis , filiabus eorum heredibus reftituantur . In
legibus Alamannorum cap. LVII. alodium hoc
terra patris , vel , ut alii Codices habent , pa-
ternica , in Lege vero Ripuariorum Tit. LVI.
leg. 4. hereditas aviatica dicitur . Lindenbro-
gius Scholiaftis Ms. in Terentii Hecyram
verba citat , qui fructum , quem Lemni uxoris
reddunt prædia , interpretatur : Prædio , id eft ,
alode , alodium . Gloffa veteres apud eundemn
Lindenbrogium : Allodium , id eft , prædium-
Eadem ibidem : Allodium dicitur bereditas ,
quam vendere vel donare poffum , ut mea pro-
pria . Leges Longobardorum lib. II. Tit. VIII .
leg. 9. Si prædium , id eft , alodium , habuerit ,
pfum in fifcum Regis recipiatur . Lex Bajoa-
rior m Tit. II. c. 1. §. 3. Ut nullus Bajuarius
alcd m aut vitam fine capitali crimine perdat
id eft , fi aut in necem Ducis confiliatus fuerit ,
aut nimicos in provinciam invitaverit , aut ci-
vitatem capere ab extraneis machinaverit > ‫من‬
exinde probatus inventus fuerit , tanc in Ducis
ht poteftate vita ipfius & omnes res ejus & pa-
trimonium . Ubi vides alodium res & patrimo-
nim vocari . Gaufridus Vindocinenfis Epift.
lib. I. Epift. 2. Anteceffores monafterium funda-
verunt , B. Petro in patrimonium & alodem
proprium cum rebus ad ipfum pertinentibus ob-
tulerunt . Alia exempla Gloffographi fuppedi-
tabunt . Nos ex his concludimus alodium fe-
cundum veterum fententiam effe poffeffionem
five prædium proprium a parentibus per baredi
tatem acceptum , ab omni fervitio liberum nul-
tiufque juzi obnoxium , quod ad heredes libere
fine contradictione Principis tranfit . Is autem
qui alodium poffidebat , poffeffor dicebatur ,
vid. fupra Tit. XLIV. leg. 15. ) Germanice
otelman five , ut nunc dicimus , edelman , a
veteri nempe voce ot fcilicet , poffeffio , de qua
plura in magno opere Etymologico fub voce
Adel in medium proferemus . Gregorius Tu-
ron. lib. III. de Miraculis S. Martini cap. 23 .
Erant enim ingenui & poffeffionem propriam pof
fidentes . Ab eodem ot , poffeffio , & alt , Sa-
xonibus al , ale , vetus , formatur alod , alo-
dium , & veterem , avitamque poffeffionem vel
proprietatem denotat . Reliquæ hujus vocis ra-
tiones apud Lindenbrogium , Pithoeum , Wen-
de-
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 105

filios ( 1 ) non dimiferit , fi pater aut ma- IV. Si vero foror matris non fuerit , fic
ver fuperftites fuerint , in ipfam hereditatem foror patris in hereditate fuccedat .
fuccedant . V. Et poftea fic de illis generationibus ,
II. Si pater & mater non fuperfuerint , quicumque proximior fuerit , ipfi in hære
& fratrem aut fororem dimiferit , in hereditate fuccedant , qui ex paterno genere ve-
niunt .
ditatem ipfi fuccedant .
III. Si ifti non fuerint tunc foror ma- VI. DE TERRA VERO SALICA ( 2 ) IN
tris in hereditate fuccedat , MULIEREM NULLA PORTIO HEREDITATIS
TRAN

delinum & Cangium in Gloffariis , Stephanum liland nil aliud effe quam terram , que ad fa-
Pafchierium in Difquifit. Francic. lib. II . c. 15. lam five domum curtis præcipuam pertinet . La-
Galandum in Libello contre le FranceAllen fine tinum itaque nomen Salicus hic non a Fran-
nomine editum p. 22.fq. Oliv. Vredium Flan- cis Saliis , fed a Germanico fala , domus , for-
driæ Ethnica Cap. XX. Martinium in Etymo- marum eft . Donatio Caroli M. Ecclefia Ti-
logico , Bignonium ad Form. Marculfi pag. 273 . gurine facta , quam Pithoeus & Lindenbrogius
Skinnerum in Etymologico Anglicano , Schil- adducunt : Atque infuper in Honica duos man-
terum Praxeos Juris Rom. in foro Germanico fos dimidium , præter Salicam terram , de no-
Tom. II. Exerc. ad ff. XVI . §. 84. aliofque plu- fra propria manu infuam manum , utjuftum eft ,
res prolata , neque regulis recta derivationis , percepit . Charta in Goldafti Alemann. Tom.
neque fenfui vocis genuino conformes funt . II. n. 28. Statuimus inter nos , ut .. , decimam
De alodiis nuper & Chriftianus Thomafius Ju- · concederemus hoc eft in Mechingen fimul
rifconfultus celeberrimus erudite egit in Sele- cum Salica terra & hobis : & in Goldabum de
tis Capitibus Juris Feudalis Germanici Au- Salica terra fimul cum illa hoba , quæ illi adja
ctori veteri de Beneficiis præmiffis ; ubi tamen cet . Alia Charta ibidem num. 74. Et ille a
miror cap. XVI. erroris incufari , qui alo- nobis accipiat in beneficium in tempus vitæfuæ ,
dium bona paterna vel aviatica denotare fta- quod habemus in Maingas , excepta Salica terra
tuunt ; cum vox ipfa hunc fenfum nobis fug- nifi IV. jugera ex ipfa . Traditiones Fuldenfes
gerat , & tot auctorum teftimonia adfint . Si lib. III. 28, Centum quinquaginta terra Jalica
bona aliter quam per hereditatem acquifita & ecclefiam cum omni decimatione ad eam per-
alodium vocantur , hoc abufive paullifper fa- tinentem . Traditio Ms. Henrici Sancti ad mo-
&tum eft. nafterium Fuldenfe : Cum omni utilitate , que
( 1 ) Filios . ) Filii vox hic pro liberis , filiis pertinet ad eum locum , mancipiis , bubis , terra
nempe & filiabus ponitur . Et Lex Ripuario- Jalica , pratis , pafcuis , molendinis &c. Alia Tra-
rum verba, fi quis filios non dimiferit , ita pro- ditio Fuldenfis Ms. Dedit illi beneficium , quod
fert : Si quis abfque liberis defunctus fuerit . pradicta tenuit Acela , excipiens unam curtem
Filiæ enim omnino , filiis non exiftentibus Mulinbufen vocatam , ejus fcilicet terram fali-
alodiorum heredes erant , exceptis faltem ter- cam , cum triginta tribus hubis , Vetus Catalo-
ris , ad domum five curtem defuncti pertinen gus Ms. redituum Abbatia Fuldenfis : Et in
tibus , quæ mafculis folummodo obveniebant , Ifinesheim terra falice agri CXXII. manfi cen-
ut mox videbimus . Paullo ante attulimus lo- fuales XXVII, vinea manfuales XII. alie IV.
cum ex Epiftola Johannis VIII. Papæ , qua . In Medebach manfi cenfuales VI. & dimi
vult alodia reftitui Bofonis & Engeltrudis filia dia cenfualis VIII. terra falice LVII. Agro-
bus & heredibus . Gregorius Turonenfis lib. rum in Chaltebach terræ falica in uno campo
VII. cap. 40. de uxore Mummoli : Mulieri nil LXXX. agri , in alio XC. in tertio XL. Manfi
amplius , quam ea , que de parentibus habuerat , cenfuales XVII. vinearum agri X. Ex quibus
relinquens . Speciatim filiæ ex hereditate ve- fimul videmus , falicam terram cenfui non fub-
ftimenta matris , pecuniam , & mancipia reci fuiffe ; quæ fcilicet alodii pars erat . Diverfæ
piebant fecundum Legem Angl. & Werino autem in curte domus cum effent , ex quæ
rum , cujus Titulo VI. de alodibus Lege I. di- ad principem ædem pertinebant , etiam falica
citur : Hereditatem defuncti filius non filia fufci- dicebantur . Exemplum præbet Charta apud
piat : Și filium non habuit , qui defunctus eft > Goldaftum num. 74. ubi legitur : Tam marchis,
ad filiam pecunia mancipia ; terra vero ad quam ædificiis ( excepta domofalica curtilibus ,
proximumpaterna generationis confanguineum per terris , pratis &c. Decima domui herili adha-
tineat . Lex familiæ apud Burchardum Wor- rentes etiam falice audiebant . Ita decima fa-
matienfem Si ex familia vir aliquis & uxor lica occurrit in defcriptione hubarum ad cu-
ejus obierint & filium cum filia reliquerint , fi riam Furde pertinentium apud Freherum in
lius bæreditatem fervilis terræ recipiat , filia Originibus Palatinis . Charta Henrici II. Imp.
autem veftimenta matris & pecuniam operatam de anno 1003. in Zyllefii Defenfione Mona-
recipiat . fterii S. Maximini : De Ecclefiis vero de o-
(2 ) Deterra falica . ) Ms. Guelferbytanum Sa- mnibus per totam abbatiamfalicis decimationibus ,
ligam præfert . Pithoeus indicari putat terram , nulli omnino beneficium aliquod concedi permitti-
que hoftibus deviais Regi militibufque Saliis for- mus &c. Conradi Imp. Charta de anno 1026.
te obtigit . Ejufdem fententiæ fuit & Rhena ibidem : Relictis videlicet illis & fpecialiter de-
nus & Lindenbrogius . Wendelinus interpre legatis quibufdam curtibus & villis ac Ecclefiis
tatur , fundum vel prædium quod Salicus pve no omnibus ubicunque in S. Maximini prædio jacen-
bilis liber homo poffidet . Gloffa Mss. Flo- tibus , cum cunctis falicis decimationibus , unde
renting: Terra falica , felilant . Gloffarium ve- neceffaria tantummodo fuis deberent procurarefra-
tus Ms. , quod Lindenbrogiani nomine fæpius tribus &c. Ibidem in Diplomate Henrici III.
citavimus : Curtis , felehoff. Cum autem boff Imp. de anno 1044. legitur : Et omnes falicas
nobis fit ambitus , circuitus , five quicquid a- decimationes , quas in ufus hofpitum , peregrino-
liud incingit & concludit ( ut der hoff um den rum ac pauperum deftinamus . Eadem locutio
Mond ) inde felehoff verbotenus erit ambitus & in alio Henrici III. diplomate de anno 1056.
fala five domus villica . Sal enim domum cur- occurrit . Terra vero Salica apud Marculfum
tis præcipuam denotare fupra ad Tit. XIX. leg. terra paterna , & in Lege Ripuariorum aviati
7. fufe oftendimus . Et Salbuch eft curtis five ca , ita xl v dici videtur , quia princi
domus villicane codex , in quo bona ejufdem pem in patrimonio locum obtinebat .
& reditus defcribuntur . Hinc vero elucet , Se-

106 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIO
TRANSIT ( 1 ) , SED HOC VIRILIS SEXUS
ACQUIRIT ? HOC EST ‫ و‬FILII IN IPSA HE-
REDITATE SUCCEDUNT SED UBI INTER
NEPOTES AUT PRONEPOTES , POST LON-
POST LON
GUM TEMPUS ( 2 ) , DE ALODE TERRE
CONTENTIO SUSCITATUR , NON PER STIR-
PES , SED PER CAPITA DIVIDANTUR .
TITULUS LXIII.
De eo qui fe de parentilla ( 3
tollere vult .
I. I
Si quis de parentilla tollere fe volue-
rit in Mallum aut in Tunchinium
( 4 ) admallere debet * ( 5 ) , & ibidem quas
Herold. in marg. MALB. ante sunchinum aut centenarium ambulet .
( 1 ) Iu mulierem nulla portio hereditatis tran-
t . ) Juftum hoc aliquomodo erat . Qui enim
ades paternas reciperent , debebant etiam ha-
bere , unde eas fuftentarent . Servitiorum et-
iam militarium onus non filiabus , fed filiis in-
cumbebat , quod fumtus plures requirebat . Et
filiæ præterea , cum per matrimonia in alienas
familias deferrentur , ibi unde viverent , in-
veniebant . Interim dura quibufdam veteribus
hæc lex vifa eft , ut apparet ex Marculfi lib.
II. Form. XII. ubi legitur : Dulciffima filia mee
illi , ille . Diuturna , fed impia , inter nos con-
fuetudo tenetur , ut de terra paternaforores cum
fratribus portionem non habeant , fed egaperpen-
dens hanc impietatem , ficut mihi a Domino qua-
liter donati eftis filii , ita a me fitis æqualiter
diligendi , de rebus meis poft meum difceffum
equaliter gratulemini ; ideoque per hanc epiftolam
te, dulciffimafilia mea , contra germanos tuas , filios
meos illos , in omni bereditate mea , æqualem &
legitimam effe conftituo beredem , ut tam de alo-
de paterna , quam de comparato , vel mancipiis ,
aut præfidio noftro , vel quodcumque morientes
reliquerimus , aqua lance cum filiis meis , ger-
manis tuis , dividere , vel exeqare debeas , C & nium hic Decaniam , cui Tunginus five Decanus
in nullo penitus portionem minorem quam ipf 2
non acc pies , fed omnia inter vos dividere , vel
exequare æqualiter debeatis . Si quis vero &c.
Legis autem , qua filiæ ab hereditate partis
alodii excludebantur , meminit etiam Marcul-
fus lib II. Form . 10. quæ ita incipit : Dulcif-
fimis nepotibus meis illis ille . Dum & peccatis
meis facientibus genitrix veftra filia mea illa ,
quod non optaveram , tempore nature fue com-
plente ab hac luce difceffit . Ego vero penfans con-
fanguinitatis cafum dum & per legem cum ct-
teris filiis meis auunculis veftris in alode meo
accedere minime potueratis , ideo per hanc epi-
ftolam , vos dulciffimi nepotes mei , volo ut in
omni alode mea , poft meum difceffum , fi mihi
fuperftites fueritis , hoc eft , tam terris , domibus ,
accolabus mancipiis , vineis , fylvis , campis , pra-
tis , pafcuis , aquis , aquarumve decurfibus , mo-
bilibus , immobilibus , peculio utriufquefexus ma-
jore , vel minore , omnique fuppellectile domus "
quodcumque dici poteft , quicquid fupradicta
genitrix veftra , fi mihi fuperftes fuiffet , de alo-
de mea, recipere potuerat , vos contra avuncu-
los veftros filios meos , præfatam portionem reci-
pere faciatis , & dum ipfi filiæ meæ genitrici ve-
fra quando eam nuptam tradidi in aliquid de
rebus meis, mobilibus , drappis , fabricaturis , vel
aliqua mancipia in fol. tan. dedi , vobisvobis hoc
hoc in
in
parte veftra fupputare , contra filiis meis facia-
tis & fi amplius nobis infuper de præfidio no-
fro obvenerit , tunc cum filiis meis avunculis
veftris , portionem vobis ex hoc debitam recipia-
tis, & quicquid exinde de omnibus fuperius con-
R
.
tuor fuftes aluinos ( 6) fuper caput fuum
frangere debet in quatuor partes , & illas
in Mallo jacere debet , & ibi dicere : Quod
fe & de juramento & de hereditate &
de tota ratione ( 7 ) illorum ** tollat : &
fic poftea , fi aliquis de fuis parentibus aut
moriatur , aut occidetur , pulla ad illum
compofitio hereditatis perveniat . Simili mo-
do , fi ille moriatur , ad fuos parentes non
fed a
pertinear cauffa nec hereditas ejus ,
modo cum duodecim juratoribus fe exinde
educat :
TI-
" Al. Illorum fecatione.
fcriptis , facere volueritis , liberam in omnibus
babeatis poteftatem .
( 2) Inter nepotes aut pronepotes poft longum
tempus . ) Filias tandem etiam , deficientibus
mafculis , ad hereditatem terræ falica admif-
fas , lex Ripuariorum clariffime indicat , ubi
ait : fed dum virilis fexus exftiterit , femina in
hereditatem aviaticam non fuccedat . Sexu enim
virili non exiftente , regula hæc fublata erat ·
Quod dicitur poft longum tempus > de quinta
generatione , ut opinor , intelligendum eft .
Quemadmodum & in Lege Anglorum & We-
rinorum Tit. VI. leg. 8. ftatuitur : Ufque ad
quintam generationem paterna generatiofuccedat ,
Poft quintam autem fila ex toto , five de patris
five de matris parte in hereditatem fuccedat 2
tunc demum bereditas ad fufum a lancea
tranfeat .
(3 ) De parentilla . ) De agnatione vel fami-
lia . Tollebant fe autem olim a parentela , fi-
ve agnatos fuos repudiabant , propter onera
inimicitiarum , vindicandæ mortis , & jura-
menti , ut bene Bignonius notat .
(4 ) In mallum aut in tunch num . ) Tunchi
præerat , defignat .
( 5 ) Admallare . ) Rectius Codex Guelferby-
tanus hic ambulare habet .
(6 ) Quatuor fuftes aluinos . ) Reliquæ edi-
tiones melius alninos fcribunt . Super caput ja-
&io fußium eſt ſignum abjectionis , rejectionis , &
abnegationis . Fuftes autem alnıni hic ufurpa-
bantur ; quia Germanicum ellern , alninus
cum Saxonico oellern & Germanico eltern pa-
rentes , unius fere foni eft, atque adeo eorum
fymbolum effe poteft . A fractione autem hac
fuftis , quando amicitiæ renunciatur , reliqua
nobis eft locutio mit einem brechen , h. e . ami-
citia cum aliquo habita renuntiare , five fe ab
alicujns confuetud nefeparare . Pithoeus teftatur ,
fuos habere fimilis fenfus phrafin : rompre le
fuft avec quelqu' un.
(7 ) Ratione . ) Ratio hic non eft vocabulum
Latinum , fed idem cum Gallico race & Itali-
co razza , progenies , linea generationis . U-
trumque derivatum eft neque a radice , ut pu-
tat Menagius , neque a radius , ut ftatuit Gu-
yetus ; fed a Germanico ref ] , ramus , craffius-
cule pronunciato . Ipfa vox rami frequenter
lineam generationis defignat . Perfius Saty-
ra III.
Stemmate quod Tufco ramum millefime ducis .
In quem locum vetus Scholiaftes hæc com-
mentatur : An oportet te arrogantia inflatum
diffilire , quod in aliquo nobili Tufco femmate
millefimus a magno auctore numereris , & ramuns
aliquem ac lineam fucceffionis a Genealogo in fem
mate numeratus obtineas.
 PACTUS LEGIS SALICE
TITULUS LXIV.
De barovveno ( 1 ) .
I I quis alteri de manu aliquid per vim
tulerit & raubaverit ( 2 ) , aut expo-
liaverit , MCC. den. qui faciunt fol. xxx.
culpabilis judicetur , & rem pro capitale
reftituat ,
II. Si vero quicumque defuper hominem
aliquid in tertia manu miferit & ei per
virtutem ( 3 ) aliquid tulerit , ( MALB. Cha-
rovveno ) M. CC, den. qui faciunt folid. xxx,
culpabilis judicetur,
TITULUS LXV.
De compofitione bomicidii .
I. I cujufcunque pater occifus fuerit , me-
STdietatem filii in compofitione colli
gunt , & aliam medietatem parentes qui
proximiores ( 4 ) fuerunt , tam de paterna
quam de materna generatione dividunt
Quodfi de paterna vel materna parte nul-
Jus proximus fuerit portio illa ad fifcum
perveniat , vel cui fifcus concederit .
( 1 ) De barovveno . ) Ed. Lind. & Pith . chas
roena . Vet. Cod . Th. charana . In noftro ita-
que exemplari b loco ch pofitum & charoweno
legendum eft , quomodo etiam paullo poft fcri-
bitur . Eft autem hoc idem ac Saxonicum ge-
roven , vel Germ . gerauben , & rapinam defignat ,
ut fupra ad Tit. XX. leg. 10. fufius monftra
vimus , ubi integra fere lex hæc noftra & iif
dem verbis exftat .
(2 ) Raubaverit . ) Hoc eft rapuerit . Vide fur
pra l. c.
(3 ) Per virtutem . ) H. e. per vim . Sic in
lege præcedente , ubi per vim exftat . Codex
Expilii apud Bignoniam habuit per virtutem .
Vid. fupra Tit. XV. leg. 2.
(4 ) Medietatem parentes qui proximiores . )
Ita , & Tacito tefte , apud veteres Germanos,
univerfa domus recipiat fatisfa& tionem,
( 5 ) In hofte . ) H. e . in exercitu . Lex Salica
emendata tit. XXXII. leg. 6. Si quis alteri im-
putaverit, quod fcutum fuum projeciffet in hofte .
Eadem Tit. XXIIX. leg. 1, Si quis lidum alie-
num qui cum domino fuo in hofte fuerit &c.
Capitular. lib. I. c.135 . Quæ in hofte facta funt
traditiones , de quibus nulla eft quæftio , ftabiles
permaneant . Centum alia exempla reperies a-
pud Gloffographos . Itali adhuc ofte & Galli
off pro exercitu habent . Sire de l'oft apud Bo
rellum eft dux exercitus . Formatum effe a La-
tino boftis omnes agnofcunt . Inde autem ve-
niunt Hoftenditia , quarum mentio fit Lib. 11,
Feud. Tit. 40. 9. Præterea . Otendienst , fer-
vitium bellicum , quod vafallus domino præ
ftare tenetur , ut obfervavit Freherus . Pithoeus
& alii etiam vocem otage inde arceffunt : ego
tamen adhuc de ea hxreo . De hoftenditiis ele
gans Jo. Strauchii differtatio nota eft .
( 6 ) In hofteincompanio de companieifuorum . )
Hæc idem funt ac in exercitu in loco prælii de fo-
ciis fuis &c. In priori igitur loco companium po-
fitum eft pro campanium , quæ vox primo pro pla-
nitie , deinde pro campo militari , loco prælii ,
atque omni expeditione bellica fumitur ; Gall. cam-
ANTIQUIOR . 107
TITULUS LXVI.
De bomine in bofte occifo .
I. I
Squis hominem ,occiderit in hofte ( 5 ),
tripla compofitione componatur , fic-
ut in patria componere debuit .
II. Si quis hominem Ingenuum , qui Le-
ge Salica vivit in hofte in companio de
companiei fuorum ( 6 ) occiderit , fecundum
quod in patria fi ipfe occifus effet , compo-
nere debuiffet , in triplo componat .
III. Si quis hominem Ingenuum , qui Sa-
lica lege vivit , in hofte occiderit , ( MALB.
Leudardi ( 7 ) tres pellia ) ( 8 ) , xxIIII .
den. qui faciunt fol. DC. culpabilis judi-
cetur .
IV. Si vero in trifte dominica , ille qui
occifus eft , occifus fuerit
fuerit ,
> MLB, Leu- qu
dardi tres pellia ) LXXIIM. denar. qui fa
ciunt folid. MDCCC. culpabilis judicetur .
TITULUS LXVII .
De berburgium ( 9 ) .
1. I quis alterum chervioburgum , hoc
S'eft Strioportium ( 10) , clamaverit
aut illum qui Inium dicitur portaffe ( 11 )
ubi
pagne . Gloffa : Campania redías . Pofteriori loco
companies idem eft acfacietas, contubernium , Gal-
lis poftea compagnie , & olim etiam companage .
Rabelais lib. III. 4. Pain & vin . Et en ces
deux font comprinfes toutes efpeces d' alimens .
Et de ce eft dit le companage en langue Goth.
Et focius duri eft compagnon , qui eundem
nobifcum panem edit . Pfalm. XLI. 10. Homo
pacis meæ , qui edebat panem meum . Caninius
hoc compagnon a Compaganus , Lipfius a combi-
no, alii a combenno , quod eft eodem curru utens ,
derivant . Nos tamen cum Menagio & Cafa-
nova deductionem a pane meliorem credimus .
A compagnon vulgus noftrum habet kumpan &
kumpe , profocio ; & Saxones kumpſche pro focia .
(7 ) Leudardi . ) Lege Leuda dri , quod eft ,
leudat five componat ter five tripliciter . Dri eft
ter & tres. Leuda eft noftrum leide , compo-
nat , ut fupra oftendimus ad Tit. XIX. leg. 3 .
( 8 ) Tres pellia . ) Reftitue : tres gelda ; quod
itidem eft tripliciter componat . Gelda eft no-
ftrum gelte a gelten , componere . Vid. Tit. II.
leg. 1,
(9 ) Herburgium . ) Herburgius in Lege ipfa eft
Cheruioburgus . Utrumque vero ex berburii vo-
ce corruptum eft , quæ veneficum defignat . Vi-
de his fupra annotata ad Tit . XXII. leg. 1 .
Helvetii adhuc veneficum berberger vocant ,
quod Wendelinus erronee ab bare , boere , me-
retrix deducit .
(10) Strioportium . ) Hoc eft , qui ftriges ad
nocturna facra deportare creditur vulgo . Hinc
reftat locutio : der Teufel hat ihn geritten , quod
proprie eft diabolus eum equitavit , five diabo-
lum portavit ; translate vero : incitatus eft a
Diabolo , aut audaciffime egit . Mulieres autem
maleficas certis temporibus in locis folitariis
convenire & cum diabolo rem habere jam ab
antiquo plebeja traditio fuit .
(11) Qui Inium dicitur portaffe . ) De hoc æ-
neo five Caldario vide fupra ad Tit. LVI.
leg. 1 .

1,08 PACTUS LEGIS SALICE
ubi Strias ( 1 ) cocinant ( 2 ) , & eum con-
vincere non poterit MMD. den. qui fa-
ciunt folid. LXII . & dimidium culpabilis
judicetur .
II. Si quis mulierem Ingenuam ftriam
clamaverit , aut meretricem , & convincere
non poterit , VIIMD. denarios , qui faciunt
folidos CLXXXVII . culpabilis judicetur .
III. Si fria hominem comederit , & con-
victa fuerit , VIIIM. den. qui faciunt fol. cc.
culpabilis judicetur .
TITULUS LXVIII.
De caballo excorticato ( 3 ) ;
I. I quis caballum extra confilium do-
''mini fui decorticaverit , ( MALB. Leu
S ca dimiferit fine voluntate Judicis , MDCCC.
darui ) DC. den. qui faciunt folid. xv. cul-
pabilis judicetur , excepto capitale & dela-
tuga . Et fi confeffus fuerit , capitale tan,
tum reftituar : fi vero negat , & convictus
fuerit , folidos xv. componat .
( 1 ) Strias . ) Hic pofitum eft pro frie feu
Ariges . Strix proprie eft avis ex noctuarum fi-
ve bubonum genere , in quam mulieres ma-
leficas fe transformare & infantium in cunis
fanguinem fugere vetuftas credidit . Plinius
Effe , inquit , in maledictis jam antiquis frigem
convenit : fed quæ fit avium confare non arbi-
tror . Ovidius lib. VI. Faftorum :
Sunt avide volucres , non quæ Phineia menfis
Guttura fraudabant , fed genus inde trabunt .
Grande caput , fantes oculi , roftra apta rapina ,
Can ties pennis , unguibus hamus ineft .
Nocte volant, puero que petunt nutricis egentes ,
Et vitant cunis corpora rapta fuis .
Carpere dicuntur latent a vifcera roftris ,
Et plenum poto fanguine guttur habent.
Eft illis frigibus nomen . Sed nominis hujus
Cauffa , quod borrenda Aridere nocte folent .
Sive igitur nafcuntur aves , feu carminefiunt ,
Nen aque in volucres falja figurat anus ;
In thalamos venere Proca &c.
Plantus Pfeudol . Strigibus vivis , convivis in-
teflina que exedant . Eadem fuperftitio & ve-
teres Germanos tenuit , ut ftriges pro maleficis
mulieribus haberent . Ugutio : Strica , quædam
monftra dicuntur , quæ magicis cantibus in feras
tranfeunt . Gloffa Lat. Græcæ : Striga >
spigiwo nai quei expuenie . Capitula ad Leg. Ala-
man. c. 22. Si quis alterius ingenuam decrimi-
nat , feu fria aut herbaria fi fit , & eam prife
vit . Capitulare pro partibus Saxoniæ cap. 6. Si
quis a diabolo deceptus crediderit , fecundum mo-
rem paganorum , virum aliquem aut feminam
Arigam effe, & homines comedere . Plura apud
Lindenbrogium & Cangium vide . Hincmarus
de divortio Lotharii & Tetbergæ ad XV . in-
terrogationem : Quidam veftibus carminatis in-
duebantur , vel cooperiebantur ; alii autem cibo a
fortiariis dementati , alii vero tantum carminibus
a frigis fafcinati & quafi enerves effecti , reper
ti funt ; quidam autem a lamiis feu genichialibus
feminis debilitati &c.
(2 ) Cocinant . ) Pithoeus & Lindenbrog. co-
cinunt . Ugutio : Cocino , as , fæpius coquere , g
cocinarius , i. coquus cocinator . Chrodegan-
gus in Reg. Canon. cap. 13. Laici cocci ad coc-
činandum tantum ingrediantur . Hinc cucina pro
coquina ; unde Gallicum cuifine prodiit . Gloffa
veteres ; Mayerpor , cucina , carnificina .
( 3 ) De caballo excorticato . ) Vid. fupra ad
R
ANTIQUIO .
TITULUS LXIX .
De eo qui hominem vivum ( 4 ) de
furca tulerit .
I. I quis hominem vivum de furca tol-
STlere præfumpferit , & fuga lapfus fue-
rit , ille qui eum tulerit , aut vitam pro
ipfo amittat aut VIIIM. den. qui faciunt
folidos cc. culpabilis judicetur .
II. Si vero quis hominem mortuum de
furca fine voluntate aut confilio judicis
tulerit , pro cul-
aut ipfius cujus cauffa eft , tulerit ,
pa , qua fufpenfus eft , quidquid exinde lex
docuerit , ille qui eum tulerit culpabilis ju-
dicetur .
III. Si quis hominem de bargo vel de fur-
den. qui faciunt fol. XLV. culpabilis judi-
cetur .
IV. Si quis fine confenfu judicis , de ra-
mo ( 5 ) ubi incrocatur ( 6 ) , deponere præ-
fumpferit , Mcc. denar. qui faciunt folid.
Xxx. culpabilis judicetur .
Ti-
Tit. XLI. leg. 17.
(4 ) Hominem vivum . ) In quæftionibus ad-
hibendis reus aliquando revinctis poft tergum
manibus ab arbore fufpendebatur , donec ve-
ritatem confiteretur . Gregorius Turonenfis lib.
V. cap. 49. de Presbytero Riculfo : Nulla res ,
nullum metallum , tanta verbera potuit fuftine-
re , ficut bic miferrimus . Ab bora tertia diei ,
revinētis poft tergum manibus , fufpenfus ad ar-
borem dependebat ; ad horam vero nonam depofi-
tus , extenfus ad trochleas cedebatur fuftibus
virgis , ac loris duplicibus , & non ab uno vel
duobus , fed quot accedere circa miferos potuiffent
artus , tot cafores erant . Cum autem jam in di-
fcrimine effet , tunc aperuit veritatem . Gallonius
in libro de Martyrum Cruciatibus pag. 11. fuf-
penfionis hu ufinodi in furca varios modos
delineavit .
( 5 ) De ramo . ) Quia verbum incrccare , five
unco fufpendere , fequitur , inde ego conclu¬
do , ob crimina quædam reos acuminatis ra
mis incrocatos , five iis per cutem aut carno-
fas partes adactis ad arbores fufpenfos fuiffe ,
Turcæ adhuc crudeliffimi fupplicii genus ha-
bent , & uncis ferreis Chriftianos captivos , fi
deliquerint , aliquando injiciunt , atque ita mi-
fera , & lenta morte enecant .
( 6 ) Incrocatur . ) Unco fufpenditur . Croc &
nobis & Galiis uncum denotavit . Arngrimus
Jonas Specim. Islandiæ pag . 40. Thorarinus kro-
cur, id eft , uncus . Inde Latinum incrocare &
Gallicum encroier , unco fufpendere . Gloffa La-
tino-Gallica in Ms. Thuani : Cacuminare , en-
croier . Cangius hoc verbum Poetis Provincia-
libus ufitatiffimum fuiffe aliquot exemplis o-
ftendit . Ex quibus unum & alterum annoto .
Le Roman de Parife la Ducheffe Ms.
Si foit pandus as forches & ovent encroez .
Idem alibi :
Je te ferai la bure antor le colnoer ,
Et pandre as forches & au vent encroer ,
Le Roman d' Auberì Ms.
Ferai vous pandre & encrouer au vent .
Le Roman de Gaydon Ms.
Or eft Thibaus as forches encroez .
Chronicon Ms. Bertrandi du Guefclin :
Si vous verray a un arbre encrouër .
Tacitus jam de Germanis : Proditores & trans-
fugas arboribus fufpendunt .

PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR .
TITULUS LXX.
De eo, qui filiam ( 1 ) alienam acqui-
fierit ( 2 ) , fe retraxerit .
1. filiam alienam ad conjugium
præfentibus fuis, &
quæfierit præfentibus
Squæfierit & puellæ
parentibus , & poftea fe retraxerit , & cam
accipere noluerit , ( MALB. Frifra figena )
(3 ) , MMD. denarios , qui faciunt folidos
LXII . & dimidium , culpabilis judicetur .
TITULUS LXXI.
De bafilica incenfa ( 4 ) :
I. I quis voluntario ordine , aut fortaffe
STper negligentiam , Bafilicam incende-
rit , ( MALB. Alu trude theo tidio ) ( 5 ) ,
VIIIM . den. qui faciunt fol. cc.
Tom. II.
(1 ) Filiam , ) Filia hic pro puella ponitur ,
ut Gallicum fille .
(2 ) Acquifierit . ) Melius editio Lindenbro-
giana , quefierit ; ut etiam mox in ipfo con-
textu pofitum eft . In tertio Codice Guelfer-
bytano titulus hic verbis his conftat : De eo ,
qui filiam alienam fponfaverit , & non vult ac-
cipere .
( 3 ) Frifra figena . ) Sax. fryen , Germ. free
yen eft matrimonium inire , nubere viro , vel
ducere uxorem . Proprie ego hoc idem fignifi-
care puto ac amare . Et reftat in Evangeliis
Gothicis frigan eo fenfu . Venus five Dea amo-
ris hinc Germanis Frea , Freca , vel Fricca di-
&ta eft ; unde dies Veneris Sax. Fridag , Germ,
Freytag . Sequens fra eft noftrum Frau , Sax.
fru , uxor , conjux , proprie vero domina , a
fro , dominus , derivatum , de quo alibi , Fri-
fra ergo idem eft ac ad conjugium quafiverit
five duxerit uxorem . Et fige na diftincte le-
gendum eft . Sige defcendit a ziben , trahere ;
& na noftrum nach , poft , retro fignificat . In-
de fige na , vel zige na verbotenus denotabit :
traxerit retro five retraxerit , quod verbum
in Lege exftat ,
(4 ) De bafilica incenfa . ) Hæc Lex in vetu-
ftiffimo Codice Guelferbytano non exftat ut
temporibus Pipini vel Caroli M. eam accef-
fiffe putes .
(5 ) Alu trude theo tidio . ) Corruptus locus
reftituatur : Alah trubtenes tibio . Harmonia
Evangeliorum vetuftiffima inter Codices Cot-
tonianos , cujus excerpta nobis Hickefius de-
dit : That uuerod other bed umbi thena alah
utan Hebreo liudi ; multitudo autem reliqua
exfpectat circa templum , extra erant Hebræi
homines . Ibidem Se bie thuo thena uuirog
drog ald after them alabe ; dum autem thus
ferret vetulus in templum . Vide Hickefii
Grammat. Franco - Theotifcam pag. 102. Pro
trude theo , ego lego , trubtenes , ut fit geniti
vus a trubtin dominus , deus . Kero ; Dominus ,
trubtin . Domini , trubtines . Domino , trubtine ,
Apud Notkerum Pfalm. XXVII . 9. throbtin
fcribitur . Symbolum Athanafianum in Cate-
chefi Theotifca pag. 68. Trubțin fater , trub-
tin fun , trubtin heilago geift ; Dominus Pater,
Dominus Filius , Dominus Spiritus fanctus . Ad
quem locum plura de hac voce vide in No-
tis noftris pag. 136. Uti vero in Lege noftra
alab trubtenes , ita apud Otfridum drubtines
baus vocatur templum Domini five bafilica . Ul
timum jam tidio' > in dibio mutatum reddit
verbum incenderit ; ut fupra ad Tit. XIX. leg.
1
109
TITULUS LXXII.
De terra commendata ( 6 ) .
1. Ι
SI quis alteri avicam terram fuam com-
mendaverit , & ei noluerit reddere
fi eum admallaverit , & convinxerit , DC .
den. qui faciunt fol. xv. culpabilis judice
tur .
TITULUS LXXIII.
De cultello fexxaudro ( 7 ) .
&
I. SI quis alteri cultellum furaverit
ei fuerit adprobatum , ipfum in loco
r
reftituat , & infuper DC. den. qui faciunt
fol. xv. culpabilis judicetur .
K TI-
1. fatis oftendimus . Vides inde Latine verti
verba : bafilicam incenderit .
( 6 ) De terra commendata . ) Titulus hic ul-
timus eft editionis Lindenbrogianæ & Pithoea-
næ . In Mss. vero noftris plane non legitur .
In uno eorum Carolino ævo exarato ejus loco
fequens Titulus exftat : De invitus trito . Si
quis pitto alterius excufferit , malb. invitus trit-
to CXX. den. qui faciunt fol. III. culp. jud. Si
vero contra voluntatem domni , & negare vo
luerit , & ei fuerit adprobatum , capitale in lo-
cum reftituat , & infuper MCCCC. den. qui fa-
ciunt folid. XXX. culp. jud. excepto capitale
delatura . Eandem hanc legem ex Codice Ma
zariniano Baluzius in Legis Salica Tit. LXXII .
edidit . In rubrica & in textu ibi eft , in viču
ftricto . In Codice vero Pithoeano idem hoc
barbarum verbum uuiftritto fcriptum invenit .
Ubique muidu fnitto legendum eft . Wide Sa-
xonibus weide Germanis eft falix ; & fnidan
vetus , Sax. fniden , Germ. fchneiden , incide-
re , excutere . Unde barbara locutio falicis ex-
cuffionem defignat ; quæ eo gravius puniebatur ,"
quia magnus falicum ufus eft in fepibus con-
ficiendis . Salices in Lege Bajoar. Tit. XXI.
c. 6. & 7. vegetes vocantur . Gloffa Ratisbo-
nenfes fæculo IX. confcriptæ : Salix , uuida .
Ex hoc Franci latinizantes paullatim uuitus
& tandem pittus feciffe ac pro falice ufurpaffe
videntur . Pro 1400. denariis autem, 1200. re-
ftituendi funt , qui folidos XXX. conficiunt
aut pro folidis XXX. reponendi funt folidi
XXXV. qui faciunt 1400. denarios .
( 7 ) De cultello fexxaudro . ) Alterius cultri
furtum hac lege prohibetur . Sex & fahs de-
notat cultrum . Alfrici Gloffe Anglo- Saxoni-
cæ: Cultellus , fex . Gloffe in Dialogum Grego-
rii Mss. Flebodomum , blodfax . Gloffarium Ms.
Florentinum Semifpathium , fabs . Witichin-
dus lib 1. Cultelli noftra lingua fachs dicuntur .
Anonymi Rhythmus S. Annonis §. 21.
Ziu Duringen du dir fiddi uuas ,
Daz fi mibili mezzir biezin Jabs .
Goeli , Poeta Ms.
Suuen fin langes fachs verfneit ,
Der Sprach nie ach noch uuort .
Idem : Bind das ofterfachs zer legen_fiten .
Meifter Chunrad von Wurtzburg Ms. Poeta :
Uns kere nicht fin fpitzig fachs .
Hinc fcharfachs in Silefia & alibi eft novacu-
la . Pfalterium Anglofax. Pf. LI. 2. habet na
gelfax , pro quo in alio Codice exftat fcerfex.
Plura vide in Differtatione noftra de Ufu &
præftantia ftudii etymologici in Hiftoria c. 1 .
No-
 110 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR .
TITULus LXXIV.
De cbreodiba ( 1 ),
I. I
Squis
ya hominem libet loco fcciderit , quam
feu
& ad celandum igne combufferit , xxIIIIм.
den. qui faciunt fol, DC, culpabilis judice
tur .
II. Si quis Antruffionem vel feminam ta-
liter interfecerit aut celaverit aut igne
cremaverit , LXII MD. den. qui faciunt folid,
MDCCC, culpabilis judicetur ,
TITULUS LXXV,
De muliere gravida occifa ,
I. SIXXIIIIM.
quis mulierem gravidam
den. qui faciunt occiderit,
folid . DC.
culpabilis judicetur . Et fi probatum fuerit ,
quod partus ille puer fuerit > fimili condi-
tione pro ipfo puero DC. folid. culpabilis
judicetur .
II. Si quis puellam intra duodecim an-
nos ufque ad duodecimum impletum occi
derit , fol. cc. culpabilis judicetur ,
III. Si vero majori ætate ufque ad fexa-
gefimum annum , quoufque partum habere
potuerit , occiderit , XXIIIIM. den. qui fa-
ciunt folid. DC. culpabilis judicetur .
IV. Si poftea fuerit occifa , quando jam
partum amplius habere non potuerit , fol,
cc. culpabilis judicetur ,
TITULUS LXXVI.
De Antruffione .
I. I Antruffio Antruffionem de quacum
S'que cauffa admallare voluerit " ubi-
que
cumque eum invenire potuerit , fuper feptem
noctes cum teftibus eum rogare debet , ut
ante judicem ad Mallobergo de cauffa quæ
imputatur ex hoc refpondendo debeat con-
venire . Si eis ibidem non convenerit , aut
ifte venire diftulerit , qui ipfum admallave-
rit in nubi ( 2 ) cum folfatire debet . Sic
poftea iterata vice ad noctes x1111 , eum ro-
Notum autem præterea eft au ut o pronun-
ciari . Unde quod voci fex connectitur andro ,
efferendum erit odro . Jam vero clarum no-
bis eft , oder vel other veteribus alium vel al-
terum fignificaffe . Harmonia Evangelii Cot- Legis Salica exemplar a Lindenbrogio publi-
toniana : Duo allaro manno gihuilic odron man-
no fo bie uuillie that infirio barn guodes angegin
duon ; Quilibet homo alteri faciat , quicquid
vult boni , ut viciffim illi faciant homines .
Eadem Harmonia : Gi fculum niman lon alles fio vel incenderit , ut etiam oftenfum eft ad
thes unrehtes thes gi othron hier gilefteat ; Re- Tit. XIX. leg. 1, Hinc Chreo diba idem eft
cipietis retributionem omnis injuftitiæ , quam
aliis feceritis . Eadem : Suo keat juburg othar ; combufferit .
Quærite vobis urbem aliam . Eadem alibi :
Thuo bigan erlo gihuilic the othremo fcanuuon ;
Tum virorum quilibet cœpit alterum intueri .
Eadem Ni im intborfta im thuo after otharu
auordu furthor gibiodan ; Non illi pofthac opus
fuit , ut iis amplius aliis verbis præciperet .
Alibi ibidem : Kiefan im otherna niudfamanana
gare debet , ut ad illum Malbergo debeat
venire ad dandum refponfum . Et qui ad-
mallatur , fi eo venerit , tunc qui eum ad-
xxxv. folid componatur, debet ibi
fextus Wedredo ( 3 ) jurare ; & ille poftea
fi fe ex hoc idoneum
qui rogatus fuerat
effe cognofcat , fe debet poftea cum duode-
cim per facramenta abfolvere , Si vero ma-
jor cauffa fuerit , quam xxxv. folidis cul-
pabilis inveniatur , feu adhuc majori nume-
ro fupereft , ut unde minus quam XLV. fo
lidi non judicentur , ipfe qui eum rogavit ,
cum novo Wedredo debet jurare ; & ille
qui rogatus eft , fi fe idoneum agnofcit , fe
cum octavo decimo datis facramentis abfol
vere debet . Si certe talis fuerit cauffa un-
de XLV. fol. aut amplius ufque ad leudem
componere debet , ipfe qui eum rogavit
debet duodecimus Wedredo jurare ; & ipfe
fi fe innocentem effe co-
qui rogatus eft
gnofcit , vicefimus quintus datis facramentis.
abfolvere fe debet . Si vero de leude eum .
rogatum habuerit , deber qui eum rogavit
cum XII . Wedredo jurare & ipfas XIIII .
noctes neum calefacere ; & fi ad ipfum
placitum venire defpexerit aut manum
fuam in neum mittere noluerit , quicum,
que Antrufco ille de cauffa fuperius compre-
henfa per facramenta abfolvere fe non po-
tuerit , aut manum fuam pro leude in E-
neum mittere defpexerit , aut in placitum
venire diftulerit tunc ille qui eum roga-
tum habuit , folem ei collocare debet ad
ipf am o
ver die m in Mal lob erg o ipf o , in
XL. noctibus . Si nec ibi fe conduxerit , tunc
ille qui eum rogatum habuit , folem collo-
cet poftea illum ad præfentiam Regis ad
noctes x1111 . rogare debet , & ibidem duo-
decim teftes ponere , qui per fingulas vices
tres jurati dicant , quod ibi fuiffent > ubi
illi admonitio ad xIIII. noctes folem col-
locaffet , & ille de facramento fe non ab-
folvat , nec manum fuam pro leude in E
neum pofuiffet . Similiter & alii tres teftes
dicant , quod in xL. noctibus fole ei collo.
cato ,
naman ; Eligant illi aliud nomen gratum . Sed
hæc fatis . Ex his enim clariffime elucet Sex-
xaudrum fignificare cultrum alterius five alius .
Legem de cetero de cultelli furto pofterius
catum fub Titulo XXIX . § . 12. habet .
(1 ) Chreodiba . ) Cadaver vel corpus mor-
tuum vocatur cbreo . Vide fupra ea , quæ ad
Tit. XVII. leg. 1. protulimus . Diba eft incen-
ac corporis mortui combuftio , vel corpus mortuum
( 2 ) In nubi . ) De novo , denuo . Sic a no-
vellus Franco-Galli pariter fuum nouveau fe-
cerunt .
( 3 ) Wedredo . ) Egimus fupra ad Tit. LI.
leg. 3. de conjurationibus , & oftendimus ,
cum incufatus alicujus delicti juraflet , eos vi-
ciffim juraffe , fe credere illum vera jurafle ,
arque
 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR :
cato , & ille nullatenus de Antruffione Ga-
vialto eftre ( 1 ) legibus dixiffet . At tertia
vice tria teftimonia fimiliter dabit , qui di-
cant qualiter eum ad præfentiam Regis ve-
nire rogaffet : & fi nec tunc venerit , ipfa
novem teftimonia , ficut fuperius diximus ,
jurati dicant . Similiter illa die , fi non ve-
nerit , collocet ei folem , & illa tria tefti- " I.
monia , quæ ibi fuerant quando fol collo- S fas , rem illam in capite perdat ; &
cabatur . Si ifta omnia impleverit qui eum
admallat , & ille qui admállatur ad nullum
placitum venire voluerit , tunc Rex ad quem
mannitum eft , eum extra fermonem fuum
ponat , & quicumque eum aut paverit , aut
hofpitium illi dederit , fi fuerit uxor pro
pria , fol. xv. culpabilis judicetur , donec
donec
omnia , quæ illi imputantur , legibus com-
ponat .
II. Si Antruffio Antruffionem pro quali-
bet cauffa manierit , aut fidejufforem quæ-
fierit & eum fecundum legem non roga-
verit , fol. xv. culpabilis judicetur ; excepto
quod prætermittit cauffa illius anno inte.
gro nullatenus terminetur .
III. Si Antruffio contra Antruffionem te-
ftimonium juraverit , fol.. xv. culpabilis ju-
dicetur .
TITULUS LXXVII.
De eo qui in aliena domo refedit .
1. I quis fuper Ingenuum in domo fua
S refedit , aut alius Ingenuus voluntate
fua lapidem fuper tectum jactaverit in illius
contumeliam , vel aliorum quicumque in do-
mo fua refederunt , pro unaquaque perfona
quinos denarios folid. culpabilis judicetur .
Tom . II.
· Alias , XXV.
atque hoc ipfo prolatum juramentum firmaf-
fe . Saxonibus wedder , Germanis wieder eft
viciffim , & fupra widrigildum pro retributione ,
five eo , quod viciffim pro aliqua re datur , ha-
buimus . Ed porro Saxonibus , & eid Germanis ,
denotat juramentum , ut notum eft . Rabanus
Maurus in Gloffario Ms. Jusjurandum, eidfuart.
Eft igitur wedredo , reciprocum jusjurandum
five conjuratio , ut vocant , plurium ; id quod
etiam Wendelinus jam vidit . Verbotenus red-
dere poffes rejuramentum , five quod iterum ab
aliis repetitur .
(1 ) Gavialto eftre . ) H. e. fe non teneri , fi
ve non obligatum vel devinctum effe . Tene-
ri hoc fenfu nos efferimus noftra lingua gebal-
ten feyn . Unde evidens eft , gavialto illud hine
corruptum , & forte primitus gabaltan fcriptum
fuiffe . Errant Wendelinus & Cangius , ghe-
villich , i. e. volens , paratus , lubens , hic fifti
opinantes . Hunc enim fenfum textus non ad-
mittit . Efre pro effe eft Infinitivus a tertia
Præfentis eft formatus , quem Galli adhuc ad-
hibent , Itali effere efferunt , quod jam apud
Plautum occurrit .
(2 ) Thalaptas . ) Germ. zwey , Sax. twe duo ,
in Lege noftra fcribitur thue , theu & tho , ut
ex Tit. LXXX. & aliunde apparet . Hic vero
idem tha effertur . Leiben porro & Angl. lyban
denotat manere, refiduum effe, ut alibi clarius
demonftrabimus. Unde AS.enlyf , & apud Ta-
tianum einlif , jam contracte cilf nobis , qui
112
II. Si certum fuerit , qui jactaverit
illud fecerit , vII. fol. culpabilis judicetur .
TITULUS XVIII .
LXXVIII.
In quantas caufas Thalaptas ( 2 )
debeant jurare .
amplius juraverit quam tres cauf-
quantum lex de cauffa illa habuerit , culpa-
bilis judicetur ; & de illis qui juraverunt
tres , qui feniores fuerunt , xv. fol. culpabi-
les judicentur , & reliqui juratores quinis
folidis componant . Poffunt autem jurare de
dote , de re in hofte perdita , & de homi-
ne qui in fervitium revocatur .
TITULUS LXXIX.
De delatura .
I. quis hominem occiderit & quod
STlex habuit pro eo dederit , folid. xxx.
pro delatura componat .·
II. De puero, aue liberto , folid. xv. *
III. De furtibus vero aliis , vII. fol.
IV. Cauffæ vero Dominica in triplo com
ponuntur .
TITULUS LXXX.
Incipiunt chunnas ( 3 ) .
1. T 'Oc eft , unum THOALASTHI ( 4),
H folid. 111. culpabilis judicetur .
II. SEXAN CHUNNA ( 5 ) , folid. xv. cul---
pabilis judicetur .
III. SEPTUN CHUNNA ( 6 ) , fol. XVII.
culpabilis judicetur .
K 2 IV.
per denarios ab antiquo numeramus , eſt unum
refiduum , five unum fupra ( decem ) , hoc eft un
decim , & antiquum zuelif , Sax. veteribus tue
lif, Germ. jam zwoelfe , duo fupra decem , h.
e. duodecim . Pro legis Salica fcriptura idem
thalap efferendum erit . Ab hoc autem thalap
venit thalapta , duodecimus , ut a Sax. twelfe
twelfte , & a Germ. zwolfe • zwoelfte . Ubi
itaque dicitur thalaptas jurare , hoc idem eft
ac duodecimum jurare ; quæ phrafis in Titul
LXXVI. lege prima occurrit , & Germanice
eft: felb zwalfte fchweren.
(3 ) Chunna. ) Centena . Vide fupra ad Tit.
II. leg. 10. notata . Gloffa Florentina Mss.
Centurio vel tribunus , bunno .
(4 ) Unum THOALASTHI . ) Emendanda ,
ut fupra ad Tit. II. leg. 1. diétum eft , unum
tho alafthi ; quod eft : unum five una denario-
rum centena , funt duo fc. folidi & dimidium
folidi .
( 5 ) SEXAN CHUNNA . ) Sexcentena de-
nariorum . Kero : Sex , fex,febfim . In Harmo-
nia Cottoniana febs & feb fcribitur . V. Hi-
ckefii Grammat. Franco-Theotifc. pag. 48. De-
narii autem 600. per 40. divifi accurate fa-
ciunt folidos XV.
(6 ) SEPTUN CHUNNA . ) Septem denario
rum centena per 40. divifi dant folidos XVIIS.
Unde apparet hic numerum parem pro impa
ri pofitum aut literam S indicem femis , a
fcriba omiffam .
 112 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR ,

IV. THEU WALT, CHUNNA ( 1 ) , fol.
Xxx. culpabilis judicetur ...
V. THUE SEPTEN CHUNNA ( 2 ) , fol .
xxxv. culpabilis judicetur .
VI. THEU WENET CHUNNA ( 3 ) , fol.
XLV. culpabilis judicetur .
VII. THO TO CONDI WETH CHUNNA (4
VIII. FIT TERNU SUNDE ( 5 ) , fol. c.
culpabilis judicetur .
IX. ACTO ET USUNDE ( 6 ) , fol. cc. cul-
pabilis judicetur .
X. THEO THO SUNDE TERTHEO CHUN-
NA ( 7 ) , fol. DC. culpabilis judicetur .
XI. FIT TERNO SUNDE THUE APTHEO

fol. LXII. & dimidio culpabilis judicetur . CHUNNA ( 8 ) , fol. pccc. culpabilis judicetur .
mán s .

EPILOGUS.

Ciendum autem eft , quod in quibufdam Legibus Salicæ inveniuntur capitula princi-
palia LXV. in aliis LXX, in nonnullis LXXX. etiam paulo plus aut minus . Sunt qui
S habeant compofitiones CCCLVIII . ac etiam plus minufve • Inquirendum igitur erit
in compofitionibus Legis Salicæ , quid varietatis
& quem numerum minimum , quem
maximum habeant . Divifiones namque compofitionum funt CCCLVIII. varietates autem
XXXI . quæ ita inveniuntur .

Incipiunt autem a VII . denariis ;

1. Si quis agnum furaverit . I.

Inde ad decem denarios venit ; ut,
II. Si quis alterius meffem damnaverit I.
Inde ad folidum unum ; ut
I.
III. Qui porcellum , qui fine matre , & reliqua .
Inde ad folidum unum & tremiffem ; ut ?
IV. Qui alterius fervum cædit . I.
Inde ad folidos tres ; ut
V. Si quis tres capras furaverit , & hæc compofitio 43. in locis habetur . XLIII.
Inde ad 111. folidos & denarium unum ; ut ,
VI. Si quis viduam in conjugium fociare voluerit , & reliqua . I.
Inde ad folidos quinque :
VII . Hi funt qui in raptu folvunt compofitionem , & hæc compofitio habetur in 2 .
locis II.
Inde ad folidos fex ,
VIII. Pro redemtione fervi , ut non caftretur , & hæc compofitio in 5. locis habetur . V.
Inde ad folidos VII. & denarium ; ut ,
IX. Si quis fcrovam fubbatit in furtum . I.
Inde

( 1 ) THEU WALT CHUNNA . ) Legendum ,
theuwalf , quod Titulo LXXVIII. thalap ex-
preffum erat , & duodecim , ut ibi oftenfum
fignificat . Denarii vero 1200. per 40. divifi
dant folidos XXX. in lege indicatos .
( 2 ) THUE SEPTEN CHUNNA . ) Supra
Tit. II. leg. 10. fcribebatur : thua feptun chun-
na. Bis autem feptem centenæ five 1400. de-
narii per 40. divifi exhibent accuratiffime fo-
lidos XXXV .
( 3 ) THEU WENET CHUNNA . ) Lege : theu
nuene chunna , quod eft : bis novem centene .
Germ. neune , Sax. negen , in Harmonia Cotto-
niana niguni eft novem . Bis vero novem cen-
tenæ five 1800. divifi per 40. reddunt folidos
XI V. uti etiam in textu noftro exftat .
(4) THO TO CONDI WETH CHUNNA . )
Corrige Tho tofondi vuefh chunna . In hifce
tho eft duo vel bis . Sequens tofondi noftrum
taufent , Sax. dufent , Tatiano thufant , in no-
ftra Lege mox tufunde , mille . Vuefb idem eft
ac Saxonicum fief & Angl. fiue , quod hi tan-
quam feifenunciant , & quinque fignificat . Jam
vero 2500. denarii per 40. divifi dant folidos
LXII. cum dimidio . Unde fupra Tituli II. le-
gem 11. correximus , ut videri ibi poterit .
( 5 ) FIT TERNU SUNDE . ) Lege :fitter tu-
funde , quod eft quater mille . Quatuor effe fit-
ter jam ante ad Tit. II. leg. 5. oftendimus
Et hæc calculatio bene fe habet .
(6 ) ACTO ET USUNDE . ) Lege : atoe tu-
funde . Prius actoe eft noftrum achte , octo •
Apud Tatianum abtho & in Harmonia Cot-
toniana abto fcribitur . Denarii etiam 8000 .
exactiffime folidos CC. reddunt .
(7) THEO THO SUNDE TERTHEO CHUN-
NA ) Reftitue : Theo thofunde fitter chunna
Duo enim millia & quadringenti denariorum ,
five 2400. denarii funt folidi fexcenti in textu
expreffi .
( 8 )` FIT TERNO SUNDE THUE APTHEO
CHUNNA . ) Reftitue : Fitter bunde thue ahtheo
chunna ; quod verbotenus eft ; quater centum
bis , fc. fumtum , eft octingenti . Recte autem
Wendelinus , qui chunnas has Legis Salică
optime reftituit , addit , paragraphum hunc >
quia per centenas denariorum numerare defi-
nat , & faltem folidorum calculum fimpliciter
ponat , fupernumerarium videri . Hunt de ce-
tero pro centum Tatianus cap. CCXXXVI. 7.
habet , pro quo nos jam bundert dicimus , quod
tamen proprie non centum , fed centenarium
denotat .
 PACTUS LEGIS SALICÆ ANTIQUIOR . 113

Inde ad folidos VIII. ut ,

X. Si quis alterum de claufo pugno , & hæc compofitio in 5. locis habetur . V.
Inde ad folidos XII . & denarium ; ut,
XI. Si quis minifterialem in mortis periculo. L
Inde ad folidos xv. ut ,
XII. Si quis fponfam alterius tulerit , hæc compofitio in locis 93. habetur . XCIII.
Inde ad folidos XVII . cum dimidio ; ut ,
XIII. Si quis alterius vaccam furaverit , hæc compofitio in 4. locis habetur . IV.
Inde ad folidos XXII . cum dimidio ; ut ,
XIV. Si quis tributarium Romanum in pelagus . I.
Inde ad folidos xxv. ut ,
"
XV. Si quis fervum miniſterialem occiderit , hæc compofitio in z. locis habetur . II.
Inde ad folidos xxx. ut ,
XVI. Si quis ancillam furaverit , hæc compofitio in 26. locis habetur . XXVI.
Inde ad folidos xxxv, ut ,
XVII. Si quis alterius fervum furaverit , hæc compofitio in 29. locis habetur . XXIX.
Inde ad folidos XLV, ut ,
XVIII. Si quis Waranionem furaverit , hæc compofitio in locis 41. habetur . XLI.
Inde ad folidos L. ut ,
XIX. Si quis Romanum in pelagus . Ι.
Inde ad folidos LXII. & dimidium ; ut ,
XX. Si quis hominem vult percutere gladio , hæc compofitio in 38. locis habetur .
XXXVIII.
Inde ad folidos LXX. ut ,
XXI. Si quis fervum aut ancillam de minifterio , 1.
Inde ad folidos LXXV. ut ,

XXII. Si quis fervum miniftrantem in hofte occiderit . I.

Inde ad folidos xc. ut ,

XXIII. Si quis taurum regis furaverit , hæc compofitio in 3. locis habetur . III.
Inde ad folidos c. ut ,
XXIV. Si quis Romanum occiderit , hæc compofitio in 31. locis habetur . XXXI. *
Inde ad folidos CLXXXVII . & dimidium ; ut
XXV. Si quis mulierem ftriam clamaverit . I.
Inde ad folidos cc, ut ,
XXVI. Si quis hominem ingenuum occiderit , hæc compofitio in 25. locis habetur . XXV.
Inde ad folidos ccc. ut ,
XXVII. Si quis Litum in hofte occiderit , hæc compofitio in 2. locis habetur . II.
Inde ad folidos DC, ut ,
XXVIII. Si quis hominem ingenuum in hofte , hæc compofitio in 11. locis habetur . XI.
Inde ad folidos DCC. ut ,
XXIX. Si quis mulierem habentem in utero . I.
Inde ad folidos DCCCC. ut ,
XXX. Si quis Romanum vel Litum in truſte . I.
Inde ad folidos MDCCC. ut ,
XXXL Si quis hominem in trufte dominica , hæc compofitio in 2. locis habetur . II.

• Herold. XIII.

FINIS§.

Tom. II. K 3 PA-

 114
PACT
PRO TENORE
Dominorum CHILDEBERTI
Circa annum Chrifti DXCIII,
I. Tquia multorum infania con
valuerunt ** malis pro im-
manitate fcelerum digna red-
dantur . Id ergo *** decretum
U
eſt ut apud quemcunque ,
poft interdictum , latrocinius comprobatur ,
vitæ incurrat periculum .
II. Si quis ingenuam perfonam pro fur-
XII . ju-
to ligaverit , & negator extiterit , xII ju-
ratores medios electos dare debet , quod
furtum , quod objicit , verum fit . Quod fi
latro redimendi fe habet facultatem , fe re-
dimat . Si facultas deeft , tribus mallis , pa-
rentibus
1 offeratur . Et fi non redimitur , de
vita componat .
III. Qui furtum vult celare , & occulte
fine judice compofitionem acceperit , latro-
ni fimilis eft .
IV. Si homo ingenuus in furto inculpa-
tus ?
ad æneum provocatus ( 1 ) manum
incenderit quantum inculpatur , furtum
componat .
V. Si fervus in furto fuerit inculpatus ,
↑ Ali Ms. Pačtami *** Al. Et quia malorum infania convalueras,
( 1 ) Ad aneum provocatus . ) Vide tit. ss.
legis Salicæ . Bignonius .
(2 )Ad fortem ponatur . ) Sive judicium Dei
vel purgationem vulgarem fubeat . Hæc enim
fors vocabatur . Exempla aliquot fequuntur
Eccardus ,
(3 ) Detricaverit . ) H. e. impedierit . Sim-
plex tricare expofuimus fupra . Eccard.
( 4 ) Involaverit . ) Noftris voler . Optatus
Lib. 4. De involato gremio . Et infra : Poffeffio
US
PACIS
& CHLOTARII Regum ,
requiratur a domino ut ad viginti noctes
ipfum in mallum præfentet . Et fi dubietas
eft , ad fortem ponatur ( 2 ) . Quod fi pla-
citum funnis non detricaverit ( 3 ) , & alias
xx. noctes ita fiet . Et perfecutor caufæ de
fuis confimilibus tres , & de electis aliis tres
dabit , qui facramenta firmarent per placi-
ta , quod lex Salica habet , fuiffe comple-
tum . Et fi dominus fervum non præfenta-
verit , legem unde inculpatur componat , &
de fervo faciat ceffionem .
VI.t Si fervus minus tremiffo involaverit
( 4 ) , & mala forte priferit , dominus fer-
vi tres fol. folvat , & fervus ille ccc. ictus
accipiat flagellorum ( 5 ).
VII. Si quis mancipia aliena injufte te-
nuerit , & inter dies XL . non reddiderit , ut
latro mancipiorum teneatur obnoxius .
VIII. Si litus de quo inculpatur , ad
fortem ambulaverit , mala forte priferit ,
medietatem ingenui legem componat , & ju-
ratores fex medios electos dare debet .
*** Eccard. Idcirco .
Dei eft turba fidelium , ex quo cotidie fur dia-
bolus cupit aliquid involare . Juvat fic recenfe-
re plurium vocum noftrarum origines , quas
barbaras aut novitias plerique exiftimant . Vet.
Gloffar. T , furor , involo . Hygenus fab.
201. Bignon,
(5 ) CCC. ius accipiat flagellorum. ) Vide ad
tit. xi . leg. Sal. Flagella porro aliud ab icti-
bus in 1. 2. Cod. Th. de curfu publico . Vide
Philonem contra Flaccum pag. 998. Bignon.
DE-
 115

DECRETIO

CHILDEBETI REGIS.

Data circa annum DXCV.

Childebertus Rex Francorum , vir inlufter ( 1 ) . Cum in Dei nomine nos omnes Ka-
lendas Martias ( 2 ) de quafcunque conditiones * ( 3 ) una cum noftris optimatibus ( 4 )
pertractavimus , ad unumquemque notitiam volumus pervenire .

Kalendas Martias anno vicefimo regni no-

I. ITA
Ta Deo propitiante Antonaco ** ( 5 ) ftri convenit ut nepotes ex filio ( 6 ) vel
ex
Eccard. De quibufcunque conditionibus . ** Idem , Attiniaco .

( 1 ) Vir inlufter. ) Rationes , cur Reges Fran- ftriæ Auftrafiæ feu Franciæ orientali impera-
corum Merovingica ftirpis fe Viros illuftres vo- rent . Fortunatus lib. 10. carm . 12.
caverint in Diplomatibus fuis , affert Mabillo- Antonacenfis caftelli promptus ad arces
nius Rei Diplom. Lib. II. cap. 3. quæ Lecto- Inde prope accedens , farcina pergo ratis .
ri curiofo fufficere poffunt . Eccard. Mox :
(2 ) Kalendas Martias . ) Regum Francorum Denique dum præfunt Reges in fedibus aulæ ,
primæ lineæ mos erat ab antiquo derivatus , Ac menfe officio prandia fefta colunt ,
conventum populi fingulis annis Kalendis Mar- Retibus infpicitur que
quo falmo faſce levatur ,
tii celebrare . Ad hunc omnes armis inftructi Et numerat pifces cum fit in arce fedens :
venire debebant . In eo leges ferebantur opti- & cetera quæ fequuntur . Quibus verbis ele-
matum five Principum confilio expeditiones ganter publici conventus folemnibus diebus a
bellica ordinabantur , & controverfia , quæ po- Regibus noftris haberi foliti defcribuntur . Ca-
pulo erant , dirimebantur . Conventus hic Cam- lendis Martii ut plurimum primæ familiæ Re-
pus Martius vocabatur . Gregorius Turonenfis ges conveniebant . Feftis poftea diebus Nata-
lib. II. cap. 27. Tranfacto anno , juffit ( Clodo- lis Domini , Pafcha , Pentecoftes celebrari
yeus ) omnem cum armorum apparatu advenire placita moris erat . Qua occafione lubet hic
pbalangam , oftenfuram in Campo-Martio fuorum adfcribere Roberti R. diploma B. Dionyfii mo-
armorum nitorem . Plura in Cangio vide , Po nachis conceffum . In nomine fanga & indivi-
ftea idem conventus Campus-Majus vel Maji- due Trinitatis . Robertus divina ordinante cle-
campus dictus eft , ex quo a Pipino in Kalen- mentia Rex Francorum femper Auguftus &c. Cur-
das Maji translatus eft . Eccard. tem itaque noftram cum in ipfo caftello habere-
(3 ) Conditiones , alias Conditionibus . ) H. e. mus , ut nos ab inquietudine ipfius Ecclefie &
negotiis vel rebus . Vide exempla fimilia in fratrum ibi Domino famulantium longe facere-
Cangio . Eccard. mus , Deo & gloriofo protectori noftro S. Diony
( 4 ) Cum noftris optimatibus . ) De his non- fo ex confultu Archiepifcoporum & Epifcoporum
nulla ad Marculf. lib. 1. cap. 25. adnotavimus . quorum nomina fubterfignavimus , & optima-
Olympiodorus apud Photium , TW METH μετά Podo- tum Francorum , placuit ferenitati noftra ab
γκίσου Γότθων οι κεφαλιῶται οπτιμάτοι ἐκαλεῖν το bodie deinceps remittere ut folemnem curiam ,
εἰς δώδεκα συντείνοντας χιλιάδας . Bignonius . boc eft , in natale Domini , in theophania , in Pa-
(5) Antonaco, alias Attiniaco. Locus eft du- fcha in Pentecofte , neque nos neque fucceffo-
rante fecunda Regum noftrorum dynastia per- res noftri in ipfo caftello ulterius ullo modo pra-
celebris . Palatium quippe fuit , in quo pleri- fumamus celebrare . Data VIII. Kal. Febr, India.
que conventus habiti . Vita Ludovici Pii : Do- II. anno I, regnante Roberto Rege gloriofo . Un-
minus Rex conventum generalem coire juffit in de & judiciarii conventus Parlamenta voca-
loco cui vocabulum eft Attiniacus &c. Ibidem bant ) quater in anno , in Natali Domini , in
indictum placitum à Lothario apud Nithar. Purificatione Pafcha & Pentecofte , ha-
dum lib. 2. Rodulfus quoque Rex Francia ( in beri foliti . Sed ut ad Antonacum reverta-
quit Frodoardus ad ann. DCCCCXXIV. ) pla- mur , caftellum eft ad Rhenum non longe
citum tenuit apud Attiniacum ; ac tandem a Confluentibus , Coloniæ paret , Andernach
cum Carolo Rege foedere Remis inito , Atti- vulgo vocant ; quæ vox cum non longe ab An-
niacum reddidit an. DCCCCXXIX. Vicus eft tonaco abfit , proximior eft Anternaco . Siç e-
in ultimis Rhemorum finibus cis Mofam fi- nim illud ipfum caftrum , de quo fermo eft
tus , qui antiquum nomen hodie retinet Atti AnnalesFuldenfes vocant fub an.DCCCLXXVI.
gny. Hic vero omnia quotquot vidi exempla Hludovicus Germaniæ Rex ) quadam nocte fe
ria , Reg. Oifel. . 2. non Attiniaco , fed An- fubtraxit de caftris , & Rheno flumine tranfito ,
tonaco habent , quod etiam editio Tillii nomi- in caftello Anternaco cum fuis confedit , Bignon.
natim exhibet · Eft autem Antonacum oppi- ( 6 ) Nepotes ex filio . ) Ea , quæ in hoc loco
dum ad Rheni fluenta Romanis notiffimum ; conftituuntur , in controverfiam deinde vene-
cujus meminit Itinerarium Ethici , quod vul- re fub Ottonis M. regno . Decretum autem
go Antonino adfcribitur . Notitia imperii oc- Childeberti tunc ignotius effe debuit . Alias
cidentalis fub difpofitione ducis Moguntiacen- enim non opus fuiffet , ut nepotum cauffa duel-
fis Præfectum militum Acintenfium Antonam lo vindicaretur . Notabilis eft Witichindi hi-
locat . Quod etiam Alemannis a Juliano ere- ftorici ea de re locus , ubi lib. II. p. 644. fcri-
ptum , munitionibus deinde inftructum , & bit: De legum quoque varietate facta eft conten-
moenibus reparatis ornatum fuiffe narrat Am- tio , fuereque , qui dicerent quia filii filiorum
mianus Marcellin. lib. 18. Regum tandem Fran- non deberent computari inter filios , bereditatem-
corum palatium fuit , & fedes eorum qui Wes que legitime cum filiis fortiri , fi fortepatres eo-
rum
 116 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
ex filia ad aviaticas res ( 1 ) cum avuncu-
los ( 2 ) vel amitas « fic venirent in ha-
reditatem tanquam fi pater aut mater vivi
fuiffent . De illos tamen nepotes (3)
iftud placuit obfervari qui de filio vel filia
nafcuntur , non qui de fratre .
II. In fequenti hoc convenit una cum
leudis ( 4 ) noftris ut nullus de crinofis
( 5 inceftum ufum fibi fociet conjugio ,
hoe eft nec fratris fui uxorem ( 6) , nec
uxoris fuæ fororem , nec uxorem patrui fui
? aut parentis confanguinei . Si quis uxo-
Idem , Cum sunculis nel amitiş . Adem , De illis samen neporibus ,
des.It. leodis . Al. Criminofis .
Idem , Incestis conjunctionibus . • Eccard. Epifcopo fuo .
rentibus veniant . Reliqua defunt . * Idem , Trajekti .
rum obiiffent avis fuperftitibus . Unde exiit edi
&um a Rege , ut univerfalis populi conventio fie-
ret apud villam , quæ dicitur Stela , factumque
eft , ut cauffa inter arbitros judicaretur debere
examinari . Rex autem meliori confilio ufus , no-
luit viros nobiles ac fenes populi inhonefte tra-
Hari , fed magis rem inter gladiatores difcerni
jufit . Vicit igitur pars , qui filios filiorum com-
putabant inter filios : & firmatum eft , ut aqua-
liter cum patruis bereditatem dividerent paco
fempiterno . Eccard.
( 1 ) Aviaticas res . ) Et hic & in Lege Ri-
puariorum funt alodia , veteres poffeffiones , aut
avita bona . Eccard.
(2 ) Avunculos . ) Ii hic funt clare , quos
paullo ante Witichindus patruos vocavit . Galli
oncle de fratre patris & matris ufurpant . Ec-
card.
(3 ) De illos nepotes , ) Nota fignificationem
vulgarem vocis nepotis & Gall. neveu . Eccard.
(4 ) Leudis . ) Alii Codices habent : cum leo-
des · Supra ad Legem Salicam notavimus ,
leudem accipi pro compofitione hominis ; hic au-
tem leudus venit pro homine , vafallo , fideli
que maxime nobiliori , qui nulli præterquam
principi obnoxius erat : & vox hæc a leiten ,
dirigere , ducere , derivatur , denotatque pro-
prie eum , qui fub alio eft , vel qui ab alio du-
citur , dirigitur & regitur . Fredegarius Scho-
lafticus Chronici cap. 27. Quod cum loco , no-
mine Caraciaco , Theudericus cum exercitu caftra
metaffet , bortabatur a lentis fuis , ut cum Theo-
deberto pacem iniret . Paullo poft ibidem : Quem
undique cumjam exercitus circumdaffet , Theu
dericum leudes fui tenebant ne illuc gradere-
tur , mifit Uncilenum &c. Gregorius Turonenfis
lib. II. c. 42. Hac dedit leudibus ejus , utfuper
eum invitarentur . Pro omnibus tamen fubdi-
tis , ingenuis etiam , acceptum Cointio vide-
tur ex loco Fredegarii cap. 58. de Dagoberto
dicentis : Cumque Lingonas civitatem veniffet
tanta in univerfis leudibus fuis , tam fublimi-
bus, quam pauperibus judicabat juftitia , ut cre-
deretur omnino fuiffe Deo placabile: ubi nullum
intercedebat premium , nec perfonarum acceptio ,
nifi fola dominabatur juftitia , quam diligebat al-
tiffimus . Pro omnibus fubditis etiam Leudis
Vox ufurpata eft in leudefamii feu leudefamiti
vocabulo , quod apud Marculfum lib. I. c. 40 .
exftat , & juramentum fidelitatis ab omnibus pa-
genfibus feu fubditis Regi præftandum denotat ,
uti id in Notis ad Catechefin Theotifcam p.
109. & 110. demonftravimus . Alia de leudis
voce vide apud Lindenbrogium , Spelmannum
Cangiumque , nec non in Bignonii notis ad
Form, Marculfi lib. I. cap. 40. , & in Ruinar-
ti Notis ad Gregor. Turon. pag. 98. & ad Fre-
degar. p. 634. Nos addimus faltem, nobis Ger-
manis adhuc leute de hominibus in genere & in
fpecie de iis , qui in beri cujusdam familia vi-
Dunt , dici . Ita Latinum bomo & Germanicum
rem patris acceperit , mortis periculum
incurrat . De præteritis vero conjunctioni
bus , quæ inceftæ effe videntur 2 ‫ ܖ‬-pptz
er
dicationem Epifcoporum ( 7 ) juffimus emen-
dari . Qui vero Epifcopum fuum nolue-
rit audire , & excommunicatus fuerit ( 8 ) ,
perennem condemnationem apud Deum fu-
fineat , & infuper de palatio noftro fit o-
ninino extraneus ( 9 ) , & omnes facultates
( 10) fuas parentibus legitimis amittat qui no-
luit facerdotis fui medicamenta fuftinere .
III. Similiter Trejecto * ( 11 ) convenit
no-
y Al. Mss Cum leo-
Eccard. Patris fui. Idem , Mortem .
Idem , Facultates fuæ legitimis pa-
man de bomine & viro quacunque , nec non
etiam de vafallo & fubdito adhibetur . Eccard.
(5 De crinofis . ) Hoc eft , de Francis inge-
nuis . Vide fupra dicta ad Leg. Sal . ed. Herold .
Tit. XXVIII . leg. 2. Baluzius quidem in Co
dice Tiliano invenit de criminofis ; fed hoc fibi
hic non conftat , & ex errore fcribæ irrepfit ,
Sic & Tit. VII. Leg. Bajoar. cap. 5. in Co-
dice S. Vincentii Metenfis criminis erronee le-
gitur pro crines . Eccard.
(6 ) Fratris fui uxorem . ) Hæ nuptiæ jam in
Legis Salica ed . Herold. Tit. XIV. leg. 12.
prohibitæ erant . Et apparet , hanc Childeber-
ti conftitutionem Legis Salice ulteriorem ex-
pofitionem circa matrimonia prohibita conti-
nere . Eccard.
(7) Per prædicationem Epifcoporum . ) Sic Sy-
nodus Aurelian. III. c. X. Illud etiam adji
ciendum effe credidimus , ut in Epifcopi difcuf
fione confiftat de his qui in civitate fua & ter-
ritorio confiftunt , & talifunt ordinefociati , utrum
ignoranter ad illicita conjugia venerint , an per
contumaciam quæ funt interdica præfumpferint
c. Bignonius .
( 8 ) Excommunicatus fuerit , ) Synodi Aure-
relianenf. III. anno 26. regni ejufdem Chil-
deberti cap. X. Non prius ad communionem re-
cipiantur quam incefti adulterium feparationefa-
naverint . Synodi Turonica II. cap. XXI, Quan
diu in tanto verfatur fcelere , a Chriftiano cœtu
atque convivio Ecclefiæ communione privabi-
tur . Itaque cum Charibertus Rex uxoris fuæ
fororem connubio junxiffet , a B. Germano
Parifienfi Epifcopo communione privatus eſt
cum uxore . Gregor. Turonenf. lib. 4. cap. 26.
Id impune ante fecerat Chlotarius Rex , Idem
Gregorius lib. 3. cap. 6. De anathemate vide
Lindenbrog. pag. 1353. S. Jo. Chryfoft. pi
τὸ μὴ δὲν ἀναθεματίζειν ζώντας ἢ τεθνεώτας , Ibi
dem , Bignonius .
(9; De palatio fit extraneus . ) Excommuni-
cationis effectus ad temporalia . Bignon.
(10) Et omnes facultates &c. ) Vides hic ori-
ginem Epifcopalis in matrimonia poteftatis .
Eccardus . Additio Collect. ) Vide , que fupra
dicta funt ad Pactum Legis Salice antiquum Tit.
XIV. Leg. 12,
(11 ) Trejecto . ) Intelligitur autem Trajectum
fuperius ad Mofam . Gregorius Turonenfis lib.
II. c. 5. Trajectenfem urbem vocat , quam Rui-
nartus in additis notis male Trajectum inferius
interpretatur . Inferius enim jam eft Ultraje-
Aum ad Rhenum ; fuperius vero Maftrichtum
five Trajectum ad Mofam . Vita S. Amandi ab
auctore æquali fcripta Trejectenfium ecclefiam no
minat . Eo enim Tungrorum Epifcopatus
Aduatica ab Attila everfa , translatus eft , qui
tandem Leodium devenit . Annales Bertinia-
ni ad an. 871. municipium Trejectum comme-
morant . Vide plura in Valefii Not. Gall. pag.
$59. 560. Eccard.
 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR . 117

nobis campo ut quaslibet res ad unum Du- lecto ipfum raptorem occidat , & jaceat for-
cem vel judicem pertinentes per decem an- battutus ( 4 ) . Et fi ad Ecclefiam confu-
nos quicunque inconcuffo jure poffedit , nul- gium fecerit > reddatur ab Epifcopo &

lam habeat licentiam intertiandi , nifi tan- fine ulla precatione exinde feparentur <
tum caufa orphanorum ufque ad viginti an- Certe fi ipfa mulier poftea raptori con-
nos licentiam tribuimus . Quod fi quis * fenferit , ambo pariter in exilio tranfmittan-

fuper hoc judicium præfumpferit intertiare ,
fol. xv. folvat & rem quam male inter-
tiavit amittat . De reliquis vero condi-
tionibus omnes omnino caufas tricenaria lex
( 1 ) excludit, præter id quod in alia regna
hucufque detenuit .
IV. Pari conditione convenit Kal. Mar.
omnibus nobis adunatis ut quicunque admo-
dum ( 2 ) raptum facere præfumpferit ,
unde impiiffimus t vitius adcreverat , vitæ
periculum feriatur ; & nullus de optima-
tibus noftris de tam turpiffimo vitio præ-
fumat pro ipfo precare , fed unufquifque ad-
modum inimicum Dei perfequatur . Qui ve-
ro edictum noftrum aufus fuerit contemne-
re in cujuslibet judicis pago primitus ad-
miffum fuerit , ille judex folatio ( 3 ) col
tur . Et fi foras Ecclefiam capti fuerint
ambo pariter occidantur , & facultates illo-
rum parentibus legitimis dentur & quod
fifco noftro debetur adquiratur .
V. De homicidiis ( 5 ) vero ita juffimus
obfervari , ut quicunque aufu temerario alium
fine caufa occiderit , vitæ periculum fe-
riatur , & nullo pretio redemptionis fe re-
dimat aut componat . Et fi forfitan con-
venerit ut ad folutionem quifque a defcen-
dat , nullus de parentibus aut de amicis ei
quicquam adjuvet . Nifi qui præfumpferit ei
aliquid adjuvare , fuum widrigildum ( 6)
omnino componat . Quia juftum eft ut qui in-
jufte novit occidere , difcat jufte morire (7) .
VI. De farfaliis ( 8 ) ita convenit , ut
quicunque in mallo præfumpferit farfalium
mi-

Idem , Si quis . 8 Idem , Et rem intertiatam . Y Deeft in Eccard. Eccard. periculo ,

Eccard. Judex loci illius . Idem , Separetur . » Idem , Ei fi . Idem , Debitum eft .
Idem , periculo . * Idem , Seredimere unquam valeat. A Idem , Ad compofitionem quis
Idem, quifquis fecerit fuum Weregildum . Idem, Farfalio .

( 1 ) Tricenaria lex . ) Theodofii junioris. de Form . fecundum jus Romanum XXX. quæ
Valentinianus Novell. lib. 2. tit. 8. Humano apud Lindenbrogium eft Form. CXIX. Puta-
generi profunda quiete profpexit , & tit. 12. ubi verim tamen ferme legendum effe: & faciat
Anianus · Procopius de bello Wandalico lib. 圊 forbattutum; ut fignificetur idem ac , decia-
I. pag. 94. Νόμου δὲ • ὄντος Ρωμαίοις , υ τους εχ ret , eum fuiffe primum aggrefforem , atque ita
ὑπὸ τῆς οικείας χεςσι τα σφέτερα αυτή έχομον morte jure dignum . Sic enim in ceteris locis
τρίβοιτο χρόνο της τριάκοντα ἐνιαυτὸς ἥκων , τούτοις legitur . Formula vetus XXIX. Cum armis fuis
de exóm dipur mugíors iwi to's Binsupljeve me , fuperme venit , & colpus fuper me mifit , fic
ές τουεγραφία, αὐτοῖς ἀποκεκρίσθαι τὴν ἐς τὸ δικασ mihi dominus directum dedit , ego ipfum de ar-
στοχοι εἴσοδον • νόμον ἔγραψεν όπως ο π Βανδίλων mis meis percuff & tales colpus ei dedi , pro qui-
χρόνος , ὅτι ἐν γε τῇ Ῥωμαίων αρχη διατρίβοιεν , is bus mortuus eft , & quod feci , fuper me fecit
ταυτύς, δὴ τῆς τριακοντούτιν γραφω ήκισα φί ego bodie facio infrà damnum ( Lindenbr. in
poro . Edictum Theoderici R. cap. LXIX. Tri fordanno ) forbatudum infra notes XLII. &c.
cennalis legis faluberrimum conftitutum . Leg. Formula Romana XXX. fimilia profert de ali
Wifigothor. lib. 1o. tit. 2. 1. 3. & 1. 4. Tri- 1 quo , qui aggrefforem fuum occiderat . Inter
cennalis ergo tranfcurfio temporum cum jam fic cetera ait; Et fic eft veritas , abfque ulla frau-
conftanter inoleverit in negotiis actionum ut non de vel conludio in fua culpa fecundum le-
jam quafi ex inftructione humana , fed veluti ex gem ipfum forbatudum fecit . Vox ipfa defcen-
ipfa rerum proceffiffe natura videatur . Confti- dit a for , ante , prius , & battudus , quod hic
tutio Chlotarii Ms. Vide Synodum Aurelian. idem eft ac qui percuffit , a battere , cædere ,
III . cap. XII. ubi tricenaria tempora Ecclefia percutere , derivatum ; unde Galli adhuc fuum
quoque obftare fcribitur , Id poftea immuta- battre & Itali battere eodem fenfu habent . Vi-
& quadraginta annorum præfcriptione des hinc forbattutum etiam vi originis effe ,
contra eam opus eft . Vide Cod. de triginta qui prius percuffit , five aggrefforem . Eccard.
vel quadraginta ann. præfcript . Bignon . (5 ) De homicidiis . ) Aliqua hujus Legis ex-
(2 ) Quicunque admodam. ) Ubi admodum po- ftant Capitular. lib. VII . cap. 256. Eccard.
fitum eft pro a modo . Formula Sirmondica c. (6) Widrigildum , alias Weregildum . ) Sed dif-
28. Ita & admodum liceat inantea ipfas res ferentia eft inter utrafque voces . Widrigil-
quiete tenere & poffidere . Appendix ad Form . dum eft compenfatio cujuslibet rei ; Weregel-
Marculf. cap. 24. Ita & admodum memoratus dum autem compofitio hominis , quæ in prio-
ille &c. Ludovicus Pius in Epiftola ad Sicha- ribus Legis Salica Titulis Lendis dicitur . Vi
rium Archiep. Burdegalenfem Capitular. ed. de , quæ fupra monuimus . Poftea demum We
Baluz . T. I. p. $559. Qui in boc negotio noftræ regeldum utrumque denotavit , ob rationes ,
admodum juffioni parere neglexerit . Eccard. quas adduximus . Eccard.
(3 ) Solatio. ) H. e. auxilio , adjutorio . Vid. (7 ) Morire ) Et hinc Ital, morire & Gall.
Baluzii Notas ad h . 1. Capitul. T. II. pag . 988 , mourir . Eccard..
Eccard. ( 8 ) De farfaliis , alias de farfalio ) Ante
( 4 ) Et jaceat forbattutus . ) Sive tanquam legem hanc exftat lex de raptu , deinde alia
aliquis , qui occifus eft ab eo , quem per vim de homicidio , & fequitur eandem lex de furi-
primus aggreffus erat . Hujus enim fignifica- bus & malefactoribus . Sola igitur lex de ad-
tionis vocabulum effe , apparet ex Leg . Ripuar. falitione inimica omiffa eft , quam farfalio de-
Tit. LXXVII . qui de Homine forbatudo agit , notari non incongruum eft . Adſalitionem enim
& in Appendice Marculfi ex Form. XXIX. Leg. Sal. Tit. XVI. leg. 4. & Tit. XVIII. leg . 1 .
que Notitia dehomineforbatuto infcribitur . Ad- & 2. falchio in Malbergo dictam fuiffe often-
di-
 118 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR.

minare fine dubio fuum Widrigildum * XI. Similiter convenit ut fi furtum fa

componat ; quia omnino volumus ut farfa
lius reprimatur . Et fi forfitan , ut adfolet ,
judex hoc confenferit , & fortaffe adquiefcit
iftum farfalium cuftodire vite periculum
per omnia fuftineat , centena in alia centena veftigium fecuta fue-
VII. De furibus & malefactoribus ita de-
crevimus obfervare ut fi quinque aut fe-
ptem bona fidei homines abfque inimicitia
interpofita criminofun cum facramenti in
terpofitione effe dixerint , quomodo fine le-
ge involavit , fine lege moriatur ? Et fi
judex comprehenfum larronem convictus fuc.
rit relaxaffe , vitam fuam amittat , & hæc
difciplina in populo modis omnibus obfer
vetur .
VIII. Similiter Kal, Mar, Colonia con
venit & ira bannivimus ( 1 ) , ut unuf-
quifque judex criminofum latronem ut au
dierit , ad cafam fuam ambuler , & ipfum
ligare faciat ; ita ut fi Francus fuerit , ad
noftram præfentiam dirigatur ; & fi debilior
perfona fuerit , in loco ? pendatur .
IX, Si quis Centenarium aut quemlibet
judicem noluerit fuper malefactorem ad prin-
dendum adjuvare , fexaginta folidis omnino
condemnetur .
X. Et quicunque fervum criminofum ha-
buerit , & ei judex rogaverit ipfum præ
fentare , & noluerit fuum widrigildum ?
omnino componat .
Stum fuerit , capitale de præfenti centena
reftituat , & caufator Centenasium cum cen-
tena requirat.
XII. Pari conditione convenit ut fi una
rit , & invenerit , vel in quibufcunque fide-
lium noftrorum terminis veftigium miferit ,
& ipfum in aliam centenam minime expel-
lere potuerit , aut convictus reddat latro-
nem , aut capitale de præfenti reſtituar , &
cum duodecim perfonis fe ex hoc facramen-
to exuar,
XIII. Si fervi Ecclefiarum aut fifcalini
furtum admiferint , fimilem poenam fufti-
neant , heur & reliquorum fervi Francorum .
•
XIV, Dię Dominico fimiliter placuit
obfervare ut & quifcunque ingenuus , ex-
cepto quod ad coquendum vel ad mandu-
candum pertinet , opera alia in die domini-
co facere præfumpferit , fi Salicus fuerit , fo
lidos quindecim componat ; fi Romanus , fe-
ptem & dimidium , Servus vero aut tres
folidos reddat , aut de dorfo fuo componat ,
Afcipiodus recognovit ".
XV. De chrenechruda lex , quam pa
ganorum tempore obfervabant deinceps
nunquam valeat , quia per ipfam cecidit
multorum poteftas ,
Datum pridie Kal. Mar. anno XX. re
gni Domni noftri Colonia feliciter , Amen ,

Hec in Editione Lindenbrogii adduntur .

Expliciunt LEGIS SALICA LIBRI III . QUAM CLODOVEUS Rex Francorum STA-
TUIT , ET POSTEA UNA CUM FRANCIS PERTRACTAVIT , UT AD TITULOS ALIQUID AM-
PLIUS ADDERET , SICUT A PRIMO USQUE AD SEPTUAGESIMUM OCTAVUM PERDUXERIT .
INDE VERO CHILDEBERTUS POST MULTUM TEMPUS TRACTAVIT , UT QUICQUID INVE-
NIRE POTUERIT , IBI CUM ȘUis Francis adDERET : HOC EST , A LXXVIII . USQUE AD
LXXXIIII. QUICQUID INVENIT DIGNE IBIDEM IMPOSUISSE COGNOSCITUR . ITERUM CUM
HOS TITULOS CLOTHARIUS A GERMANO SUO SÉNIORE GRATANTER EXCEPIT , SIC ET
IPSE SIMILITER CUM REGNI SUI SAPIENTIBUS INVENIT , UT A LXXXIIII , ADDERET
ET ITA PERFECTUM PERDUXIT . ET INDE , QUA IPSE INVENIT , AD FRATREM SUUM
RĘSCRIPTA DIREXIT , ET ITA INTER SE FIRMAVERUNT ( 2 ) , UT ISTA OMNIA QUE
CONSTITUERUNT , INVIOLABILITER , OMNÍQUE TEMPORE CONSERVATA FUISSENT .

Idem, Weregildum . Eccard. Insurrat . Eccard. Contra legem furtum perpetravit , fecun-
dum legem moriatur , Eccard. & Lindenbr. In collo . • Deef in Eccard. Eccard. Weregildum ,
Eccard. Conviflum . • Idem , Diem dominisam . • Idem , Quicunque . x Idem , Franews.
A Defunt in Eccard. Defunt in Eccard. • Caput iftud deeft in omnibus antiquis codd. quos
vidic Balyzius ; habetur tamen in quibuſdam ediţionibus , § Al Mus. Anno XXI, al, XXII. 41, XXV,

dimus fupra ; quod nomen a fallen , ruere
cadere , labi , irruere , adfalire , deducendum ,
Fal hinc in Gloffis Rabani Mauri Mss. eft ca
fus, irruitio , adfalitio , pro quo nos fall dici❤
mus . Far apud veteres fæpe , præfertim in
compofitione , pro for vel vor ufurpatur . Ita
Kero & alii farworfan , projici ; farakifit , per-
fpexerit ; & centum his fimilia habent . Ut
autem forbattutus antea erat , qui prius percuf-
ferat ; ita hic farfalius fignificat prius factam
adfalitionem , five aſſultum inimicum . Hinc au
tem cum turbæ multæ ex vindicta fequantur ,
præfertim fi auctorem adfalitionis eam publi-
ce minatum fuiffe , atque ita cogitanter per
petraffe conftet , weregildum ille fuum meri-
to componere , five vitam redimere aut mor
tem fubire cogebatur . Nos Germanice jam
farfalium redderemus forfall. Eccard.
( 1 ) Bannivimus , ) Bannire idem eft ac ju-
bere , injungere , Sax. been , Germ, gebieten,
Eccard.
( 2 ) Firmaverunt . ) Firmare eft facramento
fe obligare . Vid. Cangius in Firma & Firmare ,
Eccard.

DE.

DECRETIO
CHLOTARII
Data circa annum Chrifti DXCV.
I. Ecretum eft ut quia in vigilias con-
ID ftitutas nocturnos fures non ca-
perent , eo quod per diverfas intercedente
conludio ( 2 ) fcelera prætermiffa cuftodias
exercerent centenas fieri . In qua centena
aliquid deperierit , capitale quí perdiderat
recipiat , & latro infequatur . Vel fi in al-
terius centena appareat , & adhuc admoniti
fi neglexerint , quinos fol. condemnentur
Capitale tamen qui perdiderat , a centena
illa accipiar abfque dubio , hoc eft , de fe-
cunda vel tertia cuftodia .
II. Si veftigius comprobatur latronis ( 3 ) ,
tamen præfentia nihil longe multando : **
aut fi perfequens latronem fuum compre-
henderit , integram fibi compofitionem ac-
cipiat .
III. Quod fi in trufte invenitur , medie-
tatem compofitionis truftis adquirat ( 4 ) ,
& capitale exigat a latrone .
efIV. Si quis in domo alterius , ubi clavis
t,
furtum invenerit , dominus domus de
Eccard. Quia in vigiliis conftitutis .
...
Al. Fredum & foedum . Al. Inter fredum & fredum .
( 1 ) Decretio Chlotarii . ) Hæc conftitutio
pars fuperioris effe videtur , pacti fcilicet in-
ter Childebertum & Clotharium initi , tum
quod pactum illud , quod antecedit , fine con-
gruenti & epilogo careat , tum quia pacis foe-
dus dicitur , neque tamen ulla pacis mentio ,
de qua in fine hujufce conftitutionis agitur
verf. 17. ut ex Ms. fupplevimus , & verfic. 17.
Itaque cum præcedenti conjungi debet , Bi-
gnonius .
(2 ) Conludio , ) Marcell. lib. 18. & 30. Sym-
mach. lib. 1. ep. 5. lib. 3. ep. 20. & 50. lib. 4.
ep. 36. Majoriani Novella de epifcopali judi-
cio Edictum Theoderici cap. 114. Decretio
Childeberti fupra cap. 7. Leg. Bajuvar. tit. 8.
cap. 6. 1. 11. Cod . de jurifdict. Gloffee Con-
ludium , rurduxrpos , Aliæ ; compactum , collufio .
Bignon.
( 3 ) Veftigius comprobatur latronis . ) Infra
verf. 16. Si quis ad veftigium minandum . Vi-
de leg. Salic. tit. 39. Bignon.
(4 ) Truftis adquirat . ) Quid truftis hic ?
Bignon.
( 5) Ad plebium . ) Id . æneum , feu inium ,
ut in Ms. Nam de fortibus hic agitur & pur-
gationibus , Bignon.
( 6 ) Precius ) Inde noftrum preiff etiam eft
generis mafculini . Eccard.
( 7 ) Inter fredum & faidum . ) Ita hunc lo-
cum optime reftituit Baluzius , Fredum eft ,
quod Regi vel fifco folvitur , ut pacem ab ipfo
habeat criminofus : Faidum vero vel faida ,
quod læfi vel occifi parentibus & propinquis
a reo folvitur , ne vindicent injuriam illatam
vel mortem agnati . Is enim mos erat apud
Francos veteres , omnefque reliquos Germa-
nos
ut inimicitias privatas armis perfeque-
119
REGIS.
II
.
vita componat .
V. Si quis cum furto capitur , antedicte
fubjaceat legi .
VI. Si de fufpicione inculpatur , ad for-
tem veniat .
VII. Si mala forte priferit , latro tamen ,
ad utramque partem fint ternas perfonas ele-
tas , ne conludius fieri poffit .
VIII. De fervis Ecclefiæ , aut fifci vel
?
cujuslibet , quicunque inculpatur , ad fortem
veniat , aut ad plebium ( 5 ) promoveatur
aut ipfe precius ( 6 ) a domino reformetur .
Nam probati periculo fubjacebunt .
IX. Si quis cujuslibet de potentioribus
fervis , qui per diverfa poffident , de crimi-
ne habetur fufpectus , domino fecretius cum
teftibus condicatur , ut intra viginti noctes
ipfum ante judicem debeat præfentare . Quod 1
fi in ftatutum tempus interludente conlu-
dio non fecerit dominus ftatus fui juxta
modum culpæ inter fredum & faidum ***
( 7 ) compenfabitur .
X.
** Al . Ms. Militando ; Lindenbr. multandus .
rentur , qui principis imperio aut Legum au-
toritate omnino non prohibebatur , quamvis
&
certis finibus coercitus effet . Si itaque quivis
aut vulneratus , aut certe occifus fuiffet , tunc
propinqui illius & affines , feu & amici in u-
num conveniebant injuriam vi & armis ul-
turi . Vid. Marculfi Form . 18. Lib. II. & ibi
Bignonium . Schilterus in Praxi Juris Roma-
ni in foro Germanico T. II. Exerc. in ff. 19.
§. 8. faidam bene dicit effe pænam lafo com-
petentem pro qua alias bellum privatum five
diffidatio malo more erat introducta . Et cum ibi-
dem pleraque veterum loca adduxiffet , addit ;
eft igitur faida pœna pecuniaria faltem , ex folo
hominis facto , in quod culpa dolufve cadit , la-
fo competens , & ita vindictam damni injuria
dati denotans • Alias recentiorum fententias
præterimus . Gloffa : Faida , vindicta mortis .
Regino lib. II . de Ecclef. difcipl. cap. s. Vin-
dicta parentum , quod faidam dicimus . Lex Sa-
xon. Tit. XIII . Si animal quodlibet damnum cui-
libet intulerit , ab eo cujus effe conftiterit , com-
ponatur , excepta faida . Add. Lex Bajoar. Tit.
XIII. fin. Lex Alamann. Tit. LXXIV . c. 2.
Lex Langob. lib. I. Tit. XXI . c. 3. Capitular.
Caroli M. lib. IV. cap. 27. & 55. &c. Febde
apud nos adhuc eft inimicitia capitalis . Teu-
tonifta : Veede , orloch , creghe . Veeden , orlogben ,
cregben . Anglofaxonibusfæhd , Angl . feud; Bel-
gis veede , veide , veete , inimicitia , aperta fi-
multas , odium , Anglofax, fab , Angl. for eft
inimicus , hoftis . Omnia funt a veteri fian , o-
diffe " in Evangel. Goth. Matth. V. 43. reli-
quo . Kero quoque habet : odire , fien . Odifti ,
fietos . Gloffarium Boxhornianum prius : Exofi
fieta . Hinc inferto n venit Sax. fiend & Ger-
man. feind , inimicus . Fi & pfuy, interjectio
nes
 020 PACTUS LEGIS SALICE ANTIQUIOR .
X. Si fervus ante admonitum dominum
defuerit capitale dominus reftituat , & de rietum terræ fpatium arpennis ( 4 ) pro atrio
fervo faciat ceffionem ; ut cum inventus obfervetur .
fuerit , detur in vindictam .
XI. Si quis occulte de re fibi furata a
quolibet latrone compofitionem acceperit
utraque latronis culpa fubjaceat ; fur tamen
judici præfenterur .
XII. Ur continuo capitale ei qui perdi
derit reformare ( 1 ) feftinet & latronem
perquirat . Quem fi in trufte perinvenerit ,
nedietatem fibi vindicet vel delaturam . Si
fuerit de facultate latronis , & qui damnum
pertulit , farciatur . Nam fi perfequens la-
tronem ceperit , integram fibi compofitio-
nem fimul & folutionem , vel quicquid di-
fpendii fuerit revocavit ; fredus tamen judi-
ci , in cujus pago eft , refervetur .
XIII. Nullus latronem , vel quemlibet
culpabilem , ficur fummis Epifcopis conve-
nit , de atrio Ecclefiæ ( 2 ) trahere præfu-
mat Quod fi funt Ecclefiæ quibus atria
EXPLICIT ,
nes apud nos abominandi , ex eodem fonte
profluunt . Qui faidam nondum compofuerat
& inimicos legitimo modo placaverat , faide-
fus dicebatur . Eginhardus Rabano Abbati :
Pro eo quod faidofus fit , & cum inimicis fuis &
bis qui vita fue infidiantur , boc iter agere non
audeat . Lex Frifionum in Additione Tit. I.
Homo fai lofus pacem habeat in Ecclefia , in do-
mo fua , ad Ecclefiam eundo , de Ecclefia redeun-
do , ad placitum eundo , de placito redeundo .
Plura de faida Lindenbrogius , Spelmannus
Cangius in Gloffariis , Sirmondus in Notis ad
Capitular. edit. Baluz . p. 798. Vreedjus Flan-
drie Ethnicæ lib. II. c. 20. & alii dabunt . A
faida eft diffidare , Gall. diffier , & Germ. be-
vebden , belluin indicere , inimicitiam publi-
cam declarare ; & diffidatio , Gall . deffis , inimi
citiæ declaratio , belli denunciatio . Vid. Vof
fius de vitiis ferm . pag. 679. & Menagius in
Etymologico Gallico . Germania præfertim a
magni Interregni temporibus diffidationibus his
fce privatis mifere turbata fuit , donec Legi-
bus Imperatoriis abrogate funt . Conftitutio
Criminalis Bambergenfis §. 154. Welcher jemand
wider recht und billigkeit muthwilliglichen be-
vebedet , den richtet man mit dem Schwert
vom leben zum todt ; doch ob einer feiner vehd
balb von der oberhand erlaubnis hette , oder der ,
den er alfo bevehedet davor fein , feiner her-
Schafft oder der iren feindt worden were , oder
funft zu folcher vebede rechtmeffig getrungen ur-
fach bette , So machte er auf ein aufsführung
derfelben guten urfachen peinlich nicht zu fra-
fen fein . Leges Imperii hac de re tanquam in
vulgus JCtorum notas præterimus . Eccard.
(1 ) Reformare . ) Reftitui forte debet , revo
care ; quod eodem hoc in paragrapho repetitur ,
Eccard.
(2 ) Atrio Ecclefiæ . ) Vide Concil. Tolet.
XII. c. 1o. can. Diffinivit . 35. cauf. 17. qu. 4 .
Ivon. part. III. c. 121. Capitular. lib. 1. cap.
134. lib. 4. cap. 13. 28. lib . 5. cap. 155. 156.
Vide titul. in utroque Cod. de his qui ad Ec-
clefias configiunt ; Sozomenum lib. 5. de Sti-
licone ; Homiliam S. Chryfoftomi de facerdo-
tio pag. 549. Leo Marfican . lib. 3. cap. 26.
Atrium ante Ecclefiam , quod nos Romana con-
fuetudine paradifum dicimus . Vide notas Lin-
denbrogii ad Pauli Diaconi hiftoriam Longo-
claufa non fint ( 3 ) , ab utraque parte pa-
XIV, Nullus confugiens foris ante dicta
loca pro operarum cupiditate fe dicat exi-
re. Quod fi fecerint , & capti fuerint , ad
dignum fibi fupplicium condemnentur .
XV. Quod fi cujuslibet fervus deferens
fuum dominum ad Ecclefias confugerit , &
ibi primitus dominus ejus advenerit , con-
tentio excufatur ( 5 ) : reddatur furtum , uɛ
fe de pretio redimat .
XVI. Si quis ad veftigium minandum
vel latronem perfequendum admonitus veni-
re noluerit , quinque fol. condemnetur ,
XVII. Ea quæ in Dei nomine pacis te-
nore ( 6) conftituimus in perpetuum vo-
lumus cuftodire .
XVIII. Hoc ftatuentes , ut fi quis ex ju-
dicibus hoc decretum violare præfumpferit ,
vitæ periculum fubjacere cognofcat .
bardorum . Bignon .
(3 ) Quibus atria claufa non fint . ) Concil ,
Tolet. XIV, triginta paffus tribuit . Vide con-
fitutionem Honorii Ms. ubi quinquaginta paf
fus tribuuntur , Bignon.
( 4) Arpennis . ) Vide notas ad veteres for-
mulas ( five Appendicem Marculfi ) tit. 50.
Agrimenfores pag. 297. Pontanum Origin. lib.
6. pag. 579. Gregorius Turonenf. lib. 1. cap. 6.
Unum Radium habet aripennes quinque . Leg.
Bajuvar. tit. 1. cap. 14. num . 2. ubi dicitur ar
pentum , leg. Wifigoth. lib. 8. tit . 4. 1. 25. &
lib. 4. tit. 1. 1. 14. Bignon.
( 5 ) Contentio excufatur &c. ) Bignonius in
veteri Codice fequentia invenit : Omnium re-
rum excufatio leg. exculatus ) reddatur futu-
rum 1. fugitivus ) aut fi de ( 1. inde ) pretium
domino reformetur . De ficalibus aut contra do-
minum cenfuimus pro tenore p cis jubemus , ut
in trufte elecii centenarii ( electorum Centenario-
rum ) ponatur proper ) quorum fide ( fidem )
atque folicitudine folicitudinem ) jax prædi&ta
fervetur . Et quia propitiante Domino inter nos
germanitatis charitas indyj upto vinculo cuftodia-
tur, Centenari inter communes provincias licen-
tiam habeant latrones perfequi , vel veftigia afi-
gnata minare , in trufte , qua defecerit ( de-
fecerint ) ficut dictum eft, caufa remaneat . Ita
ut continuo capitale ei qui pe diderit reformare
felinet ( feftinent ) & latronem perquirat , ( perm
quirant ) , quem fi in trufe perinvenerit (per-
invenerint medietatem fibi vindicat , &c. Ut
fupra cap. 12. quod ejufdem Codicis auctori-
tate ? trajectum , inde auferri & hic legi de-
bet . Eadem autem fere in Salica Legis exem-
plari ex Codice Guelferbytano a nobis fupra
edito Tit. LXXXVIII . exftant . Eccard.
(6 ) Pacis tenore . ) Decretionem Clotharii
effe partem Pacti inter Childebertum & Clo-
tharium paullo ante pofiti ex his verbis mani-
feftum eft . In Pacti enim infcriptione pro te-
nore pacis inter utrumque Regem id confectum
effe dicitur ; & ne minima tamen in eo pacis
mentio facta cernitur . Hic vero in Decretio-
ne eadem infcriptionis verba repetuntur . Pa-
&tum igitur debuit inchoaffe Librum Legis Sa-
licæ quartum , eundemque cum Decretione
Clotharii conftituiffe . Eccard.
LEX
 LEX SALICA

REFORMATA

CUM NOTIS HIERONYMI BIGNON11

JO. GEORGII ECCARDI.

PROLOGUS ( 1 ) LEGIS SALICE

( Editionis Lindenbrogiane . )

Lacuit atque convenit inter Francos & eorum Proceres ut propter fervan-
dum inter fe Pacis ftudium omnia incrementa veterum rixarum refecare
deberent : & quia ceteris Gentibus juxta fe pofitis fortitudinis brachio præmi-
nebant , ita etiam Legum auctoritate præcellerent ; ut juxta qualitatem cauf-
P
farum fumeret actio criminalis terminum . Extiterunt igitur inter eos electi
de pluribus quatuor viri , his nominibus , WISOGASTUS , BODOGASTUS , Salogastus , &
WIDOGASTUS in villis quæ ultra Rhenum funt , SALEHEIM , BODAHAIM & WINDO-
HAIM : qui per tres Mallos convenientes & omnem cauffarum originem follicite di-
fcutiendo tractantes , de fingulis JUDICARE decreverunt HOC MODO .
Anno ab incarnatione Domini noftri Jefu Chrifti , DCCXCVIII . Indictione VI . Do-
minus Karolus Rex Francorum inclytus hunc libellum tractatus Legis Salica fcribere
ordinavit ,
1
a Al. Pro fervando · B Al. Studio . Al. Wifogaftis , Arogaftis , Salegaftis Vindogaftis.
Al. Omnes cauffarum origines . Al Judicium . Al. DCCLXXVIII. al. DCCLXVIII.
Baluz. Traftati . e Baluz. Juſſit .

( 1 ) Alter Prologus , qui item exftat apud Lindenbrogium , omittitur , quia idem fere eft ,
ac ille qui Pacto veteri præpofitus eft integro priori articulo , ufque , De legum inventoribus •
( Nota Collect. )

L CA-
Tom. II.
 122
CAPITULA
LEGIS
I. E Mannire .
1. D
II. De furtis Porcorum .
III. De furtis Animalium
IV. De furtis Ovium .
V. De furtis Caprarum .
VI. De furtis Canum .
VII. De furtis Avium .
VIII. De furtis Arborum .
IX. De furtis Apium
X. De damno in meffe , vel in qualibet
claufura .
XI. De fervis vel mancipiis furatis .
XII. De furtis ingenuorum vel infracturis ,
XIII. De furtis fervorum
XIV. De ingenuis hominibus qui ingenuas
mulieres rapiunt .
XV. De eo , qui bominem ingenuum ex-
poliaverit,
XVI. De eo qui villam alienum
lierit .
XVII. De eo qui mortuum bominem ex-
poliaverit .
XVIII. De Incendiis .
XIX. De Vulneribus .
XX. De eo , qui hominem innocentem O
abfentem ad Regem accufaverit .
XXI. De Maleficiis .
XXII. De eo qui mulieri ingenuæ manum
Arinxerit.
XXIII. De eo qui navem fine permiſſu
domini moverit aut furaverit .
XXIV. De furtis in Molino commiffis
XXV. De Caballo fine permiffu dominifui
afcenfo .
XXVI. De his qui pueros vel puellas oc-
ciderint vel totonderint .
XXVII. De Adulteriis Ancillarum .
XXVIII. De Libertis dimiffis .
XXIX. De furtis diverfis .
XXX. De Locationibus .
XXXI. De Debilitatibus.
XXXII. De Conviciis .
XXXIII. De Via lacinia .
XXXIV. De eo qui bominem ingenuum fine
caufa ligaverit .
XXXV. De Venationibus .
XXXVI. De Sepibus .
XXXVII. De Homicidiis fervorum ,
ancillarum .
Addit Baluz. vel infracturis .
་་
SALICE.
XXXVIII. De Quadrupedibus , fi homi-
nem occiderint .
XXXIX. De Veftigio minando
XL. De Caballis furatis .
XLI. De bis , qui aliena mancipia ſolli-
citaverint .
XLII. De Servo , qui de furto fuerit in-
terpellatus .
XLIII. De Homicidiis Ingenuorum .
XLIV. De Homicidiis a contubernio factis ,
XLV. De Homicidiis in convivio factis .
XLVI. De Reippus .
XLVII. De eo qui villam alienam occu-
paverit , vel fi duodecim menfibus eam te-
nuerit .
XLVIII. De Affatomie ,
XLIX. De Filtortis , hoc eft , qualiter bo-
mo furatas res interciare debet .
L. De Falfo Teftimonio .
adfa- LI. De Teftibus adhibendis .
LII. De eo qui fidem factam alteri red-
dere noluerit .
LIII. De eo qui Grafionem ad res alie
nas tollendas injufte invitaverit .
LIV. De re præftata.
LV. De manu ab Eneo redimenda .
LVI. De eo qui Grafionem occiderit .
LVII. De Corporibus expoliatis .
LVIII. De Incendio vel expoliatione Ec
clefia , five bomicidiis clericorum .
LIX. De eo, qui ad mallum venire con-
tempferit .
LX. De Rachimburgiis , qui fecundum
legem non judicant .
LXI. De
" Chrenechruda .
LXII. De Alode .
LXIII. De eo qui fe de parentela tollere
vult .
LXIV. De Charoena .
LXV. De Compofitione Homicidii .
LXVI. De Homine in hofte occifo .
LXVII. De eo , qui alterum bereburgium
clamaverit .
LXVIII. De Caballo excorticato ** .
LXIX. De eo , qui hominem de bargo vel
de furca dimiferit .
LXX. De eo , qui filiam alienam quæfie-
rit fe retraxerit .
vel LXXI. De Terra condemnata .
** Baluz. Excoriato.
IN-
 INCIPIT

LIBER

LEGIS SALICE. (1)

TITULUS I III. Ille autem qui alium mannit cum

reftibus ad domum illius ambulet & fic

De Mannire ( 2 ) eum manniat , aut uxorem illius , vel cui-

I.
I quis ad mallum legibus domi-
nicis mannitus fuerit 9 & non
venerit: fi eum funnis non de-
cunque de familia illius denunciet ut ei
faciat notum , quomodo fit ab illo man-
nitus .
IV. Nam fi in juffione Regis fuerit oc-

Stinuerit ( 3 ) , DC. denariis , qui cupatus , manniri non poteft .

faciunt folidos xv, culpabilis ju- V. Si vero infra pagum in fua ratione
dicetur . fuerit > poteſt manniti ? ficut fuperius di-
II. Ille vero qui alium mannit fi non tum eft .
venerit , & eum funnis non detinuerit ei
quem mannivit , fimiliter DC. den. qui fa-
ciunt fol. xv. componat .
Tom. II, L 2 TI-

(1) Legis Salice , ) Zofimus lib. 3. Ti E- tendit . Ut tamen nihil prætermittam , Sali-
λίων ἔθνος Φράγκων ἀπόμοιου · Ammianus Mar-
cem oppidum Moefiæ apud Ammianum lib.
cellinus lib. 17. de Juliano : Petit primos omnium 31. legitur , unde Salios deducere poffent qui
Francos , eos videlicet quos confuetudo Salios ap- fomnia fua obtrudere geftiunt , quandoquidem
pellavit . Idem Zofimus lib. 3. Julianum refert & ex Pannoniis aut etiam ex Scythia Francos
Saliorum ope Quados penitus excidiffe , quos oriundos afferunt quidam apud Gregorium .
demum in numeros militares adfcripfit : Kxi- Igitur fupervacuo labore & anxia curiofitate
σκι Σκλίας τε καὶ Κονάδων μοίραν , να δω ἐν τῇ Βετα- rejecta , nihil certi de vetuftiffimis rebus fine
βίας νήσῳ τινές τάγμασιν ἐγκατέλεξεν , ἃ δὲ καὶ ἐφ᾿ coetaneis fcriptoribus poffe dici pronuntiemus .
HUID IT! SONE TEPION? Fur . Quos Saliorum ordi- Porro hæc lex una ex duabus eft , quibus Fran-
nes fuo tempore durare ait . Ideoque in No- ci regebantur , altera vero lex Ribuariorum .
titia utriufque imperii inter auxilia palatina Sic accipio Einhardi memorabilem locum de
fæpe Saliorum numeri memorantur : Sub di- vita Karoli M. Franci duas habent leges pluri-
fpofitione Magiftri militum præfentalis per orien- mis in locis valde diverfas ; quibus Karolum
tem Batavi Jeniores , Braccati juniores , Salii capitula pleraque addidiffe fcribit , quæ qui-
Conftantiani . In Occidente vero fub difpofitio- dem hodie exftant . Hæc quoque lex eft qua
ne Magiftri peditum , Salii Tubantes Auguftei , fub Friderico Enobarbo Francorum nobiliffi-
cum eorum clypeis . Ibidemque , Sagittarii Ner- mos Salicos adhuc ufos fuiffe teftatur Ottho
vii, Salii Gallicani . Et inter equitum vexilla Frifingenfis lib. 4. cap. 32. qua ufam fuiffe
tiones intra Gallias cum viro illuftri Magiftro Matthildem Comitiffam in diplomatibus fuis
militum Galliarum , Salii feniores ; alibi , Sa- apud Sigonium de regno Italiæ lib, 8. ipfa do-
lii juniores . Francorum quippe multitudo non cet , qua tandem vetuftate abolita , Juris Fran-
in palatio modo , ut ait Ammianus , ea tem- cici præcipua capita in locum ejus nomenque
peftate florebat , fed & auxilia militaria nu- immigrarunt ; præcipue illud decantatiffimum
merofque complebat . Sed unde Saliorum quod regni noftri velut tutelam continet . De
appellationem traxerint ignotum eft . Nam tempore vero quo lata eft , & quid quoque tem-
quod plerique a fluminibus fic nominatos pore additum vel immutatum fit , jam accu-
effe contendunt , nec confirmare nec refel- 1 rate a nobis difputatum eft . Bignonius .
lere in animo eft . Tantum dicam nihil ad- ( 2 ) De Mannire . ) Adnuntiatio apud Piftas
ferri quo mihi quidquam ex his opinioni- DCCCLXIV . cap. VI . Et quia non habent do
bus probetur . Quod vero doctiflimus Pithoe- mos ad quas fecundum legem manniri & banni-
is & Vignerius de faltu commenti funt , id idri poffint, dicunt quod de mannitione vel banni-
belle & acute magis quam vere dictum . Ne- tione legibus comprobari aut legaliter judicari
que fuffragatur Ammianus, dum ait confuetu- non pollunt . Bignon.
dine Francorum partem Salios vocari , cum (3 ) Si eum funnis non detinuerit . ) Editio
fiquido conftet confuetudinem pro more gen- Germanica legis Salicæ , ut teftatur Pithoeus
tis ab illo ufurpatam . Longe itaque Romanas Si in mallum vocatus fuerit, & is qui vocatus
ejufmodi barbararum appellationum etymolo- eft non venit , fi eum aut infirmitas aut amba-
gias fugere debemus , ne cum illis ineptiamus Jcia dominica detinuerit c. Ambafcia leg. Bur-
qui Longobardos a longis barbis dictos fom- gund. addit. 1. Tit. 17. In ambafcia fua afinum
niarunt , cum tamen inter Germanicarum gen- alienum detinere pro opera . Germ. Ambacht ; in-
tium barbara vocabula apud Tacitum reperian- de Ambafiator . Petrus de Vineis lib. 1. ep. 8.
tur . Idem & de Burgundionibus ftatuo , qui lib. 3. ep. 82. inde Ambachti Gallorum clien-
itidem a Tacito nominantur ; quos tamen tes Cæfari . Bignon,
Jordanus a Burgis Romanis appellatos effe con-
 124 LEX SALI REFO .
CA RMAT
A
TITULUS II. verit, cxx. den. qui faciunt fol. 111. culp
jud. exc. cap. & dilat.
De furtis poroorum .
IX. Si quis porcum bimum , DC. den.
I. I lactantem furaverit
de
Si quis hranne * lantern
porcellin ( 2 ) primafavere
aut de dil, faciunt fol . xv . culp. jud. exc . cap . &
qui
mediana , & inde fuerit convictus , cxx. X. Si quis tertuffum porcellum furaverit
den. qui faciunt fol. 111. culp. jud. excepto ufque ad anniculatum cxx. den. qui fa-
capitali & dilatura ( 3 ) . ciunt fol. 111. culp. jud. exc. cap. & dil.
II. Si vero in tertia hranne furaverit , X1. Si quis vero porcum poft annicula-
DC. den. qui faciunt fol . xv. culp. jud. exc. tum furaverit , DC. den. qui faciunt fol. xv.
cap. & dil. culp. jud. exc. cap. & dil.
III. Si quis porcellum de fude foraverit XII. Si quis verrum *** ( 6 ) furaveri ,
t
( 4 ) , quæ clavem habet , IDCCC. den. qui DCC. den. qui faciunt fol. XVII . s . culp. jud.
faciunt fol. XLV. culp. judic. exc. cap. & exc. cap. & dil.
dil. XIII. Si quis fcrofam **** ducariam ( 7 )
IV. Si quis porcellum in campo inter furaverit , Dcc. den. qui faciunt fol. xvi .
porcos ipfo porcario cuftodiente furaverit 2 s. culp. jud. exc. cap. & dil.
DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud. ex- XIV. Si quis majalem facrivum ( 8 )
cepto cap. & dil. qui dicitur votivus ( 9 ) , furaverit , & hoc
V. Si quis porcellum furaverit , qui fine cum teftibus ille , qui eum perdidit , potue-
matre vivere poteft , XL . den. qui faciunt rit adprobare , quod facrivus fuiffet , DCC .
folidum 1. culp. jud. exc. cap. & dilat. den. qui faciunt fol. xvII . s. culp. jud. exc.
VI. Si quis fcrovain fubbattit in furto, hoc cap . & dil.
eft , porcellos a matre fubtrahit , CCLXXX. XV. Si quis majalem non facrivum ft-
den. qui faciunt fol . VII . culp. jud . except raverit , DC . den. qui faciunt fol. xv. culp .
cap. & dil. jud. exc. cap. & dil,
VII. Si quis fcrovam cum porcellis XVI. Si quis tres porcos vel amplius uf-
furaverit , DCC. den. qui faciunt fol . xvII . que ad fex capita furaverit cccc. den.
s. ( 5 ) culp. jud. exc . cap . & dil. qui faciunt fol. xxxv . culp. exc. cap . &
VIII. Si quis porcellum anniculum fura- dil.
XVII.
A
Al . Chranne . Al. Scrofam . *** Al. Verrem . *** Al. Scropem .

(1 ) Furaverit . ) Sic infra paffim hoc Tit. ferofam , id eft fcrofam quam ceteræ fequun-
& in feqq. ubicunque furatus fuerit legis , in tur . Virgilius: Quis pecori imperitet , quem to-
Ms. furaverit fcriptum eft . Sic Symmachus ta armenta fequantur . Tertullianus adverfus
lib. 2. ep. 48. Gloffarium Tit. XXIX . in legi- Judæos : cum ducator ejus in ea pati haberet .
bus Bajuvariorum . Bignon." Sic ducator navis , I. Quemadmodum . §. Si
(2) Hranne . ) Hara Varroni R. R. lib. 3. navis , ad leg. Aquil . Et quod propius ad hunc
cap. 10. Bignon. Jocum accedit , gloffa vet. Ducale , weis &
(3 ) Excepto capitali & dilatura. ) Damnum Gloffe quippe adjumenta quæ ag-
& dilatura . Leg. Rip. Tit. XVII. Præter ca- men ducunt refpiciunt . Vide Savaronem in
pitale fubreptum , & præter dilaturam , hæc notis ad Sidon. pag. 350. Bignon.
etiam multa infertur excepto capitali , id eft , (8 ) Sacrivum, qui dicitur votivus . ) Sacri
præter fubreptum vel ejus rei pretium , ut in- vus Varroni dicitur ad facrificium deftinatus .
fra Tit. XI. Dilatura vero eft id quod inter- Tertullianus tamen de fanguine reprobi bovis
eft propter meram . Jacobus Cuiacius . Non au- mori optantis . Ea vero vox translata eft ad illos
tem pretium delationis aut fredi , ut male apud qui locis fanctis devovebantur , ut apud Gre-
Pithoeum & Lindenbrogium gloffa vett. qui- gor. Turon . Porro facrivi iftud vocabulum re-
bus non eo ftatim fides habenda quod illi fcri- liquum eft ex ethnicis obfervationibus , quibus
pferint Mihi namque conftat edita gloffaria tum Salii tenebantur cum fcribi leges fuas
ineptorum hominum & infciorum opera , a jufferunt ; etfi remanferit tanquam de votivis
quibus nonnifi veftigium vocum antiquarum rebus ageretur , quæ fanctis quibufdam devo-
quærendum eft . Hæc dixiffe fufficiat . Nam tæ funt . Et quod hic ex Gregorio Turonenfi
non femel ab illis infra diffentimus ; nec illi affertur , ejus exemplum hodie exftat in agnis
fumus qui adeo religiofe editas quifquilias ob- fancti Petri , ex quorum lana fit pallium . Sa-
fervemus ut integrum judicium non retinea civus pro votivo accipitur in Concilio Antif
mus . Bignon. fiodor. Can. 3. Non licet inter fentes aut arbo-
(4 ) De Jude furaverit . ) Obferva gravius res facrivas vel ad fontes vota exfolvere . Bi-
puniri qui e ftabulo feu hara fubripiunt , de- gnonius .
nique fi quid claufum , ut infra fepe ? quam (9 ) Votivus . ) Gregor. Turonenf. de mira-
qui in campo . Sic 1. ult. §. 1. D. de Abigeis culis lib. 1. cap. 97. Anus exigua pauculos gal-
plenius coercendus c. quamquam Cuiacius hoc linarum pullos habebat , quos ex voto Bafilicani
Tit. & obfervat. 6. cap. 8. ex Græcis legat le ditioni fubdiderat . Idem lib. 2. cap. 31. Illud
nius , per , adducto Juftini loco de Scythis . memoratu dignum eft , que fit manfuetudo peco-
Bignon. rum in hac bafilica ( S. Juliani Brivatenfis )
(5 ) Sol. XVII. S. ) Litera S hoc loco & fe- votivorum &c. De his vero que votiva funt
quentibus Semiffem denotat . Eccardus . nulli penitus quippiam fubtrahere licet , nullus
( 6 ) Verrum . ) Verrus hic pro verre adhibe- priufquam ad bafilicam veniat aut commutare
tur , qui Gallis dicitur Verrat , Germanis ber, præfumit aut emere . Sic & de glor. confeffor .
Sax. kampe . Eccard. cap. 3. Vide de equis a Cæfare Rubiconi con-
(7 ) Scrovam ducariam ) Codex Thuani , fecratis , Sueton. lib. 1. cap. 81. Lignon.
 LEX SALICA
XVII. Si quis de grege xv. ( 1 ) porcos
( 2 ) furaverit , & reliqui ibi remanferint
icccc. den. qui faciunt fol. xxxv. culp. jud .
excep. cap. & dil.
XVIII. Si quis xxv. porcos furaverit , &
de grege illo amplius non fuerit , IID. den.
qui faciunt fol. LXII. S. culp. jud. exc. cap.
& dil.
XIX. Si autem aliqui ex iifdem porcis
fupra xxv. porcos remanferint , & non fue-
rint furati , ICCCC. den. qui faciunt fol.
xxxv. culp. jud. exc. cap. & dil.
XX. Si vero L. porcos furaverit , & ali-
qui remanferint , 11D. den. qui faciunt fol.
LXVII, S. culp. jud. exc. cap. & dilatura .
TITULUS III.
De furtis animalium .
1. I quis vitulum lactantem furaverit
Sicxx. den. qui faciunt fol. 111. culp.
jud. exc. cap. & dil.
II. Si quis anniculum animal , aut bimam
vitulam furatus fuerit , DC. den. qui faciunt
fol. xv. culp. jud. exc. cap. & dil.
III. Si quis vaccam cum vitulo furaverit ,
Icccc. den. qui faciunt fol. xxxv. culp, jud.
exc. cap. & dilatura .
IV. Si quis vaccam fine vitulo furave-
rit , icc. den. qui faciunt fol. xxx. culp.
jud. exc. cap. & dil.
V. Si quis vaccam domitam ( 3 ) furave-
rit , icccc. den. qui faciunt fol. xxxv. culp.
jud. exc. cap. & dil.
VI. Si quis bovem furaverit , icccc. den.
qui faciunt fol xxxv. culp. jud. exc. cap.
& dil.
VII. Si quis taurum gregem ( 4 ) regentem
( 5 ) furaverit , qui de tribus villis commu-
nes vaccas tenuerit hoc eft , trefpellius >
IDCCC. den. qui faciunt fol. xLv. culp, jud.
exc. cap. & dil.
VIII. Si quis taurum furaverit , qui unum
gregem regit , & junctus nunquam fuit
Icccc. den. qui faciunt fol. xxxv. culp. jud.
exc. cap. & dil.
Tom. II.
Al Caprum . A Sen potius 27.
(I ) XV. Porcos . ) Quidam decem oves gre
gem effe putaverunt , porcos etiam quinque
vel quatuor abactos , I. ult. D. de Abigeis .
Bignon.
( 2 ) Si quis de grege XV. porcos . Nam &
fues gregatim pafcuntur , in tit. D. ad leg.
Aquil. ex Homero . Bignon.
(3 ) Si quis vaccam domitam . ) An gravidam
quæ tauri ruentis in venerem pondus tolera-
vit? Vide tamen. Columellam de domitis bo-
bus . Forte cicurem & manfuefactam , ut in-
telligatur de ea quæ in villa nutritur , non de
aliis quæ cum grege in agris vagantur . Bi-
gnonius .
(4 ) Taurum gregem regentem . ) Virgil. Ge-
org. 3. Quem legere ducem , & pecori dixere
magiftrum. Seneca Hippolyto act. 1. fc. 2. du-
Hor indomiti gregis . Claudianus de quarto con-
fulatu Honorii :
Sic pafcua parvus
Vindicat , & necdum firmatis cornibus audax
REFORMATA .
125
IX. Si quis bimum taurum furaverit
1cccc. den. qui faciunt fol. xxxv. culp
jud. exc. cap. & dil.
X. Si quis taurum Regis ( 6 ) furaverit ,
IIIDC. den. qui faciunt fol. xc. culp. jud.
exc. cap. & dilatura .
XI. Si quis XII . animalia furaverit uf
nec unum quidem animal ex eis remanfe-
rit , 11D. den. qui faciunt fol. LXII. S. culp.
jud. exc. cap. & dil.
XII. Si autem XII . furaverit , & infuper
aliqua remanferint , Icccc. den. qui faciunt
fol. xxxv. culp. jud. exc. cap. & dilatura .
Et ufque ad xxv. uno judicio terminantur.
XIII. Si quis xxv. animalia furaverit , &
infuper aliqua remanferint , 11D. den. qui fa-
ciunt fol. LXII . S. culp. jud. exc. cap. & dil,
TITULUS IV.
De furtis ovium .
1.
SI quis agnum lactantem furaverit , VII .
den. culpabilis judicetur , excepto ca-
pitali & dilatura .
II. Si quis anniculum vel bimum berbi-
cem ( 7 ) furaverit ร cxx. den. qui faciung
fol. 111. culp. jud. exc. cap. & dil.
III. Si vero 11. aut 111. furaverit , icccc.
den. qui faciunt fol. xxxv. culpabilis judi-
cetur , exc. cap. & dil. qui numerus ufque
ad XL. bervices obfervatur .
IV. Si vero L. berbices aut LX. vel am-
plius furaverit , IID. den. qui faciunt fol.
LX11 . s. culp. jud. exc. cap. & dil.
TITULUS V..
De furtis caprarum .
1.
1. St aut
quis capritum
duas capras &vel
( 8tres
) five capram,
furatus fue
rit , cxx. den. qui faciunt fol. 111. culpabi-
lis judicetur , excepto capit. & dil.
II. Si vero fupra tres capras furaverit
Dc. den. qui faciunt fol. 111. culp. jud.
exc. cap. & dil
La 3 III.
Jam regit armentum vitulus .
Seneca ep. 90. Mutis gregibus aut maxima cor-
pora præfunt > aut vehementiffima . Non præce-
dit armenta degener taurus fed qui magnitu-
dine actoris ceteros mares vicit . Vide de arie-
te gregis ductore Bafilium in Pfalm. 28. Bi-
gnonius .
(5) Gregem regentem . ) Atqui armentum
eft , non grex . Sed non mirum , fi id noftri
non curarunt . Nam a Jurifconfultis ipfis con-
fundi videmus , 1. 2. §. 2. D. ad leg. Aquil.
1. 22. de leg. 1. Bignon.
( 6 ) Taurum Regis . ) Vide libros Regum ,
de Regibus Edon . Bignon.
(7) Bervices . ) Paulus Diaconus lib. 5. cap.
40. Ulpianus in 1. 2. §. 2. de Abigeis . Qui por-
cum vel capram vel vervicem abdux t . Vul-
gata editio habet vervicem , fed Florent. ber
vicem. Bignon.
(8 ) Capritum . ) Hircum , cabrit . Eccard.
 126 LEX SALICA REFORMATA .

III. Si quis buccum ( 1 ) furaverit , DC. tum , furatus fuerit vel occiderit , DC. den.
den. qui faciunt fol. xv. culp. jud. exc. cap.
qui faciunt fol. xv. culp . jud. exc. cap. &
& dil dil.

TITULUS VI. IV. Si quis vero canem paftoralem * ( 12)

L L་ furatus fuerit vel occiderit , cxx. den. qui
De furtis canum ( 2 ) . faciunt fol. 111. culp. jud. exc. cap. & dil.

I. I quis canem Seufium ( 3 ) furaverit , TITULUS VII.

STaut occiderit , qui magifter fit ( 4 )
IDCCC. den. qui faciunt fol. XLV. culp. ju
dicetur , excep. capitali & dilatura .
II. Si quis vero Seufium reliquum ( 5 ) ,
aut Veltrem ( 6 ) porcarium ( 7 ) , five Vel-
trem feporarium ( 8 ) , qui & Argutarius
( 9 ) dicitur , furatus fuerit , vel occiderit ,
DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud. exc.
cap. & dil
III. Si quis vero canem cuftodem domus
(10) five curris , qui in die ligari folet ( 11 ) ,
ne damnum faciat , poft folis occafum folu-
* Al. Canem paftorem . " Al. Accipitrem,
De furtis avium ,
I. quis acceptorem ** de arbore ( 13)
S furaverit , cxx. den, qui faciunt fol.
111. culpabilis judicetur , exc. cap. & dil.
II. Si quis acceptorem de pertica furave-
rit , DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
exc. cap. & dil .
III. Si quis acceptorem intra clavem ( 14)
repofitum furaverit , IDCCC. den. qui faciunt
fol. XLV. culp. jud. exc. cap. & dil.
IV. Si quis fparvarium furaverit CXX.
den.

(1 ) Buccum , ) Gallis bouc , nobis bock , ca- nophonti in cynegetico . Bignon.

per. Galli hinc habent bique pro capra & biche (10) Cuftodem domus . ) Leg. Alaman. tit. 82.
pro cerva . Cervus enim nobis etiam bock , di- Frif. tit. 4. Bojor. tit. 19. Bignon.
citur . Eccard. (11) Qui in die ligari folet . ) Cato rei ruft.
(2 ) De furtis canum . ) Vide Columellam C. 124. Bignon.
lib. 7. cap. 12. Virgil. Georg. 3. Nec tibi cura (12) Canem paftoralem . ) Leg. Frif. tit. 4. Ju
canum fuerit poftrema . Bignon. ftin. in legibus Georgicis vocat e r
(3 ) Canem Seufium .) Hermannus Nuena Jac. Cujac. Jofeph. lib. 4. cap. ult. D'S йTOL
rius in lib. de origine Francor, porcarium ca- θηρευτικού , ἡ ποιωνίων φύλακος . Sophocles vocat
xuα Brnjas, hoc eft , τις ποιμενικός κύνας ο Bi-
nem interpretatur vel doctum ad inveftigan
dos apros , fortaffe doctus ad venandum aut gnonius .
indagandum . Sidonius Rutilius Itinerar. (13 ) Acceptorem de arbore . ) Gregor. Turo-
Inftrumenta parat venandi villicus pofpes nenf. de miracul. lib. 2. cap. 16. in leg. Fri-
Atque olidum doctas noffe cubile canes . fionum Tit. IV. num. 3. canis acceptoritius
Germani dicunt Ein fcus huntd , vel Schuyn- Leg. Bojor. Tit. XIX. cap. 1. leg. Burgund.
buntd . At in legibus Alamannorum & Baju- addit. 1. Tit. 11. edit. Til. leg. Alaman.
varior. Loitb bunt vocatur , quafi manu duca- Tit. 99. Gloffa vett. acceptor , . Acceptor
tur, leithen ducere , bundt canis . Nos Limier & accipiter dicitur . Virgilius enim accipiter
ab ea fortaffis origine , Exemplar habet fe- dixit , Lucilius acceptor . Sofipater Charifius.
gufium , omnino recte , qui canis Gallicus a Acceptor domitus in leg. Ribuar. Tit . XXXVI,
Toco dicitur Arrian. in cynegetico Ms. Vide n. 1. qui idem eft ac accipiter . Communi-
leg. Burgund. addit. 1. tit. 10. leg. Alaman- ter autem accipitrem fparvarium reddimus ;
nor. tit. 8. leg. Bajuvar. tit. 19. cap. 1. num . 1, quamquam hic clare diftinguantur infra num.
2. 3. Gloff. vet. Sufes , magni canes . Papianus 4. Sed fcite hic diftinguuntur , non male a
tit. 20. Bignon. vulgo noftrati conjunguntur . Idem enim utriuf-
(4 ) Qui magifter fit . ) Forte , drefsè a la chaf- que genus , quamquam diverfæ fpecies . In e-
fe , aut qui alios poffit ducere , Canis venati jufmodi venatione tribus variis avium fpecie-
tius apud Ruffinum antiquit. Judaicarum lib. bus utuntur , aquila , falcone , accipitre . Prio
4. cap. 6. Canis doctus leg. Alaman. tit. 79. res dua pinnariæ funt , feu lorariæ , ultima
c. 1. n. 1. Fortaffe & canis ductor , ut in leg. buccellaria , cujus rurfum funt quinque fre-
Alaman. tit. 28, Bojorum tit. 19. cap. 1. Fri- cies . Primus eft autour dictus , femina . Secun
dericus Imper. de arte venandi cap. 6. Bignon, dus autour mas & parum capiens . Tertia fpe
(s) Seufium reliquum . ) Unum ex multis ciei deeft mafculus . Quarta fparvarius eft , &
inter ceteros . Bignon. quinta Salech omnium minimus . Tardif artis
(6) Veltrem . ) Vide Franc. Pithoei notas . falconaria cap. 1. & 8. Porro acceptor ad ver
Joh. Belius indicavit hanc vocem apud Xeno- bum eft autour. Quarta fpecies fparvarius di
phontem in cynegetico latere . Bignon. citur fringilarius Thuano lib. 1. de re accipi-
( 7 ) Porcarium ) Leg. Alaman. tit. 28. Ca traria ; quamquam aftures vocet Thuanus ex
nis porcaritius . Bignon. Julio Firmico ibidem , & Volaterannus lib. 25.
(8 Veltrem leporarium , ) Vide Lindenbrog. Aftorgios ponit Paufanias , quos Italici aftores di-
gloffar. leg. Burgundionum addit. 1. cap. 10. cunt , aftures alii vocant , Ita Fridericus de ar-
Alaman. tit. 82. Bajuvar. tit. 19. cap. 1. §. 5. te venandi lib. 2. c. 29. Sparvarii funt minores
Firmicum tit. 5. cap. 8. Bignon. aliis avibus de rapina , quibus frequentius utun
(9) Qui & Argutarius . ) Qui ciat occultos tur homines ; & quia fecundum formam membro-
fignis arguat hoftes . Gratius de venatione . rum & maneriem plumagii fimiles funt außturi-
F. Pithoeus. Hic tamen de cane leporario agi- bus , licet fint alterius fpeciei , tamen illi qui apr
tur , quem argutarii quoque nomine vocita- propinquant forme membrorum convenienti ,
tum docet hic locus , ab argutis naribus & acri pulchro plumagio , aufurum funt laudabiliores
olfactu nomen fortitum . Valerianus Cemel. Bignon.
homil. 10. Hic in conflictu æmulis curfibus au- (14) Intra clavem , ) Obferva majorem pœ-
rito lepori imminet , ille argutis naribus cervi nam in furto rei intra clavem fervatæ , ut in-
veftigia latentis inquirit . "Ever Sophocli & Xe- fra Tit. II. num . 3. & 4. Bignon.
 LEX SALICA
den. qui faciunt fol. III . culp. jud. exc. cap.
& dil.
V. Si quis anferem domefticum aut ane-
&
tam + ( 1 ) furaverit , cxx. den. qui faciunt
fol. 111. culp. jud. exc. cap. & dil.
VI. Si quis gallum aut gallinam fu-
raverit , vel cygnum aut gruam dome-
fticam , cxx. den. qui faciunt fol. 111. culp.
jud. exc. cap. & dil .
VII. Si quis turturem " de reti alterius ,
aut quamliber aviculam de quolibet laqueo
vel decipula furatus fuerit , cxx. den. qui
faciunt fol. 111. culp. jud. exc. cap. & dil.
TITULUS VIII.
De furtis arborum -
1. quis pomarium five quamlibet ar
Siquis
borem pomartin
domefticamfive quamlibet
extra ar
claufuram
exciderit , aut furatus fuerit , cxx. den. qui
faciunt fol, 111. culp. judicetur , excepto ca-
pit. & dil.
II. Si quis vero pomarium aut quamli-
bet arborem domefticam infra claufuram
2 ) exciderit ( 3 ), aut furatus fuerit , DC.
den. qui faciunt fol. xv. culpabilis jud. exc.
cap. & dil.
III. Hanc quoque legem & de vitibus fu-
ratis obfervari juffimus .
IV. Si quis in fylva alterius materiamen
furatus fuerit , aut incenderit , vel conca-
pulaverit , aut ligna alterius furaverit , DC.
den. qui faciunt fol. xv, culp. jud. exc. cap.
& dil.
TITULUS IX.
De furtis apium .
-I.. quis unum vas apium ( 4 ) de in-
S tro clave 3 aut fub tecto furaverit ,
a Al. Anetem , B Al. Coccum , y Al. Cicinum , al. cifnum.
trappa furaveris . Al. Matriamen . Al. De intro slavem.
( 1 ) Anetam . ) Forte anferem feminam , aut
anatem , leg. Alaman. Tit. XCIX. num . 19.
Anethapich in leg. Bajuvar. Tit. XX. cap. 3 .
accipiter anetas capiens . Speculum Saxon. Tit.
3. art. 51. Bignon.
(2 ) Infra claufuram . ) De claufura vide in
fra Tit. X. in rubrica . Bignon.
(3 ) Exciderit , ) Virgilius eclog. 3.
Atque mala vites inciderefalce novellas . Bign,
(4 ) Vas apium . ) Apiaria , in leg. Wifig. lib,
8. Tit. ult. 1. 2. & 3. Si quis apiaria in civi-
tate aut in villa forfitan conftruxerit , & alii
damnum intulerit , ftatim moneatur ut eas in a-
liis locis transferre debeat , ne forte in eodem lor
co bominibus aut animalibus dampum inferant ,
Leg. 3. Si quis ingenuus in apiariis furticauffa
fuerit deprehenfus . Porro in leg. Bajuvar. Tit.
XXI. c. 8. advertenda hæc : Si apes , id eft exa-
men alicujus ex apili elapfum fuerit . Et cap. 9.
Si autem in capturis que ad capiendas apes po-
nuntur, id eft , vafculis apum , ( evolaverunt
apes , fupple ) fimili modo ( ut fupra cap. 8. ) in-
terpellat eum cujus eft vafculum , Vide rei ru-
fticæ auctores . Bignon.
(5) Caufam. ) Id eft , rem , ut infra Tit, Tit.
XI. n. 2. Vide notas ad Marculfum lib. 1.
cap. 1. Bignon.
REFORMATA . 127
IDCCC. den. qui faciunt fol. xLv. eulp. jud.
excepto cap. & dil.
II. Si quis unum vas cum apibus , ubi
amplius non fuerit , furaverit , IDCCC. de-
nariis , qui faciunt fol. XLV. culpabilis judi-
cetur , exc. cap. & dil.
III. Si quis unum vas cum apibus ,inter
alia vafa fub tecto aut fub clave furaverit ,
caufam ( 5 ) fuperius comprehenfam i conve-
nit obfervare .
IV. Si vero unum vas cum apibus foris
tecto , ubi amplius non fuerit , furaverit ,
caufam fuperius comprehenfam componat .
V. Si quis ex plurimis ufque ad fex va-
fa foris tecto furaverit , DC. den. qui faciunt
fol. xv. culp. jud. exc. cap. & dil.
VI. Si vero feptem aut amplius furave-
rit , & adhuc aliqua remanferint ? IDCCC.
den. qui faciunt fol. XLV. culp. jud. exc.
J
cap. & dil.
VII. Si autem feptem aut amplius fura-
verit , ita ut nulla remaneant , IDCCC..den.
qui faciunt fol. XLV. culp. jud. exc. cap. &
dil.
TITULUS X.
De damno in meſſe vel in qualibet
claufura (6 ).
I.
1. Squis animal
quodliber , aut caballum , vel
pecus in meffe fua invene-
rit , penitus eum lædere ( 7 ) non debet .
II. Quod fi fecerit , & confeffus fuerit
capitale in locum reftituat , ipfum vero de-
bile , quod percuffit , ad fe recipiat .
III. Si vero confeffus non fuerit ( 8 )
& inde fuerit convictus DC. den. qui fa-
ciunt fol. xv. culp. jud. exc. cap. & dil.
IV. Si quis animal aut caballum aut ju
mentum in furto punxerit ( 9 ) , DC. den.
qui
Al. Si quis aucellum de
( 6 ) Claufura . ) Leg. Wifigothor. lib. 8. Tit.
XI. Si pecus abfque damno in claufuram mitta
tur , fupra Tit. VIII. n. 2. Capitul.lib. 5. cap.
279. domus villas & fepta villarum , & pi
fcatoria manufacta , & quidquid foffis aut fepi-
bus vel etiam alio claufarum genere præcingitur .
Clos , cloture noftris . Bignon.
( 7 ) Penitus eum lædere . ) L. 39. D. ad leg.
Aquil. Sic illud expellere debet quomodo fi
fuum deprehendiffet , alioqui actio eft ex lege
Aquilia . Nam fi quod damnum ex ea re ce-
pit, habet proprias actiones , de paftu fcilicet ,
1. 14. de præfcript. verbis . Itaque qui alienum
pecus in agro fuo deprehenderit , non jure id
includit , Hæc Pomponius . Aliud tamen ho-
die fervatur . Nam includimus fecundum le-
gem municipalem Vide Rat in confuetud.
Pict. Speculator. Tit. de actore . Verf. fed po-
ne juven. Bartol. ad 1. 9. §. 1. de damno infe-
& . Contra Oldrad. Vide Mingon ad confue-
to
tudines Andeg. Godofred. ad 1. 39. ad leg..
Aquil. Bignon.
( 8 ) Confeffus non fuerit . ) Sumptum ex le-
ge Aquilia , in qua inficiatione lis crefcit , Bi-
gnonius .
( 9 ) Punxerit . ) In Heroldino exemplari
legitur pinxerit . In vetuftiffimo Codice Guel
fer-

CA
128 LEX SALI
qui faciunt fol, xv . culp. jud. exc, cap. &
dil.
V. Si quis in meffe fua , pecora aliena
invenerit , quæ paftorem non habeant " &
ea inclauferit ut nulli penitus innotefcat ,
& aliqua ex ipfis pecoribus perierint , ICCCC,
den, qui faciunt fol, xxxv, culp. jud, exc,
cap. & dil.
VI. Si quis animal , vel quodlibet pecus ,
per fuam negligentiam nocuerit , & hoc do-
mino ejus confeffus fuerit capitale in lo-
cum reftituat , & illud debile ad fe recol-
ligat .
VII. Si vero negaverit , fed tamen con-
victus fuerit , DC. den. qui faciunt fol. xv,
culp, jud. exc. cap. & dil,
VIII. Si alicujus porci , aut quælibet pe-
cora , paftore cuftodiente in meffem alie-
nam cucurrerint , & ille negando fuerit con
victus , DC . den, qui faciunt fol. xv. culp,
jud. exc. cap. & dil,
IX. Si qua pecora propter damnum mef-
fis alienæ inclaufa fuerint , aut minantur ( 1 ) ,
qui ea excutere vel expellere præfumpferit ,
DC. den. qui faciunt fol, xy. culpabilis jud.
exc. cap, & dil.
X. Si alicujus pecora propter damnum in-
claufa fuerint , damnum æftimatum reddat ,
& infuper x. den. perfolvat .
XI. Si quis propter inimicitiam , aut pro-
pter fuperbiam , fepem ( 2 ) alienam aperue-
rit , aut in meffem aut in pratum , vel in
vineam , five in quemliber laborem ( 3 ) quæ
libet pecora miferit ( 4 ) , & teftibus fuerit
convictus , ei cujus labor eft , æftimationem
Al. Incluferit . 6 Al. Feneratorem . Al . addunt : five fcancionem .
ferbytano Lex hæc plane non exftat . In alte-
ro legitur , in furtu punxerit ; & in tertio , in
furtum punxerit Heroldi tamen lectionem
præfero , quia addita Malbergi voxftalacha ex
malatha , pinxerit , prodiiffe videtur . U & i,
cum in loquendo apud Gallos fonu fibi vicina
fint , facile confunduntur . Eccard.
(1 ) Minantur . ) Hieremias Thren . cap . 3 .
Me minavit & adduxit in tenebras . Vide libros
Regum • Minare eft agere . Victor Jticenfis
lib. 11. Illa beatorum turba expellentibus qui-
bufdam Ethiopibus minata eft foras . Quæ vox
apud nos integra confervatur . Anianus ad Pau-
li fentent. lib. I. Tit. XVIII . actum interpreta-
tur, quo pecora minare confuevimus . Cujac. ad
tur , qucum
eum locum . Apulejus
Apulejus lib.
lib. 9. Jumenta bibendi
9. Jumenta bibendi
caufa prominabat . Et lib. 3. Nos duos afinos mi-
nantes baculis exigunt . Feftus : Agafones , equos
agentes , id eft , minantes . Mox Agere modo
fignificat ante fe pellere , id eft , minare ; gloffe-
ma videlicet Pauli Diaconi . Unde Cuiacius
dicit fe affentiri Ant. Oifellio , qui in Aufo-
nii epig. de Myronis Bucula , me movebat ut
fuam , legebat , minabat . Bignon .
(2 ) Sepem . ) Prudentius Hamartigenia :
Quamvis maceries florentes ambiat bortos ,
Sepibus & denfis vallentur vitrea rura ,
Aut populata rodet gemmantia germina bruchus,
Aut avibus difcerpta feris lacerabitur uva .
Vide infra Tit. XXXVI . de fepibus . Vide
Columellam , Catonem , Palladium , de mace-
riis & fepibus . Bignon .
(3) Quemlibet laborem . ) Græcis “py : é
A
RMAT
REFO .
damni reddat , & infuper ICC. denar. qui
faciunt fol. xxx. culp. judicetur ,
TITULUS XI.
De fervis vel mancipiis furatis .
1. I quis fervum aut ancillam alterius
S furaverit , icccc. den. qui faciunt fol.
T
XXXV. culpabilis jud. exc. cap. & dil.
II. Si fervus aut ancilla cum ipfo inge-
nuo de rebus domini fui aliquid portaverit ,
DC. den, qui faciunt fol. xv. exc. cap. &
dilat. atque caufam , quam fuperius dixi-
mus , culpabilis judicetur .
III. Si quis fervum alienum occiderit
aut vendiderit vel ingenuum dimiferit (5) ,
ICCCC, den. qui faciunt fol. xxxv. culp.
jud. exc. cap. & dil.
IV. Si quis homo ingenuus alienum fer-
vum in texaga fecum duxerit aut ali-
quid cum eo negociaverit , DC . den. qui fa-
ciunt fol. xv. culp. jud. exc. cap, & dil .
V. Si quis fervum aut ancillam valen-
tem fol. xv. aut xxv. ( 6 ) furaverit 2 aut
vendiderit , feu porcarium , aut fabrum , five
vinitorem , vel molinarium , aut carpenta-
rium , five venatorem B , aut quemcunque
artificem , 11pccc, den, qui faciunt fol. ¿xx.
culp. jud. exc . cap . & dil.
VI. Si quis puerum aut puellam de mi-
nifterio dominorum furaverit 1. den. qui
faciunt fol. xxv. in capitale reftituat , & in-
fuper 1cccc. den. qui faciunt fol. xxxv,
culp. jud.
TI-
Tos pyes , pro in arvis , in cultis , Xenophon
TOTS
in cynegetico . Euftathius odyff. . Hefiodus ,
siya inéger . Bignon.
( 4) Pecora miferit . ) Gregor. Turonenf. de
miracul. lib. I. de Chunis feu Hunnis Gallias
vaftantibus : Hoftis in circuitu depopulabatur vil-
las , domos tradebat incendio , agros vineafque
pecoribus intromiffis vaftabat . Alioqui fi aperta
effet terra , nec fepe aut vallo defenfa , im-
pune erat , ut & confuetudinibus noftris . Pi-
thoeus . Sic Cicero pro Cæcinna : Si via fit im-
munita , jubet lex qua velit agere jumentum
Defendere porro eo fenfu apud Columellam &
in legibus Wifigoth . Bignon.
(5) Ingenuum dimiferit . ) Pro , libertate do-
naverit , ut infra Tit. 28. Bignon.
( 6 ) Valentem fol. XV. aut XXV.) Varium man-
cipiorum fuit pretium , ut & ceterarum rerum
venalium , pro tempore fcilicet & mancipii
qualitate . Finge aliud effe in novitio , aliud
in veteratore , aliud in artifice , in erudito .
Vide Titul. de ædilitio edicto , & Pignorium
de fervis . Communis tamen æftimatio fuit
viginti aureorum , 1. 31. D. de minorib. l. 1 .
Cod. de comm. ferv. manumiff. Greg. Turon.
lib. 3. cap. 15. funt XII. folidi , leg. Burgund.
Tit. LVII. Concil. Matifcon . I. ann. 18. Gunt-
chramni R. cap. 16. Sancimus ut nullus Chri-
ftianus Judeo deinceps debeat defervire ; fed da
tis pro quolibet bono mancipio duodecim folidis ,
ipfum mancipium quilibet Chriftianus feu ad in-
genuitatem feu ad fervitium licentiam habeat,res
dimendi . Bignon,
 LEX SALICA
TITULUS XII.
De furtis ingenuorum vel infracturis " .
I. I quis ingenuus ( 1 ) foris 3 cafa quod
Sivalet duos den. furaverit , DC. den.
qui faciunt fol. xv. culpabilis jud. exc. cap.
& dil.
II. Si vero foris cafa quod valet XL. den.
furaverit , ICCCC. den. qui faciunt fol. xxxv.
culp. jud. exc. cap. & dil.
III. Si quis ingenuus cafam effregerit , &
quod valet duos den. furaverit , ICC. den.
qui faciunt fol. xxx. culp. jud. exc. cap.
& dil.
IV. Si vero quinque aut fupra quinque
den. furaverit , ICCCC. den. qui faciunt fol.
XXXV. culpabilis jud. exc. cap. & dil.
V. Si quis ingenuus clavem effregerit ,
aut adulteraverit ( 2 ) , & fic domum in-
greffus fuerit , & inde aliquid per furtum
tulerit , IDCCC. den. qui faciunt fol. XLV.
culpabilis judicetur , exc. capit. & dilat.
VI. Si vero nihil tulerit , fed fugiens eva-
ferit , propter effracturam tantum icc. den.
qui faciunt fol. xxx. culpabilis jud.
TITULUS
$ XIII.
De furtis fervorum.
Ι
1.SI quisfervusforis
furaverit , &cafa
indequod valet duos
fue-
rit , aut flagellis ( 3 ) cxx. ictus ( 4 ) acci-
piat , aut pro dorfo fuo ( 5 ) , cxx. den.
qui faciunt fol. 111. culp. jud.
II. Si vero furaverit , quod valet XL. den.
a Lindenbr. Effracturis . & Al. Si quis homo ingenuus de foris, ·
( 1 ) Și quis ingenuus . ) Hic paffim duæ tan-
tum hominum fpecies , fervi & ingenui , non
liberti , nec libertini . Bignon.
(2 ) Aut adulteraverit.) Gloffee interlin. Thu.
cam furtive aperit . Videndum an recte
Bignon.
( 3 ) Aut flagellis . ) Patibulo condemnaban-
tur fervi pro furto aut latrocinio , ni effet qui
redimeret . Gregor. Turonenfis de miracul. lib.
2. cap. 16. Et etiam aliquando liberi . Idem de
mirac. lib. 1. cap. 73. Seneca epift. 7. Latro-
cinium aliquis fecit , meruit ut fufpendatur . Gre-
gor. Turonenf. de glor. confeffor. cap. 101.
Idem de miracul. B. Martini lib. I. cap. 21.
lib. 3. cap. 53. Bignon.
( 4 ) CXX. ictus . ) Franc. Pithoeus . Capitu
lar. lib. 3. cap. 31. ubi quædam annotavi . Jo
fephus lib. 4. cap. ult. de pe TRUTH Bios ,
πληγές μια λειπούσας τεσσαράκοντα τῷ δημοσίῳ σκύ
TH ABC. Synodi Matifconenf, fub Gunt-
chramno R. cap. 8.Si quicunque Clericus boc im-
plere diftulerit , fi junior fuerit , uno minus qua-
draginta ius accipiat ; fi honoratior triginta
dierum inclufione multetur . Victor Uticenfis
pag. 21. fuftes accipiat . De quadraginta icti-
bus vide Buxtorfium Synag. Jud. pag. 410.
Bignonius .
(5) Pro dorfo fuo . Sic corium fervi redi-
mere , leg. Frifon. Tit. 3. num. 4. Sic apud
Jurifconfultos fanguinem fuum redimere .
( 6 ) Screona .) Cod. Thuani , fcreuna . Non
poteft effe fcrinium . Fr. Pithoeus feliciter in-
terpretatus eft cameras in humum demerfas &
REFORMATA . 129
aut caftretur , aut CCXL. den. qui faciunt
fol. vi. reddat . Dominus autem fervi , qui
furtum fecerit , capitale in locum reſtituat .
TITULUS XIV .
De ingenuis bominibus , qui ingenuas
mulieres rapiunt ,
I. I tres homines ingenuam puellam de
S'cafa aut de fcreona ( 6 ) rapuerint ,
unufquifque eorum cc. den. qui faciunt
fol. xxx. culp. judicetur .
II. Illi vero alii qui fuper tres fuerint
unufquifque eorum cc. den. qui faciunt fol.
v. culpabilis judicetur .
III. Qui cum fagittis fuerint , unufquif-
que eorum cxx. den. qui faciunt fol. III .
culp. judicetur .
IV. Raptor vero , IID. den. qui faciunt
fol. LXII . S. culp . jud.
V. Si vero puella quæ trahitur ( 7 ) , in
verbo Regis ( 8 ) fuerit , propter fredum
IID. den. qui faciunt LXII . S. cogatur per-
folvere .
VI. Si vero puer Regis , vel litus ( 9 ) ,
ingenuam feminam traxerit , de vita com-
ponat .
VII . Si vero ingenua fœmina quemquam
de illis fua voluntate fecuta fuerit , ingenui-
tatem fuam
VIII. perdat
Si quis (am
fponf 10)aliena
. m tulerit ( 11) ,
& fibi in conjugium copulaverit , ID. den.
qui faciunt fol . LXII . s. culp. jud.
IX. Sponfo autem ejus , DC. den, qui fa-
ciunt fol. xv. culp. jud.
X.
y Al. Scroena , al. Screuna .
& fono oneratas , in quibus hyeme puellæ con-
veniunt ; idque etiam cum integro nomine
apud rufticos campanos remanere teftatur
quod Germanis confuetum . Tacitus : Solent &
ulteraneos fpecus aperire , eofque multo infuper
fimo onerant , Juffugium hyemi & receptaculum
frugibus , quia rigorem frigorum ejufmodi locis
molliunt , & fi quando hoftis advenit , aperta po-
pulatur , abdita autem & defoffa aut ignorantur "
aut eo ipfo fallunt quod quærenda funt . Infra
Tit. XXIX. num . 33. Si quis fereonam quae cla-
vem habet effregerit , & aliquid furaverit . Des-
Accords librum fecit Efcrenes , a jocis ibi ha-
bitis . Bignon.
( 7 ) Trahitur . ) Id eft , rapitur , ut fupra .
num. 1. & 4. & infra Tit. XXIX. num. 38.
Marculfus lib. 2. cap. 16. & cap. 39. formula
leg. Rom . cap. 16. Synodus Turonenf. II. cap.
21. Ut nullus ingenuam puellam abfque parentum
voluntate trahere aut accipere præfumat . Vide
Virgilium 2. Eneid. de Caffandra :
Ecce trabebatur paffis Priameia virgo
Crinibus . Bignon.
( 8 ) In verbo Regis . ) Vide leg. Rib. Tit.
XXXV , n. 3. Bignon.
(9 ) Litus . ) Gloff, interlin. Th. fifcalinus
vel fanctuarius . Bignon.
( 10) Ingenuitatem fuamperdat . ) Senatufcon-
fultum Claudianum . Marculf. lib. 2. cap. 29.
Bignon.
(11) Tulerit . ) Id eft , abftulerit , ademerit .
Gloffe vet. barbara Mss. ademtis , tultis . No-
tæ ad Marculfum lib. 1. cap. 28. Bignon.
 139 LEX SALICA REFORMATA .

X. Si quis puellam , quæ druchte (1) fuerit IDCCC. den. qui faciunt fol. xLv,
XIV,
ducitur ad maritum , in via adfalierit ( 2 ), culp. jud.
& cum ipfa violenter moechatus fuerit , VIII. XV. Si quis lidam alienam in conjugium
den. qui faciunt fol. cc, culp, jud. fociaverit , cc. den, qui faciunt fol. xxx.
XI. ( 3 ) Si quis ingenuus ancillam alie- culpabilis judicetur ,
nam in conjugium acceperit , ipfe cum ea XVI, ( 6 ) Si quis fororis aut fratris
in fervitium implicetur ( 4 ). filiam ( 7 ) , aut certe alterius ( 8 ) gra
XII. Si quis uxorem alienam vivo ma- dus confobrina
dus confobrinamm , aut fratris uxorem , aut
rito tulerit , vIII, den, qui faciune foi. cc . avunculi , fceleratis nuptiis fibi junxerit
culp. jud. huic pœnæ fubjaceat , ut a tali confortio
XIII. Si quis cum ingenua puella per vir- feparetur . Atque , etiam fi filios habuerint ,
B
tutem ( 5 ) moechatus fuerit , 11D. qui fa- non habeantur legitimi heredes , fed infamia
ciunt fol. LXII . S. culp. jud. fint norati ( 9 ) ,
XIV. Si quis cum ingenua puella defpon-
fata ea confentiente in occulto machatus
TI
Al. Que de druckte . Al. Per vim . Al. Sororem . Al. Ulterius .

(1 ) Druchte . ) Pacta , promiffa ; a fide , quæ Francorum temporibus , ut qui aut pagani ad
drous Germanis . Aventinus in gloflario . Bi- huc aut recens Chriftiani fuerint , graffatum
gnonius . fuiffe ex repetitis canonum fan& tionibus vide-
( 2 ) Adfalierit . ) Infra Tit. XV , n . 4. Bign. re eft , Synodi Agathenfis c. 61. Epaunenfis
13 ) Tertull. lib. 1. ad uxorem . Bignon . c. 30. Aurelianenfis III. c. 10. Arvernenfis c.
( 4 ) In fervitium implicetur . ) Intra Tit . 2. Aurelianenfis IV. c. 27. Turonica II. fub
XXVII. num. 3. Sic apud nos , en formariage Chariberto R. c. 22. in qua referuntur excer
le pire emporte le bon . Vide Burchardum in pta ex libris facris , canonibus fuperioribus , &
lege familiæ . Bignon. legibus quæ huc pertinebant ; nominatimque
(5) Per virtutem . ) Per vim , leg Alaman. hæc conftitutio laudatur : Itemque aitfacrafen-
Tit. V. v. 2. & 5. ubi facto opponitur . Leg. tentia legum , que in bac explanatione omni bo
Longobard. Tit . I. & Tit. XVII. 1. 4. Et co- mini tam docto quam indoto aperta eft , ut quif-
legerit fe una pars cum virtute , & dixerit , Ea- quis aut fororis aut fratris filium aut certegra
mus expellamus eos de ipfo loco per virtutem du ( lege , ulterioris gradus ) confobrinem aut
foras . Tertull. adverfus Judæos : Nam præter fratris uxorem fceleratis nuptiis fibi junxerit >
quod omnibus notum eft Orientis virtutem ( id buic pœnæ fubjaceat , & de tali confortio fepa-
eft , vires auro argento pollere folitam . A- retur, reliqua . Vide Capitul. lib. VI. cap.
naftafius Bibliothecarius ex Theophane ad an. 410. lib. legum Theodofii 3. cap. 12. contra il-
Chrifti DCXXV. Imperator ( Heraclius ) ordi- licita conjugia & de viduis , fynod. Parif. III.
navit alium Prætorem nomine Bahanem Theo- c. 4. tomo 2. Concil. pag. 638. Bignon.
dorum Sacellarium cum virtute Romaica , ad- ( 7 ) Fratris filiam . ) Hanc certe conjunctio-
verfus Arabes mifit . Theophanes dixit TH nem Romani quoque afpernati funt , Senatu
'Puxinis dovanos . Eo retulerim illud Virgilii : licet in gratiam Claudii decernente ut juftæ
Dolus , an virtus , quis in hofte requirat ? Et fa- inter patruos fratrumque filias nuptiæ in po-
ne præcipua militaris virtus fortitudo eft , un- fterum ftatuerentur . Sed , ut Tacitus fcribit ,
de virtus etiam in malam partem , pro vi > nemo repertus eft nifi unus talis matrimonii
aut pro copiis : nos , forces . Franci quidem for- cupitor . Jurifconfulti quidem fatis docent re-
titudinem præcipuam virtutem habuerunt , & probata fuifle hæc conjugia , dum quod ejuf-
vi virtutis nomen tribuerunt . Prudentius ha- mod matrimonii cauffa datum effet , cauffa
martigenia : Infultat virtute pari , fed difpare non fequuta condictione fine caufla repeti a-
fato . Idem ibidem : Panarum virtutis non in- junt . Papinianus in leg. ult. de condict. fine
tellecta coercet . Paulus Warnefrid, lib. 6. cap. cauffa , Bignon .
27. Qui Gifulfus tempore Jobannis Papæ cum ( 8 ) Alterius , ) Oifellii cod. ulterius , Legen
omni Jua virtute Campaniam venit , incendia dum ut in Aniano , ulterioris .
deprædationes faciens &c. Sic Tertullianus de (9 ) Infamia fint notati . Hæc ex Aniani
pallio Præfentis imperi præfens virtus . Per mente , non ex Impp. fententia . Neque enim
fortiam , leg. Ribuar. leg. Bajuvar, Marculfus quid fimile in lege ipfa reperire eft . Sed ex
lib. 1. cap. 28. Bignon. quo Gothus ille legerat inceftis nuptiis con-
( 6 ) Etfi caput hoc in quibufdam Mss. repe tractis neminem ex ejufmodi conjunctione he-
riatur , ut in cod. Jac. Augufti Thuani , An- que uxorem neque dotem neque liberos fpera-
ton. Oifellii , & in Metenfi , abeft tamen a ple- re debere , continuo ille fpurios infamia notari
rifque . Regii quidem & phyliracei duo non commentus eft , certe præter conftitutionis men-
habent , & recte . Nemo quippe dixerit hanc tem . Spurios fane illegitimæ conjunctionis & na
legem Salios redolere , fed continuo Romanam . talium poenam nota quadam fuftinere nemo am-
effe omnes agnofcent . Unde irrepferit mani- bigit . Vere Plutarchus ; Tos unggóder i z× 750- 2
feftum eft . Particula enim eft interpretationis θεν ἐκ ἐν γεγονόσιο ανεξαλκώτα το ακολουθεί τα τῆς
Aniani ad leg. 3. Cod. Th. de inceftis nu- dioglucías öreide as Tú Tor Bion , να τρέχει α
ptiis . Sane lege Salica de inceftis nuptiis ni- τοῖς ἐλέγχειν @ λοιδορεί ως βουλομθώοις . In eam
hil cautum fuiffe adfirmare aufim , cum in fententiam videndus Caffiodorus lib. 2. epift.
Decreto fuo Childebertus Rex fanétionem ea 11. & Jofephus lib. 4. cap, ult. Idipfum tradit
de re ediderit : Nullus inceftum ufum fibifociet Califtus PP. in epift. ad fratres per Galliam
conjugio , hoc eft , necfratris fui uxorem , nec uxo- conftitutos cap. 1. ex quo Burchardus lib. 7.
ris fua fororem, nec uxorem patrui , aut parentis cap. 1. Conjunctiones confanguineorum prohibe-
confanguinei . Si quis uxorem patris acceperit , mor- te , quod eas & divine & feculi prohibent le
tem incurrat . De præteritis vero inceftis conjun- ges &c. Leges pero feculi infames tales vocant ,
&ionibus , per prædicationem Epifcoporum ju ab hereditate repellunt . Leg. Wifigoth . lib.
enus emendari . Quod malum in Gallia primis 3. tit. 5. cap. 1. Bignon,
 LEX SALICA
TITULUS XV.
De eo qui bominem ingenuum
OL
expoliaverit ( 1).
* I quis hominem ingenuum in fuper-
S''ventu ( 2 ) expoliaverit , IID. den.
qui faciunt fol. LXII. S. culpabilis jud.
II. Si Romanus homo Francum expo-
liaverit , IID. den. qui faciunt fol. LXII . S.
culpabilis judicetur .
III. Si vero Francus ( 3 ) Romanum ex
poliaverit , ICC. den. qui faciunt fol. xxx.
culp. jud.
IV. Si quis hominem præceptum regis
habentem contra ordinationem regis adfali-
re , vel viæ laciniam ( 4 ) ei facere præfum-
pferit , VIII . den. qui faciunt fol. cc. culp,
jud.
V. Si quis hominem ingenuum dormien-
tem furtu expoliaverit , 1111. den. qui fa-
ciunt fol. c. culpabilis judicetur , excepto
capitali & dilatura .
TITULUS XVI.
De eo qui villam alienam ad-
falierit .
1.
S't ,quisvillam
ipfe & omnesaliquam adfalie rit
qui convicti (5)
fuerint , jus cafafilit ,
quod in ejus contubernio fuiffent , IID. qui
faciunt fol. LXII , s. unufquifque ipforum cul-
pabilis judicetur .
II. Si quis villam alienam adfalierit , &
ibidem oftia fregerit , canes occiderit vel
homines plagaverit , aut in carro aliquid
inde abduxerit , vIII . den. qui faciunt fol. cc,
culp, jud. & quicquid inde abftulerit ( 6 ) ,
in locum reftituat .
III. Et quanticunque in ejus contubernio
fuiffe convicti fuerint , unufquifque illorum
IID. den, qui faciunt fol, LX11 , S. culp. ju-
dicetur .
Al. De fupervensis & expoliationibus .
y Al. Macbadum . ṣl, maffolum . Al. mafiatum ,
(1 ) Expoliaverit , ) Depouiller , Salvianus lib,
7. Punit expoliatores domorum , cum fit expolia
tor provinciarum . Bignon.
(2 ) Superventu , Paulus Varnefridus pag.
280. Super eos veniens ; & paffim , in Bibl. ir-
ruit fuper eos , Gallice , courir Jus , Seneca de
ira lib. 1. Germanis quid animofius , quid ad in-
curfum acrius , Bignon.
(3 ) Si vero Francus . ) Obferva majorem
poenam adverfus Romanum quam adverfus
Francum. Bignon.
( 4 ) Alias , Via lacinam . ) Vet. cod. Thua-
viæ laciniam . Vide infra titul . 33. Bignon.
ni , via
(s) Villam alienam adfalierit . ) Vide I. 11,
D. ad leg. Jul, de vi publica , Bignon.
(6 ) Et quicquid inde abftulerit . Id eft , ca-
pitale , ut fupra & infra paffim . Bignon.
( 7 ) De fepulchro violato ,) Vide infra Tit. 57.
REFORMATA . 131
TITULUS XVII
( 7 ) De eo qui mortuum hominem
expoliaverit.
I.
St.in
quis hominem
terram mittatur , furtu expoliave-
rit , 1111. den. qui faciunt fol. c. culpabi-
lis judicetur .
II. Si quis hominem mortuum effoderit,
& expoliaverit , vIII. den. qui faciunt fol.
cc. culp. jud. Et poftea parentes defuncti
( 8 ) judicem rogare debent , ut inter ho-
mines non habitet ( 9 ) auctor fceleris &
qui ei hofpitium dederit , antequam paren-
tibus fatisfaciat > DC. den. qui faciunt fol
xv. culp. jud.
III. Si quis mortuum hominem aut in
noffo ( 10) , aut in petra , quæ vafa ex ufu
farcophagi dicuntur , fuper alium miferit
IID. den. qui faciunt fol. LXII . s. culp. jud.
IV. Si quis ariftatonem ( 11 ) fuper homi-
nem mortuum capulaverit de unoquoque
DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
TITULUS XVIII.
De incendiis ( 12 ) .
I. I quis cafam quamlibet intus homini-
' bus dormientibus incenderit
S ei cu-
IID.
s. culpabilis die den,qui
judicetur faciuntfol.LXII.
, excepto capitali &
dilatura , Et quanticunq ue intus fuerint &
evaferint , mallare eum debent , & unicui-
que illorum IID. den. qui faciunt fol . LXII.
s. componat , & quicquid ibi perdiderint ,
in locum reftituat . Et fi aliquis intus arfe-
fit , ille qui incendium mifit > parentibus
defuncti viii . den. qui faciunt fol. cc, cul-
pabilis judicetur .
II. Si quis fpicarium aut macholum > cum
annona incenderit , IID. denar. qui faciunt
fol. LXII . S. culpabil. jud. excepto capitali
& dilatura .
III. Si quis fudem cum porcis , fcuriam
cum animalibus , vel fenile ineenderit , IID.
denar. qui faciunt fol. LXII . S. culpabilis ju-
dicetur , excepto capitali & dilatura .
IV.
Al. Si Romanus hominem Francum ,
Bignon,
8) Parentes defun&i . ) Julius Capitol. in
Maximino juniore : Quædam parens Jua libros
Homericos dedit . Lampridius in Alexandro :
Amicos parentes Alexander fi malos reperit ,
aut punivit &c. Vide Notas ad Marculf. lib.
2. cap. 14. Bignon,
( 9 ) Ut inter homines non habitet . Vide leg.
Ribuar. tit, 87. Bignon.
( 10) In noffo . ) Gloff. interlin. cod. Thuan.
in farcophago ligneo . Bignon.
(11) Ariftatonem . ) Vide infra Tit. LVII. n.
3. Fr. Pithoeum . Vide & Lindenbrogium ad
Ammianum , de purpura avulfa a fepulchro
Domitiani . Bignon.
(12) De incendiis . ) De incendiariis , de ar-
fis . Vide Beaumanoir cap. de haute juftice . Bi-
gnon.
 132 LEX SALICA
IV. Si quis concifam * ( 1 ) ( 2 ) vel fepem
alterius capulavert vel incenderit , DC . den.
qui faciunt fol. xv. culp. jud .
TITULUS XIX.
De vulneribus .
I. quis voluerit alterum occidere & IX. Si quis alterum claufa manu , id eft ,
Stquis &
colpus ( 3 ) ei fallierit ( 4 ) , vel cum
fagitta toxicata ( 5 ) eum percutere volue,
rit , & ei ictus fallierit , D. den. qui fa
ciunt fol. LXII. s. culpabilis judicetur .
II. Si quis hominem in capite ita plaga,
verit , ut fanguis ad terram cadat , DC. den,
qui faciunt fol. xv . culp. jud.
III. Si quis hominem in capite ita plas
gaverit , ut inde tria offa exeant , ICC. den.
qui faciunt fol. xxx. cutp . jud.
IV. Si quis homine in capite ita pla-
gaverit , it cerebom appareat , & tria of
fa defuper cerebran exierint , IDCCC. den.
qui ficient fol. XLV. calp , jud .
V. Si vero intra cotas vulnus intraverit
& ad intrania perererit , ICC . den.
qut chant fol. xxx. . jud .
VI. Si vero plage ipfemper currit , &
ad fanitatem non pervenerit ID. den. qui
faciunt fol. p . s . culp. jid . excepta me-
dicatura , quæ eft cccLx, den. qui faciunt
fol. IX.
VII. Si quis ingenuus ingenuum. fufte
Al . Concidem . B Al. Intranta . & Al. De fußte .
( 1 ) Concifam . ) Concædes dicit Tacitus , fic-
ut Cæfar & Marcellinus . Vide Fr. Pitham
& Spartianum in Hadriano . Defcribitur a San-
gallenfi lib. 2. cap. 2. Paulus Warnef. lib. 3 .
cap. 4. Strabo lib. 4. de Britannis :
225 DEVONEN T. c. Bignon,
( 2 ) Concifam . ) Al . concidam . Sed Guelfer- qui fufcina fuerit infixus , quocunque fugerit ,
bytana manufcripta etiam concifam ponunt .
Eccard.
13 ) Colpus . ) Vet. cod. colaphus . Unde no-
ftris , coup . Bignon .
(4 Fallierit . )Fallire a verba fallere ; no
bis , faillir. Bignon .
(5 Sagitta 1oxicata , ) Venenatis fagittis
ufos olim Gallos , etiam in venatu , Plinius
auctor eft lib. 27. cap. 1. ut & Cornelius Cel-
fus , A. Gellius ex Plinio , & Admiranda fub nius .
nomine Ariftotelis ; quod Germanis in ufu
effe hodie quoque andivi . Barbara gentes ubi-
que fere & oli utebantur , & hodie quoque
utuntur . Longu n effet exempla recenfere .
De Getis Ovidius non uno loco , Triftium
lib. 5. de Ponto Fb. 1.
Qui mort's Javo geminent ut vulnere caufas , in las fecundum legem Komanam cap. 29.
Omnia vipero Spicula file linunt .
Rom ni quin etiam ufi aliquando fagittis ejuf-
modi , ni Plinium de omni hominum genere bique fere obfervari coepit in Gallia . Brito
loquutu.n fuite in eliigamus lib. 18. cap. 1 .
Nos fagittas ung nus , & ferro ipfi nocentius
aliquid damus . Uorro in le . Baiuvar, melto
minor eft multa , duodecim fcilicet folido-
run , etiam fi quis non modo fagittam toxi-
catam emiferit , fed etiam fi alium vulnera-
vit , tit 3 , cap. 6. Gregorius Turonenf. lib . 2.
Sittas tormentorum ritu effudere illitas berla-
tenis , Sidonius in panegyrico Majoria
ni verf. 406.
REFORMATA .
percufferit , & tamen fanguis non exierit
ufque ad tres colpos , pro unoquoque ictu
cxx. den. qui faciunt fol. 111. folvat.
VIII. Si vero fanguis exierit , ita com-
ponat , velti eum de ferramento vulneraf-
fer , id eft , DC. den. qui faciunt fol. xv,
culp. j d.
pugno percufferit , CCCLX. den. qui faciunt
fol. 1x. culp. jud. videlicet ut pro unoquo-
que ict 1. fol . reddat.
X. Si quis alterum in ia adfalierit ( 6 ) ,
& expoliare tentaverit , & ille fuga evafe,
rit ,ICC, den, qui faciunt fol. xxx, culp.
jud.
XI. Si vero ceperit eum , & expoliave-
rit , IID. qui faciunt fol . LXII . S. culp. jud.
exc. capitali & dilatura ,
TITULUS XX.
( 7 ) De eo qui hominem innocentem &
abfentem ad regem ( 8 ) accufaverit .
I. I quis hominem innocentem & abfen
S'tem de culpis minoribus ad regem ac-
cufaverit , IID. den. qui faciunt fol. LXII . S.
culpabilis judicetur .
II. Si vero tale crimen imputaverit , un-
de mori debuiffet , fi verum fuiffer ille
qui eum accufaverit VII . den. ( 9 ) qui
faciunt fol. cc. culp. jud.
TI-
teretes pars explicat arcus ,
Spiculaque infufum ferro latura venenum ,
Que fertant bis miffa femel.
D. Ambrofius de Tobia cap. 7. Quafi ferrous
fagitta toxicata ictus paullulum procidens , tan-
dem vidus veneno procumbit ; aut quafi pifcis
vulnus vebit . Bignon.
' 6 ) Adſalierit , ) Supra Tit. XIV. num . 10.
Tit. XV. n . 4. Tit. XVI. n. 1. & 2. Infra Tit.
XXXVII . num , 2. Tit. XLIV . n. 1. Marculfus
lib. 1. cap. 29. Adfaliffetis & graviter livoraf-
fetis . Vide Notas . Idem lib. 1. cap. 37. Vide
Notas . Capitul. lib. v. cap. 364. ex legibus
Bajuvar. B.gnon.
(7 ) De accufatoribus calumniantibus . Bigno-
( 8) Ad regem . ) Hoc eft , apud Regem . No-
ta autem in uno Guelferbytano hæc in titulo
deeffe . Eccard,
(9 ) VIII. den. &c. ) Erga lege Salica calu-
mniatori multa pecuniaria infligitur , lege ve-
ro Romana talio . Vide notas ad veteres form
Anaitaf. Bibliothecar, in Leone IV. pag. 293.
& quæ ad eum locum notavi , Poftea vero u-
Philippid . pag. 324.
Quædam autem in melius juri contraria mutans ,
Conftimit pug.les , ut in omni talio pugna
Sanguinis in caufis ad pœnas exigat æquas ,
Viunt appellans , five appellatus eadem
Lege ligaretur , mut lari aut perdere vitam .
Moris enim extiterat apud illes hactenus ut fi
Appellans victus in caufa fanguinis effet ,
Sex felidos decies cum nummo folveret uno ,>
Et fic impunis amiſſa lege maneret , &c.
Sed
 LEX SALICA
TITULUS XXI.
De maleficiis ( 1 ) .
1.
SI quis alteri herbas ( 2 ) dederit bi-
Ꮪ bere , & mortuus fuerit , VIII . den.
qui faciunt fol. cc. culpabilis jud .
II. Si vero biberit , & mortuus non fue-
rit , IID. den, qui faciunt fol. LXII . s . ille
qui dedit , pro aliquo maleficio , culp. jud.
III. ( 3 ) Si quis alteri aliquod maleficium
«
fuperjactatus fuerit ( 4 ) five cum ligatu-
ris ( 5 ) in quolibet loco miferit ( 6 ) , IID,
den. qui faciunt fol. LXII , S. culp . jud,
IV. Si quis mulieri herbas dederit , ut
infantes habere non poffit ( 7 ) , IID. den,
qui faciunt folidos LXII . S. culp. jud.
TITULUS XXII.
De eo qui mulieri ingenue manum
ftrinxerit ( 8 ) .
I.
SI quis homo ingenuus fœminæ inge-
nuæ manum aut digitum ftrinxerit ,
pc. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
II. Si vero brachium ftrinxerit , Icc. den.
qui faciunt fol, xxx, culp, jud.
III. Si autem fuper cubitum ( 9 ) manum
miferit , 1cccc. den. qui faciunt fol, xxxv .
culp. jud.
Tom. II,
« Al. Superja&avexit .
Sed tandem fublatus eft , & ad jus Salicum re-
ditum ; fcilicet ut accufatores calumniari de-
prehenfi multa pecuniaria & præterea in id
quod intereft condemnentur . Bignon.
(1 ) De maleficiis . ) Seu potius de veneficiis .
Bignon.
( 2 ) Herbas . ) Vide Gregorium Turon, pag.
491. veteres formulas incerti auctoris ( five
Appendicem Marculfi ) cap. 34, & notas . Id
a medicina petitum , que remedia ut pluri-
mnum ex herbis deducit . Vide Homerum de
Machaone . Manilius lib. 3. de medicina :
Et vita fuccos mifcere falubres .
At magia ex medicina nata . Plinius lib. 30.
cap. 1. Claudianus :
Pocula nec trifti gramine mifta bibunt .
Virgilius Georg. 3.
Mifcueruntque berbas non innoxia verba .
Gratianus Imper. in l. 6. Cod. Th. de indul
gentiis criminum : Qui noxiis quafita gramini
bus, & diris immurmurata fecretis , mentis &
corporis venena compofuit . Bignon.
(3 ) Gregorius Turonenf. de miracul. lib. 2.
cap. 44. & 45. Bignon.
(4 ) Maleficium Juperjactatus fuerit. ) Noftris,
Jetter du fort . Porro jactare pro jacere non
novum . Frontinus Agrimenfor. pag. 57. de ar-
boribus imminentibus , quarum fructus in fun-
dum vicini decidunt . Bignon,
(5 ) Cum ligaturis . ) Tertullianus pag. 824.
In remediis naturalia plurimum , aliquid ma
gia circumligat , medicina cum ferro & poculo
occurrit . Idem de fpectaculis : Magicis devin
Aionibus perfici . Bignon .
¸( 6 ) Miſerit . ) Mittere , pro ponere . Bigno-
nius .
( 7 ) Ut infantes habere non poffit , ) ATIO .
Plin. lib, 29. cap. 4. ubi de Palangio : Vis ca
annua eft , quam folam ex omni atocio dixiffe fas
bt , quoniam aliquarum fœcunditas plena liberis
REFORMATA . 133
IV. Si ergo mamillam ftrinxerit ( 10)
IDCCC. den. qui faciunt fol. xLv. culp. jud.
TITULUS XXIII.
De eo qui navem fine permiffu domini
moverit aut furaverit (11) .
I. I quis fine permiffu navem alienam
''movere præfumpferit , & cum ea flu-
S
men tranfierit , cxx. den, qui faciunt fol.
111. culp. jud .
II. Si vero ipfam navem furaverit , DC.
den. qui faciunt fol, xv, culp. jud. exc. cap.
& dilatura .
III. Si quis navem vel afcum ( 12) de in-
tro clavem furaverit , Icccc. denar. qui fa-
ciunt fol. xxxv. culp. jud. exc. cap. & dil.
IV. Si quis afcum de intro clavem repo-
fitum & in fufpenfo pro ftudio pofitum
furaverit , IDCCC. den, qui faciunt fol. XLV.
culp, jud. exc. cap, & dil.
TITULUS XXIV.
De furtis in molino commiffis .
I.
I quis ingenuus ( 13 ) in molino alie-
S 1.quis
no annonam ( 14) furaverit , ei cujus
molinus eft
DC. den. qui faciunt fol. xv.
culp. judicetur . Ei vero cujus annona eft ,
M fimi-
tali venia indiget . Fallitur vero Plinius . Apud
Chriftianos certe abominandum illud eft . Ter-
tullianus , Minutius , Arnobius . Idem Plinius
lib. 27. cap. 8. Fecunditatem reftituere ademptam
veneficiis . Bignon.
(8) Credo non tam hic agi de dolore quam
de pulfata verecundia & immodeſta contrectas
tione & impudica . Vide Herodotum de lega-
tis Perfarum apud Macedones . Bignon,
(9) Super cubitum . ) Nam ut Tacitus ait ,
partem veftitus fuperioris in manicas non exten-
dunt , nude brachia ao lacertos . Bignon.
(10) Mamillam ftrinxerit . ) Ovidius ;
Forma mamillarum quam fuit apta premi .
Injuriarum apud Romanos actio competit . Bi
gnonius .
(11) Argumentum eft hic titulus fcriptam
effe legem , cum adhuc paludicola effent Fran
ci , cui ufui afcus ; & cum mare vel flumina
accolerent in Belgio, ubi aquæ multæ . Bignon,
(12) Vel afcum . ) Hodie nafcon , vel afcon ,
alveolus cujus in paludibus frequens ufus . Vi
de Rapini epigramma . Forte hic ab utribus
quibus flumina permeari fæpe dictum eft . Mar-
cell. Notitia . Bignon.
(13 ) Ingenuus . Id eft , liber . Marculfus lib.
2. cap. 32. & Note . Gregorius Turonenf. lib.
8. cap. 41. Bignon.
(14) Annonam .) Gregorius Turonenf. lib. 8.
cap. 42. Ita ut annonas , fænum , vinum , &quic-
quid reperire potuiffet &c. Capitular. lib. 4. cap.
25. Gloffa : annona ; T. Nam de anno
na militari agitur , fed ab eadem origine . In-
de eft area annonaria ; leg. Burgund. Tit. 23.
cap. 2. qui annonam dederit fervo fugitivo
leg. Longob. lib. 1 Tit. 25. 1. 25. annona ad
caballos , Capit, lib. 4. cap. 73. Vide_lib. 1.
cap. 112. 125. leg. VVifigot. lib. 12, Tit, I,
1, 2. lib. 9. Tit. 2. 1. 6,
 134 LEX SALICA
fimiliter DC. den. qui faciunt fol, xv. cul-
pabilis judicetur, excepto capit. & dilatura .
II. Si quis ferramentum de molino alie-
no furaverit IDCCC. den. qui faciunt fol.
XLV. culp. jud. exc. cap. & dil.
III. Si quis fclufam ( 1 ) de farinario a-
lieno ruperit , DC. den. qui faciunt fol. xv.
culpabilis judicetur .
TITULUS XXV.
De caballo fine permiſſu domini fui
afcenfo.
I.
SI quis caballum
afcenderit,, fine permif
& cum fu domini
caballicave-
rit , DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
Et pro eo , quia defcenderit , fimiliter aliis
DC. den. qui faciunt fol . xv. culp. judi,
cetur .
TITULUS XXVI.
De bis qui pueros vel puellas occiderint
vel totonderint .
I. I quis puerum infra duodecim annos
qu
Stfive crinitum ( 2 ) , five incrinitum
occiderit , xxIIII. den. qui faciunt fol . dc.
culp . jud.
Al. Pro equam quam afcenderit . Alias , IX.
( 1 ) Scluſam . ) Caffiodorus Senator lib. 2.
cap. 19. Univerfis Gottbis Romanis , & bis qui
portubus vel clufuris præfunt . Balfamon ad e-
pift. Bafilii ad Amphiloch. can. 55. Clausura
S. Bali , εις των κλεισούρων τὸ ἁγίου Βασιλείου
Translatio martyrum Georgii , 'Aurelii, & Na-
taliæ pag. 47 Ne forte eis improvifis aut lega-
tio fraudulenta fiat , aut certe magis hoftilis im-
petus Juperveniens cunctarum ad fefe viarum a-
ditus continuis Jatagat obfirmare cuftodiis , atque
ea permaxime loca que ab angufti tramite callis
exclufas appellant . Bignon,
(2 ) Sive crinitum .) Quilibet capillatorum in
Edicto Theoderici R. cap. 145. Decretum Chil-
deberti R. cap. 3. ut nullus de crinofis . Quod
tamen abeft a Mss. regiis , & . . Agathias
tamen lib. 1. cap. 5. folos Reges Francorum
cæfariem prolixam gerere fcribit , fubditos o
mnes circumtonfos effe , nec illis longiorem
comam concedi . Quod ita accipiendum cen-
Teo ut Romanos tantummodo tonfos fuille
intelligamus , aut Reges quidem longam ge-
ftaffe cafariem , fed crinium flagellis difcrimi-
natam & optime comptam , quod aliis non li-
cuit . Capillati Alpium populi , Plinio . Inde
& Comata Gallia eidem lib. 4. cap. 17. Capil
li apud quafdam gentes probro . Idem Plin.
lib. 6. cap. 13. Majores crines & indumenta
pellium inhibentur I. ult. Cod. Th. de habitu
quo uti oportet int. urb. Claudianus de quar-
to confulatu Honorii :
AnteDucem noftrum flavam fparfere Sicambri
Cafariem .
Idem de Bello Getico:
Crinigeri federe patres , pellita Getarum
Curia, quos plagis decorat numerofa cicatrix .
Sidonius lib. 1. epift. 2. lib. 3. ep. 3. lib. 5 .
ep. 13. Ifidorus lib. 16. c. 13. Jornandes in hi-
ftoria Gotth. Gregor. Turonenf. lib. 6. cap. 24.
lib. 8. cap . 1o. de vita patrum cap. 12. Clau-
dianus in Eutropium lib. 1.
Militet ut noftris detonfa Sicambria fignis .
REFORMATA .
II. Si quis puerum crinitum fine volun-
tate parentum totonderit ( 3 ) , IDCCC . den.
qui faciunt fol. XLV. culp. jud.
III. Si vero puellam totonderit , IID. den.
qui faciunt fol. LXII . s. culp . jud.
IV. Si quis foeminam gravidam occiderit ,
XXVIII. den. qui faciunt fol. DCC. culpabi
lis judicetur .
V. Si quis infantem in ventre matris fuæ ,
aut natum antequam nomen habeat infra
VIII. noctes occiderit , 1111. den. qui fa-
ciunt fol. ་c. culp. jud.
VI. Si quis puellam ingenuam infra an-
, antequam infantes poffit habere , oc-
nos
ciderit , VIII . den. qui faciunt fol. cc. culp.
jud.
VII. Si quis foeminam ingenuam poft-
quam infantes cœpit habere , occiderit , XXIV.
den. qui faciunt fol. DC. culp. jud.
t quis fœminam poftquam infan-
VIII. Si
tes habere non potuerit , occiderit , VIII .
den. qui faciunt fol. cc. culp. jud.
IX. Si quis puer infra duodecim annos
aliquam culpam commiferit , fredus ei non
requiratur
TI-
Idem de laudibus Stiliconis lib. 1.
Ingentia quondam
Nomina, crinigero flaventes vertice Reges.
Ibidem : Nec fida valenti
Dextera duxiffet rutilantes crinibus alas. Bign.
(3) Totonderit . ) Tondere , videlicet detur
pare , decufque capitis auferre . Ovidius :
Turpe pecus mutilum eft fine crine caput .
Unde decalvatio poena in leg. Wifigot. & Ca❤
pitul. Caroli M. De cura capillorum apud ve-
teres , etiam apud barbaras gentes . Tertullia-
nus de Pallio Numidas etiam equis cafariatos
juxta cutem tonfor , cultri vertex folus im-
munis . Franci vero fpecialiter capillum cura-
bant , quo fcilicet diftinguerentur a Romanis
fubditis . Fere olim Galli comati , capillati Al-
pium populi Plinio . Poilet tentari hunc lo-
cum accipi debere de clericatu . Nam & tum
Epifcopi fæpe inconfultis parentibus comam
juvenibus tondebant , ut ad clericatum eos ag
gregarent . Quidam & invitos aliquando ton-
debant . Nam & fæpe yis fiebat , ut quis Cle-
ricus ordinaretur . Vide infigne exemplum in
epiftola Paulini , quæ eft inter epiftolas B. Au-
guftini ep. 35. pag. 45. Nam ego etfi a Del-
phino Burdegalia baptizatus a Lampio apud
Barcilonam in Hifpania per vim inflammata fu-
bito plebis facratus fim , tamen Ambrofii femper
dilectione ad fidem nutritus fum & nunc in
fucerdotii ordne confoveor . Gregor. Turonenf.
lib. 7. cap. 31. Quia invitum aliquando eum to"
tonderat , inbians facultati ejus ; quafi Epifcopi
Clericorum heredes fierent , quod notandum ,
& plenius expendendum . Conciliis itaque id
prohibitum eft . Vide & Capitul. lib. 5. c. 212.
Prior tamen interpretatio magis arridet , ut
quafi de atroci injuria puero & parentibus fa-
ta agatur , cum decus capitis præcipuum co-
ma fit , unde & Clericis comam alere fyno-
dis prohibeatur , quafi in notam fervitutis
illud fieri videatur . Vide leg. Burg. Tit. 6. n.
4. & difcute . Bignon.
 LEX SALICA
TITULUS XXVII.
De adulteriis ancillarum ( 1 ) ,
I quis ingenuus cum aliena ancilla
1. Stmachatus fuerit DC. den. qui fa-
ciunt fol. xv. culpabilis judicetur .
II. Si quis vero cum regis ancilla ( 2 )
mochatus fuerit , ICC. den. qui faciunt fol,
xxx. culp. jud.
III. Si quis Francus alienam ancillam fibi
publice junxerit ( 3 ) , ipfe cum ea in fer-
vitio permaneat ( 4 ) .
IV. Si fervus cum ancilla aliena mocha-
tus fuerit , & de ipfo crimine mortua fue-
rit , fervus ipfe aut caftretur ( 5 ) , aut CCXL.
den. qui faciunt fol. vi . culpabilis jud. Do-
minus vero fervi capitale in locum refti-
ruat .
V. Si autem ancilla propter hoc mortua
non fuerit , fervus ipfe aut cxx. ictus acci-
piat , aut cxx. den. qui faciunt fol. 111. do
mino ancillæ cogatur perfolvere .
VI. Si quis fervus ancillam alienam ( 6 )
fine voluntate domini fui fibi in conjugium
copulaverit , cxx. den. qui faciunt fol. 111 .
culp. jud, aut cxx, ictus accipiat .
Tom. II.
Al. Schellam . Al, Schillam .
( 1 ) De adulteriis ancillarum . ) Adulterium
hic improprie cum ancilla . Vide 1. 6. D. ad
leg. Jul. de adulter. Sic accipitur apud Ambro-
fium de Abrahamo lib. 1. cap. 4. Omne fu-
prum adulterium eft ; & quicquid in ea quæ non
fit legitima uxor , commiffumfuerit , adulterii cri-
mine damnatur . Sic fortaffe Gregorius Turon.
lib. 9. cap. 37. Et licet effet vorax cibi ac po-
tator vini extra modum quam facerdotalem cau-
telam decet , tamen nullum de eo adulterium
quifpiam eft locutus . Sic etiam forte eodeni lib,
C. 34. in fine , Bignon,
(2 ) Regis ancilla . ) In leg. Longob. lib. 2. tit. 9.
1.2. Rotharis Regis , mulier libera , quæ fe fervo
conjunxit , poteft impune a parentibus , id eft ,
proximis , occidi intra annum Poft annum
licet Gaftaldio Regis , aut actori , aut Sculda-
fio , ipfam in curtem Regis ducere , & intra
penfiles ancillas conftituere , id eft , quæ pen-
fum faciunt ; & leg. 3. Luitprandi eadem de
re: Sit ancilla palatii , & ipfe fervus fimiliter
ad palatium replicetur ; & filii qui ex eis nati
fuerint , curti regia omnimodo ferviant . Ubi
quod palatium dixit mox curtem appellat ,
Ancilla regia in legibus Ribuar. Tit. LVIII,
Ita Lindenbrogius ; vel Tilii 60. num. 9. fer
vi Regis paffim , & fifci . Bignon.
(3) Publice junxerit . ) Id eft , uxorem du
xerit , Bignon.
(4 ) In Jervitio permaneat . ) Supra Tit. XIV,
Bum. 11. Bignon.
(5 ) Caftretur . ) Caftrationis pœna fervo ,
non in adulterio tantum , fed & in furto , in-
fra Tit. XLII. n. 4. TT caulis abfciffio-
ne puniti . Attaliates pag. 63. Juris Græco
Romani . Bignon.
(6) Ancillam alienam . ) Foras nubere . Ter-
tullianus ad uxorem lib. 3. Foras nubere fer-
vis fuis interdicunt . Farmariage in confuetu
dinibus noftris . Bignon.
( 7) De libertis dimiffis . ) De eo qui alienum
fervum manumiferit . Bignon,
(8 ) Ante regem per denarium, ) Marculfus lib.
REFORMATA : 135
TITULUS XXVIII
(7) De libertis dimiffis .
I. , qui cum do
SI quis lidum alienum
mino fuo in hofte fuerit , fine confi-
lio domini fui ante regem per denarium ( 8 )
ingenuum dimiferit , 1111. den. ( 9) qui fa
ciunt fol. c. culp. jud. res vero ipfius lidi
legitimo domino reftituantur .
II. Si quis fervum alienum ante regem
per denarium ingenuum dimiferit ICCCC.
den. qui faciunt fol. xxxv. culp. jud. & ca
pitale in locum reftituat , & res fervi ipfius
proprius dominus recipiat .
TITULUS XXIX.
De furtis diverfis.
I.
SI quis tintinnum ( 10) de porcina alie-
? DC. den, qui faciunt
fol . xv. culpabilis judicetur .
II. Si vero de pecoribus tintinnum fura-
verit , cxx. den. qui faciunt fol. 111. culp.
jud.
III. Si quis fkellam de caballis ( 11
furaverit DC. den. qui faciunt fol. xv.
culp. jud.
M 2 IV.
1, cap. 22. ubi nonnulla notavimus , & vetus
inftrumentum denariale Caroli Calvi adduxi
mus ex tabulario S. Martini Turonenfis . Vuil
helmus Heda in hiftoria Epifcoporum Traje
tenfium p. 249. n. 13. Egiboldus natione Fri
&
fius unanimi omnium voto XIII. Epifcopus furro
gatur in locum Odibaldi , vir non contemnenda
vita , litteris clarus , & ipfi Zuentiboldo Regi
acceptus , qui ejus contuitu famulam quandam
datis , ut lex Salica docet , in commutatione duo-
bus mancipiis prius , & poftea fecundum legem
Francorum denarium ejus excutiens , hoc modo
fervitutis vinculo liberavit , & donavit inge
nuitati . A& tum Niumaga . Synodus Lemovi
cenfis Ms. dicta tertia . Bignon .
(9 ) Den. &c. ) Quo cafu nota libertatem
manere , feu favore libertatis , feu quia ante
Regem celebrata eft , & mulctam tantum in-
ferri cum peculio . Bignon.
(10) Tintinnum . ) Nonius , & Ifidorus lib.
3. cap. 22. Phædrus libro 2. Clarumque colloja
Hans tintinnabulum ; leg. Gotth, lib. 12. Tit. II.
1. 2. Burgund. Tit . IV. c. 5. Bojorum cap. 8.
Tit. II. S. 1 , Fortunatus lib. 2. de B. Medar
do . Greges tinnibulatos dixit Sidonius lib. 2.
ep. 2. Walafridus Strabo :
Mala fidem, tintinna fonant documenta faluto .
Leg. Wifigoth. lib. 7. Tit. 2. 1. 11. leg. Bur
gund. Longobard. lib. 1. Tit. XXV.1. 31. Me-
minit & Ado Viennenfis . Caufa in bobus
ne in filvis aberrando amittantur ; in equis
præcipue fagenariis , ut & hodie , & in mulis
onerariis , quo tinnitu mulceantur, & fono la-
borem leniant , in mufice modum ita ferunt .
Adeo mufica brutis etiam imperat . Agathar-
chides lib. s. de mari rubro cap. 30. mμ-
των δὲ πλῆθος ἑαυτοῖς ἔχουσι συνεπόμενον κώδωνας
& •
δὲ ἐξόδησαν ἐκ της αρρένων πάντων όπως ὁ ἀπ' ἀν
Tão Lóper diúan a pin . Male interpres , ut tin
nitus borum fures arceat fugetque . Vide in hi-
ftoria Francor, de ftratagemate per tintinnum .
Aimoin. lib. 4. cap. 81. Bignon.
(11) Skellam de caballis . ) Scella , vel ſcilla ,
equo-
 136 LEX SALICA REFORMATA .

IV. Si quis pedicam de caballis furave- culpabilis jud.

rit , cxx. den. qui faciunt fol. 111. culp. jud.
V. Si caballi ipfi perierint , capitale in
locum reftituat .
VI. Si quis meffem alienam per furtum
metere aut reffare , præfumpferit , DC.
den. qui faciunt tol. xv. culp. jud.
VII. Si quis hortum alienum ad furtum
faciendum ingreffus fuerit , DC. den, qui fa-
ciunt fol. xv. culp. jud.
VIII. Si quis impotos de melario , aut
de pyrario tulerit , cxx. den. qui faciunt
fol. 111. culp. jud.
IX. Si vero in horto ( 1 ) fuerint DC.
den. qui faciunt fol. xv . culp. jud.
X. Si quis melarium aut pyrarium de-
corticaverit , cxx. den. qui faciunt fol. 111 .
culpabilis judicetur .
XI. Si vero in horto fuerint DC. den.
XIX. Si quis aratrum in campum alie-
num intrare prohibuerit , vel arantem foras
jactaverit vel teftaverit ( 5 ) , DC. den. qui
faciunt fol. xv. culpabilis judicetur .
XX. Si quis pratum alienum fecaverit
laborem fuum perdat , & infuper DC. den.
qui faciunt fol. xv. culp. jud .
XXI. Et fi inde fænum ad domum fuam
in carro duxerit , & difcargaverit , IDCCC.
den, qui faciunt fol. XLV. culp. jud. exc. cap.
& dil.
XXII. Si vero tantum tulerit , quantum
in dorfo fuo portare potuerit , cxx. den. qui
faciunt fol. 111. culp. jud . exc. cap. & dil.
XXIII. Si quis vineam alienam per fur-
tum vindemiaverit DC. den. qui faciunt
fol. xv. culpabilis judicetur .
XXIV. Et fi inde vinum in carro ad do-

qui faciunt fol. xv. culp. jud .
XII. Si quis cultellom ( 2 ) alienum fu-
raverit , DC. den. qui faciunt fol. xv. culp.
jud .
१ venit obfervare .
XIII. Si quis in napinam ( 3 ) , in faba-
riam , in pifariam , in lenticulariam , vel in
his fimilia ad furtum faciendum ingreffus fue-
rit , cxx. den. qui faciunt fol. 111. culp. jud.
XIV. Si quis in campo alieno linum fu-
raverit , & hoc in caballo aut in carro du-
xerit , DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
XV. Si vero tantum tulerit , quantum in
dorfo fuo portare potuerit , cxx. den. qui
faciunt fol. 111. culp. jud. exc. cap. & dil.
XVI. Si quis in agro alieno arborem in-
fertam ( 4 ) exciderit , cc. den. qui faciunt
fol. xxx. culpabilis judicetur .
XVII. Si quis campum alienum araverit
& feminaverit , IDCCC. den. qui faciunt fol.
XLV. culpabilis judicetur .
XVIII. Si vero tantum araverit , & non
feminaverit , DC. den. qui faciunt xv . fol.
mum fuam adduxerit , & difcargaverit
IDCCC. den. qui faciunt fol. XLV. culp. jud.
exc. cap. & dil.
XXV. De meffibus autem fimiliter con-
XXVI. Si quis claufuram alienam rupe-
rit , DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
XXVII. Si quis in fylva materiamen alie-
num aut incenderit aut capulaverit , DC . den.
qui faciunt fol. xv. culp . jud.
XXVIII. Si quis materiamen de una par-
te dolatum furaverit , cxx. den. qui faciunt
fol. 111. culpabilis judicetur .
XXIX. Si quis arborem poft annum ,
quam fuerit fignata ( 6 ) , capulare præfum-
pferit , nullam exinde habeat culpam .
XXX. Si infra annum quis eam capulave-
rit , cxx. den. qui faciunt fol. 111. culp. jud.
XXXI . Si quis rete ad anguillas capien-
das ( 7 ) de flumine furaverit , DC. den. qui
faciunt fol. xv. culp. jud.
XXXII. Si quis ftatuam aut trema-
clum

Al. Repare . Al. Tripaverit , aut mererit . Al. Impotus de melario . y Al. Pamario .
Al. Melarium aut perarium . Al. Excervicaverit . Al. Navinam .
Lindenbr. habet IDCCC . den. fol. XLV. • Al. Stavam .

equorum clitelliarorum tintinnabulum ; qua vo- 1 fcripta eodem modo legunt . Sed reftituendum :
ce Aquitani adhuc utuntur . Græcis neder , cu- reftaverit . Ita etiam ubi Tit. XV. leg. 4. edi-
jus etiam furem in legibus Georgicis luftinia- tio Lindenbrogiana habet teftare , Heroldina
nus coercet . Efquil Tolofatibus . Squillam pro melius reftare , & Bignoniana ac Baluziana via
tintinnabulo & nola vocat Petrarcha in poe- lacinam facere habent . Reftare enim eft face-
matibus Italicis . Et Itali etiam hodie fquilla re , ut reftet , impedire , retinere . Eccard.
re . Bignon. ( 6 ) Signata . ) An de figno quod imponeba-
(1 ) Si vero in borto . ) Major poena fi arborum tur ad limites notandos , qua de re Siculus
furtum in horto fiat , ut fupra . Vide . Bignon. Flaccus : Si notatæ arbores in regionibus finales
( 2 ) Cultellum . ) Vide gloffas Agrimenf. p. obfervabuntur , intuendæ funt nota . Leg. Lon-
172. Bignon. gob. lib. 1. Tit 26. 1. 3. Si quis liber homo ar-
1
(3 ) Napinam . Columella lib. 11. cap . 2. Sic lorem ubi theclatura facta eft , interfines difcer-
rapinam facere , id eft , rapos ferere , ufurpa- nendos inciderit . Vide Refponf. Papiani Tit.
tur in I. 88. §. matre . D. de leg. 2. Columel- 39. leg. Wifigotth. lib. 10. Tit. 3. 1. 3. Baj-
la lib. 2. cap. 2. Cato rei ruft . cap. 31. Picta- var. Tit. XI. cap. 3. num. 2. Et ita Linden-
vis nabine , locus napis confitus , ut monuit brogius putat , cujus fententiæ non accedo .
Joh. Belius amicus cariffimus . Bignon. Nam hic de finibus nullum verbum , & de an-
(4 ) Arborem infertam . ) Servius Georgic. 2 . no quod additur contrarium evincit . Vide an
verf. Et fæpe alterius . Sane infitas arbores di- buc faciat quod eft in leg. Wifigotth. lib. 8.
cimus ; infertas vero caufas aut fabulas . Ovi- Tit. VI . ult. 1. 1. in legib. Bojor. Tit. IX. cap.
dius : 12. Signum quod propter defenfionem ponitur &c.
Firmaque adoptivas poffidet arbor opes . Bignon.
De adoptione Suetonius : Infertus eft eadem fi- ( 7 ) Rete ad anguillas capiendas . ) Hord locus
gura. Vide auctores_rei ruftice . Bignon. apud nos dicitur in flumine ubi retia tendun-
(5 ) Teftaverit. ) Duo Guelferbytana Manu- tur ad anguillas capiendas . Vide Martin. Bign.
 LEX SALICA
clum ( 1 ) vel vertuolum ( 2 ) de flumi-
ne furaverit , DC. den. qui faciunt fol. xv.
culp. jud.
XXXIII. Si quis fcreonam , quæ clavem
habet , effregerit , & aliquid furaverit , IDCCC.
den. qui faciunt fol. XLV. culp. jud.
XXXIV. Etfi inde nihil tulerit , pro fo-
la effractura , DC. den. qui faciunt fol. xv.
culp. jud.
XXXV. Si vero fcreonam , quæ fine cla
ve eft, effregerit , DC. den. qui faciunt fol.
xv. culp, jud.
XXXVI. Si quis cum fervo alieno fine
confenfu domini fui aliquid negociaverit ,
pc. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
XXXVII. Si quis mulieri brachile fu
raverit , cxx. den. qui faciunt fol. 111. culp.
jud.
XXXVIII. Si quis cafam alienam fine
permiffu poffefforis traxerit ( 3 ) , icc . den.
qui faciunt fol. xxx. culpabilis judicetur ,
TITULUS XXX.
De locationibus .
1. ut
S'homineminterficiat (4 ), pretium
propter hoc dederit , 11D. den. qui faciunt
fol. LXH. S. culp. jud.
II. Similiter & ille qui pretium accepit ,
ut hominem occiderer , IID. D. den. qui fa-
ciunt fol. LXII . S. culpabilis jud.
III. Si vero per tertium locatio ipfa fue-
rit tranfmiffa IID. den, qui faciunt fol.
LXII. S. culpabilis judicetur . Sic dans " ac-
cipiens , portans , unufquifque illorum culp.
judicetur .
TITULUS XXXI,
De debilitatibus .
I.
1.S'Icaverit
quis alteri
( 5 ) ,manum aut pedem
vel oculum run,
effoderit , den . quiTITULUS
aur auriculam ( 6 ) , vel nafum amputave-
rit , 111. den. qui faciunt fol. c. culp. jud.
II. Si vero manus ipfa ibidem mancata I.
pependerit , IDCCC. den. qui faciunt fol. XLy. Sverit ,DC. den, qui faciunt fol
culpabilis judicetur .
Tom. II,
• Al. Tremaculum . Al. Tremagolum · 8 Al. Versemolo ; versiculum .
♪ Al. Si quis per cafam. • Al. Efodierit.
● Al. Cinitum ; al, cinidum ,
(1 ) Tremaclum . ) Tramail . Bignonius ,
(2 ) Vertuolum . ) Verreul . Bignonius .
(3 ) Cafam alienam traxerit. ) Calam alienam
trahere . Sic Gregorius Turonenf. lib. 9. c. 35 .
auferre villam . Quamvis abolita fit Maffurii
Sabini fententia , qui putabat fundi furtum fie
ri poffe , Inftit, lib. 4. Tit. I. Trahere autem
rapere eft & invadere , fupra Tit. XIV. n. s.
Sic Hieronymus ep. 3. ad Heliodorum : Mar
comani trabunt , vaftant , rapiunt . Bignon.
(4) Locaverit, ut hominem interficiat , ) Juve-
palis fat. 13.
Si Aecias oculos majora ad crimina , confer
Conductum latronem . Bignon.
(5 ) Truncaverit . ) H. e. abfciderit . Atrun
care deinde Itali fuwen trinciare , & Galli tran
REFORMATA . 137
III. Si manus ipfa perexcuffa fuerit , IID.
den. qui faciunt fol. LXII . s. culp . jud.
IV. Si quis pollicem de manu vel pede
excufferit , IDCCC. den. qui faciunt fol. XLV.
culpabilis judicetur .
V. Si vero ipfe pollex mancatus pepende-
rit , icc. den. qui faciunt fol. xxx. culp . jud.
VI. Si fecundum digitum , quo fagitta-
tur, excufferit , ICCCC. den. qui faciunt fol,
xxxv. culpabilis judicetur .
VII. Si quis tres fequentes digitos pari-
ter uno ictu excufferit , IDCCC. denar. qui
faciunt fol. XLV. culp. jud .
VIII. Si quis medium digitum excuffe-
rit , DC. denar. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
IX. Si quis quartum digitum excufferit ,
DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
X. Si minimum excufferit , pariter DC,
den. qui faciant fol. xv. culp. jud.
XI. Si quis pedem alterius capulaverit &
ibi mancatus remanferit , IDCCC. den. qui
faciunt fol. XLV. culp. jud.
XII. Si vero pes ipfe perexcuffus fuerit ,
IID, den, qui faciunt fol. LXII, s. culp. ju-
dicetur ,
XIII. Si quis alteri oculum evellerit , IID.
den. qui faciunt fol. LXII . S. culp . jud .
XIV. Si nafum excufferit IDCCC . den.
qui faciunt fol. XLV. culp. jud.
XV. Si auriculum excufferit , DC . den.
qui faciunt fol. xv. culp . jud.
-
XVI. Si quis linguam alterius amputave
rit , ut loqui non poffit , 1111. den. qui
faciunt fol . c. culp . jud .
XVII. Si dentem excufferit , DC, den. qui
faciunt fol. xv. culp, jud.
XVIII. Si quis ingenuus ingenuum car
ftraverit , aut virilia truncaverit , ut mancus
fiat , 1111. den. qui faciunt fol. c. culp, jud.
XIX. Si vero ad integrum tulerit , vill,
faciunt fol . cc, culp, jud.
XXXII.
De conviciis ( 7 ) ,
quis alterum cenitum ( 8 ) clama
fol.. xv,
culp. jud,
M 3 11.
Al. Brachialem.
X Al. Medianum , Al. Capulaverit .
cher formaruat , His affine eft noftrum tren-
nen. Eccard.
(6 ) Auriculam . ) Ex hoc diminutivo pro-
diit Gallicum oreille . Cum enim magnæ aures
dedecori effe crederentur , diminutivum præ
primitivo nomine placuit & in ufum devenit .
Eccard.
(7 ) Non de injuria tantum hic agitur , ut
yulgo dicimus , fed de injuria quæ fit per con-
vivia . Vide de judicio injuriarum apud Athe-
nienfes . Bignon.
( 8) Cenitum . ) Si fides gloff. apud Pithæum,
cocles cenitus eft . Sed vereor ne aliud hic in
telligatur . Fortaffe hic cenitus eft eadem ins
flexione qua concagatus num. fequenti , is qui
aliquando cono & fordibus ad fummam igno
mi-
 138
LEX SALICA
II. Si quis alterum concagatum ( 1 ) cla-
maverit , cxx. den.
den. qui faciunt fol. III.
culp. jud.
III. Si quis alterum vulpeculam ( 2 ) cla-
maverit Cxx. den. qui faciunt fol. 111,
culp, jud.
IV. Si quis alterum leporem ( 3 ) clama-
verit , CCXL. den, qui faciunt fol. VI . culp.
jud.
V. Si quæ mulier ingenua aut vir mu-
lierem meretricem clamaverit ( 4 ) , & non
poterit adprobare , fol. xLv. culp. jud.
VI. Si quis alteri imputaverit , quod fcu-
tum fuum projeciffet in hofte , vel fugien-
do præ timore , cxx. den. qui faciunt fol.
111. culp. jud.
VII. Si quis alterum delatorem ( 5 ) cla-
maverit , & non potuerit comprobare , DC .
den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
VIII. Si quis alterum falfatorem clamas
Al. obftruerit .
miniam perfufus eft a populo ; quod injuriæ ge-
nus apud Francos in ufu . Vide 1. 1. D. de
extraordinar. criminib. §. 1. Ecclefiaftici cap.
22. verf.1. & 2. Auctor Etymologici : A famia ; etfi initio bono publico effent introdu
TIKO! TO ERI TIV duxin xem
driver. Alibi ibidem auctor: Apya OʻTE
ύβεται THE @jusmen
ήθελον VÁTH 募 , wx
HOTWHEY RUTH . Vide Gregor. Turonenf. lib. 7.
cap. 14. leg. Longob. Tit. XVI. 1. 8. ubi de
fponfa Perverfi homines aquam fordidam
fercoratam fuper ipfam jactalent . Bignon.
( 1 ) Concagatum . ) Gallis conchie . Honos au
ribus chiard , nonpices · Scaliger ad Feftum .
Cafaubonus ad Suetonium . Imo non de vitio
corporis , fed de injuria ab alio illata . Gloffar.
Pithoei conchagatum , fordidatum . Bignon.
(2) Vulpeculam . ) Herodes a Domino noftro
ita vocatur Luca 13. Bignon.
(3 ) Leporem . ) Timidum videlicet & fuga-
cem . Græci proverbialiter day
• Annales Fuldenfes Carolum Calvum le-
poren vocant . Vide . Magnum certe apud
Francos convicium fuiffe hinc apparet quod
fugam fibi exprobrari non patiebantur , quam
dedecus extremum effe exiftimabant. De Gal-
lis Elianus de varia hiftoria lib. 12. Tdi
aisxpor vomitoun to pouyeck, as unde in i Græca, & 1. 2. Cod. eodem . Tacitus lib. 4.
κατολισθαινουσών – ἐμπιπτουσῶν πολλάκις αποδιδικό
XS . Nicolaus Damafcenus hiftoriarum fcri-
ptor Augufto & Herodi acceptiffimus ex
ywy apud Abbatem Maximum eclog. c.~ IV.
Κελτοί οι τῷ οκεκρῷ γειτνιώντες η αίσχρον ηγονται
Τοίχου καταπίπτοντα
~ ή οικίαν φεύγουν , πλημμυρίδα
δὲ ἐκ τῆς ἔξω θαλάττης επερχομθύης , μετ' όπλων
ἀπαιτῶντες
~ υπορθίουσιν ἕως κατακλύζονται , ἵνα μὴ δια
xão adiyortes Joy DAVATOR DIB . Strabo lib.7.
dobían de Kento ROXAPTES , AXTARAUZE T's dini
, quæ tamen ridet Strabo . Idipfum
de Francis nominatim affirmat Laonicus Chal-
condyles hiftor. lib. 1. pag. 59. Ken's de
φασί τους φεύγεις αὐτές ἐν ταῖς μάχαις θέμις οπο
μίζειν , άλλα μαχομλίοις πολεμήσω ο ἀπὸ τούτου
Konti rous about woxer the gur , fideratam . Hinc Gallicum oter ab obftare for-
επισημοτάτους είναι απάντων , Bignon.
(4 ) Meretricem clamaverit . ) Vide Confue-
tud. Campaniæ vet. p. 456. art. 45. Bignon.
(5) Delatorem . ) Convicium illis temporibus
non leve . Nam delatores , quibus alioqui præ-
mia magna decernebantur , & a Tiberio cu-
ftodia legum dicti apud Tacitum , ni fallor ,
fub malis Principibus fæviebant . Plinius pa-
REFORMATA .
verit , & non potuerit comprobare , DC. den,
qui faciunt fol. xv. culp. jud.
TITULUS XXXIII.
De via Lacina ( 6 ) .
I. Ι quis Baroni viam fuam obftaverit
SI(7 quis •
) , aut eum impinxerit ( 8 ) , DC.
den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
II. Si quis mulieri ingenua viam fuam
obftaverit , vel eam impinxerit , IDCCC.den.
qui faciunt fol. XLV. culp. jud.
III. Si quis viam , quæ ad farinarium du-
cit , clauferit ( 9 ) , DC . den. qui faciunt fol.
xv. culp . jud.
TITULUS XXXIV.
De eo , qui bominem ingenuum fine
caufa ligaverit ( 10) ,
I. I quis hominem ingenuum fine caufa
ligaverit , ICC. denar. qui faciunt fol
XXX
negyrico : Vidimus delatorum indicium quafi graf-
fatorum , quafi latronum . Itaque id genus ho-
minum omnes adverfati , deteftati , unde in-
ti , ut & accufationes , quemadmodum Cice-
ro in Verrem plene tractat . Martialis : turba
gravis paci &c. Poftea ex confuetudine frau-
dis & calumniæ etiam Principibus exofi . Exe-
crabiles nuntiatores dicuntur qui fifco deferunt ,
1. 4. Cod . de delatorib. lib. 1o. Itaque calum
niantes ferro puniti , l . 5. eodem , & illis ali-
quando lingua evulfa , 1. 2. Cod. Th. de pe-
titionibus & ultro datis & delatoribus . Arque
adeo in bonis cauffis fi idem delator tertio fue-
rit , capite punitur , l . 12. 13. 28. Cod . Th.
eodem , quod fcilicet jam deferendi ftudium
quan artem exercere videatur . Unde apparet
delatoris nomen in convicium tranfiiffe , que-
madmodum latronis . Convicium eft & inju-
- ria aliquem delatorem appellare , 1.3. Cod. de
injuriis . Denique 1. Graca , 7. Cod. de dela-
toribus ftatuit eum qui tyrannos deferat , unde
μbut , fed calumniatorem . Non ta-
men eo facto delatio abolita ; translata ea in
palatinos , qui obtentu officii pofterioribus Rom.
imperii temporibus impune graflati funt , I. 7.
Sic delatores , genus hominum publico exitio r
pertum per præmia eliciebantur . Delatores ftran-
gulantur Capitul. lib. 7. cap. 177. eis lingua
capulatur ; aut convictis caput amputatur , ibi-
dem cap. 360. Male gloffa interlin. Thuan.
delatorem hoc loco interpretantur mendacem vel
latratorem , irus raporteur apud nos . Bignon.
( 6 ) De via Lacina . ) De via claufa , infra
eod. Tit. n. 3. fupra Tit. XV. num. 4. Vide
leg. Ribuar. Tit. 82. Vide Agrimenfores pag.
125. & in gloffa Rigaltii . Bignon.
( 7 ) Obfiaverit . ) In Heroldina editione erat
ortaverit . Poterit tamen hic & obftare confi-
ftere ; impedire enim denotat . Si autem alicai
aditum ad aliquid impedio , demo illi rem de-
matum pro demere , auferre , in ufum venit .
Eccard.
( 8 ) Impinxerit . ) Vide gloffar. Agrimenfo
rum pag. 180. Bignon.
( 9 ) Clauferit . ) Hieremias thren. cap. 3 .
Conclufit vias meas lapidibus quadris , femitas
meas fubvertit . Bignon.
(10) Sine caufa ligaverit . ) Additur fine cau
iz ,
 LEX SALICA
xxx. culpabilis judicetur .
II. Si vero eum ligatum in aliquam par-
tem duxerit IDCCC. den. qui faciunt foli-
dos XLV. culp. jud.
III. Si Romanus ( 1 ) Francum ligaverit
fine caufa , ICC. den. qui faciunt fol. xxx.
culp. jud.
IV. Si autem Francus ( 2 ) Romanum li-
gaverit fine caufa , DC. den. qui faciunt fol.
xv. culp. jud.
V. Si quis hominem noxium ligatum per
vim tulerit grafioni , vitam fuam redimar .
TITULUS XXXV.
De venationibus .
I. I
S¹ quis de diverfisvenationibus aliquid bus fepes continetur, capulaverit , aut
S'
aut furaverit , aut celaverit ( 3 ) , cambortas excervicaverit , DC. den. qui fa-
IDCCC. den. qui faciunt fol. XLV. culp. ju- ciunt fol. xv. culp . jud.
dicetur . Quam legem tam de venationibus II. Si quis per alienam meffem , poſt-
quam & de pifcationibus convenit obfer-
vare .
II. Si quis cervum domefticum ( 4 ) fignum
habentem ( 5 ) aut occiderit , aut furaverit ,
qui ad venationem faciendam manfuetus fa-
cue
tus ( 6 ) eft , & cum teftibus comprobare
dominus eius potuerit , quod eum in vena-
tione habuiffet & cum ipfo duas aut tres
feras occidiffer , IDCCC. den. qui faciunt fol.
XLV. culp. jud .
III, Si quis vero cervum domefticum ,
fa , id eft , innocentem . Alioqui licebat uni-
cuique furem aut alium quemlibet reum pri-
vata auctoritate comprehendere & ligare , ut
poftea à judice condemnaretur . Quod fi vel ipfe
qui ligaverat vel alius eum folviffet , pœna
legitima multabatur leg. Ribuar. tit. 73. Nam
& privati tenebantur latrones infequi in fua
vicinia. Decretum Childeberti cap. 12. & 13 .
decretum Chlotarii c. 16. Locus Taciti de a-
lea notatus a F. Pithoeo nil ad rem . Bignon.
(1 ) Romanus . ) In præfat. leg. Burgund. in
præfatione edicti Theodorici : Barbari Romani
que Vide Notas ad Marculfum lib. 1. cap.
40. Bignon.
( z ) Si autem Francus . Obferva minorem
poen am in Franco , ut f pra cap. 15. Aliud
in leg. Ribuaria , ubi majore multa Ribuarius
quam Romanus damnatur . Sic in decreto Chil-
deberti n. 7. Bignon .
(3 ) Aut celaverit . ) Ergo aut de regia ve-
natione generali , vere aut autumno , ut in
annalibus vetuftis , ( quod vix credo ) aut de
quadam venatione quam in communi Franci
faciebant , quemadmodum de quibufdam po-
Fulis Ariftoteles narrat , & Itineraria recen-
tia . Bignonius .
(4) Cervum domefticum . ) Inftitut. lib. 2.
Tit. I. Bignon.
( 5 ) Signum habentem . ) Id eft , nolam . Ita
enim campanæ Ecclefiarum vocabantur . Bi-
gnonius .
( 6 ) Ad venationem faciendam manfuetus fa-
aus .) Fortaffe ut quemadmodum aucupes illice
utuntur , ita & cervis cicuribus Franci venando
uterentur , quo ceteros attrahere poffent . Nam
memini me ufpiam legiffe ejufmodi venatio-
nis modum . De anatibus qui alios inducunt
in decipulas in Pictonibus docuit Belius . Bi-
Enonius .
REFORMATA . 139
qui in venatione adhuc non fuit , aut oc-
ciderit , aut furaverit , Icccc. den. qui fa-
ciunt fol. xxxv. culp . jud.
IV. Si quis cervum , quem alterius canes
( 7 ) moverunt aut laffaverunt , occiderit &
celaverit , DC. den. qui faciunt fol. xv. culp.
jud.
V. Si quis aprum laffum , quem alieni
canes moverunt , occiderit , vel furaverit ,
DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
TITULUS XXXVI.
De fepibus .
I. I quis tres virgas , cum quibus fepes
S fuperligata eft , vel retortas ( 8 ) , qui-
tres
quam germina produxerit , herpicem traxe-
rit ( 9 ), aut cum carro fine via tranfierit ,
cxx. den. qui faciunt fol. 111. culp. jud .
III. Si quis per meffem alienam poſt-
quam in culmum erigitur ( 10) , fine via
cum carro tranfierit , DC. den. qui faciunt
fol. xv. culp. jud.
IV. Si quis per malum ingenium in cur-
tem alterius , vel in cafam , vel ubicunque
miferit aliquid , quod furatum eft , neſcien-
te domino , cujus poffeffio eft ( 11) , & ibi-
dem
( 7 ) Cervum quem alterius canes . ) Contra
Juftinianus Inftitut. lib. 2. Tit. I. S. Illud quæ-
fitum . Bignon.
(8 ) Velretortas . ) Leg. Ribuar. Tit. 43. & 72.
n. 1. 3. Conftitution. Neapolitana : Tortam vel
virgam de nemore incidere , lib. 3. tit. 38. cap. 4.
Italis ritorta . Proverbium vulgare , la rebor
te vaut mieux que le fagot , cum appendix
rem ipfam excedit , Docuit Belius . Bignon.
(9 ) Herpicem traxerit . ) Varro lib. 4. Irpi-
ces regula cum pluribus dentibus , quam item ut
plauftrum boves trabunt , ut eruant que inter-
ra funt , videlicet ad occandum . Id notaverat
Jac. Cujacius . Nobis berce , quafi herpce ; Ę,
xos. Euripides Cyclope . Bignon.
(1 ) Poftquam in culmum erigitur . ) Vide Ci-
ceron. de fenectute . Bignon.
( 11 ) Poffeffio eft . ) Agrimenfores pag. 299.
Poffeffiones funt agri late patentes , publici pri-
vatique , quos initio non mancipat one , fed quif
que ut potuit occupavit , unde & nuncupati .
Fundus dius quod in eo fundatur vel fiabilia-
tur patrimonium . Confer Siculum Flaccum pag.
4. Impp. Arcadius & Honorius in 1. 11. Cod.
de Epifc. & Cleric. In Ecclefiis , quæ in poffef-
fionibus , ut fieri adfolet , diverforum , vicis et-
iam, vel quibuslibet locis funt conflitute , Cle-
rici non ex alia poffeffione vel vico , fed ex eo
ubi Ecclefiam effe confiterit ordinentur , & reli-
qua , quæ vide . Jornandes de rebus Getic. P.
2. Taprobane quoque in qua exceptis oppidis &
poſſeffionibus dicunt munitiffimas urbes &c. Inde
poffeffores in Cod. Th. & apud Caffiodorum ,
Honoratis poffefforibus & eurialibus , ad diffe-
rentiam inquilinorum & colonorum , cujufmo-
di erat fere plebecula . Originem inde duce
re libet quod major pars agrorum fuerit pu-
blicata , cum devicta fuit a populo Rom. quæ-
cunque provincia . Itaque agri publici , pro-
prie-
 140 LEX SALICA
dem inventum fuerit , ille qui per malum
ingenium hoc miferit , 11D. den. qui faciunt
fol. LXII. s. culpabilis judicetur .
TITULUS XXXVII.
De homicidiis fervorum & ancillarum .
I. dam fibi
I quis fervus fervum
e
t aut ancillam
ici
S confimilem f , hom il-
lum domini inter fe dividant ,
II. Si quis ingenuus fervum alienum ad-
fallierit , & expoliaverit , & convictus fue-
rit , quod ei plus , quam XL . denar. valent ,
tuliffet , icc. den. qui faciunt fol. xxx , culp.
judicetur .
III. Si vero minus quam XL. den. valent
tulerit , DC. den. qui faciunt fol. xv, cuip .
jud.
IV. Si quis fervum alienum flagellaverit ,
& in xp. noctibus operare non potuerit
XL. denar. qui faciunt fol. 1. & trianti uno
quod eft tertia pars folidi , culpabilis judi-
cetur .
V. Si quis homo ingenuus lidum alienum
expoliaverit , Icccc. den. qui faciunt fol .
xxxv. culpabilis jud.
VI. Si quis fervum alienum mortuum per
furtum expoliaverit , & fpolia ipfa plufquam
XL. denar. valeant , ICCCC. den, qui faciunt
fol. xxxv. culp. jud.
VII. Si autem fpolia minus quam XL.
den. valeant , DC. den. qui faciunt fol. xv.
2 illo alio reclamante , per tertiam manum
culp. jud.
VIII. Si fervus ingenuum hominem oc-
ciderit , ipfe homicida pro medietate com-
pofitionis ( 1 ) hominis occifi parentibus tra-
datur , & aliam medietatem dominus fervi
fe noverit foluturum , aut fi legem intellexe-
rit ( 2 ) , potuerit fe obmallare , ut leudem
non folvat .
• Al. Triente. B Al. Collocaveris .
prietas reipublica ; poffeffio , privatorum . Id
aliquatenus colligo ex Ciceronis Agraria 2,
Qui agrum Recentoricum poffident , vetuftatepof-
Fellionis fe , non jure , mifericordia Senatus , non
agri conditione defendunt . Nam illum agrum pu-
blicum effe fatentur ; fed moveri poffeffionibus ,
amic fimis fedibus negant oportere . Unde adfi
gnatio agrorum quæ militibus fiebat , ejufmo
di agris fiebat , ne quis putet proprietarios
pulfos . Suetonius lib. 1. cap. 38. Adfignavit
agros , fed non continuos , ne quis poffefforum ex-
pelleretur . Jurifconfulti de agro militibus ad-
fignato : Modica honoris gratia poffeffori dato .
Sed difcutiendum amplius , nam aqua adhuc
hæret . Vide Tit. 43. num . 7. Symmachi no-
tas p. 288. Bignon.
(1 ) Medietate compofitionis . ) Vide Tit. 65.
num. 1. & 2. Bignon.
(a) Legem intellexerit . ) Tit. 38, prox. in
fine . Bignon.
(3 ) Non intellexerit fecundum legem . ) Su
pra Tit. prox. in fine . Bignon.
( 4) De veftigio minando . ) Vide Gregor. Tu-
ronenf. de gloria confeff. cap. 81. Decretio
nem Chlotarii n. 2. 16. Bignon.
( 5 ) Veftigium Jequendo . Livius lib. 1. de
Hercule & Caco : Ipfa veftigia quærentem do
REFORMATA .
TITULUS XXXVIII.
.
De Quadrupedibus fi hominem
occiderint.
I. quis homo a qualibet pecude dome-
ftica fuerit occifus , & hoc parentes
illius teftibus potuerint comprobare , quod
tem onis
dominus pecudis
i t i eta antea mlegem
p o fiti non adimple-
inu
s
ve r , me d co dom
ipfius quadrupedis cogatur exfolvere : ipfum
vero quadrupedem , qui eft au &
tor criminis ,
pro medietate compofitionis reftituar requi
renti , eo videlicet modo , fi dominus qua-
drupedis non intellexerit fecundum legem
( 3 ) fe defendere,
TITULUS XXXIX .
De veftigio minando ( 4 ) ⋅
I. quis bovem aut caballum , vel quod
Slibet animal fibi furatum perdiderit ,
& eum per veftigium fequendo ( 5 ) fuerit
confecutus infra tres noctes , & ille qui eum
ducit , fe comparaffe aut cambiaffe dixerit ,
vel proclamaverit , ille qui per veftigium
fequitur res fuas debet per tertiam ma-
num adhramire ( 6 ) . Si verò jam tribus
noctibus exactis , qui res fuas quæfiverit ,
& invenerit , ille apud quem inveniuntur ,
fi eas emiffe aut cambiaffe fe dixerit ? li-
ceat ei adhramire . Quod fi ille qui per ve-
ftigium fequitur , quod fe agnofcere dicit ,
adhramire noluerit ( 7 ) , nec folem ( 8 ) fe-
cundum legem culcaverit , fed ei violen-
ter quod fe agnofcere dicit , tuliffe convin
citur , icc. den. qui faciunt fol. xxx. culp
jud .
minum eo deduāura erant , averfos loves exi-
mium quemque dc. Jamblichus apud Photium
num. 94. perfecutionem Rhodanes & Synoni
dis a Dama Eunucho fa& tam memorat; & pag.
239. odíenor net" ixon "Podarns xx. Zwarides wes-
YOU'S RUTH'S BIKKZortes direı zü ayçıõ . Inde invefti-
gare & su . Bignon.
(6) Adhramire . ) Vide notas ad veteres for.
mulas ( five Appendicem Marculfi ) cap. 1.
Adbramire ab affirmare , ut putat Belius , in-
fra tit. 49. Vide Gloflarium Pithoei ad Capi-
tularia , ubi adferuntur verfus . Sed fallitur
Pithoeus , dum jurare exponit , quod ipfi ver-
fus ab illo adducti evincunt . Molt les oyffez
arramir , ferement faire & foy plevir . Ubi di,
verfa videntur adhramitio & facramentum .
Forte illud quod vernacule dicimus arrer , ab
arra data . Inftrumentum Tetbaldi apud Pi-
theum ad hunc locum . Bignon.
(7 ) Edit. Lindenbrog. non offerre per tertiam
manum voluerit . Eccard.
( 8 ) Solem culcaverit . ) Infra Tit. 42. n. 9.
& 52. n. 2. adjurnatus . Capitul. lib. 5. cap .
303. De hominibus ecclefiafticis Jeu fiſcalinis qui
non erant adjurnati quando in Cenomanico pago
fuimus . Anglo-Saxonice Andagar . Bignon.
 LEX SALICA
TITULUS XL.
De caballis furatis .
OL
I. tra-
quis caballum qui carrucam
Shit , furaverit , pecc . den. qui fà-
ciunt fol. XLV. culp. jud. exc. cap. & dil.
II. Si quis Waranionem homini Franco
furaverit , IDCCC. den. qui faciunt fol. XLV.
culp. jud. exc. cap. & dil.
III. Si quis caballum fpadatum ( 1 ) fu-
raverit , icccc. den. qui faciunt fol. xxxv.
culp. jud. exc. cap. & dil.
IV. Si quis Waranionem Regis furaverit ,
IIIDC. den. qui faciunt fol. xc. culp. jud.
exc. cap. & dil.
hoc
V. Si quis admiffarium cum grege ,
eft cum vII. aut X11 . equabus furaverit , IID.
den, qui faciunt fol. LXII . s . culp . jud . exc.
cap. & dil.
VI. Si autem de grege minus fuerit uf-
que vi . capita & pretium & caufam fupe-
rius intimatam convenit obfervare .
VII. Si quis poledrum ( 2 ) anniculum
vel bimum furaverit , DC. den. qui faciunț
fol. xv. culp. jud, exc. cap. & dil.
VIII. Si vero fequentem poledrum fura-
verit , cxx. den. qui faciunt fol. 111. culp.
jud. exc. cap. & dil.
IX. Si quis jumenta aliena tribatterit ,
& evaferint DC. den. qui faciunt fol. xv.
culp . jud.
X. Si autem mortua inde fuerint
den. qui faciunt fol . xxx. culp. jud.
XI. Si quis prægnantem equam furave-
rit , IDCCC. den, qui faciunt fol. XLV. culp.
jud .
Al. Carrugam . Al. carruam . B Al. Puledrum . Al . poletrum . Al. pulletrum .
Al. trebasserit, debilitaverit aut percufferit .
Al. triente uno . Al. Scurtaverit.
( 1 ) Spadatum . ) Id eft , fpadonem factum ,
feu caftratum , infra n . 13. Horum equorum
Germanicis gentibus frequens ufus , quod fint
laboris & æftus patientiffimi , maxime vero in
bellis . Ammianus Marcellin. lib. 17. de Qua-
dis & Sarmatis in ea Sarmatiæ parte quæ fſe-
cund am profpectat Hannoniam : Equorum plu-
rimi ex ufu caftrati ; ne aut feminarum vifu e-
xag tati raptentur , aut in fubfidiis ferocientes ,
prodant binnitu denfiore vectores . Equi ita muti-
li hodie ex Sarmatia & Ungaria in Gallias ad-
ducuntur multi , unde communi nomine ori-
ginis ejufmodi Ungres vocamus . Bignon.
(2 ) Poledrum . ) Pullum equinum , alias pu-
ledrum ; quæ vox integra Italis ufurpatur , Pul
ledro . Poutre Ronfardo & Amioto de femina ,
Poudreau de mafculo . Bignon.
(3 ) Admiffarium . ) Leg. Alaman. tit. 69.
Varro de re ruft. lib. 2. cap. 2. Bignon.
(4 ) Spadaverit . ) Id eft , fpadonem fecerit .
Jac. Cujacius. Spadones autem a Spada Perfiæ
urbe , in qua primi eunuchi facti , fi Stephano
fides : Exid deтépes , noun Пspring to pay
Soma's yeyour . Concilium apud Theodonis
villam Si quis Presbyterum calumniatus fuerit
Spadaverit . Alio capite ; Si quis Presbyterum
male tractaverit & Spadaverit . Anton. Augu-
ftinus emendat . Gratiani lib. 2. dialog. 11.
legendum cenfet fpathaverit . Male vulgo fpaf-
REFORMATA . 141
XII. Si quis jumentum aut caballum fu-
raverit , Icccc. den. qui faciunt fol. xLv.
culp. jud. exc. cap. & dil.
XIII. Si quis admiffarium ( 3 ) alienum →
fine confenfu domini fui fpadaverit ( 4) ,
DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. judice
tur . Et per unumquodque jumentum , quæ
ille continere confueverat , triaen ( 5)
componat ( 6 ) , quod eft tertia pars folidi,
id eft xIII . denarii & tertia pars unius de
narii .
XIV. Si quis per fuperbiam aut inimici-
tiam caballos aut jumenta aliena tribatte-
rit , vel debilitaverit, ICC. den. qui faciunt
fol. xxx. culp. jud .
XV. Si quis caballum alienum fine con-
fenfu domini fui excurtaverit ( 7 ) , cxx.
den. qui faciunt fol . III. culp. jud.
XVI. Si quis caballum alienum excorti-
caverit cxx. den. qui faciunt fol. 111.
culp. jud,
TITULUS XLI.
De bis qui aliena mancipia follici-
taverint .
I. I quis mancipium alienum follicita-
Stquis
verit & convictus fuerit DC. den.
qui faciunt fol. xv. culp. jud.
II. Si quis fervum alienum plagiaverit ,
id eft per circumventionem de fervitio do-
ICC. mini fui abftraxerit , & trans mare five in
quamlibet regionem ipfum duxerit , & ibi-
dem a domino fuo inventus fuerit , & ipfum
a quo in patria plagiatus eft , in mallo pu
blico nominaverit , & tres ibidem teftes do-
mi-
y Al. Trabatterit ,
Al. Admiffarium caballum. A Triante uno .
* Al. Excoriaverit .
faverit . Bignon.
( 5 ) Triaen . ) Vetuftior Codex Guelferbyta-
nus eandem lectionem habet : tertius vero Co-
dex ejus loci præfert : triente uno . Solidus fu-
pra in editionis Heroldi Tit. II. leg. 5. voca
tus eft ymnis , eins five unitas . Aen hoc loco
idem notat , unum nempe feu folidum . Ante-
cedens tri erit itaque tertia , fc. pars , atque
ita triaen conjuncte Latinum triens exprimet .
Eccard.
( 6 ) Triaen componat . ) Sic vetus codex Thua-
ni . Legendum triente : nifi legas triene . De
triente vide Gregor. Turonenf. de gloria con-
feffor. cap. 109. & alibi . Vett. Formul. Lin-
denbrogii 143. Bignon.
(7) Excurtaverit . ) Curtare eft caudam ca-
balli abfcindere . In Legibus Wifigoth. lib. VIII.
Tit. 4. 9. 3. legitur comam alieni caballi tur-
pare aut caudam curtare . Lex Burgund. Tit.
LXXIII . leg. 3. curtati caballi meminit , hoc
eft , cauda privati . In hanc vero legem no-
ftram quadrat & illud decotaverit , quod in
quibufdam Mss . pro excorticaverit perperam
fcriptum inveneram . Monafticum Anglicanum
Tom. I. p. 818. Si ipfe aliquos inveniret equi-
tes , in inftanti equos decaudaret ; fi vero pedi-
tes, perfonas male tractaret . Galli equum cauda
carentem adhuc courtaud quafi curtaldum vo❤
cant . Eccard.
 042 LEX SALICA
minus habere deber , & iterum , cum fer-
vus ipfe citra mare vel de qualibet regione
fuerit revocatus , in altero mallo debet no-
minare > qui eum plagiaverit & ibidem
fimiliter tres teftes debent adeffe . Ad ter-
tium vero mallum fimiliter fieri deber , ut
novem teftes jurent , quod fervum ipfum
æqualiter femper fuper plagiatorem dicere
audiiffent . Sic poftea qui eum plagiaverit ,
icccc. den. qui faciunt fol. xxxv. culpabile , qui eum torquet , adhuc ipfum fervum
lis judicetur , excepto capitali & dilatura . torquere voluerit , etiam nolenti domino
Ea tamen ratione , ut nomina hominum &
villarum æqualiter per totos tres mallos de
bear nominare .
III. Si quis hominem ingenuum plagia
verit , vel vendiderit , & poftea in patriam
reverfus fuerit , 1111. den. qui faciunt fol. c.
culp. jud.
IV. Si quis hominem ingenuum vendide-
rit & poftea in patriam ad propria rever-
fus non fuerit VIII. den. qui faciunt fol.
cc. culp. jud.
TITULUS
XLII.
De fervo qui de furto fuerit interpellatus ,
I. S
''I cujus fervus de furto fuerit interpel-
latus , fi vali caufa eft,
taliss caufa un
eft , unde inge-
nuus DC. den. qui faciunt fol. xv. compo-
nere debeat , fervus fuper fcamnum tenfus
Cxx. ictus accipiat .
II . Si vero antequam torqueatur , fuerit
confeffus , & domino ejus ita placuerit , cxx.
den. qui faciunt fol. 111. pro dorfo fuo red-
dar , & capitale dominus fervi in locum re-
ftituar .
( 1 ) Et fi in ipfo fupplicio . ) Supplicium pro
tormento , ut infra n. 5. 8. Anianus in Caji
epitome apud Aleandrum pag. 9. b. Bignon.
( 2 ) Caftretur . Vide Sigonium de regno
Italiæ lib. 6. ad annum 933. pag. 159. Caftra-
tur autem fervus in adulterio fupra Tit. 27.
nyn. 4. Bignon .
(3 ) Virgas paratas habere. ) Fuftuarium fup-
plicium Senatori lib. 4. epift. 1o. Nam in leg.
Burgund . Tit. 6. num . 11. acceptis ccc. fufti-
bus damnetur . Ita leges illa interpretantur quod
aliæ frequentius dicunt ccc. aut cxx. ictibus .
Vide pactum pro tenore pacis Dom. Childe
berti & Chlotarii R. art. 6. Tit. 13. num . I.
Gregor . Turonenf. lib. 1. cap. 41. Monachos ad
malitiam cogijubet , nolentes fuftibus præcipit ver
berari , cap. 34. tamdiu fuftibus cæditur quoad-
ufque putaretur exanimis . Vide Victorem Utic.
pag. 7. 14. 21. 31. 36. Sed ibi de flagellis , quæ
funt diverfa . Vide 1. 1. Cod. de curfu publi-
co lib. 12. & difcute . Bignon.
(4 ) Minimi digitigroffitudinem. ) Caroli Calvi
adnuntiatio apud Piftas an. DCCCLXty. cap. 15.
Si verofervi ecclefiaftici , aut Comitum , aut vaf-
fallorum noftrorum hoc facerepræfumpferint , quia
in præfato Capitulari continetur ut fexaginta i
Hibus vapulent , bac occafione indifcreti ho
mines modum in difciplina non faciebant , confti-
tuimus fidelium noftrorum confenfu atque confilio
ut quorumcunque coloni & fervi pro hoc convi-
i non cum groffa fufte , fed nudi cum virgis
vapulent; & in civitatibus atque vicis feu vil
lis Epifcopi per fuos miniftros vel Presbyteros
providentiam hanc cum reip. minifiris accipi
REFORMAT .
A
III. Si autem talis culpa fuerit , de qua
ingenuus ICCCC. den. qui faciunt fol. xxxv.
fimiliter fervus CXX.
componere debeat ?
ictus accipiat tenfus .
IV. Er fi in ipfo fupplicio ( 1 ) fuerit
confeffus , aut caftretur ( 2 ) , aut CCXL . den.
qui faciunt fol. VI . folvat . Dominus vero
fervi capitale in locum reftituat requirenti .
V. Et fi fervus confeffus non fuerit &
fervi pignus donare debet , & ipfum fervum
ad majora fupplicia retinere . Et fi poftea
fervus ad majora fupplicia traditus confeffus
non fuerit , qui eum torquebat , ipfum ha-
beat ; dominus vero fervi , de quo jam pi-
gnus acceperat , pretium pro ipfo fervo fuo
Lufcipiar
VI. Si vero fupra dominum fervus con-
feffus fuerit , nunquam credatur .
VII. Si vero majori crimine fervus incul
patus fuerit , de quo ingenuus IDCCC . den,
qui faciunt fol. xLv, poffet culpabilis judi,
cari , & inter fupplicia confeffus fuerit , ca-
pitali fententia feriatur .
VIII. Si autem fervus de quolibet crimi-
ne inculpatus fuerit , & dominus fervi ipfius
præfens adfuerit , ab eo , qui repetit , admo-
neatur , ut fervum fuum ad jufta fupplicia
dare non differat . Et qui repetit , virgas
paratas habere ( 3 ) debet , quæ in fimilitu
dinem minimi digiti groffitudinem ( 4 ) ha-
beant , & fcamnum paratum ( 5 ) habere de-
bet , ubi fervum ipfum tendere poffit .
IX. Quod fi dominus fervi fupplicia di
ftule-
ant , nec in bac caufa modus diſciplinæ tranſ
grediatur . Bignon.
(5 ) Et fcamnum paratum , ) Tormenti & quæ
ftionis genus Turcis etiam nunc in ufu ; quod
cum homines tendat , equuleum poffumus ap-
pellare . Nam & medici unum ex inftrumen-
tis , quibus utuntur ad offa componenda , fcam-
num vocant . Celfus lib. 8. cap. zo. de femo-
re luxato : Etiamnum valentius intenditur mem
brum fuper (camnum , cui ab utraque parte axes
funt , ad quos habenæ illæ diligantur ; qui ut in
torcularibus converfi rumpere quoque , fi quis per-
feveraverit , non folum extendere nervos & mu-
fculos poffunt. Hippocrates docuerat Teppar .
Tenfionem ad Trocleas vocat Gregor. Turo-
nenf. lib. 5. cap. 49. quem vide lib. 6. cap. 8.
& 35. lib. 7 cap. 32. Vide Magium de tin-
tinnabulis , & Gallonium . Abdias fuppofiti-
tius lib. 9. pag. 110. b. Rex iratus juffit eum
extenfum torqueri & cafum recludi carcere .
Martyrolog. Notkeri 1y id. Martii pag. 792.
Apud Nicomediam B Petri martyris jubente Dio-
cletiano , eo quod de fuppliciis martyribus irro-
gatis ( nam unus erat ex fodalibus Dorothei &
Gorgonii martyrum , qui in cubiculo Regis erant )
liberius caufaretur , in equuleofufpenfus , &fia-
gris toto laniatus corpore , aceto fale perfun-
ditur . Idem idib. Martii de S. Matrona , quæ
ancilla erat in fcamno extenta atque ligata .
Gregor . Turonenf. lib. 5. cap. 28 , at ftipitem
extendi . Ammian. Marcellin . lib. 14 Eufebius
vero obje&a fidentius negans , fufpenfus ineodem
gradu conftantia ftetit . Vide notas Lindenbro
gii pag. 22. Bignon.
 LEX SALICA REFORMATA . 143

ftulerit & fervus præfens fuerit , continuo XV. Si vero ancilla in tali crimine in-

ipfe qui repetit , domino fervi folem collo- culpatur , de quo fervus caftrari debuerat
cet & ad feptem noctes placitum conce- CCXL. den. qui faciunt fol. vi . pro ipfa do-
dat , ut fervum ad fupplicia tradat . minus reddat , aut CCXL. ictus accipiat fla-"
X. Si infra feptem noctes fervum ad fup- gellorum .
plicia diftulerit tradere , folem ei iterato is ,
qui repetit , collocet , & fic iterum ad alias TITULUS XLIII.
feptem noctes placitum tribuat , id eft , ut xiv. De Homicidiis ingenuorum .
noctes a prima admonitione compleantur .
XI. Quod fi impletis xiv. noctibus fer- I. I
vum noluerit ad fupplicia dare omnem Si quis ingenuus Francum , aut homi-
STnem barbarum ( 2 ) occiderit ›, qui
caufam & compofitionem dominus in fe ex- lege Salica vivit VIIIM. den. qui faciunt
cipiat , hoc eft , ut fi talis caufa fuerit , de fol. cc. culp . jud.
qua ingenuus DC. den . qui faciunt fol . xv. II. Si vero eum in puteum aut fub aquam
componere debeat tantum ipfe dominus miferit XXIV. den. qui faciunt fol. DC.
fervi reddat . ( 3 ) culp. jud.
III. Si autem de ramis vel de hallis
XII . Si vero major culpa fuerit , de qua
ingenuus IDCCC. den. qui faciunt fol. XLV. aut de qualibet re eum cooperuerit aut in-
componere debeat , & dominus fervum non cenderit , XXIV. den. qui faciunt folid. DC .
præfentaverit , ipfum numerum folidorum culp. jud.
reddat & capitale in locum reftituat . IV. Si quis eum occiderit , qui in trufte
XIII. Quod fi adhuc major culpa fuerit , dominica ( 4 ) eft , xxiv. denar. qui faciunt
que fervo requiritur , dominus fervi non ut fol. DC. culp. jud.
fervus , fed ut ingenuus totam legem fuper V. Si vero in puteum aut fub aquam mi-
fe folviturus accipiat . ferit , aut de hallis vel de ramis eum coo-
XIV. Si autem fervus abfens fuerit , do- peruerit aut incenderit LXXII . den. qui
minum fervi , is qui repetit , fecretius ad- faciunt fol. IDCCC. culp. jud.
monere debet , ut fervum fuum infra fe- VI. Si quis Romanum hominem con-
ptem noctes ( 1 ) præfentem faciat ; quod fi vivam regis ( 5 ) , occiderit XII. den. qui
non fecerit tunc repetens folem
folem illi
illi cum
cum &faciunt fol. ccc. culp. jud.
teftibus collocet ; & fi infra alias feptem no- VII. Si Romanus homo poffeffor (6) >
&
tes ipfum fervum non præfentaverit , ite- id eft , qui res in pago , ubi commanet

rum repetens cum teftibus folem ei collo-
cet & tertia vice adhuc feptem noctes
placitum illi concedat , id eft , ut totus nu-
merus ad viginti & unam noctem perve-
niat . Quod fi poft tria placita fervum no-
luerit ligatum ad fupplicia dare , & per fin-
gula placita folem ei collocaverit , tunc do-
minus fervi omnem repetitionem , ficut fu-
perius diximus non ut fervus fed quafi
ingenuus hoc commififfet talem compofi-
tionem repetenti reftituat .
proprias poffidet , occifus fuerit , is qui eum
occidiffe convincitur Iv. den. qui faciunt
fol. c. culp. jud.
VIII. Si quis Romanum tributarium oc-
ciderit , IDCCC. denar. qui faciunt fol . XLV,
culp. jud.
Ix. Si quis hominem invenerit in qua
drivio fine manibus & fine pedibus , quem
inimici fui detruncatum dimiferint , & eum
vita privaverit , feu perceciderit ( 7 ) , IV.
den. qui faciunt fol. c. culp. jud.
X.P Si

( 1 ) Noctes . ) Vide notas ad Marculfum ( fi- Notis . Paulus Warnefr. lib. 3. cap. 31. Data
ve ad Appendicem Marculfi ) cap. 2. Id quia eft redemptio pro capite uniuscujufque vivi foli-
nox die prior . An vero quia non a die o- di fexcenti . Bignon.
riundi , ut Cæfar ; fed a feptentrione , ubi (4 ) In trufte dominica, ) Amftrutio in cod. reg.
hyems fere continua & longa noctes , ut ab Marculfus lib. 1. cap. 18. cum Notis , ubi tru
ea diei parte denominarent ex qua plurimum fem , id eft fidem . Decretio Chlotarii R. cap.
apud eos conftabat . Etfi in compenfationem 3. Bignon.
longiores dies iidem illi habuerint . Inde Cim- (5 ) Convivam regis , ) Suetonius in Veſpa-
meriorum fabulam fluxiffe reor , & & quod N. fiano cap. 2. Martialis lib. 9. epig . 93. Mar-
Paulus etiam fabulatur de tenebrarum regio- cellinus lib. 15. Senator lib. 1. cap. 43. Lex
ne. Quamquam , nifi fallat memoria , illi Haye Burgund. Tit. 38. n. 2. Claudianus in Eutro
thonus Armenius concinat , plenius difcutien- pium lib. 2.
dum . In legibus Canuti R. cap. 10. Poft duo- Claro quod nobilis ortu
decim byemes Anglo-Saxones numeraffe an- Conviva eft domini.As (
nos per hyemes palam eft , ex quibus annus Jornandes de rebus Geticis cap. 33. de Beri-
illis conftabat . Bajuvarii per autumnos nu- mundo: Sufceptus eft cum filio fuo a Rege Theo-
merabant , I. Bajuyar. Tit. 7. cap. 19. num . 4. derico bonorifice nimis , adeo ut nec confilio fuo
Adde Juvenalem fatyr. 6. Quinque per autu- expertem nec convivio faceret alienum . Gallice
mnos . Servius ad eclogam 1. Poft aliquot ariftas : commenfal. Verus cod . Jac. Aug. Thuani ha-
quafi rufticus per ariftas numéret annos Aux bet , in convivium . Bignon,
baux ; neuf annees neuf cueillettes . Bignon. ( 6 ) Poffeffor . ) Vide fupra ad Tit. 36. num.
( 2 ) Barbarum . ) Gregorius Turonenf. lib. 3 . 4. & Gregor. Turonenf. lib. 5. c. 28. Bignon.
cap. 15. Bignon. ( 7 ) Perceciderit ) Percædere hic idem eft
( 3 ) Sol. DC. ) Marculfus lib. 1. cap. 18. cum ae transjicere , transfigere , transverberare . Gal-
li
 LEX SALICA
144
X. Si quis hominem ingenuum in puteum
aut in pelagus , aut in quodlibet præcipi-
tium , ubi periculum mortis effe poffit ,
impinxerit , & ille qui projectus eft , quo-
libet modo ab eodem periculo vivus evafe-
rit , ille qui eum impinxerit , Iv, den. qui
faciunt fol. c. culp, jud.
XI. Si autem , qui præcipitatus eft , mor-
tuus fuerit , tota leude fua componatur . At
que ita unaquæque perfona , quæ majori mi-
norive compofitione componi debuerat fi
de præcipitio periculum mortis evaferit , me-
dietate leudis fuæ componatur , qua com-
poni debuerat , fi mortuus fuiffet . Nam etfi
mortuus fuerit , unufquifque fecundum mo-
dum leudis fuæ componatur .
XII , Si quis hominem ingenuum cuilibet
focio fuo de quolibet crimine accufaverit १
& per ejus commotionem five mendacium ,
ille qui accufatus
adprobatum fuerit eftmedietatem
, occifus feudis ejus
componat . Ille vero
vero , qui cum occidit , fe-
cundum legem pleniter eum componat .
TITULUS XLIV .
De Homicidiis a contubernio factis ,
1. I quis collecto contubernio ( 1 ) ho-
S minem ingenuum in domo fua adfale
XXIV.. den.
lierit , & ibidem eum occiderit , xxiv den.
qui faciunt fol. DC. culp. jud.
II. Si vero in trufte dominica ille , qui
Al. In ipfo contubernio .
li eadem fenfu percer habent , quod lubentius
ego a percedere , quam ab Italico pertugiare ,
a pertufus formato , derivaverim . Eccard.
( 1 ) Contubernio . ) Sidonius lib. 3. epift. 9.
Inter armatos tumultuofos , virtute , numero >
contubernio contumaces . Ita emendavi . Mar-
culfus lib. 2. cap. 16. Contubernium autem hic
non eft auxilium , ut male Lindenbrogius , fed
coctus eft , manus , quo per turbam vis fieret ;
quod nomen inde deductum effe opinor , quod
contubernium extrema & minima centuria par-
ticula erat quæ ducem haberet , cui præerat
decanus , five caput contubernii . Vegetius lib.
2. cap. 8. & 13. apud Cæfarem & Suetonium
paffim . At fi quis decem virorum coetum coe
giffet , turba erat , & de vi tenebatur , l. 4. 9.
2. D. vi bonorum raptor . Unde & ibi Barto
lus ex decem populum conftare exiftimavit .
Et fi diligentius hoc caput legis Salicæ difcu-
tias num. 3. novem in contubernio ordine ter-
no adfignari invenies . Porro qui convocata
feditione villas expugnaverint , lege Julia de
vi publica tenebantur ; & qui hominem obfe-
derit , incluferit concurfu & turba , 1. 3. §. 2 .
1. s. D. ad leg. Jul. de vi publica . Bignon .
(2 ) Medietas folvatur . ) Medietas tantum
compofitionis , & poena minor in Romano aut
liberto occifo a Francis . Bignonius .
(3 ) Conjecent . ) Melius hoc eft , quam quod
fupra in editione Heroldina habetur , collectent .
Conjectare enim eft in unum conferre , contribue-
re , συμβάλλων . Unde συμβολή , conjelio , five
quicquid aliquis in commune confert & quafipro-
jicit . Symbolum hinc Apoftolicum a Notkero
in Monumentis Catecheticis a nobis editis.
cap. III. pag. 8o. geunerf dicitur . Verba No-
tkeri funt: Daz Graci chedent Symbolum , La-
REFORMATA .
occifus eft , fuerat , LXXII. den. qui faciunt
fol . IDCCC, culpabilis jud.
III. Quodfi corpus occifi hominis tres pla
gas vel amplius habuerit , tres qui incul
pantur , & , quod in eo contubernio fuif-
fent , convincuntur , legem fuperius compre-
henfam fingulatim cogantur exolvere . Alii
vero tres de eodem contubernio IDC. den.
qui faciunt fol . xc. unufquifque illorum culp,
jud. Er tres adhuc in tertio loco de eodem
contubernio IDCCC. den. qui faciunt fol. XLV,
finguli eorum cogantur exolvere .
IV. Si vero Romanus vel lidus in tali
contubernio occifus fuerit hujus compofi
tionis medietas folvatur ( 2 ) :
" TITULUS XLV.
De Homicidiis in conviviis factis .
I
Sue convivio ubi quatuor
2 que quin
interfectus fuerit , illi qui remanent , aut
unum convictum reddant , aut omnes mor-
tis illius compofitionem conjectent ( 3 ) :
quæ lex ufque ad feptem qui fuerint in
convivio illo , convenit obfervari .
II. Si vero in illo convivio plus quam
feptem ( 4 ) fuerint , non omnes teneantur
obnoxii , fed quibus fuerit imputatum , illi
fecundum legem componant .
III. Si quis foris cafa five iter agens ,
feu in agro pofitus , a contubernio fuerit
OC-
tini collationem , daz cheden uuir geuuerf; u- «
uanda iz Apoftoli gefamenoton , unde zefammine
geuuurfen, daz iz zichen fi chriftianæ fidei . Ca-
pitulare anni 807. cap. 2. Et unicuique ex ipfis
qui in hofte pergunt , fiant conje&ati Jobidi quin-
que a fuprafcriptis pauperioribus . Hinc conjectus
eft contributio , collecta , quod quifque in u
num confert ad exfolvendam certam pecuniæ
fummam , maxime quod olim regiis miffis a
populo in itinere exfolvebatur . Nosfchos , Sax.
cot vocamus . Vid. Cangius pluribus in Voci
bus Conjectare & Conjectus . Eccard.
( 4 ) Plus quam feptem .) Aquitas fumma .
Turba enim potius effe videtur quam convi
vium , Inhumanum autem fuiffet ab uno in
turba commiffum ceteros luere , Aufonius in
ephemer ,
Sex enim convivium
Cum Rege juftum ; fi fuper , convicium eft .
Regem convivii intelligit , ut fint numero fe
ptem . Convicium , vociferatio mul-
torum incondite clamantium . Capitolinus in
Vero : Septem convivium novem vero convi-
cium . Varro apud Gellium lib. 13. cap. II.
Plures effe non convenit , quod turba eft turbu-
lenta . Ärchettratus Syracufius vetus Poeta in
gesecromia apud Athenæum lib. 1. pag. 3. non
amplius quam quinque convivas admittit :
Πρὸς δὲ μιὰ πάντας δειπνον αβρίδα τε τραπέζη
Εσωσαν δ᾽ ἡ τρεις , ή τέσσαρες οι ξωμάπαντες
Ἢ 7 πέντε γε μή πλείους , ήδη η ἂν εἴη
Μισθοφόρων άρπαξιβίων σκηνή στατιων .
Apte itaque alludit Archeftratus ad tentorium ,
fub quo unum decem hominum contubernium .
Vide Vegetium . Quamquam in Platonis Sym
pofio viginti fuerint convive . Bignon.
 LEX SALICA
occifus , & tres vel amplius habuerit pla-
gas , tres de eodem contubernio , qui con-
victi fuerint , fingillatim mortis illius com-
pofitionem componant , & tres alii de ipfo
contubernio cc. denar. qui faciunt fol. xxx,
unufquifque illorum culpabilis judicetur . Et
tres adhuc alii de ipfo contubernio , DC. den.
qui faciunt fol, xv , finguli corum culp, jud.
TITULUS XLVI,
De reippus ,
homo
quis &
1 STFit moriens viduam dimife,
eam quis in conjugium vo-
luerit accipere , antequam eam accipiat
Tunginus aut Centenarius Mallum indicent,
& in ipfo Mallo fcutum habere debent , &
tres homines ( 1 ) caufas tres demandare ; &
tunc ille , qui viduam accipere vult , cum
tribus teftibus , qui adprobare debent , tres
folidos æque penfantes & denarium habere
debet , & hoc facto , fi eis convenit , vi-
duam accipiat .
II. Si vero ifta non fecerit & fic eam
acceperit , illi cui reippus debetur , II .
den. qui faciunt fol. LXII. s. culp, jud.
III. Si autem quæ fuperius diximus omnia
fecundum legem impleverft , & tres fol, &
denarium ille , cui reippus debetur , accepe,
rit , tunc eam legitime accipiat .
IV. Hoc difcernendum videtur , cui reip
pus debeatur .
V. Si nepos fuerit fororis filius fenior ,
ille reippum accipiat ,
VI. Si vero nepos non fuerit , neptis filius
fenior ille accipiat .
VII. Quod fi neptis filius non fuerit
confobrinæ filius , qui ex materno genere
venit , ipfe accipiat .
VIII. Si autem nec confobrinæ filius fue-
rit , tunc avunculus frater matris reippum
accipiat .
IX. Si vero avunculus non fuerit , tunc
frater illius , qui ipfam mulierem ante ha-
buerat , fi in hæreditatem defuncti fratris
id eft mariti mulieris illius venturus non
eft , ipfe reippum accipiat .
X. Quod fi nec ipfe fuerit , tunc qui pro-
ximior fuerit poft fuperius nominatos qui
fingillatim qu e ad
uf fecundumfe xt um ge nu cu lu m , fi
parentillam ( 2 ) dictiin
Tom. II.
« Al. addunt : Et tres erunt, qui folidos penfare vel probare debent,
( 1 ) Tres homines . ) Infra Tit. LVI. num,
4. Bignon.
(2 ) Parentillam . ) Vide infra Tit. LXIII. ubi
nota ex Jornande . Fortunatus pag. 99.
Junda parentali culmine Roma fuit .
Leg. Burgund. Tit. 85. art. 1. Capitolinus in
Gordiano: Duxit uxorem filiam Mifithei docif-
fimi viri , quem caufa eloquentia dignum paren
tela fua putavit , & Præfe&umflatimfecit . Bi-
gnonius .
( 3 ) Caufa que inde orta fuerit . ) Id eft ,
poena folemnium non fervatorum . P. P. Ms.
Bignonius .
REFORMATA ; 145
hæreditatem illius mariti defuncti non acce-
dat , ipfe reippum accipiat .
XI. Si autem nullus nifi poft fextum ge-
nuculum proximus fuerit , in fifcum ipfe reip
pus vel caufa , quæ inde orta fuerit ( 3 ) ,
colligatur ,
TITULUS XLVII.
De eo qui villam alienam occupaverit , vel
fi duodecim menfibus eam tenuerit .
I, I quis fuper alterum in villam migra
S re voluerit , & aliqui de his , qui in
villa confiftunt , eum fufcipere voluerint , &
vel unus ex ipfis extiterit , qui contradicat
migrandi licentiam ibidem non habeat .
II. Si vero contra interdiétum unius vel
duorum in ipfa villa confedere præfumferit ,
tunc interdictor teftari debet illi cum tefti-
bus , ut infra decem noctes inde exeat , &
fi noluerit , iterum ad ipfum cum teftibus
veniat
veniat ,, & teftetur illi , ut infra alias de-
cem noetes fecedat . Quod fi noluerit , ite-
rum tertio placito ut infra decem noctes
exeat , denunciet . Si vero xxx. noctes im
pletæ fuerint , & nec nunc voluerit exire ,
ftatim illum manniat ad mallum , & teftes
fuos , qui ad ipfa placita fuerunt , fecum
præftos habeat . Si autem ipfe , cui tefta-
tum eft venire noluerit , & eum aliqua
funnis non detinuerit & fecundum legem
fupra dictam teftatus fuerit , tunc ipfe , qui
ei teftatus eft , fuper fortuna fua ponat , &
grafionem roget , ut accedat ad locum , &
ipfum inde expellat , & fi ibi aliquid ela-
boravit , quia legem noluit audire , amittat ,
& infuper icc. den. qui faciunt fol. xxx.
culp. jud,
III, Si vero quis alium in villam alie-
nam migrare rogaverit antequam conven-
tum fuerit , IDGco, den, qui faciunt fol, XLV.
culpabilis jud.
IV. Si autem quis migraverit in villam
alienam , & ei aliquid infra x11 . menfes fe-
cundum legem conteftatum non fuerit , fe-
curus ibidem confiftat , ficut & alii vicini ,
TITULUS XLVIII.
De Affatomie ( 4 ) .
1. Hoc convenit obfervare , ut Tungi-
nus vel Centenarius Mallum indi
N cent ,
RAI. Praftus .
(4) De Affatomie . ) Forma eft & modus pof-
feffionis transferendæ ex caufa poffeffionis .
Videantur veteres formula incerti auctoris ( fi-
ve Appendix Marculfi cap. 19. 20. 43. 57.
& legis Romanæ cap. 15. Edictum Theodori-
ci R. cap. 53. Tres fufficiant curiales , dummo
do vicinis fcientibus impleatur corporalis intro-
ductionis effe&us . Vide ex confuetudinibus no¬
ftris Raguellum pag. 107. in verbofaifine . Vi-
deatur Andegavenfis confuetudo , & acta pof-
feffionis . Traditio in donationibus neceflario
requirebatur . Vide 1. 1. Cod. Th. de dona
tionibus in verbo Abfceffu donantis , 1. 8. eod,
Ad-

146 LEX SALICA REFORMAT
cent , & fcutum in ipfo mallo habeant ; &
tres homines caufas tres demandare debent
in ipfo mallo , & requiratur poftea homo ,
qui ei non pertinet , & fic feltucam in lai-
fum jacter , & ipfi , in cujus laifum feftu-
cam jactaverit , dicat verbum ,de fortune
fua quantum ei voluerit dare . Poftea ipfe
in cujus laifum feftucam jactaverit , in cafa
ipfius manere & hofpites tres fufcipere , &
de facultate fua , quantum ei datur , in po-
teftate fua habere debet & poftea ipfe
cui creditum eft , ifta omnia cum teftibus
collectis agere debet . Poftea aut ante Re-
gem , aut in Mallo legitimo illi , cui for-
tunam fuam deputavit , reddere debet ; &
accipiat poftea feftucam in mallo ipfo ante
duodecim menfes ipfe , quem hæredem de-
putavit , in laifum fuum jactet , & nec mi-
nus , nec majas , nifi quantum ei creditum
eft . Et fi contra hoc aliquid dicere volue-
rit , debent tres teftes jurati dicere quod ibi
fuiffent in Mallo ubi Tunginus vel Cen-
tenarius indixerunt & quod vidiffent ho-
minem illum , qui fortunam fuam dedit in
laifum illius , quem jam elegerat feftucam
jactare , & nominare illum debent , qui for
tunam fuam in laifum electi jactavit , nec
non & illum in cujus laifum feftucam ja-
&tavit , & hæredem appellavit , fimiliter no-
minent . Et alteri tres teftes jurati debent
dicere , quod in cafa illius hominis , qui for-
tunam fuam donavit ille in cujus laifum
feftucam jactavit ibidem manfiffet , & hof-
pites tres vel amplius collegiffet , & pavif-
fet , & ei ibidem gratias egiffent , & in beu-
do fuo pultes manducaffent , & teftes colle-
giffent . Ifta omnia alii tres teftes jurati di
cere debent , quoniam in Mallo legitimo vel
ante Regem ille , qui accepit in laifum fu-
um fortunam in Mallo publico , hoc eft an-
te Theada vel Tunginum , fortunam il-
lam , quem hæredem appellavit , publice co-
Etaffet . Et hæc omnia novem teftes debent
adfirmare .
Al. Theuda . A. Exuit fe .
gnofcitur. Al. Ifta omnia in mallo debent fieri , ubi ille eft bamallus , id eft , qui fufcepit caufam ad mallandum
in vicem alterius.
Adfatimire , & adfatimus , leg. Ribuar, tit . 51.
pag. 28. edit. Til. Epiftolæ adfatima . Vet.
form. Lindenbrogii so. donatio eft , ut vide-
tur Francifco Pithoeo . Bignon.
(1) Intertiare , Franc, Pith. Gloff. Capitu
larium PTOs fequefter "Erpitos intertius ,
Gloffa Latino-Græcæ : Jequefter, MBTITAS , 8TDIM
TOS , GUNSHJAKE . Capitul, lib. 3. cap . 46. lib.
6. cap. 214. Bignon.
( 2 ) Adbramire . ) Adhramire , fupra Tit.
XXXVIII . Capitul . lib. 4. cap. 29. quod caput
tribuitur Pipino Regi Italiæ in leg. Longob.
lib. 1. Tit. 25. 1. 76, Et quod in Capitul. lib.
3. cap. 58. in titulo dicitur de facramentis in
palatio adhramitis , in veteri Ms. capitulorum
apud Aquas an. ix. fic exprimitur , de facra
A
,
TITULUS XLIX .
De filtortis , hoc eft , qualiter bome
furatas res intertiare ( 1 ) debet ,
I
S1aut
quis, qui lege
ancillam Salica vivit,
, caballum , vel fervum
feu jumentum , feu quamlibet rem fuam fub
alterius poteftate agnoverit , mittat eam in
tertiam manum , & ille , apud quem agno-
fcitur , debet adhramire ( 2 ) , & fi intra Li-
gerim aut Carbonariam ( 3 ) ambo manent ,
& qui agnofcit , & apud quem agnofcitur,
in noctes quadraginta placitum faciant , &
in ipfo placito , quanticunque fuerint , qui
rem intertiatam vendiderint , aut cambia.
verint , aut fortaffe in folutionem dederint ,
omnes intra placitum iftum commoneantur,
ut unufquifque cum negociatoribus fuis al-
ter alterum admoneat . Si quis vero com,
monitus fuerit , & aliqua funnis eum non
detinuerit , & ad placitum venire diftule,
rit , tunc ille , qui cum eo negociavit , ha-
beat tres teftes quod enuntiaffet ut ad
placitum venire debuiffet ; & alios tres fimi-
liter habeat quod cum ea publice nego-
ciaffet ; hoc fi fecerit , exivit fe de latro-
cinio . Ille autem qui admonitus non vene-
rit , fuper quem teftes juraverint ; erit la-
tro illius , qui res fuas agnofcit , & ei fe-
cundum legem ipfas componat , & infuper
pretium illi reddat , qui cum eo negociavit ,
Ifta omnia , ubi fuus hamallus ( 4 ) eft › ,
fuper quem res primitus agnita fuerit aut
intertiata , fieri debent . Quod fi trans Li-
gerim aut Carbonariam manet ille , apud
quem res agnofcitur , in noctibus Lxxx, lex
ifta cuftodiatur
TITULUS L.
De Falfo Teftimonio .
quis
DC. denar, qui faciunt folidos xv.
culp. jud.
II. Quod fi aliquis alicui imputaverit
quod fe perjuraffet , & non potuerit adfir-
ma-
Al. Ifta omnia facere debet in mallo , ubi ipſe amalius effe di.
mentis in palatio faciendis . Sed hoc parum ad
rem facit . Hoc autem caput Imp. Karolo tri
buitur leg, Longobar, lib, 2. Tit. 55. 1. 20. Vi-
de formulas veteres cap. 1. 2. Bignon.
(3 ) Carbonariam . ) Gregor. Turonenf. lib.
2. cap. 8. Nithardus lib. 2, Quamobrem cum
paucis Karoius hoc iter accelerans ab Aquitania
Carifiacum venit , & a Carlonariis & infra ad .
fe venientes benigne fufcepit . Mox cum Lodba-
rius a Lcdbuvico reverteretur , & omnes citra
Carlonarias ad illum venirent , Moja trajeda
ratum duxit ut Sequanam ufque procederet , I¬
dem lib. 4. pag. 366. B.gnon,
(4 ) Hamallus . ) Codex Guelferbyt. gamallus,
editio Heroldina rbamallus . Vide , quæ ibi di-
ximus . Eccard.
 LEX SALICA REFORMATA. 147

mare DC. denar. qui faciunt fol. xv. cul- quando fidem ei fecit ad domum illius
pab. jud. cum teftibus ambulare debet , vel cum il-
III. Si alicui fuerit imputatum, quod fe lis qui pretium adpretiare debent , & fi
perjuraffet , & hoc , qui imputaverit , ad- noluerit fidem factam folvere DC. dén.
firmare potuerit tres de ipfis conjuratori- qui faciunt fol. xv. culp. jud,
"
bus perjuri , unufquifque illorum Dc, den, II. Si vero adhuc fupradictum debitum
qui faciunt fol, xv, culp. jud. folvere noluerit debet eum fic admalla-

IV. Alii vero qui fuper ipfos tres ( 1 ) - re ( 3 ) ; Rogo te , judex , ut hominem illum
fuerint , quinis folidis culp. jud. denominatum gafacbionem meum , qui mibi
V. Ipfe vero , cui imputatum fuerit , ex- fidem fecit , de debito tali denominato fe-
cepto caufa vel capitali & dilatura , DC. de- cundum legem Salicam mibi inde eum ad-
nar. qui faciunt fol, xv. eulp. jud, ftringas . Tunc judex dicere debet : Ego
gafachium tuum illum in boc mallo quod
TITULUS LI, lex Salica babet , Tunc ille cui fides facta
eft , debet teftificari fidejuffori , ut nulli al-
De Teftibus adhibendis , teri nec folvat nec pignus donet folutio-

& nis , antequam ei impleat , unde fidem fe-

1. SI quis teftes neceffarios habuerit
fortaffe ipfi ad placitum venire no-
luerint , ille qui eos neceffarios habet , man-
nire illos debet cum teftibus ad placitum
ut ea, quæ fciunt , jurantes dicant .
II. Si vero noluerint venire ( 2 ) , & cos
funnis non detinuerit , unufquifque illorum
illorum
DC. den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
III. Si vero præfentes fuerint ad teftimo-
cit . Et fic feftinanter ad domum illius
qui ei fidem fecit , cum teftibus accedat >
& roget eum folvere debitum fuum . Quod
fi noluerit , folem ei collocet . Et fi ei fo-
lem culcaverit ( 4 ) , tres folidos fuper debi-
tum addat , & fic ufque ad tres vices per
tres mannitas facere debet . Iftis igitur omni-
bus factis fi adhuc noluerit debita com-

nium vocati , & noluerint jurando dicere ponere , ufque ad novem folidos debitum
ea , quæ fciunt & forbanniti В fuerint ? afcendat id eft ut per fingulas admoni-

DC. den. qui faciunt fol. xv. unufquifque tiones ( 5 ) vel folem culcatum , terni foli-
illorum culp, jud. di adcrefcant . Si vero nec fidem factam in
placito legitimo folvere voluerit tunç ille
TITULUS LII. cui fides facta eft , ambulet ad grafionem
loci illius , in cujus pago manet , accipiat
De eo qui fidem factam alteri reddere que feftucam , & dicat verbum iftud : T
nolueris .
grafio , rogo te , quia ille bomo denomina- 1
I. I quis ingenuus aut lidus alteri fidem tus , qui mibi fidem fecit , quem legitime
STfecerit , tunc ille , cui fides facta eft , babeo adjactivum ( 6 ) vel admallatum fe-
XL. noctes aut quomodo placitum fecit ? cundum legem Salicam , & ego fuper me ,
Tom. II. N 2 &

a Al. Juratoribus. 8 Al. Ferbanniti . y Lindenbr. Ifta igitur omnia falta.

(1 ) Super ipfos tres . ) Tres tantum conju- ( 4 ) Solem culcaverit . ) Solem occafum , qua
ratores gravius reliquis puniuntur ; quia cim fcilicet fuprema tempeftas obfervabatur , utin
reo tres præcipue puto proximiores affirma- fra Tit. LXIX. Gregorius Turonenf. lib. 7. cap.
bant , reliqui tantum probabant . Id patet ex 23. ubi nos quædam congeflimus non aliena .
formula vet. incerti auctoris 19. ubi tres alo- Unde & apud Marculfum lib. 1. cap. 37. fol-
rii. & duodecim conlaudantes . Lege autem Jatire . Romanis quoque idem ufitatum fuiffe
Alaman. Tit. 6. folus reus conceptis verbis fidem facit lex 12. tab. Illud ipfum fignifica
jurabat , ceteri probabant . Vide notas ad Mar- re videtur Homerus Odyff. M.
culf. lib. 1. cap. 38. & ad Appendic. cap. 29. Ἦμος τ' ἐπὶ δόρπον ἀνὴρ ἀγορηθεν αίςι,
Bignonius. Κρίνων νοίκια πολλά δικαζομένων αἰζιῶν ,
( 2 ) Noluerint venire . ) De teftibus cogen- quibus verbis tempus vefperi defignavit ,
dis agitur hoc capite , qui nolunt teftimonii sa to the sotépar stiut Strabo inter-
dicendi caufa in judicio fiftere , quo nomine pretatur lib. 1. Vide fupra Tit. XXXIX. infra
olim Athenis actio prodita . Jul. Pollux lib. 8. LIV. & LX. Speculum Saxonicum lib. 3. cap.
Ammoueptugár di nate iW idóstwo who , μepsupie 40. Juvenalis fat. 13.
σαν ὁμολογησάντων ~ Hæc quota pars fcelerum que cuftos Gallicus
ἐκλειπόντων · τὸν δὲ ν βουλόμενος μαρτυρών ἐκλής urbis
τουον , ἀνάγκω το μαρτυρῆσαι προστιθέντες . ἔδει δὲ Ufque a lucifero donec lux occidat audit .
durò, i μeprupeia , i izopórude, ús in eideín , ï mi´ Nortmannis hodie clameur couchee . Quod fu-
παρών, ο χιλίας αποτίνειν . Afchines περὶ παραπροσω pra eft , Solem ei collocet , & intra , Solem col-
Baius. Quod & jure Romano obfervatum , ut locatum , id eft diem conftitutum , jour affignè ,
inviti teftimonium dicerent in caufis crimina- unde adjourner , diem dicere . Sol pro die
libus tantum , 1. 4. 5. 8. & 19. De teftibus . Archilochus , & ex eo Ronfardus . Bignon.
Ex conftitutione vero Juftiniani Græca , l. 16. ( s ) Singulas admonitiones. ) Tria edicta , P.P.
Cod. eodem , etiam in civilibus caufis cogun- Ms. Pour chacun defaut . F. Pithoeus . Double-
tur inviti teftes effe . Bignon. ment & tiercement , in ordinationibus Regiis .
( 3 ) Admallare . ) Vide infra ad Tit. LIX. Bignon.
Sic infra ; vel admallatus fecundum legem Sa- (6 ) Adjativum . Vide notas ad Marcul-
licam . Tit. LIII. n. 1. fecundum legem babeat fum lib. 1. cap. 37. & Appendic. cap. 22. Bi-
admallatum . Inde fortaffe bamallus fupra Tit. gnonius .
XLIX, Bignon.
 A
LEX SALIC • RMAT
148
& fuper fortunam meam pono , quod fecu-
rus mitto in fortunam illius manum : & di-
cat de quanta caufa ei fidem fecerat . Tunc
Grafio congreget fecum feptem Rachinbur
gios ( 1 ) idoneos , & cum ipfis ad cafam
illius fidejufforis veniat , & roget eum , fi
præfens eft , ita dicens : Per voluntatem tuam
Jolve bomini ifti, de quo ei fidem fecifli,
1. SI
boc quod debes fecundum precium legi-
time preciatum ( 2 ) fatisfacereftude . Quod cum debet mallare . Cum teftibus ad domum
fi tunc adimplere noluerit præfens , aut fi illius , cui res præftavir , accedat , & fic con
abfens fuerit ftatim Rachinburgii precium teftetur ei : Quia res meas noluifti reddere ,
adpreciatum ( 3 ) , quantum debitum , quod
deber , valuerit , de fortuna illius tollant .
Et fredus antea de ipfa caufa non fuerat
datus , duas partes ille , cujus caufa eft , ad
& Grafio tertiam partem ob-
fe revocet i
tineat .
III. Si autem Grafio ( 4 ) ibi invitatus
non venerit , & Sunnis eum aliqua non de-
tinuerit , aut certa ratio dominica ( 5 ), &
fi diftulerit , ut ibi non ambulet , neque
mittat , ut cum juftitia ( 6 ) exigatur debi-
tum , aut fe redimat , aut de vita compo-
nar .
TITULUS LIII.
( 7) De eo qui Grafionem ad res alienas
tollendas injufte invitaverit .
quis Grafionem ( 8 ) ad res alienas
S injufte tollendas invitaverit ante:
habeatgalachium
quam (2 ) fuum
admallatum fecundum
, VIIIM. legem
den. qui fa-
ciunt fol. cc. culp. jud.
AT. Antequam légitime udmallàtus aut fides ċi falta fueris . Al. Admallarum vel adjektivum ,
B Al. De Prafara.
(1 ) Rachinburgios , ) Gloffa interlinear. ju
dices . Bignon.
( 2 ) Preciatum . ) Preciari apud Caffiodor.
lib 2. cap. zz. Sic depretiari Tertullian. ad-
verfus Marcion. lib. 1. cap. 6. Bignon.
(3 ) Adpreciatum , ) Leg. Alaman. Tit. 25.
Illam optimam vaccam quatuor tremilles licet -
adpreciare . Capitul. lib. 5. cap. 366. Si quis
alterius caballo aut bovi vel cuilibet quadrupe
di unum oculum excufferit, adpreciet illud pecus
quid ualet, & tertiam partem componat . Quod
caput defumptum eft ex legib. Bajuvar. Tit.
13. cap. 8. pag. 87. edit. Tilia . Bignon.
(4 ) Grafic . ) Gloff, interlineares , Comes ,
Bignon.
(5) Certa ratio dóminica ) Vetus cod . Thuan.
çerte . Vide fupra Tit. 1. n. 4. & 5. Bignon.
(6 ) Neque mittat , ut cum juftitia . ) Refus
de faire juftice. Infra Tit. LX. Bignon,
(7 ) Vide leg. Ribuar. Tit. $ 3 . pag. 26. edit.
Til. & tabul. S. Dionyfii in fol. min. Bignon.
( 8 ) Grafionem . ) Paulus Warnefr. lib. 5. cap.
36. pag. 303. Vide notas ad vet.formulas ( fi-
ve Appendicem Marculfi cap. 7. Judex fifca
lis dicitur in textu leg. Ribuar. Tit. 55. pag.
29. edit. Til. Si quis judicem fiſcalem , quem
Comitem vocant , interfecerit , DC. fol. multe
tur. Deinde quia illa freda exigebant leg. Ri
buar. cap. ult. exactores regii dicuntur a Sug-
gero loco a Fr. Pithoeo allato . Ideo autem mi-
hi videtur dici judex fifcalis Comes , ad dif-
ferentiam magiftratuum municipalium . Illi
A
REFO ,
II. Si vero Grafio invitatus contrá legen
fupra debitum juftum aliquid amplius rule-
rit , aut fe redimat , aut de vita componat ,
TITULUS LIV,
De Re præftata & (10).
)
quis alteri de rebus fuis aliquid prate
præ-
& ei reddere noluerir , fic
quas tibi præftiti , in boc eas tene nocte
proxima quod lex Salica continet ; & fic ei
folem collocet , Si nec tunc voluerit redde
re , adhuc fuper vii . noctes fimiliter cons
teftetur , ficut antea fecit , ut nocte proxi-
ma fecundum quod lex Salica continet , res
fuas tenere debeat . Quod fi nec tunc volue-
rit reddere , iterum poft feptem alias noctes
ad eum fimiliter cum teftibus veniat , & ro-
get ut debitum fuum reddar , Ergo fi tunc
noluerit reddere , nec fidem facere redden-
di , fupra debitum , quod ei præftitum eft ,
& fuper illos novem folidos , qui per tres
admonitiones accreverunt , DC. den. qui fa
ciunt fol. xv. culp . jud .
TITULUS LV,
De mani ab eneo redimenta ,
I.SI&quis ad
forfitan eum (11) mallatus fuerit,
convenerit qui
admallatus eft ? manum fuam redimat , &
jura
enim etiam tum judicabant , ut patet variis
ex locis , præcipue ex Gregor. Turonenf. lib.
1. de miraculis c. 33. Decretum eft fententia
primorum urbis Sunt & multa hujus rei alia
exempla . De Comitibus autem vide notas ad
เ
Marculfum lib. 1. cap. 8, Bignonius .
(9 ) Gafachium . ) Gloff. interlinear. cod.
Thuan. caufatorem , Bignon. >
(10) De Re præftata , De rebus creditis , no
ftris , De preft . Optatus lib. 3. pag. 35. b. Pra-
cedente terrore creditores periculis vallabantur ;
& qui pro præftitis fuis rogari meruerant , me= "E
tu mortis bumiles impellerentur in preces . Ju
retus ad Symmach. pag. 163. 264. Bignonius..
(11) Eneum . ) Examen aquæ ferventis , leg.
Wifigothor. lib. 6. Tit. 1. c. 3. Adnuntiatio
Caroli Galvi apud Piftas an. DCCCLXIII. cap.
20. Si colonus vel ferrous inde reputatus fuerit ,
aut judicio Dei inde examinet ; aut fi convictus
"
fuerit , hoc ut fupra diximus unde menfuram ™
adulteravit perdat , infuper & virgis nudo co-
rio vapulet . Capitul. lib. 4. cap. 13. Erat &
aqua frigida judicium , de quo Gregor. Turo-
nenf, lib. 1. cap. 69. & 70. de muliere adul
terii a marito accufata , quæ Lugduni fenten
tia judicis in Ararim probationis caufa demer-
fa eft . De utroque Hincmarus de divortio Lo
tharii & Thetberga ad v . interrog. Sexta In
terrogatio . Quidam dicunt nullius effe auctori
tatis five credulitatis judicium quod fieri folet
per aquam calidam five frigidam neque per fer-
rum calidum , fed adinventiones funt bumant are
bi-
 LEX SALICA
juratores donet ; fi talis caufa eft , de qua
legitime fi convictus fuiffet " DC. den.
qui faciunt fol. xv. componere debeat , tunc
cxx. den. qui faciunt fol, 111, manum ſuam
redimat.
II. Si vero plus ad manum fuam redimen-
dam dederit , fredus Grafioni folvatur , tan-
quam fi de ipfa caufa convictus fuiffet .
III . Si vero talis caufa fuerit , de qua fi
convictus fuiffet , ICCCC, den. qui faciunt
fol. xxxv. debuiffet folvere & convenit
ut manum fuam redimat & juratores donet ,
1x. fol. manum fuam redimat .
IV. Quod fi amplius dederit , fredus Gra-
fioni folvatur , tanquam fi de ipfa cauffa
convictus fuiffet .
V. Quod fi major culpa fuerit de qua
LXII . S. fol. folvere , fi convictus fuiffet ,
deberet , & convenit , ut manum fuam re-
dimat , cum fol. xv. manum fuam redimat ,
VI. Et fi amplius dederit fredus Gra-
fioni folvatur , tanquam fi de ipfa caufa con-
victus fuiffet . Ifta redemptio ufque ad leu-
dem fic permaneat .
Tom. II.
« Al. Sacibaronem ,
bitrii in quibus fæpe per maleficia falfitas lo-
cum obtinet veritatis , & ideo credenda effe non
debent . Hincmarus . Chriftianitas ex antiquo
quæ inter acta eft & agenda judicia , fanxit fre-
quentavit judicium quod fit per aquam &c. Et
paullo poft; Quapropter fieri aquam ignitam ad
bac duo copulata in unum indaganda judicia ,
illud videlicet quod jam per aquam factum eft ,
illud quod per ignem fiendum eft , licet fint
pro temporum varietate difparia, fed unumfunt
operationis myfterio , in quibus fancti liberantur
inlaf , reprobi puniuntur addicti Ecclefie 2
quam defignavit arca diluvii 2 creditur tradi-
diffe auctoritas &c. Deinde : Conftat nimirum ,
1 ut inquiunt , quia in aqua ignita coquuntur cul-
pabiles , & innoxii liberantur incocti , quia de
igne Sodomitico Lot juftus evafit inuftus &c.
Vide quæ apud Hincmarum poft hæc fequun-
tur pag. 350. & pag. 357. Aut facramento aut
Dei judicio expurgate &c. Eodem pertinet quod
refert Gregor . Turonenf. de miracul . lib. 1.
c. 81. de altercatione Presbyteri Arriani cum
Diacono catholico pro fide catholica : Accenditur
ignis , aneus fuperponitur , fervet valde , annu
lus in unda ferventi projicitur &c. Infignis lo-
cus , & qui omnino legem Salicam illuftrat >
& vetuftiffimam ejufce judicii formam docet ,
ut & de gloria confeffor. cap. 14. Videndus
idem Gregorius hiftoriæ lib. 2. cap. 1. de S.
Briccio Turonenfi Epifcopo . De ignitis vome-
ribus varii meminere . Leges vett. Capitula ,
Ivo Carnotenfis , Burchardus , Pithoeus , &Ju-
retus . De aliis quoque purgationum generi-
bus , juramento , duello , pane hordeaceo , ca-
feo , crucis , nos quædam fcripfimus . De fer-
ro candenti vide Georgium Logothetam pag.
41. ubi etiam de duello . Additur de purga-
tione ferri igniti : Oux s's jœμmnîs natusá-
σεως , βαρβαρικῇ δὲ παραδόσει παρηκται , mox dici
tur eum qui ex barbaris originem ducit , bar-
barico judicio uti debere . Vide & N. B. Ea-
dem de re Pachymerius lib. 1. Cantacuzenus
lib. 3. cap. 27. Hæc omnia judicia reprobavit
Ecclefia · Agobardus contra fcripfit pag. 287.
De aquæ judicio videndus item Adhemarus ,
& ex eo Sirmondus ad Goffridum . Porro no-
REFORMATA : 149
VII. Si autem leudem alter alteri impu
taverit , & eum ad æneum habet admalla
tum " & convenit , ut manum fuam redi
mat & juratores donet , cum folid. xxx.
manum fuam redimat .
VIII. Et fi amplius dederit , fredum Gra-
fioni perfolvat , tanquam fi de ipfa caufa
convictus extitiffet .
TITULUS LVÍ.
De eo qui Grafionem occiderit .
I, Grafionem occiderit XXIIII.
Squis
1.St occiderit
den. qui faciunt fol. ,
Dc, culpab . ju-
dicetur .
II. Si quis Sagibaronem & qui puer regis
fuerat ( 1 ) , occiderit , x11 , den. qui faciunt
fol. ccc. culp. judicetur ,
III. Si quis Sagibaronem , qui ingenuus
eft , & fe Sagibaronem pofuit , occiderit ,
XXIIII . den. qui faciunt fol. DC. culp. ju-
dicetur .
IV. Sagibarones ( 2 ) in fingulis mallober-
N 3 giis
ftra memoria paucis abhinc annis folebant ju-
dices reos maleficii accufatos mergere pro
certo habentes incertum crimen hac ratione
patefieri ; quod fcelus merito fecundum Ec-
clefiæ canones ampliffimi ordinis decreta re-
fecarunt .. Sic accipio Nithardum , dum ait
fecarunt
Gerbergam ut veneficam aquis præfocatam ,
quia fcilicet rea fuiffe merfione apparuerat .
Unde fortaffe
Et quos nafcentes explorat gurgite Rhenus .
Leg. Longob. lib. 1. Tit. 33. cap. 1. Si quis
fervum alienum fine voluntate domini fui infa-
cramentum miferit , aut manum in caldaria mit-
tere fecerit . Eneum pro aheno . Vide Eze-
chielem 24. Eneum in quo eft ærugo &c. Sal-
vianus pag. 252. Infra Tit. 67. n. 1. Eneum
portare ubi ftria concinunt . Pactum Childeber-
ti & Chlotarii n. 4. Ad aneum provocatus ma-
num incenderit . In Decretione Chlotarii num.
8. Ad fortem veniat , aut ad plebejum promo-
veatur . Forte legendum eft , aneum , non plc-
bejum . Tit. LIX. infra : Ut per æneum autper
compofitionem fe educeret . Bignon.
(1 ) Sagibaronem qui puer regis fuerat . ) Il-
le qui judicia Regis exequebatur . Vid. leg.
Burgund. de Wittifcalcis Tit . 76. edit. Til.
Saiones apud Caffiodorum . Sed tamen hi ju-
dicabant . Infra verf. 4. virifagi , P. P. Ms.
Bignonius .
( 2 ) Sagibarones . ) Viros ætate & fapientia
maturos interpretor , quibus controverfias defi-
niendi facultas erat , adeo ut nec poftea ab his
Comes feu Grafio appellari poffit , quemadmo-
dum hic ftatuitur . Periti fcilicet legum , quos
poftea bomines legales dixerunt ; quorum & con-
fuetudinario veteri jure non minima auctori-
tas in plerifque caufis , ut apud Matthæum
Parif. & alios paffim videre eft . Illud ipfum
eft quod judicium civium vocat Gregor. Tu-
ronenf. lib. 7. cap. 47. Dehinc & ex his de-
lecti videntur qui legis Doctores in Adhema-
ri Chronico , fub Ludovico Balbo , cujus par-
ticulam edidit Pithoeus fub nomine Fragmen
ti biftoria Aquitanica , de Vulgrino Aquita
niæ Duce , qui contra Nortmannos Martilia-
cum caftrum conftruxit , ibique mifit Roler
tum
 150 LEX SALICA REFORMATA .

giis ( 1 ) , id eft plebs ( 2 ) , quæ ad unum
mallum convenire folet , plus quam tres ef-
fe non debent ( 3 ) , & fi caufa aliqua ante
illos fecundum legem fuerit definita ante
Grafionem ( 4 ) removere eam non licet .
TITULUS LVII.
De corporibus expoliatis ( 5 ) :
I. I quis corpus hominis mortui
STquam in terram mittatur , per fur-
tum expoliaverit , IID. denar. qui faciunt
fol. LXII. S. culp. judicetur .
II. Si quis tumulum fuper hominem mor-
tuum expoliaverit vel diffipaverit , DC. den.
qui faciunt fol. xv. culp. jud .
III. Si quis ariftatonem , hoc eft ftaplum
fuper mortuum miffum capulaverit , aut man-
dualem , quod eft ftructura , five felave , VII. Si quis domum in modum bafilicæ
qui eft ponticulus ( 6 ) ( 7 ) , ficut more an-
tiquorum faciendum fuit , qui hoc deftruxe-
rit , aut mortuum exinde expoliaverit , de
unaquaque de iftis DC. den, qui
1 faciunt fol,
xv. culp. jud.
IV. Si quis hominem mortuum fuper a
lium ( 8 ) in naufo ? vel in petra miferit
1cccc. den. qui faciunt fol. xxxv. culp. jud.
V. Si quis corpus jam fepultum effode-
rit , aut expoliaverit ( 9 ) , Wargus ( 10) fit ,
hoc eft , expulfus de eodem pago , ufque
dum cum parentibus defuncti convenerit
ante- ut ipfi parentes rogati fint pro eo , ut li
ceat ei infra patriam effe , & , quicunque.
antea panem , aut hofpitalitatem ( 11 ) ei
dederit , etiam fi uxor ejus hoc fecerit , DC.
den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
VI. Auctor vero fceleris hujus , fi ipfe
hoc fecit & comprobatus fuerit , vel alium.
ad iftud faciendum locaverit , VIII . den. qui
faciunt fol. cc. culp. jud.
factam fuper hominem mortuum expoliave-
rit ICC. den. qui faciunt fol. xxx. culp,
jud. excepto capitali & dilatura .
T I:

x Al. Staples . B Al. Quod eft ea firučtura ficut falive¿ al. five fillabe . & A !. Noffo....
♪ Ali In perra fuper alium miferit .

tum Gildebertum legis doctum , ( al . peritum ) Corpus jam fepultum , & Tit. XVII . B. Bafi
amicum fuum fideliffimum nomine Ranulfum , lius : Upo's To's wUTO WITHS pag.286. TRXH σ N'do'
fecitque eum Vicecomitem fuum . Adreyaldus Wo di diétui tû~teheutuiy nicµy , in do
de miracul. S. Benedicti lib. 1. cap. 25. Vijum σWSORTER THE Tulus vois xxspanómors hajton porn
eft Mifis dominicis placitum Aurelianis mutare . χωρήσαντες κατά τον εύνοιαν ή που τα καταφιλισος
Venicntes igitur ad condilum locum magiri & φίστωση σου τότε , απειροκαλία φησί καλλωπίζειν νεκρον
judices , utraque ex parte acerrime decertabant.ted@s innomizer for exín xiobarópan . Tiải
Aderant namque legum doctores tam ex Aure- * βέλτιον της περιόντας
་ κοσμώσθαι τη πολυτελεῖ σ ένα
lianenfi quam ex vaftinenfi provincia &c. In di συγκατασίτοιν τῷ
TESABINA BUYRETHIT νεκρῷ SN
TO POMPY τα modu-
πολυ
diplomate Pipinį Majoris domus pro S. Dio- TIMATE TAs ardins; si de moúpuros STICKMOU , @ TH
nylio : Ubicunque eorum juftitiam invenimus τις πολυτελές , και δαπανης ἀκορδής ἔφαλοι ; Β . Am
ficut prædeceffores noftri , feu Comites palatii no- brofius de Nabuthe cap. 1. Eruderato paulo poft
firi , vel reliqui legis doctoresjudicaverunt . Pri- tumulum ; & fi cognofcis egentem argue ; nift
ma pars hujus vocis , fagibarones , adfaiones ac forte boc folum quod cum divite plura pereunt .
cedit ; de quibus paffim Caffiodorus , leges Wi- Serica veftes auro intexta velamina , qui-
figotthor. & Concilia Toletana . Bignon. bus divitis corpus ambitur , damna viventium ,
(1 ) Mallobergiis . ) Id eft , locis tectis , in- non fubfidia defunctorum funt . Junge 1. 14. §. 5.
quit Belius , quia ftatutum eft conftitutionibus de religiof. & fumpt. funer. Ubi de ornamen-
Caroli M. ut locus malli fub tecto foret . Ca- tis . Gregor , Turonenf. lib. 8. cap. 21. leg. Wi-
pitul. lib. 3. cap. 57. lib. 4. cap. 28. in fine figotth. lib. 11. Tit. 2. 1. 1. Bojorum Tit. 8.
La Cour de Maubergeau a Poitiers . Bignon. cap. 4. Vide Savaronem ad Sidonium pag. 161.
( 2 ; Id eft plebs . ) Ita Lindenbrogii editio & Lindenbrogium ad Ammianum Marcell. lib.
Mss . Guelferbytana duo . Baluzius perperam po- 16. Quintilianum declamat. 373. Paulum Dia-
it id eft ubi plebs . Lex enim dicere vult conum lib. 4. cap. 49. Sidonius lib. 3. ep. 3.
vallobergium effe plebem , qua ad unum mal- Nec elutis veftimenta , nec veftitis fepulchra tri
am convenire folet . Eccard. buebant , jufte fic mortuis talia jufta folventes
( 3 ) Plus quam tres eſſe non debent . ) Suprą 1. 14. §. 4. D. de religiof. 1. 29. de in rem
Tit. XLVI. num. 1. Bignon. verfo . Proprie tamen ad poenam hic fubje
(4) Ante Grafionem . ) Qui cum feptem judi tam attinet 1. 3. §. 7. de fepulcro violato .
cat , fupra Tit. LII. num. 2. Sagibarones vero Vide locum & 1. ult. de auro argento mun-
numero tres . Bignon. do . Lactantius lib. 2. cap. 4. Arnobius lib. 5 .
( 5) Vide fupra Tit. XVII. de fepulchro Mos ille in vulgo obfoletus , in funeribus Epi-
violato . Bignon. fcoporum & Presbyterorum retinetur . Vide
( 6 ) Ponticulus .) Mos antiquæ fepulturæ ; Gravamina de Alliaco a P. Avenionenfibus .
de qua , & de pofitione columbæ , vide Pau Vide Novell. 19. Leonis Sapientis , Photium
lum Warnefridum lib. 5. cap . 34. Bignon. Nomocan. Tit. 13. cap. 23. Tit. 19. cap. 27.
(7 ) Ponticulus . ) Melius Heroldi editio ; porz 1. 2. Cod. Th . de fepulcro violat. 1. 5. Cod.
ticulus . Eccard. eod. 1. 3. 7. 8. Cod . Th. de indulgentiis cri-
( 8 ) Super alium . ) Sic intelligo Sidonium minum , Valentis Novellam de fepulcr. Con-
lib. 3. epift. 12. Quid plura , jam siger cefpes cil. Toletan. IV . can. 45. Savaronem ad Si-
ex viridi , jam fupra antiquum fepulchrum gle- don. pag. 211. Bignon.
be recentes . Nec audiendus Savaro pag. 203 . (10) Vvargus . ) Gloffa interlin . Thuan. den
ad verbum torfi latrones ; tamquam illi fpo- jectus . Vide leg. Ribuar. Tit . 87. Bignon.
liandi mortuos caufa fepulchrum violaffent . (11) Hofpitalitatem . Hofpitalitas Franco-
Nam vetus erat fepulchrum avi multo ante rum . Videatur lex Burgund. Jofeph. lib.
mortui . Videfis epiftolam . Bignon. cap. ult. pag. 109. Hic eft aquæ & ignis inter-
(9 ) Expoliaverit . ) Turonenf. de glor.con- dictio . Sic infra Tit. LIX. Panem dederit aut
feffor. cap. 62. Francifcus Pithoeus ad verbum , in hofpitium collegerit . Bignon.
 LEX SALICA REFORMATA . 151
TITULUS LVIII. dare voluerit ; & quicunque ei panem de-
derit , aut in hofpitium collegerit , etiamfi
De incendio five expoliatione ecclefiæ
uxor ejus ( 2 ) propria fit , DC. den. qui fa-
free bomicidiis clericorum .
ciunt fol. xv. culp. jud. donec omnia , quæ
I. I
Sredinsecclefi am fanificand
reliquiæ Sanctorum i , vel
reconditæ ubi elegibus
funt ponat . imputantur , fecundum legem.com-
incenderit vel de infra ipfa ecclefia ali-
TITULUS LX.
quam expoliationem de altari aut de in-
fra illam ecclefiam aliquid tulerit , vIII. de- De Rachinburgis qui fecundum legem
nar. qui faciunt fol. cc. culp. jud. excep. non judicant .
cap. & dil.
II. Si quis Diaconum interfecerit, XII . den. I. Iquidem Rachinburgii in mallo refi-
qui faciunt fol. ccc . culp. jud. S'dentes , cum caufa difcuffa fuerit in-
III. Si quis Presbyterum interfecerit, XXIIII . ter duos caufatores , admoniti ab eo , quí
den. qui faciunt fol. DC. culp. jud . caufam requirit , ut legem Salicam dicant ;
IV. Si quis Epifcopum interfecerit , DCCCc. & fi legem dicere noluerint tunc ab eo
fol. culp. jud. qui caufam requirit fint iterum admoniti
ufque in tertia vice . Quod fi dicere nolue-
TITULUS LIX. rint , tunc dicat ille , qui caufam requirit :

De eo qui ad mallum venire contempferit, Ego vos tangano ( 3 ) ufque dum vos inter
me & contra caufatorem ( 4 ) meum legem
I. I quis ad mallum venire contempfe- judicetis . Et fi tunc dicendi fe legem di-
Siqu , & quod
ritis a Rechinburgiis
quod ei a juftulerint, fole culcato feptem de illis unuf-
dicatum fuerit , implere diftulerit , fi nec de quifque cxx. den, qui faciunt fol. 111. culp.
compofitione , nec de ulla lege fidem face- jud.
re voluerit , tunc ad Regis præfentiam ipfum II. Et fi adhuc tunc Rachinburgii defpe-
marinire debet & ibidem XII . teftes effe
xerint , nec legem dicere voluerint , neque
debent , qui per fingula placita juran do
jurand o di- de tribus folidis compofitionem facere , tunc
cant , quod ibidem fuiffent , ubi Rachinbur- unufquifque illorum feptem , culcato fole DC.
gii ei judicaffent , & ille decretum judicium den. qui faciunt fol. xv. culp. jud.
contempfiffet ; iterum alii tres jurare debent III. Similiter fi comprobati fuerint legem
quod ibidem fuiffent , poft illam diem , in non judicaffe , feptem ex eis unufquifque dc.
qua ei Rachinburgii judicaverunt , ut aut den. qui faciunt fol. xv. culp . jud.
per æneum aut per compofitionem fe edu- IV. Si autem Rachinburgu legem judi-
ceret , hoc eft de illa die in XL. noctes , in cant , & cui judicatum fuerit , hoc fuftine-
mallo iterum folem culcaverit , & nullate-
re noluerit , & dicit contra legem judicaffe
nus legem implere voluerit , tunc eum de- fibi , & hoc comprobare non potuerit , con-
bet mannire ante Regis præfentiam in XIIII , tra unumquemque de feptem Rachinburgiis ,
noctes , & tria teftimonia jurando dicant , pc, den. qui faciunt fol. xv. culp . jud.
quod eum manniffet . Quod fi nec tunc ve-
nerit , & ifta omnia novem teftimonia con- TITULUS LXI.
jurando , quæ fuperius diximus vera effe di-
xerint fimiliter ei iterum folem culcet De Chrenechruda ( 5 ) .

I.
&illos tres teftes , ISI quis hominem occiderit, & in tota
ibidem habeat . Ubicul
caverit folem , & ifta omnia compleverit , facultate fua non habuerit , unde to-
qui eum admallat ( 1 ), & ille , qui admal- tam legem implere valeat , x11 . juratores
latur , ad nullum placitum venire , nec per donet > quod nec fuper terram nec fubtus
legem fe educere noluerit , tunc Rex , ad terram ( 6 ) amplius de facultate non ha-
quem mannitus eft , extra fermonem fuum beat , nifi quod donatum habet . Poftea in-
eum effe dejudicet ; & ita ille culpabilis & trare debet in cafam fuam , & de quatuor
omnes res fuæ erunt in fifco , aut cui fifcus angulis de terra illa in pugno ( 7 ) fuo col-

a Al. Racineburgiis , Al. Edicere, ligat,

(1) Qui eum admallat . ) Supra Tit. LII. ǹ, ( 4 ) Caufatorem , ) Gregor. Turonenf. lib. 10 .
1. admallatus . leg. Ribuar. Tit. 32. 3. Conju- cap. 9. Caufaturus acceffit ; lib. 9. cap. 3. Ex-
rare debet quod eum ad ftrudem legitimam ad- ponens caufas ; lib. 10. cap.4. Caufatus cum fo-
mallatum habet . In edit. Til. Tit. eft 34. num. cio . Decretio Childeberti R. num . 12. Caufa-
4. pag. 19. Marculfus lib. 1. cap. 21. admal- tor Centenarium cum centena requirat . Bignon.
landum profequendumque , Notæ ibidem. leg, ( 5) De Chrenechruda . ) De ceffione bonorum .
Ribuar. Tit. 52. num. 3. pag. 54. & Tit. 53. 1 Bignonius .
num. 1. edit. Til, Bignon. ( 6 ) Necfubtus terram , ) Thefaurum aut quid
( 2 ) Etiamfi uxor ejus . ) Vxor recipiens ma- aliud denotat , Bignon.
ritum punitur . Bignon,
( 7 ) De terra illa in pugno . ) Vide leg. Ala-
(3 ) Ego vos tangano &c. ) Deny de juftice man. Tit. 84. Tollat de ipfa terra , quod Ala-
ut fupra de Grafione Tit. LII . Vide præfa- manni Curffodi ( alias Zurb ) dicunt . Videan-
tionem leg. Burgund. P. P. Ms. Bignon. tur vett. formulæ cap. 19. & Nota , Mos Ger-
ma
 152 LEX SALICA
OL
ligat , & ftare in durpilo hoc eft , in li
minari , & intus captare , & cum finiftra
manu de illa terra ultra fuas fcapulas ( 1 )
jactare fuper quem proximiorem parentem
habet . Quod fi jam pater aut mater , vel
frater folverint , tunc fuper fororem matris ,
aut fuper fuos filios debet illam terram ja
Etare , id eft fuper tres de generatione ma-
tris qui proximiores funt ; & poftea in ca-
mifia ( 2 ) difcinctus ( 3 ) & difcalciatus ( 4 )
cum palo in manu fupra fepem falire de-
bet , ut pro medietate , quantum de com
pofitione diger eft ( 5 ) , aut quantum lex
dicat , illi tres folvant . Idem illi alii , qui
de paterna generatione veniunt , facere de-
bent . Si vero aliquis ex illis pauperior fue
rit , & non habet , unde ad integrum de-
bitum folvat , quicunque de illis amplius
habet , iterum fuper illum chrenechruda il-
le qui pauperior eft jacter , & ille totam
legem componat . Quod fi nec ipfe habue-
rit , ut totam legem perfolvat , tunc illum
qui homicidium fecit ille , qui eum in fide
fua habet per quatuor mallos præfentem fa-
ciat . Et fi eum nullus fuorum per compo
➡ Al. In durbie . § Al. Intus in caſa aſpiciat ,
manicus , de quo Plinium accipio lib. 22. cap.
4. Sed & apud Romanos quid non difimile
obfervabatur , de cefpite &c. Bignon.
( 1 ) Ultra fuas fcapulas . ) Quafi pro dereli-
to habeat . Vere enim relinquimus ea quibus
ocalos & anticam corporis partem retrahimus ,
& pofteriora tantum oftendimus . 3. Regum cap.
14. Projicere poft corpus fuum . Bignon.
( 2 ) Camifia . ) Eginhartus ad corpus cami
fam lineam & feminalibus lineis induebatur .
Additio Capitul. Ludovici I. cap. 22. Alioquin
boc omnino provideat ut camifas duas & tuni-
cas duas & cucultas duas & cappas duas unuf-
quifque monachorum habeat . Victor Uticenf. lib.
1. De palliis altaris , prob nefas , camifiasfibi
femoraliafaciebat . Beda in Martyrologio XVIII.
Kal. Januar. De ipfis palliis altaris camifias fibi
femoralia faciebat . Quæ fumpfit ex Victore
proculdubio . Hieronymus ep. ad Fabiolam de
vefte facerdotali Solent , inquit , militantes
babere lineas quas camifias vocant , fic aptas
membris fuis & aftrictas corporibus &c . Bignon.
( 3 ) Difcinctus . ) Hodie quoque bonis ceden-
tes zonam folvunt ; & zonam abjicere pro bo-
nis cedere vulgo apud nos ufurpatur . Porro
hic agitur de ceffione bonorum . Bignonius .
(4 ) Difcalciatus ) Vid. de calceis lib. Ruth.
Calceus in Scripturis nota dominationis . Pfalm .
Extendam calceamentum meum fuper Idumæam .
Ad calceamentum pertinet , nefcio an huc fa-
ciat , quod fcribit Gregor. Turonenf. in vita
B. Leobardi & B. Venantii , prifco Galliæ ri-
tu ufitatum effe ut annulus porrigeretur fpon-
fæ , unaque ofculum & calceamentum . De
calceis Plutarchus in Thefeo . Difcute . Bignon.
( 5 ) Diger eft .) Regius cod. 2. dederit . At
qui nil dedit cum bonis cedat , nifi legas dedif-
Jet aut illi fcripfiffent dederit pro dediet
cum certum fit fatis mala ne dicam peffima
latinitatis auctores effe . Legerem , indigens eft .
Vid. Bignonius .
(6 ) Per compofitionem . ) Alibi in eadem le-
ge , Per compofitionem fe educere . Infra LXVI.
num. 1. & 2. compofitionem quam infra patriam
facere debuit . Leg. Longobard. lib. 1. Tit. 2,
REFORMATA ,
de vita
fitionem ( 6 ) voluerit redimere ,
componat .
TITULUS LXII,'
De Alode ( 7 ) .
I, I quis homo mortuus fuerit , & filios
S ' non dimiferit , fi pater aut mater fu-
pertuerint , ipfi in hæreditatem fuccedant ,
II. Si pater aut mater non fuperfuerint ,
& fratres vel forores reliquerit , ipfi hæredi,
tatem obtineant .
III. Quod fi nec ifti fuerint , forores pa-
tris in hæreditatem ejus fuccedant .
IV. Si vero forores patris non extiterint ,
forores matris ejus hæreditatem fibi vendi-
cent .
V. Si autem nulli horum fuerint , quicuri
que proximiores fuerint de paterna genera,
tione , ipfi in hæreditatem fuccedant .
VI. DE TERRA VERO SALICA NULLA
PORTIO HÆREDITATIS MULIERI VENIAT :
SED AD VIRILEM ( 8 ) SEXUM TOTA TER
RÆ HÆREDITAS PERVENIAT :
T 1-
• Al. Cum palu .
1. 1o, de compofitionibus quæ ad palatium perti»
nent . Rignon
(7) De Alode.) Alode aviatica hereditas dicitur
in leg. Ribuar. Tit. 56. alias 58. p. 31. edit. Til,
in fin. Tit. Vide Decretionem Childeberti R.
num. 1. Aviaticum in conftitutione Conradi .
In leg. Longobard. lib. 3. Tit. 8. 1. 4. nepos
eft , non hereditas ; quamquam ibi male ac-
cepiffe videatur Lindenbrogius pag. 1360. de
alode . Vide notas ad Marculfum lib. 1. cap.
2. & 17. ubi plura . Leg. Bajuvar, Tit. 2. cap. 1 .
n. 4. in Lindenb. edit. 3. ) edit . Til. pag. 31.
leg. Bajuvar. Tit. 17. cap. 2. ( fic Lindenbr.
Til. 3. pag. 105. leg. Ribuar. Tit. 56. ( fic Lin-
denbr. ) Tilio 58, pag, 30. Vide item leg. An-
gliorum Tit. 6. pag. 483. ubi de exclufione fe-
minarum agitur . Et alia capita omnino cum
hujus tituli capitibus componenda Capitul. lib.
1. cap. 126. Ex beneficio fuam familiam nutrica-
re faciat , & de fua proprietate propriam fami-
liam nutriat . Mox : Si in beneficio aut in alo-
de annonam habeat c. lib. 3. cap. 20. & cap.
81. Quomodo eadem beneficia condria fint , aut
quis de beneficio fuo alodem comparavit velftru-
xit . Bignon.
(8 ) Sed ad virilem . ) Dum extiterit , leg,
Ribuar. Tit. 58. Idem apud Athenienfes fan-
citum : Kar de tus apjorus, x To's Ex Th' appé-
νων , εκν εκ τω αυτής ώσι , καὶ ἐὰν γίνει αποστρῶ
Demofthenes in Oratione is MaxpTaTor ་
Ubi illud quoque obfervare eft , feparationem
quodammodo paternorum bonorum fieri . Ideo
idem Demofthenes in Oratione apes Dowxaple
E MOTH oui omorogeitas , To Mpatalo TN wraprouar
The apperas ,
2 Hai Tús En The applomy . Tλus gap Tois
TKP Mn wonder wow , ivó
iyyUTATO apo's ardpur , OTED
μAS THE λperomias amodidan . Quod fcilicet per-
petuo obtinebat cum de legitimis hereditati-
bus agebatur , Lex vero Salica etiam in pa-
terna hereditate . Idque olim apud Armenios
obfervatum Juftinianus_fuftulit Novell. 21. Sic
Ribuarii leg. Ribuar. Tit. 58. Sic Saxones leg.
Saxon. Tit. 39. Sic Angli vetufti leg. Anglio-
rum Tit. 6. Sic olim Hebræi , unde refertur
Jobum caviffe teftamento ut filiæ cum fratri-
bus
 LEX SALICA REFORMATA .
TITULUS LXIII.
· ad fifcum perveniat , vel cui fifcus concef-
De eo qui fe de Parentilla ( 1)
tollere vult ( 2 ).
1. I quis de parentilla ( 3 ) tollere fe vo-
ST luerit , in mallo ante Tunginum aut
Centenarium ambulet , fum fuplici
& ibi quatuor
ftes alninos fuper caput fuum frangat , &
illas quatuor partes , in mallo jactare de
bet , & ibi dicere , ut & de juramento , trufte regali non fuerit ille homo .
& de hæreditate , & de tota illorum fe ra-
tione tollat .
II. Et fi poftea aliquis de parentibus fuis
aut moritur , aut occiditur , nihil ad eum
de ejus hæreditate , yel de compofitione per-
tineat .
III. Si autem ille occiditur aut mori-
tur , compofitio aut hæreditas ejus non ad
hæredes ejus , fed ad fifcum pertineat , aut
cui fifcus dare voluerit .
TITULUS . LXIV,
De Charoena ( 4 ) ·
I quis alteri de manu aliquid per yim
( 5 ) tulerit aut rapuerit , rem pro
capitali reftituat , & infuper icc. den. qui
faciunt fol, xxx. culpabilis jud.
II. Si quis homini aliquid , quod ei in
tertia manumiffum fuerat , per vim tu-
liffe convincatur ICC. denar. qui faciunt
folidos xxx. culpabilis judicetur ,
TITULUS LXV.
De compofitione Homicidij ( 6) .
I Sfen fu poffefforis decorticaverit ( 10) ,
1. S1 alicujus pater occifus fuerit , medie-
tatem compofitionis filii colligant ,
& aliam medietatem parentes , qui proxi-
miores fuerint , tam de paterna , quam de
materna generatione dividant .
II. Quod fide una parte vel paterna vel
153
materna nullus proximus fuerit , portio illa
ferit .
TITULUS LXVI,
De Homine in bofte occifo .
hominem ,in hofte occiderit
compofitione componat , ficut
in patria componere debuit , excepto fi ex
II. Nam fi ex trufte regali fuerit , eadem
compofitione quam infra patriam facere de-
buit , culpabilis judicetur , hoc fune denarii
LXIIM. B qui faciunt folidos IDCCC.
TITULUS LXVII,
De eo qui alterum Hereburgium
clamaverit .
1. I quis alterum hereburgium clamave-
S rit , hoc eft , ftrioportium , aut qui
neum portare dicitur , ubi ftriæ ( 7 ) con-
cinunt & convincere non potuerit , IID.
?
den. qui faciunt fol. LXII. S. culp. judicetur .
maverit , aut meretricem , & convincere non
potuerit , VIIMD. den, qui faciunt fol. CL-
XXXVII. γ culp. judicetur .
III. Si ftria hominem comederit , & con-
victa fuerit , VIIIM. den. qui faciunt fol,
cc. culpabilis judicetur .
TITULU s. LXVIII.
De Caballo excorticato ( 8 ) •
1. I quis caballum alienum ( 9 ) fine con
fenfu
& interrogatus , fuerit confeffus , caballum
ipfum in capite reftituat ,
II. Si vero negaverit ( 11 ) , & convictus
fuerit , DC. den. qui faciunt fol. xv. exce-
pto cap. & dil. culp. judicetur .
TI-

Al. In tertiam manum. 6 Forte LXXIIM. y Adde sum dimidio . Įća Baluzius .

bus portionem ferrent , Job. cap. ult. Vide
Marculfum lib. 2, cap. 12. Inftitut. Tit. de
legitima agnator. fucceff. 5. Ceterum ; Ut ple
runque hereditates ad mafculos confluerent . Vi-
dendus Philo de vita Mofis pag. 468. di sí
tu's manpouxías appen dido , & pag. 469. Bign.
( 1 ) De Parentilla , ) De modo ejurandæ co-
gnationis . Bignon.
(2) Tollere vult . ) Propter onera inimicitia-
rum , vindicandæ mortis , & juramenti . Ut
hereditas proximos , fic permulta onera fequun-
tur , Onera proximorum apud Athenienfes ,
que mercede quadam hereditatis rependeban-
tur , Vide Demofthenem in oratione aris M«-
κάρτατον .• Bignon.
(3 ) Parentilla . ) Jornand. de regnorum fuc-
ceffione pag. 11. parentela conjuncti . Vide fu
pra Tit. 46. n. 10. Bignon.
(4 ) De Charoena . ) Vet, cod, Thuan, charoe
na. Siç cod. Expilii . Bignon.
15 ) Per vim.) God . Expilii , Per virtutem .
Bignonius ,
( 6 ) De compofitione Homicidii . ) Tacitus de
Germanis : Luitur homicidium certo armentorum
But pecorum numere . Vid. leg. Scotorum inlib.
Regiam majeftatem . Huc refpicere videtur Sa-
lomon Proverb. 6, v. 35. Nec fufcipiet pro re-
demptione dona plurima . Sic apud Afros . Leo
African. part. 2. Bignon.
( 7 ) Stria , ) Hincmar, de divortio Hlotarii
& Tetberg. ad 15. interrogat. Quidam vefi-
bus carminatis induebantur vel cooperiebantur ;
alii autem cibo a fortiariis dementati , alii vero
tantum carminibus a frigis fafcinati , & quafi
enerves effecti reperti funt ; quidam autem a la-
miis five genichialibus feminis debilitati &c. Bi-
gnonius .
(8 ) Caballo excorticato . ) Ms. Expil. decota-
to. Apud nos viliffimi qui equorum mortici
nia decoriant , & fere inteftabiles . Bignon.
(9 ) Caballum alienum . ) An vivum , an mor-
tuum ? Puto mortuum , quia corium domini
eft . Bignon,
(10) Decorticaverit . ) Decorticare fupra Tit.
29. num. 10. efcorcher . In cod. Ms. Lefcurii
& Expilii , decotaverit , id eft , caudam abftu
lerit , & deturpaverit , Bignon,
(11 ) Si vero negaverit . Inficiatione lis cre
fcit , ut in lege Aquilia . Bignon,
 LEX SALICA REFORMA
154 : T A
TITULUS LXIX,
De eo qui bominem de bargo vel de
furca dimiferit .
I. I quis hominem de bargo yel de fur-
ça fine voluntate judicis dimiferit
S'
IDCCC. den. qui faciunt fol. XLV. culp, jud.
II . Si quis hominem fine confenfu judi-
cis de ramo ( 1 ) , ubi incrocatur , depone-
re præfumpferit , ICG. den . qui faciunt fol,
xxx. culp. jud.
III. Si quis caput hominis ( 2 ) , quod
inimicus fuus ( 3 ) in palo miferit ( 4 ) , fine
, aut illius , qui eum ibi
tollere præfum pferit , DC, den, qui
pofuit ,
faciunt fol. xv. culp. jud,
IV. Si quis vivum hominem de furça di-
M. den. qui faciunt fol. c. culp.
miferit ,
jud,
(1 ) De ramo . ) Mos Germanicus . Tacitus
annal. 1. p. 31. Truncis arborum antefixa ora .
Gregor. Turonenf, lib. 9. cap. 19. Bignon.
(2 ) Si quis caput bo inis . ) Vetuftiffima Gal
forum hæc obfervatio , auctore Pofidonio ;
quamque a Romanis vetitam , ut docet Stra
bo , Franci rurfum intulerunt . Strabo lib. 4.
Φάραν , καὶ τὸ ἔκφυλον , ὅ τοῖς προσβόροις ἔθνεσιν πα-
ρακολουθεί πλεῖς το από της μάχης απιόντας , της
κεφαλές θα πολεμίων εξάππιο εκ τω αυχένων 7W τ divort. Bignonius .
" στων , κομίσανται δε προσπαταλάειν τω θέση το
προβολήοις . Φησὶ γῆν Ποσειδώνιον αὐτὸς ἰδεῖν ταύξεω
πολλαχού και το μα πρώτου καθίζεις , με δὲ ταῦτα
DE que S. The wide . Apollonii Tyrii
hiftoria apud Photium : Decollabatur , & caput
ejus ad faftigia porte fufpendebatur . Venatio
num certe notas & ferarum captarum capita
nobilium valvis afligi hodieque mos eft , ex
illo veteri & immani , ut verifimile eft , de-
fcendens . Manilius lib. 4.
Habet hoc ftudium , poftes ornare Superbos
Pellibus , captas domibus præfigereprædas ,
Et pacare metu filvas, & vivere rapto , Bign.
(3 ) Inimicus Juus . ) Franc. Pithoeus de eo
qui in duello vicit , interpretatur . Sed pace ejus
dictum fit , non ita accipiendus hic locus , fed
de inimico & faidofo , ut tum loquebantur .
Licebat enim privatas inimicitias armis per-
fequi , & inimicos , qui aliquem ex agnatione
fua occiderant , aut male mulctare , aut impu-
1 ne occidere . Bignon.
(4) In palo miferit . ) Vide Gregor. Turo-
nenf. lib. 9. cap. 19. Bignon.
(5 ) De repudiis , feu de fponfalium diffo-
lutione , leg. Alaman. Tit. 53. Componat eam
quod defponfavit & dimifit , cum quadraginta
Jolidis . Et cum duodecim facramentalibus juret ,
cum quinque nominatis & feptem advocatis , ut
pro nullo vitio nec tentatam eam habuiffet , nec
vitium in illa inveniffet , fed amor de alia eum
adduxit ut illam dimififfet & aliam habuit uxo-
rem . Nec diffimile quod veteri jure Romano
obfervabatur . Servus Sulpitius lib. de dotibus
apud Gelliuni lib. 4. cap. 4. Qui uxorem du-
Eurus erat , ab eo unde ducenda erat fipulaba-
tur cam in matrimonium ductum iri . Qui da
turus erat , itidem fpondebat . Is contractus fi-
pulationum fponfionumque dicebatur fponfalia .
Tunc que promiffa erat , fponfa appellabatur ;
qui fpopo derat du&urum , fponfus . Sed fi poft
eas fipulationes uxor non dabatur , aut non du-
cebatur , qui fipulabatur ex fponfu agebat , ju❤
.
TITUL US LXX.
De eq qui filiam alienam quæfierit ,
Je retraxerit ( 5 ),
I. I quis filiam alienam ad conjugium
Squæfi
erit , præfentibus fuis & puellæ
quæfierit
parentibus , & poftea fe retraxerit , & eam
accipere noluerit , ID. denar, qui faciunt.
folid, 1x11 , S. culpabilis judicetur ,
TITULUS LXXI.
De terra condemnata ( 6 )
I quis terram alienam condemnave-
I,
STrit quis
( 7 ) , & ei fuerit adprobatum
IID, den, qui faciunt fol. LXII , S , culp, ju-
11D,
dicetur ,
( Explicit Lex Salica ex Editione, Linden-
brogii in Baluziana vero & Eccardi
na fequens additur Titulus . )
T I
dices cognofcebant . Judex quamobrem data acce
ptave non effet uxor quærebat . Si nibil jule
caufe videlatur , litem pecunia æftimabat , quan-
tique interfuerat eam uxorem accipi aut dari ,
eum qui fpoponderat aut qui ftipulatus erat con
demnabat . Quod obfervatum fcribit ad id tem-
pus quo civitas univerfo Latio lege Julia da-
ta eft . Eadem & Neratius de nuptiis . Vide
Ariftotelem politic. lib. 5. cap. 4. 1. 1. Cod.
de fponfal. I. 2. Cod. de repud. 1. 2. D. de
( 6 ) Exftat hic Titulus num. xcvIII. in Cod.
reg. 2. & c. 2. quem ab omnibus abeffe
fcribit Pithoeus . Huc facit Speculum Saxoni-
cum lib. 3. art. 1. Edificia prædiorum feu vil-
larum propter nullam aliam injuriam fuccedifeu
ad terram profterni debent nifi in ipfis fuerint
virgines aut mulieres violenter oppreffa , autpoff
factum introducta . Tunc enim demus ille per
jus condemnantur , fi non , utjuris eft , excufen-
tur. Poftquam condemnata jam fuerint ædificia
ejufmodi, fi reus poftmodum abfolvitur ab actio-
ne , deftructa jam ædificia non exfolventur , quia
ca a reatu non excufavit cum jure fuerant ex-
cufanda . Verum cum ejufmodi condemnatio
jure fiat , & Romanis quoque legibus in crimine
majeftatis non fit ignota , palam eft nón de
hac condemnatione legem Salicam hic agere ;-
fed illud quale fit , mihi incompertum effe in-
genue profiteor . Sufpicor tale quid hic defi-
gnari quod in Arabia folitum fieri & NO=
appellari fcribit Ulpianus 1. 9. de extra-
ordinar. criminibus . Fortaffe & ad terminos
effoffos , limites exaratos , arbores terminales
evulfas referri poteft , de qua re Edictum Theo-
derici R. cap. 104. Fortaffe & ad claufum a-
gri aditum , qua figura & condemnare portam
pro obftruere & occludere , vulgo dicimus . Sed
hoc divinare eft . Bignon.
( 7 ) Condemnaverit . ) Formul. vet. Linden-
brog. 38. Ut nullus ex vobis jam dictum Abba-
tem , vel ipfum monafterium , nec homines , nec
res fuas quas ad præfens habere videtur , vel
in antea Chrifto propitio a bonis hominibus ibidem
conlatum fuerit , nullus inquietare , nec conde
mnare, vel aliquid de rebus fuis minuere omni-
no præfumat . Sed ibi de judicibus loquitur .
Putarem condemnare effe damnum dare , en-
dommager la terre d'autruy . Sic inleg. Burgund.
Tit. 48. num. 3. Ceterum fi aut brachium cu-
• jufcunque , aut tibia fupradicto ordine fracta , &
evidenti fuerint debilitate damnata . Bignon.
 LEX SALICA REFORMATAY
155

TITULUS LXXII. qui faciunt folidos tres , culpabilis judicetur .

De invicu fricu ,
I. I quis pitto alterius excufferit , invi-
S'tu ftricto , centum viginti denariis ,
II. Si vero contra voluntatem domini
& negare voluerit , & ei fuerit adprobatum ,
capitale reftituat & infuper mille quadrin-
gentis denariis qui faciunt folidos triginta
quinque , culp. judicetur .

RECAPITULATIO LEGIS SALICÆ.

Ciendum eft , quod in quibufdam libellis Legis Salice inveniuntur capitula princi-
palia LXV, in quibufdam vero LXX, in quibufdam etiam paulo plus , aut paulo mi-
S nus . Continentur alia capitula in quibufdam codicibus XCVIIII. in quibufdam vero
plus minufve . Habent etiam fpecies , in quibufdam libellis xx. & vii . in quibuſdam ve-
ro minus vel paulo plus ,
Inquirendum eft compofitionis Legis Salice quot varietates , & quæ numerum permini-
mum , quæ vero permaximum habeant divifionis . Compofitiones funt cCCLVIII. varie-
tates XXXI ,

1. Incipit autem a feptem denariis , ut fi quis agnum furaverit .

II. Inde ad decem , ut fi quis alterius meffem damnaverit .
III. Inde ad folidum unum, ut fi quis porcellum , qui fine matre vivere poteft , foris
domum furaverit .
IV. Inde ad folidum unum & tremiffem , ut fi quis alterius fervum cædit .
V. Inde ad fol. 111. ut fi quis tres capras furaverit , hæc compofitio 111. folidorum in
XLIII . locis legis Salicæ habetur ,
VI. Inde ad fol. 111. & den. 1. ut fi quis viduam in conjugium voluerit fociare .
VII. Inde ad fol. v. Hi funt , qui in raptu fecundum legem componunt , Hæc com-
pofitio 11. locis habetur ,
VIII. Inde ad fol. VI . pro redemptione fervi , ut non caftretur . Hæc compofitio fex
fol. in quinque locis habetur .
IX. Inde ad fol. VII. S. ut fi quis fcrofam alterius fubbatit , ut porcellos non habeat .
X. Inde ad fol . VIII . ut fi quis alterum claufo pugno percutit . Hæc compofitio vIIII .
fol. in 11. locis habetur ,
XI. Inde ad fol. XII. S. ut fi quis fervum minifterialem in mortis periculum immife-
rit , & eum Deus liberavit .
XII. Inde ad fol. xv. ut fi quis fponfam alterius tulerit . Hæc compofitio xv. fol. in
xx. & II . locis habetur .
XIII . Inde ad fol. xvii. s. ut fi quis alterius verrem furaverit , Hæc compofitio xvII .
s. fol. in 111. locis habetur .
XIV. Inde ad fol. XXII . s. ut fi quis tributarium Romanum in pelagus impinxerit .
XV. Inde ad fol. xxv. ut fi quis fervum minifterialem occiderit . Hæc compofitio in
11. locis habetur ,
XVI. Inde ad fol. xxx. ut fi quis alterius ancillam furaverit Hæc compofitio xxx ,
fol. in XXVIII. locis habetur .
XVII, Inde ad fol. xxxv. ut fi quis fervum alterius furaverit , Hæc compofitio xxxv.
fol. in xxvIII . locis habetur .
XVIII. Inde ad fol. XLV. ut fi quis Waranionem furaverit . Hæc compofitio XLV. fol.
in xxxvI. locis habetur .
XIX . Inde ad fol. L. ut fi quis Romanum in pelagus impinxerit ,
XX. Inde ad fol. LXII , s. ut fi quis hominem percutere voluerit cum gladio , & eum
non tetigerit . Hæc compofitio LXII . S. folidorum in XL. locis habetur .
XXI. Inde ad fol. LXX. ut fi quis fervum aut ancillam minifterialem furaverit .
XXII , Inde ad fol. LXXV. ut fi quis fervum minifterialem in hofte occiderit .
XXIII. Inde ad fol. xc. ut fi quis Waranionem regis furaverit . Hæc compofitio xc.
fol. in III. locis habetur .
XXIV. Inde ad fol, c. ut fi quis Romanum occiderit . Hæc compofitio c. fol. in xxIIII .
locis habetur .
XXV. Inde ad fol. CLXXXVII, s, ut fi quis mulierem ftriam vel meretricem clama-
verit .
XXVI. Inde ad fol. cc. ut fi quis hominem ingenuum occiderit , Hæc compofitio cc ,
fol. in xvII. locis habetur ,

XXVII.
Ita Eccard, fed Lindenbr. libellis Saliçis . Ita Eccard. feu Lindenbr. Divifionis compofitionis fumma.
 156 LEX SALICA REFORMATA

XXVII. Inde ad fol. ccc, ut fi quis lidum alienum in hofte occiderit . Hæc compo
Gitio ccc. fol. in 11. locis habetur ,
XXIIX. Inde ad fol, DC. ut fi quis hominem ingenuum in hofte occiderit , Hæc com
pofitio DG. fol. in x111. locis habetur .
XXIX. Inde ad fol. DCC. ut fi quis mulierem parvulum habentem in utero occiderit ,
XXX. Inde ad fol, pcccc. ut fi quis Romanum vel lidum in trufte dominica *
ciderit .
XXXI. Inde ad fol. 1pccc, ut fi quis in trufte dominica hominem occiderit , & in
pureum jactaverit . Hæc compofitio IDCGC, fol. in 11. locis habetur ,

INCIPIUNT

SENTENTIÆ DE SEPTEM SEPTENIS ,

H 9 CES T

DE PARTICULAR BUS CAUSIS ,

1. Si I quis bafilicam incenderit , fol. cc. culp. jud,

II. Si quis Francus Francum occiderit , fol. cc. culo. jud.
III. Si quis villam alienam adfalierit , & ibidem oftia fregerit , & canes occiderit , &
homines plagaverit , vel aliquid exinde in carro duxerit , fol. cc. culp. judicetur .
IV. Si quis alicui herbas dederit bibere , unde moriatur , fol, ca. culp, jud.
V. Si quis uxorem alienam tulerit vivo marito , fol. cc. culp. jud.
VI. Si quis hominem mortuum effodierit , & expoliaverit , fol. cc. culp, jud.
VII, Si quis Francus Francum vendiderit , fol, CG, culp. judicetur ,

CAPITULARIA (1)

CAROLI MAGNI.

CAPITULA ADDITA AD LEGEM SALICAM .

Incipiunt Capitula ( 2 ) qua in Lege Salica Domnus Auguftus Karolus

anno ab incarnatione Domini noftri Jefu Chrifti DCCCIII.

Imperii vero fui anno tertio præponenda addere juſſit .

INCIPIUNT CAPITUL A ,

1. E bomicidiis Clericorum . 7. De bomine qui per chartam libertatem

·D
2. De immunitate , fi aliquod damnum ibi confecutus eft .
factum fuerit, 8. De libero bomine qui fe laco vuạdii tra-
3. De confugio ad Ecclefiam . didit .
4. De eo qui in judicio injufte aliquem con- 9. De debitis regalibus , qualiter folvi de-
tra alium altercantem adjuvare præfum beant .
pferit . 10. De eo qui caufam judicatam repetere
5. De eo qui de libertate fua interpellatus præfumit .
aliquem de propinquis fuis occiderit . 11. De eo qui in teftimonium affumitur
6. De bis qui ad caſam Dei res fuas tran qualis effe debeat ,
dere voluerint ,
I N
Liadeabr. In curte domini,

(1) Confulto omittuntur Decretiones Chil-
deberti & Chlotarii , q ibus & hic locus effet ;
quoniam fupra in calce Pacti veteris tradita
funt, Not Collea
( 2 ) Incipiunt Capitula &c. ) Vetus Codex
Guelferbytanus eandem fere infcriptionem præ-
fert . In tertio Codice Guelferbytano vero hæc
legas : Domn. Auguftus Carolus anno ab Incarnatio-
nis domni noftriJefu Chrifti DCCCIII. Imperio vero
anno III. proponendo addere juffit . Incipiunt Ca-
pin
 LEX SALICA
INCIPIUNT SUPRASCRIPTA CAPITULA ET EORUM TEXTUS.
De homicidiis Clericorum ,
I Ui Subdiaconum occiderit
trecentos folidos componat ;
qui Diaconum , quadringen-
tos ; qui Presbyterum , fex-
centos ; qui Epifcopum , non-
Q De confugio ad Ecclefiam .
gentos . Qui monachum
quadringentis folidis culpabilis judicetur .
De immunitate , fi aliquod damnum ibi
factum fuerit .
II. Si quis in immunitate damnum ali-
quod fecerit , fexcentos folidos componat .
Si autem homo furtum aut homicidium fe-
cerit , vel quodlibet crimen foris committens
infra immunitatem fugerit , mander Comes
vel Epifcopo , vel Abbati , vel Vicedo-
mino
vel quicunque locum Epifcopi aut
Abbatis tenuerit , ut reddat ei reum • Si
illum contradixerit , & eum reddere no-
luerit , in prima contradictione quindecim
folidis culpabilis judicetur . Si ad fecundam
inquifitionem eum reddere noluerit , trigin-
ta folidis culpabilis judicetur . Si nec ad ter-
tiam inquifitionem confentire voluerit •
quicquid reus damnum fecerit totum ille
nec
qui eum infra immunitatem retinet
reddere vult , folvere cogatur . Et ipfe Co-
mes veniens licentiam habeat ipfum homi-
nem infra immunitatem quærendi , ubicun-
que eum invenire potuerit • Si autem fta
tim in prima inquifitione r ( 1 ) Comiti re-
fponfum fuerit quod reus infra immunitatem
quidem fuiffet , fed fuga lapfus fit , ftatim
juret , qui locum Epifcopi vel Abbatis te-
nuerit quod ipfe eum ad juftitiam cujusli-
bet disfaciendam fugere non feciffet , & fit
ei in hoc fatisfa&
tum . Si autem intranti in
ipfam immunitatem Comiti collecta manu
quislibet refiftere tentaverit , Comes ad Re-
Tom. II.
Pithoeus & Eccard. addunt : Et ei adprobatum fuerit .
Eccard. li . Eccard. Ille .
Eccard, Cames bac ad Regem vel ad Frincipem .
Al. Mes. & Eccard. In atrio ipfius ,
Al. Publice . Bccard. Times ,
Vel abfcondiffe.
pitula que ad Lege Salica dicenda funt . In ve-
tuftiffimo Codice Ms. Bibliotheca Thuana iif
dem Capitulis præpofitum Baluzins invenit :
Hæc funt Capitula , que Domnus Karolus Ma-
gnus Imperator juffit fcribere in Confilio fuo &
juffit eas ponere inter alias Leges . ( Alias le-
gitur: Hæc funt Capitula , que Gloriofiffimus Ca-
rolus in lege Salica mittere præcepit . Ad . Coll . )
Mentio autem horum Capitulorum fit mox in
fequentibus Capitulis de caufis admonendis
§. 19. Eccard.
( 1 ) Inquifitione . ) Mss. Guelf. inqueftione .
Hinc Gallicum enquete . Eccard .
( 2 ) Vomeres ignitos . ) Probationis per fer-
rum candens fpecies erat , ignitos vomeres nu-
dis pedibus calcare . Servilis autem conditio-
nis hominibus præ ceteris adjudicatum fuiffe
ex Concilii Moguntini fub Rabano habiti can.
REFORMATA : 157
gem vel Principem deferat , ibique judice
tur ; ut ficut ille qui in immunitate damnum
, fecit , fexcentos folidos componere debuit •
ita qui Comiti collecta manu refiftere præ
fumpferit , fexcentis folidis culpabilis judi-
cetur ,
III. Si quis ad Ecclefiam confugium fe-
9 intra ipfius atria
cerit ' Ecclefia pacer
habeat nec fit ei neceffe Ecclefiam in-
gredi ; & nullus eum inde per vim abftra-
here præfumat ; fed liceat ei confiteri quod
fecit , & inde per manus bonorum homi-
num ad difcuffionem in publicum ^ produ-
catur .
De eo qui injudicio injufte aliquem contra
alium altercantem adjuvare
præfumpferit .
IV. Si quis hominem in judicio injufte
contra alium altercantem adjuvare per ma-
lum ingenium præfumpferit , atque inde co-
ram judicibus vel Comite increpatus fuerit
& negare non potuerit , quindecim folidis
culpabilis judicetur .
De eo qui de libertate fua interpellatus ali-
quem de propinquis fuis occiderit .
V. Si quis de libertate fua fuerit inter-
pellatus , & timens ne in fervitium cadat ,
aliquem de propinquis fuis , per quem fe
in fervitium cafurum timens occiderit , id
eft , patrem aut matrem , amitam , patrue
lem , avunculum , vel quamlibet hujufmo-
di propinquitatis perfonam , ipfe qui hoc
perpetraverit moriatur , agnatio ejus & con-
fanguinitas in fervitutem cadat . Et fi ne-
gaverit fe illum occidiffe , ad novem vo-
meres ignitos ( 2 ) judicio Dei examinan-
dus accedat .
O De
Eccard. femper habet : Si quis .
Al. Mss. Noluerit . Al. Ms. Inqueſtions ,
• Al. Ms. DC. folid. culpabilis judicetur.
x Eccard. Ne fit ei neceffitas . A Al. Mas. in publica .
Eccard. Patrem , matrem , patruelem. Addunt al. Mas,
24. patet , ubi dicitur : Qui Presbyterum occi-
dit , fi liber eft , cum duodecim juret : fi autem
fervus , per 12. vomeres ferventes fe expurget .
Leges veteres paffim hujus probationis memi
nere . Vid. Lindenbrog. & Cangii Gloffaria
Apud Reginonem fub anno 887. & in Anna-
libus Metenfibus legitur , Richardem Augu-
ftam virginitatis integritatem autfingulari cer
tamine aut ignitorum vomerum examine appro¬
bare voluiffe . Et Cunegundis Augufta , ut
eandem publice probaret , vomeres candentes
nudo veftigio calcavit , ut verba Vitæ ipfius a
Gretfero editæ cap. 2. habent . Servi autem
& mulieres veritatem per probationem ignis
afferere cogebantur , quia legitimam teftand?
facultatem non habebat conditio eorum . Eç-
cardus .
 158 LEX SALICA REFORMATA .
De bis qui ad cafam Dei res fuas
tradere voluerint ,
VI. Qui res fuas pro anima fua ad ca-
ſam Dei tradere voluerit , domi traditionem
faciat coram teftibus legitimis . Et quæ ha-
&tenus in hofte factæ funt traditiones de
quibus nulla eft quæftio , ftabiles perma-
neant . Si vero aliquis alii res fuas tradi-
derit , & in hoftem profectus fuerit , & il-
le cui res tradit funt , interi mortuu
æ m s
fuerit , qui res tradidi cum reverfu fue-
t s
rit , adhibit teftibu coram quibus tradi-
is s
tio facta eft , res fuas recipia . Si autem &
t
ipfe mortuu fuerit , herede ejus legitim
s s i
res tradita recipia .
s nt
De bomine qui per chartam libertatem
confecutus eft .
·
VII . Si quis per chartam ingenuitatis a
domino, fuo legitime libertatem eft confe-
cutus , liber permaneat . Si vero aliquis eum
injufte infervire ( 1 ) tentaverit , & ille char-
tam ingenuitatis fuæ oftenderit & adver-
farium injufte fe infervire velle compro-
baverit , ille qui hoc tentavit multam quæ
in charta defcripta eft folvere cogatur . Si
vero charta non paruerit , fed jam ab il-
lo qui eum infervire voluerit disfacta eft
widrigildum ( 2 ) ejus componat , duas
partes illi quem infervire voluerit , tertiam
Regi ; & ille iterum per præceptum Regis
libertatem fuam conquirat .
De libero bomine qui fe loco wadii
tradidit .
VIII. Liber qui fe loco wadii ( 3 ) in
Deeft in Eccard. 8 Eccard. Etiam ,
Al. Mss. Regis ; Lindenbr. allique, regi.
Al. Ms. Incidere vel impingere . Al. Incidere , id eft , impingere .
( 1 ) Infervire , ) H. e. in fervitutem redige
re , Eccardus .
(2 ) Widrigildum . ) Baluzius & Mss. ex meis
unum , Widrigildum alterum vero Weregel
dum retinet . Eccard.
(3 ) Wadii . ) Wadius hic fideiufforem , va
dem , fponforem denotat , & wadium pignus ,
vadimonium , fidejuffionem . Vox barbara ex
vadis nomine formata Salmafio in libro de
Modo ufurarum p. 586. feq. videtur . Nos in-
de wetten & Galli gager pro pignus dare , pi-
gnore certare , habemus : Et wette itidem no-
bis eft pignus . Walter von der Vogelweide
Poeta Ms. Cant. XXV.
E ich im lange fchuldig were , ich wolt es
zeinem Juden bergen ,
Er fwiget unz an einen Tag
So wil er danne ein wette ban , ſo jenr ni
cht vergelden mag.
Anglo-Saxonibs wed item denotat pignus .
Vid. Junii Obfervat, ad Willeramum p. 113 .
Gloffa Juniana : uuetti , pignus . Lex Salica
ed. Lindenbr. Tit.. LII . De eo qui fidemfactam
reddere noluerit ; ubi Gloffa addit : id eft , qui
wadium alteri dat , & poftea perfolverefpreve-
rit . Charta Goldafti Alamannica n. 90. Poft
boc teftimonium dedit Odalhartus wadium , Fol-
crobo miffo , ut effet paratus in præfentia Domi-
alterius poteftatem commiferit , ibique con-
ftitutus damnum aliquod cuilibet fecerit
qui eum in locum wadii fufcepit , aut da-
mnum folvat , aut hominem in mallo pro-
ductum dimittat , perdens fimul debitum
propter quod eum in wadio fufcepit . Et
qui damnum fecit dimiffus juxta qualita-
tem rei cogatur emendare , Si vero libe-
ram feminam habuerit , ufque dum in pi-
gnus extiterit > & filios habuerint liberi
?
permaneant .
De debitis regalibus , qualiter folvi
debeant .
IX. Omnia debita quæ ad partem Regis
folvere debent folidis duodecim denario-
rum folvant , excepto freda quæ in lege Sa-
lica confcripta funt . Illa eifdem folidis qui-
bus ceteræ compofitiones folvi debent com
ponantur ,
De eo qui caufam judicatam repetere
præfumit .
X. Si quis caufam judicatam repetere præ-
fumpferit in mallo , ibique teftibus convi-
tus fuerit , aut quindecim folidos compo-
nat , aut quindecim ictus ab Scabineis qui
caufam prius judicaverunt accipiat .
De eo qui in teftimonium affumitur qualis
effe debeat .
XI. Optimus quifque in pago vel civita-
te in teftimonium adfumatur 2 , & cui is
contra quem teftimoniare debet nullum
crimen poffit indicere (4) .
ALIA
γ Eccard. Weregeldum . Eccard. perduAum .
Al. Mss. Optimi`. adfumantur, ? Al. Mss. Teftificare .
ni Imp. in placito generali juftitiam faciendi
Centum alia auctorum & Legum veterum lo
ca vide in Gloffographis , Lindenbrogio , Spel-
manno , Watfio , Cangio & Menagio , quibus
adde Bignonium ad Form. Sirmondicas ed. Ba-
luzianæ pag. 979. & Sirmondum in Notis ad
Capitular. ejufdem editionis p. 786. A wadio
formatum eft verbum invadiare , hoc eft , in
wadium vel in pignus dare . Miracula S. Lud-
geri cap. 39. Helmwardus majoris ecclefiæ Ca-
nonicus aream illam , difcretioni fuæ ab Epifcopo
Burchardo commiffam invadiavit , nec abfolvit .
Ubi autem pignus liberabatur , folvebatur aut
relaxabatur , hoc revadiare vel rewadiare di-
cebatur . Gloffa Lindenbrogiana : Rewadiare
id eft , relaxare . Capitularia Regum Franç.
multa fuppeditant exempla . Eccard.
4 ) Poffit indicere . ) In Codice Thuano poft
hæc Baluzius invenit ; Hæc funt Capitula que
Domnus Karolus Magnus Imperator juffit fcribe-
re in Confilio fuo , juffit eos ponere inter alias
Leges . In Sangallenfi yero Codice idem in fi-
ne vidit : Ita XI. Capitula ad omnibus Legibus
mittenda funt . In Sirmondi vero fchedis hanc
ex veteri Codice defcriptam epigraphen legit :
Anno tertio Clementiffimi Domini noftri Karoli
Augufti , fub ipfo anno , bec facta Capitulafunt ,
& confignata Stephano Comiti , ut bac manifefla
fa-
 LEX SALICA
ALIA CAPITULA
De caufis admonendis
INCIPIUNT
I. D E Ecclefiis emendandis ,
2. De ordinatione Presbyterorum . Et de ex-
communicatione .
3: De Scabineis Advocatis , Notariis a
Miffis dominicis eligendis .
4. De illis qui legem fervare contemnunt .
5. De beribannatoris conjecto ,
6. De fugitivis ac peregrinis .
7. Ut bauga & bruniæ non dentur negotia-
toribus .
8. De menfuris , ut æquales fint .
9. De veftitura Pippini Regis .
10. De colonis & fifcalinis .
II. De bomine in judicium non mittendo
fine caufa .
12. De converfione liberi bominis .
13. De his quæ wadiari debent .
14. De bis qui ad placitum Imperatoris non
fuerunt,
15. De caufa ebrii hominis , & de ejus
INCIPIUNT SUPRASCRIPTA CAPITULA ET EORUM TEXTUS .
De Ecclefiis emendandis ,
E Ecclefiis emendandis & ubi
in uno loco plures fuerint quam
"D neceffe fit , ut deftruantur quæ
ut deftruantur quæ
neceffaria non funt , & aliæ conftruantur .
De ordinatione Presbyterorum , Et de
excommunicatione .
II. Ut Presbyteri non ordinentur priuf
quam examinentur • Et ut excommunica-
tiones paffim & fine caufa non fiant « .
Tom. II.
a Al. Excommunicatio fiat. Al. Ms. Confenferint . Al. Ms. Non confenferunt .
faceret in civitate Parifius mallo publico , & il-
la legere faceret coram Scabineis , quod ita &
fecit . Et omnes in uno confenferunt , quod ipfi
voluiffent omni tempore obfervare ufque inpofte
rum . Etiam omnes Epifcopi , Abbates , Comites ,
manu propria fubterfignaverunt . Stephanus ille
Comes Parifinus erat . Vide Baluzii notam ad
hunc locum . Eccard.
( 1 ) Capitula de caufis admonendis . ) Hæc in
uno Ms. noftro una ſerie & numero conne-
tuntur cum prioribus Additionibus ad Legem
Salicam , unde ejufdem Appendicem effe Bi-
gnonius non male conjecit . Interim fpecia-
tim eorum Sigebertus meminit ad annum 803 .
& quidem his verbis : Karolus per omne impe-
rium juftitias facit & Legis capitula XXIX. in-
fituit . Eccard.
(2 ) Scabinios . ) Scabini funt Comitum affef-
fores , in Lege Salica Rachinburgii dicti . Ele
REFORMATA . 159
MINORA
( 1 ) .
CAPITULA.
teftimonio . Et de placito Comitis .
16. De non cogendo bibere .
17, De Miffis dominicis vel ceteris bomi-
nibus difcurrentibus .
18. De canibus qui in dextro armo tonfi
funt.
19. De capitulis quæ in lege noviter addi-
ta funt .
20. De illis qui ad placitum banniri debent .
21. De falfis teftibus .
22. De non jurando per vitam Regis .
23. De Saxonibus qui uxores non habent ,
24. De fignatis qui mentiendo vadunt .
25. Ut Miffi adducant breves de opere .
26. De mora Mifforum dominicorum in lo
cis fuæ legationis .
27. De prudentia & conftantia Miſorum .
28. De falfis monetariis .
29. De generali placito ad Magontiam five
Cabillonem .
De Scabineis , Advocatis , Notariis a Miffis
dominicis eligendis .
III. Ut Miffi noſtri Scabinios ( 2 ) , Ad-
vocatos ( 3 ) , Notarios ( 4 ) per fingula lo-
ca eligant , & eorum nomina , quando re-
verfi fuerint , fecum fcripta deferant .
De illis qui legem fervare contemnun? .
IV. De illis qui legem fervare contem-
pferint , ut per fidejuffores ad præfentiam
Regis deducantur .
De beribannatoris conjecto .
V. Ut illi qui heribannum ( 5 ) folvere
O 2 de-
gans de iis Brummeri Differtatio exftat . Nos
plura_de_iifdem protulimus in Notis ad Ca-
techefin Theotifcam pag. 128. fq. quæ ibi vi-
de . Gloffa Lipfianæ : Scepeno , judex . Eccard.
(3 ) Advocatos . ) Advocati vocem pro tu-
tore & defenfore præcipue Ecclefiarum & Mo-
nafteriorum ufurpari notum eft . Cangius dif-
fufe de eorum officio & dignitate egit in Glof-
fario ; elegantem quoque de iifdem Differta-
tionem olim edidit Chrift. Francifcus Paulli-
nius . Hic de caufarum civilium patrono & de
fenfore adhibetur , qui in Lege Salica Sagiba-
ro dictus eft . Eccard.
(4 ) Notarios . ) H. e. Scribas Inftrumento-
rum publicorum . Eccard.
( 5) Heribannum . ) Ed. Bignonii : haribanum .
Heribannus , mandatum , quo ii , quibus hoc in-
cumbit , coguntur in bellum proficifci & exer-
citui Regis fui fe jungere . Heer enim eft exer
citus ,
 160 LEX SALICA
debent , conjectum faciant ( 1 ) ad heriban-
matorem ( 2 ) .
De fugitivis ac peregrinis .
VI. De fugitivis ac peregrinis , ut diftrin-
citus , & bann , juffio , mandatum . Hinc eft Gal-
licum arriereban , de quo multa eruditione re-
fertus Domini de la Roque libellus , qui Pa-
rifiis 1676. impreffus eft , præ cæteris legi me-
retur . Hic autem fumitur pro muleta neglecti
beribanni , five ea , quam folvere cogebatur ,
qui juffionem eundi ad exercitum neglexerat ,
& in eo non comparuerat . Gloffographi co-
piam exemplorum fuggerent . Gregorius Tu-
ronenfis lib. V. c. 27. Poft hæc Chilpericus Rex
de pauperibus & junioribus ecclefiæ vel bafilice
bannos juffit exigi ; pro eo quod in exercitu non
ambulaffent . Non enim erat confuetudo , ut bi ul-
lam exfolverent publicam functionem . Monafte
ria etiam quædam exempta erant ab heriban-
no ; alia in militiam ire , aut heribannum fol-
vere debebant . Apud Baluzium Capitular. T.
I. p . 589. fq. exhibetur Notitia de Monafteriis ,
que Regi militiam , dona , velfolas orationes de-
bent , fcripta fub Ludovico Pio anno 817. &
quidem in Conventu Aquifgranenfi Grego-
rius Turonenfis lib. VII . cap. 42. Poft bec edi-
Bum a Judicibus datum eft , ut qui in bas ex-
peditione tardi fuerant , damnarentur . Bituri-
gum quoque Comes mifit pueros fuos , ut in do-
mo B. Martini , que in hoc terminofita eft , hu-
jufmodi homines fpoliare deberent . Sed Agens
domus illius refiflere fortiter capit , dicens : S.
Martini homines ii funt : Nibil eis quicquam in-
feratis injuriæ , quia non habuerunt confuetudi-
nem in talibus caufis abire . At illi dixerunt :
Nihil nobis & Martino tuo , quemfemper in cau-
fis inaniter profers : fed & tu , & ipfi pretia
diffolvetis , pro eo quod Regis imperium neglexi-
ftis &c. Vides , hic heribannum edictum & im-
perium ad expeditionem fufcipiendam , & de-
inde neglecti hujus edicti vel imperii pretium
vocari . In Capitulari II. anni 810. ordinatum
quoque aliquid fuitde heribanno exigendo . Quot
folidis folvendus fuerit heribannus , docet nos
Capitular, lib. III . cap. 67. Quicunque liber ho-
mo in hoftem bannitus fuerit , venire contem
pferit , plenum beribannum , id eft , folidos 60.
perfolvat . Eccard.
( 1 ) Conjectum faciant . ) Conjectus eft imita-
tio vocis Græcæ vμBox . Conjectus autem vel
fymbola hic vocatur id , quod præter heriban-
num , iis , qui eum exigebant , ad victum &
fuftentationem , aliaque itineris neceffaria ,
dum hoc agerent , dandum & congerenduin
erat . Inde Gloffæ apud Lindenbrogium : Con-
jectum , victus . Gregorius Turonenfis lib. VI.
cap. 45. Nibil de fifco fuo rex dari præcepit ,
nifi omnia de pauperum conjecturis . Hac Aimo
nius lib. III. c. 36. explicatius reddit : Ut de
fubftantiis pauperum neceffaria eis in itinerefub-
miniftrentur . Capitula Caroli Calvi Tit. V. cap.
4 de his quæ Presbyteri adventantibus Epi-
fcopis pendere debent pro victu : Presbyteriale
conjectum faciant , ut Epifcopi folatium habeant ,
ipfi non graventur . Capitulare Caroli M.
quintum anni DCCCIII. Ut liberi homines nul-
Tum obfequium Comitibus faciant , nec Vicariis ,
neque in prato , neque in meje , neque in ara-
tura aut vinea , & conjectum ullum vel refi-
duum eis refolvant ; excepto fervitio quod ad
Regem pertinet , & ad beribannatores , vel his
qui legationem ducunt . Deinde etiam in gene-
re conjectus dictum eft , quicquid viritim col-
ligitur & exigitur , ac in commune confertur .
REFORMATA .
gantur ( 3 ) , ut fcire poffimus qui fint aut
unde venerint .
Ut bauga & bruniæ non dentur
negotiatoribus .
VII. Ut bauga ( 4 ) & brunias
( 1)
Capit. Caroli Calvi Tit. LII. fecundum quod
habuerint de facultatibus conjectus exigatur ; de
exactione Normannis conftituta . Frodoardus :
de conjecto Normannis dando . Nos exactionem
hujufmodi fchoff, Sax. fcot, vocamus , a fchieffen ,
jacere , conjicere . Anglo-Saxones eodem fen-
fu gefceot &fceat habuerunt . Teutonifta : Schot
is gelt , dat men den raide geeft , exactio , xe-
nia . Breviloquus Saxonicus Ms. Exactio dici-
tur , quando aliquis accepit a fuis fubditis mi-
nus jufte , quod dicitur Teut. fcot . Tributum
jam in antiquiffima Harmonia Evangeliorum
Cottoniana fcatt dicitur : Huo fcal allero manno
gibunilik fuitbo uuillendi is uuerold herrenfcul-
di endi Jcattos , thia imi gefcerita fint , gerno
geldan ; hoc eft : Ut unufquifque bomo domino
Juo terreftri debita tributa que illi impofita
funt , libenter & ftudiofe folveret . Quia autem
conjectus five tributum in nummis confifte
bat , inde & nummus & denarius etiam fcatt
& fcot appellati funt . Harmonia eadem : Quat,
that his unari gifentid tharod , that bie thar gi-
manodimannon gibuilican thero bobid fcatto ; Di-
xit fe eo miffum fuiffe , ut a fingulis peteret
pro capite nummum . Eadem Harmonia ali-
bi : Gibint im gumfcipi filober fcatto thrittig ;
Promiferunt illi ifti homines triginta nummos
argenteos . Et paullo poft : Nam im thuo that
is filuber an band thriti fcatto ; Tum in manus
fuas accepit argentum fuum triginta nummos
Denarius S. Petri inde apud Anglos Romes/cot
dictus eft . Ranulfus Ceftrenfis lib. V. cap. 24.
Rex Ina commendato regno fuo Weft - Saxonie
Ethelardo cognato fuo , Romam profectus eft . Qui
primus omnium Regum denarium ex fingulis do-
mibus regni fui B. Petro fertur conceffiffe , quod
diu ab Anglis Romesfcot , Latine vero denarius
Petri vocabatur . Eccard.
(2 ) Heribannatorem . ) Heribannator hic eft
is , cui heribanni exigendi munus a Rege in-
junctum eft , five , ut Capitularis paullo ante
citati verba habent , qui legationem ducit . Ec-
cardus .
(3 ) Diftringantur . ) Hoc eft , ut detinean-
tur , vel, barbare , arreftentur . Neque enim
alium fenfum locus admittit . Stringere in Le-
ge Salica eft ligare , vinculis impedire , & in-
de frick & franck , funis ligamen . Eccard.
( 4 ) Bauga . ) Nota au hic , Gallico more ,
ut o pronunciandum . Boga igitur de arcu vi-
detur exponi debere , & appofite bruniæ jun-
gi . Sed obftat locus Capitulariorum lib. VI.
cap. 223. ubi pro illo : ut bauga & brunia non
dentur negotiatoribus ( quod etiam Capitular.
lib. IV. Append . II. §. 5. exftat ) expreffe le-
gitur : Ut armilla & brunice non dentur nego-
tiatoribus . Papias : Bauca , armilla . Gloffa La-
tino- Anglo-Saxonica : Armilla , beah. Glofle
Latino- Theotifce Florentina : Dextralia , lata
armilla : bougin . Quia autem bruniis junguntur
bauga vel bange , puto eas viris bellicis mu-
nimentum quafi brachii contra ictus præftitif-
fe . Dextralia dicuntur , quia in dextro bra-
chio geftabantur . Siniftrum brachium clypeo
tegebatur . Specialis autem hæc vocis loge fi-
gnificatio eft: generaliter omne id , quod in
circulum flexum & incurvatum eft , notat :
Inde & boge nobis arcus , & olim vinculum .
Ugutio : Boja , torques vel compes damnatorum .
Gloffa Gallico-Latina : Boje , boja , compes .
Plau
 LEX SALICA
( 1 ) non dentur negotiatoribus .
De menfuris , ut æquales fint .
VIII. De menfuris , ut fecundum juffio-
« X. Ut nec colonus ( 5 ) nec fifcalinus pof
nem noftram æquales fiant .
De veftitura Pippini Regis .
IX. Ut non mittantur teftimonia ( 2 ) fur
Tom. II.
a Al. Mss . Imperatoris. Lindenbr. Poſſit aliubi foras mixtos traditiones facere .
Plautus Afinar. A& t. III. fcen. 2. Nervos , ca-
tenas, carceres, numellas , pedicas , bojas . N.
von Gravenberg in Wigolais :
Nam der fchilt ist im zu glantz
Unverbowen und gantz ,
Da ist ein boye geflagen an.
Der wilde Alexander , aliud Poema Germa-
nicum vetus :
Do die Kriechen gewunen Troje
Swer da trug der minne boje
Des groje
Was nicht denne ach undwe .
Winsbeke §. 52. Die wile uf diy ir beje lit.
Ubi Goldaftus annotat Helvetiis adhuc fuo
ævo vinculum ligneum dictum fuiffe beje . Ita-
li Carnificem boja vocant , quia delinquenti-
bus vincula injicit . Vide Menagii Origines
Italicas , ubi de hac voce plura . Eccard.
(I) Brunias . ) Brunia , thorax militaris .
Gloffarium Florentinum : Thorax militare muni-
mentum , lorica, brunia . Capitularia Caroli Cal-
vi Tit. XXXVI. cap. 25. Quia ... ( Norman-
ais ) a noftris bruniæ & arma atque caballi aut
pro redemptione dantur , aut pro pretii cupidi-
tate venundantur&c. Lex Ripuar. Tit. XXXVI.
§. 11. Spatam abfque fcogilo pro tribus folidis
tribuat , bruniam bonam pro duodecimfolidis tri-
buat , chelmum cum directo pro fex folidis tri-
buat &c. Plurima alia loca Lindenbrogius ,
Spelmannus & Cangius congefferunt , apud eos
yidenda . Otfridus lib. V. cap. 1.
If uns thas girufti ,
Brunia ala fefti ,
Job ift uns helm ouhubar thaz ,
Job wafan ala waffaz .
Nos folum monemus vocem effe Gallica ori-
ginis & proprie tegumentam pectorale five tho-
racem denotare . Cambro - Britannis enim 2
Gallorum veterum foboli , bron adhuc pectus
& mammam fignificat . Vid. Daviefii & inde
excerptum Boxhornii Lexicon Cambro-Brit.
Eccard.
(2 ). Ut non mittantur teftimonia . ) H. e. ut
teftes neque affeverent aliquid neque jurent
fupra veftituram Pipini , tanquam fcilicet rem
dubiam ; quia ea aut efficta plane effe potuit
a fraudulentis hominibus , aut conceffa a Prin-
cipe in errore verfante . Ita etiam Ludovicus
Pius codem modo de patris fui Caroli vefti-
tura ftatuit Capitular. II, anni DCCCXIX. §.
6. Veftitura Domni genitoris noftri eo modo
volumus , ut teneatur , ubicunque effe dicitur >
ut ... diligentiffima inquifitione perquiratur ·
Et fi invenitur effe jufta atque legitima , tunc
veftitura dicatur . Nam aliter ne veftitura no-
minari debet , five fit in ecclefiafticis five in pa
latinis rebus , Capitulare IV. anni DCCCXIX.
§. 6. De mancipiis in villas dominicas confugi-
entibus ftatuit inter alia : Si vero tempore Do-
mini Karoli genitoris noftri in villam illam con
fugerint , & dominus ea quærit , actor ejuſdem
ville aut ea legitime contendat , aut quærenti
domino reddat . Et actor propter veftituram Do-
mui Karoli genitoris noftri contradicere non au-
deat Appendix III. ad lib. IV , Capitular, $.
REFORMATA . 161
per veftitura ( 3 ) Domni Pippini Regis ( 4 ).
De colonis fifcalinis .
fint alicubi traditiones facere .
3 De
2. De manjo quem Gebirfredus Epifcopus a Li-
utrico Comite requirit , ut fi miffi noftri invene-
rint eum juftitiam habere , non permittant Liu-
tricum per veftituram Domini Karoli juftitiam
ejus impedire . Eccard.
(3 ) Veftitura . ) Hæc vox a Germanicofeft ,
firmus , ftabilis , derivata denotat proprie tra
ditionis confirmationem & fecuritatem , quem
fenfum etiam vox inveftitura habet . Frodo-
ardus lib. I. Hift. Remenfis cap. 20. Eique in
præfentia fidelium fuorum , legali de more, ve-
fituram ex ea ( villa ) & chartam fecit . Tra-
dit. Fuldenfes lib. I. Trad. 157. Reginwald &
Otwin fecerunt veftituram in præfentia Helfes
& ego Wigger accepi . Inferius : Horum omnium
veftituram conftipulatione fubnixa perfecit . Plu
ra videri poterunt in Gloffographis & Com-
mentatoribus ad Formulas Marculfi & Capi-
tularia . Quoniam autem ante legitimam ali-
cujus rei veftituram , nemo de ftabili ejus pof-
feffione certus effe potuit ; inde & veftitura
vox aliquando pro poffeffione ipfa ufurpata eft .
Unde Gloffa interlinearis duorum Codicum
Regiorum apud Baluzium veftitura Domni
Karoli , id eft , poffeffio ; quamvis hic fenfus eo
loco non quadret. Eccard.
(4 ) Domni Pippini Regis . ) Patris nempe Ca-
roli Magni . Eccard.
( 5) Ut nec colonus &c. ) Codex Guelferby-
tanus , cum reliqua prætermififfet , cum haj
periodo hæc Capitula incipit , eamque fic proc
fert: Ut nec colonus , nec fifcalinus poffit alicub-
foras mitio traditionis facere . Codex Corbioneni
fis apud Baluzium Ut nec colonus nec fifcal-
nus foras micio poffint aliubi tradicionis facerei-
Codex Bigotianus ibidem : Ut nec col. nec ff .
poffint aliubi foras mitti vei traditiones facerec.
Lindenbrogius : poffit aliubi foras mixtos trad .
tiones facere . Lex Longobard . Lib . II. Tii-
XXXII. §. 6. poffit aliubi foras mixtos traditiot.
nem facere . Ubi nota Guelferbytani Codicis le-
&tionem ceteris meliorem & genuinam effe -
Forafmitio enim vocabulum eft ex Germanica.
particula for , pro , & verbo fmiten , Schmeif-
Jen , jacere , compofitum ; quod projectionem
proprie denotat . Kero : pro ipfis , fora diem
Rabani Mauri Gloffarium Ms. propofitum , fo-
raca fezzida . Verbum miten Saxones , & Bel-
gæ adhuc habemus ; olin illud & miten pro-
nunciatum fuiffe , fupra oftendimus . Ut au-
tem intelligatur , quid fibi hic velit forafmitio
five projectio traditionis , notandum eft , yete-
res aliquid tradituros , ut oftenderent , fe il-
lud vere & realiter tradere & fe poffeffione
ejus exuere , fymbolum aliquod coram teftibus
in medium projeciffe five objeciffe , e. gr. bacu-
lum , ramum , aut aliud quiddam . Si hoc obfer-
vatum effet , traditio legitimo modo facta & ali-
cujus rei in alium dominum translatio rite pe-
racta credebatur . Proje& tio illa itaque hicforafmi-
tio , alibi vero fynonymo vocabulo werpitio , vel
gurpitio vocatur , a verbo werfen , werpen , face-
re , projicere ; ex quo barbari werpire , guerpire ,
gurpire , fecerunt ; eoque ufi funt pro projicere,
folvere a fe , & abalienare , vel folenniter di-
mir
 162 LEX SALICA
De bomine in judicium non mittendo
fine caufa .
XI. Ut nullus præfumar hominem in ju-
dicium ( 1 ) mittere nifi judicatum fiat
De "converfione liberi hominis .
12. ! •
XII. Ut liber homo qui in monafterio
regulari ( 2 ) comam depofuerit , & res fuas
ibidem delegaverit , promiffionem factam
fecundum regulam firmiter teneat .
IT ? debent
De bis que wadiari
XIII. Ut omnia quæ wadiari debent ,
juxta quod in lege continetur , pleniter fe-
cundum legem ipfam inwadiata fiant . Et
in poftmodum vel Domnus Rex , 'vel ille
cujus caufa eft , juxta quod ei placuerit mi-
fericordiam faciat .
De bis qui ad placitum Imperatoris
4 rere debet , exceptis Scabiniis feptem , qui
non fuerunt .
Abbatibus , Comi-
XIV. De Epifcopis , Abbatibus
tibus , qui ad placitum noftrum non fue-
1.
runt .
De caufa ebrii bominis , & de ejus tefti-
monio . Et" de placito Comitis .
XV. Ut nullus ebrius fuam caufam pof-
fit conquirere in mallo , nec teftimonium
dicere . Neque Comes placitum habeat nifi
jejunus .
De non cogendo
2. bibere .
XVI. Ut nemini liceat alium cogere ad
bibendum ( 3 ).
De Miffis dominicis , vel ceteris hominibus
difcurrentibus .
XVII. ( 4 ) De Miffis noftris difcurrenti-
bus vel ceteris hominibus in utilitatem no-
Al. Mss. addunt : fine caufa . Al. Mss . Fueris .
mittere . Exempla funt apud Gloffographos , ad
quos Lectorem remittimus . Coloni autem &
Fifcalini nullum traditionis actum peragere po
terant , quia nihil proprii poffidebant , fed o-
mnia a dominis fuis habebant . Vidimus fu-
pra , citationem ad judicium legalem etiam
1:
ramo abjecto , & in finum adverfarii adjecto ,
peractam ; inde factum , ut & legalis citatio
mitio yocaretur veteribus . Ita enim hæc vox
apud Marculfum exponenda eft , quod Bigno-
nius non vidit . Eft apud Marculfum lib. I.
Forin . 23. Charta de caufa fufpenfa , in qua in-
ter cètera dicitur : jubemus , ut ... omnes cau-
Ja fue fuorumque amicorum aut gafindorum feu
undecunque ipfi legitimo redibit mitio , infufpen-
fa debeant refidere . Eadem locutio in Formu-
la fequenti repetitur , & in fine eius præterea
legitur: Et fi alique cauffe adverfus eum , vel
fuo mittio furrexerint , quas in pago abfque ejus quadam Lege vivebant , non facile uxores a-
gravi difpendio definite non fuerint , in noftri liam fequentes ducebant . Unde hic delibera-
prafentia referventur . Ubi Juo mittio eft idem tum puto , quid cum Saxonibus agendum , qui
ac fua citatione , five , ubi ipfe adverfarium fo- in Franciam traducti uxores non haberent
lenniter in judicium vocavit & citavit . Mit- & forte ideó licentius viverent . Eccard.
tio igitur & hic proprie eft jactio , & transla-
te citatio folennis jactione rami peracta . Ec
cardus .
REFORMATA .
ftram iter agentibus , ut nullus manfionem
contradicere eis præfumat .
De canibus
у qui in dextro armo tonfi funt,
XVIII. De canibus qui in dextro armo
tonfi ( 5 ) funt ut homo qui eum habue
rit , cum ipfo cane in præfentiam Regis ve-
niat .
De capitulis que in lege noviter
addita funt .
XIX. Ut populus interrogetur de capitu
lis qua in lege noviter addita funt · Et
poftquam omnes confenferint , fubfcriptio-
nes & manufirmationes fuas in ipfis capitu-
lis faciant ,
De illis qui ad placitum banniri debent
XX. Ut nullus ad placitum banniatur nifi
qui (caufam fuam quærit , aut fi alter ei quæ-
ad omnia placita præeffe debent .
De falfis teftibus .
XXI. ( 6 ) De falfis teftibus , ut non re-
cipiantur.
De
7 non jurando per vitam Regis .
XXII. Ut nullus præfumat per yitam Re-
gis & filiorum
1. ejus jurare .
De Saxonibus qui uxores non habent .
XXIII. De illis Saxonibus qui uxores non
habent (7 ) :
De fignatis qui mentiendo vadunt .
XXIV. De fignatis ( 8 ) qui mentiendo
vadunt .
Ut Mifi adducant breves de opere .
XXV. Ut Miffi noftri qui jam breves de-
tule-
Al. Venerunt . Al. Veniwns .
×
( 1 ) In judicium . ) Cod. Guelferbyt. ad ju
dicium . Eccard.
( 2 ) Regulari . ) Rectius Cod. Guelferbyt. re
gulariter . Eccard.
(3 ) Ad bibendum . ) Cod. Guelferbyt. adbi-
bendum amplius , nifi quantum eifufficiat . Edi-
tio Bavarica & Codex Regius apud Baluzium :
nifi quod ei neceffe fuerit . Codex S. Remigij Re
menfis ibidem: nifi quantum ei fufficit . Eccard.
(4 ) XVII. ) Paragraphi XVII. XVIII.& XIX.
in Ms. Guelferby ano omiffi funt . Eccard.
5) In dextro armo tonfi . ) Obferva regiam
canum Caroli M. notam . Eccard.
( 6 ) XXI. ) Paragraphus hic , ut & fequen
tes , non exftant in Ms. Guelferbytano ; eo-
rum tamen loco ponuntur , quæ cum Baluzio
&
1 nos Appendicis loco adjecimus . Eccard.
(7) Qui uxores non habent ) Qui fub una
( 8 Signatis . ) H. e. Catechumenis , qui cru-
cis figno in fronte & pectore notabantur . V.
Cangius . Eccard.
 LEX SALICA
tulerunt de annunciatione , volumus ut ad-
huc adducant de opere .
De mora Mifforum dominicorum in locis
Jua legationis.
XXVI, Quantam moram faciant in uno
quoque loco & quot homines fecum ha-
beant .
De prudentia & conftantia Mifforum .
XXVII. De prudentia & conftantia Mif
forum noftrorum .
CAPITULA
Que apud Lindenbrogium ,
poft fuperiora adduntur .
Elonçus aut cenfus non exigatur
a quolibet ubi nec aquam ( 2 )
* T
navigio aut pontem tranfeundum
non eft .
II. Et hoc nobis præcipiendum eft , ut
quicunque in dono regio caballos detulerint ,
in unumquemque fuum nomen habeant fcri-
ptum Similiter & in veftimenta Abbatif
farum
1 .
CAPITULUM
DE INGENUITATE
Quod in veteri Cod. Ms. ftatim poft ultimum Cap. Superioris
Capitularis reperit Baluzius .
I quis per chartam ingenuus dimiffus
fuerit , & a quolibet homine ad fer-
S vitium;interpellatus fuerit , primum
legitimum auctorem fuæ libertatis proferat ,
& in fua libertate perfeveret . Si vero legi-
timus auctor defuerit , teftimonio bonorum
hominum , qui tunc aderant quando liber di-
miffus fuit , fe defendere permittatur . Si ve-
ro & teftes defuerint , cum duabus aliis char-
tis , quæ ejufdem Cancellarii manu firmate
fint velfubfcriptæ , cujufcunque fuerint , fuam
chartam , quæ tertia eft , veram & legitimam
(1 ) Aquis , ) Cum hæc Capitula in Codice
Guelferbytano Capitulis de Caufis admonen-
dis connectantur , conjicias , & illa Aquifgra-
REFORMATA .
163
De falfis monetariis .
XXVIII . De falfis monetariis requiren-
dum eft .
De generali placito ad Magontiam five
Cabillonem
XXIX. Si aliæ res fortuito non præoccu-
paverint VIII. Kalendas Julias , id eft
Miffa fancti Johannis Baptifta , ad Magon-
tiam five Cabillonem generale placitum no-
ftrum habere volumus ,
HOC FUIT DATUM AD AQUIS ( 1 ) IN
TERTIO ANNO IMPERII DOMNI KAROLI
AUGUSTI , QUANDO SYNODUS IBI MAGNA
FUIT .
Baluzium & Eccardum
III. Et hoc nobis præcipiendum eft , ut
ubicunque inveniuntur Vicarii aliquid mali
confentientes yel facientes , ipfos eicere &
meliores ponere .
IV. Ut Comites vel Vicarii corum le-
gem fciant ut ante eos injufte quis ne-
mini judicare poffit , nec ipfam legem mu-
tare ,
CHARTARUM ,
effe confirmet ? Si autem qui interpellatus
fuerit ad fervitium nec auctorem nec tefti-
monia habuerit , neque alias duas chartas
ad fuam chartam confirmandam invenire po-
tuerit , tunc is qui eum interpellavit fecun-
dum legem ipfam chartam falfam efficiat
& fervum conquirat . Si vero interpellator
aut auctore aut teftimoniis aut chartarum
conlatione victus fuerit , & hoc quod voluit
efficere non potuerit , multam quæ in ipfa
ingenuitatis charta continetur cogatur ex-
folvere .
ni in Synodo lata effe , Eccard.
(2 ) Aquam . ) Cod. Guelferbyt. aqua . Ec
cardus .
CA-
 164 LEX SALICA
CAPITULA XVI , INFRA
HOC EST , DE CAUSSIS ECCLESIASTICIS ,
Data ad Theodonis villam , quibus , tefte Baluzio , fequens infcriptio
præfixa eft in veteri Codice Ms. Sancti
Ad Teotonem Villam ( 1 ) fuit
( 2 ) ante natale Domini .
INCIPIUNT
D E lectionibus .
1.
2. De cantu .
3. De fcribis & notariis.
4. De diverfis difciplinis difcendis ,
5. De compoto , & de arte medicinali .
6. De ecclefiis fine bonore manentibus .
7. De iis qui ad monafterium nuper vene-
runt .
8. De iis qui ad fugiendum debitum fer-
INCIPIUNT SUPRASCRIPTA CAPITULA ET EORUM TEXTUS .
De lectionibus ( 3 ) .
I. T lectiones in ecclefia diftincte le-
UTgantur .
De cantu ( 4 ):
II. Ur cantus difcatur , & fecundum or-
dinem & morem Romanæ ecclefiæ fiat ; &
ut cantores de Mettis ( 5 ) revertantur .
De fcribis notariis ( 6 ) .
1
III. De fcribis , ut vitiofe non fcribant .
Ut unufquifque Epifcopus & Abba & fin-
guli Comites fuum notarium habeant .
( 1) Ad Teotonem Villam . Palatium hic
fub Merovingis & Carolingis Regibus celeber-
rimum fuit , de quo erudita Michaelis Ger-
mani Commentatio de palatiis Reg. Franco
rum apud Mabillonium de Re dipl. lib. IV.
cap. 141. pluribus agit . Ad Mofellam fitum
eft , & hodje Gallis Thionville , noftris Dieden-
hofen appellatur . Eccard.
(2 ) Anno V. Imper. ) Hoc eft anno Domi-
ni 805. fub finem , quo ad Theodonis villam
Carolus refedit . Eccardus .
( 3 ) De lectionibus . ) R. Abbas Schmidius
Helmftadii eruditam de Lectionariis Ecclefiæ
Grace & Latine differtationem confcripfit 7
occatione Lectionarii Ms. quod Johannem
Chryfoftomum auctorem habet , & in Biblio-
theca Julia affervatur . Eccard.
(4 ) De cantu . ) Ejufdem Schmidii hic Dif-
fertatio de Cantoribus Ecclefiæ V. & N. Teft.
legi meretur . Eccard.
(5) De Mettis . ) Vid. Vita Caroli M. in-
certi auctoris c. 8. & Monachus Sangallenfis
lib. I. c. 11. Vita Alcuini notat , Sigulfum
Presbyterum Metas civitatem cantus caufa di.
rectum fuiffe . Eccard.
(5) De fcribis notariis . ) Hæc periodus
REFORMATA .
ECCLESIAM ,
Vincentii Metenfis .
datum in Anno V. Imper.
CAPITULA.
vitium feculum relinquunt ,
9. De relinquentibus feculum .
10. De laicis noviter converfis .
11. De Jervis propriis vel ancillis .
12. De congregationibus fuperfluis .
13. De non pulfatis fecundum regulam .
14. De infantulis puellis , quando velentur,
15. De præpofitis monachorum .
16. De inceftuofis .
De diverfis difciplinis ( 7 ) difcendis .
IV. De ceteris difciplinis Ecclefiæ ut
fecundum canones vel regulam fiant .
De compoto , de arte medicinali ( 8 ) .
V. De compoto ( 9 ) , ut veraciter di-
fcant omnes . De medicinali arte ut infan
tes hanc difcere mittantur .
De ecclefiis fine honore manentibus .
VI. De Ecclefiis fine honore manentibus
abfque officiis & luminariis , & de his qui
decimas quidem adfumunt , & de Ecclefiis
non curant , ut omnimodis emendetur . Et
de
in Ms. Guelferbyt. in duas divifa eft . De No-
tariis etiam Schmidius pleraque congeffit in
Differtationibus tribus , de Notariis Ecclefiæ
tum Orientalis , tum Occidentalis . Eccard .
(7 ) Difciplinis . ) H. e. inftitutis . Ludovici
Tomafini opus infigne de Difciplina Ecclefia
ftica tribus tomis Parifiis editum fufe omnia
hæc pertractavit . Eccard.
( 8 ) De arte medicinali . ) Ms. Guelferbyt. &
Amerbachius : de medicinalia . Sed medicina
jam olim ars dicta eft , & medicus artifa
Unde vetus arzat & noftrum ariz , medicus ,
derivandum . Eccard.
(9 ) Compoto . Ms. Guelf. computo . Com-
putus eft numeri affignatio ; fed fpecialiori fen
fu notitia curfus Lunae ac Kalendarum , feufcien-
tia certificandi tempus fecundum folis & lunæ
progreffum ut Durandus lib. VIII. Rational.
c. 1. definit . Vid. plura ap. Cangium . Habe-
mus nos in codice membranaceo Magiftri Re-
inheri D. cani Patherburnenfis perfpicaciffimi cal-
culatoris Compotum emendatum , ut infcriptio
præfert ; qui Compotum hoc modo definit :
Compotus eft fcientia inveniendi quibus diebus &
feriis annua fefta redeant . Eccard.
 LEX SALICA REFORMATA .
de altaribus ut non fuperflua fint in Ec-
clefiis .
De iis qui ad monafterium nuper
venerunt .
VII. De nuper venientibus ad monafte-
rium , ut primo difcant regulam antequam
foras mittantur ad minifteria , & quod non
vadant ad judicia fecularia .
De iis qui ad fugiendum debitum fervitium
feculum relinquunt .
VIII. De iis qui feculum relinquunt pro-
pter fervitium dominicum impediendum , &
runc neutrum faciunt ut unum e duobus
eligant , aut pleniter fecundum canonicam
aut fecundum regularem conftitutionem ( 1 )
vivere debeant aut fervitium dominicum
?
faciant .
De relinquentibus feculum .
IX. Ut omnes Clerici unum de duobus
eligant , aut pleniter fecundum canonicam
aut fecundum regularem inftitutionem vive-
re debeant .
De laicis noviter converfis .
X. De laicis noviter converfis , ne ante-
quam fuam legem pleniter vivendo difcant ,
ad alia negotia mittantur,
CAPITULA AD OMNES
INCIPIUNT
1.DE pace fervanda,
2. De juftitiis generalibus .
3. De juftitiis regalibus .
4. De fame , clade , peftilentia , fi evenerit .
5. De armis non portandis .
6. De armatura in hofte habenda.
7. De negotiatoribus , quoufque procedant .
8. De clamatoribus vel caufidicis .
9. De juramento .
10. De confpirationibus .
11. De perjuriis .
12. De Advocatis , Vicedominis ? Vicariis
Centenariis .
13. De teloneis .
14. De fugitivis Clericis five laicis .
(1 ) Conftitutionem . ) Cod. Guelferb. inftitu-
tionem . Eccard .
(2 ) De propriis fervis &c. ) Cod. Guelferb.
De fervis propriis vel ancillis ut non amplius
tundantur vel velentur nifi fecundum menfu-
ram , & ibi fatisfiant , & ville non fint defola-
ta . Eccardus .
( 3 ) Puljati . ) Pulfantes & pulfati , dicuntur
Monachifmi Candidati , qui pulfant ad fores
165
De fervis propriis vel ancillis ,
XI. De propriis fervis ( 2 ) vel ancillis
ut non fupra modum in monafteria fuman-
tur , ne defertentur villa .
De congregationibus fuperfuis .
XII. De congregationibus fuperfluis ut
nullatenus fiant , fed tantos congreget quis
quantis confilium dare poffit .
De non pulfatis fecundum regulam .
XIII. De illis qui non fiunt fecundum
regulam pulfati ( 3 ) , ut deinceps emenden-
tur & pulfentur fecundum regulam .
De infantulis puellis , quando velentur ,
XIV. Ut infantulæ ætatis puellulæ non
velentur antequam illæ eligere fciant quid
velint ; & ut pulfentur falva canonica fen-
tentia & auctoritate .
De præpofitis monachorum .
XV. Ut laici non fint præpofiti mona-
chorum infra monafteria , nec Archidiaconi
fint laici .
De inceftuofis.
XVI. De inceftuofis , ut canonice exami-
nentur & nec propter alicujus amicitiam
alii relaxentur , alii conftringantur .
GENERALITER .
CAPITULA.
15. De liberis hominibus ad fervitium Dei
Je tradentibus .
16. De oppreffione pauperum .
17. De Ecclefiis feu fanctis noviter inven-
tis .
18. De falfis monetis .
19. De beribanno .
20. De cenfu regali .
21. De latronibus .
22. De liberis bominibus uxores fifcalinas
babentibus .
23.
23. Ut decime dividantur in quatuor partes .
24. De tuitione viduarum , pupillorum , or-
phanorum , & infirmorum.
25. De incantatoribus & tempeftariis .
monafterii & in monachorum ordinem admit-
ti ambiunt & depofcunt . V. Cangius . Inde
fuem nondum juftæ magnitudinis Saxones ein
polk vocant , voce hac a pullatus detorta , &
a monafterii candidatis ad porcos traducta
Laici enim monachis infenfiores , cum eos por
corum inftar defides & fua tantum manducan-
tes crederent , non nuper demum eos porcis
injuriofe comparavere . Eccard.
I N-
 166 LEX SALICA
1 INCIPIUNT SUPRASCRIPTA CAPITULA ET EORUM TEXTUS .
De pace fervanda .
I. E pace ut omnes qui per ali-
qua fcelera ei rebelles ( 1 ) funt
" D conftrin
gantur .
De juftitiis generalibus ,
II. De juftitiis Ecclefiarum Dei , vidua-
rum , orphanorum , & pupillorum , ut in
publicis judiciis non defpiciantur clamantes ,
fed diligenter audiantur ,
De juftitiis regalibus .
III. De juftitiis regalibus , ut pleniter fiant
inquifitæ .
De fame , clade, & peftilentia ,
fi evenerit .
IV.De hoc fi evenit fames , clades
aut inæqualitas aeris ( 2 ) , ut non expecte-
tur edictum noftrum , fed ftatim deprecetur
Dei mifericordia . Et in præfenti anno de
famis inopia , ut fuis quifque adjuvet prout
poteft , & fuam annonam non nimis care
vendat . Et ne foris imperium noftrum ven-
datur aliquid alimoniæ .
De armis non portandis .
V. De armis infra patriam non portan
( 1 ) Rebelles . ) Cod. Guelf. rebelli . Eodem
modo Italicum ribello & Gall. rebelle formata
funt . Eccard.
( 2 ) Inæqualitas aeris . ) Cod. Guelf. addit :
vel aliqua qualifcunque tribulatio . Eccard.
(3 ) Mandavimus . Cod. Guelferb. commen
davimus . Eccard.
( 4 ) Bruniam . ) Cod. Guelf. bruneam . Ece
cardus .
(5 ) Sclavorum . ) Slavi Caroli M. ætate ad
utrumque Albis litus , & quidem cis Albim
per partem aliquam Ducatus Luneburgici ,
Marchiam veterem , Salam item Thuringicum
inter & Albim , ac per Bohemiam ad Ďanu-
bium ufque confidebant . Eccard.
(6) Avarorum . ) Avari , gens Hunnica ,
Danubio & Anifo fluvio a Bajoaria fecreti e-
rant , ut intelligimus ex Annalibus Francicis ,
ubi Caroli M. expeditionem adverfus eos an-
no 791. fufceptam defcribunt . Eccard.
( 7 ) Bardenuvich . ) Cod. Guelf. unus , Bar-
denuuich ; alter , Bardunuuich , Capitulare ter-
tium anni DCCCV, §. 9. Bardenvvibc ; Capi-
tular. lib. VI. c. 273. Bardenuvvic . In Amer-
bachii editione corruptiffime & truncate Nui
uib pofitum eft . Bardewicum celebris olim ad
Ilmenaviam fluvium non procul Luneburgo
civitas , ab Henrico Leone devaftata ; Eccle-
fia tamen collegiata adhuc infignis . Henricus
Meibomius , Cafpar Sagittarius , & nuper Chri-
ftianus Schloepkenius ejus memorabilia edide-
runt . Eccard.
( 8 ) Hredi . ) Amerbach. Heretus . Eccard.
(9 ) Et ad Schesla . ) Amerbachii editio :
ad Skesba . Capitular. libr. III. c . 6. hic lo
cus omiffus eft ; Capitularium vero lib. VI.
c. 273. fcribitur : & ad Ceslic . In Capitulari
III. anni DCCCV. & ad Schesla . Codex Ca-
pitularium Ms. Gothanus habet : & ad Cesla .
REFORMATA .
dis , id eft , fcutis & lanceis & loricis . Si
• faidofus quis fit difcutiatur tunc quis e
duobus contrarius fit ut pacati fint ; & di-
ftringantur ad pacem , etiamfi noluerint . Es
fi aliter pacificari nolunt , adducantur in no-
ftram præfentiam . Et fi aliquis poft pacifi
cationem alterum occiderit componat il-
lum & manum quam perjuravit perdat
& infuper bannum dominicum folvat ,
De armatura in hofte babenda ,
VI. De armatura in exercitu , ficut an
tea in alio Capitulari mandavimus ( 3 ) ,
ita fervetur . Et infuper omnis homo de
duodecim maufis bruniam ( 4 ) habeat , Qui
vero bruniam habens , eam fecum non tule-
rit , omne beneficium cum brunia perdat .
De negotiatoribus , quoufque procedant .
VII . De negotiatoribus qui partibus Scla-
vorum ( 5 ) & Avarorum ( 6 ) pergunt ,
quoufque procedere cum fuis negotiis debeant,
id eft , partibus Saxoniæ ufque ad Bardenu
vich ( 7 ) , ubi prævideat Hredi ( 8 ) ; &
ad Schesla ( 9 ) , ubi prævideat Madalgoz
Ad Magadoburg ( 10) prævideat Hatto . Ad
Erpisfurt ( 11 ) prævideat Madalgaudus ( 12) .
Ad
Codex Guelf. vetuftior : & ad Skaesla . Cod.
Guelf. recentior paulo : & Afchzela . Si ter-
minos Slavorum & Saxonum confideres , nul-
lum dubium erit , quin hæc legenda omnino
fint : & ad Zela vel Cella . Intelligitur autem
vicus jam ad Alleræ & Ave confluentes fitus
& alten Zelle vocatus , ad quem olim merci-
monia a Brema advecta appulerunt ; deinde
vero commodior vifa eft nova Cella , quæ paul-
lo inferius ad Alleram jacet , & deinde , Du-
cum quoque Luneburgenfium fedes facta , in
elegantem Saxoniæ noftræ urbem excrevit . Fa-
bula eft , a Cella monachorum quadam nomi-
natam . Multo enim antiquior eft . Et men
tio ejus jam fit in veteri charta de finibus E-
pifcopatus Hildesheimenfis Scriptor. Brunfvic.
Tom . II. p. 155. ubi vetuftior illa Cella occi-
dentalis Kiellu , & pagina feq. in Diplomate
Henrici II . Imp. Wefter Kiellu vocatur . Eccard.
(10) Magadoburg. ) Capitular. lib. VI. & in
Cod . Gothano , Magadeburg. In Guelferbytano
recentiori corruptius , Magagaburch. Orbs nota
ad Albim , in Metropolim ab Ottone M. ere-
cta , cujus antiquitates Cafp. Sagittarius doctif-
fimo libello defcripfit . Eccard.
(11 ) Erpisfurt . ) Ita & Cod . Guelf. vetuftior.
Capit. lib . III. Erpesfurd , lib. VI . vero Herfes
fur ; in Cod. Goth. Her besfurt ; in Cod . Guelf.
recentiori Herbisfurt fcribitur . Urbs Thurin-
giæ ad Geram fluvium . Eccard.
(12) Ad Erpisfurt prævideat Madalgaudus . )
Capitulare anni DCCCV . tertium §. 9. ad Er
pisfurt pravideat Madalgox , ad Halageftat ipfe
Madalgoz . Capitular. lib. VI. cap. 273. ad Her
fesfur prævideat Madalgaudus & ad Alagafat
fimiliter . Eodem modo Codex Gothamus le-
git . Codex Guelf. vetuftior : Ad Erpisfurt Ma-
dalgaudus , ad Halazftad prævideat Madalgan-
dus . Cod. Guelf. recentior : Ad Herbisfurt p
21-
 LEX SALICA
Ad Foracheim ( 1 ) , ad Breemberg ( 2 ) ,
& ad Ragenisburg ( 3 ) Audulfus & ad
Lauriacum ( 4 ) Warnarius . Et ut arma &
brunias non ducant ad venundandum . Quod
fi inventi fuerint portantes , omnis fubftan-
tia eorum auferatur ab eis , dimidia quidem
pars partibus palatii , alia vero medietas
inter jam dictos Miffos & inventorem di-
vidatur ,
De clamatoribus vel caufidicis .
VIII. De clamatoribus vel caufidicis qui
nec judicium Scabiniorum adquiefcere nec
blafphemare ( 5 ) volunt , antiqua confuetu
do fervetur , id eft , ut in cuftodia reclau-
dantur donec unum e duobus faciant . Et fi
ad palatium ( 6 ) pro hac re reclamaverint ,
& litteras detulerint , non quidem eis cre-
datur , nec tamen in carcere ponantur ; fed
cum cuftodia & cum ipfis litteris pariter ad
palatium noftrum remittantur , & ibi difcu-
tiantur ficut dignum eft .
De juramento,
IX. De juramento ? ut nulli alteri per
facramentum fidelitas promittatur nifi nobis
& unicuique proprio feniori ad noſtram uti-
litatem & fui fenioris ; excepto his facra
videat Madalgaudus & ad Aletat prævideat
item Madalgaudus . Capitular. lib. III. Cap. 6.
ad Erpesfurd, & ad Halaxftat . Sic & Herol
dus exhibuit . Editio vero Amerbachiana cor-
rupte admodum integrum locum ita legit ; uf
que ad partem Nuivih , ibi prævideat Heretus;
ad Skesba , ubi Madalgaidus prævideat , ad
Alueftat , & ad Erpesfurt , item Miam prævi-
deat , ad Foramheim ad Bremberg , ad
Raginispurg Audulphus , ad Magadeburg pre-
videat Hatto & ad Lauriacum Vuerinheri, Cla-
rum igitur eft , inferi debere poft Erfurtum ,
locum Halageftat , Alagaftat , Halazftad vel Ha
laxftat vocatun , qui cum una cum Erfurto
ab uno eodemque Miffo gubernatus fit , inde
non adeo procul diffitus effe debuit . Quadrat
vero hoc in Thuringie Altetum Unftruto ad-
jacens , ubi Ottones Impp. non una vice fue-
runt ; & poftea Palatini Saxoniæ quidam fe-
dem habuerunt , Antiquitates loci Cafp. Sagit-
tarius peculiari Differtatione expofuit . Amer-
bachius de Halberstadio ex fua lectione vocem
intellexiffe videtur . Sed hic locus a Slavorum
finibus paullo remotior erat : proximus vero
Slavis Sorabis is , qui Alftetum dicitur . Ec
cardus :
(1 ) Ad Foracheim . ) Cod. Guelf. rec. Fur-
cham , Capitular. lib. VI. Forachem. Nota eft
urbs Forchemium ad Wifenti & Rednitiæ con-
fluentes , Bambergam inter & Norimbergam
fita . Eccardus ...
(2 ) Ad Breemberg . ) Ita & Cod. Guelf. ve-
tuftior & Capitular. lib. VI. Capitulare anni
DCCCV . tertium , Briamperg ; Heroldus Capi-
tular, lib. III. cap.6. Brenpereg. Capitular, ex edi-
tione Baluzii lib, VI. Brehembret. Cod. Guelf. rec.
Brembercg ; Codex Gothanus , Herembebret , Au-
dulfus Forchemio , Breemberga & Regensburgo
præfuit ; unde hæc loca iterum non nimis a fe
invicem diftitiffe apparet . Inter Forchemium
vero & Regensburgum non alius magis locus e-
minet , quam Norimberga . Cum tamen nullus
Brembergæ nomine infignitus ibi occurrat ,
valde pronus fum , ut putem , B ex N corru-
REFORMATA . 167
mentis quæ jufte fecundum legem alteri ab
altero debentur . Et infantes qui antea non
potuerunt propter juvenilem ætatem jurare ,
modo fidelitatem repromittant .
De confpirationibus .
X. De confpirationibus vero quicunque fa-
cere præfumpferint , & facramento quamcun-
que confpirationem firmaverint , ut triplici
ratione judicentur . Primo , ut ubicunque
aliquod malum per hoc perpetratum fuerit ,
auctores facti interficiantur ; adjutores vero
eorum finguli alter ab altero flagellentur ,
& nares fibi invicem præcidant . Ubi vero
nihil mali perpetratum eft , fimiliter qui-
dem inter fe flagellentur , & capillos fibi
viciffim detondeant . Si vero aliqua confpi-
ratio per dextras firmata fuerit fi liberi
funt , aut jurent cum idoneis juratoribus
hoc pro malo non feciffe , aut fi facere non
potuerint , fuam legem componant ;
fervi funt , flagellentur , Et ut de cetero in
regno noftro nulla hujufmodi confpiratio nec
per facramentum nec fine facramento fiat .
De perjuriis .
XI. De perjuriis , ut caveantur , & non
admittantur teftes ad juramentum antequam
difcu
ptum , & priorem vocalem tranfpofitam effe .
In Codice Gothano quoque He facillimo erro-
re fcribæ ex Ne prodire potuit . N vero in B
aliquando corruptum effe , oftendimus etiam
in Notis ad Leibnitii Libellum de Orig. Fran-
corum ex Anonymo Ravennate , apud quem
Bac pro Nab , five Nabo fluvio in Danubium
fe exonerante , pofitum reperitur tam in Por-
cheroni , quam in Gronovii editione . Pro Bre-
emberg igitur Neremberg , & pro Brianperg ite-
rum Niranperg , pro Brebembret porro Nerbem-
berc , & pro Herembebret tandem Nerembeberc
legendum effet . Nec corruptiones ejufmodi
vocum infuetiorum infolitæ . Sed ita Norim-
berge antiquitatem afferuimus , de qua forte
ibi loci nondum hactenus cogitatum fuit . Fre-
herus in Notis Mss. ad Codicem Legum antiqu.
Heroldi Brenpereg ibi de Brandenburgo expo-
fuit . Sed Caroli M. tempore hic locus non-
dum regno Germaniæ adjectus erat . Situs et-
jam non congruit . Eccard.
( 3 ) Ragenisburg . ) Hanc effe Regensburgum ,
five , ut Latinius dicitur , Ratisbonam nemo
nefcit . Eccard.
( 4 ) Lauriacum . ) Capitulare anni DCCCV.
tertium : Loriacum . Capitular. lib. VI. Lava-
riocam , atque ita & Codex Gothanus fcribit.
Cod. Guelf._recentior Lauriago habet . Lau-
reacum in Romanis monumentis celebre , jam
vicus eft exiguus fub moenibus oppidi Ens , ad
confluentem Anafi cum Danubio , vulgo Lorch
dictus . Epifcopatum olim habuit , qui deinde
Patavium translatus eft . De Laureaco vide
plura in Gewoldi additionibus ad Hundii Metro-
polim Bavar. Tom. I. pag. 334. Ex iis vero quæ
nos attulimus , patet , urbem hanc in ipfis Ava-
rorum finibus fitam fuiffe . Eccardus .
(5 ) Blafphemare . ) Hoc eft , tanquam falfum
impugnare ab eo appellare . Vide Cangium .
Eccardus .
( 6 ) Si ad palatium , ) Cod . Guelf. vetu-
ftior : fi ad placium . Recentior vero : fi ad pla-
citum . Atque fic etiam paullo poft pro illo
palatium legitur . Eccard,

168 LEX SALICA
difcutiantur . Et fi aliter difcuti non pof
funt , feparentur ab invicem , & fingulari
ter inquirantur , Et non foli accufatori li-
ceat teftes eligere , abfente fuo caufatore •
Et omnino nullus nifi jejunus ad juramen-
tum vel ad teftimonium admittatur . Et
ille qui ad teftimonium adducitur fi refuta-
tur dicat ille qui eum refutat & probet
quare illum recipere nolit . Et de ipfo pas
go , non de altero , teftes eligantur , nifi
forte longius extra comitatum caufa fit in-
quirenda . Et fi quis convictus fuerit per
jurii , perdat manum , aut redimat .
De Advocatis , Vicedominis , Vicariis ,
Centenariis ,
XII. De Advocatis , Vicedominis , Vica-
riis , & Centenariis pravis , ut tollantur , &
tales eligantur quales & fciant & velint ju-
fte caufas difcernere & terminare . Et fi
Comes pravus inventus fuerit nobis nun
zietur .
De teloneis .
XIII. De telone is placet nobis ut anti-
qua & jufta telonea a negotiatoribus exi-
gantur , tam de pontibus , quamque & de
navigiis feu mercatis . Nova vero five in-
jufta , ubi vel funes tenduntur vel cum na-
vibus fub pontibus tranfitur , feu his fimi-
lia in quibus nullum adjutorium iteranti-
bus præftatur , ut non exigantur . Similiter
etiam nec de his qui fine negotiandi caufa
fubftantiam fuam de una domo fua ad aliam
aut ad palatium feu in exercitum ducunt .
Si quid vero fuerit unde dubitetur , ad pro-
ximum placitum noftrum quod cum ipfis
Miffis habituri fumus interrogetur .
De fugitivis Clericis five laicis .
XIV. De fugitivis Clericis five laicis vel
etiam feminis , ficut jam in alio Capitulari
præcepimus , ita fervetur .
De liberis bominibus ad fervitium Dei
fe tradentibus.
XV. De liberis hominibus qui ad fervi-
tium Dei fe tradere volunt ut prius hoc
non faciant quam a nobis licentiam poftu-
lent . Hoc ideo quia audivimus aliquos ex
illis non tam caufa devotionis quam exer-
citu feu alia functione regali fugiendo , quof-
dam vero cupiditatis caufa ab his qui res
illorum concupifcunt circumventos audivi-
mus . Et hoc ideo fieri prohibemus .
De oppreffione pauperum .
XVI. De oppreffione pauperum liberorum
hominum , ut non fiant a potentioribus per
aliquod malum ingenium contra juftitiam
oppreffi , ita ut coacti res eorum vendant
(1 ) De heribanno . ) Cod. Guelf. vet. de ba-
ribanne . Eccardus .
TA
REFORMA .
aut tradant . Ideo hæc & fupra & hic de li-
beris hominibus diximus , ne forte parentes
contra juftitiam fiant exhereditati , & rega-
le obfequium minuatur , & ipfi heredes pro-
pter indigentiam mendici vel latrones feu
malefactores efficiantur . Et ut fæpius non
fiant manniti ad placitum ; nifi ficut in alio
Capitulari præcepimus , ita fervetur .
De Ecclefiis feu Sanctis noviter inventis .
XVII. De Ecclefiis feu Sanctis noviter
fine auctoritate inventis , nifi Epifcopo pro
bante minime venerentur . Salva etiam &
de hoc & de omnibus Ecclefiis canonica au-
toritate .
&
De falfis monetis .
XVIII. De falfis monetis , quia in mul
tis locis contra juftitiam & contra edictum
noftrum fiant , volumus ut nullo alio loco
moneta fit nifi in palatio noftro ; nifi forte
a nobis iterum aliter fuerit ordinatum . Illi
tamen denarii qui modo monetati funt , ſi
penfantes & meri funt , habeantur .
De beribanno .
XIX . De heribanno ( 1 ) volumus ut Miffi
noftri hoc anno fideliter exactare debeant
abfque ullius perfonæ gratia , blanditia , feu
terrore , fecundum juffionem noftram ; id
eft , ut de homine habente libras fex in au-
ro , argento , bruneis , æramento ( 2 ) , pan-
nis integris , caballis , bobus , vaccis , vel
alio peculio , & uxores vel infantes non
fiant defpoliati pro hac re de eorum ve-
ftimentis accipiant legitimum heribannum
id eft , libras tres . Qui vero non habuerit
amplius in fuprafcripto pretio valente nifi
libras tres , folidi triginta ab eo exigantur .
Qui autem non habuerit amplius nifi duas
libras , folidi decem . Si vero libram unam
habuerit , folidi quinque , ita ut iterum fe
valeat præparare ad Dei fervitium & ad
noftram utilitatem . Et Miffi noftri caveant
& diligenter inquirant ne per aliquod ma-
lum ingenium fubtrahant noftram juftitiam ,
alteri tradendo aut commendando .
De cenfu regali .
XX. Cenfus regalis undecunque legitime
exiebat , volumus ut inde folvatur , five de
propria perfona hominis , five de rebus .
De latronibus .
XXI. De latronibus , ficut jam antea in
alio Capitulari commendavimus ita ma-
neat .
De liberis hominibus uxores fifcalinas
babentibus .
XXII. De liberis hominibus qui uxores
fifca-
( 2 ) Eramento . ) Eramentum eft , quic-
quid ex are factum . Eccardus .
 1
LEX SALICA
fifcalinas regias , & feminis liberis , quæ ho-
mines fimiliter fifcalinos regios accipiunt ,
ur non de hereditate parentum vel de cau-
La fua quærenda nec de teftimonio pro hac
re abiciantur ; fed talis etiam nobis in hac
caufa honor fervetur qualis & anteceffori-
bus noftris Regibus vel Imperatoribus fer-
vatus effe cognofcitur ( 1 ) .
Ut decime dividantur in quatuor partes .
XXIII , U decimæ populi dividantur in
quatuor partes ; id eft , una pars Epifcopo ,
alia Clericis , tertia pauperibus , quarta Ec-
clefiæ in fabricis applicetur , ficut in decre-
to Gelafii ( 2 ) Papæ continetur ,
De tuitione viduarum , pupillorum ,
orphanorum , & infirmorum .
XXIV. Ut viduis , & pupillis , orphanis ,
cæcis & claudis tuitionem atque admini-
culum inpertiamus juxta poffibilitatem no-
U
CAPITU LA
LA
QUE LEGIBUS
In veteri Codice Guelferbytano hæc erat eorum infcriptio :
Incipiunt Capitula , que Legibus addenda funt , quæ & Miſſi
& Comites & babere & ceteris nota facere debent .
De viduis ( 4 ) & pupillis .
1. T quandocunque ante Comitem
venerint , primo eorum caufa au-
U diatur & definiatur . Et fi teftes
per fe ad caufas fuas quærendas habere non
potuerint , vel legem nefcierint , Comes il-
los vel illas adjuvet , dando eis talem ho-
minem qui rationem eorum teneat vel pro
eis loquatur .
De raptu ( 5 ) viduarum .
II. Qui viduam intra primos triginta dies
viduitatis fuæ vel invitam vel volentem alii
copulaverit , bannum noftrum , id eft , fe-
xaginta folidos , in triplo componat ; & fi
invitam eam duxit , legem fuam componat ,
illam vero ulterius non attingat .
De homicidiis ( 6 ) probibendis .
III. Quicunque hominem aut ex levi cau-
fa aut fine caufa interfecerit , wirgildum
Tom. II.
(1 Hic in Codice Guelferbyt. additum eft:
FINIT. Nec Codex recentior ulterius progre-
diebatur . Baluzius quoque teftatur , in exem-
plaribus Mss. Sangallenfi & Corbionenfi hic
defiiffe Capitulare iftud . In Viti tamen Amer-
bachii editione fequentia adduntur . Eccard.
( 2 ) In decreto Gelafii . ) Decret. Gelaf. c.
29. Gratian. 12, q. 2. c. 17. Quatuor autem .
Eccard .
(3 ) CAPITULA . ) Hæc Capitula eo ordi-
ne , quo nos illa edimus , exftant in vetufto
REFORMATA . 169
ftram vel vires , ficut in præcepto Domini
Regis continetur ,
De incantatoribus & tempeftariis .
XXV. De incantationibus , auguriis , vel
divinationibus , & de his qui tempeftates
vel alia maleficia faciunt , placuit fancto
Concilio ut ubicunque deprehenfi fuerint
videat Archipresbyter diocefis illius ut dili-
gentiffime examinatione conftringantur fi
forte confiteantur malorum quæ gefferunt .
Sed tali moderatione fiat eadem diftrictio
ne vitam perdant , fed ut falventur in car-
cere afflicti ufque dum Deo infpirante ſpon
deant emendationem peccatorum . Et ut
nullatenus per aliqua præmia a Comitibus
vel Centenariis abfque diftricta examinatio-
ne remittantur , Et hoc fi fecerint , Archi-
presbyteri , dum hoc cognoverint , nequa-
quam Epifcopis celare audeant , & ab Epifco-
pis , ut dignum eft , pro hoc corripiantur .
( 3 )
ADDENDA .
ejus his , ad quos ille pertinet , componat .
Ipfe vero , propter talem præfumptionem , in
exilium mittatur , ad quantum tempus no-
bis placuerit . Res tamen fuas non amittat .
De raptu alienarum fponfarum .
IV. Si quis fponfam alienam rapuerit ,
aut patri ejus , aut ei , qui legibus ejus de-
fenfor effe debet , cum fua Lege reddat ; &
quicquid cum ea tulerit , femotim unam-
quamque rem fecundum Legem reddat . Et
fi hoc defenfor ejus perpetrari confenferit
& ideo raptori nihil quærere voluerit , Co-
mes fingillatim de unaquaque re freda no-
ftra ab eo exactare faciat . Sponfo vero le-
gem fuam componat , & infuper bannum
noftrum , id eft , LX. folidos folvat , vel in
præfentiam noftram Comes eum advenire
faciat, & quantum tempus nobis placuerit,
in exilio maneat ; & illam feminam ei ha-
bere non liceat .
P De
Codice Guelferbytano . Unde putamus , Caro-
lum M. conftituiffe ea Legi Salicæ adde-
re ; fed ante peractum hoc inftitutum obiiffe .
Quo factum , ut deinde Ludovicus Pius anno
DCCCXIX. demum patris voluntatem implens ,
Capitulari , quod Salicæ Legi addidit , ea par-
tim inferuerit , ut videbimus . Eccard.
( 4 ) De viduis . ) Ludovici Pii add. ad Le-
gem Salicam §. 3. Eccard.
( 5 ) De raptu . ) Ibid. §. 4. Eccard.
( 6 ) De homicidiis . ) Ibid. §. 7. Eccard.
 170 LEX SALICA
De his qui bonos denarios accipere
molunt •
V. Quicunque liber homo denarium me-
rum & bene penfantem recipere noluerit ,
bannum noftrum , id eft , Lx. folidos com-
CAPITULARIA
LUDOVICI
CAPITULA ( 1 )
LEGI SALICE ANNO
Vetus infcriptio eorum hæc eft :
Hludowicus Imp. anno
I. I duo teftimonia de qualibet re te-
ftimoniaverint & inter fe difcor-
S dant
' Comes eligat unum ex una
parte , & alium ex alia parte , & illi duo
decertent cum fuftibus ( 3 ) . Namque fi de-
biliores ipfi teftes fuerint > tunc ad crucem
( 4 ) examinentur . Nam fi majoris ætatis
& non poffint ad crucem ftare ‫ ג‬tunc mit-
tant
.1 aut filios aut parentes , aut qualefcun-
que homines poffint , qui pro eis hoc ten-
dunt , & ille , qui de ipfa falfitate hoc ( leg.
per hoc ) convictus fuerit 2., dexteram ma-
num perdat .
II. De omnibus ( 5 ) debitis folvendis
ficut antiquitus fuit confuetudo , per duode-
( 1 ) CAPITULA. ) Hæc Capitula in Codice
Guelferbytanò recentiori , atque , ut puto ,
tempore Ludovici Pii confcripto , inveni . E
-cardus .
( 2 ) Anno III. ) Incidit is in annum Chri-
fti DCCCXVI . Eccard.
(3 ) Decertent cum fuftibus . ) Ufque ad hæc
verba Capitulum hoc exftat in Capitulis Lu-
dovici Pii excerptis ex Lege Longobardorum
§. 3. Sed legitur ibi : decertent cum fcutis &
fuftibus . Eccard .
(4 ) Ad crucem . ) De judicio Crucis Lin-
denbrogius & Cangius diffufe fatis egerunt :
REFORMATA .
ponat . Si vero fervi ecclefiaftici aut Comi-
tum aut vaffallorum noftrorum hoc facere
præfumferint , fexaginta ictus accipiant , Aut
fi magifter eorum vel advocatus , qui liber
eft , eos vel Comiti vel Miffo noftro juffus
præfentare noluerit , prædictum bannum no-
ftrum , id eft , Lx. folidos componat .
PII.
III . (2 ) ADDITA .
Incipiunt Capitula que domnus
III, addere juſſit .
cim denarios folidi folvantur per totam le-
gem Salicam , excepto leudis , fi Saxo aut
Frifo Salicum occiderit , per XL. denarios
( 6 ) folvant folidum . Infra Salicum vero
ex utraque parte de omnibus debitis , ficut
diximus , x11 . denariis folidi folvantur , five
de homicidiis five de omnibus rebus .
III . De manitionibus ( 7) vero nifi de
ingenuitate aut de hereditate non fit opus
obfervare . De ceteris vero caufis per diftri
&tionem Comitis ad mallum veniant , & ju-
fte examinentur ad juftitias faciendum . Co-
mites vero non femper pauperes per placita
( 8 ) premere debeant ( 9 ) .
Eccardus .
( 5 ) De omnibus . Lex hæc , quamquam in
quibufdam vocibus aliter , exftat in Capitulis
Caroli M. additis ad Legem Longobardorum
§. 15. ed. Baluz. pag. 251. Eccard.
( 6 ) Per XL. denarios . ) Male apud Balu-
zium legitur : per fexaginta denarios . Eccard.
(7 ) De manitionibus . ) Vid. ibid. §. 19. ubi
tamen legitur : de mannitione . Eccard.
(8 ) Per placita . ) Baluz. ad placita . Eccard.
(9 ) Premere debeant . ) Baluz. opprimant .
Eccardus
CA-
 LEX SALICA REFORMATA . 171

CAPITULA ( 1 ) ADDITA AD LEGEM SALICAM

In generali populi conventu habito apud Aquifgranum poſt natale

Domini anno quinto imperii Ludovici Pii definente .

Hæc capitula Domnus Hludovicus Imperator anno imperii fui quinto

cum univerfo cœtu populi in Aquifgrani palatio promulgavit atque

legi Salica addere præcepit . Ipfeque poftea , cum in Theodonis ville

generalem conventum babuiffet , ulterius capitula appellanda eſſe pro-
bibuit , fed ut lex tantum dicerentur voluit .

INCIPIUNT CAPITULA .

I. DE bonore ecclefiarum . II. De proprio in bannum miſſo .

2. De injuriis facerdotum in ecclefiis factis .
3. De viduis & pupillis & pauperibus .
4. De raptu viduarum .
5. De homine publicam pœnitentiam agente
interfecto .
6. Ut omnis homo liber poteftatem habeat
ubicunque voluerit res fuas dare pro fa-
lute animæ fuæ .
12. De mannire .
13. De faidis coercendis .
14. Ubi facramenta juranda fint .
15. De his qui de furto accufati fuerint .
16. De difpectu litterarum dominicarum .
17. De injuftis teloneis & confuetudinibus .
18. De his qui bonos denarios accipere no-
lunt .

7. De bomicidiis prohibendis . 19. De adulteratoribus monetæ .

8. Quid in compofitione wirgildi dari de- 20. De proprio dominico fine juffione illius
beat . reddito .
9. De raptu alienarum fponfarum . 21. De pueris invitis parentibus detonfis
10. De falfis teftibus convincendis . puellis velatis .

INCIPIUNT SUPRASCRIPTA CAPITULA ET EORUM TEXTUS .

De bonore ecclefiarum . dat . De ecclefiaftico & fifcalino & benefi-

1. I quis aut ex levi cauffa aut fine
cauffa hominem in ecclefia interfe-
cerit , de vita componat . Si vero
foris rixati fuerint , & unus alterum in ec-
clefiam fugerit & ibi fe defendendo eum
interfecerit , fi hujus facti teftes non habue-
rit , cum duodecim conjuratoribus legitimis
per facramentum adfirmet fe defendendo
eum interfeciffe , & poft hæc fexcentos fo-
lidos ad partem ecclefiæ quam illo homici-
dio polluerat , & infuper bannum noftrum
folvere cogatur ; is vero qui interfectus eft ,
abfque compofitione jaceat. ac deinde inter-
fector fecundum judicium canonicum con-
gruam facinori quod admifit pœnitentiam
accipiat . Si proprius fervus hoc commiſe-
rit , judicio aquæ ferventis examinetur utrum
hoc fponte an fe defendendo feciffet . Et fi
manus ejus exufta fuerit , interficiatur . Si
autem non fuerit , dominus ejus juxta quod
wirgildus illius eft ad ecclefiam perfolvat ,
aut eum fi voluerit , eidem ecclefiæ
eidem ecclef tra-
iæ tra-
Tom. II.
ciario fervo volumus ut pro una vice wir-
gildus ejus pro eo componatur , altera vice
ipfe fervus ad fupplicium tradatur . Heredi-
tas tamen liberi hominis , qui propter tale
facinus ad mortem fuerit judicatus , ad le-
gitimos heredes illius perveniat . Si in atrio
( 2 ) ecclefiæ " cujus porta reliqui
is fancto-
rum confecrata eft , hujufmodi homicidium
perpetratum fuerit , fimili modo emendetur
vel componatur . Si vero porta ecclefiæ non
eft confecrata , co modo componatur , quod
in atrio committitur , ficut componi debet
quod in immunitate violata committitur .
De injuriis facerdotum in ecclefiis factis .
II. Sanguinis effufio in ecclefia facta cum ,
fufte , fi Presbyter fuerit , triplo compona-
tur , duas partes eidem Presbytero , tertia
pro fredo ad ecclefiam , & infuper bannus
nofter . Similiter de Diacono juxta compo-
fitionem ejus in triplo cum banno noftro
componatur . De Subdiacono fimiliter in tri-
plo fecundum fuam compofitionem . Et de
P 2 uniuf

( 1 ) CAPITULA. Hæc Capitula ex pluribus ( 2 ) Si in atrio . ) Baluzius annotat hic , lo-

Codicibus Mss. emendatiora Baluzius dedit .
Meininere eorum a Ludovico Pio latorum
Auctor vitæ Ludovici & Annales Lauresha-
menfes , quos Quercetanus Eginhardo adfcri-
plit . Eccard.
cum hunc citari a Baronio ad diem 18. No-
vembris , ut oftendat , majores noftros facris
reliquiis aliquando confecraffe Ecclefiæ vel
atrii portas . Eccard.
 LEX SALICA
17%
uniufcujufque ordinis Clerico fecundum fuam
compofitionem in triplum perfolvatur , &
infuper bannus nofter. Similiter & de ictu
fine fanguinis effufione de uniufcujufque or-
dinis Clerico fecundum fuam compofitionem
& bannus nofter . Et qui non
in triplo
habet unde ad ecclefiam perfolvat , tradat
fe in fervitium eidem ecclefiæ ufque dum
totum debitum perfolvat .
De viduis & pupillis & pauperibus ,
III. Ut quandocunque in mallum ante
Comitem venerint , primo eorum cauffa au-
diatur & definiatur . Et fi teftes per fe ad
cauffas fuas quærendas habere non potuerint ,
vel legem nefcierint , Comes illos vel illas
adjuvet , dando eis talem hominem qui ra-
tionem eorum teneat , vel pro eis loquatur
De raptu viduarum ,
IV. Qui viduam intra proximos « tri-
•
ginta dies viduitatis fuæ vel invitam vel
volentem fibi copulaverit , bannum noftrum
id eft fexaginta folidos în triplo componat .
Et fi invitam eam duxit , legem fuam ei
illam vero ulterius non adtingat ,
componat ,
De homine publicam pœnitentiam
agente interfecto .
V. Qui hominem publicam pæn am
ntiiam
iteent
poenit
inte rfecerit bannum noftrum in
age nte m
triplo componat , & wirgildum ejus proxi-
mis ejus perfolvat .
Ut omnis bomo liber poteftatem habeat ubi
cunque voluerit res fuas dave pro
falute anime fuæ,
* pus nobis placuerit . Res tamen fuas non
VI. Si quis res fuas pro falute animæ fuæ
vel ad aliquem venerabilem locum , vel pro
pinquo fuo , vel cuilibet alteri tradere vo-
luerit , & eo tempore intra ipfum comita-
tum fuerit in quo res illæ pofitæ funt , le-
1
gitimam traditionem facere ftudeat . Quod
fi eodem tempore quo illas tradere vult ex-
a Al. Mss. Primos .
(1 Accipitre Spata . ) Fas etiam erat ex-
cipi hæc duo ; quia ad venationem & bellum
neceffaria erant . Spata gladium defignat la-
tiorem , quali Franci utebantur : unde adhuc
reftat Italicum Spada , & Gallicum epèe . Cyril-
li Gloffa : Ολοσίδηρος λόγχη T. Gloffe
, TO . Diodo-
aliæ veteres : Spatula, T
rús Siculus lib. V. Arti di tipo
xod . Auguftimus in Pfalmum CXLIX.
Framea , quam vulgo fpatium vocant . Ifidorus
lib. X. cap. 6, Framea , gladius ex utraque par-
te acutus , quam vulgo patham vocant . Tur-
pinus fictitius in Vita Caroli M. cap. 22. O
Ipata feliciffima acutiffimarum acutiffima . Errat
Cangius , ubi hinc putat , mucronibus prædi-
tas fuiffe fpatas ; cafim enim iis folum , non
punctim feriebatur ; quod & de Suevorum gla-
diis Guilielmus Appulus lib. II. prodit;
Nam nec equus docte manibus giratur eorum ,
Nec validos ictus dat lancea , præminet enfis ,
Sunt etenim longi fpecialiter & peracuti
Illorum gladii , percuffum a vertice corpus
Scindere fæpe folent , firmo ftant pede ,
REFORMATA .
tra cundem comitatum fuerit , id eft , five
in exercitu , five in palatio , five in alio
quolibet loco , adhibeat fibi vel de fuis pa-
genfibus , vel de aliis qui eadem lege vi-
vant qua ipfe vivit , teffes idoneos , vel fi
illos habere non potuerit , tunc de aliis qua-
les ibi meliores inveniri poffint , & coram
eis rerum fuarum traditionem faciat , & fide-
juffores veftituræ donet ei qui illam tradi-
tionem accipit ut veftituram faciat . Eft poft-
quam hæc traditio ita facta fuerit heres
illius nullam de prædictis rebus valeat face-
re repetitionem . Infuper & ipfe per fe fide-
juffionem faciat ejufdem veftiture- ne he-
redí ulla occafio remaneat hanc traditionem
immutandi fed potius neceffitas incumbat
illam perficiendi . Et fi nondum res fuas
cum coheredibus fuis divifas habuit , non ei
hoc fit impedimento ; fed coheres ejus , fi
fponte noluerit , aut per Comitem aut per
Miffum ejus diftringatur ut divifionem cum
illo faciat ad quem defunctus hereditatem
fuam voluit pervenire . Et fi cuilibet eccle-
fiæ eam tradere rogavit , coheres ejus eam
legem cum illa ecclefia de prædicta heredi-
tate habeat , quam cum alio coherede fuo
habere debeat . Et hoc obfervetur erga pa-
trem & filium & nepotem ufque ad annos
legitimos . Poftea ipfæ res ad immunitatem
ipfius ecclefiæ redeant .
De homicidiis prohibendis .
VII. Quicunque hominem aut ex levi
cauffa aut fine cauffa interfecerit , wirgil-
dum ejus his ad quos ille pertinet compo-
nat . Ipfe vero propter talem præfumptio-
nem in exilium mittatur ad quantum tem-
amittat .
Quid in compofitione wirgildi dari debeat .
VIII. In compofitionem wirgildi volumus
ut ea dentur quæ in lege continentur ; ex-
cepto accipitre & fpata ( 1 ) , quia propter
illa
poftquam
Deponuntur equis , potius certando perire,
Quam dare terga volunt , magis hoc funt
Marte timendi ,
Quam dum funt equites : tanta eft audacia
gentis .
Spatarum harum tanta æftimatio erat , ut et-
iam fancte aliquid affirmaturi aut juraturi il-
las apprehenderent . Charta Goldafti Alaman-
nica LXXXV . dicit : Et his ita paratis , cum
adbuc quidam de illis , qui fe in illa Ecclefia
hæredes ac difpofitores haberi voluerunt , alii gar-
riendo , alii muffitando contradicerent , optimates
ejufdem confilii apprehenfis fpatis fuis devota
verunt , Je hæc ita affirmaturos effe coram regi-
bus & cunctis principibus ufque adfanguinis ef-
fufionem . Eodem modo Nobiles Poloni olím
ad Evangelii lectionem frameas fuas manu
prehendebant , & paulifper vagina extrahebant;
hoc ritu teftantes fe paratos effe , vel fan-
guinis effufione Religionem Chriftianam defen-
dere . Caroli M. fpata graphice defcribitur a
Monacho Sangallenfi lib. I. cap. 36. Eccard.
 LEX SALICA
illa duo aliquoties perjurium committitur
quando majoris pretii quam illa fint effe
jurantur .
De raptu alienarum fponfarum .
IX. Si quis fponfam alienam rapuerit
aut patri ejus , aut ei qui legibus ejus de
fenfor effe debet cum fua lege eam red-
dat ; & quicquid cum ea tulerit , femotim
unamquamque rem fecundum legem reddat .
Et fi hoc defenfor ejus perpetrari confenfe-
rit , & ideo raptori nihil quærere voluerit ,
Comes fingillatim de unaquaque re freda
noftra ab eo exactare faciat . Sponfo vero
legem fuam componat , & infuper bannum
noftrum , id eft , fexaginta folidos folvat
folvat ,
vel in præfentiam noftram Comes eum ad-
venire faciat , & quanto tempore nobis pla-
cuerit in exilio maneat , & illam feminam
ei habere non liceat .
De falfis teftibus convincendis .
X. Si quis cum altero de qualibet cauffa
contentionem habuerit , & teftes contra eum
per judicium producti fuerint , fi ille falfos
eos effe fufpiciatur , liceat ei alios teftes
quos meliores potuerit , contra eos oppone-
re ut veracium teftimonio falforum te-
ftium perverfitas fuperetur . Quod fi ambæ
partes teftium ita inter fe diffenferint ut
nullatenus una pars alteri cedere « velit
eligantur duo ex ipfis , id eft , ex utraque
parte unus , qui cum fcutis & fuftibus in
campo decertent utra pars falfitatem , utra
veritatem fuo teftimonio fequatur . Et cam-
pioni qui victus fuerit , propter perjurium
quod ante pugnam commifit , dextera ma-
nus amputetur . Ceteri vero ejufdem partis
teftes , qui falfi apparuerint , manus fuas re-
dimant . Cujus compofitionis duæ partes ei
contra quem teftati funt dentur , tertia pro
fredo folvatur . Et in feculari quidem cauffa
hujufcemodi teftium diverfitas campo com-
probetur . In ecclefiafticis autem cauffis , ubi
de una parte feculare de altera vero ec-
clefiafticum negotium eft , idem modus ob-
fervetur . Ubi vero ex utraque parte eccle-
fiafticum fuerit , rectores earundem ecclefia-
rum , fi fe familiariter pacificare velint , li-
centiam habeant . Si autem de hujufce-
modi pacificatione inter eos convenire non
poffunt , advocati eorum in mallo publico
ad præfentiam Comitis veniant , & ibi le-
gitimus terminus eorum contentionibus im-
ponatur . Teftes vero de qualibet caufa non
aliunde quærantur nifi de ipfo comitatu in
quo res unde cauffa agitur pofitæ funt : quia
non eft credibile ut vel de ftatu hominis
vel de poffeffione cujuslibet per alios me-
lius rei veritas cognofci valeat quam per il
los qui viciniores funt . Si autem contentio
quæ inter eos exorta eft , in confinio duo
rum comitatuum fuerit , liceat eis de vici-
Tom. II.
A1. Ms. Credere . 8 Al. Ms. Si tamen .
REFORMATA . 173
na centena adjacentis comitatus ad cauffam
fuam teftes habere .
De proprio in bannum miffo .
XI. Cujufcunque hominis proprietas ob
crimen aliquod quod idem haber commif-
fum in bannum fuerit miffa , & ille re co-
gnita ne juftitiam faciat , venire diftule-
rit , annumque ac diem in eo banno illam
effe permiferit , ulterius eam non adquirat ,
fed ipfa fifco noftro focietur . Debitum ve-
ro quod is cujus ea fuit folvere debuit , per
Comitem ac miniftros ejus juxta æftimatio-
nem damni de rebus mobilibus quæ in eadem
proprietate inventæ fuerint , his quibus idem
debitor fuit exfolvatur . Quod fi rerum mo-
bilium ibidem inventarum quantitas ad com-
pofitionem non fuffecerit , de immobilibus
fuppleatur ; & quod fuperfuerit , ficut di-
&tum eft , fifcus nofter poffideat . Si nihil
fuper compofitionem remanere potuerit , to-
tum in illam expendatur . Si autem homo
ille nondum cum fuis coheredibus proprium
fuum divifum habuit , convocet eos Comes
& cum eis legitimam divifionem faciat ; &
tunc ficut jam dictum eft , partem ejus
fifco noftro addicat & compofitionem de
ça , juxta modum fuperius comprehenfum ,
his ad quos illa legibus pertinet exfolvat ·
Quod fi non de alia re , fed de ipfa pro-
prietate quæ in bannum miffa fuit , ac per
hoc in noftram poteftatem rédacta eft , fue-
rat interpellatus , Comes in cujus minifte-
rio eam effe conftiterit hoc ad notitiam no-
ftram perferre curet , ut nos eandem pro-
prietatem , quæ fecundum fupradictum mo-
dum in noftrum dominium redacta eft , per
præcepti noftri auctoritatem in jus & pote-
ftatem hominis qui eam quærebat fi fua
effe debet , faciamus pervenire .
De mannire .
XII. Si quis de ftatu fuo , id eft , de li-
bertate vel de hereditate compellandus eft ,
juxta legis conftitutionem manniatur • De
ceteris vero cauffis , unde quis rationem eft
redditurus , non manniatur , fed per Comi-
tem banniatur . Et fi poft unam & alteram
Comitis admonitionem aliquis ad mallum
venire noluerit , rebus ejus in bannum mif
fis venire & juftitiam facere compellatur .
·De faidis coercendis .
XIII. Si quis aliqua neceffitate cogente
homicidium commifit , Comes in cujus mi-
nifterio res perpetrata eft & compofitio-
nem folvere & faidam per facramentum pa-
cificare faciat . Quod fi una pars ei ad hoc
confentire noluerit , id eft , aut ille qui ho-
micidium commifit , aut is qui compofitio-
nem fufcipere debet faciat illum Comes
qui ei contumax fuerit ad præfentiam no-
ftram venire , ut eum ad tempus quod no
bis placuerit in exilium mittamus do
P 3 nec
Al. Ms. Ab co . Al . Mss . In exilio .
 LEX SALICA
174
nec ibi caſtigetur , ut Comiti fuo inobediens
effe ulterius non audeat , & majus damnum
inde non adcrefcat .
Ubi facramenta juranda fint ,
XIV. Ubi antiquitus confuetudo fuit de
libertate facramenta adhramire vel jurare ,
ibi mallum habeatur , & ibi facramenta ju-
rentur . Malluş tamen neque in ecclefia ne-
que in atrio ejus habeatur . Minora vero
placita Comes five intra fuam poteftatem
vel ubi impetrare potuerit habeat . Volu-
mus utique ut domus a Comite in loco ubi
mallum tenere debet conftruatur ut pro-
pter calorem folis & pluviam publica uti-
litas non remaneat .
De bis qui de furto accufati fuerint .
XV. Si liber homo de furto accufatus fue-
rit , & res proprias habuerit , in mallo ad
præfentiam Comitis fe adhramiat . Et fi res
non habet , fidejuffores donet qui eum ad-
hramire & in placitum adduci faciant . Et
liceat ei prima vice per facramentum fe fe-
cundum legem idoneare , fi potuerit . At fi
alia vice duo vel tres eum de furto ac-
cufaverint , liceat ei contra unum ex his
cum fcuto & fufte in campo contendere
Quod fi fervus de furto accufatus fuerit
dominus ejus pro eo emendet , aut eum fa-
cramento excufet , nifi tale furtum perpe-
tratum habeat propter quod ad fupplicium
tradi debeat .
De difpectu litterarum dominicarum .
XVI. Si quis litteras noftras difpexerit
id eft , tractoriam ( 1 ) quæ propter Miffos
recipiendos dirigitur , aut honores quos ha-
bet amittat , aut in eo loco ubi prædictos
Miffos fufcipere debuit tamdiu refideat &
de fuis rebus legationes illuc venientes fu-
fcipiat quoufque animo noftro fatisfactum
habeat . Qui vero epiftolam noftram quo-
cunque modo difpexerit , juffu noftro ad pa-
latium veniat , & juxta voluntatem noftram
congruam ftultitiæ fuæ caftigationem acci-
piat . Et fi homo liber vel minifterialis Co-
mitis hoc fecerit , honorem , qualemcunque
habuerit , five beneficium amittat . Et fi fer-
yus fuerit , nudus ad palum vapulet , & ca-
put ejus tondeatur .
De injuftis teloneis & confuetudinibus •
XVII. Ut ubi tempore avi noftri Domni
ibi
Pippini confuetudo fuit teloneum dare , ibi
& in futurum detur . Nam ubi noviter in
a Mst. al. Aut fi alia . Al. Et fi alia.
(1 ) Tractoriam . ) Tractoria in Codice Juftin.
& Theodofiano eft diploma vel inftrumentum
evictionis , curfufque publici , hoc eft , quo jus
& facultas dabatur , equos , vehicula & viati-
cum petendi de publico . In ecclefiafticis mo-
numentis vero eft Epiftola citatoria & evocato
ria , qua jubetur quifpiam loco certo & tem-
pore præfentem fe fiftere ; quaque aliquis ve-
REFORMATA .
ceptum eft , ulterius non agatur . Et ubi
neceffe non eft fluvium aliquem per pontem
tranſmeare 9 vel ubi navis per mediam a-
quam aut fub pontem ierit & ad ripam
non adpropinquaverit , neque ibidem aliquid
emprum vel venundatum fuerit , ulterius te-
loneum non detur . Et nemo cogat alium
ad pontem ire , ubi juxta pontem aquam
tranfmeare poteft . Et qui ulterius in tali-
bus locis ? vel de his qui ad palatium feu
in hoftem" pergunt , teloneum exactaverit ,
in hoftem
cum fua lege ipfum teloneum reddat &
bannum noftrum id eft fexaginta folidos com-
ponat .
De his qui bonos denarios accipere
nolunt .
XVIII. Quicunque liber homo denarium
merum & bene penfantem recipere nolue-
rit , bannum noftrum id eft fexaginta foli-
dos componat . Si vero fervi ecclefiaftici
aut Comitum aut yaffallorum noftrorum hoc
facere præfumpferint , fexaginta ictibus va-
pulent . Aut fi magifter eorum vel Advo-
catus qui liber eft eos yel Comiti vel
Miffo noftro juffus præfentare noluerit , præ-
dictum bannum noftrum id eft fexaginta ſo-
lidos
A. componat .
De adulteratoribus monetæ ,
XIX. De falfa moneta jubemus ut qui
eam percuffiffe comprobatus fuerit manus
ei amputetur . Et qui hoc confenfit , fi li-
ber eft , fexaginta folidos componat . Si fer-
yus eft , fexaginta ictus accipiat .
De proprio dominico fine juffione
illius reddito .
4
XX. Si quis proprium noftrum, quod in
veftitura genitoris noftri fuit , alicui quæ-
renti fine noftra juffione reddiderit , aliud
tantum nobis de fuo proprio cum fua lege
componat . Et quicunque illud fcienter per
malum ingenium adquirere tentaverit , pro
infideli teneatur ; quia facramentum fideli
tatis , quod nobis promifit , irritum fecit;
& ideo fecundum noftram voluntatem & po-
teftatem dijudicandus eft .
De pueris invitis parentibus detonfis
& puellis velatis .
XXI. Si1 quis puerum invitis parentibus
rotonderit , aut puellam yelaverit , legem
fuam in triplo componat , aut ipfi puero vel
puellæ , fi jam fuæ poteftatis funt , aut illi
in cujus poteftate fuerint . Illi vero potefta-"
tem habeant capitis fui , ut in tali habitų
permaneant qualis eis complacuerit .
lut trahitur & evocatur , Hic autem Tractoria
eft mandatum , quo Reges injungebant ut
Miffis commeatum, & hofpitia in itinere præ
berent fubditi . Vid. Formulam XI. libri I.
Form . Marculfi quæ infcribitur : Tractoria
Legatariorum . Adde Cangium in Gloffario
Eccardus .
ALIA
 LEX SALICA
I
ALIAA CAPITUL
C A
ADDITA AD LEGEM
CAPITULA LEGI SALICE ADDENDA
T pagenfes per facramenta alio
rum hominum cauffas non inqui-
U rantur nifi tantum dominicas ,
Adtamen Comes ille fi alicujus pauperis aut
impotentis perfonæ cauffa fuerit , tunc Co-
mes ille diligenter & . . . . fine facramen-
to per veriores & meliores pagenfes in-
quirat ,
II. Vult Domnus Imperator ut in tale
placitum quale ille nunc jufferit veniat unuf-
quifque Comes , & adducat fecum duode-
cim Scabinos , fi tanti fuerint , Sin autem ,
de melioribus hominibus illius comitatus fup-
pleat numerum duodenarium . Et advocati
tam Epifcoporum , Abbatum , & Abbatiffa-
rum ut eis veniant ,
III. Statuendum eft ut unufquifque qui
cenfum regium folvere debet in eodem
loco illum perfolvat ubi pater & avus ejus
folvere confueverunt .
IV. Si homini cuilibet cauffam fuam in
placito aut coram Comite palatio alius fue-
rit impedimento , & cauffam ejus injufte di-
fputando impedierit , tunc volumus ut five
Comes palatii feu Comes ipfe in comitatu
fuo jubeat eum exire foras . Et fi noluerit
obedire tunc folvat bannum dominicum
id eft , fexaginta folidos ; & illi cui adver-
fatus eft , ei donet wadium fuum pro le-
ge fua .
V. Volumus ut Comes poteftatem habeat
in placito fuo facere quæ
quæ debet nemine
contradicente . Et fi aliter fecerit quam ju-
fte ad quem factum illud pertinet veniat
in præfentiam noftram & nos illi de eo-
dem Comite faciamus juftitiam .
VI. Veftitura Domni & genitoris noftri
eo modo volumus ut teneatur , ubicunque
CAPITULA DE INTERPRETATIONE
ANNO DCCCXIX.
IN NOMINE
INCIPIUNT CAPITULA LEGIS SALICE ,
De capitulo primo , id eft , de mannire ,
E hoc capitulo judicatum eft ut
ille qui mannitur , fpatium man-
' D' nitionis
fuæ per quadraginta no-
tes habeat , Et fi Comes infra fupradicta-
( 1 ) LEGI SALICE ADDENDA . ) Hæc
Baluzius omnium primus ex Ms. evulgavit ,
& fub annum DCCCXIX . retulit . Eccard.
REFORMATA . 175
SALICAM .
( 1 ).
effe dicitur ut • diligentiffima inve-
ftigatione perquiratur . Et fi invenitur effe
jufta atque legitima , tunc veftitura dica-
tur . Nam aliter ne veftitura nominari de-
bet , five fit in ecclefiafticis five in palati-
nis rebus .
VII. De proprio quod in caftellis ab avo
noftro conquifitis eo modo videtur nobis ef-
fe faciendum atque difcernendum ut illi tan-
tum propriarum rerum fui poteftatem non
habeant qui quamdiu potuerunt reftiterunt ,
& contra illorum voluntatem in poteftate
avi noftri venerunt . Nam quicunque fociis
fuis pertinaciter refiftentibus fe didicerunt
( 2 ) quamvis caftellum per vim fuiffet ca-
ptum , proprie fuum tamen in eo habere de-
bent . 1
VIII. De rebus unde Domnus Karolus Im-
perator legitimam veftituram habuit , & hoc
ita poteft inveftigari ut fecundum juftitiam
ad nos debeant pertinere , nequaquam vo- .
lumus , fi noftri teftes boni & idonei funt ,
ut alii adverfus eos in noftram contrarieta-
tem confurgant . Adtamen in tua fit provi-
dentia ac fidelium noftrorum qui tecum funt ,
qui noftri teftes effe debent , boni & yera-
ces fint , Porro adverfus ecclefiafticas res ea-
dem fententia maneat quæ tempore ( Do-
mni ) & genitoris noftri fuerat prolata , ut
Ecclefiarum defenfores ( res ) fuas contra
fuos adpetitores eadem lege defendant qua
ipfi vixerunt qui eafdem res Ecclefiis con-
donaverunt . Similiter & Ecclefia eandem
legem habeat adverfum petitores fuos , tan-
tum falva noſtra juftitia ,
IX. De quarto capitulo expectandum cen-
fuimus donec cum plurioribus fidelibus no-
ftris inde confideremus .
LEGIS SALICÆ
CONSCRIPT A,
DOMINI
rum noctium numerum mallum fuum non
habuerit , ipfum fpatium ufque ad mallum
Comitis extendatur , • & deinde detur ei fpa-
tium ad refpectum ad feptem noctes . Inde
non noctium fpatia , fed proximus mallus
Comitis ei concedatur ,
De
( 2 ) Didicerunt . ) Legendum : dediderunt .
Eccardus ..
 176 LEX SALICA
De XI. capitulo Legis Salicæ ,
II. Si quis fervam alienum occiferit vel
vendiderit , vel ingenuum dimiferit , mille
quadringentis denariis , qui faciunt folidos
triginta quinque , culpabilis judicetur , ex-
cepto capitale & delatura ,
De hoc capite judicatum eft ab omnibus ,
ut fi ille fervus qui injufte venditus vel in-
genuus dimiffus apparet
apparet ,, non aller pro eo
in loco illius reftituatur : quia dixerunt ali-
qui quod idem fervus , qui ingenuus dimif-
fus fuerat , denuo ad fervitium redire non
debeat , fed priftino & domino & fervitio
reftitutus fiat judicaverunt .
De XIV. capitulo Legis Salice ,
III. Si quis ingenuus ancillam alienam in
conjugium acceperit , ipfe cum ea in fervi
tic, implicetur .
De hoc capite judicatum eft ab omnibus
ut fi ingenua femina quemlibet fervum in
conjugium fumpferit , non folum cum ipfo
fervo in fervitio permaneat fed etiam o-
mnes res quas habet , fi eas cum parenti-
bus fuis divifas tenet , ad dominum cujus
fervum in conjugium accepit perveniant . Et
fi cum parentibus fuis res paternas vel ma-
ternas non divifit , nec alicui quærenti re-
fpondere nec cum fuis heredibus in rerum
parernarum hereditate ultra divifor accede-
re poffit . Similiter & fi francus homo ( 1 )
alterius ancillam in conjugium fumpferit
fic faciendum effe judicaverunt .
Item de eodem capitulo .
IV. Si quis uxorem alienam vivo mari-
to tulerit , octo milia denar. qui faciunt fo-
lidos ducen os culpabilis judicetur .
De hoc capitulo judicatum eft ut vivo
ma ito cui eadem uxor contra legem fub-
tracta fuerat , ab illo qui eam ei injufte tu-
lerat cum lege reddita fiat fuprafcripta , id
eft , ducentis folidis .
De XXVI. capitulo .
V. Si quis puer infra duodecim annos
aliquam culpam commiferit fredus ei non
requiratur .
De hoc capitulo judicatum eft ut fi in-
fans infra duodecim annos res alterius inju-
fte fibi ufurpaverit , eas , excepto fredo
cum lege fua componat , & ita manniatur
ficut ille manniri cui contra legem fecit ,
& ita a Comite ad mallum fuum adducatur
ficut ille adduci poteft cui contra legem fe-
cit . De hereditate vero paterna vel mater-
na fi aliquis eum interpellare voluerit , uf-
que ad fpatium duodecim annorum expe-
tare judicatum eft .
VI. Judicatum eft ab omnibus ut fi fran-
( 1 ) Francus_homo . ) Hoc eft , Francica de
gente ortus . Et fic femper apud veteres ad-
hibetur . Eccard.
( 2 ) Afatomie . ) Vides , hic jam dubitatum ,
quid monftri fit vox affatomie ? Definitur tra-
ditio fcilicet citationis . Erat enim exhibitio
FINI
REFORMATA .
cus homo vel ingenua femina in fervitio
fponte fua fe implicaverit , ut fi res fuas ,
dum in libertate fua permanebat , ad Eccle-
fiam Dei aut cuilibet legibus tradidit , ipfe
cui traditæ fuerint eas habere & tenere pof-
fit , Et fi filios vel filias , dum in fua fuit
libertate , generavit , ipfi liberi permaneant .
De XXXVI. capitulo .
VII. Si quis fervus hominem ingenuum
occiferit , ipfe homicida pro medietate com-
pofitionis parentibus hominis occifi trada-
tur , & aliam medietatem dominus fervi ſe
noverit folviturum . Aut fi legem intellexe-
rit , poterit fe obmallare ut leodem non
folvat .
Quia nullum de ecclefiaftico aut benefi-
ciario vel alterius perfona fervo difcretio-
nem lex facit , fi ita ecclefiaftici aut bene-
ficiarii fervi ficut liberorum tradi aut dimit-
ti poffunt , ad interrogationem Domni Im-
peratoris refervare voluerunt .
VIII. De XLVI. Capitulo , id eft , Qui
viduam in conjugium accipere vult , judica-
verunt omnes ur non ita ficut in lege Sa-
lica fcriptum eft eam accipiat , fed cum pa-
rentorum confenfu & voluntate , velut uf
que nunc anteceffores eorum fecerunt > all
conjugium fibi eam fumat .
De XLVII. capitulo , De eo qui villam
alterius occupaverit .
IX. De hoc capitulo judicaverunt ut nul-
lus villam aut rès alterius migrandi gratia
per annos tenere vel poffidere poffit ; fed
in quacunque die invafor illarum rerum in-
terpellatus fuerit , aut eafdem res quærenti
reddat , aut eas , fi poteft , juxta legem fe
defendendo fibi vendicer .
X. De affatomie ( 2 ) dixerunt quod tra-
ditio fuiffet . De hoc capitulo judicatum eft
ut ficut per longam confuetudinem antecef-
fores eorum facientes habuerunt , ita & omnes
qui lege Salica vivunt in antea habeant &
faciant .
XI. Et hoc judicaverunt , ut fi fervus
chartam ingenuitatis adtulerit , fi fervus ejuf-
dem chartæ auctorem legitimum habere non
potuerit , domino fervi ipfam chartam fal-
fare ( 3 ) liceat .
XII. Et hoc judicaverunt , ut omnis qui
alteri aliquid quærit , licentiam habeat prius
fua teftimonia producere contra eum . Et fi
ille cui quæritur dixerit , quod legibus te-
neat ea quæ tenet , & talia funt teftimonia
qui hoc veraciter adfirmare poffint , judica-
verunt ut hujus rei veritas fecundum capi-
tula Domni Imperatoris , quæ prius pro lege
tenenda conftituit , rei veritas comprobetur .
folennis citationis juridice que ramo adje-
to fiebat , ut fupra fufe fatis expofitum . Ec-
cardus .
( 3 ) Falfare . ) Hoc eft , falfam eam effe de-
clarare . Eccardus .
S.
MAR-
MARCUL FI

MONACHI

FORMULARUM

LIBRI DUO

Cum Præfatione & Notis Hieronymi Bignonii .

PREFATIO HIERONYMI BIGNONII.

Arculfi , quem nunc damus , erudite Lector , plures docti viri meminerunt .
Sed quis fuerit , & quo tempore vixerit , nibil certi ab illis proditum eft .
Quidam vero in univerfum circa primam Regum noftrorum familiam illius
remanebat ex librorum varieta-
Mtempora conjecerunt . Adbuc tamen dubium
te , quibus permulta pofterioris ætatis fcriptores infarcierant . Verum exem-
plar quod nati fumus omnium facile optimum nos amplius dubitare non finit . Præfixa
fiquidem ab auctore ipfo epiftola docet profeffione monachum & feptuaginta annos natum
cum hæc fcriberet fuiffe . Deinde cum Landerico Papæ opus infcribat , facile apparet Lan-
dericum illum Parifiorum Epifcopum fuiffe , qui Chlodoveo Dagoberti filio Rege claruit
circa annum æræ Chriftianæ fexcentefimum fexagefimum . Nulli quippe alii Galliarum Epi-
fcopi boc nomine reperiuntur , neque Landerici Parifienfis tempore , neque multis poft an-
nis . Tum Pape nomen omnibus Epifcopis paffim tribui folitum fub prima Regum Fran-
corum dynastia notum eft . Quod licet fub fecunda aliquatenus continuatum fit , rarius
certe ufurpatum reperitur . Accedunt & aliæ certiffimæ conjecturæ ex totius libri lectione ,
quibus permulta occurrunt que vix poffunt ad aliud tempus referri , & plane Merovin
gorum feculum redolent . Quis enim cum Majorum domus non femel repetitam mentionem.
adverterit , non continuo deprehendat eo tempore Marculfum fcripfiffe quo Majores domus
vice regia omnia regni negotia pertractabant , imo vere fub alieni nominis fpecie impera-
bant ? quod a Dagoberto cœpiffe fcriptores notant . Omitto patritios fæpius nominatos
quos fub Carolinis raro aut nufquam reperiri a doctis obfervatum eft . Alia funt infinita
indicia , que cordatus lector facile animadvertet . In qua autem civitate Marculfus vixe-
vit , ex qua fit oriundus , aut cujus cœnobii monachus extiterit , nobis plane incompertum
eft . Quod fi divinare liceret , fufpicarer eum in aliquo Parifienfis dioecefis monafterio re-
gulariter vixiffe , cum Landerico Parifiorum antiftiti librum fuum infcribat . Quicquid
fit , utiliffimus certe auctor eft , & a doctis non fruftra expetitus . Nam ut omittam eo
feculo fcripfiffe cujus pauca nobis bodie fuperfunt monumenta , fane permultas docet re-
rum noftrarum origines , magiftratuum & dignitatum munia , juris dicendi formam que
tum recepta erat . Jus denique ipfum quo majores noftri utebantur , clare oftendit , quan-
do non aliud certius juris obfervati judicium requiri poteft quam cujus ufum ex formu
lis tum ufitatis deprehendimus . Quæ pars noftræ antiquitatis ut inter ceteras fructuosa,
ita obfcuriffima & intacta fere remanfit quo nomine doctis omnibus & noftri juris pe-
ritis acceptiorem Marculfum fore confido . Leges quoque veteres , Salica fcilicet , Ribua
via , Alamannica , Saxonica , Bajuvarica , & ceteræ" ejufmodi , que a Germanicis genti-
bus tot feculis obfervatæ funt , non alium meliorem habent interpretem . Idipfum de Ca-
roli Magni , Ludovici Pii , & Caroli Calvi conftitutionibus , feu , ut tum dicebant , ca-
pitulis dici poteft . Ipfe etiam Gregorius Turonenfis , quo digniorem hiftoricum non babe-
mus ,
multis locis a Marculfo lucem accipit & omnino illuftratur . Idem & in plerifque
medii avi fcriptoribus obtinet . Quinimo & ad Juris Romani pleniorem cognitionem non
parum conferre adfeverare aufim . Sed commendatitiis in publicum proditurus non eget ,
qui tot præftantiffimorum virorum ingeniis fæpe jam commendatus eft . Cujacium dico ,
Briffonium , & Pithæos fratres clariffima lumina , qui ex eo perplura immortalibus fuis
fcri-
 178 MARCUL FI MONACH I

fcriptis inferendo non levem ejus auctoris guftum ceteris dederunt . Defuturos tamen non
dubito qui fermonis duritiam & ineptam plane rufticitatem exhorrefcant . Facilis vero
defenfio eft . Nam ab eo de Latini fermonis peritia edoceri non petimus , Mores illorum
temporum etiam fermonis inculta rufticitas penitius oftendit . Seculo Jane infeliciffimo vi-
xit , quo omnes difcipline & litteræ penitus obrute & fepultæ erant adeo quidem ut

qui melioris doctrinæ quid attigiffent , veluti novæ alicujus & prave opinionis auctores ,
aut ut magi & malefici damnaventur · Qua occafione lectorem monitum velim ne variis
foloecifmis , qui fæpius occurrunt , offendatur , nec operarum typographicarum vitio impu-
tet , quamquam optime emendatum effe non equidem præftiterim . Sed meminerit prout in
authentico exemplari fcriptum eft , ita editum effe . Nam fi ea omnia immutanda fuiffent ,
non jam Marculfus, fed alius proditurus auctor videretur . Dubitavi certe utrum Marcul-
fo an potius fcriptori vitia ejufmodi adjcriberem . Et vero a fcriptoribus permulta in eo
depravata facile crediderim ; fed ita fere Marculfum fcripfiffe haud dubium eft , cum id
ipfum in reliquis ejufdem ævi monimentis deprehendatur . Atque adeo plura in Gregorio
Turonenfi occurrunt , & infinita prope in manufcriptis codicibus , quæ ab iis qui edide-
runt immutata funt . Neque aliter eum fcripfiffe dubitari poteft , cum hiftorici operis ini-
tio id deprecetur : Prius , inquit , veniam legentibus precor fi aut in litteris aut in fylla-
bis grammaticam artem exceffero , de qua adplene non fum imbutus . Eadem excufatio-
ne utitur & Benedictus Levita in collectionis fue præfatione . Quo fit ut exiftimem de eo
fermonis genere fenfiffe Patres Synodi Turonenfis III. fub Carolo Magno , cum unumquem-
que Epifcopum decreverunt curam habere ut homilia janctorum in rufticam Romanam lin-
guam transferrentur , quo facilius poffent intelligi . Nam & ruftico fermone de miraculis
B. Martini libros Gregorium Turonenjem fcripfiffe ipfemet teftatur hiftoriar. lib. v. eam-
denaque excufationem repetit initio libri primi de gloria confefforum : Qui nullum argumen-
tum , inquit , in litteris habes , qui nomina difcernere nefcis , fæpius pro mafculinis femi-
ina , pro femininis neutra , & pro neutris mafculina commutas , qui ipfas quoque præpofi-
tiones , quas nobilium dictatorum obfervare fanxit auctoritas , loco debito plerumque non
locas . Nam pro ablativis accufativa , & rurfum pro accufativis ablativa onis . Que verba
ideo adfcripfi quod quis fuerit rufticus fermo graphice exprimant , & ut facilius Marculfo
ignofcatur , qui adhuc infeliciore feculo vixit , nec , ut ille , fuit melioribus difciplinis
eruditus . Nec tamen dubito bocopus prifcis illis feculis non minore in pretio habitum
fuiffe quam Cnai Flavii fcribæ apud Romanos legis actiones . Adeo vari erant qui de ne-
gotiis quamquam fuis jcripta conficere & quæ vellent poffent facile litteris mandare . Igi-
tur in hujus auctoris editione non parum laboris in perpurgando , nec minus curando ne
quid temere immutaretur . Ea fiquidem quæ fcriptorum incuria manifefto irrepferant emen-
davimus , dubia reliquimus ; conjecturas tamen noftras & emendationes in Notis appofui-
mus. Unum quidem Marculfi exemplar nacti fumus , quod ex ditiffima Regum noftrorum
bibliotheca fuppeditavit nobis eruditiffimi viri Nicolai Rigaltii humanitas , fed illud opti-
mum & præftantiffimum " cum Marculfi ad Landericum dedicatoriam epiftolam contineat
& duorum librorum indices feu capitula ab autore ipfo prænotata . Ut planum fit cete-
ras formulas que illis non continentur , Marculfi non effe ; quod incognitum doctiffimis vi-
ris impofuit , qui librorum vitio , quibus omnes formule permixte erant , pleraque lauda-
verunt . In eo quoque recenfendo ufus fum excerptis quibufdam codicis Pithoeani , que a
doctiffimo viro Joanne Savarone A vernorum Præfide ad me miffa funt , cui multis nomi-
nibus me devinctum nunquam dubitabo profiteri . Secundum porro Marculf librum in ve-
gio exemplari excipiebant formularum capita quædam abfque numeris ; tum ejufdem volu-
minis initio aliæ plures formula , quarum hæc erat epigraphe , Cartas fenicas , quas bic
ujurpari monuit me Joannes Savaro quafi formulas veteres . Senicæ enim quafi fenes ·
Igitur eas etiam formulas in unum colligavi & incerti auctoris veteres formulas infcripfi :
ex quibus quædam funt ejufdem ævi cum Marculfo , quædam vero Carolo Magno impe-
rante proculdubio fcriptæ apparent . Adjunximus & alias que XLVI . capita continent >
quas ex vetuftiffimo colice defcripferat & mihi jampridem communicaverat Jacobus Sir-
mondus , cujus viri fingularis eruditio cum pari bumanitate certat . His
His , ut facilius a
ceteris difcernerentur , titulus præfixus eft : Formulæ veteres fecundum legem Romanam ;
quod ideo fecimus , quia fere omnes iis fcriptæ fint qui lege Romana uterentur , cum in
bis fæpiffime reperias , Lex Romana expofcit , & fecundum legem Romanam • Saltem
Romana eft obfervatio ; quibus tamen nonnulla barbarici moris admixta videre eft ( 1 ) .
Denique cum beneficio doctiffimi viri Caroli Labbæi in manus noftras incidiffet vetus co-
dex " in quo veteres quædam formulæ continebantur , qui olim Petri Danielis ac demum
Jacobi Bongarfii fuerat , eas quoque adjicere vifum eft , ne quid formularum defiderari
poffet . Utere bis , Lector , & fruere . Vale .

( 1 ) Formulas Sirmondicas , quæ potiffimum ad Romanam legem fpectant , aptiore loco

inferemus .
IN
 FORMULARUM LIBER I. 179

IN DE INOM IN
IN E.

INCIPIT PREFATIO LIBRI HUJUS.

Omino fancto , meritis beatiffimo , & apoftolico femper honore fufcipiendo , omni-
que præconio laude celebrando Domno ac reverentiffimo Papæ Landerico ( 1 )
Marculfus ultimus ac viliffimus omnium monachorum . Utinam
> fancte pater ,
juffionem veftram tam efficaciter quam fpontanee obtemperare valuiffem , quia jam fupra
vires meæ poffibilitatis conatus fum injunctum a vobis fubire negotium , cum fere feptua-
ginta aut amplius annos expleam vivendi ; & nec jam tremula ad fcribendum manus eft
apta , nec ad videndum mihi oculi fufficiunt caligantes , nec ad cogitandum fufficit he-
betudo ( 2 mentis . Quia juxta dictum cujufdam prudentiffimi viri in pueris crefcit
fenfus , in juvenibus viget , in fenibus minuitur . Propterea qui eleganter facere non po-
tui ut volui , feci tamen ordinate ut potui , non folum ea quæ juffiftis , verum etiam
multa alia in hac fcedola , tam præceptiones regales , quam chartas pagenſes , juxta fim-
plicitatis & rufticitatis meæ naturam intimare curavi . Scio enim multos fore & vos &
alios prudentiffimos viros & eloquentiffimos ac rhetores & ad dictandum peritos , qui
ifta fi legerint , pro minima & velut deliramenta corum comparata fapientiæ , reputa-
bunt , vel certe legere dedignabunt . Sed ego non pro talibus viris , fed ad exercenda ini-
tia puerorum , ut potui , aperte & fimpliciter fcripfi . Cui libet , is exinde aliqua exem-
plando faciat . Si vero difplicet , nemo cogit invitum ; nec præjudicat mea rufticitas eru-
ditorum & rhetorum floribus verborum & eloquentiæ facundiæ . Sunt præterea nonnulla
negotia hominum > tam in palatio , quam in pago ( 3 ) , quæ fcribi non queunt ante-
酱 quam invicem conferantur " & juxta propofitiones vel refponfiones eloquia eorum tunc
fcribantur & gefta . Ego vero hæc quæ apud majores meos ? juxta confuetudinem loci
quo degimus , didici , vel ex fenfu proprio cogitavi , ut potui coacervare in unum cura-
vi , & capitula prænotavi , ut facilius quod voluerit a quærente inantea ( 4 ) ſcripto re-
periantur .

(1 ) Reverentiffimo P. Landerico . ) Auctoris Gregorii Magni tempora , ut alii , illud exo-

feculum , ætatem , & inftitutum ex hac epifto-
la difcimus , quæ ab alio expectare fruftra ef-
fet . Se enim Marculfum nomine , profeffione
monachum fuiffe , & feptuaginta annis majo-
rem diferte teftatur . At cum Landerico , cu-
jus juffu id fufcepiffe fatetur , opus fuum in-
fcribit , tempus certiffime defignat . Ille nam-
que Landericus , etfi civitatis cui præfuit no-
men non addatur , alius a Landerico Parifio-
rum Antiftite effe non poteft: quem Chlodo
veo feu Ludovico Dagoberti F. Rege claruif-
fe conftat circa annum Chrifti DCLX. cujus
tandem fanctiffimam memoriam Ecclefia Pa-
rifienfis IV. Eid. Junii quotannis recolit . Quod
vero Landericum Papam appellet , feculi mo-
re loquutus eft Marculfus . Omnes quippe tum
Epifcopi Papæ vocabantur . Id ex Sidonio >
qui paffim omnes Galliæ Epifcopos Papas a-
gnominat , palam eft , tum ex Gregorio Tu-
ronenfi , apud quem non femel hæc vox eo-
dem fenfu reperitur ; & epiftola Chlodovei
Regis ad fynodum Aurelianenfem I. hic le-
gitur epilogus : Orate pro me Domni fan&ti
apoftolica fede digniffimi Papa . Fortunatus quo-
que Venantius Pictavenfis Epifcopus , ejufdem
vi fcriptor , Leontium Burdegalenfem & Gre-
gorium Turonenfem Papas paffim vocat . Quin
& fynodus Turonenfis II. fub Chariberto R.
cap. 21. Epaunenfes canones_memorans a (4 ) In antea . ) Ideft , in pofterum , dehinc ,
Papa Avito , qui Viennenfis Epifcopus fuit
ceteris Epifcopis confcriptos effe ait . Quod
a Græca voce , quæ patrem fignificat , dedu-
ctum & veteribus ufitatiffimum fuiffe ex Cy
priano , Athanafio , Rufino , Hieronymo , &
Auguftino jam nemo nefcit . Neque vero Ju-
Giniani feculo ut quidam putant , aut circa
leviffe dici poteft . Nam & plerique multis
poft annis , præfertim extra Italiam icriptores ,
Papæ nomen omnibus Epifcopis tribuerunt .
Extant inter cetera veteres Tortarii Floriacen-
fis verfus ante fexcentos annos confcripti >
de translatione B. Mauri , quibus quidam in-
ducitur Britannus Epifcopus , dum caufam
fugæ reddit , dicens melius effe fugere quam 1
me barbarico Papam contradere ludo . Donec in
fynodo Romana primus , ut a doctiffimo Car-
dinale obfervatum eft , Gregorius VII . Ponti-
fex Romanus conftituit ut Papæ nomen unius
effet in orbe Chriftiano ; quod inter ejus di-
ctatus lib. 2. regiftri videre eft.
Reverentiffimo . ) Sic Ms. ut & apud Sido-
nium ep. 14. lib. 5. reverentiſſimo exemplo , non
reverendiffimo ; ne operarum vitium putes .
( 2 ) Ebetudo . ) Gregorius Turonenf. de mi-
raculis lib. 2. cap. 2. Cum ftarent omnes in he-
betitate mentis attoniti .
(3 ) Tam in palatio , quam in pago . ) In pa-
latio , de negotiis fcilicet quæ ante Regem ex-
pediuntur , & de quibus charta regales fiunt ,
quæ primo libro traduntur . In pago feu in
unaquaque civitate , ante Comitem vel judi-
cem loci ; quæ chartæ pagenfes dicuntur , &
fecundo libro proponuntur ; qua de re latius
libro fecundo .
veteribus Gallis en avant , unde natum Itali-
cum innanzi . Quæ dictio non hujus tantum au-
ctoris propria , qui fexcentis locis ea utitur >
fed & omnium fere ejufdem ævi & fequen-
tium auctorum . Itaque nil frequentius in fy-
nodis , capitulis , annalibus , & chronicis ; quod
femel annotaffe vifum eft .

I N-

1
 180 MARCUL FI
INCIPIUNT CAPITULA SCEDOLE OPERIS HUJUS .
1. Ualiter privilegium condatur ,
2. Conceffio Regis de boc privilegio ,
3. Emunitas Regis ,
4. Confirmatio de regis emunitate ,
5. Præceptum Regis de epifcopatu .
6. Indiculus Regis ad metropolitanum Epi-
fcopum ut alio Epifcopo benedicat .
7. Confenfus civium pro epifcopatu .
8. Charta de ducatu 2, patriciatu , aut co-
mitatu .
9. Indiculus ad alium Regem , cum legatio
dirigitur , & verbis fuggeritur commen-
datitiis .
10. Refcriptum ad Regem pro fuo legatario .
II. Tractoria legatariorum vel minima fa-
cienda ad iftius inftar .
12. Præceptum interdonationis .
13. Præceptum de lefiuverpo per manum
Regis .
14. Prologi tres de ceffionibus regalibus .
15. Conceffio ad loco fancto .
16. Confirmatio Regis ad loca fancto.
17. Iterum confirmatio pro fecularibus viris ,
18. De Regis antruftione .
19. Præceptum de clericatu .
20. De divifione ubi Regis accefferit Miffus .
21. De caufas alterius receptas .
22. Præceptum denariale .
INCIPIUNT EXEMPLARIA DE DIVERSIS CONDITIONIBUS
Qualiter regales chartas pagenfes , cui hæc formola habere
placuerit , & melius non valet , fcribantur ,
De privilegio ( 1 ) .
I. Omino fancto ( 2 ) & in Chrifto
venerabili fratri illo Abbati , vel
D cuncta congregationi monafterii
(1 ) De privilegio . ) Privilegii nomine hic
fignificatur inftrumentum libertatis ab Epifco-
po monafterio tributæ , quam vulgo exemptio-
nem dicimus , quo fenfu hanc vocem a ple-
rifque ufurpatam effe video . Porro hæc for-
mula teftatur jam tum in ufu fuiffe ejufmodi
libertates , & ab Epifcopis , quorum præcipue
intererat , confcribi & indulgeri folitas . Vere
autem privilegium dicitur . Nan jure commu-
ni Abbates Epifcopis fuberant , can. 4. Con-
cilii Calchedonenfis , fynodi Aurelianenfis I.
fub Chlodoveo c. 9. c. 21. Abbates pro bursi-
litate religionis in Epifcoporum potefiate confi-
fant ; ex quo in capitulis Benedicti Levita
exfcriptum eft cap. 139. 1. 6. & apud Gratia-
num can. Abbates . 18. q. 2. Synodi Epaunen-
fis c. 19. Aurelianenfis II. fub Childeberto c.
22. Capitul. Caroli M. lib. 2. cap. 8. can . Mo-
nafleria . 18. q. 2. Itaque hæc formula exem-
plis fe tuetur Lirinenfis , Agaunenfis , & Lu-
xovienfis cœnobiorum , hoc addito , nihil de
canonica inflitutione convelli quicquid dome-
fticis fidei pro quietis tranquillitate concedi-
tur , & ideo fi Abbas neglexerit aut non po-
tuerit , ad Epifcopum monachorum coercitio-
MONACHI
23 . Charta de caufa fufpenfa ..
24. Charta de mundeburde Regis & Prin
cipis.
25. Prologo de judicio Regis , cum de ma-
gna re duo caufantur fimul ,
26. Indiculus commonitorius ad Epifcopum ,
27. Item indiculus ad Epifcopum pro alium
diftringendum .
28. Charta audientiale ,
29. Indiculus ad laico .
30. Commutatione cum Rege ,
31. Confirmatione Regis de omni corpore fa
cultatis .
32. Si quis contra voluntatem Regis ege
rit , fecuritas cui eum perfequi jufferit ,
33. Præceptum quorum ab hoftibus vel alio
modo fuerint inftrumenta incenfa.
directa .
34. Relatione pagenfium ad Regem
35. Confirmatio alia de omni corpore facul-
tatis ad monafterio .
36. Ut caufas auctorum adfumendi fuorum
aliqui licentiam habeant ,
37. Judicium evinditale .
38. Charta paricla .
39. Ut pro uativitate Regis ingenui vela-
xentur .
40. Ut leudefamio promittantur Regi ,
illius in honore beatorum illorum ab illo in
pago illo conftru &
to , ille Epifcopus . Com-
pellit nos affectio caritatis veftræ , radio in-
flammante divino , illa pro veftro quieti pro
videre quæ nobis maneant ad mercedem , &
ea
nem pertinere . Sane illud in ædificandis mo-
nafteriis privilegium ab ipfis ædificatoribus an-
xie exquifitum & ab Epifcopis concefìum fuif-
fe probant multa quæ adhuc extant exempla .
Sed tandem quo firmius ejufmodi libertas con-
fifteret , a fummis Pontificibus eam confirma-
ri ultro petierunt & impetrarunt . Pleraque et-
iam coenobia directo ab eadem fede apoftoli-
ca fe ab Epifcoporum eximi poteftate petie-
runt . Quod ut ab initio ex nimia antiftitum
in monachos fævitia ortum eft , ( ut Gregorius
VII. lib. 2. ep. 69. teftatur 2 ita negari non
poteft multos libertatis obtentu fugitaffe di-
fciplinam . Unde frequentem exemptionum
fuo feculo ufum exagitant Petrus Blefenfis
ep. 68. & S. Bernardus de confideratione lib.
3. c. 8. & feqq. qui tamen probat eam exem-
ptionem quæ pro voluntate fundatorum qui-
bufdam monafteriis indulta eft , ut fpecialius
ad fedem apoftolicam pertinerent . Igitur ex
hac formula patet initio Epifcopos , con ventu
aliorum Epifcoporum habito , liberationem a
fua poteftate monafteriis conceffiffe , rogatu
utplurimum Regum & procerum ipforum qui
adificaverant , cujus rei multa hodie quoque
fup-
 FORMULARUM
ea recto tramite inconvulfo limite termina-
ri quæ perennem deinceps propitiante Do
mino obtineant firmitatem ; quia non mi
Tom. II.
fuppetunt exempla . Siquidem præter illa quæ
ab auctore hic afferuntur , & Vincentii mar-
tyris in fuburbano Lutetia bafilicam a B. Ger-
mano Parifienfi Epifcopo , a quo nunc nomen
habet , fimili privilegio donatam legimus apud
Aimonium lib. 3. c. 2. quod integre ibidem
a Ja . Breulio exfcriptum videre eft . Rex quo
que Guntchramnus , quæ ipfe , uxor ejus , aut
binæ filiæ cœnobia conftruxerant 2 multifque
poffeffionibus & donariis inftruxerant , eodem
pacto ab Epifcoporum conventu confirmari eni-
xe poftulavit , & ut fieret obtinuit in fynodo
Valentina , quæ anno regni ejus XXIV . habi-
ta eft . Extat etiam Bertefridi Ambianenfis
Epifcopi privilegium libertatis Corbejæ vete-
ris, ad petitionem Chlotarii Regis & Bathil-
dis Regina confcriptum VIII . Eid. Septemb.
anno feptimo Chlotarii , quod eafdem ferme
claufulas ac præfens formula continet . Infi
gne vero eft privilegium libertatis ab Epifco
po Parifienfi B. Dionyfii monafterio data
quod ob celebritatem nobiliffimi coenobii , &
quod a Landerico , Marculfo ætate fuppari
indultum fit , & non parum ad hujus capitis
illuftrationem facit , adfcribere non gravabor .
Eft vero ejufmodi in cortice fcriptum , & bic
diligentiffime exfcriptum .
Divina largiente gratia Landericus Parifiorum
Ecclefie Epifcopus . Quoniam quidem inter ea
que Dei difponente providentia curfu temporis
agimus , fi quid rece atum eft , ad illius qui
dando pramonuit , & poffe contulit , gloriam
noftram profperitatem non eft dubium attine-
re , decet præfertim eos qui in facris ordini-
bus eminere videntur , private & publice rei
ita curam agere ut & fua peccamina adnulla
re , & fi quid eft virtutis , hoc femper ad al-
tiora ftudeant provehere , & aliorum vel benefar
Eta commendare vel vitia invigilent corrigere ·
Debet etiam effe grata omnium Dei fidelium in-
ter fe familiaritas , & in expetendis dandifque
beneficiis adeo opportuna propinquitas ut nulli
prorfus digna petenti non modo non abnuat , ve-
rum etiam ut amplius quod dignum eft ab alte-
ro petere poftuletur . Quapropter noverit omnium
catholice Ecclefia cultorum generalis univerfitas
quod Dominus gloriofiffimus Cludovicus Franco-
rum Rex , divino irradiatus lumine , religiofa
petitione humilitatis noftræ extremitatem popofcit
ut & nos & Canonicorum noftrorum communis
fraternitas fecuritatis & incommutabilitatis pri-
vilegium ederemus pro reverentia S. Dionyfiifo-
ciorumque ejus Ruftici & Eleutherii , qui cum
eo laurea martyrii funt redimiti , ad bafilicam
ipforum ubi ipfi corpore requiefcunt , & in vir
tutum miraculis corufcant , ubi Dagobertus
genitor fuus quondam Rex vel genitrix fua Nan-
ibildis Regina fepulturas babere videntur . Quam
quam faneta Carthaginenfis fynodus facta a bea-
ta memoria Domno Bonifacio ejufque coepifcopis
non prohibeat monachos fub privilegio proprio re-
fidere , vel fancti Auguftini libri de ecclefiafticis
gradibus doceant monachos fub quiete regulariter
viventes fua fingulari lege debere quiefcere
ab omni infeftatione Clericorum intrepidos per
manere, ne fecularis ftrepitus eos lædat quos di
Arida regula fervitutis Domini moderatur. Quod
nos confiderantes , dum & canonica inftitutio nos
hac de re non præjudicat , vel ideo quia fupra
diai Domini Cludovici Regis petitio quafi nobis
juffio eft , cui difficillimum eft refifti , vel prore
verentia tantorum martyrum , quorum patrocinio
fe ipfe commifit , ut ipfis monachis fecundum fan
LIBER I. 181
nor a Domino retributio fperatur futura pro
fucciduis contemplante temporibus quam ad
præfens munera pauperibus offerente . Et ne
e nobis
Aum ordinem vivere liceat , & ut tam pro no¬
bis quam pro omnibus noftræ Ecclefiæ fratribus
Deum orent , ipfum privilegium plena voluntate
una cum confenfu fratrum meorum ipfis concef-
fiffe vifus fum. Per quod decerno atque obtefti
ficatione divini nominis interdico ut nec ego de
inceps nec ullus fuccefforum meorum hoc audeat
infringere vel temerario aufu aliquatenus viola-
re , videlicet ut omnis Presbyter vel Clericus ex
his qua in ipfo loco beatiffimi Dionyfii martyris ,
vel extra ex loco qui dicitur fons S. Remigi
ficut via diftinguit que præbet iter juxta pra-
tum quod dicitur formofum , ufque ad Ecclefiam
S. Quintini martyris , & illinc per regalemftra-.
tam donec veniatur ad vivarium in capite tri-
ceni pontis , ficut prata fratrum diftinguunt , uf-
que ad præfatum locum fontis B. Remigii , omnes
illi qui in boc circumfcripto fpatio Ecclefiis fer-
viunt , fint liberi & abfoluti ab omni debito
redditione circadarum & fynodorum . Tamen vo
lumus, & pro reverentia fancti martyris Diony-
fi concedimus , ut fi neceffitas eis fuerit , ex no-
Aro & fuccefforum noftrorum epifcopatu fine pre-
tio chrifma & oleum fufcipiant . Et fi quis eo-
rum Presbyterorum vel Clericorum forte aut oc-
cifus , quod abfit , aut vulneratusfuerit , aut ex-
bis omnibus alicujus injuriæ acclamatio furrexe-
rit , quicquid ex his omnibus ad nos pertinere vi-
deatur, boc totum Abbati qui in ipfo fancto loco.
præfuerit ceterifque fratribus habendum , & dif-
ponendum concedimus . Quod fi aliquis callidita-
te aut cupiditate præventus fuerit , & ea que
funt fuperius comprehenfa temerario fpiritu vio-
laverit , tribus annis poenitentiam agat , a com-
munione fratrum fequeftratus , & nihilominus hoc
privilegium Chrifto protegente , qui & adjuvet
illud confervantibus , & dipet illud deftruere
cupientibus , perpetuo maneat incorruptum . Quam
definitionem conftitutionis noftræ , ut noftris &fu
turis temporibus valitura fit , manus noftræ fub-
fcriptionibus roboravimus , coepilcopis Domnis
fratribus noftris rogavimus ut ipfum infuper
firmare debeans . In Chrifti nomine andericus
ac fi peccator Epifcopus urbis Parifiaca hoc pri-
vilegium confenfi & fubfcripfi . Munemurdus E-
pifcopus confenfi & fubfcripfi . Gouvaldus Epi-
fcopus confenfi & fubfcripfi . Vulfolenus Epifco-
pus confenfi & fubfcripf : Armentarius Epico-
pus confenfi fubfcripfi . Rauracus Epifcopus
confenfi fubfcripfi . Malchardus Epifcopus con
Jenfi & fubfcripfi . Eligius Epifcopus confenf
Jubfcripfi . Grator Epifcopus confenfi & ſubſcripfi :
Joannes Epifcopus confenfi & fubfcripfi . Bur
gundio Epifcopus confenfi & fubfcripfi . Faro Epi-
copus confenfi & fubfcripfi . Richoaldus Epifco
pus confenfi & fubfcripfi . Baldomerus Epifcopus
confenfi fubfcripfi . Audoenus Epifcopus con-
fenfi & fubfcripfi . Taurinus Epifcopus confenfi
& fubfcripfi . Euftorcbius Epifcopus confenfi &
fubfcripfi . Laridanus feu Karioendus Epifcopus
confenfi fubfcripfi . Berthefridus Epifcopus con-
fenfi , & fubfcripfi . Audebertus Epifcopus con-
fenfi fubfcripfi . Clarus Epifcopus confenfi &
Jubfcripfi . Caftadius Epifcopus confenfi & fub-
fcripfi . Litterius Epifcopus confenfi fubfcripfi
Pallad us Epifcopus confenfi & fubfcripfi . Ethe
rius Epifcopus confenfi & fubfcripfi . Ingoldus
Epifcopus confenfi & fubfcripfi . Facto privilegio
fub die KL. Juli in anno XV. regnante Cludo-
vico gloriofiffimo Rege Auftrolenus Lector ju-
bente Domno Landerico Epifcopo boc privilegium
fcripfi & fubfcripfi .
Hunc Epifcoporum ea de caufa conyentum
me
 I I
182 MARCULF MONACH

nobis aliquis detrahendo ( 1 ) æftimet in id fuadente Spiritu deinceps cuftodiatis , immo

nova decernere carmina ? dum ab antiqui- fanctæ illius Ecclefiæ Epifcopus debeat ad-
tus juxta conftitutionem Pontificum per re- implere huic pagine credidimus inferen
galem fan&tionem monafteria fan&torum Li- dum · hoc eft . ut de veftra congregatione
dum

rinenfis , Agaunenfis , Luxovienfis ( 2 ) , vel qui in veftro monafterio fancta debeant ba-
modo innumerabilia per omne regnum Fran- julare officia , quam Abbas ( 3 ) cum omni
corum fub libertatis privilegium videntur con- congregatione popofcerit 2 a nobis vel a

fiftere , fed pro reverentia fanctorum beato-
rumque omnium fratrum implendo juffa , cu-
ftodiendo præcepta , obedientiam propalabo .
Quid vero vos vel fucceffores veftri fancto
fuccefforibus noftris facros percipiant gra-
dus ( 4 ) , nullum pro ipforum honore præ-
mium percepturus altare in ipfo monafte-
rio prædictus Epifcopus benedicat ( 5 ) , &
fan-

memorat Aimoinus lib. 4. c. 41. , & Clipiaci , funt confecuti &c. Sancti vero Marcelli , quod
quod tum palatium in agro Parifienfi ad Se hic additur , privilegium a fynodo Valentina
quanam erat , habitum fuiffe ait . Noftri itaque confirmatum eft , quæ a Guntchranno R. ob
devotio bac extat animi ( inquit ibidem apud id præcipue habita anno regni ejus XXIV.
Aimoinum Rex Clodoveus ) ut monafterium pa- Ejus hodie , præter unicum illud caput , nihil
troni noftri Domini Dionyfii , in quo ipfe cum con- extat .
fortibus teftimonii veritatis requiefcit bumatus , (2 ) Lirinen. Agaun. & Luxov. ) Lirinen-
pia memoria genitores noftri , Dominus vide- fis quidem infulæ antiquiffimum monafterium ,
licet Dagobertus , ac Domina Nanthildis , fe fe- & quod ab Eucherio Lugdunenfi , Sidonio , &
pelire mandaverunt , ab omni folvamus dominio aliis abunde celebratum eft . Agaunenfe vero
mortalium : quatenus Abba vel fratres eo loco a Sigifmundo Gundobaldi F. Burgundionum R.
commanentes poffeffiones a parentibus noftris five conftructum fuiffe teftatur Gregor, Turon. lib,
ab aliis fidelibus Chriftianis fibi traditas abfque 3. c. 5. In Ms. legebatur Auganenfis , cujus
ullius dominantis inquietudine poffidentes , profa- loco veram lectionem repofui ; quamquam &
lute noftra acftatu regni noftri liberius Deum depre- apud Fauftum Presbyterum ejus feculi fcripto-
centur . Huic autem noftra fuggeftioni confentit ve- rem Agavenfe coenobium fcriptum eft . De
nerabilis vir Landericus Parifiace urbis Præful , Luxovio vero Burgundiæ cœnobio vetus au-
in cujus diocefi cænobium illud fitum eft , & cui tor vitæ S. Eligii Noviomenfis lib. 1. apud
ufque ad præfens tempus fubjectum fuit . Hanc Surium refert Audoenum feu Dadonem Ro-
ergo libertatem fervi Dei inibi conftituti dum thomagenfem Epifcopum ejus auctorem exti-
fuerint adepti , nulliufque præter Dei ac fanéto- tifle , quod tamen non omnibus probatur . Il-
rum ejus , noftrumque ( cui etiam tota natio lud quidem conftat , non multo ante auctoris
Francorum paret ) fuerint perpeffi dominatum , noftri tempora cœpiffe ,
fciant fe debito tali genitoribus noftris & nobis (3 ) Quem Abbas popofcerit . ) Privileg . Ber-
eifque &c. fore obnoxios . Quæ longius ideo ad- thefridi : Si quos autem gradus Clericorum mi-
fcripfimus quod & caput propofitum & fupe- nores aut majores Abbas jam dicti monafterii e-
rius inftrumentum manifefto illuftrent . Hæc legerit , five intra aut extra monafterium , fine
demum libertas , feu exemptio , rogatu Pipini aliqua præmii acceptione conflituimus confecrare .
K. a Zacharia PP . auctoritate apoftolica con- (4 ) Sacros percipiat gradus . ) Monachi quip-
firmata eft , Bulla fcripta in Lateranis anno pe Clerici non funt > 1. generaliter 40. C. de
V. Zachariæ 11. Non, Novembr, imperante Do- Epifcop. & Cleric. Nam primis feculis mona-
mino piifimo Augufto Conftantino a Deo coronato chos extra clerum fuiffe indubitatum eft , Ideo
anno IV. Indict. VI. quæ itidem in cortice fcri- can. 4. fynodi Calchedonenfis ecclefiafticis aut
pta , in tabulario celeberrimi illius coenobii ex- fecularibus negotiis fe immifcere prohibentur :
tat , a qua plumbum Zachariæ Pontificis no- μήτε δὲ ἐκκλησιασικούς , μήτε βιωτικοῖς παρενοχλείν
mine infcriptum filo canabino pendet . Apάquæn , й ÉT . Unde & eodem can . &
( 2 pag. 180. ) Domino fancto . ) Propria hæc can. 8. in pœnis , non depofitione , ut Cleri-
Epifcoporum , ut fupra in epiftola ci , fed excommunicatione cum laicis puniun-
Marculfi ad Landericum Epifcopum , & infra tur . Adhucque in fynodo Ticinenfi anni
paflim . Nec aliter fcribere foliti , ut &fanctitas DCCCLXXVIII . in qua Carolus Imperator re-
tua, ycorwin , Gregorius Thaumaturgus in epi- nunciatus eft , laici & monachi perpetuo anathe-
ftola canonica can. 7. Vias vel domos nefcientibus mate feriantur ; qui locus extat & apud Ai-
barbaris oftendentes etiam ab auditione arcere moini continuatorem lib. 5. c. 35. B. Hierony-
oportet , donec de iis congregatis fanctis aliquid mus ad Heliodorum de laude vitæ folitariæ
communiter vifum fuerit , & ante eos fancto Spi- pluribus aliam docet effe caufam monachorum ,
ritui . Balfamon ibi fanctos Epifcopos appel- aliam Clericorum , hos pafcere , illos pafci .
lat : Illud autem , ante ipfos fancto Spiritui , Quod infinitis Patrum teftimoniis probari pof-
fubjunxit , oftendens quod quæcunque in commu fet , nifi certo cerius effet monachos Clericos
ni confideratione ab Epifcopis difpenfantur &fai non fuiffe ufque ad tempus Zofimi & Siricii
tuuntur , Spiritus fanctus juggerit. Romanorum Pontificum ; quorum hic epift.
(1 ) Et ne nobis aliquis detrahendo . ) Privi- 1. c. 23. ad Himerium innuere videtur licen-
legium Corbeja a Berthefrido Ambianenfi Epi- tiam fe præftare monachis morum gravitate
fcopo indultum , quod proxime huic formula & fidei inftitutione commendatis ut poflint
accedit , eandem claufulam ita concipit : Et Clericorum officiis aggregari Inter opera Hie-
ne nos ad hoc proprie deliberationis infiintu po- ronymi legitur Epiphanii ad Joannem Hiero-
Beritas æftimet decreviffe , cum etiam antiquiora rofolymitanum epiftola , ab eo Latine reddi-
vel in novo tempore monafteria , propria privi- ta , in qua refertur Epiphanium ordinaffe Pres-
legia funt confecuta , ex quibus ut pauca , dum byterum monachis quibufdam Syriæ pofcenti-
longum eft omnia evolvere , nominemus , Agau- bus qui eis dominica facramenta conficeret .
nenfium " quod velut illud eft regio munere di- (5 ) Altare benedicat c. Privileg. Berthe
tatum , Lirinenfium , ut ut bafilica
bafilica domni
domni Marcel-
Marcel- fra : taria ad fæpedictum monafterium , vel
li , immoque & monafterium Luxovienfe , boc vi- tabulæ fi defuerint , Epifcopus Ambianenfis Ec
dentur habere conceffum , & omnem libertatem clefiæ in De nomine benedicat , & chrifma ja-
trum
 FORMULARUM LIBER I. 183

fanctum chrifma annis fingulis , fi voluerint
poftulare , pro reverentia loci fine pretium
concedat . & juxta difpenfationem divinam ,
cum Abbas de ipfo monafterio a Domino
migraverit , quem unanimiter omnis con-
gregatio illa monachorum ex femetipfis opti-
mæ regula compertum & vitæ meritis con-
gruentem elegerint , fimiliter fine præmium
memoratæ urbis Epifcopus ipfe promoveat
Abbatem . Nullam penitus aliam ( 1 ) pote-
ftatem ab ipfo monafterio , neque in rebus
neque in ordinandis perfonis , neque in vil
labus ibidem jam conlatis aut deinceps re-
gio munere aut privatorum conlaturas , vel
Tom. II.
in reliqua fubftantia monafterii , nos fuccef-
forefque noftri Epifcopi , aut Archidiaconi
( 2 ), feu ceteri alii ordinatores aut quæ
libet alia perfona prædi&
tæ civitatis habere
non præfumant , aut quodcunque de eodem
monafterio ? ficut de parrochiis aut ceteris
monafteriis , muneris caufa audeant fperare
aut auferre ; nec de hoc quod a Deum ti-
mentibus hominibus tranfmiffum aut in al-
tario offertum ( 3 ) fuerit › aut facris volu-
minibus , vel quibufcunque fpeciebus ad or-
natum divini cultus pertinet , ad præfens
conlata vel deinceps conlatura fuerint , au-
ferre præfumant ( 4 ) . Et nifi rogatus a con-
Q 2 gre-

crum conficiat fine pretio , & annis fingulis pro oblatione fidelium conferuntur , medietatem Epi-
reverentia fanctorum fine ullo pretio , muneris fcopus fibi vindicet ; & c. 17. de his quæ in al-
caufa concedat . Privileg. Landerici : Si neceffi- tario accefferint . Gregorius Turonenf. de mi-
tas eis fuerit , ex noftro fuccefforum noftrorum rac. lib. 1. cap. 61. Homo devotus balteum ex
epifcopatu fine pretio chrifma oleumfufcipiant . auro puriffimo cum omni apparatu ftudiofiffimefa
Et quod de chrifmate fine pretio dicitur , re- bricatum Juper altare bafilicæ illius ( S. Nazarii )
te id & fecundum canones . Synodi Barcino pofuit , orans ut in caufis fuis martyris virtus
nenfis fub Recaredo cap. 2. Ut cum chrifma dignaretur adeffe . Leg. Alaman, tit. 1. ubi de
Presbyteris diocefanis pro neophytis confirmandis charta donationis ad Ecclefiam : Coram facer-
datur , ninil pro liquoris pretio accipiatur . Mel- dote qui ad eandem Ecclefiam defervit fuper al-
denfis feu verius Parifienfis cap. 45. Ut nemo tare ponat . Leg. Bajuvarior. tit. 1. Et tunc
Epifcoporum vel quilibet minifter ecclefiafticus pro- ipfam epiftolam ponat fuper altare , & fic tradat
pter Jacrum chrifma aliquid muneris accipiat ,> pecuniam . Ideo & Carolus M. R. facta dona-
neque denarios , vel quælibet munufcula . Syno- tione Ecclefiæ Romanæ , eam fuper altare S.
di Cabilonenfis II. fub Carolo M. can. 16, ex Petri, & poftmodum intus in fancta ejus confef-
quo Gratian. can. Statumus , I. qu. I. fone pofuit , inquit Anaftafius in Hadriano .
( 1 ) Nullam penitus aliam . ) Berthefridus : Ejus rei formula traditur in Capitulis Bene-
Ut quicquid prædicti monafterii monachis fub li- dicti Levitæ libro 6. capite 370. Et ipfam fcri-
bertate evangelica regio munere feu a quibusli- pturam coram altari aut Jupra tenet , dicens ejuf
bet Chriftianis in agris , in mancipiis , vineis , dem loci facerdotibus atque cuftodibus : Offero
filvis , auro, argento , vel veftibus , vel quibus Deo atque dedico omnes res que hac in chartula
libet fpeciebus ad prædictum monafterium perti tenentur inferta , In veteri inftrumento Majo
nentibus , a quibuslibet collatis , aut deinceps col- ris Monafter, apud Pithoeum : quod dum de
latura funt , fepedi&um monafterium vel mona- more fuper altare pofuiffent . In tabulario Cor-
chi ibidem degentes vita noftra temporibus feu bejx Factum donum per manus Roberti Flan
fuccefforum noftrorum , nec ego , nec ullus fibi Pon- drie Confulis , necnon Gauffredi Parifiorum Pre-
tifex, aut aliquis ex ordine Clericorum ordina- Julis , fuper altare S. Petri impofuit . Quo refer-
tores Ambianenfis Ecclefiæ fuis ufibus ufurpare , ri poffet illud : Qui altari fervit , vivat de
aut minorare aut ad civitatem aliquas fpecies altari .
deferre prafumat . Quæ fummatim & ad ver- (4 ) Auferre præfumat . ) Illud nominatim
bum fere referuntur a Nicolao I. Papa ep. 24, cavendum monachis fuit . Alioqui jure vete-
qua illud Ambianenfis Epifcopi privilegium ri id omne quod Ecclefiis totius dioecefis of-
confirmat . Illud ipfum cavetur fynodo Valen- ferebatur , Epifcopo cedebat . Synodi Aurelia-
tina , quæ bafilica S. Marcelli & S. Sympho- nenfis III. fub Childeberto can. 5. Si qua obla-
riani rogatu Guntchramni R. libertatem con- tiones in quibuslibet rebus atque corporibus col-
cedit : Si quid per quafcunque auctoritates aut lata fuerint bafilicis in civitatibus conftitutis
fcripturarum epiftolas præfatus Dominus Rex vel ad poteftatem Epifcopi redigantur , & in ejus fit
Jupra nuncupata jugalis fua filiæque corum , fi- arbitrie , quod ad reparationem bafilica aut ob-
ve in minifterio altariorum , five in quibufcun fervantium ibi fubftantiam deputetur . De facul-
que fpeciebus , que ad divinum cultum pertine- tatibus vero parochiarum vel bafilicarum in pa-
re nofcuntur , contuliffe vel adhuc conferre vo- gis civitatum conftitutis , fingulorum locorum con-
luerint , neque ab Epifcopis locorum , neque po- Juetudo fervetur , Synodus Cabilonenfis apud
teftas regia quocunque tempore fucceffura , de eo- Gratianum: Decretum eft ut omnes Ecclefia cum
rum voluntate quicquam minorare qut auferre dotibus fuis decimis & omnibus fuis in Epi-
præfumat . Quod fi quis hoc quocunque tempore fcopi poteftate confiftant , & ad ejus ordinationem
temerare aut auferre præfumpferit , veluti ne- femper pertineant . Verum cum omnia fibi vin
cator pauperum , anathemate &c. dicarent Epifcopi , canonibus demum provi-
(2 ) Archidiaconi . ) Quippe illi res tempo- fum fuit ut certa parte ab Epifcopis percep-
rales & Ecclefiæ opes difpenfabant . Pruden- ta , reliquum immune Ecclefiis feu parochiis
tius Periftephanon , de B. Laurentio , quem fupereffet ; qua de re elegans eft conftitutio
Levitam primum e feptemviris dicit in Concilio Carpentoratenfi fub Cæfario Are-
Calefis arcanum domus latenfi , fynodi Aurelianenfis I. cap. 16. De
Fidis gubernans_clavibus , monafteriis vero Concilio Ilerdenfi can . 3. fta-
Votafque difpenfans opes . tutum eft , ut quæ in jure monafterii de facul-
(3 ) In altario offertum . ) Solemne tunc tem- tatibus offeruntur , in nullo diocefana lege ab E-
poris erat res donatas Ecclefiæ vel traditas aut pifcopis contingantur . Quod quidem an tum in
faltem earum inftrumenta altari imponere . In- Gallia obtinuerit nefcio , cum idipfum nomi-
fra c. 2. aut de offertione in altario . Synodi natim in omnibus monafteriorum privilegiis
Aurelian, I. can. 16. Ut de his quae in altario exactiffime cautum fit , quod alioqui fruftra
ef-
 184 MARCULFI MONACHI

gregatione illa vel ab Abbate , pro oratione &

lucranda nulli noftrum liceat monafterii
adire fecreta aut finium ingredi fepta . Et
fi ab eis illuc Pontifex poftulatus , pro lu-
cranda oratione vel eorum utilitate , accef-
ferit , celebrato ac peracto divino myfterio ,
fimplicem ac fobriam benedictionem perce-
ptam , abfque ullo requifitu domum ftudeat
habere regreffum ; ut quatenus monachi
toritate convellitur quiequid domefticis
fidei ( 2 ) pro quietim tranquillitatis tribui-
tur . Si quis autem ex nobis , quod Deus
avertat , calliditate commotus , aut cupidi-
tate præventus , ea quæ funt fuperius com-
prehenfa temerario fpiritu violare præfum-
pferit , a divina ultione proftratus , reaty
anathematis ( 3 ) fubjaceat , & tribus annis
a communione omnium fratrum fe noverit

qui folitarii nuncupantur , de perfecta quie-
te valeant duce Domino per tempora exul
tare , & fub fancta regula viventes , & bea-
torum patrum vitam fectantes , pro ftatu
Ecclefiæ & falute Regis vel patriæ valeant
plenius Dominum exorare . Et fi aliquid
ipfi monachi de eorum religione tepidi an
fecus egerint , fecundum eorum regulam ab
eorum Abbate , fi prævalet , corrigantur •
Sin autem Pontifex de ipfa civitate ( 1 )
coercere debeat : quia nihil de canonica au-
alienum . & nihilominus hoc privilegium per-
petim maneat incorruptum . Quam confti-
tutionem noftrain , ut firmis fubfiftat vigo-
ribus , & nos & fratres noftri Domini Epi-
fcopi ( 4 ) fubfcriptionibus manibus noftris
decrevimus roborari . Actum ibi , fub die
illo , anno illo .
Conceffio Regis ( 5 ) ad hoc privilegium .
II. Ille Rex viris apoftolicis ( 6 ) patri-
bus noftris necnon & inluftribus viris illi
Co-

effet . Extat in tabulario Gorbeia Benedicti Sidon. lib. 6. ep. 10. lib. 9. ep. 8. & alii .
III. Papæ epiftola . qua ejus coenobii privilegia (3 ) Reatu anathematis . ) Frequens tum erat ,
confirmantur , quæ idipfum ftatuit : cujus ver- & etiam poftea , anathematis poenam inftru-
ba , quæ huc faciunt , quod nondum ( extat mentorum fanctionibus inferere > ut in Lan-
To. VI. Spicileg. Dacheriani pag. 397. ) edita , derici & Berthefridi privilegiis , & infra lib. 2.
ac ne quidem ulla illius Pontificis epiftola , c. I. 3. 6. & paflim in veteribus formulis fa-
& non minus pie quam eleganter fcripta fint , cris & profanis , & in Regum quoque diplo-
exfcribere non pigebit . Sic igitur habent : Cum- matibus . In præcepto Dagoberti : Si quis bac
que Galliarum permaxime Ecclefias fidelium col- non obfervaverit , & hic & in futuro anathema
lationibus a Domino conftet effe ditatas , ut ne- fit . Sic & in teftamento Leodebodi Abbatis
mo fit fere Epifcoporum cui fue fumptus Eccle- de dotatione & conftructione cœnobii Floria-
fa fatis fuperque non fufficiant , cujus gratia ne- cenfis . Nec diffimiliter apud Gregor. Turon .
ceffitudinis , qua fervorum Chrifti fint ufibus col- lib. VII. cap. VI . in pactione fratrum , ne Pa-
lata , in fuos committere fumptus præfumant ? rifios unus inconfulto altero ingrederetur , ef-
Si enim Clericorum , qui de propriis habundant fetque Polious martyr cum Hilario atque Mar-
reditibus , communicatio prohibetur cum eis quæ tino confefforibus judex ac retributor ejus .
conferuntur Ecclefiæ , ne dum illi acceperint qui (4 ) Domini Epifcopi . ) Qui hic non tantum
de propriis habundant , eorum qui nihil habent adhibentur ut teftes , verum & quia ejufmodi
inopia non levetur , qua confcientia Epifcopus fuæ libertas non nifi magno in conventu Epifco-
fumptibus Ecclefiæ fufficiens , quæ fervorum Dei porum indulgebatur ; infra cap. 2. juxta quod
fuerint ufibus collata præfumat contingere ? nec ab illo Pontifice vel ceteris Domnis Epifcopis &c.
veretur quod per Prophetam Dominus exprobrat Berthefridus : Quam definitionem conftitutionis
facerdotibus , dicens , Rapina pauperis in domi- noftræ , ut noftris & futuris temporibus valitu-
bus veftris . Pauperes enim Chrifti effe quis ne- ra fit , manus noftræ fubfcriptionibus roboravi-
fciat qui contemnentes fubftantiam mundi , fal- mus , & coepifcopos Dominos & fratres noftros
vatoris noftri veftigia fectantes , qui cum effet rogavimus ut ipfam in omnibus confirmare de-
dives pro nobis pauper effectus eft , fanctae pro beant . Iifdem verbis Landericus in libertate
feffionis titulum fibi divitias arbitrantur ? Quif- S. Dionyfii , quæ a magno Epifcoporum nu-
quis igitur aliquid borum quæ fuerint ad necef- mero fubfcripta eft . Quam quidem Aimoin us
fitates eorum collata præfumpferit , & fuis com- lib. IV. c. XLI . Clypiaci in conventu Pontifi-
modis applicuerit , rapinam in domum fuam de cum & procerum totius gentis factam effe te-
fubftantia pauperis congregat . Omnia quæcunque ftatur , cui interfuere prope omnes Galliarum
funt Ecclefiis oblata vel delegata , in pauperum , Epifcopi , ut ille ait .
} pupillorum , viduarum certum eft neceffitates de- (5 ) Conceffio Regis . ) Satis oftendit hoc lem-
Ainata . Quare quifquis ex his aliquid in fuas ma non privilegio tantum Epifcopi , fed &
utilitates exigit , rapinam pauperis in domum confenfu & confirmatione Regis opus fuiffe ;
fuam congeftam detinet &c. Scriptum per manum quod plene hæc formula declarat , quæ fupe-
Theodori notarii & fcriniarii S. R. E. menfe 0- rioris etiam verba recenfet . Chlodovei quo-
Aobrio indictione iv. A& tum non . 111. Ofteb. per que R. Dagoberti F. litteræ , quibus Lande-
manum Theophylacti Secundicerii fedis apoftolica , rici privilegium confirmatur , in illo coenobio
imperante Domino piiffimo Augufto Hlothario a affervantur . Hincmarus Richildi Reginæ a-
Deo coronato magno Imp. ann. XXXIX . fed & pud Flodoardum hift . Rhemenf. lib. 3. c. 27.
Hludovico novo Imperatore ejufdem filio an. vii . Reducit etiam ob memoriam qualiter præfatus
India . iv. Rex, petente Irmintrude Regina , de rebus tunc
( 1 ) Pontifex de ipfa civ. ) Obferva in ca- fus per confilium Parduli Laudunenfis Epifcopi
fum negligentiæ jurifdictionem & poteftatem privilegium ad idem Oriniacum monafterium aſe
Epifcopo fervatam ; ne impunita fcilicet effent dictari & a ceteris Epifcopis firmari rogaverit ,
maleficia , & canonica auctoritas convellere- & ipfe Rex confirmaverit .
tur . ( 6 ) Viris apoftolicis . ) Sic tum vocabantur
( 2 ) Domefticis fidei . ) Id eft , fidelibus , qui Epifcopi ; infra cap. 3. 5. 6. 7. 11. 16. 22.23 .
divino fervitio iugiter incumbunt , & quorum & paffim apud Marculfum & veteres formu-
fors Dominus eft ; infra c. 2. & alibi paflim . larum auctores , eademque ratione apud eof
dem
 FORMULARUM LIBER I. 185

Comiti , vel omnibus agentibus præfentibus
& futuris . Oportet enim clementiæ princi-
pali ut inter ceterorum petitionibus facerdo-
tibus debeat benignum accommodari audi
tum & quod pro timore divini nominis
poftulatur , ponatur proculdubio ad effectum ;
ut fiat in mercedem conjunctio , dum pro
quietem fervorum Dei congrua impertitur
petitio : quia fides perfecta non dubitat ad
altiffimi gratiam pertinere quod fecundum
facro eloquio præcipue a domefticis fidei de-
vota mente impenditur , quia fcriptum eft : "
Beati pauperes fpiritu , quoniam ipforum eft
regnum cælorum , Ergo dum & ille Epifco-
pus , aut Abbas 2 aut inlufter vir monafte-
rium in honore fancti illius , in pago illo ,
aut fuper fua proprietate , aut fuper fifco
1 ) , nofcitur ædificaffe , ubi ad præfens ille
Abbas vel turba plurima monachorum adu-
nata effe nofcuntur , ad petitionem illius ( 2 )
clementia noftra pro quiete ipforum fervo-
rum Dei præceptionem vigoris noftri placuit
Tom. II.
* Matth. s.
propalare , fub quo tranquillitatis ordine 5
Domino protegente , ipfi monachi juxta re-
ligionis normam perpetim valeant refidere ,
elegimus ut & hac ferie debeat plenius de-
clarari : quia nihil de canonica inftitutione
convellitur , quicquid ad domefticis fidei pro
tranquillitatis pace conceditur . Nec nobis
aliquis detrahendo æftimet in id nova de-
cernere carmina , dum ab antiquitus juxta
conftitutionem Pontificum per regalem fan-
&
tionem monafteria fan&torum illorum vel
cetera in regno noftro fub libertatis privi-
legium videntur confiftere ita & præfens
valeat Deo adjutore conftare . Ergo , fi quid
in villabus , mancipiis , vel reliquis quibuf-
cunque rebus , atque corporibus , aut regio
munere aut privatorum aut fuprafcripti il-
lius , vel a quibuslibet eft delegatum , aut
deinceps fuerit additum , juxta quod ab illo
Pontifice vel ceteris Domnis Epifcopis ad
præfato monafterio , juxta quod eorum con-
tinet privilegium , quem nobis præfatus ille
Q 3 pro-

dem apoftolica fede digni & apoftolica fede ftro ufurpatur . Hæc divifio paffim apud me-
colendi · Chlodoveus R. in epiftola ad fy- dii feculi fcriptores notanda occurrit . Infra c.
nodum Aurelian. I. Orate pro me Domini 12. Villas illas , fitas in pago illo , quas aut mu-
Lancti & apoftolica fede digniffimi Pape . Sic nere regio , aut de alode parentum , vel unde-
& apud Gregorium Turon, lib. 9. c. 41. & cunque ad præfens tenere videtur ; & l. 2. c. 17.
42. extant duæ epiftolæ , quarum hoc eft Greg. Tur. 1. 9. c. 38. Sunnefigillus & Gallo-
principium Domnis fanctis & apoftolica fede magnus , privati a rebus , quas a fifco merue-
digniffimis . Ita & apoftolicam fedem cathedram rant > in exilium retruduntur &c. quibus nihil
Tricallinæ urbis dixit Sidon. lib. 6, ep. 1. & aliud eft reli&um nifi quod habere proprium vi-
apoftolatum lib. 6. ep. 4. & 7. & alibi fæpe ; debantur . Idem lib. 7. c. 40. de uxore Mum-
quibus locis multa eruditiffime Joannes Sava- moli : Mulieri nihil amplius quam ea que de
ro Arvernorum & Præfes & decus , quem non parentibus babuerat relinquens . Capitul. Caroli
exfcribo . Ideo autem Apoftolicos Epifcopos M. lib. 3. cap. 19. Auditum habemus qualiter
dictos effe apparet , quod in locum Apoftolo- Comites & alii bomines qui noftra beneficia
rum illi fuccefferint . Præter auctores quos il- babere videntur , comparant fibi proprietates de
le notavit , Cyprianus ep. 42. & 65. Clemens ipfo noftro beneficio ; & eod. lib. cap. 20. ubi a
ep. 1. Anacletus ep. 2. & apud Gratianum lodis nomen . Lib. 4. cap. 28. Quicumquefuum
can. In novo , dift. 21. & Greg. lib. 6. ep. 27 . beneficium occafione proprii defertum habuerit
Hincmar. ep. 3. c. 4. idemque in libro adver- Sic & in teftamento Caroli M. cap. 4. & in
fus Hincmarum Laudunenfem cap. 12. Quam- divifione regni a Ludovico Pio facta cap. 5.
quam fpeciali nota Romanam fedem apoftoli- beneficium ab hæreditate feparatur . Proprieta-
cam dici fynodi & Patres ubique conclament , tem autem feu terram propriam ( ut Gregor.
quod etiam Balfamo agnofcit in præfat. Con- Turon. appellat lib. 3. cap. 15. ) aut ex alode
cilii Carthaginenfis . Que demum appellatio aut ex comparato fuiffe ex formulis fupra pro-
foli Pontifici Romano data eft , adeo ut Apo latis & lib. 2. c. 6. & 7. manifeftum eft . Fi-
ftolicus , nullo alio adjecto , fequentibus fecu- fci vero nomen frequenter in ejus ævi aucto-
lis diceretur , noftrifque vernaculis fcriptori- ribus & vetuftiffimis inftrumentis occurrit .
bus Apoftole. Childebertus R. apud Aimoin . lib. 2. c. 20.
( 1 ) Autfuper proprietate, aut fuper fifco . ) His bafilicæ S. Vincentii martyris fifcum Ifciacen-
verbis duæ notantur bonorum fpecies & velut Jem concedit . Sangallenfis lib. 1. cap. 14. Cum
maxima rerum divifio, quæ eo feculo recepta illo fifco vel curte , illa abbatiola vel Ecclefia ,
erat , quod ex c. 33. infra colligi poteft . O tam bonum vel meliorem vafallum quam ille Co-
mnia namque prædia , aut propria erant , aut mes eft vel Epifcopus fidelem mihi facio . Caro-
fifcalia . Propria feu proprietates dicebantur li Calyi pro S. Dionyfio præceptum ; Fifcus no-
quæ nullius juri obnoxia erant , fed optimo fer , ubi fifcalinus Manbertus cuftos effe videtur .
maximo jure poffidebantur , ideoque ad here- Sigebertus ad annum 886. & 890. Ex quibus
des tranfibant . Fiſcalia vero beneficia five locis , plenius autem ex hoc Marculfi loco ,
fifci vocabantur , quæ a Rege , ut plurimum declaratur fifcum id appellari quod a fifco pro-
pofteaque ab aliis ita concedebantur , ut certis fectum , Regis liberalitate alicui in beneficium.
legibus fervitiifque obnoxia , cum vita acci- conceffum eft , & ideo nomen fifci feu terræ
pientis finirentur . Rurfus proprium feu pro- fifcalis retinebat . Capitul. Caroli M. lib. 3 .
prietas duplex . Alia quippe alode feu beredi- cap . 82. Synodi Valentine fub Lothario Imp.
tas , proprium paternum aut maternum erat cap. 10. De alode autem infra cap. 12.
Alia non a parentibus accepta , fed labore & (2 ) Ad petitionem illius . ) Hoc enim liber-
parfimonia cujufque comparata , ex comparato tatis privilegium ut plurimum rogatu eorum
aut ex conquifitu dicebatur . Sed poftea & res qui conftruxerant aut dotaverant concedeba-
comparatas alodii nomine vocaverunt ; eoque tur . Atque adeo plerunque fub ea conditione
perventum ut alodia liberi juris prædia , quæ donationes fieri folitas ex lib. 2. cap. 1. appa-
nec fidem nec penfitationem deberent , gene- ret . Ea fcilicet ratione atque prætextu ut remo-
raliter dicta fint , ad feudi differentiam , quo ta Pontificum fimulque ecclefiafticorum officialium
fenfu alodii vocabulum adhuc hodie jure no- feu publicorum omnium potefiate &c.
1

186 MARCUL FI MONACH

I

protulit recenfendum , fancitum effe cogno-
vimus 2 nullus Epifcoporum , ut diximus ,
nec præfens , nec qui fuerint fucceffores , feu
Archidiaconi , vel eorum ordinatores , vel
quælibet perfona , poffit quoque ordine de
loco ipfo auferre , aut aliquam poteftatem
fibi in ipfo monafterio præter quod fcriptum
eft adaptare , vel aliquid quafi per commu-
tationis titulum minuare , aut de miniſterii
ornamenta vel de offertione in altario in
lata abftollere , nec ad ipfo monafterio vel
cellulas ejus , nifi tantum pro lucranda ora-
tione ? & ipfud , fi fuerit , cum voluntate
Abbatis vel ejus congregationis , abfque di-
fpendio eorum , aliter accedere penitus non
præfumat ; quo facilius fecundum delegatio-
nis votum vel hujus feriæ auctoritatem ad
ipfo monafterio abfque ullius inquietudine
ibidem cuncta proficiant in augmentis . adi-
cientes ( 1 ) ut nulli penitus judicum vel
cuilibet hominum licentia fit de rebus præ-
fati monafterii abfque voluntate ipforum fer-
vorum Dei in aliquo iniquiter defraudare
aut temerario fpiritu fuis ufibus ufurpare ;
ne , quod primitus eft , & Dei iram incur-
rat & noftram offenfam vel a fifco grave
damnum fuftineat . Illud nobis pro integra
mercede noftra placuit addendo , ut tam quod
ex noftra largitate quam delegatione ipfius
vel ceterorum aut cujuslibet ibidem eft aut
fuerit devoluta poffeffio , quoque tempore ,
nulla judiciaria poteftas , nec præfens nec
fuccidiva , aut caufas audiendo , aut aliquid
exactando ,
ibidem non præfumat ingrede-
re ; fed fub omni emunitate hoc ipfe mo-
nafterius vel congregatio fua fibimet omnes
fredos conceffos debeant poffidere . Et quic-
quid exinde fifcus nofter forfitan de eorum
homines aut ingenuos aut fervientes in eo-
rum agros commanentes vel ur.decunque po-
terat fperare , ex indulgentia noftra in lu-
minaribus ( 2 ) ipfius fancti loci vel in fti-
pendia fervorum Dei , tam nobis in Dei
nomine viventibus , quam per tempora fuc-
cedentibus Regibus , pro mercedis compen-
dium debeant cuncta proficere , ut pro æter-
na falute vel felicitate patriæ feu Regis con-
ftantiam delectet ipfis monachis immenfam
Domini pietatem jugiter implorare . Quem
præceptum decreti noftri , Chrifto in omni-
bus fuffraganti , ut firmior habeatur ( 3 ) ,
& perenniter confervetur , fubfcriptione ma-
nus noftræ infra ftuduimus peragrari .
Emunitate regia ( 4 ) ·
III. Maximum regni noftri augere credi-
mus munimentum > fi beneficia opportuna
locis Ecclefiarum aut cui volueris dicere ,
benivola deliberatione concedimus , ac Do-
mino protegente ftabiliter perdurare confcri-
bimus . Igitur noverit follertia veftra nos ad
petitionem apoftolico viro Domno illo il
lius urbis Epifcopo talem pro æterna retri-
butione beneficium vifi fuimus indulfiffe ut
in villabus Ecclefiæ domus illius , quas mo-
derno tempore aut noftro aut cujuslibet mu-
nere habere videtur vel quas deinceps in
jure ipfius fancti loci voluerit divina pietas
am-

(1 ) Adjicientes . ) Addit Rex claufulam im- tio quantam cautelam figni illius vacuatio "
munitatis a functionibus publicis , cujus inte- quanto magis regia manus fubfcriptio . nec
gra cap. feq. traditur formula . perfunctorie ducere debet regia dignitas quod in
(2 ) In luminaribus . ) Quorum ufus perve- fuis præceptis fcribitur . Et ut hoc , inquit , no-
tufus , & a primordio nafcentis Ecclefiæ , in free auctoritatis præceptum pleniorem in Dei no-
antelucanis fcilicet cœtibus ; ut Irenæus , Ter- mine obtineat firmitatis vigorem &c. Hac ille .
tullianus , & alii paffim teftantur . Tandem- (4 ) Emunitas Regia . Immunitatem , quæ
que pace Chriftianis data , Ecclefia id ex pri- & emunitas facili mutatione eo feculo voca-
fco more retinuit , tum in Dei honorem , tum batur , Modeftinus in' leg. 15. de excufat. -
in fignum lætitiæ , ut B. Hieronymi verbis Towegnoir T.DITimão demoro neloupy definit ;
utar , qui Vigilantium cereorum ufum repro- eademque ii TT Juftinia-
bantem graviter redarguit . Nam & abfque mar no dicitur . Hanc primi Chriftiani Imperato-
tyrum reliquiis ( inquit ) per totas Orientis Ec- res parcam & modicam Ecclefiis tribuerunt
clefias , quando legendum eft evangelium , accen- & initio quidem a civilibus & perfonalibus mu-
duntur luminaria , jam fole rutilante , non uti- neribus tantum , quod ex lib. xvI . Cod. Theod.
que ad fugandas tenebras , fed ad fignum læti- facile perfpicitur . Pleniflima vero immunitas
tia demonftrandum , unde & virgines illæ evan- a Regibus noftris concefla eft ; ut merito dici
gelica femper habent accenfas lampades fuas c. poffit , fuo exemplo ceteris Principibus ean-
Et quidem ignem honoris gratia , non Impe dem immunitatem Ecclefiis concedendi au-
ratoribus modo , verum & aliis prælatum fuif- &
tores fuiffe . Ejus itaque formulam hoc capi-
fe certum eft ; qua de re nos , fi Deus dede- te tradit Marculfus , ut nullus fcilicet judex
rit , alias plura . Porro hanc de luminaribus aut exactor fifci nomine audeat aliquid in vil
claufulam habet præceptum Caroli R. in con- lis & rebus Ecclefiæ exigere , nec jurifdictio-
tinuat. Aimoin. lib. v. cap. 1. itemque fæpe nem aliamve poteftatem ibidem exercere . Me-
in Mindenfis Ecclefiæ privilegiis , quæ excufa minit huius immunitatis fynodus Aurelianen-
exftant , & omnibus pene diplomatibus ad- fis I. cap. 7. ipforum agrorum vel Clericorum
fcriptam videre eft . immunitate concella ; cujus initio capitis ( ut
( 3 ) Ut firmior habeatur . ) Claufula diploma- id quoque obiter indicem ) non obligationibus ,
tibus addi folita . Infra cap. proximo & 3. & fed oblationibus legendum effe crediderim . De
paffim . Appofite ad hunc locum Hincmarus obligationibus vel agris quos Dominus nofter Rex
de divortio Hlotarii R. & Thietbergæ , ad x11 . Ecclefia fuo munere conferre dignatus eft .
interr. De confirmatione autem fuæ fcripturæ ni- In Synodo Ticinenfi a Ludovico Italiæ R. pe-
bil dixerunt , quia quod firmaverunt , infringere tunt Epifcopi , ut emunitates progenitorum ve-
nefas duxerunt , ficut in libro Hefther legitur , ftrorum ita confervari præcipiatis ficut a gloriejo
quantam valetudinem anuli regii babeat figna- genitore veftro conftitutum eft . Quibus refpon-
det
 FORMULARUM
ampliare , nullus judex publicus (
( 1 ) ad
caufas audiendo aut freda undique exigen-
dum nullo umquam tempore non præfumat
ingredere ( 2 ) ; fed hoc ipfe Pontifex , vel
det Ludovicus : Statuimus ut Ecclefia Dei per
totius regni noftri fundate terminos , fub noftra
emunitatis tuitione fecure cum rebus & familiis
permaneant &c. earumque rectores propriis utan-
tur privilegiis . Similiter & clerus omnis pro-
prio fungatur minifterio , nemine moleftante no-
Ari terrorisformidine . Anteriorum Regum con-
ftitutiones , quarum meminit , extant apud An-
fegifum libro 3. capite 26. & Benedictum Le-
vitam libro 5. capite 279. Hoc autem privile-
gium , cujus fpecimen hic extat , præceptum im-
munitatis a Flodoardo dicitur hiftoriæ Rhemen-
fis libro 2. capite 11. de Rigoberto Epifcopo ,
qui illud a Dagoberto Rege fuæ impetravit
Ecclefiæ , fuggerens qualiter ipfa Ecclefia fub pre-
cedentibus Regibus a tempore Domni Remigii &
Clodovei Regis , quem ipfe baptizavit , ab omni
functionum publicarum jugo liberrima femper ex-
titerit . Neque vero immunitatis iftius præce-
ptum ab amortizatione , quo forenfi verbo ho-
die utitur , omnino alienum eft . Nam & ple-
raque cœnobiorum tabularia hanc immunita-
tem & amortizationis nomine infcribunt
Quod tamen non eo pertinet , fi attentius fpe-
ctetur, ut a quocunque vectigali & foli tributo
vacationem præftet , fi forte cenfualis terra
aut tributaria fuerit , ut apparet ex Capitul .
Caroli M. lib. 1. cap. 85. Unicuique Ecclefie
unus manfus integer abfque ullo fervitio adtri-
buatur & c. Et fi aliquid amplius habuerint , in-
de fenioribus fuis debitum fervitium impen-
dent . Synodi Meldenfis cap. 63. Quo pertinet
& de terra tributaria Capitul. lib. 4. cap. 37.
Ejufdem immunitatis , eadem pene formula &
conceptione verborum , diplomata extant apud
Flodoard. hift . Rhemenf. lib. 2. cap. 11. Si-
gonium de regno Italiæ lib. 5. Collectanea Ca-
muzatii Trecenfis , in Ecclefiæ Mindenfis pri-
vilegiis Joannis Piftorii beneficio editis , & in
veteribus cœnobiorum fcriniis . Emunitatem
porro pro immunitate hoc feculo & fequenti-
bus dictam fuiffe jam obfervavit nunquam fa-
tis laudatus Francifcus Pithoeus in eruditiffi-
mo ad Capitula gloffario .
(1 ) Nullus judex publicus . ) Sic in immuni-
tate monafterii Dervenfis a Childerico R. in-
dulta , quæ in collectaneis Camuzatii extat
Ut nullus judex publicus , quolibet modo judicia
ria accinctus poteftate in aurtes ipfius monafte-
rii , ubicunque ad præfens eorum maneat poffef-
fio veldominatio , aut quod inantea , ut diximus ,
fuerit additum vel condonatum , nec ad caufas
audiendum , nec fidejuffores tollendum , nec fre-
da exigendum , nec manfionesfaciendum , nec ro-
taticum infra urbes vel in mercatis extorquen-
dum , nec ullas paratas aut quaslibet redhibitio-
nes exactare prafumat . Ita & Flodoardus hift.
Rhemenf. lib. z. cap. 9. de Dagoberti R. præ-
cepto : Ut nullus judex publicus in ipfas terras
anderet ingredi , ut manfiones intrando faceret ,
aut quælibet judicia vel xenia ibidem exigere
ullatenus præfumeret . Eadem quoque comple-
ctitur privilegium a Carolo M. Gradenfi Ec-
clefiæ indultum apud Sigonium de regno Ita-
liæ lib. 4. & illud quod Ecclefiæ Patavina da-
tum eft lib. quinto . Sic denique S. Martini ,
S. Dionyfii , Corbejæ , & Mindenfis Ecclefiæ
privilegia , quæ eafdem claufulas & Marculfo
fimillimas conceptis pene verbis continent .
Ad quid vero judicis publici nomen ? An non
omnes publici judices erant ? Putavi aliquan-
diu publicos ad privatorum diftinctionem di-
LIBER I. 187
fucceffores
fucceffores ejus , propter nomen Domini
fub integræ emunitatis nomine valeant do-
minare ( 3 ) Statuentes ergo ut neque vos ,
neque juniores ( 4 ) neque fucceffores veftri ,
nec
ci , ut publici fuerint qui regii effent regiam-
que juftitiam exercerent , privati autem qui
privatorum dominorum loco jus dicerent. Nam-
que tum , aut faltem Caroli M. feculo " pri-
vatas juftitias fuiffe ex quibufdam locis non
obfcure colligi poteft , ut in Capitul . lib. 2. cap.
44. Dagobertus R. in immunitate S. Dionyfii
data Parifiis anno decimo regni iv. KL. Au-
gufti : Et ut ab omnibus optimatibus noftris &
judicibus publicis ac privatis melius ac certius
credatur &c. Quæ ethì non aliena viderentur ,
mutavi tamen fententiam , fuccurrente altera
veraque , ni fallor , interpretatione . Publicus
enim judex ecclefiaftico judici opponitur in Ca-
pitul. Caroli M. lib. 5. c. 16. Ut omnes jufti-
tias faciant , tam publici quam ecclefiaftici ; &
lib. 6. cap. 107. Ut Epifcopus judices publicos
commoneat &c. Sanctus Leo ad Epifcopos per
univerfas provincias : Aliquanti malefici , qui
ita fe demerferunt ut nullum his auxiliantis pof
fit remedium fubvenire , fubditi legibus fecundum
Chriftianorum Principum conftituta , ne Sanctum
gregem fua contagione polluerent , per publicos ju-
dices perpetuo funt exilio relegati . Ex Hincma-
ro de Lothar. ad xvii. interrogationem . Qua
voce Anianus utitur ad leg. XII . de Epifcop. &
Cleric. Cod. Theod . Specialiter prohibetur ne
quis audeat apud judices publicos Epifcopum ac-
cufare . Unde defumptum videtur c. 390. lib. 5.
Capitul. Benedicti Levitæ . Cujus ratio peti
poteft ex leg. 3. de epifcopal. audient. Cod.
Theod. in qua Valentinianus , Theodofius ,
Arcadius Impp. de Epifcopis ajunt : Habent
illi judices fuos , nec quidquam his publicis com
mune cum legibus .
(2 ) Præfumat ingredi . ) Infra cap. 4. Ut fic-
ut conftat ab antedictis Principibus de villis præ-
fate Ecclefiæ Domni illius integram emunitatem
abfque introitu judicum fuiffe concejjam . Et in
formula immunitatis fanctorum , quæ XLIV.
inter Anonymi formulas ( five in Appendice
Marculfi ) exftat . In coenobii Dervenfis im-
munitate Childerici R. corrupta eft hæc clau-
fula , fed quæ facillime reftitui poteft : In omni-
bus locis & territoriis ubi aliquid poffidere vi-
dentur , abfque interdi&u judicum . Ex his enim
planum eft , abfque introitu judicum legendum
effe .
(3 ) Valeant dominare . ) Vides hanc terra-
rum ecclefiafticarum immunitatem præcipue
ad jurifdictionem & juftitiam pertinere
fcilicet eorum fubditi & colonia nullo judi-
ce diftringi poffint , ut feculi verbis utar ;
quod & clare oftendit charta Henrici I. R.
anno millefimo fexagefimo , quæ inter Marti-
niana privilegia excufa eft . Quo fit ut eo no-
mine in fubditos jurifdictio eis conceffa vi-
deatur , quam illi per Advocatos & Vicedo-
minos exercebant , qui inter judices frequen-
ter apud Anfegifum recenfentur . Ottho Ma-
gnus in privilegio Mindenfis Ecclefiæ anno
nongentefimo fexagefimo primo , regni ejus
XXII. Hominibus quoque famulatum ejus mona-
ferui facientibus , qui Saxonice Malman dicun-
tur , prædictum mundeburdum & tuitionem no-
ftram conftituimus , ut etiam coram nulla judi-
ciaria poteftate examinentur , nifi coram Epifco-
po ,, aut Advocato , quem ejufdem loci Epifco-
pus elegerit . Quod & in Henrici , Conradi ,
Otthonis , & aliorum diplomatibus repetitur .
(4 ) Juniores . ) Carolus R. apud Aimoini
Continuat. lib. v. cap. 1. nec vos aut juniores
vel
୮
188 MARCULFI
nec nulla publica judiciaria poteftas quoque
tempore in villas ubicunque in regno noftro
ipfius Ecclefiæ aut regia aut privatorum lar-
vel fucceffores veftri . In diplomatibus Caroli
M. Hlotharii & Theodorici in eruditiffimi vi-
ri Fr. Pithoei Gloffario : Neque vos neque ju-
nioresfeu fucceffores veftri . Marculfus cap. xxix.
Et nec vos nec juniores aut fucceffores veftri .
Quæ verba juniores pro fuccefforibus dici quafi
epotibus , & poftea nafcendis fatis aperte de-
monftrant . Vereor tamen ne hoc loco & cap.
XXIV. junioris nomen aliud fignificet , cum &
juniores & fucceffores ibidem diftinctis verbis
& claufulis nominentur . Juniores enim học
& fequentibus feculis non ætatis , fed condi-
tionis nomen eft ; quod non aliena relatione
feniori opponitur , quem etiam non ætatis , fed
honoris caufa dici & pro domino ufurpari no-
tum eft & poftea dicetur . Itaque juniores ef-
fent fubditi & inferiores . Carolus M. apud
Anfegifum lib. 1. cap. 161. Ut primo omnium
feniores femetipfos de ebrietate caveant , & eo-
rum junioribus exemplum bonum fobrietatis often
dant . Lib. III . cap. LXIII. De vulgari populo >
ut unufquifque fuos juniores diftringat , ut me-
lius obediant ac melius confentiant mandatis im-
perialibus . Leg . Alamannor. tit. 78. 5. Si co-
quus qui juniorem habet occiditur . Hincmar.
epift. 3. c. 17. Formula vetus ex codice doctif-
fimi viri nuper magna rei litterariæ jactura
-fato functi Jacobi Bongarfii , quam inter va
rias xxIII. edidimus : Inluftris viri illius Comi-
tis , fui juniores non exinde fic fecerunt quomo
do eisfuit demandatum . Ut plane appareat apud
Marculfum & alias fæpe pro miniftris junio-
res dici , quos & hæc ætas & fequens frequen-
tius fervientes nominavit . Sic accipio & apud
Gregor. Turon. lib. 5. cap. 26. juniores Eccle-
fix : A junioribus Ecclefiæ juffit bannos exigi , pro
eo quod in exercitu non ambulaffent ; & apud
Benedictum Levitam lib. 5. cap. 192. & lib. 6.
cap. 156.
( 1 ) Ad audiendas altercationes . ) Caroli R.
præceptum de S. Martini bafilica : De rebus
ipfius fan&i in regno noftro Außria , Neufria
Burgundia, Aquitania , Provincia e. ut
aliquis judex publicus fifci nofri ad agendum vel
caufas audiendum , jeu freda vel inferendas exa-
Яandum , vel teloneum tollendum habere non præ-
Jumat ; fed quicquid exinde ab antiquis tempori-
bus fifcus nofter accipere confueverat , omnia ex
noftro fifco reddimus , ut in luminaribus ipfiusfan-
Ai Martini vel alimonia pauperum feu fipendia
monachorum proficiat .
(2 ) Freda . ) Gregor . Turon. de miracul . S.
Martini , lib. 4. c. 26. clare interpretatur : Af
firmavit Rex quofdam ex his qui abfoluti fuerant
ad fe veniffe , compofitionemque fifco debitam ,
quam illi fredum vocant , a fe indultam . Caro-
Tus M. in Capitul . Hoc quoque jubemus , ut ju-
dices nominati five fiscales , de quacunque cau-
fa freda non exigant priufquam facinus compona.
tur &c. tertiam partem coram teftibus fifco tri-
buat , ut pax perpetua Rabilifque permaneat Ex
quibus poftremis verbis tentari poffet fredum
tertiam effe compofitionis quæ parti folvenda
erat . Nam in quibufdam caufis , quæ legibus
expreffæ erant , præter compofitionem , & fi-
fco fredum folvebatur ; quo nil frequentius in
veteribus legibus , ut in lege Sal. tit. 14. &
leg. Alaman. tit. 1. & 3. & paffim in aliis
Litis enim expenfæ nondum ufu receptæ erant ,
ut infra cap. 20. dicetur . Fredum vero Joa-
chimus Vadianus & Amerpachius a Germani-
ca voce frid deducunt , quafi dicas violate pa-
MONACHI
gitate conlatas , aut qui inantea fuerint con-
laturas , aut ad audiendum altercationes ( 1 )
ingredere , aut freda ( 2 ) de quaslibet cau-
fas exigere , nec manfiones ( 3 ) aut paratas
(I )
cis pœnam Paci namque obfervanda & ne
quis eam infringere audeat multis ab annis
Germani ftudent , legibufque obligantur ; quod
quidem Germanis expendendum relinquo . Dis
cam tamen pacis confervanda leges , quas treu-
gas fcriptores vocant , a Friderico I. Ænobar-
bo coepiffe , qui id in expeditione Italica fan-
xit ad privata bella & diffidia , quæ tum ni-
mium invaluerant , tollenda , ut Radevicus lib.
3. c. 26. teftatur . In veteribus autem legibus ,
fredi vox aliud fonat . Illud ipfum defcripfit
Tacitus de moribus Germanor . Levioribus de-
litis , pro modo pœnarum , equorum pecorumque
numero convicti multantur ; pars multæ Regi vel
civitati , pars ipfi qui vindicatur velpropinquis
ejus exfolvitur . Non omittendum , fredi ver
bum & functionem adhuc Friderici II. Imp.
temporibus duraffe ; ut edictis ejus palam eft .
(3 ) Manfiones aut paratas . Merita hæc duo
conjunguntur , ut & cap. feq. nec manfiones aut
paratas faciendum . Nam apud Sigonium & in
antiquis principalibus litteris paratæ perpetuo
manfiones confequuntur . Et vero proxima
funt , adeo ut in quibufdam locis unum pro
altero ufurpetur ; quamquam diverfa nomina
fint , & diverfa etiam jura . Id jus manfiones
faciendi , manfionaticum dicebatur . Carolus
M. Pipino F. Italia R. Ceteri per fingula ter-
ritoria habitantes ac difcurrentes manfonaticos &
paraveredos accipiunt . Ludovicus Pius apud
Anfegifum lib. 2. c. 17. Ubi modo via & man-
fionatici a genitore noftro & a nobis per capitu
tare ordinati funt ; & alibi fæpe . Quod jus non
fatis recte , pace tanti viri dixerim , Sigonius
de regno Italiæ lib. 7. interpretatus eft . Di-
ploma Ludovici & Lotharii in continuat. Ai-
moin. lib. 5. cap. 10. expenfas ad hofpitum fu
Jceptiones dicit , itidemque Carolus R. cap . 35.
ubi de Abbate S. Germani , Neque fervitia ex
eis exaЯet vel paraveredos aut expenfas ad
fuas vel ad hofpitum fufceptiones recipiat , five
manfionaticos inde exigat . Atque etiam man-
fionum nomen hoc ipfum manifeftat . Tunc
namque folebant fubditi hofpitio non modo
recipere Miños & Legatos Principis , Co-
mites , Duces , & eorum miniftros " ve-
rum & viaticum eis pro uniufcujufque di-
gnitate præftare . Carolus M. Capitul. lib. 3.
cap. 39. De Miffis noftris difcurrentibus " vel
ceteris propter utilitatem noftram iter agenti-
bus , ut nullus manfionem contradicere eis præ-
fumat ; & lib. 4. cap. 30. Ludovicus Italia R.
in Synodo Ticinenfi : Quando etiam Epifcopos .
Abbates vel Comites , feu fidelium noftrorum
quempiam in propria villa morari contigerit ,
cum fuis in fuis maneant domibus 2 ne Jub ob-
tentu bofpitii vicinos opprimant . In eam rem
tractoria dabatur , cujus formulam infra cap.
XI. videbimus . Regis quoque recipiendi idem
onus provincialibus incumbebat ; ejufque rei
cura ad manfionarium fpectabat ; cujus offi-
cium late ex Adalhardo defcribit Hincmarus
epift. 3. c. 23. Inter quos etiam & manfionarius
intererat ; fuper cujus minifterium incumbebat ,
ficut & nomen ejus indicat , ut in hoc maxime
follicitudo ejus intenta effet ut tam fupradicti
actores quamque & fufceptores , quo tempore ad
eos illo vel illo in loco Rex venturus effet , pro-
pter manfionum præparationem " ut opportuno
tempore præfcire potuiffent ; ne aut inde tarde
fcientes , propter afflictionem familia impertung
tempore precatum , aut ifti propter non condi-
7
 FORMULARUM LIBER I. 189

( 1 ) vel fidejuffores tollere ( 2 ) non præfu-
matis ; fed quicquid exinde aut de ingenuis
aut de fervientibus ceterifque nationibus quæ
funt infra agros vel fines feu fupra terras
prædictæ Ecclefiæ commanentes fifcus aut de
freda aut undecunque potuerat fperare , ex
noftra indulgentia pro futura falute in lu-
minaribus ipfius Ecclefiæ per manum agen-
tium eorum proficiat in perpetuum , Et quod
nos propter nomen Domini & animæ no-
ftræ remedium feu noftra fubfequenti pro-
genie plena devotione indulfimus , nec rega-
lis fublimitas nec cujuslibet judicum fæva cu-
piditas refragare tentet . Et ut præfens au-
&toritas tam præfentibus quam futuris tem-
poribus inviolata Deo adjutore permaneat ,
manus noftræ fubfcriptionibus ( 3 ) infra ro-
borare decrevimus .
Con-

gnam fufceptionem &c. Is manfionarius in aula ad hofpitis privati tantum onus pertinuiffe
Conftantinopolitana dey's vocabatur , ut fed videri fumptus illos publice collectos ab
erudite obfervat & Suidam emendat Joannes incolis præftitos , Id colligo tum ex verbo pu
Meurfius in Gloffario . Nofque eum hodie blice quod fæpe titulo de tractoriis Codd.
manfionum marefcallum dicimus . Tectum & Theod. & Juftinian. repetitur , tum ex Capi-
hofpitium quidem , five ut illi vocabant man- tul. lib. 4. cap. 69. Ut miffi noftri , qui vel Epi-
fionem præbere , manfionaticum vocabatur ; pa- fcopi , vel Abbates , vel Comites,funt , quandiu
ratarum vero nomine , quæ pro viatico & ali- prope fuum beneficium fuerint , nihil de aliorum
mentis præbebantur . Verum hæc duo , ut jam conjecto accipiant . Poftquam vero inde longe re-
diximus , etfi diverfa nomina nacta fint , ta- cefferint , tunc accipiant fecundum quod in fua
men utplurimum fimul exigebantur , ideoque tractoria continetur . Vaffi vero noftri & minifte-
mutuo fe concomitari folent in omnibus ve- riales qui Mifi funt , ubicunque venerint , con-
teribus inftrumentis , atque adeo unum pro jedum accipiant . Conjectum , hoc eft , contri-
altero non raro fumitur . In Præcepto con- butionem , fymbolum , collectam . Quo perti-
ceffionis a Ludovico Pio Hifpanis dato : Mif- net & illud Greg. Turon . lib. 6. c. 45. de Chil-
fis noftris aut filii noftri , quos pro rerum oppor- deberti R. filia , quæ in Hifpaniam nuptura du-
tunitate illas in partes miferimus , aut legatis cebatur : Adparatus quoque magnus expenfæ de
qui de partibus Hifpaniæ ad nos tranfmiffi fue- diverfis civitatibus in itinere congregatus eft :
rint , paratas faciant . Et paulo poft de Comi- in quo nihil de fifco fuo Rex dari præcepit , nifi
te ne illos gravet , neque eos fibi vel homini- omnia de pauperum conjecturis . Ubi conjectu-
bus fuis aut manfionaticos parare aut &c. Hinc- ræ , quæ fuperioribus locis conjecta dicuntur .
marus: Nec manfionaticos fuis amicis aut homi- ( 2 ) Fidejuffores tollere . ) Id eft , cogere ut
nibus a Presbyteris parari , Qui mos origine Ro- fubditi Ecclefiæ & in ecclefiaftica terra degen-
manus eft ; hofpitumque fufceptionem meta- tes , aut ftatim ad judicis audientiam pergant
tum illi appellabant , de quo titulus eft XLI. & judicatum faciant ; aut fi velint dimitti
lib. x11. Cod. & publico fumptu ali eos qui a fidejuffores feu vades judicio fiftendi caufa
Principe cum tractoria alicubi dirigebantur præftent . In fumma hoc agitur , ne judex aut
declarat titulus ejufdem libri de tractoriis & minifter regius in terris , quibus immunitas con
ftativis . Originem aperit Livius initio lib. 42 . ceffa eft , jus dicat & juftitiam exerceat . Greg.
de L. Pofthumio Albino Cos, qui primus lit- Turon. lib. 4. c. 43. Albinus de fede exiliens ,
teras mifit ut fibi magiftratus obviam exiret , adprehenfum Archidiaconum coarctat . Pro quo
bocum publice pararet in quo diverteretur , ju- nunquam obtinere potuerunt , nec Epifcopus , nec
mentaque , cum exiret , inde præfto effent . cives > nec ullus major natu 2 nec ipfa vox to-
( 1) Paratas facere . ) Nominis hujus inter- tius populi acclamantis ut datis fidejufforibus
pretatio & notatio a fuperioribus pendet . Ita- diem fanctum Archidiacono liceat cum reliquis
que nil amplius de eo dicere ftatueram , nifi celebrare , atque accufatio ejus in pofterum de-
advertiffem ibidem quoque Sigonium impe- beret audiri &c. Idem lib. 8. c. 12. Epifcopum
giffe ; quod non caufa obtrectandi clarifs. vi- vallat , fidejuffores requirit , & ad præfentiam
ri memoriæ dico , fed veritatis , & ne alios Regis Guntchranni direxit . Et lib. 8. c. 7. &
eius auctoritas in errorem trahat . Ille enim 43. lib. 9. c. 8. Capitul. Caroli M. lib. 3. c. 34.
ait fumptus fuiffe quos populi in vias pontef- De his qui legem fervare contempferint , ut per
que fluminum , qua tranfiturus aut quo aditu- fidejuffores ad præfentiam Regis deducantur , Lib.
rus Rex erat , impendebant . Quod minus re- 5. cap. 278. & paffim . Marculfus infra lib. I.
cte dictum effe ex locis fupra allatis , atque cap. 27. & 28. Hincmarus ep. ad Sigloardum
etiam diplomatibus quæ apud eum exftant ap- apud Flodoard . lib. 3. c . 28. Multa diplomata
paret . Claudius Falcetus , quem vere Varro- habent , fidejuffores requirere .
nem Francicum dixerimus , optime paratas ( 3 ) Manus noftræ fubfcriptionibus . ) Cafares
uno Gallico verbo livrèe interpretatus eft . Sic olim propria manu libellos , refcripta ; edicta
enim hodie dicuntur cibi qui in familia re- fubnotaffe teftantur hiftoriæ auguftæ Scripto-
gia miniftris & familiaribus in fpecie quoti- res , Lampridius in Alexandro , Vopifcus in
die præbentur . Tunc enim , ut diximus , non Carino , & alii fæpe . Et in Valentin. Novell,
hofpitium modo Regi aliifque ab eo miffis da- Magnus Cujacius obfervat hæc verba Divina
batur , verum & parabantur alimenta , adeo manu , huncque morem apud Conftantinopo-
ut ex omnibus ( inquit Ottho Frifingenfis de litanos Imperatores duraffe notat ad librum
geftis Friderici lib. 2. c. 12. ) que terra pro- decimum Codicis . Unde & Regibus noftris
ducere folet ufui neceffariis , exceptis vix bubus adhuc hodie propriæ manus adnotatio in ufu
feminibus ad excolendam terram idoneis , de eft . Tunc autem fubfcriptionis nomine , de
ceteris quantum neceffe fuerit > militi profutu- qua hic Marculfus agit , fignum illud & cha-
ris ad regios ufus fuppeditare equum illi ar- racter continebatur , totius nominis litteras im
bitrentur . Capitul. Caroli M. lib. 4. cap. 30. plexas referens , qualia in vetuftis regiis &
69. & 73. Vet. formula apud Pithoeum in Glof- imperatoriis diplomatibus videre eft , quod &
far. paratas , paftus recte agnominat Non ad doctiffimus Freherus exiftimavit . Alibi dici-
manfionaticos vel repaftos exigendum . Ibidem : tur , manu noftra firmavimus . Unde & in Ca-
Non pro pafto exigendo , non pro manfionatico re- pitul. Benedicti Levitæ lib. 6. cap. 237. manu
quirendo . Illud addam , paratarum munus non firmationes dicuntur .
 $90 MARCULFI ,
Confirmatio de emunitate ( 1 )
IV, Principali quidem clementia cuncto-
rum decet accommodare aure benigna ; præ-
cipue quæ pro compendio animarum á præ-
cedentibus Regibus parentibus noftris ad lo-
ça fanctorum probantur effe indulta , devo,
tą debemus mente perpendere , & congrua
beneficia ut mereamur in mercedem effe
participes , non negare , fed robuftiffimo ju-
re per noftris oraculis confirmare . Igitur
apoftolicus vir ille illius civitatis Epifco-
pus , clementiæ regni noftri fuggeffit eo quod
ille Rex per fuam auctoritatem ( 2 ) fua ma-
nu fubfcriptam de villas Ecclefiæ fuæ illius ,
quod ad præfens poffidebat , vel quod a Deo
timentibus hominibus ibidem inantea dele-
gabatur , integram emunitatem conceffiffet
ut nullus judex publicus ad caufas audien-
dum , vel freda exigendum , nec manfiones
aut paratas faciendum , nec fidejuffores tol-
lendum , nec homines ipfius Ecclefiæ de quas
libet caufas diftringendum , nec nullas red-
hibitiones requirendum s ibidem ingredere
non debeant . Unde & ipfam præceptionem
jamdicto Principe , feu & confirmationes il-
lorum Regum , eorum manibus roboratas ,
antedictus Pontifex nobis oftendit relegen-
das & ipfe beneficius circa eodem vel me-
morata Ecclefia fua , ficut a fupradictis Pin-
cipibus fuit indultum , moderno tempore ad-
ferit effe confervatum · Sed pro firmitatis
ftudium petit celfitudinem noftram ut hoc
denuo circa eodem vel memorata Ecclefia
fancti illius noftra deberet auctoritas gene-
raliter confirmare ; cujus petitionem pro re-
verentia ipfius fancti loci , ut mereamur in
( 1 ) Confirmatio de emunitate . ) Quæ a Re-
gibus fuccefforibus folita peti , folita & indul-
geri , infra cap. 16. & 17.
( 2 ) Perfuam auctoritatem . ) Auctoritatis no-
mine hic & fuperiori capite intelligitur diplo-
ma , pragmaticum , feu ut feculi etiam ver-
bis utar , præceptum regium , ea forma defcri-
ptum qua majorem auctoritatem habiturum e-
rat , & ut puto , manu propria Regis fubfcri-
ptum , & anulo feu figillo Principis munitum ,
qua in re ab indiculo differt , ut mox adno
tabimus . Gregor. Turonenfis lib. 9. cap. 30.
Sed protinus epiftolam cum auctoritate miferunt
ne populus Turonicus pro reverentia S. Martini
defcriberetur ; & cap. 42. in Radegondis epift.
Per auctoritates præcellentifimorum Domnorum
Regum Chariberti , Guntchramni , Chilperici ,
Sygiberti , cum Jacramenti interpofitione & fua-
rum manuum fubfcriptionibus obtinui confirmari .
Conftitutio Chlotarii Ms. Ut auctoritates cum
juftitia & lege competente in omnibus habeant
fabilem firmitatem , nec fubfequentibus auctorita-
tibus contra legem elicitis evacuentur . Leges
Wifigot. lib. 7. tit. 5. Edictum Theoderici R.
cap. 73. Auctoritates quorumlibet judicum &c.
Capitul. lib. 1. cap. 82. ubi de conftitutione
quadam Ludovici Pii de ordinatione fervorum
agitur : In ambone ipfa autoritas coram populo
legatur, & coram facerdotibus , vel coram fide-
libus laicis , ante cornu altaris , ficut in noftra
auctoritate continetur & c. Synodi Parifienfis an.
MONACHI
mercedem fociari , pleniffima voluntate præ
ftitiffe vel confirmaffe cognofcite . Præcipien
res ergo jubemus ut ficut conftat ab ante,
dictis Principibus de villis præfatæ Ecclefiæ
Domni illius integra emunitas abfque introi-
tu judicum fuit conceffa , ita & inantea au-
xiliante Domino infpectas priorum Princi-
pum auctoritates omnimodis conferventur ;
& neque vos , neque juniores neque fuccef,
fores veftri , vel quislibet de judiciaria po-
teftate in villas antedictæ Ecclefiæ , ques
moderno tempore ubicunque in regno no-
ftra poffidere nofcuntur , vel quæ inantea a
Deum timentibus hominibus fuerint conla,
tæ , tam de ingenuis , quam de fervienti
bus vel quibuslibet nationibus hominum in
prædictæ Ecclefiæ villas commanentes , nec
ad agendum , nec freda exigendum , nec
fidejuffores tollendum nec manfiones aut
paratas faciendum , nec eos de quaslibet cau,
fas diftringendum , nec nullas redhibitiones
requirendum , ibidem ingredere non præfu-
matis ; fed ficut ipfe beneficius a jam dictis
Principibus ad jam dicta Ecclefia fuit in-
ita &
dultus & ufque modo confervatus
deinceps per hanc noftram auctoritatem ge-
neraliter confirmatum in Dei nomine pe-
renniter maneat inconvulfum ; & quicquid
exinde fifcus nofter poterat fperare , in lu,
minaribus ipfius Ecclefiæ in perpetuum pro-
ficiat . Et ut hæc auctoritas tam præfenti-
bus quam futuris temporibus inviolata Deo
adjutore poffit conftare , fubtus eam propria
manu decrevimus roborare ,
Præceptum de epifcopatu ( 3 ) .
V. Ille Rex viro apoftolico illo Epifco
po .
DCCCXLVI. quæ vulgo Meldenfis dicitur , cap.
71. Ut auctoritatem figillo regio roboratam more
tractoria Chriftianiffimus Princeps donet fingulis
Epifcopis &c. Præceptum Dagoberti de fugiti-
vis : Ut autem hæc noftra auctoritas pleniorem &
firmiorem in Dei nomine obtineat vigorem 2 ma-
nu propria nos & fan& ta fynodus noftra eam fub-
ter decrevimus roborari . Data fub die vii . KL.
Jun. anno v. regni Clipiaco .
( 3 ) Præceptum de epifcopatu . ) Formula eft ,
ut & lemma oftendit , qua Rex , cum primum
de obitu alicujus Epifcopi certior factus eft
ad Epifcopum metropolitanum fcribit , & præ-
cipit ut virum illum a fe probatum & electum
in Epifcopum ordinet & benedicat . Id quo-
que præceptum de epifcopatu dicit Gregor. Tur.
lib. 6. cap. 7. de Vcecienfi Ecclefia : Jovinus
iterum , qui quondam provincia rector fuerat ,
regium de epifcopatu piæceptum accipit . Et lib.
VII. cap. XXXI. præceptionem vocat : Nuper in
Aquenfi urbe Epifcopus obierat . Et Nicetius Co-
mes loci illius , germanus Ruftici Visi Julienfis
Epifcopi , preceptionem ab Chilperico elicuerat ut
tonfuratus civitati illi facerdos daretur . Quod
tum receptum fuiffe hæc formula docet ; idem-
que Gregor. Turon . multis locis teftatur , lib.
111. cap. 11. Cum hac Theoderico nuntiata ef-
Jent , juffit inibi fanctum Quintianum Epifcopum
confitur, & omnem ei poteftatem tradi Ecclefia .
Et ftatim direi nuntii , convocatis Pontificibus
populo , eum in cathedram Arverna Ecclefia
Loca-
 FORMULARUM
po. Quamvis nos adminiftrandum gubernan-
dumque rerum ftatum præcelfis occupationi-
bus regiæ follicitudinis cura conftringat , ni-
hil tamen tam principali quam Principe di-
gnum eft ut cum a paftorali paululum ab-
errat plebs deftituta præfidio , pro falute ani-
marum hujufmodi perfonis locis celfioribus
pontificalem profpiciat committere dignita-
tem in quibus maneat dupliciter fermo , ut
populus magiftrum , actus Chrifti imitetur
difcipulus ; qui plebem non minus pietate
quam feveritate conftringat , qui fciat com-
miffa fibi talenta affiduæ prædicationis ( 1 )
fermonibus expolire , & adquifita multipli-
locaverunt . Lib. IV. cap. xvIII . Cum Pientius
Epifcopus ab hac luce migraffet apud Parifios ci-
vitatem , Pafcentius ei fuccedit ex juju Regis
Chariberti . Alibi , Rege ordinante , & Rege eli-
gente ; ut lib. 6, cap. 15. & lib. 8. c. 39. Idem
refert fanctiffimam vocem illam Guntchranni
R. lib. 6. cap. 39. ubi de Bituricenfi Epifcopa-
tu : Poft hæc Sulpitius in ipfa urbe ad facerdo-
tium Guntchranno regefavente præeligitur . Nam
cum multi munera offerrent , hæc Rex Epifcopa-
tum quærentibus refpondiffe fertur : Non eft prin-
cipatus noftri confuetudo facerdotium venundare
fub pretio, fed nec veftrum eum præmiis compa-
rare ; ne & nos turpis lucri infamia notemur ,
vos mago Simoni comparemini . Idipfum no-
tat lex Bajuvar. tit. 1. cap. 10. Si quis Epifco-
pum quem conftituit Rex , vel populus fibi ele-
git Pontificem , occiderit , folvat eum Regi vel
plebi aut parentibus fecundum hoc edictum &c.
Synodus Aurelianenfis V. fub Childeberto R.
cap. 10. Ut nullum Epifcopatum præmiis aut com-
paratione liceat adipifci , Jed cum voluntate Re-
gis , juxta electionem cleri & plebis , ficut in an-
tiquis canonibus continetur , confenfu cleri ac ple-
bis a Metropolitano , vel quem vice fua miferit ,
a comprovincialibus Pontificibus confecretur . Id
a Regibus continuatum declarant cujufque tem-
poris hiftorici . De Caroló Martello Flodoar-
dus lib. 2. c. 12. De Carolo M. Sangallenfis
lib. 1. c. 52. ubi Carolus his qui litteris ope-
ram dabant , Nunc , inquit , ad perfectum at-
tingere ftudete , & dabo vobis epifcopia mo-
nafteria permagnifica . Et cap. 4. 5. & 6. Hlu-
dovicus R. ( ait Chronicon Befuenfe ) Bicone
Epifcopo defuncto , Albericum virum dignum epi-
fcopatu Ecclefie Lingonenfi reftituit ; & paffim
de aliis apud hiftoricos . Ex quibus apparet ,
ut & ex hac formula , non obfervata fuiffe fy-
nodi Parifienfis decreta , quæ Childeberti R.
tempore , pontificante Germano , habita eft ,
cap. 8. Nullus civibus invitis ordinetur Epifco-
pus , nifi quem populi & Clericorum electio ple-
wffima quæfierit voluntate , non Principis im-
perio , neque per quamlibet conditionem , con-
tra Metropolis voluntatem vel Epifcoporum pro-
vincialium ingeratur . Quod quodam modo re-
petitum extat in fynodo Rhemenfi fub Son-
natio celebrata apud Flodoardum lib. 2. cap. 5.
Nifi dicas fynodi mentem fuiffe electionem
firmare , jus Regis non infringere , fed Me-
tropolitani confenfum exquirendum effe , quod
probari poffet ex Gregor. Turon . lib. 4. cap.
26. ubi de Santonenfi conventu agit . Unde &
poftea eadem moderatione Hincmarus epift. 3 .
c. 9. Confenfu principis terra , electione cleri &
plebis , approbatione Epifcoporum provincia E-
pifcopum ordinari debere fcribit . Quo perti-
net & ejufdem clariff. Præfulis epiftola ad Hu-
gonem Abbatem apud Flodoard. lib. 3. c. 24,
LIBER I. 191
cataque gregis fui falute , ad ovile domini-
co nullis maculis fordidato valeat præfenta-
re . Et quia cognovimus fanctæ recordatio-
nis Domno illo urbis illius anteftite evocas
tione divina ab hac luce migraffe , de cu-
jus fucceffore follicitudine congrua una cum
Pontificibus ( 2 ) vel proceribus noftris ple-
nius tractantes , decrevimus inluftri viro aut
venerabili illo in ipfa urbe pontificalem in
Dei nomine committere dignitatem , quem
plerunque apud animos noftros & actio pro-
bata ( 3 ) commendat " & nobilitatis ordo
fublimat ( 4 ) , ac morumprobitas , vel man-
fuetudinis & prudentiæ honeftas exornat .
Qua
Oftendens quod non Epifcopi de palatio præcipie-
bantur eligi , fed de propria qualibet Ecclefia , &
quod de ordinando Epifcopo non Regis vel Pala-
tinorum debet effe commendatio , fed cleri & ple-
bis electio , & Metropolitani in electione dijudi-
catio , deinde terreni Principis confenfio , Epi-
fcoporum manus impofitio . Anaftafius Bibliothe-
carius de Benedicti III . electione : His peractis ,
Clerici & cuncti proceres decretum componentes
propriis manibus roboraverunt , & confuetudo
prijca ut pofcit , invidiffimis Lothario ac Ludo-
vico deftinaverunt Auguftis . Sane hodie abf-
que controverfia Reges noftri nominandorum
antiftitum jus retinent , ex pacto cum Sum-
mis Pontificibus & fede apoftolica facto .
( 1 ) Affidua prædicationis . Munus id epi-
fcopale . S. Auguftinus confeffion . lib. 6. cap. 3 .
de B.Ambrofio : Et cum quidem in populo ver-
bum veritatis recte tractantem omni die domini-
co audiebam . Synod . VI. in Trullo cap. 19. & .
ibi Balfamon. Poffidius de vita B. Auguftini
cap. 4. Poteftatem dedit Valerius coram fe in
Ecclefia evangelium prædicandi ac frequentiffime
tractandi , contra ujum quidem & confuetudi-
nem Africanarum Ecclefiarum . Ejus rei edi-
&tum Caroli M. memorat Sangallenfis lib. I. 1.
c. 20. Præcipit religiofiffimus Carolus Imperator.
ut omnes Epifcopi per latiffimum regnum fuum ,
aut ante præfinitum diem , quem ifte conftituerat ,
in ecclefiafiice fedis bafilica prædicarent , aut.
quicunque non faceret , Epifcopatus honore care-
ret; quibus feftivam narrationem de quodam
Epifcopo fubjungit .
(2 ) Una cum Pontificibus . ) Videlicet ut ma-
gis rite & fecundum canones electus videre-
t
ur ,
non Regis tantum imperio conftitutus .
Infra c. feq. De cujus fucceffore follicitudine in-
tegra cum Pontificibus vel primatibus populi no-
Ari pertractantes . Gregor. Turon . lib. 4. cap. 7,
de Gautino Arvernenfi Epifcopo . Carloman-
nus Dux & Princeps Francorum in fynodo ha-
bita anno DCCXLII. apud Benedictum Levitam
lib. 5. c. a. Et per confilium facerdotum & opti-
matum meorum ordinavimus per civitates Epi-
fcopos , & conftituimus fuper eos Archiepifcopum
Bonifacium , qui eft Miffus fancti Petri .
(3 ) Actio probata . ) Id eft , officium . Vide
infra ad cap. xi .
( 4 ) Nobilitatis ordo fublimat . ) Bafilius ad
Ambrofium de MOD TO DOVIMATI Hurs
λαμπρότητι , τριφανεία βίο , λόγων διανιακός , πράγ
ματι τοῖς καὶ τ βίου τουβλοπον Quæ veriffima
Ambrofii præconia . Gregor. Turon. de gloria
confeffor. cap. 76. de Simplicio Auguftodu-
nenfi Epifcopo : Fuit de ftirpe nobili , valde di-
ves in opibus feculi , nobiliffima conjugi fociatus .
Deinde : Propter illam , ut diximus , feculi di-
gnitatem , Simplicius decedente Egemonio a po-
pulis eligitur : fed a Deo pro caftitatis & Jan-
今
Eti-
 192 MARCULFI
Qua de re ftatuta præfentibus ordinamus ut
cum adunatorum caterva Pontificum 2. ad
quos tamen noftræ ferenitatis devotio fcri-
pta pervenit , ipfum , ut ordo poftulat , be-
nedicere ( 1 ) veftra induftria ftudeat & vo-
lantatis noftræ deliberationem referatis ora-
gulis publicare , atque effectum Domino an-
nuente fortire : quatenus dum Ecclefiam fibi jura dignum debito honore folventes , peti-
a difpenfatione divina commiffam ftrenue re- mus ut cum ad vos pervenerit , ipfum , ut
gere atque gubernare videtur " nobis apud ordo poftulat , benedicere veftra fanctitas
æternum retributorem mercedem fuffragia lar- non moretur
giantur , & ille pro peccatorum noftrorum
mole indefinenter immenfum Dominum de-
beat deprecare .
Indiculus Regis ( 2 ) ad Epifcopum ut
alium benedicat
VI. Domino fancto fedis apoftolicæ di-
gnitate colendo in Chrifto patri illi Epifco-
po ( 3 ) ille Rex . Credimus jam ad veftram
reverentiam perveniffe fanctæ recordationis,
illum illius urbis anteftitem evocatione di-
Aitatis gloria deftinatur . Tunc enim non alii
quam nobiles Epifcopi fiebant . Quod paffim
apud Sidonium & Gregorium Turonenfem ob-
fervare licet . Quin & in Abbatibus idem quo-
dammodo exigebatur . Ludovicus Pius de S.
Martini coenobio : Poft illius ( Fridegif ) au-
tem deceffum fratres habeant facultatem eligendi
de ipfis Abbatem , quem optimum & nobilitatenobilitate
generis & probitate morum in fcripturis eru-
ditum &c.
(1) Benedici . ) Hoc eft , confecrari ; utro-
que enim vocabulo utebantur . Gregor. Tur.
lib. 8. c. 20, Ea conditione removetur ut eum
Bertchrannus Orefèfque feu Palladius , qui eum
benedixerant vicibus pafcerent . Lib. 4. c. 6.
Veni , confenti nobis , benedicentes confecre-
mus te ad epifcopatum . Quamquam poftea re-
ceptum fit ut confecrari dicantur Epifcopi ,
Abbates benedici , cap. 1. de fupplend. negli-
gent. Prælat. cap. Cum contingat . De ætate &
qualit. ordinand . Hic autem apparet Regem
ad metropolitanum Epifcopum fcribere , cujus
officii illud erat ut confirmaret Suffraganeos
& cum aliis provinciæ Epifcopis confecraret .
Ideoque additur , cum adunatorum caterva pon-
tificum . Et cap. feq. jundis vobifcum vefiris
comprovincialibus , ipfum in fuprafcripta urbe
confecrare . S, nodi Nicænæ can. 4. 10 de xup
των γινομθύων διόρθο καθ' εκάσην επαρχίας του μα
THOROTHY . Synodi Antioch. cap. 19. ExirNÈTOD
μη χειροτονεί ως δίχα συνόδου και παρασίας τὸ ἐν μη-
spominu" Ťizupy . Martinus Bracarenfis in Col-
lect. can. c. 3. & 4. Hincmarus adverfus Hinc
marum Laudunenfem , qui nondum typis edi-
tus , fed ex bibliotheca illuftriflimi Præfidis
Jac. Augufti Thuani a docto & pio viro bre-
vi lucem exfpectat . Sic igitur ille cap. 6. in
quo præclare metropolitani Episcopi jura fum-
matim recenfet : ( Tom. 2. oper. Hincmar. pag.
408. ) Si in Rhemenfi provincia præter meam
Jententiam quis fuerit a qu bufcunque quan-
tifcunque provincie bujus Epifcopis factus Epi-
fcopus , ficut myfiica Nicæna jynodus diffinivit ,
non oportet eum effe Epifcopum . Si autem com-
muni ceterorum decreto Epifcoporum rationabili ,
fecundum regulam ecclefiafticam comprobato ,
tu aut alii duo tui complices tecum propter con-
tentiones proprias contradixeritis , mea cum plu-
ribus ad ordinandum Epifcopum obtinebit fenten
tia , mihi non tibi firmitas eorumque gerun-
MONACHI
vina de præfentis feculi luce migraffe de
cujus fucceffore follicitudine congrua , cum
Pontificibus vel primatibus populi noftri per-
tractantes , decrevimus inluftri viro illo , aut
venerabili viro illo ad præfatam urbem
pontificalem regulariter Chrifto aufpice com-
mittere dignitatem , Et ideo falutationum
& junctis vobifcum veftris.
comprovincialibus , ipfum in fuprafcripta ur-
be Pontificem confecrare Chrifto aufpice de-
beatis Agat ergo almitas veftra ut & no-
ftræ voluntatem devotionis incunctanter de-
beatis implere , & tam vos quam ipfe pro
ftabilitate regni noftri jugi invigilatione ple
nius exoretis .
Conceffio civium ( 4 ) pro epiſcopatu .
VII. Suggeftio piiffimo ac præcellentiffi-
mo Domno illo Regi vel feniori commu-
ne
tur de ordinationibus vel aliis rebus ecclefiafii-
cis in Rhemenfi provincia tribuetur : in qua fi
fuerit defunctus Epifcopus , ego non tu vifi-
tatorem ipfi viduata defignabo Ecclefiæ , & ele-
ctionem cum decreto canonico præcipiam fieri
Et fi in partes fe eligentium vota diviferint ,
meum non tuum erit eligere qui majoribus ad
ordinandum ftudiis juvetur & meritis ; & me-
um eft ordinandum examinare , non tuum ; tuum
eft autem cum aliis mecum ordinare Epifcopum ,
Glitteris canonicis , quas ordinatus ab ordina-
toribus fuis jubetur accipere , poft me in tuo lo-
co fubfcribere.
(2 ) Indiculus Regis . ) Caput hoc ejufdem
cum fuperiore argumenti effe titulus teftatur .
Verum hanc inefle ruto differentiam , quod fu-
perius præceptum infcribatur , majoris fcilicet
auctoritatis diploma , manu propria Principis
fubfcriptum , & annulo forte munitum , ut fu-
pra de auctoritate diximus . Iftud vero indi-
culus dicitur ; quem , ut exiftimo , recte epiflo-
lam abfque figillo dixeris . Id colligo ex Ca-
pitul. lib. 3. c. 58. Et fi confacramentales homi-
nes cum ipfo venire renuerint , juffione domini-
ca , aut indiculo , aut figillo ad palatium veni-
re cogantur . In legibus Wifigotth. lib. 2. tit.
1. 1. 18. De his qui ammonitijudicis epifiola vel
figillo , ad judicium venire contemnunt . Ergo
indiculus & figillum difcreta funt , & indicu
lus abfque figillo eft . Indiculi vero nomine nil
frequentius ævo illo .
(3 ) Illi Epifcopo . ) Metropolis antiftitem
Archiepifcopum dixiffet , fi feculi tuliffet ufus .
Per ea namque tempora Archiepifcoporum ap-
pellatio vixdum in Occidente ufurpari cœpe-
rat ; folique Patriarchæ ita defignabantur ;
quod poftea Metropolitanis communicatum ho-
die retinemus .
(4 ) Conceffio civium . ) Ita Ms. titulum con-
cipit , magis tamen placet Confenfus civium .
In quo capitum index & extrema capitis ver-
ba confentiunt . Ita etiam P. Pithoei codex
Ms. nifi confenfionem quis malit. Igitur hac for-
mula plebs paftore deftituta Regem ea de re
certiorem facit , & fuppliciter poftulat ut vi-
rum aliquem in Epifcopum illis concedat . Id
folitum fieri ex Gregor. Turon. apparet lib.
4. c. 26. ubi de Santonenfi conventu : Quo e-
jecto , confenfum fecerunt in Heraclium tunc Bur
degalenfis urbis Presbyterum , quem Regi Haris
ber-
 FORMULARUM
me illius ( 1 ) , a fervis veftris , quorumfubfcri-
ptiones vel fignacula fubter tenentur inferta .
Principalitatis veftræ circumfpecta clementia
novit jufta petentibus dignanter adnuere , fuo
moderaminis judicio ponderante , præfertim
cum illa depofcuntur generali prece cun-
torum voce , communiter quod proficiat
& vel comitatu .
conftanter Ecclefiæ regimen pullulare quod
& ipfæ regali clementiæ profit falutis pari-
ter ac mercedis . Quoniam fanctæ memoriæ
vir apoftolicus ille , illius urbis Epifcopus ,
fine adpropinquante ab hac luce migravit
tempore natura complente , ne deftitutæ fint,
quod abfit , oves déced arc de, in loco
ejufdem fuppliciter polas ut iaftituere
dignemini inluhom.var naut vene-
rabilem illum cathedre hus fuccefforem ?
Tom. 11,
berto fubfcriptum propris manibus per nuncupa-
tum Presbyterum tranfmiferunt : qui veniens Tur
ronos , rem getam beato Eafronio padit , depre-
cans ut bunc confenfum fubfcribere lgnaretur . Et
poftea : Confenfum ad te direxerunt ut alius in
loco ejus fubftituatur . Lib. 8. c. 22. Cum mu-
neribus confenfu civium ad Regem properat ,
fed nibil obtinuit , Idem de B, Gregorii Papæ
electione initio libri decimi : Comprehenfo dif-
ruptis epiftolis confenfu , quem populus fecerat ,
Imperatori direxit . Quo pertinet & fynodi Au
relianenfis V. can, xi . Nullus invitis detur Epif-
copus , fed nec per oppreffionem potentium perfo-
narum ad confenfum faciendum cives aut Cleri-
fi inclinentur .
(1) Seniori communi illius . ) Nullus , ut ap-
paret , fenfus . Itaque minima vel nulla mu,
tatione legendum , illi Regi vel feniori
mune illius civitatis , nempe v . Populus
enim conveniens de electione tractabat , & con-
relationem fcri-
fenfu in aliquem facto , ejus relationem
ptam & fubfcriptam ad Regem dirigebat ; ut
hæc formula teftatur , & Gregorius Turonen-
fis . Seniorem vero pro domino ufurpari jam
attigimus , & notius eft quam ut probatione
egeat ,
(2) Charta de ducatu &c. ) Litteræ funt Prin-
cipis , quibus provinciæ vel civitati rectores de-
ftinat , qui aut Patritii , aut Duces , aut Co-
mites vocantur . Hanc formulam jam edidit
eruditiffimus vir Petrus Pithoeus , flos litte-
ratorum , litterarumque vere parens , in opere
quod de Campaniæ patriæ fuæ Comitibus edi
dit . Nos ex archetypo iterum repræfentamus ,
( 3 ) Actionem comitatus &c. ) Actionem , id
eft, officium . Inde Agentes infra cap. XI.omni
bus agentibus , id eft , officialibus , miniftris , ubi
nos plura . De comitatu vero & ducatu pau-
ca hic attingere ad Marculfi illuftrationem non
piget . Et quidem de comitatu illud primum
Occurrit, videri nihil omnino commune habe-
re cum Germanis illis comitibus , de quibus agit
Tacitus , ut quidam fcripfere . Comites enim
ille dixit , Latini fermonis proprietate , eos
qui officii caufa majores comitantur . Itaque
hic magiftratus a Francis ufurpatus mere ori
gine Romanus eft , non illius quidem veteris
reipublicæ , nec initio florentis imperii , fed
pofteriorum temporum ; quibus Comitis no-
men yariis magiftratibus tributum fuit , atque
adeo civitatum rectoribus . Ut remota omit
tam , Comites Maffiliæ apud Sidonium legi-
mus lib. 7. epift. 2. & Comitiva Syracufana
& Neapolitane formulas lib. 6. Variarum Caf-
fiodorus fcripfit ; quarum fi munia cum no-
ftris conferas , eadem prorfus apparebunt . Il
LIBER I. 193
in quo eft præfpicuitas fublimis , ingenuitas
nationis , elegantia refulgens , diligentia ca-
ftitatis , caritatis locuples voluntas , Inrefra-
gabiliter manu noftra hunc confenfum de-
crevimus roborare .
Charta de ducatu ( 2 ) , patritiatu ,
VIII. Præfpicue regalis in hoc perfecta
conlaudatur clementia ut inter cuncto po-
pulo bonitas & vigilantia requiratur perfo-
narum ; nec facile cuilibet judiciariam con-
venit committere dignitatem , nifi prius fi-
des fe ftrenuitas videatur effe probata . Er-
go dum & fidem & utilitatem tuam vide-
mur habere compertam , ideo tibi actionem
comitatus ( 3 ) , ducatus ac patritiatus in
R
་་ pa-
le enim judices eos vocat c. 22. 23. & 24. & civilia
negotia examinare dicit , itidemque eos exerci
tum habere & provinciam cuftodire . Ideoque in
formula Comitivæ provinciæ lib. 7. Quamvis 0-
mnium, inquit, dignitatum officia a manufecludan-
tur armata , crvilibus vefiibus videantur induti
qui difricionem publicam docentur operari , tua
tamen dign las a terroribus oriatur , que gladio
bellico , rebus etiam pacatis , accingitur . Per fin-
gulas provincias Comites a Theoderico Italia
R. mitti folitos eodem libro docet , qui inter
Gotthos aut Gotthun & Romanam s dice-
rent , & judices etian vocat . Ut recte defi-
nierit Suidas Comitis verbum , dum populi
magiftratum vocat, Kunsλ** *ex* , nec ali-
ter fane Hefychius . Quæ omnia Comitis et-
iam apud Francos veteres munus defcribunt
Singulis enim tum civitatibus Comites præe
rant , quorum poteflas iifdem quibus Epifco-
pi finibus diftincta erat . Gregor, Turonenf.
lib. 6. cap. 22. Rex igitur Chilpericus pervafis
civitatibus fratris jui > Novos Comites ordinat
& cuneta jubet pbi urbium tributa deferri . Cap.
XLI. Mifitque ad Duces & Comites civitatum
nuntios , ut muros componerent urbium . Idem
fæpe eos judices , non Comites , vocat : fed
lib. 7. cap. 42. feipfum interpretatur : Poft hæc
edium a judicibus datum eft ut qui in hac ex-
peditione tardi fuerant damnarentur . Bituri-
gum quoque Comes mifit pueros fuos , ut in do-
mo beati Martini &c. Lib. 8. cap. 18. Gundo-
baldus comitatum Meldenfem fuper Guerpinum
( invafit , ingreffufque urbem caufarum action m
agere cœpit . Exinde dum pagum urbis in hoc
oficio circumiret , in quadam villa a Guerpino
interficitur . Sic enim locum mutilum uno ver
bo reftituo . Idem de gloria confeffor cap. 10.
& de vita patrum in S. Nicetio , & paffim .
Synodi Cabilonenfis II. fub Carolo M. cap. 20.
Comites , qui poft imperialis apicis dignitatem
populum Dei regunt . Hincmarus epiftola pro
Epifcopis Galliarum & Germaniarum Chriftia
niffimo Principi , quæ prima inter Bufæi Parali-
pomena excufa eft , cap. 3. Hujus gloriofe do¬
mus Dei decorem & locum habitationis gloria
ejus fideliffime diligere & zelari debent non fo
lum Epifcopi & facerdotes in fedibus , fed et
iam Reges in reguis & palatiis fuis , & Regum
Comites in civitatibus fuis , & Comitum Vica-
rii in plebibus , quicunque patresfamilias in
domibus fuis . Horum officium & munus in pa¬
ce & juftitia facienda præclare traditur in Car
pitul. lib. z. c. 6. & lib. 4. c. 5. Qui tandem
extremo dominationis Carolina ftirpis ex mi-
niftris domini facti late dominati funt , do
nec priftinæ dignitati fenfim regnum reftitu
tum.
 194 MÁRCULFI
pago illo , quem anteceffor tuus ille ufque
nunc vifus eft egiffe , tibi ad agendum re-
gendumque commifimus ; ita ut femper er-
ga regimine noftro fidem inlibatam cufto-
dias , & omnis populus ibidem commanen-
es
tes , tam Franci , Romani , Burgundion ,
quam reliquas nationes fub tuo regimine &
gubernatione degant & moderentur , & eos
recto tramite fecundum legem & confuetu-
dinem eorum regas , viduis & pupillis ma-
ximus defenfor ( 1 ) appareas , latronum &
malefactorum fcelera a te feyeriffime repris
tum . Nec vero omittendum eft Comitum of
ficium fub prima Regum noftrorum familia
non ad vitam fuiffe , ut quidam fcripferunt ,
Ad certum namque tempus eos tum conftitu-
tos mihi conftat ex multis Gregorii locis , quo-
rum infignis eft lib. 4. cap. 36. Unde apul
eum frequenter hæc verba leguntur , ex Pre-
fecto , ex Comite , ex Duce , ex Vicario ; & ille
remotorum exempla recenfet . Quod item at
Romanis defumptum dubitari non poteft , qui
magiftratus omnes ad certum tempus defigna-
tos habuere . Ideoque in Caffiodori formulis
lib. 6. & 7. omnibus fere adfcribitur , per In-
dictionem illam. Duces autem Romani rei bel-
licæ & exercitibus regendis tantum præpofiti
erant . Inde Duces limitum in Notitia Impe-
rii , & Ducis Rhetiarum formula apud Caf
fiodor. lib. 7. Apud Francos vero præerant qui-
dem exercitui ; verum & jus quemadmodum
Comites dixiffe hæc formula oftendit , & ex
Gregorio Turonenfi planum eft . Comitibus ho-
nore & poteftate fuperiores fuiffe conftat , pla-
refque comitatus & Comites eorum curæ com-
mittebantur . Gregorius Turon . lib. 8. c. 18,
Nicetius per emiffionem Eulalii a comitatu Ar-
verno fubmotus , ducatum a Rege expetit , datis
pro eo immenfis muneribus . Et fic in urbe Ar-
verna , Ruthena , atque Ucetica Dux ordinatus
eft . Cap. 26. Turonicis atque Pitavis Ennodius
Dux datus eft . Ex quibus liquet duodecim Co-
mites fub cura Ducis neceffario non fuiffe ,
ut quidam ajunt . Sane in annalibus Pipini ,
qui Aimoino fubjuncti funt , lib. 4. cap. 61. ita
fcriptum legitur : Pipinus domum reverfus Gri
fonem more Ducum duodecim comitatibus dona-
vit . Quod fi verum eft , Pipini tantum ævo
id obfervatum dici debet . Superiora namque
Gregorii exempla aliud notant . Scite Wala Wala-
fridus Strabo , pervetuftus auctor , qui domi-
nante fecunda Regum noftrorum familia cla-
ruit , in libro quem ille de rebus ecclefiafti-
cis fcripfit , cap. 31. ubi feculi & Ecclefiæ di
gnitates comparat , Comites Epifcopis , Duces
Metropolitanis affimilat : Archiepifcopos , qui
pfis Metropolitanis præminent , Regibus confera-
mus . Metropolitanos autem Ducibus compare-
mus ; quia ficut Duces fingularum funt provin-
ciarum , ita & illi in fingulis provinciis finguli
ponuntur . Unde in Chalcedonenfi Conciliojubetur
ne una provincia in duos Metropolitanos divi-
datur . Quod Comites vel præfecti in feculo , boc
Epifcopi ceteri in Ecclefia explent , Sic ille . De
Patriciis vero cap. 35. dicetur .
(1) Viduis & pupillis defenfor , Ita etiam
Ludovicus Pius Comites admonet Capitul.
lib. z. c. 6. Pupillorum & viduarum & cetero-
rum pauperum adjutores & defenfores fitis . Sed
præftat caput longius exfcribere . Huic enim
formulæ plane geminum eft , & omnino ad
illuftrationem & explicationem non hujus tan-
tum loci , fed & fuperiorum & fequentium
claufularum confert , Proinde monemus veftram
MONACHI
mantur ; ut populi bene viventes fub tuo
regimine gaudentes debeant confiftere quie-
ti ; & quicquid de ipfa actione in fifci di-
tionibus ( 2 ) fperatur , per temetipfum an.
nis fingulis noftris ærariis inferatur .
Indiculus ad alium Regem ( 3 ) , cum lega.
tio dirigitur & verbis fuggeri-
tur commendatitiis ,
IX. Domino gloriofo atque præcellentiffi
mo fratri illo Regi ( 4 ) in Dei nomine il
le Rex , Defideratus eventus fideliffimam
110-
fidelitatem ut memores fitis fidei nobis promiſſæ ,
in parte minifterii noftri vobis commiffi in
pace fcilicet & juftitia facienda , vofmetipfos co-
ram Deo & coram hominibus tales exhibeatis ut
noftri veri adjutores & populi confervatores
jufte dici & vocari poffitis nulla quælibet
caufa , aut munerum acceptio , aut amicitia cu-
juslibet , vel odium aut timor , vel gratia ab
fatu rectitudinis vos deviare compellat quin in-
ter proximum proximum femper jufte judice-
tis . Papillorum vero & viduarum & celero-
rum pauperum adjutores & defenfores , & fan-
ae Ecclefie vel fervorum illius honoratores ,
juxta veftram poffibilitatem fitis . Illos quoque
qui temeritate & violentia in furtis latroci
niis five rapinis communem pacem populi per-
turbare moliuntur , veftro ftudio & correctione ,
ficut decet , compefcite &c. Synodus Ticinentis
Tub Ludovico Italiæ R. Ut finguli Comites ita
lego , non conventus ut vitiofe editum eft )
exactores reip. in fuis minifteriis legalem pro-
curent facere juftitiam , pupillos & viduas pro-
tegant , per loca folita reftaurent palatia , qui-
bus , cum iter dietaverit , nos legatofque noftros
valeant recipere . Optime viduarum & pupil-
lorum caufa commendatur magiftratibus , quos
contra improbus ille certiffimam effe prætori-
bus prædam dicebat . Præclarum etiam illud ,
ut viduarum , pupillorum , pauperum caufæ
ante meridiem audiantur & definiantur , &
caufæ regiæ & potentum poft meridiem , Ca-
pitul. lib. 2. cap. 33. & lib. 4. cap. 16.
( 2 ) In fifci ditionibus . ) Comites tributa et-
iam curaffe & ærario intuliffe vel hic locus
evincit . Illud quoque confirmat Gregor. Tu-
ron. lib. 6. c. 22. & lib. 7. c. 23. & Caffiodor.
lib. 6. cap. 21. rectori provinciæ id muneris
adfcribit . Leges Ribuarior. tit. 45. Si quis ju-
dicem fifcalem , quem Comitem vocant . Qua de
re ejufdem Gregorii Turon. infignis ett locus
lib. 1o. c. 21. Eunte autem Comite ut debitum
fifco fervitium folite deberet inferre . Quæ ver-
ba cum ultimis Marculfi componenda funt :
Per vofmetipfos annis fingulis noftris ærariis in-
feratur . Unde & tributum , inferenda dicitur
in Capitularibus Caroli M. Addit. IV. cap.
116. Appendix Gregorii cap. 74. Aimoinus
lib. 4. cap. 26. Exemplar V. C. Pithoei fifci
dicationibus habuit ; cujus loco rectius in reg.
ditionibus fcriptum eft .
(3 ) Indiculus ad alium Regem , ) Epiftola eft
a Rege ad alium Regem fcripta , legatis et-
iam miffis .
(4 ) Fratri illi Regi . ) Ut hodie , ita tum
quoque mutuo fe Reges fratres dicebant . Ala-
ricus R. ad Chlodoveum R. apud Gregor . Tu-
ronenf. lib. 2. cap. 35. frater meus velit .
Chofroes Perfarum R. in epift. ad Juftinia-
num , in Menandri Protectoris excerptis de
legationibus : Acpóns Brother's Brother &c. Too-
erg Kasus adiacenti , & alibi apud
eundem dengátus . Poffet tamen dici hoc ca-
pite
 FORMULARUM
nobis obtulit facultatem , qua veftræ fere-
,
nitati falutationis honorificentiam præbea-
mus " eo videlicet dilectionis affectu pro-
fperitatem veftræ celfitudinis cognofcere cu-
pientes quo veftram gloriam erga nos fra-
ternitatis individuam arbitramur ? Proinde
præfentes viros inluftres illo & illo ad præ-
fentiam fraternitatis veftræ direximus ; qui-
bus ut veftram gloriam condecer , beni-
gniffima tranquillitate fufceptis , petimus ut
dum officium legationis injuncta peregerit ,
ad
refponfis veftræ clementiæ præmoniti ,
referendum falutis indicium facris veftris lit-
teris honorentur .
Refcriptio ad Regem ,
X. Domino gloriofiffimo atque præcellen
tiffimo & a nobis cum fummo caritatis vin-
Tom. II.
pite Regem fratrem vocari , quod eo feculo
vixerit auctor quo regnum inter fratres divi-
fum erat . Sed fuperior interpretatio verior eft .
(1) Fratoria legatorum Tractoriarum
ufum a Romanis mutuatum effe hæc formula
indicat . Sunt autem diplomata quæ dantur
miffis vel evocatis a Principe , ut curfu pue
blico uti poffint , quem alioqui abfque diplo-
mate ufurpari fas non erat , adfcriptis etiam
locis & manfionibus quibus fumptu publico
ali debent . Commeatus enim in itinere præ-
ftandus definiri his litteris folebat , ut hæc quo-
que formula exemplo eft . Diplomata fimul
vocari infignis locus Plutarchi in Galba often-
dit : KT καλούμαρα διπλώματα σεσημασμένα
δόντων γνωρίζοντες οι και πόλιν ἄρχοντες ἐν τῶς της
οχιμάζων αμοιβαῖς , ἐπιταχύνουσι τὰς προπομπής τῶν
ypeμvero@ par ; & ille poftmodum Imperator ,
qui quod fine diplomatibus curfum ufurpaf-
fet , pedibus iter facere coactus eft . De tra-
Horiis & fativis titulus exftat Cod . Th. &
Cod . Juftinian . lib. x11 . ubi plura Magnus Cu-
jacius , qui hanc Marculfi formulam integram
inferit ; quam tamen puriorem auctore exhi-
bere conatus eft , nos fide auctoris edidimus ,
Tractorias igitur a Francis frequentatas Mar-
culfus docet , pofteaque Caroli ævo duraffe ex
Capitul. patet. Lib. 4. c. 30. Si quis litteras
noftras defpexerit , id eft , tractoriam que pro-
pter Miffos recipiendos dirigitur &c. Quid vero
unicuique in itinere commeatus præftari de-
beret , Tractoria fignabatur . Capitul. lib. 4.
cap. 69. Mi accipiant fecundum quod in fua
tractoria continetur . Idque varie pro dignitate
& qualitate ( ut Capitula dicunt ) perfona-
rum ; ut ecce plus Epifcopo , quem Rex mit-
tebat , Abbati & Comiti non tantum , minus
autem Vafallo decernebatur , quemadmodum
Capitul, comprehenfum eft . Lib. 4, 4. cap. 72 .
Epifcopo panes XL. frifcinge tres , de potu mo-
dii tres &c. quæ hujus formulæ fpeciem refe-
runt . Verum Marculfi & Caroli M. tempo-
ribus non eo pertinuiffe tractorias arbitror ut
curfus publici ufum concederent , qui nullus
tum erat ; fed ut equi , manfiones , fumptus
& viatica Miffis a Principe directis aut ab eo
evocatis a fubditis & provincialibus fuppedi-
tarentur , qui manfionaticorum & paratarum
oneri tenebantur ; qua de re fupra cap. tertio ,
Paratas enim pro fpeciebus quæ in hac tra-
toria recenfentur accipio . De paratis Capi-
tula Caroli & Ludovici apud Carifiacum
Conftituite Comites & miniftros reip, qui non di-
ligant munera dc . qui illorum friſcinkas non
LIBER I. 195
culo in amore Chrifti amplectendo illo Re-
gi ille Rex , Apices veftræ celfitudinis per
magnificos & inluftres viros illo & illo fum-
ma cum aviditate nos accepiffe comperite ,
per quos veftræ celfitudinæ falutationum mu-
nera , ut condecet , præmittentes , & quæ
circa vos funt profpera cognofcentes , ga-
vifi , ipfos in veftro amore , tales ut con-
decet viros
decet , devotione benigniffima fufce
viros ,
pimus , officium legationis fibi a vobis in-
junctum noftris auribus pandiderunt ; fed
omnia a nobis in refponfis accepta , quid
cum feliciter in Dei nomine remeaverint ,
celfitudinis veftræ auribus debeant enarrarę .
Tractoria Legatariorum ( 1 ) vel minima
facienda iftius inftar .
XI. Ille Rex omnibus agentibus ( 2 ) .
R 2 Dum
prædentur . Cuftodiant filvas , unde habeant pa-
ftionem , defendant & excolant prata , unde ba
beant pabula : quatenus non fit neceffe vobis per
quafcunque occafiones , quorumcunque bortatibus ,
Circuire loca Epifcoporum , Abbatum , Abbatiffa
rum, vel Comitum , majores quam ratio po-
fiulat paratas exquirere , & pauperes ecclefiafti
cos fidelium veftrorum manfuarios in carru-
caturis paraveredis exigendis gravare . Tra-
ctorias olin apud Romanos non tantum Im-
perator dabat , fed & Præfectus prætorio &;
Magifter officiorum . Leg. 9. de curfu publico
lib. x11. Cod. Hæc vero formula nomine Re-
gis infcripta probat non ab aliis quam a Re-
ge Francorum concedi folitas . Itaque petie-
runt Galliæ Epifcopi a Carolo Calvo R. ut id
illis tribueret r . Synodi Meldenfis cap. 71 , Ut
auctoritatem figillo regio roboratam more tracto-
ria Chriftianimus Princeps fingulis donet Epi-
fcopis . Sane hoc jus fingulari beneficio quibuf-
dam conceffum fuiffe non negaverim . Tra
toriæ autem fpeciem refert vetus diploma
Chilperici R. datum fub die 111. Kal . Maji an
no primo regni Compendio , quo res ab avuns
culo Clodechario R. & Baldechilde Regina avią
fua Corbejæ monafterio donatas & privilegia
conceffa confirmat , & inter cetera annonas
quafdam a telonario Foffatenfe annis fingulis
accipiendas , eaque de caufa evectionem quo-
que concedit miffo monafterii , cui hæc pro-
curatio committetur ; cujus particulam mox
exfcribemus . Inter formulas incerti auctoris
( five in Appendice Marculfi cap. 10. ) una
exftat que Traturia pro itinere peragendo in-
fcribitur , & ab Epifcopo cuidam , qui Romam
orationis caufa petit , traditur ; & inter Varias
( five inter Bignonianas ) cap. 15. alia eft pe-
regrinationis item caufa a Majore domus con-
cella . Et ambæ quidem precibus conceptæ funt,
ut religionis caufa peregrino manfionem , fo-
cum , panem & aquam tantum largiri velint
illi per quos iter facturus eft , Dominumque
eis retributurum , Una vero etfi eodem fere
ftylo a Majore domus , qui tum Regis vices
agebat , fcripta eft , precibus tamen agit , quia
extra ditionem , Ita tractoriæ vocabulum la-
tius extenfum eft , Siquidem Carolus M. in
præcepto S. Dionyfii de mercato , quo telonea
& omnigeneris tributa ad mercatum venien-
tibus remittit , illud ipfum tractoriam vocat ,
per hanc noftram tractoriam , Itidemque Hludo .
vici Pii de ipfa re diploma Trattoria dicitur .
( 2 ) Omnibus agentibus . ) Cujacius adjecit in
illo loco , quafi dicas , omnibus qui ibi degunt
& ha-
 196 MARCULFI
Dum & nos in Dei nomine apoftolico vi-
A ro illo necnon & inluftre viro illo parti-
bus illis legationis caufa direximus , ideo
jubemus ut locis convenientibus eifdem a
vobis evectio ( 1 ) fimul & humanitas ( 2 )
miniftretur , hoc eft , veredos five parave-
redos ( 3 ) tantos , pane nitido modios tan-
Los vino modios tantos , cervifa modios
tantos , lardo libras tantas , carne libras
fantas , porcos tantos , porcellos tantos , ver-
vices tantos , agnellos tantos aucas ( 4 )
rantas , fafianos tantos , pullos tantos , ova
tanta , oleo libras tantas , garo ( 5 ) libras
fantas , melle tantas , aceto tantas , cymino
libras tantas , pipere tantas , cofto tantas ,
& habitationem habent ; non fatis convenien-
ter , & præter auctoris mentem . Nec eft et
iam quod ad agentes in rebus quis referat
quorum in Romano imperio erant fcholæ fub
Magiftri officiorum difpofitione , qui variis of-
ficiis & minifteriis deftinabantur , & in fru-
mentariorum locum fucceffiffe Aurelius Vi-
&
tor teftatur , de quibus titulus eft lib . x11 ,
Codicis , & ab Ammiano Marcellino & bea-
tis Ambrofio & Auguftino fæpius memoran-
tur , quod plane alienum eft ab agentibus ad
quos hæc formula . Itaque ejus vocabuli in-
terpretatio ex eodem feculo , non aliunde pe-
tenda eft . Unicum e S. Dionyfii fcriniis di-
ploma id præftabit . Præceptum Dagoberti R.
de fugitivis Dagobertus Rex Francorum vir
illufter omnibus Epifcopis , Abbatibus , Comiti-
bus , Centenariis , Vicariis & ceteris agentibus
noftris . Idem de mercato : Dagobertus Rex
Francorum vir inlufter , Leutone , Vulfione , Rau-
cone Comitibus , & omnibus agentibus noftris ,
Vicariis , Centenariis , & ceteris
ceteris miniftris
miniftris reip.
reip.
noftra . Ubi palam eft agentes non aliud quam
miniftros & officiales regios defignare . Actio-
nis quippe nomine officium fignificabatur .
Marculfus fupra cap. 8. Ideo actionem comita-
tus , ducatus , patriciatus in pago illo , quam
anteceffor tuus videtur egiffe , tibi ad agendum
regendumque commifimus . S. Aug. ep. 70. Bo-
nifacio Comiti : Nempe omnes actus publicos ,
quibus occupatus eras , relinquere cupiebas . Idem
fermone de diverf. qui aut militia cingulo de-
tinentur aut in actu funt publico conftituti .
Victor Uticenfis lib. 2. Cenfet primo tyrannus
jufione terribili ut nemo in ejus palatio milita
ret , neque publicas ageret actiones , nifi fe Ar-
rianum feciffet . Inde actionarii pro officiali-
bus in legib. Longob. lib. 1. tit. 9. 1. 28. Da-
mus in mandatis cundis Epifcopis , Albatibus ,
feu actionariis noftris ut bæc omnia adimplean-
tur . Gloffe : Actionarii , Comites actiones &
ima perquirentes . Sic fynodi Aurel . IV. c. 13.
publicis actionibus applicare . Synodi Rhemen-
fis fub Sonnatio Epifcopo apud Flodoard. lib.
2. c. 5. Incefi communione priventur , & neque
in palatio militiam neque agendarum caufarum
licentiam habeant . Id eft , non ut poftulare non
poffint , fed ne officii exercendi facultatem
habeant . Nam & Gregor. Turon . lib . 8. c. 18 .
Comitem caufarum actionem agere dixit . Eo-
dem pertinet & Gregorii Tur. infignis locus
lib. 4. cap. 42. de Mummulo , cujus pater Au-
tifiodorenfem comitatum regebat . Cumque
inquit , ad renovandam actionem munera Regi
per filium trafmifit &c. Qui locus etiam often-
dit quod fupra diximus , comitatus ad certum
tempus tunc datos , muneribufque continua-
tionem impetratam . Actor autem dominicus
( de quo apud Gregor. Tur. lib. 9. c. 38. &
in Capitul. lib. 4. cap. 3. & 41. ) aliud eft .
MONACHI
gariofile tantas , fpico tantas , cinamo tan-
tas , granomaftice libras tantas dactylas
tantas , piftacias tantas , amandolas tantas ,
cereos librales tantos cafeo libras tantas
falis tantas , olera , legumina , ligna , car-
ra tanta faculas tantas ( 6 ) , itemque vi-
&
tum ad caballos eorum fœno carra tan-
ta , fuffufo modios tantos . Hæc omnia die-
bus fingulis tam ad ambulandum quam ad
nos in Dei nomine revertendo unufquifque
veftrum per loca confuetudinaria eifdem mi-
niftrare & adimplere procuretis ; qualiter
nec moram habeant , nec injuriam perfe
rant , fi gratiam noftram optatis habere ,
Præ
Nam pro rationali & procuratore fundi alicu-
jus regii accipitur .
( 1 ) Evedio . ) Gregor. Turon. lib. 9. cap. 9.
datis litteris & pueris deftinatis cum evectione
publica , Plura apud Cujacium ad leg. 13. de
curfu publico lib. xII. Codicis . Quibus adde-
re vifum eft quod ex veteri diplomate Chil-
perici R. exfcripfimus , cujus ante mentio fa-
&ta eft . Ita ut telonarius qui per teloneum Fof-
fenfe agere videtur , annua illatione hæc omnia
ad Miffos ipfius monafterii qui inde dire&i fue-
runt dare & adimplere teneatur ; imoque &
evectionem ad ipfum Mifum , qui ad hoc exi-
gendum ambularet , perpetualiter abfque ren
vata tracuria annis fingulis dare præcipimus
boc eft veredos feu paraveredos x. panis nitidi
x. fequentis x. vini mod. 1. cervifia mod. 1,
lardi lib. x. carnis pondo xx. cafei lib. x11 . pi-
forum lib. xx. caprum 1. pullos 11. ova x. olei
lib . 11. gari lib. 1. piperis unciam 1. cumini un-
cias 11. fal , acetum , olera , lignum fufficienter .
Hæc omnia fuperius commemorata locis conve-
nientibus , annis fingulis , eifdem tam euntibus
quam redeuntibus abfque mora dare & adim
plere deberetis , etiam ad revertendum carra XII,
de loco in locum per loca confuetudinaria .
(2 ) Evedio fimul & humanitas . ) Humani-
tas pro cibo . Optatus lib. 5. fag. 59, a. Vin-
dicent fibi & miniftri , ( id eft Diaconi ; fic
Commodianus ) qui menfæ dominicæ famulan-
tur , ut pro bumanitate exhibita ab invitatis
gratulatio eis referatur , Caffiodor. lib. 6. c. 3.
( 3 ) Veredos feu paraveredos . ) Procopius
de bello Perfico lib. 11 , de TSTOIS DEMOOTS
σου ειος , ως δὴ βερέδους καλεῖν νενομήκασιν . Μul-
ta Cujacius ad tit. de curfu publico , & Fr.
Pithoeus in Capitularium Gloffario ; ad quos
lectorem remitto . Enumerationis vero quæ
fequitur non diffimilia funt principalia refcri
pta de annonis fingulis diebus certis perfonis
præftandis " apud Trebellium Pollionem &
Vopifcum .
(4) Aucas , ) Anferes habet Cujacius ; &
recta eft interpretatio . Sed aucas feculi vo-
cabulo fcriptum fuiffe fides Ms. teftatur . Leg,
Alaman. tit. 98. 18. fi auca fuerit inviolata . 19.
fi accipiter qui aucam mordet . In traditione
bonorum in villa Hoftheim anno DCCCLXXVI,
traditionum Fuldenfium lib. 2. Oves XL. aucæ
XVIII. pulvilli 11. capones 11. quod nomen et
jam hodie Aquitani retinent .
( 5 ) Gari . ) Liquamen Romanis maxime ce-
lebratum . Aufonius ad Paulinum ep. xvI.
( 6 ) Faculas tantas . ) Ligni fcilicet . In epi-
ftola Valeriani ad procuratorem Syriæ apud
Trebellium Pollionem , ligni quotidiani pondo
mille . Nam & in quibufdam locis ubi rarius.
eft appenditur , ut ibidem eruditiffimus Ca-
faubonus obfervavit .
 FORMULARUM
Præceptum donationis ( 1 ) .
XII. Dum Dominus omnipotens , creator
cæli & terræ , permifit , juxta quod legi-
tur , in principio mafculum & feminam co-
pulæ fociari confortio dicens , Relinquet
·homo patrem & matrem Juam , & adhære-
bit uxori fuæ, & erunt duo in carne una ,
fi aliquid pro amore dilectionis inter fe in-
vicem condonare decreverint , hoc noftra
ferenitas in idipfis non renuit confirmare .
Igitur venientes ille & illa ibi in palatio
noftro , pro eo quod filiorum procreatio-
hem ( 2 ) inter fe minime habere videntur,
The Tom. II.
ά Gen. z,
( 1 ) Præceptum donationis . ) Inter virum &
uxorem , ut feries oftendit , liberis non ex-
tantibus , ufufructus nomine ei qui fuperftés
fuerit . Eodem pertinet cap. 7. lib. 2. cujus fi
hon eadem omnino verba , eadem prorfus
mens Verum differentia in eo eft quod hæc
ante Regem facta fit , ideoque præceptum di-
citur , & inter regales chartas traditur ; alte-
ra vero , non ante Regem , fed inter chartas
pagenfes lib. 11. refertur : Quæ donationis in
ter virum & uxorem mutua fpecies apud nos
obfervatur , eafdemque plane ei leges confti-
tuit Parifiorum confuetudo cap. 280 .
(2 ) Pro eo quod filiorum procreationem . ) Hoc
cafu donationem ita conceptam permittit lex
Ribuáriorum tit. so. Si quis procreationem filio
rum vel filiarum non habuerit , omnem faculta
tem fuam in præfentia Regis , five vir mulieri,
vel mulier viro , feu cuicunque libet de proxi-
mis vel extraneis , adoptare in hereditatem , vel
in adfatimi per fcripturarum feriem , feu per
traditionem & teftibus adhibitis fecundum legem
Ribuariam licentiam habeat . Tit. 51. Quod fi
adfatimus ( id eft , donatio ) fuerit inter vi-
rum & mulierem , poft difceffum amborum ad
legitimos heredes revertatur nifi tantum qui
parem fuum fupervixerit , in eleemofyna vel in
Jua neceffitate expenderit . Id ex teftamento mu
tuo inter virum & uxorem , Valentiniani No
vella approbato , petitum effe dici poteft .
( 3 ) Per manum noftram . ) Sic cap. proxi-
mo: per manum noftram tranſvulfum , & paul
lo poft nobis voluntario ordine vifus eft lefo
vuerpiffe vel condonaſſe , & nos prædicto viro
illi ex noftro munere largitatis , ficut ipfius il-
lius decrevit voluntas , conceffimus . Leg. Ri-
buar. tit. 50. inpræfentia Regis . Ideoque & hæc
donatio præceptum donationis infcribitur
quod ante Regem peracta fit . Poffeffionis
enim folenniter transferendæ duo tum modi,
aut in judicio ante Comitem & judices fuos ,
quos Scabinos dicebant , aut in Regis præfen-
tia in palatio . Quæ caufa fuit Marculfo in
duos libros opus fuum partiendi , ut fingilla
tim horum negotiorum formulas traderet
Capitul. Benedicti Levitæ lib. 6. cap. 212. Qui
filios non babuerit , alium quemlibet heredem
fibi facere voluerit , coram Rege vel coram Co-
mite Scabinis vel Miffis dominicis , qui ab
eo ad juftitias faciendas in provincia fuerint or-
dinati , traditionem faciat . Teftamentum vero
viri & uxoris Novella 4. lib. 2. Valentiniani
approbatum , in præfentia Principis fiebat ,
faltem venia impetrata ; & relatione facta .
Nam cum liceat ( inquiunt Impp. ) cunctis ju-
re civili atque prætorio , liceat per nuncupatio-
nem , liceat municipalibus geftis judicia fuprema
componere , proculdubio manebit firmior hac vo-
LIBER I. 197
1
omnes res eorum inter fe per manu noftra
( 3 ) vifi funt condonaffe & fi ita conve-
nit villas aliquas inter fe vifi funt condo-
naffe . Dedit igitur prædictus vir ille per
manu noftra jam dicta conjugi fuæ illi vil-
las nuncupantes illas , fitas in pago illo
quas aut munere regio ( 4 ) , aut de alode
parentum , vel undecunque ad præfens te-
nere videtur , cum terris , domibus , & ce-
tera . Similiter in compenfatione rerum de-
dit prædicta femina antedicto jugali fuo il-
lo villas nuncupantes illas , fitas in pago il-
lo , cum terris , & cetera , feu præfidio do-
mus eorum , argentum & aurum , fabrica-
tu-
R 3
་་་
luntas que teftimonio Principis & fubfcriptione
conditoris firmatur . Cui congruit 1. Omnium .
C. de teftament. unde hanc donationis for-
mam fluxiffe probabile eft .
(4 ) Aut munere regio :) Eandem hic tangit
bonorum divifionem quam fupra cap. 3. nota-
vimus . Beneficium namque , alode & com-
paratum his verbis fignificantur : Munere re-
gio , id eft per beneficium Regis , quod poftea
feudum dictum eft ; licet non ignorem a Re-
gibus tunc quoque in proprietatem prædia da
ta , ut infra cap. xvII. Alodi vero recte pa-
rentum nomen fubjungitur . Proprie enim alo-
de illud eft quod a parentibus acceptum pof-
fidetur . Sic lib. 2. cap. 4. 6. & 9. Itaque com-
parato opponitur lib. 2. cap. 7. tam de alode
aut de comparato , de quolibet adtratu
cap. 12. tam de alode paterna quam de compa
rato . Incerti auctoris ( five Appendicis Mar-
culfi ) formula 47. tam quod alode parentum
quam ex meo contractu mihi obvenit . Et c. 49.
formularum Romanarum ( five Sirmondica-
tum ) cap. 14. & 38. Joannes VHE PP . Lu-
dovico R. epift. 139. de Bofonis filiabus , ut
eis bona paterna redderentur : Et pro noßro
amore integriter ipfas proprietates , quas vos alo-
des dicitis , reddat . Sic quoque hereditas paf-
fim pro alode dicitur , Leg. Salic. tit. 62. leg.
Ribuarior. tit. 58. Nam quod in titulo alodes
dixerant , in difpofitione bereditatem vocant .
Marculf. lib. 2. c. 7. tam de alode quam de
comparato , eadem poftea repetendo , tam de
hereditate parentum quam de comparato . Vita
Caroli M. apud Adhemarum : Ibique multitu-
do Saxonum baptizata eft , & fecundum morem ,
omnem ingenuitatem illorum & alodem manibus
gurpierunt , fi amplius immutaffent . Quæ ea-
dem Reginoni ut perderent ingenuitatem & be-
reditatem dicuntur . Traditionum Fuldenfium
lib. 2. Abbatiffa Emhil donat propria beredi-
tatis fuæ terram in diverfis videlicet locis tam
de paterno quam & de materno jure ad me per
tinentem . Alibi fæpe paternum aut maternum
alode . Rhenanus & Vadianus arbitrantur alo-
dii vocem inde natam quod ea bona familiis
velut coagmentata & conjuncta effent , a Ger
manica voce anlodt . Tentari poffet ab alia
Germanica voce originem ducere ald , quæ
vetus antiquumque declarat , auctore Aven-
tino in Gloffario ; quæ noratio ad hæreditatis
nomen & paternam terram proxime accedit .
Tandem vero & comparatum alode dictum
& generaliter omnis proprietas hoc cenfita no-
mine , ut ad Capitula obfervat fæpe nomina-
tus vir magnus Francifcus Pithoeus . In ad-
nuntiatione Hludovici Regis : Et illorum alo
des de hereditate, & de conquifitu , & quod de
donatione noftri fenioris habuerunt ,
 198 MARCULFI
turas , drappos ( 1 ) , veftimenta , vel omne
fupellectile eorum , pars parti per manu no-
ftra vifi funt condonaffe ; ita ut dum pari-
ter advixerint in hunc feculum , omnes res
fuprafcriptas ab utrafque partes pariter de-
beant poffidere : vel fi eis pro animabus eo-
rum aliquid exinde ad loca fanctorum da-
re decreverint , voluntatis eorum liberum
maneat arbitrium ; & qui pari fuo ex ipfis
in hunc feculum fuppreftis extiterit , amba-
bus rebus , quandiu advixerit , ufufructuario.
ordine debeat poffidere ; & poft amborum
de hac luce difceffum , ficut eorum delega-
tiones continentur , tam ad loca fanctorum.
quam benemeritis vel eorum propinquis de-
beant revertere heredibus tam fuprafcriptas
villas quam & de præfidio eorum , quic-
quid morientes reliquerint . Propterea per
præfentem præceptum decernimus ac jube-
mus ut dum taliter fuprafcriptis illis de-
crevit voluntas & per manu noftra invi-
hunc
cem condonatum effe dinofcitur , per hunc
præceptum robuftiffimo jure fuffultum atque
( 1 ) Drappos . ) Synodi Piftenfis anni DCCC-
LXIII. C. 1. Et ficut quando folemus de iftis fre-
quentibus itineribus reverti ad manfiones noftras
detonf decalvati , cum drapis & calceamen-
tis depannatis , & tunc nos reficimus & repara-
• Variar. formul. ( five Bignonianar. )
cap. 8. & 13. aurum & argentum & drapalia .
Quod panni feu veftimenti genus , hodie no
men apud nos retinet , drap.
(2 ) Præceptum de lafwerpo . ) Formula eft
traditionis , per quam poffeffio in palatio & in
Regis præfentia transfertur .
(3 ) Firmiffimum . ) Quod enim in præfentia
Principis actum eft , omnes folennitates fupe-
rat. Immo qui teftamentum Regis ( id eft , in-
ftrumentum abfque contrario teftamento fal-
fum clamaverit , non aliunde nifi de vita com-
ponat . Leg. Ribuar. tit. 62. 7.
(4 ) Per fiftucam . ) Tradita videlicet feftu-
ca in fignum translatæ poffeffionis . Multis
quippe tum utebantur traditionum fymbolis ,
per glebam , five terram & herbam ut lo-
quuntur formula incerti auctoris ( id eft , Ap-
pendix Marculfi ) cap. 19. & 43. per virgam
aut baculum . Vetus venditionis inftrumen
tum apud Briffonium form, lib. 6. Tu pafcuti
fufte illum investito , tu fegniti fuftem manu ca
pito ; & alias fæpe . Per chirothecam . Rober
tus Comes & Abbas S. Martini anno feptimo
regni Odonis Regis : Reddimus Dociacum , ad-
moniti , ad ejus fepulchrum veniens per guan-
tum noftrum . Per librum , ut ad Goffridum
Vindocinenfem obfervat vir eximia eruditio-
nis Jac. Sirmondus , baculofque & chirothe-
cas & ejufmodi traditionum fymbola multa
in tabulario Sancti Albini hodie quoque exta-
re teftatur . Per anulum Comitis . Vet. form.
Genitor fuus dimifit per fiftucam & anulum ipfius
Comitis , ipfi advocato tradidit in fua eleemofy
na. Per cultellum cum cefpite & feftuca . Ta-
bularium S. Benigni Divionenfis : Fulchardus
per vvadium fuum & cultellum fuum cum fe-
Auca & cefpite coram præfentia bonorum homi-
num qui ibidem aderant fe exutum fecit , & ſe-
cundum legem fuam Miffis beati Benigni publice
tradidit , Aldegario videlicet monacho & Pra-
pofito ejufdem monafterii , & Godefrido nomine
senus monacho , res quas per pretium Berthiloni
MONACHI
firmatum , quicquid fuperius continetur , au,
xiliante Domino cum Dei & noftra gratia
debeat perdurare ; ita ut nulla refragatio
nec de parte fifci noftri nec a parentibus
eorum propinquis ? nec a quocunque poffit
convelli , fed omni tempore maneat incon-
vulfum . Quam vero auctoritatem , ur fir-
mior habeatur , vel per tempora conferve-
tur , manu propria fubter eain decrevimus
roborare .
Præceptum de læfiuverpo ( 2 ) per
manum Regis .
XIII. Quicquid enim in præfentia noſtra
agitur , vel per manu noftra videtur effe
tranfvulfum volumus ac jubemus ut ma-
neat in pofterum robuftiffimo jure firmiffi-
mum ( 3 ) . Ideoque veniens ille fidelis no-
fter ibi in palatio noftro in noftra vel pro-
cerum noftrorum præfentia villas nuncupan-
tes illas , fitas in pago illo , fua fpontanea
voluntate nobis per fiftucam ( 4 ) vifus eft
leufeuverpiffe ( 5 ) vel condonaffe , in ea ra-*
fio-
Chorepifcopo & Abbati atque monachis ejufdem
loci vendiderat , accepto librarum VII. pretio .
Anno XXVIII . regnante Carolo R. Feftucæ vero
frequens in eam rem ufus . Marculfus lib. 1 .
cap. 21. quod in præfenti per fiftucam eas eidem
vifus eft commendaffe . Lib. 2. c. 14. pars parti
tradidiffe , & per fifucam omnia partitum effe
dixiffe , Leg. Salica tit. 48. ubi qui modus do-
nationis faciendæ fuerit & poffeffionis trans-
ferendæ traditur , & tit, sz . Frequentia hujus
traditionis exfacilitate defcendit , quod feftu-
ca obviam fæpe occurrat . Id luculenter de
fcribitur in conceffione Guidonis Comitis Pi-
tavorum , quam ego doctiffimo viro Joh. Be-
lio Fontanajenfis apud Pictonas præfecturæ Ad-
vocato regio lubens acceptam refero . Dignus
profecto qui in hanc rein exfcribatur locus .
Vobis & omnibus aliis adhinc inantea permitto ,
concedo , & ad integrum reftituo terras eafdem
& cetera omnia cum omnibus priftinis confuetu
dinibus , ficut ipfe & mater mea cum illo te-
nuerunt , & monafterio S. Trinitatis dederunt ,
ut habeatis & teneatis firmiffimo ftabilimento vos
pofteri veftri . Tunc inclinavit fe Comes , &
accepit viridem fcirpum nam domus recenter
erat juncata , ficut folemus facere quando aliquem
perfonæ potentis vel dominum fufcipimus vel
amicum . Tunc junco ipfo non tam donum fa-
ciens quam reftaurationem , dedit duobus fratri-
bus qui præfentes aderant , id eft , Domno Claro
fratri David &c. Anno ab incarnatione Do-
mini MLXVIII . Indic. vII . x. KL. Juni . Acta
eft ifta conceffio a venerabili Comite Pictavorum
Widone infra terram que vocatur Maxitima apud
Ecclefiam S. Saturnini .
( 5 ) Werpille . ) Ideft , dimittere , & fic alium
veftire . Vita Caroli M. apud Adhemarum :
ingenuitatem illorum , & alodem manibus gur-
pierunt ; quo loco in quibufdam exemplari-
bus , non gurpierunt , fed dulgtum fecerunt
fcriptum efle V. C. Petrus Pithoeus notavit ,
quæ verba eodem recidunt . Chronicon S. Be-
nigni Divionenfis fub Rodulfo R. Robertus
Vicecomes in ipfo placito in præfentia princi-
pum eofdem fervos wirpivit & Janito Benigno
reddidit . Eo etiam referendum quod in for-
mula XLIII. incerti auctoris dicitur de ipfis re◄
bus fe exutos effe dixiffe . Nam rem dimitten-
do
 FORMULARUM
tione fi ita convenit ut dum vixerit eas
ex noftro permiffo fub ufu beneficio debeat
poffidere ; & poft fuum difceffum , ficut
ejus adfuit petitio , nos ipfas villas fideli
noftro illo plena gratia vifi fuimus concef
fiffe . Quapropter per præfentem decerni-
mus præceptum , quod perpetualiter manfu-
rum effe jubemus , ut dummodo taliter ipfius
illius decrevit voluntas quod ipfas villas in
fuprafcripta loca nobis voluntario ordine vi-
fus eft leufeuverpiffe ( 1 ) vel condonaffe
& nos prædicto viro illo ex noftro munere
largitatis , ficut ipfius illius decrevit volun-
tas , conceffimus , học eft , tam in terris
domibus , ædificiis , accolabus ( 2 ) , manci-
piis , vineis , filvis , campis , pratis , pa-
fcuis , aquis , aquarumve decurfibus , ad in-
tegrum quicquid ibidem ipfius illius portio
fuit , dum advixerit , abfque aliqua demi-
nuatione , de qualibet re ufufructuario ordi-
ne debeat poffidere , & poft ejus difceffum
memoratus ille hoc habeat , teneat , & pof-
fideat > & fuis pofteris aut cui voluerit ad
poffidendum relinquat . Et ut hæc auctoritas .
Prologi de ceffionibus Regis .
XIV. Meritò largitatis noftræ munere fub-
levantur qui parentibus noftris vel nobis ab
adolefcentia ætatis eorum inftanti famulan-
tur officio . ITEM ALIO . Præfpicue cóm-
pendiis regalibus illud adfcribitur quod pro
contemplatione fervitutis fidelibus fuis con-
cedente Domino confultiffime muneratur .
ITEM ALIO AD LOCO SANCTO . Nihil
ait Apoftolus , in hoc mundo intulimus >
nec quicquam ex eo auferre nobifcum po-
terimus , nifi quod ob animæ falutem locis
fanctorum devote Domino offerentes imper-
tire videmur . Ergo cognofcat ( 3 ) magni-
tudo feu ftrenuitas veftra nos inluftri viro
illi promptiffima voluntate villa nuncupan-
a 1. Tim, 6.
do & fe exuendo , alium inveftiebant . Quo
werpiendi verbo hodie utimur ; in jure enim
dimittere , defguerpir dicimus . Inde vidua in
veteribus Gallicis fcriptis la guerpie , quafi re-
licta , dicitur . Froffart. hift. vol. 1. cap. 242.
( 1 ) Lafouverpiffe . ) Leg. Salice tit. 48. hæc
traditur donationis forma , quæ a Marculfo
non longe recedit in mallo &c. fic feftu-
cam in laifum ejus jacket , & ipfi in cujus lai-
fum feftucam jactaverit ; in cafa ipfius manere ,
hofpites tres fufcipere &c. Fr. Pithoeus ex
vet. gloffar. in laifum in finum interpretatur ,
hucque eleganter vulgare forenfe verbum ten-
dere le giron refert . Itaque lafouverpiffe eft
rem aliquam · dimififfe & alteri tradidiffe fe-
ftuca in finum jactata .
(2 ) Accolabus . ) Hæc enumeratio omnibus
inftrumentis adfcripta eft , ut exempla profer-
re fruftra fit . Accola vero qui hic nominan-
tur funt coloni feu adfcriptitii qui fimul cum
prædiis venibant ; ut & de villicis , faltuariis ,
& actoribus apud Jurifconfultos exempla ex-
tant . Chartul. S. Martini ; cum hominibus ibi-
dem commanentibus , quos colonario ordine vive
re conftituimus . Servorum autem quæ fuerit
apud Germanos vete res conditio aperte decla-
rat Tacitus Servis non in noftrum porem de-
LIBER I. 199
te illa fita in pago illo , cum omni me-
e
rito & termino fuo in integritat ficut
ab illo aut a fifco noftro fuit poffeffa , vel
moderno tempore poffidetur , vifi fuimus
conceffiffe . Quapropter præfentem auctori-
tatem noftram decernimus , quod perpetua-
liter manfuram effe jubemus , ut ipfa villa
illa antedictus vir ille , ut diximus , in omni
integritate , cum terris , domibus , ædificiis ,
accolabus , mancipiis , vineis , filvis , cam-
pis , pratis , pafcuis , aquis , aquarumve de-
curfibus , farinariis ( 4 ) , adjacentiis , appen-
diciis , vel qualibet genus hominum ditioni
fifci noftri fubditum , qui ibidem comma-
nent , in integra emunitate , abfque ullius
introitu judicum , de quaslibet caufas freda
exigendum , perpetualiter habeat conceffa ; ;
ita ut eam jure proprietario abfque ullius
expectata judicum traditione habeat , te-
neat , atque poffideat , & fuis pofteris , Do-
mino adjuvante , ex noftra largitate , aut
cui voluerit ad poffidendum relinquat , vel
quicquid exinde facere ( 5 ) voluerit ex
noftro permiffo liberam in omnibus habeat
poteftatem . Et ut hæc auctoritas .
Ceffio Regis ad loco fancto .
XV. Cognofcat magnitudo feu utilitas ve-
ftra nos propter nomen Domini ad bafilica
illa vel illa , ubi apoftolicus pater nofter il-
le aut venerabilis vir ille Abbas præeffe vi-
detur , villa nuncupante illa , fita in pago
illo , quam ufque nunc fifcus nofter aut ille
tenuit , promptiffima devotione cum omni
integritate vifi fuimus conceffiffe . Quapro-
pter per præfentem auctoritatem noftram
decernimus , quod perpetualiter manfuram
effe jubemus ut ipfa villa memorata Ec-
clefia illa , vel antedictus Pontifex , aut il-
le Abbas , ut diximus , in omni integritate
cum terris & cetera quæ fuperius funt
ita
fcriptis per familiam minifteriis utuntur . Suam
quifque Jedem , fuos penates regit ; frumenti mo-
dum dominus , aut pecoris , aut veftis ut colono
injungit ; fervus hactenus paret.
( 3 ) Ergo cognofcat . ) Si ad proximam præ-
fationem hæc referas , abfona & aliena erunt .
Nam cum in fuperiori præfatione loci fancti
fiat mentio , hic de inluftri viro loquitur . Ve
rum & hæc & quæ fequuntur ad primam &
fecundam præfationem referenda , quæ de'do-
nationibus a Rege fidelibus fuis factis fcripta
funt .
(4) Farinariis . ) Farinarium pro piftrino di-
cit , ut & alii non pauci medii feculi fcripto-
res . Leg. Salicæ tit . 24. 3. Si quis Jclufam de
farinario alieno ruperit . Tit. xxx111. 3. Si quis
viam que ad farinarium ducit clauferit . Di-
ploma Caroli Simplicis R. de S. Martini coe-
nobio : cum vineis , culturis , filvis , pratis , fa-
rinariis . In traditionibus Fuldenfibus lib. 2. to-
tum & integrum , terris , filvis , campis , pra-
tis , pafcuis , aquis , molinariis &c.
(5) Quicquid exinde facere . ) Sic cap. præ-
ced. & cap. 17. Gregor. Turonenf. lib. 1o. c. 31.
Cui aliquid de fifci ditionibus eft largitus , de-
ditque ei poteftatem faciendi de his rebus qua
voluiffet .
 200 MARCULFI
ita ut eam & ipfi & fucceffores fui habeant ,
teneant , & poffideant , vel quicquid exin-
de ad profectum Ecclefiæ illius aut bafilicæ
facere voluerint , ex permiffo noftro in omni-
bus habeant poteftatem . Et ut hæc aucto-
ritas firmior habeatur vel per tempora con-
fervetur , manus noftræ fubfcriptionibus fub-
1 Item confirmatio ( 2 ) ad fecularibus
ter eam decrevimus roborare .
Confirmatio ( 1 ) .
XVI. Quem divina pietas fublimatur ad
regnum , condecet facta confervare paren-
tum præcipue quæ pro compendiis Eccle-
fiarum aut locis fanctorum á régali clemen-
tia pro æterna retributione probatur effe in-
dultum , oportet confervare in ævum . Igi-
tur apoftolicus vir pater nofter in Chrifto
ille illius urbis Epifcopus clementiæ regni
noftri detulit in notitia quod ille Rex per
fua præceptione fua manu fubfcripta ad Ec-
élefia ins cui præeffe dinofcitur , villa
numcupante illa , fita in pagó illo , cum in-
tegritate fua , fub omni emunitate , abfque
allius introitu judicum de quaslibet caufas
freda exigendum , propter nomen Domini
concefaffer ; & ipfam præceptionem fe præ
manibus habere adfirmat ? & memoratam
villam ipfe Pontifex fub eodem modo ad
partem Ecclefiæ poffidere videtur , petit cel-
fitadini noftræ ut hoc circa eodem vel me-
morata Ecclefia Domni illius per noftris de-
beremus confirmare oraculis . quod nos pro-
pter nomen Domini & reverentia ipfius fan-
ti loci vel merita præfato Pontifice gratan-
re animo præftitiffe & confirmaffe cogno ci-
te. Præcipientes enim ut ficut conftat præ-
fata villa a jamdicto Principe memorata
Ecclefiæ illius cum integritate fub omni
emunitate fuiffe conceffa , & eam ad præ-
fens poffidere videtur , infpecta' ipfa ceffio-
me per hunc præceptum plenius in Dei
nomine confirmamus , fub eo ordine &ipfe
& ipfe
& fucceffores ejus vel memorata Ecclefia
Domni illius illam teneant & poffideant
( 1 ) Confirmatio . ) Vide infra cap. 35. Con-
firmatio eft a Rege locis fanctis & venerabi-
Jibus indulta , quam folemne erat a Principe
impetrari . Privilegia enim & cetera ejufmo-
di a Principibus indulta , poft illos fucceffo-
rum confirmatione opus habent . Ceterum de
confirmationibus ejufmodi rerum Ecclefiarum
agit Hincmarus de divortio Hlotharii & Thiet
berga pag. 399. & 412. ubi querelam inftituit
adverfus Reges fui temporis , qui fpecie con-
firmationis ab Ecclefiis & locis fanctis peti-
tæ, & quam liberaliter indulgebant , bona ta-
men qua ea defignabantur occupabant , & aut
fibi retinebant , aut fidelibus largiebantur ;
quam in verfutiam late invehitur .
( 2 ) Confirmatio . ) Confirmatio eft a Rege
conceffa , ejus quod ab anterioribus Regibus
quibufdam perfonis ex fifco donatum fuerat ,
non in beneficium feu feudum , morte quip-
pe accipientis finiebatur ) fed in proprium , ut
ad fucceffores etiam tranfiret . Quod ex his
verbis manifeftum eft : Et ipfe & pofteritas ejus
eam tencant & poffideant , & cui voluerint ad
MONACHI
& eorum fuccefforibus ad poffidendum re-
linquant , vel quicquid exinde pro oppor-
tunitate ipfias fancti loci faciendum decré-
verint , ex noftro permiffo liberam habeant
poteftatem . Et ut hæc auctoritas . & ce-
tera .
viris .
XVII. Regiam confuetudinem exercemus ,
& fidelium noftrorum animos adhortamus
fi petitionibus noftrorum fidelium libenter ant-
nuimus , & eas in Dei nomine effectui' man-
cipamus . Igitur inluftris vir ille clementiæ
regni noftri fuggeffit eo quod ante hos an-
nos ille quondam Rex parens nofter villam
aliquam nuncupante illa , 2 fitam in pago il-
lo , quam antea ad fifco fuo adfpexerat , &
ille tenuerar , prò fidei fui refpectu ejus
meritis compellentibus , cum omni integri-
tate ad ipfa villa afpicientem per fuam præ-
ceptionem fua manu roboratam in integra
emunitaté abfque ullius introitu judicum de
quaslibet caufas freda exigendum eidem con-
ceffiffet . Unde & ipfam præceptionem an-
edicto Principe nobis oftendit relegendain ,
& memorata villa ad præfens fub eodem mo
do poffideré videtur . Petiit ergo ut hoc cir-
ca eodem noftrà plenius deberer auctoritas
generaliter confirmare . cujus petitionem pro
refpectu fidei fuæ ficut unicuique de fideli-
bus noftris jufta petentibus nequivimus de-
negare , fed gratante animo præftitiffe &
confirmaffe cognofcite . Præcipientes ergo ut
ficut conftat antedita villa illa cum omni
integritate fua ab ipfo Principe illo memo-
rato lui fuiffe conceffa , & eam ad præfens
jure proprietario poffidere videtur , per hunc
præceptum plenius in Dei nomine confir-
matum infpecta ipfa præceptione , & ipfe
& pofteritas ejus eam teneant & poffideant ,
& cui voluerint ad poffidendum relinquant
vel quicquid exinde facere decreverint , ex
noftro permiffo libero perfruantur arbitrio ,
Quam
poffidendum relinquant , vel quicquid exinde fa-
cere voluerint ex noftro permiffu liberoperfruan-
tur arbitrio . Theganus Trevirenfis Chorepi-
fcopus de geftis Ludovici Imp. cap. 19. ejus
liberalitatis nomine Ludovicum extollit : In
tantum largus ut villas regias , que erant Jui
avi & tritavi , fidelibus fuis tradidit eas in
poffeffiones fempiternas , & præcepta conftruxit
. quæ tamen non recte Falcetus de benefi-
ciis intelligit , & præter auctoris mentem feu-
dorum fucceffionis & proprietatis inde dedu-
cit originem antiquit. lib. 8. c. 18. In chartu-
lario S. Martini Turonenfis extat eius dona-
tionis diploma Caroli Simplicis R. Odoni Co-
miti facta Placuit fidelem noftrum de rebus
proprietatis noftræ donare , ut quicquid pro uti
litate jure proprietario facere decreverit , licen-
tiam habeat poteftatem faciendi , donandı
vendendi feu commutandi . Anno x. regni India.
XII . Narbone . Itemque alia ejufdem Odonis
tum Regis Ebolo Comiti . Sic etiam accipio
in alodium dare fynodi Meldenfis cap. 41 .
 1

FORMULARUM LIBER I. 201

Quam vero auctoritatem , ut firmior habea-
tur > & per tempora confervetur , propria
manu fubter eam decrevimus roborare .
De Regis antruftione ( 1 ) .
XVIII . Rectum eft ut qui nobis fidem
pollicentur inlæſam noftro tueantur auxi-
lio . Et quia ille fidelis Deo propitio no-
fter veniens ibi in palatio noftro una cum
arimania fua ( 2 ) in manu noftra ( 3 ) tru-
ftem ( 4 ) & fidelitatem nobis vifus eft con-
juraffe , propterea per præfentem præceptum
decernimus ac jubemus ut deinceps memo-
ratus ille in numero antruftionum compu
tetur . Et fi quis fortaffe eum interficere
præfumpferit , noverit fe vuirgildo fuo ( 5 )
foli-

( 1 ) De Regis antruftione . ) Ex hac formula 12. c. 76. Radevicus lib. 3. c. 19. lib. 2. feu-
apparet antruftionem dici fidelem Regis , qui dorum tit. 6. & 7. Gallica vero lingua pleræ-
fe fidem ei fervaturum juramento fpopondit , que civitatum leges & confuetudines , liber
quod & nomen indicat . Fidem enim trevv 11. Ms. legum Parifiorum & Aurelianenfium ,
hodie quoque Germani vocant , ut & apud Butellerius in Summa rurali . Sed ut ad an-
Aventinum in gloffario drou & dravo , quæ nales Pipini redeam , fcite feipfum commenda-
non nifi pronuntiatione differunt . Itaque an- vit fcriptum eft. Se namque commendare , pro
truftiones fideles funt , leudes , ut paffim Gre- hominium feu fidelitatem facere tunc ufurpa-
gor. Turon, eos vocat, & auctor appendicis ad batur . Hincmarus de Villa Noviliaco , ( Eru-
Gregorium , five is Idacius five Fredegarius ditorum etenim conjecturæ, qui hujus opufcu-
fit aut , ut fequens ætas dixit , vaffi & va- li eum auctorem faciunt , libens accedo ) : Pro-
falli . Inde truftis leg. Salicæ tit. 43. 4. Si quis ceffu denique temporis commendavit Donatus filium
XXIV.
eum occiderit qui in trufte dominica eft , xxiv. fuum Gozelum Carolo Regi ; cui in beneficium de-
denariis qui faciunt folidos DC. culpabilis judi- dit Carolus villam Novilliacum cum appenditiis
cetur . Aliter vero in reg, Ms. legis Salicæ " fuis . Nithardus lib. 1. Qui omnes commendati ei-
quæ Marculfo noftro præpofita eft , concipitur , dem facramento fidem firmaverunt . Conceffio-
quod proxime huic formula accedit : Si quis nis præceptum a Ludovico Imp. Hifpanis da-
antrufcionem dominicum occifferit , malb. malcho , tum : Noverint tamen iidem Hifpani fibi licen-
XXIV. denariis qui faciunt folidos DC. culpabilis tiam a nobis effe conceffam ut fe in vaffaticum
judicetur. Comitibus noftris more Jolito commendent . Divi-
( 2 ) Una cum arimania fua . ) Ita edidi , Fr. fio regni Ludovici Pii cap. vi . Sic etiam ac-
Pithoeum fequutus , qui ad tit. 43. eg. Sal. cipienda hæc verba , fe illi committunt , apud
hanc formulam exfcripfit ; etfi regium exem- Frodoardum ad an. 922. 924. & 940. Illud
plar , non arimania , fed arma habeat . Hæfi poftremo obfervandum , fidelitatem hodie qui-
certe aliquandiu utrum eligerem , quod per dem feudi caufa tantum præftari ; tum vero ,
arma jusjurandum olim præftitum memine- ut ex hac formula patet , etiam citra benefi-
ram , itemque illud interpretari poffe putarem cium plerique ejufmodi facramento fidem fuam
de eo qui armis ornatus , ut par erat , con- obftringebant , fervitiumque Principi profite-
fpectum Principis adit . Vicit me tandem au- bantur , non tamen fortaffe fine fpe aliquod
toritas Pithoei ; quam etiam ratio fuadet .
& beneficium poftea a Principe obtinendi . Sole-
Arimania ergo hic pro familia ufurpatur . Sa- bant enim Reges his fidelibus fuis beneficia
ne eo nomine fervorum feu colonorum fpeciem feu feuda vacantia conferre . Conceffionis præ-
fignificari multis ex inftrumentis manifeftum ceptum Ludovici Imp . pro Hifpanis : fi benefi-
eft . Wido Imp. in legibus Francicis & Lon- cium aliquod quifpiam eorum ab eo cui fe com-
gobardicis adjectis tit. 5. Nemo Comes , neque mendavit fuerit confecutus , fciat c. Sangal-
loco ejus Præpofitus , neque Sculdafius ab ariman- lenfis de geftis Caroli M. lib. 1. cap. 22. de
nis fuis aliquid per vim exigat præter quod con- quodam Epifcopo : Hic babuit unum vafallum
ftitutum legibus eft , fed neque per fuam fortu- non ignobilem civium fuorum valde ftrenuum
nam in manfione arimani je applicet &c. Tit. induftrium , cui tamen ille ne dicam aliquod
VI. 2. Si ex præcepto imperiali Comes loci ad beneficium , fed ne unum quidem aliquando blan
defenfionem patria fuos arimannos boftiliter præ- dum fermonem impendit . Ubi vafallum fine feu-
parare monuerit &c. Diploma Conradi Imp. pro do & beneficio nominat . Vid. Capitul. lib. 3.
Ecclefia Mutinenfi anno мXXXIX . apud Sigo- cap. 73. Poffent & alia non pauca ejufdem rei
nium de regno Italiæ lib. 8. caftella , villas , exempla proferri .
manfos ,fervos & ancillas , erimanos & erimanas . ( 4 ) Truftem . ) Id eft , fidem . Leg. Sal. tit.
(3 ) In manu noftra . ) Manibus enim datis , 43. Decretio Chlotarii R. cap. 3. Unde antru-
more Francico , fidelitas promittebatur . An- fio , de quo antea .
nales Pipini inferti Aimoini continuationi lib. ( 5 ) Vvirgildo fuo . ) Vvirgildus tum voca-
4. c. 64. Illuc & Taffilo Dux Bajoariorum cum batur pecunia que pro homicidio aut alio de-
primoribus gentis fua venit , more Francico licto defuncti heredibus & propinquis folveba-
in manu Regis in vaffaticum manibus fuis feme- tur; fredum vero quicquid ex eadem caufa fi-
tipfum commendavit , fidelitatemque tam ipfi Re- fcus capiebat . Nain apud Germanos veteres
gi Pipino quam filiis ejus Carolo Carlomanno certa pecuniæ fumma delicta æftimabantur , ne-
jurejurando fupra corpus fancti Dionyfii promifit . que homicidium morte lui lex erat . Leg. Ba-
Qui locus fidelitatis illius morem aperte tra- juvar. cap. 1. tit. 7. 3. Nulla fit culpa tam
dit , & Marculfum omnino illuftrat . Sacra- gravis ut vita non concedatur . Cap. 11. tit. 1.
menti vero formulam , qua conceptis verbis 4. Ut nullus Bajuvarius alodem aut vitam fine
fuper Sanctorum reliquias jurabatur , ediderunt capitali crimine perdat , id eft , fi in necem Du-
P. Pithoeus una cum fecundæ Regum fami- cis Confiliatus fuerit , aut inimicos in provinciam
liæ hiftoricis , Fr. Pithoeus in Gloffario , & invitaverit &c. Cetera vero quæcunque commi-
Falcetus antiquit. lib. 6. c. 5. ideoque non ex- ferit peccata , quoufque habet fubftantiam , com-
fcribo . Hominium id poftea dictum eft ; cu- ponat fecundum legem Vides facinorofos nec
jus formulas pofterioribus feculis varii varie vita nec bonis privari , nifi in majeftatis cri-
pro more regionis tradiderunt . Richardi Ca- mine , in ceteris pecuniariam fuiffe poenam
puæ Principis fidelitatis jusjurandum lib. 1. re- que compofitio dicebatur . Idem in reliquis ejuf
giftri Gregor. VII. Papæ extat . Videndi Ful- dem ævi legibus obtinet . Morem hunc anti-
bertus apud Ivonem Carnotenfem Decreti par. quiffimum obfervaverat Tacitus : Sufcipere tam
ini-
 202 MARCULFI MONACHI
folidis fexcentis ( 1 ) effe culpabilem judi-
cetur .
Præceptum de clericatu ( 2 ) .
XIX. Si eis qui fe ad onus clericati trans-
ferre deliberant licentiam non negamus , re-
tributorem Dominum exinde habere confi-
dimus , quia fcriptum eft : Noli prohibere
benefacere ei qui poteft . Si vales , & ipfe
benefac . Igitur veniens ille ad noftram præ-
fentiam petiit ferenitati noftræ ut ei licen-
Prov. 3.
inimicitias feu patris feu propinqui quam amicitias
neceffe eft . Nec implacabiles durant . Luitur enim
homicidium certo armentorum ac pecorum nume-
ro , recipitque fatisfactionem univerfa donus .
Ideoque frequenter in vet, legib. & capitulis
hæc verba reperias de vita componat , & Capi-
tul. lib. 3. c. 10. fi quis convicius fuerit perju-
rii , perdat manum aut redimat Vveregildus
igitur compofitio dicitur quæ propinquis præfta-
tur luendi homicidii aut alterius criminis cau-
fa . Præter vett. leg. in quibus fæpius id oc-
currit , Capitul . lib. 4. c. 13. 15. 18. Qui homi-
nem publicam pænitentiam agentem interfecerit ,
bannum noftrum in triplo componat , Virgil
dus ejus proximis perfolvatur . Burchardus in
lege familia : Jus erit familie ut de Veregel-
do filcalini hominis quinque libre ad cameram
reddantur , & duce libre dimidia amicis
ejus contingant . Item Vveregeldum reddat , T
cum proximis parem faciat . In Vvillelmi Nor-
manni Anglia R. legibus apid Rogerium Ho-
yedenum annalium parte poft. in Henrico II.
Vvere fuum id eft pretium redemptionis fua fol-
vat . Inde triniumgeltum & niungeldum pro
triplici & nona compofitione in legib. Bajuvar,
tit. 2. c. 13. & tit. 8. c,. & 2. leg. Alaman. tit. 7.
(1 ) Solid. DC, effe culp. Quæ Salica &
magna eft compofitio , Leg. Sal. tit. 43. &
paflim . Pragmaticum Regum Lotharii & Lu-
dovici pro Ecciefia Parifienfi : Si forte callidi-
tate judicis aut alicujus perfonæ ipfe immuni-
tates alicubi inrupta fuerunt , prifcorum lege id
eft folidis DC. multetur .
(2 ) Præceptum de clericatų . ) Jam monui-
mus præceptum apud Gregorium Turonen-
fem , Marculfum , & alios , pro diplomate Prin-
cipis accipi Præceptum igitur de dericatu
hic dicitur Regis epiftola, qua licentiam alicui
concedit ut Clericus fieri poffit . Nam abfque
Principis confenfu Clericos ordinari mos non
erat , quod aperte hæc formula teftatur . Adal-
beronis Remenfis Archiepifcopi epiftola , quæ
$7. eft inter Gerberti epiftolas : Perfidia ac in-
fidelitatis crimine in regiam majeftatem arguor
detineri , eo quod nepotem meum , Clericum vi-
delicet me Ecclefia , licentia donaverim , quia
palatium adierit , dono alterius Regis epi-
fcopatum acceperit ejus regni quod fenior Lotha-
rius in proprium jus revocaverat , quodque gra-
dus ecclefafticos ei poftmodum contulerim abfque
licentia auctoritate fenioris mei . Synodi Au-
relianenfis I. cap. vi . De ordinationibus Cleri-
corum id cbfervandum effe decrevimus , ut nul-
lus fecularium ad clericatus officium præfumat
accedere nifi aut cum Regis juffione " aut cum
judicis voluntate . Ejus rei ratio redditur a Ca-
rolo M. apud Anfegifum lib. 1. cap. 114. ubi
id quoque renovata conftitutione fancitur . De
liberis hominibus qui ad fervitium Dei fe trade
re volunt , ut prius hoc non faciant quam a no-
bis licentiam poftulent . Hoc ideo quia audivimus
aliquos ex illis non tam caufa devotionis hoc fe-
cile quam pro exercitu feu alia fun&ione regali
tiam tribuere deberemus qualiter comam ca
pitis fui ad ouus clericati deponere deberet ,
& ad bafilica illa aut monafterio defervire
deberet quod nos propter nomen Domini
hoc eidem gratante animo præftitiffe cogno-
fcite . Præcipientes ergo jubemus ut fi me-
moratus ille de caput fuum bene ingenuus
( 3 ) effe videtur > & in poleptico publico
( 4 ) cenfitus non eft , licentiam habeat co-
mam capitis ( 5 ) fai tonforare & ad fupra-
fcripta bafilica vel monafterio defervire vel
pro
fugienda , quofdam vero cupiditatis caufa ab his
qui res illorum concupifcunt circumventos audi-
vimus , & bec ideo fieri prob.bemus .
(3 ) De cap. bene ingenuus . ) Adnuntiatio
apud Pittas an. DCCCLXIV. cap. 28. Ms. Ut illi
Franci qui cenfum de Juo capite vel de fuis re-
bus ad partem regiam debent , fine noftra licen-
tia ad cafam Dei aut ad alterius cujufcunque
fervitium fine licentia noftra tradere voluerint
Comites vel Vicarii boc eis non confentiant , fed
ex banno noftro prohibeant .
(4 ) In puletico publico , ) Pithoeus ad tit. 26.
leg. Sal. hanc particulam exfcribens polyptico
legit , rectius fane & concinnius . Manufcripti
tamen libri lectio retinenda videtur , quain-
quam barbara , fed quæ linguæ corruptionem
prodat . Nam polyptichum fignificat , & ab eo
deductum effe apparet . Hodie quidem eccle-
fiafticorum beneficiorum & redituum notitias
& catalogos Poulier dicimus . Itaque nil im-
mutandum . Senfus autem hujus loci hic est ,
Regem licentiam alicui dare Clericum fieri 2
fi quidem ingenuus fit , non fervus publicus ,
aut colonus , five adfcriptitius , qui in publicis
rationibus feu polyptichis cenfits & infcri-
ptus non fit . Qo pertinet fynodi Rhemenfis
fub Sonnatio Epifcopo decretum apud Flodo-
ard. hift. Rhem lib. 2. cap. 5. Hi vero quos
publicus cenfus spectat , fine permu Principis
vel judicis fe ad religionem fociare non audeant .
Rationes autem publicæ polypticha dicuntur ,
in leg. 11. de difcufforib, Cod. Th. quæ ini-
tio Impp. polypticha dixerant , in fine eadem
ratiocinia publica vocant ; quod ibidem etiam
recte Anianus interpretatur . Vegetius de re
militari lib. 2. c. 19. Caffiodor. Variar. lib. 5 .
cap. 14. Plene autem de polyptichis agit Ma
gnus Cujacius Obfervat, lib. 4. cap. 27.
(5) Comam capitis . ) Coman namque Cle-
rici ordinandi deponebant . Gregor . Turon ,
lib. 3. cap. 18. de Chlodovaldo Chlodomeris
R. F. Sibi propria manu capillos incidens Cleri-
cus factus eft . Lib. 4. cap. 4. de Macliavo Bris
tanno : Veneticam urbem expetit , ibique tonfu-
ratus Epifcopus ordinatus eft . Mortuo autem
Chanaone hic apoftatavit , & demiffis capillis u-
xorem quam poft clericatum reliquerat , cum re-
gno fratris fimul accepit . Hic enim Macliavus
cum clericatui renuntiare vellet , demifit ca-
pillos , id eft comam nutrire cœpit . Inde ple-
rifque fynodis caverur ne Clerici comam nu-
triant . Lubet hic obiter adnotare , cum Chil
debertus & Chlotarius Reges de fratris filiis
interficiendis confilium caperent , Clotildæque
matri utrum illos tonderi an interfici maller
nun iarent , tonderi non accipi ut Clerici aut
monachi fierent , ut plerique intelligunt , fed
an vellet eos a regni fucceffione removeri ,
incifa cæfarie , quam prolixam & venufte com-
ptam Keges regiique tum Principes alebant .
Id apparet ex his apud Gregor. Turon. ver-
bis lib. 3. c. 18. utrum incifa cæfarie , ut reli-
qua plebs habeantur ,
 し
FORMULARUM
pro nobis Domini mifericordiam adtentius
exorare .
De divifione , ubi Regis ( 1 ) accefferit
Miffus .
XX. Dum & divifio vel exæquatio inter
illum & illum feu confortes eorum de alo-
de illo aut de agro illo celebrari debetur >
& quatenus petitio illorum adfuit ut Miffus
de palatio noftro ad hoc inter eos dividen-
dum vel exæquandum accedere deberet , id-
eo cognofcite quod nos Miffo noftro inlu-
ftre viro illo ad hoc inter eos exæquando
vifi fuimus direxiffe . Propterea per præfen-
tem decernimus præceptum ac jubemus ut
(1 ) De divifione ubi Reg. ) Familiæ ercifcun-
de judicii formula eft , qua Rex dividendæ
hereditatis caufa ad petitionem partium Mif-
fum fuum delegat . Leges Longob. lib.2. tit. 29,
Flodoardus lib. 3. c. 37. Huc plane facit Greg.
Turon. locus lib. 9. c. 33. In qua caufa Theu-
tarius Presbyter , qui nuper ex referendario Sy
giberti Regis converfus presbyterii bonorem acce-
pit , acceffit , ut hanc divifionem juxta Regis im→
perium celebraret . Illud conftat , jure Romano
Prætores coheredibus aut aliis volentibus a
communione difcedere arbitrum dediffe .
(2 ) Et decima illius fumptus litis . ) In Ms.
vitiofe fcriptum erat funtelltis ; cujus loco
fumptus litis repofui , quod & fcripturæ vefti-
giuin & fenfus ipfe fuadebat . Conftitutio Ca-
roli M. Ms. cap. vir, De bereditate inter be-
redes fi contentione egerunt , & Rex Mifumfuum
ad illam divifionem tranfmiferit , decimum man-
cipium & decima virga hereditatis fifco Regis
detur . Qui locus ad hujus loci interpretationem
omnino facit . Sententia igitur eft , Regem de-
cimam illius litis , fumptuum feu expenfarum
nomine fifco fuo quacunque de caufa debi-
tam , alicui donare & concedere . Olim nam-
que apud Romanos neceffaria erat ex parte
actoris cautio decimæ partis litis , calumniæ
nomine ; quia initio litis cavebat actor , ni vi-
ciffet , reo decimam præftitum iri . Extat in
confultatione veteris Jurifconfulti conftitutio
Diocletiani ex Codice Hermogeniano ( quam
inde etiam exfcribit Cujacius Obfervat. 7. c.
6. ) quæ ejus repromiffionis decimæ partis me-
minit: Quippe fi per calumniam hoc eumfacere
confidis , remedio repromiffionis initio poftulate
calumnia decima partis ejus quod competit , ti-
bi condemnari eum defiderare potes . Cujus cau-
tionis fpecimen præbet cap. 29. formular. Le-
gis Romanæ . Hanc obfoletam fuftulit Juftinia
nus leg. ult. S. Antiqua . Cod . De jurejurand.
propt. calum. dan, §. Hec autem . Inftit. De
pœna temere litigant. eandemque poftea re-
duxit non abolito calumniæ jurejurando Nov.
CXII. Decimam igitur litis apud Francos re-
ceptam fuiffe probat hæc formula ; quæ a Ro-
manis accepta in tantum invaluit ut non aliæ
litium expenfæ multis feculis in ufu fuerint
præter decimam rei in judicium deducta , &
pecuniariam multam quam emendam dice-
bant ; ut auctor eft Petrus Fontanus ( editus
a v. c. Carolo du Frefne in appendice Joinvil-
lai pag. 77. ) , qui B. Ludovico Rege claruit ;
cujus ea de re vetus quoque conftitutio extat .
Tandemque decrevit Carolus IV , Rex ubique
illud obfervandum , ut victus victori in expen-
fas teneretur , non in provinciis tantum ubi
jus fcriptum pro legibus erat ; quod optimus
doctiffimufque fenex Ant. Oifellus obfervavit
Manual. lib. fexto . Id porro hic fingulare eft ,
LIBER I.
203
ipfum in hoc vos recipere faciatis , & uni
cuique ex ipfis jufte debita portionem ter-
minetur , & decima illius fumptus litis ( 2 )
quod exinde in fifci ditionibus , tam de ter-
ra, vineis , mancipiis , vel undecunque re-
debetur , ipfe vir ille habeat ex noftra in-
dulgentia conceffum , vel quicquid exinde
facere voluerit liberam habeat poteftatem .
De caufas alterius receptas ( 3 ) .
XXI, Fidelis Deo propitio nofter ille ad
noftram veniens præfentiam fuggeffit nobis eo
quod propter fimplicitatem fuam caufas fuas
minime poffit profequere vel admallare , cle-
mentiæ regni noftri petiit ( 4 ) ut inlufter
vir
decimam litis fifco præftari folitam . Verum
fic accipio , ut fportularum & judicii nomine
pars illius decima fifco competeret . Sane ve-
tuftiffimo Romano jure quippiam non diffimi-
le obfervatum ex Varrone & Fefto elici pot-
eft . Sic enim ille de lingua Latina lib. 4. Ea
pecunia que in judicium venit in litibus , facra-
mentum a facro . Qui petebat , & qui inficiaba-
tur , de aliis rebus uterque quingentos aris ad
pontem deponebant ; de aliis rebus item certo alio
legitimo numero affium , Qui judicio vicerat
fuum facramentum a facro auferebat , viti ad
ararium redibat . Valerius Max . lib. 7. cap. 7.
Sacramento cum adolefcentulo contendere aufi non
funt . Deexxтßλ apud Pollucem lib. 8,
μὲν της προς το δημόσιον αμφισβητημάτων το πέμ
πτον ἐπὶ δὲ τῶν ἰδιωτικῶν τὸ δέκατον . Idem Va
ler. Max. lib. 7. c. 8.
( 3 ) De caufis alter. recip. ) Vetuftiffimo
Romano jure non licebat per procuratorem a-
gere . Inftit. De his per quos agere poffumus .
Sed poftea receptum eft in plerifque caufis per
procuratores etiam experiri . Apud Francos
vero illud non licuiffe citra Principis refcri-
ptum docet hæc formula , qua conceditur ut qui-
dam , qui propter fimplicitatem rebus fuis fu-
pereffe non poteft , per alterum poffit agere ,
quod & veteribus Romanis non ignotum . Au-
" tor ad Herennium lib. 2. Ex quo & bono jus
conftat , quod ad veritatem & utilitatem com-
munem videtur pertinere ; quod genus , ut major
annis fexaginta , & cui morbus caufa eft , cogni-
torem det . Illud longo poft tempore apud nos
obtinuiffe ut præter Regem nulli procuratoris
habendi abfque Principis confenfu facultas fup-
peteret , teftantur Jo. Faber ad §. Univerfita-
tis , Inftit. De rer. divif. & Brolius in ftylo
Parlamenti . Innocentii quoque III, Papæ re-
fcriptum ad fcholares Parifienfes , qui procu-
ratoris conftituendi licentiam ab eo petierant ,
hanc habet ex more Francico dubitandi cau-
fam Cap. Quia in caufis . De procurator .
( 4 ) Clementiæ regni noftri petiit . ) Eadem
ratione & Ecclefiarum advocati feu defenfo-
res a Principe petebantur . Benedictus Levita
Capitul. lib. 5. c. 33. & lib. 7. c. 392. Chlota-
rius Rex in Chronico Befuenfi : Waldalenus
Albas petiit a nobis ut inluftris vir Gengolfus
omnes caufas ipfius monafterii ad profequendum
redintegrandum deberet recipere . Cui nos boc
beneficium præftitiffe cognofcite . Quapropter per
præfens boc præceptum jubemus ut memoratas
omnes caufas ipfius monafterii illuftris vir ille ex
noftro permiffu licentiam habeat profequi , & u-
numquodque ut juftum eft reftituat , fic tamen
quandiu eorum pariter fuerit voluntas . Data
xv. KL. Sept. anno octavo regni Domni Chlota-
rii Regis ,
 MARCULFI
204
vir ille omnes caufas fuas in vice ipfius ( 1 )
tam in pago quam in palatio noftro admal
landum profequendumque ( 2 ) recipere de-
beret , quod in præfenti per fiftucam eas
eidem vifus eft commendaffe . Propterea ju-
bemus ut dum taliter utrifque decrevit vo-
lantas , memoratus ille vir omnes caufas lui
( 3 ) ubicunque profequere vel admallare de-
beret , ut unicuique pro ipfo vel hominibus
fais , reputatis conditionibus & directum
faciat ( 4 ) , & ab aliis fimili modo verita-
1 ) In vice infus . ) Qui propter fimplicita-
tem , ut dift. on eft , rebus fuis fupereffe non
poterat . Sic accipienda in Legib. Andegaven-
fibus c. 40. p.ocation par non psiffance.
( 2 ) Admaliandum profequendumque . ) Ad-
mallare , id eft , ante judicem vocarelitigandi
caufa . Leg. Salicæ tit. 52. 2. Si alosc fupra-
dictum debitum folvere noluerit , debet cum pc
admailie: Rogo te ja lex ut hominem illum , de-
nominatum , gajachionem neum ( id eft , adver-
fari m . , 4 mibi fidemt de debito tali, de-
nominato , fecundum legen Salicam mihi eum
adftringas . Tunc judex dicere debet : Ego gala-
chium tuum illum in hoc mallo quod lex Salica
babet . Et tit. 3. Secundum legem habeat ad-
mallatum . Inde hamallus leg. Sal. tit. 49. ifta
omnia ubi fuus hamallus eft . Que omnia a mal-
lo feu placito , in quo judicia fiebant , nomen
habent ; qua de re poftea ad incerti auctoris
formulas .
(3 ) Omnes caufas lui . ) Lui corrupte pro
illias infinitis locis occurrit ; indeq e dictio
noftra lur , eodem omnino fenfu , quod femel
adnotaffe fufficiat .
} ( 4 ) Directum faciat . ) Noftris droid. Gregor,
Turon. lib. 4. c. 14. Defiftite ab hac intentione ;
verbum enim directum non habemus . Formula
facramenti fidelitatis apud Attiniacum facti 2
ficut Francus bomo per rectum effe debet fuo Re-
gi . Id a reci vocabulo mutuatum , ut Curva
dignofcere rectum apud Horatium ; unde apud
nos eodem fenfu , tort & droict.
( 5 ) Præceptum denariale . ) Manumiffio hæc
eft per denarium præfente Rege facta . Mul-
tis quippe modis apud veteres Francos manu-
miflio procedebat , aut ante Regem per dena-
rium , cujus hic editur formula , aut in Eccle-
fia per chartan feu tabulam , aut etiam per
epiftolam privatam , quarum formulas libro
fecundo & inter veteres alias videre eft . Inde
libertorum alii denariales , alii chartularii feu
tabularii dicti . Benedictus Levita Capitul. lib.
6. cap. 213. ex Pipini Italiæ R. legibus tit. ro.
Homo denarialis non antea bereditare in jua a-
gnatione poterit quam ufque ad tertiam genera-
tionem perveniat . Homo chartularius fimiliter
faciat . Et manumiffio quidem per denarium
ex lege Salica , Ribuaria , aut alterius adven-
titiæ gentis defcendebat ; per tabulam vero 2
feu chartam , in Ecclefia fecundum legem Ro-
manan fiebat ; & eadem ratione manumiffi
per chartam , lege Romana utebantur ; illa
vero libertatis datio per epiftolam privatam ,
ex domini manumittentis gente legem fume-
bat Leg. Ribuar. tit. 59. & 60. qui de tabu-
lariis id eft per chartam manumiffis infcribi
tur , & tit. 63. ubi plura de manumiffionibus
& earum forma . Apud Longobardos quatuor
manumiffionum fpecies erant . Leg. Longo-
bard. tit. 91. Luitprandi Regis tit. 34. & A-
ftolfi Regis tit. 8. De manumiffione in Eccle-
fia aut per epiftolam poftea agetur . Hæc vero ,
de qua nunc Marculfus , folenniter auctorita-
MONACHI
tem recipiat . fic tamen quandiu amborum
decrevit voluntas ,
Præceptum denariale ( 5 ) .
XXII. Et quia apoftolicus aut inlufter vir
ille fervo fuo nomine illo per manum il-
lius in noftra præfentia jactante denario ( 6 )
fecundum legem Salicam ( 7 ) dimifit inge-
nuum , ejus quoque abfolutionem per præfen-
tem auctoritaremnoftram firmamus; præcipien-
tes enim ut ficut & reliqui manfoarii ( 8 ) ;
qui
te Regis , eoque præfente , jactato denarioper
manum feu domini feu alterius celebrabatur ,
ut hæc formula oftendit . Ejus etiam in vete-
ribus inftrumentis aliquot extant exempla . In
veteri charta Ecclefiæ Lugdunenfis apud Fr,
Pithoeum ad Leg. Sal. tit. 28. Servum juris
veftri manu propria manu illius excutientes
denarium fecundum Legem Salicam , liberum cum
omnibus que habet vel alquiferit fecimus . Qui
bus addere placuit & aliud exemplum nondum
editum ex tabulario S. Martini Turonenfis :
Carolus Imperator Auguftus &c. Adalgarius Le-
vita petiit ut imperiali more præceptumfieriju-
beremus . Decernimus ut more prædecefforum no-
ftrorum Imperatorum & Regum a manu ipfis
Leuthardi denarius excutiatur , ut a præfenti die
idem Leuthardus femper & ubique omnibus locis
liberatus valeat uti propria poteftate abfque ali-
cujus refultatione aut contradict one , & quoque
ei libuerit omnibus modis liber & velut nobili
prolapia genius effet , liberaliter per noftram au
&oritatem pergat . Hanc præceptionem manu no-
fra firmavimus
firmavimųs , & annulo nofiri imperii figil
Javimus , Amalbertus notarius ad vicem Aut¬
berti Archicancellarii . Data xv , KL. Julii an-
no incarnation's Aminica DCCCLXXXVI . Indictio-
ne v. impeni Caroli v11.
(6 ) Jacianti denario . ) Pro jacato denario ,
ut fæpe nuncupante pro nuncupato . Igitur ex-
cutiebatur nunnus de manu ipfius fervi qui
manumittebatur , ut ex locis fupra exfcriptis
apparet ; qui nummus vel argenteus vel au-
reus erat , nullo prorfus difcrimine . Id enim
pro forma & dicis tantum caufa , ut apud Ro-
manos in mancipatione . Vetus formula apud
Fr. Pithoeum : Nos vero manu propria excuti-
entes de manu fupradicti N. denarium vel num-
mum vel argenteum vel aureum , vel dragmam ,
vel feftertium , vel minam &c.
(7 ) Secundum legem Salicam.) Caput hoc legis
Salice non extat . Ejus tamen mentio fit tit. 28.
Si quis fervum alienum ante Regem per dena-
rium ingenuum dimijerit . Ex quo & aliis ple-
rifque argumentis coniicere licet multo plura
fuite legis Salicæ capita quam quæ ad noftram
memoriam pervenerint . Eode:n modo in for
mulis incerti auctoris cap. 47. Poftea ante Lo-
mnum illum Regem jactato denario fecundumie-
gem Salicam te ingenuam dimifi . In charta Ec-
clefiæ Lugdunenfis apud Pithoeum : excutientes
denarium fecundum legem Salicam . Ibidem ve
tus formula fecundum legem Salicam eum li-
berum dimifimus , & ab omni jugo libertatis ab-
folvimus . De ejufmodi manumiffione per de-
narium ante Regem eft etiam titulus fpecialis
in lege Ribuaria tit. 59. Unde apparet non le
gis Salicæ propriam fuiffe , fed & aliarum le-
gum . Si quis , inquit , libertum fuum per manum
propriam feu per alienam in præfentia Regisfe-
cundum legem Riluariam ingenuum dimiferit per
denarium &c.
8 Sicut & reliqui manfoarii . ) Manſoarii
hic dicuntur qui aliis manentes five com-
ma-
 FORMULARUM LIBER I. 203

qui per talem titulum a jugo fervitutis in
præfentia Principum nofcuntur effe relaxati
ingenui , ita & amodo memoratus ille per
noftro præcepto plenius in Dei nomine con-
firmatus nullum inquietantem Deo auxilian-
te perennifque temporibus cum Dei & no-
dis ( 2 ) , feu undecunque ipfi legitimo re-
debit mittio , in fufpenfo debeant refidere .
Propterea per præfentem decernimus ac ju-
bemus præceptum ut interim quod de illis
partibus revertitur omnes caufas ejus aut
amicorum fuorum " tam illorum qui cum

ftra gratia valeat permanere bene ingenuus
atque fecurus .
Charta de caufa fufpenfa ( 1 ) ,
XXIII. Cognofcat magnitudo feu utilitas
veftra , dum & nos ad præfens apoftolico vi-
ro illo aut inluftri viro pro noftris utilita-
tibus ibi ambulare præcepimus , ideo jube-
mus ut dum illis partibus fuerit demoratus ,
omnes caufas fuas fuifque amicis aut gaſin-
Tom. II.
ipfo pergunt , quam qui ad propria eorum
refident vel undecunque ipfe legitimo re-
debit mittio ( 3 ) , in fufpenfo refideant , &
poftea unicuique pro ipfis de reputatis con-
ditionibus & juftitiam reddat & ab aliis
fimili modo veritatem percipiat .
Charta de mundeburde Regis ( 4
& Principis .
XXIV. Rectum eft ut regalis poteftas il-
S lis

manentes , & villici , pupa manfi , feu fcriptum eft : Juftiffime noftris fublevantur mu-
manſarii , coloni denique . Totidem namque neribus qui nobis fideliter & inftanti famulan-
Vocabulis appellantur . Manfuarii in continua- tur officio . Mox : Fideli noftro illi . Pro refpectu
tionem Aimoini lib. 5. c. 30. ubi de Norman fidei fervitutis quam circa nos impendere non
nici tributi exactione a Carolo Calvo Rege : defiftis . Gafindorum porro vocabulo utitur Ra-
Ut de manfis indominicatis folidus unus , de uno- chis Rex in legibus Longobardicis , tit. 6. 4
quoque manfo ingenuo quatuor denarii de cenfu Si enim quicumque liber homo in fervitio de ga-
dominico , quatuor de facultate manfuarit , findio Regis aut de ejus fidelibus introierit . In
de manfo vero fervili duo denarii de cenfu do- iifdem legibus Rotharis R. tit. 91. 13. Si ali-
minico , & duo de facultate manfuarii . Quo ta- quid in gafindio Ducis conquifivit . In legibus
men loco Falcetus non recte manfum pro ho- Pipini Italiæ Regis tit 14. Si forfi'an attende-
mine accipit . Diferte enim ibidem cavetur rit ad gafindium , vel ad parenten , aut ad
de cenfu fundi feu manfi nomine exigendo amicum fuum .
& de facultatibus & bonis hominum aliud tan- (3 ) Legitimo redibit mittio . ) Sic fcriptum
tum , hoc eft tributum & rei & perfonæ . Man- non hoc tantum loco , fed & bis capite ſe-.
fus enim villula eft coloni unius habitationi quenti , corrupte quidem & nullo fenfu . Ita-
propria ; de quo ad varias formulas plenior que difficilis emendatio , præfertim in ejufmo
erit dicendi locus . Illud quoque ex hoc con- di auctoribus , ubi cavendum ne menda pur
tinuationis Aimoini loco advertendum , man- gando auctoris faciem immutes ; quod in Mar
fos & eorum manfuarios feu colonos , alios li- culfo agere religio fuit . Lucem vero affert
beros , alios ferviles effe , ut & in Flodoardi ap- formula quæ fequitur : fi aliqua caufæ adver-
pendice manfi ingenuiles & veftiti memorantur ; fus eum vel fuo mittio furrexerint ; ubi mittio
cujufmodi fuiffe illos, de quibus nunc fermo eft , pro Milo fcriptum effe clarum eft . Sententia
probat manumiffio per denarium 2 colonaria igitur loci hæc eft , undecunque aut ipfe ut
tamen conditionis . Coloni namque jure Roma- alterius procurator tenetur , aut ipfius etiam
no liberi funt & res proprias habent . Leg. 1. procurator , horum omnium caufas , donec re-
De præd. tami . Leg. 18. De agricolis & cenf. vertatur , fufpenfas effe .
lib. xi. Codicis . Terram tamen dimittere non (4 ) Charta de mundeburde Regis . ) Munde
poffunt , nec etiam poteft prædium vendi re- burdium Germanis fcriptoribus tutela eft feu
ceptis colonis , leg. ir. eod. tit. De agricolis . defenfio & tuitio ; unde & hæc formula , qua
Itaque conceffa non fuit plena libertas , per Princeps Epifcopo aut Abbati tuitionem & de-
quam a loco recedendi & quamlibet partem fenfionem fuam impertit , ne a quibuslibet in-
petendi facultas dabatur . Maffarios dixit Ro feftentur , atque etiam ut eorum caufæ in pa-
tharis Longobardorum R. tit. 49. & 106. latio tantum decidantur concedit ; quibus non
(1) Charta de caufa fufpenfa . ) Ut dum rei- admodum diffimilia funt diplomata quæ adhuc
publicæ caufa quis abeft , lites & negotia ad- hodie Ecclefiis dari moris eft ; eaque dicun-
verfus eum conquiefcant . Leg, Salicæ tit. 1.4 . tur lettres de garde gardienne . Nam & ex hac
Si in juffione Regis fuerit occupatus , manniri
manniri formula patet , Ecclefiis utplurimum ejufmodi
non poteft . Quæ tamen abfunt a regio manu- defenfionem tribui . Unde & Caroli Martelli
fcripto . In editione Germanica : Si in domini Majoris domus mundeburdii Bonifacio Epifco-
sa ambafcia fuerit occupatus , manniri non poteft , po dati diploma extat in Pithoei Gloffar. in
Et in Confuet. Hannonenfi : Si eum aut infir- ver. Miffus fancti Petri , quod huic formula
mitas aut ambaſcia dominica detinuerit . Hæ lit plane geminum iifdemque claufulis conftat
teræ hodie quoque ex caufa conceduntur , eaf- Synodi Meldenfis c. 41. Providendum eft regia
que litteras ftatus vulgo nuncupamus . In con- majeftati ut monafteria que ab hominibus Deum
ftitutione Philippi Augufti R. de decimis & timentibus in fua proprietate conftruita præde-
crucis expeditione apud Rigordum : Nullus ceffores illius caufa defenfionis & mundeburbi
crucem habentium , five Clericus , five Miles " fufceperunt , ut libera libertate , remota (pe he-
five alius quilibet alicui refpondebit fuper hoc reditaria de illorum propinquitate , ibidem reli-
unde tenens erat ea die qua crucem affumpfit gio obfervaretur , & nunc in allodium funt da-
donec ab itinere fufcepto redierit . ta . Eadem decernuntur in fynodo Ticinenfi
( 2 ) Gafindis . ) Gafindos pro fervis aut fide- fub Hlothario & Hludovico an. DCCCL. apud
libus accipio qui dominis fuis perpetuo ad- Canifium cap. 16. Suggerendum eft beatiffimis
hærent , eifque jugiter miniftrant , quod ex Imperatoribus quia hi qui monafteria & finodo
Marculfo ipfo colligi poteft . Lib. 2. cap. 26. in chia fub defenfione facri palatii pofuerunt , ideo
lemmate : Si aliquis fervo fuo gafindo fuo ali- feciffe probantur quod a nullo melius quam a
quid conceders voluerit . Initioque capitis ita fummis poteftatibus protegenda crediderint &c.
Quæ
 206 MARCULFI
lis tuitionem impertiat quorum neceffitas
comprobatur . Igitur cognofcat magnitudo
feu utilitas veftra quod nos apoftolico aut
venerabile viro illo de civitate aut de mo-
nafterio in honore fancti illius conftructo
cum omnibus rebus vel hominibus fuis aut
gafindis , vel amicis , feu undecunque ipfe
legitimo reddebit mittio , juxta ejus peti-
tionem , propter malorum hominum inlici-
tas infeftationes , fub fermone tuitionis no-
ftræ ( 1 ) vifi fuimus recepiffe , ut fub mun-
deburde ( 2 ) vel defenfione inluftris viri il-
lius Majoris domus noftri cum omnibus re-
bus præfatæ Ecclefiæ aut monafterii quietus
debeat refidere 9 & fub ipfo viro illo inlu-
ftris vir ille caufas ipfius Pontificis aut Ab-
batis vel Ecclefiæ aut monafterii , vel qui
per eum fperare videntur , vel undecunque
legitimo reddebit mittio , tam in pago quam
Quæ fynodus Regiaticina a Canifio infcribi
tur , & de loco inquirendum cenfet . Ego Ti-
cinenfem dixi , quæ regni Longobardici feu
Italici regia erat ; quod & initium fynodi in-
dicat in urbe regia Ticino , quæ verba diftin-
cta nullam dubitationem relinquunt . Hac obi
ter . Synodus Confluentina an. DCCCLX. quæ
Caroli & Ludovici Regum foedera continet :
Volumus ut Ecclefiæ & cafe Dei , & Epiſcopi ,
Dei homines , Clerici & monachi & nonne 1
talem mundeburdem & honorem habeant ficut
tempore antecefforum noftrorum habuerunt . Šane
Gallici epifcopatus in regia tutela , & defen-
fione perpetuo fuerunt , adeo ut extremis Ca-
rolina ftirpis temporibus , & initio tertiæ re-
gum familiæ , jure regio civilibus bellis im-
minuto , omnibus occupatis , epifcopatus ta-
men in tutela & protectione Regum manfe-
rint , Chronicon Andegavenfe de Neuftria Hu-
goni Abbati conceffa fub Carolo Simplice Re-
ge: Ifte itaque tractus cum ei datus effet ad in-
tegrum cum civitatibus comitatibus & abba-
tiis caftellifque , præter epifcopatus folos , qui in
regia dominicata retenti Junt . Rigordus in Phi-
lippi Augufti vita : Igitur Reges Francorum
pradictas Ecclefias in fua libertate femper cufto-
dire cupientes , quibufcunque Principibus terras
cuftodiendas tradidiffent , tamen Ecclefias fub po-
teftate fua protectione retinere decreverunt
ne Principes quibus terra cuftodienda delegaba-
tur , Ecclefias vel Clericos ibidem Domino fer-
vientes aliquibus angariis , talliis , vel aliis exa-
&ionibus gravare præfumerent . Nec vero Ec-
clefiis tantum mundiburdium dabatur , fed &
aliis perfonis , ut viduis , & orphanis . Capi-
tul. lib. 6. cap. 247. Ut viduæ , orphani ,
minus potentes fub Dei defenfione & noftro mun
deburde pacem habeant , eorum juftitias ac-
quirant .
( 1 ) Sub fermone tuitionis noftra . ) Tuitio
Euftorgio Mediolanenfi Epifcopo a Theoderi-
co Rege data extat apud Senatorem lib. 2.
c. 29, quam vide . Sic in verbo Regis effe leg,
Sal. tit. 14. & tit. 59. Rex ad quem mannitus
eft extra fermonem fuum ponet . Nam in verbo
Regis quis recipiebatur , ne ab inimicis lædi
aut interfici poffet . Gregor. Turon. lib. 9. c,
19. Regina Brunichildis in verbo fuo pofuerat Si-
charium &c. Aginnum properans epiftolam ejus
elicuit ut a nullo contingeretur . Eodem lib. c.
27. de Guntchramno Rege , qui puellæ , quæ
Amalonem Ducem vim fibi facientem occi-
derat , præceptionem tribui juſſit , ut in verbofuo
MONACHI
in palatio ( 3 ) noftro perfequi deberet . Pro-
pterea per præfentem decernimus ac jube-
mus præceptum ut memoratus Pontifex aut
Abba fub noftro fermone & muadeburde
antedicti viri quietus refideat , & nec vos
nec juniores aut fucceffores veftri vel quis-
libet eum de inquifitis occafionibus injuria-
re nec inquietare non præfumatis . Et fi
aliquas caufas adverfus eum vel fuo mittio
furrexerint , quæ in pago abfque ejus gravi
difpendio definitæ non fuerint , in noftri præ-
fentia referventur . Quam præceptionem
ut firmior habeatur , propria manu fubfcri-
pfimus ,
Prologus de Regis judicio ( 4 ) cum de
magna re duo caufantur fimul ,
XXV. Cui Dominus regendi curam com-
mit-
pofita a nullo unquam parentum defuncti illius
moleftiam pateretur . His refpondet tuitionis
formula apud Caffiodor. lib. 7. cap. 34. Diver
forum te , quemadmodum quereris , difpendiis
fauciatum in caftra defenfionis noftræ clementer
excipimus &c.
( 2 ) Sub mundeburde . ) Mundeburdium , ut
diximus , tutela eft , & Longobardicis legibus
feminarum tutor mundoaldus & mundius dici-
tur . Veteribus Francis mainbour & mainbour-
nie pro tutela vel cura . Apud Froffartem vol. 1 .
cap. 155. fuffent en garde , baille , tutelle , cu
re , manburnie . Burchardus Decretorum lib.
XIX. ex Pœnitențiali Romano ; Rapuifti uxo-
rem tuam , & vi fine voluntate mulieris vel
parentum , in quorum mundiburdio tenebatur , il-
lam adduxifi ? Sæpe etiam in ejufinodi litte-
ris pro mundiburdio tuitio & defenfio dici-
tur . Gregorius Turon. lib 9. c. 20. in pactio-
ne Regum apud Andelaum : Ne a quocunque
ullo unquam tempore convellatur , & fub tui-
tione ac defenfione domni Childeberti c. debeat
poffidere . Sic & in privilegio Ludovici & Lo-
tharii pro Corbeienfi coenobio : Ut ipfum mo-
nafterium fub noftro munimine & defenfione cum
cellulis fibi fubjećtis & rebus vel hominibus ad
fe pertinentibus confirmare feciffemus . Mox : fub
tuitionis atque immunitatis noftræ defenfione . Ex
quibus etiain liquet tuitionis claufulam frequen-
tiflime immunitatis privilegio infertan faifle ,
ut & fupra cap. 3. Othonis Magni diploma pro
Ecclefia Mindenfi : Anteriorum Regum confcri-
pta , qualiter ipfi præfatæ Ecclefiæ res cum omni-
bus in ipfis rebus confiftentibus Jub illorum reci-
perent mundeburdo . Poftea ; mundeburdum
tuitionem noftram .
(3 ) Tantum in palatio . ) Sic poftulabat fen-
fus .Nam in Ms. vitiofe tam in palatio legi-
tur . Huc facit locus fynodi Ticinenfis fupra
exfcriptus , Jub defenfione facri palatii .
(4 ) Prologus de Regis judicio . ) Reges no-
ftros olim proprio ore jus dixiffe notum eft ,
Epifcopis & proceribus adfidentibus , præfer-
tim de maioribus caufis , & inter Epifcopos ,
Abbates , Comites , & potentiores perfonas
Capitul. lib. 3. c. 77. lib. 5. c. 308. & de vaf
fis & fidelibus fuis lib. 3. c. 64. lib. 5. c. 101 .
item ex cauía provocationis aut negati vel
diu dilati judicii a Comitibus , lib. 5. C. 243 .
lib. 3. cap. 7. & cum quis judicatum facere
negligit , aut fe judicio fiftere recufat , lib. 2.
c. 19. Marculfus lib. 1. c. 26. 27. & 28. tum
demum de neglectu regalium conftitutionum
& de-
 FORMULARUM
mittit , cun&torum jurgia diligenti exami-
natione rimari oportet , ut juxta propofi-
tiones vel refponfiones alloquia inter alte-
rutrum falubris donetur fententia ; quo fiat
ut & nodos caufarum vivacis mentis acu-
men coerceat , & ubi prælucet juftitia ,
Tom. II.
& decretorum , & ex variis caufis , de quibus
alias fingillatim . Illud eft quod fæpiffime hic
auctor in palatio caufam profequi . Verum ex
his quædam a Rege ipfo judicabantur , dum
jus dicebat , quafdam vero Comes palatii vi-
ce Regis Epifcopis etiam & proceribus adfi-
dentibus finiebat ; & nihilominus Regis nomi-
ne judicata infcripta erant , atque fi ipfe ju-
dicaffet . Hujus itaque judicii formula nunc
exhibetur , præfationis videlicet . Nam rei ju-
dicatæ tot formula quot negotia . Nos anti-
quitatis caufa integrum Regis judicium in cau-
fa Abbatis S. Benigni Divionenfis exfcribe-
mus . Veritatem enim & rem geftam repræ-
fentat , quam adumbratam formula tradit ;
præfertim cum illud ipfum inftrumentum vi-
fum & laudatum animadverterim a Jo. Tillio
rerum noftratum peritiffimò . Eft igitur ejuf-
modi in Chronico Divionenfi , quod litteratif-
fimi viri Caroli Labbai beneficio videre con-
tigit .
Chlotarius Rex Francorum vir inlufter . Quo
tiefcunque altercantum jurgia palatii noftri ju-
dicia noftrorumque fidelium ac Ecclefiarum Jeu
facerdotum pro quarumcunque rerum negotiis no-
fcuntur advenire , oportet nobis in Dei nomine
juxta legum feveritatem inquirere , ut deinceps
nulla videatur quæftio renovari . Ideoque cum
nos in Dei nomine Mafolaco in palatio noftro una
cum apoftolicis viris patribus noftris Epifcopis >
optimatibus , ceterifque palatii noftri miniftris ,
necnon & Andobello palatii noftri Comite , qui
de ipfo minifterio ad præfens nobis defervire vi-
debatur , ad univerforum caufas audiendas ju-
foque judicio terminandas refideremus " adve-
nientes ibi actores bafilicæ Domni Benigni , quæ
eft fub oppidum Divione conftructa , ubi ipfe pre-
tiofus martyr in corpore requiefcit , & uir ve-
nerabilis Vulfechramnus Abba præeffe videtur
videbantur repetere a quibufdam hominibus , di-
centes quia anteado tempore bone recordationis
parens nofter Domnus Guntchramnus quondam
Rex per teftamenti fui paginam ad ipfam bafili-
cam fancti Benigni villam nuncupatam Elaria-
cum aum adjacentiis vel omni re ad fe perti-
nente conceffiffet , & ipfi homines infra ipfum
terminum commanentes ex parte maxima pluri-
ma pervafiffent , vel ad fuam partem contradi-
cerent , reditus terra partibus ipfius bafilica
reddere contemnerent , filvas de ipfo agro de-
vafaffent , & terram exinde aut prata per loca
plurima invafiffent , vel vineas plantaſſent , aut
calmas rupiffent . E contra illi dicebant quod ipfe
Princeps Domnus Guntchramnus per præceptio
nem , quam in præfenti protulerunt relegendam ,
in anteceffores parentes eorum firmaffet ; ubi con-
tinebatur quod ab eo tempore quo ipfum agrum
Elariacum jam dictus Princeps ad memoratam
bafilicam fancti Benigni contulerat , per munifi-
centiam ipfius Principis promoverant ( leg. pro-
meruerant ) ut quicquid ex fucceffione paren
tum habebant , hoc nunc ipfis confirmatum effe
deberet . Interrogatum eft a noftris proceribus fi
ceffionem ipfius Domni Guntchramni aut aliorum
Principum feu alia inftrumenta de ipfo agro bar
bebant an non in præfenti edicere debebant .
Sed ipfi profeffi funt ad præfens quod aliud in-
ftrumentum nullum vel firmationem magis exin-
de non haberent quam quod præfentabant . En In-
LIBER I. 207
illuc greffum deliberationis imponat · Er-
go cum nos in Dei nomine ibi in palatio
noftro ad univerforum caufas recto judicio
terminandas una
una cum Domnis & patribus
noftris Epifcopis ( 1 ) , vel cum pluribus
optimatibus noftris ( 2 ) illis , patribus il-
S 2 lis
de & ipfis confirmationibus releais & percur-
fis, inventum eft a fidelibus noftris quod nullum
detrimentum vel præjudicium ipfa bafilica Do
mni Benigni de ipfo agro Elariacenfi exinde non
pateretur . Etiam pa& tionem præfentabant qua-
liter antefeffor fupradicti Vulfechranni Richima-
rus quondam Abba , feu & apoftolicus vir Do-
mnus Berthoaldus Epifcopus , una cum ipfis , vel
parentes eorum de parte maxima de infra ter-
mino ipfo Elariacenje contentionem maximam ha•
buiffent , & ipfas terminationes perambulaſſent ,
figna pofuiffent . Proinde nos taliter una cum
noftris proceribus , in quantum illufter vir An-
dobaldus Comes palatii noftri teftimoniavit , con-
ftitit decreviffe , ut dum hæc caufa inter ipfos
ficut fuperius continetur taliter adja vel inqui-
fita fuiffet , per ordinem jubemus ipfum agrum
Elariacenfe , quantumcunque Domnus Guntchra-
mnus per teftamenti fui paginam ibidem delega-
vit , poftpofita & calcata ipfa confirmatione vel
reliquis a Domno Guntchramno ) & fucceffori-
bus Principibus factis defcriptionibus , ne dein-
ceps per ipfos aliqua removeri videatur caufa-
tio , fed quod hactenus tenuiſſe videntur infra
ipfum agrum Elariacenfe vel ubicunque , tam
terris , curtiferis , cafis , vineis , pratis , filvis ,
pafcuis , aquis , adjacentibufque fuis per alia lo-
ca , cum omni jure teneant , poffideant abfque
follicitudine , abfque alicujus repetitione ; fitque
in Dei nomine ad partem fandi Benigni & pro-
viforum fubje&orumque eorum evindicatum omni
tempore c. loci ac re ( leg. ejus loci ac rei )
fopita caufatio . Abbieinus recognovit & datavit
fub die 1x. KL. Novemb. in anno octavo regnan-
te Domino noftro feliciter . Amen . Airardus
Presbyter recognovit & fubfcripfit .
Chlotarius ille filius erat Chlodovei Dago-
berti F. ut idem Chronicon teftatur ; Gunt-
chramnumque Regem parentem vocat , quod
ex maioribus fuis unus , proavique patruus &
loco patris fuerit .
( 1 ) Una cum Domnis Epifcopis , ) Hi enimin
judiciis Regi adfidebant , ut etiam notavit Til
lius , qui recte Curiæ feu Parlamenti originem
hinc deducit , illudque ita duraffe ufque ad
Philippi VI. Valefii teinpora , qui ampliffimum
Parifienfem Senatum a comitatu & confifto-
rio Principis feparatum edicto conftituit . Hu-
jus quoque judicii Epifcopis & proceribus ad-
ftantibus forma refertur antiquitatum Fulden-
fium libro primo . Anno dominica incarnationis
DCCCXXXVIII. Ind. 1. XVIII . KL. Julii facta eft
contentio Gozboldı & Hrabani Abbatis coram Im-
peratore Ludovico & filiis ejus Ludovico & Ca-
rolo necnon & Principibus ejus in palatio apud
Niomagum oppidum conftituto de captura c.
præfentibus Trugone Archiepifcopo , Otgario Ar-
chiepifcopo , Radolto Epifcopo &c. Adalberto Co-
mite , Helpbrico Comite , Albrico Comite , Popo-
ne Comite , Gobavuino Comite palatii , Ruadhar-
to fimiliter Comite palatii &c, innumerabilibus
vafallis dominicis .
( 2 ) Optimatibus noftris . ) Ita nobiliffimi &
regni priores in appendice Greg. defignantur .
Capitul. lib. 1. c. 126. Ut omnes Epifcopi , Ab-
bates , Abbatiffe , Optimates , Comites . Lib.
5. c. 2. per confilium facerdotum optimatum
meorum . Frequentiffime vero in annalibus Ful-
denfibus a Petro Pithoeo & Marquardo Fre-
hero
 208 MARCULFI MONACHI

lis ( 1 ) , referendariis illis ( 2 ) , domefti- vel reliquis quampluribus noftris fidelibus re-
cis ( 3 ) illis, vel fenifcalcis ( 4 ) illis , cu fideremus ; ibique veniens ille illum inter-
biculariis (5) , & illo Comite palatii ( 6 ) , pellavit , cum diceret , & cetera .
In-

hero editis , Caroli Calvi præceptum de fugi- plomata , quæ quidem a dapifero cum quatuor
tivis S. Dionyfii : Statuimus cum communi con- alis familia regiæ præcipuis miniftris fub-
fenfu & confilo totius regni noftri optimatum fcribi confueverant . Ludovici VI . Regis di-
Iidem priores regni Gregorio Turonenfi , pri- ploma donationis ad S. Dionyfium ; Prefenti-
mates appendici , majores & feniores Hincma- bus ex palatio noftro quorum nomina fubtitulata
ro, proceres infra cap. 38. Palatini in Roberti funt figna . S. Ancelli tunc temporis Dapife
R. privilegio pro S. Dionyfii coenobio : ex fen rinoftri . S.Giliberti Buticularii . S. Hugonis Con-
tentia palatinorum nofirorum adjudicavimus . flabalarii . S. Widon's Camerarii . S ephanus Can
( 1 ) `Patribus illis , ) Repetitio , hoc eft Epi- celiarias relegendo Jabfcripfit . Anno Mcxit. In-
fcopis illis , qui patres ab Ecclefia dignatione nunera ejufinodi litterarum exempla paffim
meriti & facerdotii dicti funt . Urbanus Papa reperiuntur , adeo ut vacante Dapiferi feu Se-
ex Auguftino apud Gratianum dift. 68. Gre- nefcalli officio , fabfcriberetur in literis , Da-
gor. Turonenf. lib. 4. c. 26. de Presbyrero pifero nalio . Guillelmus Tyrius hift . belli fa-
Heraclio ad Charibertum Regem . Pater , in- cri lib. 4. cap. 5. Alexius megadomeftici digni-
quit , Presbyter tuus Leontius cum provinciali- tate ( quem nos majorem Senecallum appellare
bus fuis falutem tibi mittit . Senator Variar, confuevimus fungeretur officio , ab Imperatore
lib. 11. ep. 3. piritales parentes , anima veri fecundus . Itaque non male eos in Majorum
parentes . domus locum fucceffiffe obfervatum eft . Nam
(2 ) Referendariis illis . ) Referendarios Ro- maioratum & fenefcalciam Hugo de Cleriis
mani habuerunt , qui fupplicam defideria Prin- vocat . Quod munus præclare defcribit Hinc-
cipi referrent , fimulque ejus juifiones & re- marus ex Adhalardo epift. 3. c. 23. Quæ vi-
fponfa exponerent , Novel, 1o . & 113. Caflio- delicet cura , quamquam ad Buticularium vel
dor, lib. 6. cap. 17. ubi eorum defcribit ofli- ad Comitem fabuli pertineret , maxima tamen
cium . Apud Francos vero diverfum quodam cura ad Senefcallum refpiciebat " eo quod omnia
modo munus erat . Anulum namque Princi- cetera , præter potus vel victus caballorum , ad
pis Referendarium tenuiffe Gregor. Turonen. eundem Senefcallum refpicerent . Eins quoque
oftendit lib. 5. c. 3. Et eod. lib. cap. 42. Ur- jura ab Hugone de Cleriis traduntur , qui Lu-
ficinum Ultrogotthæ Regine Referendarium dovico VI. Rege vixit , & poft Goffridum Ab-
facit . Subfcriptionem etiam regiis litteris ap- batem Vindocinenfem a doctiflìmo Jacobo Sir-
1 mondo editus eft . Hunc nos hodie Magnum
pofuiffe idem teftatur lib. 1o. cap. 19. ut Re-
ferendarium fummi Cancellarii munus futti- Magiftrum Francia dicimus ; de quo plura apud
nuifle apud Gregorium dubitari non poflit . Tillium & Falcetum .
Quod & Sigebertus fcribi ad annum DCXXXVII . (5 ) Cubiculariis . ) Gregor. Turon. lib. 7. cap.
Referendarius , inquit , dicebatur ad quem pu- 21. Eberulfum cubicularium Chilperici Regis
blicæ confcriptiones referebantur , ut per eum a- refert a Fredegunde accufatum , quod is Prin-
nulo feu figillo Regis confirmarentur . Eadem fe- cipem occidiflet , thefaurofque expilaffet. Un-
re Aimoinus lib. 4 cap. 41. At cum plurium de etiam apparet thefaurorum curam ad cubi-
Referendariorum hic fiat mentio , & fummo- cularium pertinuiffe . Idem lib. 10. cap. 10.
rum Cancellariorum primæ Regum familiæ di- 1 Chundonem Guntchramni Regis Cubicularium
plomata reperiantur , fufpicari licet hoc fal- nominat . Plures fuiffe ex hac formula & aliis
tem tempore & poftea Referendarios in aula locis manifeftum eft . Unus vero ceteris præ-
Francica plures fuifle , qui fcilicet libellos fup- pofitus fuit : de quo etiam fuprafcripti loci
plices & diplomata fubfcribenda Regibus of Gregorii Turonenfis accipiendi funt . Quem
ferrent . Quod innuere videtur præceptum Da◄ Regi adfediffe non mirum , ob dignitatis præ-
goberti de fugitivis S. Dionyfii : Landericus rogativam , cum idipfum Romano imperio fo-
obtulit , Dagobertus Rex fubfcripfit . In præce- litum fuiffe doceat Zofimus lib. v. ubi de Ti-
pto immunitatis ejufdem oenobii : Dado obtu- mafii magiftri militum fub Arcadio damna-
lit ; et in diplomate Chlodovei Dagoberti F. tione ; ὁ μὲν βασιλεί προκάθητο δικασής . Ευτρόπιος
Gerardus obtulit , Chludovius Rexfubfcripfit . Ni- δὲ κανέτως , ἐπειδών στην ηγεμονίαν πάντων τώ βα
fi forte conjicias ex Referendariorum' ordine sedenão ciye noctórar, & cázis die úpras . Pra-
unum aliquem anuli Principis cuftodem fuif- pofitus is erat facri cubiculi . Eius officium la-
fe . Hodie quidem Magiftri libellorum fuppli- te ab Hincmaro exponitur epift. 3. c. 22. Ca-
cum eodem officio funguntur . merarium enim cum Cubiculario eundem fa-
(3 ) Domefticis . ) De quibus ad lib. 2. c. ult. cio . De boneftate vero palatii , feu fpecialiter
commodius tractabitur . ornamento regali , necnon & de donis annuis mi-
(4 Senifcalcis .) Annales Fuldenfes fub an. litum , ab que cibo & potu vel equis , ad Regi-
DCCCXXXVI. Carlus per Autulfum Senefcallum nam præcipue fub ipia ad Camerarium perti- .
miffo exercitu Britones domuit . Sic et vita Ca- nebat &c. Videndi Tillius & Falcetus origin.
roli M. apud Adhemarum , et Sigibertus ; qui lib. 1. cap. 11. Porro hos omnes proceres &
Audulfos in continuatione Aimoini lib. 4. regiæ familiæ miniftros regii quoque judicii
cap. 78. regia menfæ præpofitus dicitur ; eun participes fuiffe probat lex Ribuar. tit. 90. Ju-
deinque Regino Prumienfis principsin eoque bemus ut optimates , Majores domus , Domeftici ,
rum vocat . Quo etiam officio functos b Comites, Grafiones , Cancellarii , vel quibuslibet
tertia Regum funilia ex vetuftiffimis verna- gradibus fublimati in provincia Ribuaria in ju-
culis carminibus obfervat Falcetus origin. lib. dicio refidentes munera ad judicium perverten-
1. cap. 10. ut et plures extitiffe , majorem dum non recipiant . Quod fi quis in hoc deprehen-
vero , Dapiferum tunc dictum , etiam ve◄ Jus fuerit , de vita componat . Quod ante con-
xillum regium in acie detuliffe . Robertus ftituerat Gundebaldus Rex in præfatione le-
monachus S. Remigii Rhemenfis hiftor. lib. gum Burgundionum .
IV. Ipfo die Podienfis Epifcopus perdidit dapife (6 ) Comite Palatii . ) Hoc officio functos re-
rum fuum , qui fue acici deferre folebat vexil- perio Trudulfum & Romulfum apud Gregor.
lum . Inter primas certe regni dignitates hanc Turon. lib. 9. cap. 12. & c. 30. Aigulfum Tub
fuiffe declarant Regum tertiæ familiæ di- Chlodoveo Dagoberti F, rege in diplomate ejuf
dem
3
 FORMULARUM LIBER I. 209

Indiculus commonitorius ( 1 ) ad Item indiculus ad Epifcopum pro alio

Epifcopum , diftringendo .

XXVI. Domino fancto & apoftolica fe-
de colendo Domno & in Chrifto patri illi
Epifcopo ille Rex . Fidelis Deo propitio
nofter ille ad præfentiam noftram veniens
fuggeffit nobis eo quod villa aliquante nun-
cupante illa , quæ ad eum de parte illius
pervenire debuerat , poft vos retineatis ( 2 )
indebite & nullam juftitiam vobifcum ob
hoc poffit confequere . Propterea præfentem
indiculum ad coronam beatitudinis veftræ
direximus , ut & pro nobis orare debeatis ,
& fi taliter agitur , antedicto illo de fupra
fcripta villa legibus reveftire ( 3 ) faciatis ,
Certe fi nolueritis " & aliquid contra hoc
habueritis opponere ? vofmetipfi per hunc
indiculum commoniti
? aur Miffus in per-
fona veftra inftructus , nunc ad noftram ve-
niatis præfentiam , ipfius lui ad hoc dando
refponfum ,
XXVII. Domino fanéto & apoftolico Do-
mno & patri illi Epifcopo ille Rex . Ve-
niens ille ad præfentiam noftram fuggeffit
quafi Abba vefter aut Clericus vel ho-
mo vefter ille > eidem fervo fuo per for-
tiam tuliffet , vel poft fe retineat injufte
& nulla juftitia cum eodem ex hoc confe-
quere poffit . Propterea præfentem indicu
lum ad fanctitatem veftram direximus , per
quem petimus ut & pro nobis orare digne-
tis , & fi taliter agitur , ipfo Abbate veftro
aut Clerico præfentaliter conftringatis qua-
liter fi ita agitur , hanc caufam contra jam-
dicto illo legibus ftudeat emendare . Certe
fi noluerit , & aliquid contra hoc habuerit
quod opponat , ipfo illo per fidejuffores po
fitos tunc ad noftram ftudeatis dirigere præ-
fentiam .
1

Tom. 11. S.3 Char

dem Regis , Andobellum fub Chlotario ejus natui principali defungebatur , fidem Imperatoris.
filio , fub Carolo M. Anfelmum , Woradum , implorantibus aderat , jufque reddebat , fifcum
fub Ludovico Reginarium , Adhalardum , Ber- Augufti , prædia Salica , redditus regios procu-
tricum , & fub Carolo Calvo Fulconem , Ber- rabat , Cafareum cenfum exigebat , nihil citra ejus
nardum , & alios . In quo verfaretur horum auctoritatem Duci aut decernere aut fatuere li-
officium plene tradit Hinemar. ep. 3. c. 21 . cebat c. Ex quibus quam diffimile fit Sene-
in finiendis fcilicet controverfiis quæ ad pa- , fcalli feu Magni Magiftri officium , quod ple-
latium deferebantur , & ut fi quid in legibus rique hodie confundunt , vel cæco perfpicuum
emendandum effet , Principi exponerent , & eft . Illud addam , plures aliquando fuiffe pa-
accepto refponfo emendarent . Idemque cap, latii Comites , non in Germanico imperio tan-
19. Comitem palatii Archicapellano feu Apo- tum , quod Aventinus & Pithoeus tetigerunt ,
crifiario confert . Præcipue , inquit , duo , id fed & in prima & fecunda Francorum Regum
eft , Apocrifiarius , qui vocatur apud nos Capel- familia · Pipini Majoris domus de rebus S.
lanus , vel palatii cuftos , de omnibus negottis Dionyfii extat judicium in tabulario ejufdem
ecclefiafticis vel miniftris Ecclefie , & Comes pa monafterii , ubi hæc verba reperias : Ubicunque
latii de omnibus fecularibus caufis vel judiciis corum juftitiam invenimus , ficut proceres noftri
fufcipiendi curam inftanter babebant ; ut nec ec- feu Comites palatii noftri vel reliqui legis docto-
clefiaftici nec feculares prius Domnum Regem abf- res judicaverunt. In tradition. Fuldenf. lib. 1 .
que eorum confultu inquietare neceffe haberent , uno eodemque tempore fub Ludovico Impe-
quoufque illi previderent fi neceffitas effet ut ratore anno DCCCXXXVIII. atque etiam in eo-
caufa ante Regem merito venire deberet &c. dem judicio duo referuntur Comites palatii "1
Non tamen omnium caufarum notionem ad præfentibus &c. Popone Comite , Gebavning Co-
illos fpectaffe certum eft , fed tantum paupe- mite palatii , Ruadharto fimiliter Comite palatii ,
rum & minus poten ium caufas . Capitul. lib. Hattone Comite &c. Capitul. 3. c. 77. Ut nul
3. cap. 77. Neque ullus Comes palatii noftri po- lus Comes palatii c.
tentiorum caufas fine noftra juffione finire præfu ( 1 ) Indiculus commonitor. ) Regiæ funt lit-
mat , fed tantum ad pauperum & minus poten- teræ , quibus Epifcopus ante Regen in jus vo-
tium juftitias faciendas fibi fciat effe vacandum . catur .
Vice tamen regia fedilie & de majoribus et- ( 2 ) Poft vos retineatis , ) Noftris veteribus
iam negotiis , feu Regum mandato , feu of- fcriptoribus , retenir riere foy , penes fe .
ficii prærogativa , cognoviffe , & ex hac for- (3 ) Legibus reveßire . ) Id eft , ejus rei quam ,
inula & Chlotarii Regis judicio , quod fupra abftulifti poffeffionem ei reftituas , iterumque
exfcripfimus , palam eft . Decreta nomine regio eum veftias fecundum formam legis qua ipſe,
infcripta continebant , Regem ex relatione Co vivit . Veftiendi verbum hoc feculo frequens .
mitis palatii judicalle , aut ab illo & proceri Leg. Bajuyar. tit. 17. c. 3. Mei anteceffores te-
bus jam judicata firmaffe . Itaque magna ejus nuerunt , & mihi in alodem reliquerunt , ve
Comitis dignitas , magna poteftas . Sangallen- ftita eft illius manus cui tradidi , Pipini Majo
fis lib. 2. c. 9. Videntes Comitem palatii in me- ris domus judicium de rebus S, Dionyfii : Vel
dio procerum concionantem , Imperatoremfufpica- cafa S. Dionyfii exinde veftita fuerat , vel a bo-
ti, terra tenus funt proftrati . Quem magiftra- nis & Deum timentibus hominibus data vel col-
tum in Germaniço imperio longo tempore du- lata fuerunt , & ipfa cafa legitime & rationa
raffe , multaque alia præclara ex jure Saxoni- biliter per legem exinde veftita fuerat , Capit
co notat P. Pithoeus , nunquam fine laude no- lib. 4. C. 19. fidejuffores veftiture, & c. 42. vefti-
minandus , Comitum Campaniæ libro primo , tura domni Karoli ; c. 45. noftra veftitura . Sy-
Ex diplomatibus & veteribus inftrumentis bre- nodus Leptinenfis ann. DCCXLIII. Ecclefia cum
viter & erudite horum officium defcripfit Jo propria pecunia reveftita fit . In traditionibus
annes Aventinus annal . lib. 4. cujus verbalu Fuldenfibus fæpiffime veftitionis & veftiture
bet adfcribere : Is vicem Cæfaris præfidendo fe teftes . In appendice Flodoardi , veftitus .
 219 MARCULFI
Charta audientiale ( 1 ) .
XXVIII. Ille Rex vir inlufter illo Co-
mite . Fidelis Deo propitio nofter ille ad
præfentiam noftram veniens clementiæ regni
noftri fuggeffit eo quod pagenfis vefter ( 2 )
ille eidem terram fuam in loco nuncupante
illo per fortiam ( 3 ) tuliffet ( 4 ) & poft fe
retineat injuſte , & nullam juftitiam ex hoc
apud ipfum confequi poffit . Propterea or-
dinationem præfentem ad vos direximus ;
per quam omnino jubemus ut ipfo illo ta-
liter conftringatis qualiter fi ita agitur , hanc
caufam contra jam dicto illo legibus ftudeat
emendare . Certe fi noluerit & ante vos
recte non finitur , memorato illo tultis fide-
jufforibus ( 5 ) Kalendas illas ad noftram eum
omnimodis dirigere faciatis præfentiam .
Indiculus ad laico .
XXIX. Ille Rex vir inlufter ( 6 ) illi .
( 1 ) Charta audientialis . ) Regia quoque eft
epiftola , qua ad Comitem fcribit , ut quem-
dam , qui ejus jurifdictioni fuppofitus eft , ju-
dicium accipere & judicatum facere cogat ,
aut fi nolit , fidejufforem det ad Regis judi-
cium fiftendi caufa . Inde dictam audientia-
lem puto , quod per eam quis ad Principis
audientiam vocetur . Ut enim Jurifconfulti
jus pro loco dicunt , fic audientiam tum illi
appellabant . Greg. Turon, lib. 7. cap. ult. fy-
nodi Meldenfis cap. 77.
(2 ) Pagenfis vefter . ) Pagi appellatio late
patet . Neque enim vicus tantum hoc nomi-
ne dicitur , fed & provincia , aut faltem non
exigua pars provinciæ . Sic Plinio lib. 4. cap.
17. Gefforiacus pagus non pro vico accipitur ,
fed pro magno agri tractu & civitatis unius
territorio . Sic & feptem Helvetiorum pagi
apud Cæfarem , quod Gallica lingua retinuit ,
folita tamen mutatione g in i . Pais namque
dicimus , ut Jof. Scaliger Phoenix ille littera-
rum obfervat ; feu quia ejufmodi litteras in
medio abjicimus . Gregor. Turon. lib. 9. c. 9.
quicquid de pago Stampenfi vel Carnoteno . Ap
pendix Gregor. Turonenf. cap. 57. conceffife
pagum Tolofanum , Catorcinum , Aganenfem , Pe-
trocorreum, & Santonicum , Unde pagenfes di-
ti qui ejufdem pagi funt . Pagis autem ut-
plurimum præerant Comites . Itaque qui eo-
rum ditioni fubditi erant , pagenfes diceban-
tur . Gregor. Turon. lib. 8. c. 18. Vuintrio Dux
a pagenfibus fuis depulfus ducatu caruit . Præ-
ceptum Dagoberti de mercato S. Dionyfii
Saxones Ungarii & Rothomenfes & ceteri pa-
genfes de aliis civitatibus . Capitul. lib. 3. cap.
73. Vafallos fuos cafatos fecum non retineat , fed
cum Comite cujus pagenfes funt ire permittat .
Eod. lib. cap. 43. & lib. 4. cap. 19.
(3 ) Per fortiam tuliffet . ) Hoc eft , per vim
abftuliffet . Unde noftris par force . Leg. Ri-
buarior. tit. x . 4. Si quis regio aut ecclefiaftico
bomini de quacunque libet re fortiam fecerit ,
per vim tulerit , in triplum componat . Leg. Ba-
juvarior. tit. 1. c. 5. per fortiam hoftilem ali-
quid prædare . In lege Salica tit. xiv. 13. per
virtutem . Formulæ incerti auctoris ( five Ap-
pendix Marculfi ) cap. 33 .
( 4 ) Tuliffet . ) Id eft , vi abftuliffet . Leg.
Ribuar. tit. xi. Leg. Sal. tit. xiv. Vetuftis Fran-
cis , tollir ; & inde male tolte pro tributo . Sic
MONACHI
Fidelis nofter ille ad præfentiam noftram ve-
niens nobis fuggeffit quafi vos eum nulla
manente caufa in via adfalliffetis & gravi-
ter livoraffetis ( 7 ) , & rauba fua in foli-
dos tantos ( 8 ) eidem tulifferis vel poft vos
retineatis indebite & nullam juftitiam ex
hoc apud vos confequere poffit . Propterea
præfentem indiculum ad vos direximus , per
quem omnino jubemus ut fi taliter agitur ,
de præfente hoc contra jamdicto illo legi-
bus ftudeatis emendare . Certe fi nolueritis ,
& aliquid contra hoc habueritis quod op-
ponere , non aliter fiat nifi vofmetipfi per
hunc indiculum commoniti Kalendas illas
proximas ad noftram veniatis præfentiam
eidem ob hoc integrum & legale dare re-,
fponfum .
Commutatio cam Rege ( 9 ) .
XXX. Ille Rex illo Regi . Nihil fibi quif-
que cernitur minuendo quicquid e contra re-
ci-
infra tultis fidejufforibus , pro ablatis & ac
ceptis .
is ) Tultis fidejufforibus . ) Acceptis . Gloffe
noftræ ; ademtis , tultis .
(6 ) Ille Rex vir inl. ) In antiquis Re-
gum noftrorum præceptis & conftitutionibus
nil frequentius ; ut Childebertus vir inlufter in
Decreto poft legem Salicam , Chlotarius , Da-
gobertus , Pipinus , Carolus , & alii in tabula-
rio S. Dionyfii & ceterorum coenobiorum ar-
chivis . Sic Ennodius Ticinenfis lib. 4. epift.
10. ad Trafimundum Vandalorum Regem fcri-
bens , Viro inluftri epiftolam infcribit , ut ibi
doctifs. Sirmondus notat . Hoc enim titulo nul-
lus major in Romano imperio . Tanta enim
erat apud exteras gentes illius imperii admi-
ratio , ut ceteri Reges ejus dignitatibus & ho-
noribus infigniri cuperent & honeftari ; ut de
Patricii & Cos. nomine & infignibus , quæ
Chlodoveus Rex ab Anaftafio Imp. recepit ,
Gregor. Turonenf. lib. 2. cap. 38.
(7) Adfallietis livoraff. ) Adfallire hic
eft adoriri , appetere , impetum facere , ag-
gredi . Unde noftris affaillir . Livorare eft vul-
nerare & contundere , livorefque efficere .
Leg. Salica tit. 44. Si quis collecto contubernio
hominem ingenuum in domo fua adfallierit . For-
mular. Romanar. c. 30. Ipfum adfallivit , vel
ei infidiavit , res fuas ei contradixit , atque
violenter fuper ipfum evaginato gladio venit .
Unde livores & capulatura atque colaphi mani-
fefti apparent . Et cap. 31. Me malo ordine af-
falivit vel livoravit .
(8 ) Raupa fua in fol. tant. ) Pro rauba ,
id eft , vefte . Lege Alaman. tit. 49. Quidquid
fuper eum rauba vel arma tulit , omnia ficut
furtiva componat ; quod poftea per veftimenta
explicatur . De femina fi ita contigerit , duplici-
ter componat ; veftimenta autem quæ fuper eam
tulit , velut furtiva componat . Var. formul.
cap . 8. Raube autem ut & veftis appellatio la
te pro omni fupellectile & veftimentis accipi-
tur . Inde defrober .
(9 ) Commutatio cum Rege . ) Hoc capite mul
ta reperias quæ infcriptioni non conveniunt .
Eft enim ejufmodi , ille Rex illi Regi ; fed po-
ftea inter Regem & illuftrem virum aliquid
conventum fuiffe narratur tum mentio fit
ejus quod Rex in animæ remedium dederit ,
quæ verba ad Ecclefiam aut monafterium per
tine-
 FORMULARUM
cipitur in augmento . Dum inter nos & in-
luftre viro illo unanimiter convenit ut loca
aliqua inter nos commutare deberemus , nos
dedimus ei locello ( 1 ) nuncupante illo in
pago illo , cum colonicas illas ( 2 ) vel omnes
adjacentias eorum & merito fuo ? tam do-
mibus , mancipiis , vineis , filvis , campis ,
pratis , pafcuis , vel reliquis quibufcunque
beneficiis , quodcunque ille vel fifcus nofter
in ipfa loca tenuiffe nofcitur , Et ipfe hæc
contra dedit nobis omni portione fua quod
in villa illa in 'pago illo habuiffe vifus eft ,
cum itemque domibus , mancipiis , vineis ,
filvis , vel reliquis quibufcunque beneficiis
quæcunque ibidem habuit , & nos pro ani-
mæ noftræ remedium ( 3 ) ibi dedimus . Qua-
propter hunc præceptum ad modum com-
mutationis ipfius viro fieri decrevimus , ut
a præfente die ipfa locella cum omnia fu-
perius fcripta vel cum omni integritate fua ,
quicquid , ut diximus , ille vel fifcus nofter
tinere dubium non eft . Tantum dicam , eo
animo fcriptam fuiffe videri , ut pluribus com-
mutationis negotiis inferviret ; ut planum fit
claufulam aliquam aut quædam verba deeffe .
Commutationum autem plures infra formula
extant lib. 2. cap. 23. & 24. & incerti aucto-
ris ( five Appendicis Marculfi ) cap. 17. Leg.
Rom. cap. 26. Variar. cap. 14.
( 1 ) Locellum . ) Eodem exemplo infra lib. 2.
C. 1. facultaticula . Synodi Agathenfis c. 7. ca-
fella , mancipiola . Synodi Aurelianenfis IV.
C. 19. terrula , vincola .
( 2 ) Cum colonicis illis . ) Leg. Burgund. tit.
38. 7. Colonica ef villa feu villula cum mo-
do agri quantum colonus unus colere poteft ,
nec admodum a manfo diftat , adeo ut man-
fus & colonica aliquando promifcue dicantur .
Synodi Valentinæ fub Lothario Imp. capite 9.
Seculares & fideles laici , fi condere voluerint
bafilicas in prædiis fuis , ficut edictum pliffimo
rum Auguftorum continet unam colonicam ve-
fitam cum tribus mancipiis donationis ( al. do-
tis ) gratia eis conferant . Edictum illud extat
Capitul. lib. 1. cap. 85. & in vita Ludovici
Pii & Aimoini continuat. lib. 5. cap. 10. Sy-
nodi Meldenfis cap. 63. Ubi tamen unus man-
Jus integer ubique dicitur , quem colonicam unam
hæc fynodus vocat . Quod ipfum ibidem & in
ceteris Conciliis & Capitulis dos Ecclefie dici-
tur . Synodi Colonienfis c. 4. c. 1. De cenfib.
Burchardus lib. 3. c. 52. Itaque manfus & co-
lonica non femper certam quantitatem , fed
modo majorem , modo minorem agri modum
continebant ; quemadmodum hodie videmus
in illis poffeffionibus , quas fermes & metairies
dicimus . Aliquando etiam fub manfo coloni-
cam comprehenfam reperi . Chronicon S. Be-
nigni circa ann. 1007. Femina quædam nobilis ,
Aremburgis dia , mater Letbaldi Matifconenfis
Epifcopi , cum eodem filio fuo dedit fancto Beni-
gno in villa Lu vocata feptem manfa , cum fil-
va ibi adjacente &fervis qui de prædi&is man
fis feptem colonicas tenebant . In fumma , ple-
rumque colonica , manfus , villa , & in Ger-
manicis fcriptis diplomatibus & inftrumentis ,
hoba & hobunna pro eodem accipi debent .
Traditionum Fuldenf. lib. z. duas bobas fervi
les . Item unam hobam cum omnibus ad eam per-
tinentibus . Eod, lib. trado fervum unum cum
fua hoba . Gregor. Turonenf. de miracul. lib. 2 .
cap. 15. Colonia quoque pro colonica ufurpa-
tur . Flodoard . hiftor. Rhem . lib. 9. c. 19. de
LIBER I. 2f1
ibidem tenuit , ipfe ille hoc habeat , te-
neat , atque poffideat , & fuis pofteris ad
poffidendum relinquat , vel quicquid exinde
facere voluerit , ex noftra com mutatione li-
beram habeat poteftatem ; & unaquæque pars
quod in concambio bonæ pacis placuit ac-
cepiffe , exinde per longa tempora debeat'
Deo permittente gratulare . Et ut hæc præ-
ceptio . & cetera .
Confirmatio Regis de omni corpore
facultatis .
XXXI. Merito regalis clementia in illis
conlata munera vel proprietates parentum
noftrorum confirmare deliberat quos cogno-
fcit anteriorum Regum parentum noftrorum
vel nobis fidem integram confervaffe inlæ
fam . Idcirco inlufter vir ille chartas præce-
dentium Regum nobis protulit recenfendas ,
qualiter parentibus fuis loca aliqua fuiffent
conceffa petiit ut eum de omni corpore
fa-
Ebone Præfule : Colonias nonnullas Ecclefia de-
fcriptis per Arenuos viros colonis eorumque fer-
vitiis ordinavit . Hincmar. de villa Novilia-
co: Quafi de fifco Regis quafdam colonias de ipfa
villa obtinuit in proprietatem . Carolus Calvus
an. regni xvIII. Indict. VI. ( apud Cochlæum
in Hiftor. Nivernenfi ) dedit. Ecclefiae Mania-
cenfi manfos xv. colonias fex . In tradit. Ful-
denfib. lib. 1. Wilibaldus Epifcopus cœnobio
Fuldenfi , in fupradicto loco novem trado colo-
nias ( boc funt bobunne ) integras cum omnibus
adjacentiis & finibus fuis , in arialis , in terris
arduriis , in filvis , in campis , in pratis , in pa-
fcuis , aquis , aquarumve decurfibus , ædificiis ,
molinariis , mancipiis , cum omni fupellectili eorum .
Sic in 1. 24. Locati . 1. 12. §. Quæritur . 1. 20. §.
Prædia . De intr. vel iftrum . 1. 27. §. 2. Ad
municipal. Columell, lib. x1 . cap. 1. Neque enim
colonia fua terminos egredi debet . Inde lex co-
lonica Varroni rei ruft. cap. 2. lib. 1. Ex qui-
bus etiam liquet quid coloniæ feu colonicæ no-
mine veteres intellexerint .
(3 ) Nos pro animæ remed. ) Satis aper-
te declarant hæc verba ad commutationem
cum Ecclefia aut monafterio factam hanc clau-
fulam pertinere . Porro commutationes de re-
bus ecclefiafticis , ut & ceteræ omnes aliena-
tiones , fynodis & conftitutionibus prohibitas
fuiffe conftat . Synodi Meldenfis c. 23. Syno-
di Valentinæ fub Lothario Imp. cap. 21. Be
nedictus Levita Capitul. lib. 5. c. 110. Bur-
chardus Decreti lib. 3. c. 164. & feqq. Ta-
men fpecialiter Principi in fynodo Silvanecten-
fi conceffum eft , ut commutationes cum Ec-
clefia facere poffit : Si princeps voluerit rem
immobilem fanctis locis præftare , & accipere ab
eis aliam immobilem rem , & eo modo permuta-
tionem contrahere , liceat boc facere ei divina
pragmatica fanctione ab eo promulgata . Quæ ver-
ba Juliani antecefforis funt Novellarum in-
terpretis cap. 33. ex Novella feptima . Aliis
vero abfque Regis licentia non licebat . Bur-
chardus lib. 3. c. 172. Ne commutationes rerum
vel mancipiorum ecclefiafticorum quælibet perfo-
na fine licentia & confenfu regio præfumat fa-
cere . Ideoque Flodoardus hift. Rhemenf. lib.
2. c. 19. Ebonem antiftitem imperialia fuper
iifdem commutationibus præcepta obtinuiffe re-
fert . Et tradition. Fuldenf. lib. 2. Conventio-
ne inter fe de concambio fa&a rogatu antediči
Comitis , cum fcientia & licentia gloriofi Fran
corum Regis Ludovici &c.
 212 MARCULFI MONACHI

facultatis fuæ , tam quod regio munere ipfe
vel parentes fui promeruerunt , quam quod
per venditionis , ceffionis , donationis , com-
mutationifque titulum ad præfens jufte & ra-
tionabiliter eft conquifitum , & ad præfens
poffidere videtur , per noftrum in ipfo de-
beremus generaliter confirmare præceptum .
quod nos pro divino intuitu , vel ejus me-
ritis compellentibus , integra devotione ma
gnitudo veftra præftitiffe cognofcat . Præci-
pientes enim ut quicquid ex fucceffione pa-
rentuin vel ejus voluntate , tam munere
regio , vel per quælibet inftrumenta charta
rum ad eodem jufte pervenit , tam in vil
labus , mancipiis , ædificiis , accolabus , au-
rum , argentum , fpeciebus , ornamentis , mo-
bile & immobile aut quodcunque in qui-
buslibet rebus per inftrumenta chartarum
tempore præfenti cum rationis ordine domi-
nare videtur , per hanc auctoritatem firma-
firma
tus cum Dei & noftra gratia in integritate
hoc valeat poffidere & fuis pofteris auctore
Deo derelinquere . Et ut hæc auctoritas .
Si aliquis contra Regis voluntatem ( 1 )
egerit , fecuritas cui eum perfe-
qui jufferit .
XXXII . Qui regiam obtemperant juffio-
nem , experire malum in pofterum a quem-
liber non debent . Igitur cum & ille cum
reliquos pares fuos ( 2 ) , qui eum fecuti fue-
runt 2 faciente rebello ( 3.) illo interfecit 2
aut quaslibet alias caufas contra Regem ad-
, vel de regno noftro fe tranftulit , quod
mifit ?
nobis fatis fuit moleftum , & una cum con-
filio fidelium noftrorum omnes res ejus fub
fifci titulum inluftribus viris illis præcepi-
mus revocare , quia fi fe non diftuliffet
non folum res perderat , fed pro tali re-
bello ( 4 ) in vita ipfius eos ordinaveramus
infequere , propterea præfentem præceptio-
nem dedimus ut dum prædicti viri illi , vel
reliqui pares aut gafindi eorum , non ex fua
præfumptione , nifi per noftra ordinatione.
una cum confilio feniorum fidelium noftro-
rum ipfas res fub fifco noftro pofitas habue-
runt , & noftris ditionibus ubi juffimus , vel
reliquorum qui cum eodem mixti fuerunt
ex hoc comprehenfum adduxerunt , ideo ju-
bemus ut dum per noftra ordinatione factum
eft , nullo umquam tempore nec a jamdicto
illo , nec qui cum eo mixti fuerunt nec
ab heredes eorum exinde qualibet calumnia
( 5 ) aut repetitione ulla habere penitus non
debeant ; fed tam ipfe ille quam pares , ga-
findi vel amici eorum , quicquid de res
prædicto illo fuerunt & abftultum fuit , dum
per ejus culpas & noftra ordinatione factum
eft , omni tempore exinde educti & abſo-
luti permaneant , & , ut diximus , calumnia
aut reperitione vel damnietate quandoqui-
dem exinde fuprafcripti viri illi fideles no-
ftri non pertimefcant habere . Et ut hæc
præceptio firmior fit ,
Præceptum quorum ab hoftibus ( 6 ) vel alio
modo fuerint inftrumenta incenfa .
XXXIII. A regale neceffe eft releventur
cle-

(1 ) Si aliquis contra Regis vol. Hac for- pares illum in rectam rationem mittat , & ille
mula Princeps fecuritatem tribuit ei qui juftum judicium juftitia fuftineat . Quod judi-
juffu ejus aliquem fibi adverfarium aut infi- cium fociorum Burchardus in lege familia vo-
delem occidit vel expulit , refque illius in fi- cat. Si quis , inquit , ex aliquo commiffo in ma-
fcum redegit , quem ab omni injuria tutum nus Epifcopi cum judicio fociorum fuorum perve-
& innoxium effe jubet , vetatque ne propin- nerit , ipfe cum omnibus poffeffionibus fuis eo di-
quis & amicis illius eo nomine aut armis aut judicetur . Sic in libris feudorum paffim pares
judicio eam perfequi liceat . Extat de ea re curia feu curtis dicuntur qui ab eodem domi-
caput legis Bajuvar. tit. 2. cap. 8. Si quis bo- no feuda tenent , quafi pares inter fe . Fride-
minem per juffionem Regis vel Ducis fui , qui rici Imp. conftitutio apud Radevicum lib. 4.
illam prouinciam in poteftate habet , occiderit , C, 7. Si inter dominum & vafallum lis oriatur
non requiratur ei • nec faidofus fit , quia jufio per pares curia a domino fub debito fidelitatis
domini fui fuit , & non potuit contradicerejulio- conjuratos terminetur .
nem , fed Dux defendat eum filios ejus . Id- (3 ) Facientem revello . ) Ita Ms. Legendum
ipfum ftatuitur Capit. lib. 5. cap. 367. Si quis vero rebellem vel rebellionem . Sed nihil mu-
infione Regis vel Ducis illius , qui ipfam pro- tandum . Namn more feculi loquitur de eo , qui
vinciam regit , hominem occiderit , non requira- Principi rebellis & infidelis exiftit .
tur ei, nec propterea faidofus fit , quia lex (4) Pro tali revello . ) Leg. Ribuar, tit, 71 .
juffio dominica occidit eum " non potuit con- Si quis homo Regi infidelis extiterit , de vita
tradicere . Princeps vera & fucceffores ejus de- componat omnes res ejus fifco cenfeantur .
fendant eum & totam progeniem ejus , ne ob hoc Annales Fuldenfes ad an. DCCCLXI . Ludovicus
pereat , aut malum patiatur . Quod fi propterea Ernuftum fummatem inter omnes optimates fuos ,
ipfe aut ejus progenies aliquid mali paſſifuerint quafi infidelitatis reum , publicis privavit hono-
aut occif , dupliciter componantur . ribus .
(2) Cum reliq. parib. fuis . ) Pares funt ( 5 ) Calumniam . ) Id eft , actionem . Plura
focii & æquales . Sic fupra cap. 12. Qui pari ad formulas legis Romanæ cap. 5.
fuo ex ipfis in hoc feculo fuperftes extiterit . Leg. (6 ) Præceptum quorum ab hoftibus ) Certi
Ribuar. tit. 51. Qui parem fuum fupervixerit . juris eft , inftrumentis igne vel naufragio con-
Leg. Alaman. tit. 45. Si qua rixa orta fuerit fumptis , hoftium incurfu , vel alio cafu per-
c. illi pares fequuntur eum ufque in domum ditis , nullum ex ea re domino præjudicium
fuam cum armis . Capitul. lib. 3. cap. 71. Qui- fieri , modo tamen de ejus dominio , debito ,
cunque c. parem fuum contra boftes communes aut alio jure fufficiens fit alia probatio . 1. Si-
in exercitu pergentem dimiferit , & cum eo fta- cut . cum feqq. Cod. de fide inftrument . A
re noluerit , bonorem fuum & beneficium perdat ; deo ut quibus cafibus per teftes probatio jure
& cap. 72. Capitula Caroli Calvi ad Aquita- non admitteretur , tamen inftrumenti amiflio
nos an. DCCCLVI. Si talis eft caufa ut illum in- & ejus tenor per teftes probari poffit . 1. Te-
de familiariter non debeat admonere , ante fuos fium facilitatem . in fin. C. De teftibus . Que-
ties
 FORMULARUM LIBER I. 213

clementia qui damnietate ab hoftibus vel
paffi funt violentia . Igitur fidelis Deo pro-
pirio nofter ille clementiæ regni noftri fug-
geffit eo quod ante hos annos aut anno
fuperiori , exercitus nofter aut illius Regis
domus fuas incendio cremaffent , vel res fuas
quamplures una cum ftrumenta chartarum ,
aut cui voluerit in Dei nomine ad poffi-
dendum relinquat . Quam vero auctoritatem
perpetuis temporibus valituram propria ma-
nu fubter roborare decrevimus .
Relatio pagenfium ad Regem directa .
XXXIV. Suggerendo piiffimo atque præ-

tam quod per regio munere ( 1 ) percepe- cellentiffimo Domno illo Regi , & Majo-
rat , quam & quod per venditionis , dona- rem domus illo , a fervis veftris pagenfibus
tionis ceffionis commutationis titulum , illis , quorum fubfcriptionibus vel fignacula

vel de alode ( 2 ) parentum in quocunque fubtus tenentur inferta . Principalitatis ve

loco in regno noftro aliquid poffidebat , ibi-
dem concrcmatas fuiffent . Unde relationem
bonorum hominum ( 3 ) manibus roboratam ,
qualiter ipfis ita cognitum fit , fuggeffit no-
bis , & protulit recenfendam ; & omnes res
fuas unde ipfa inftrumenta perierunt , abfque
ullius inquietudine , ficut & antea fecit ,
ftræ circumfpecta clementia novit jufta pe-
tentibus dignanter annuere & neceffitatem
patientibus fubvenire clementer . Pene omni-
bus patet regionem noftram ab hoftibus de-
populatam effe , & domus multorum igne
crematas , vel res ablatas ; inter quos fervus
vefter ille non modicum ibidem perpeffus

quietus poffidere videtur . Sed pro firmita- eft damnum & de rebus fuis difpendium ,
vel omnia inftrumenta chartarum , quod ipfe
tis ftudium petiit memoratus ille ut per no-
ftra auctoritate omnes res fuas , tam quod vel parentes fui habuerunt tam quod ex
regio munere , quam quod per venditionis , munificentia Regum poffedit , quam quod
donationis , ceffionis , commutationifque ti- per venditionis , ceffionis , donationis , com-
tulum vel reliqua alode ad præfens cum mutationifque titulum habuit , una cum do-
æquitatis ordine quietus poffedit , deinceps mo fua incendio concremata effe nofcuntur.
in jure & dominatione ejus confirmare de- unde noftram parvitarem petiit , quod vera-
beremus . cujus petitionem gratanti animo citer exinde cognovimus , per hanc notitiam
præftitiffe vel confirmaffe cognofcite . Præ- fuggeftionis veftræ innotefcere clementiæ •
cipientes ergo jubemus ut quicquid memo- quod & facere fervi veftri curavimus . Ve-
ratus ille tam in terris , domibus , ædificiis , ftra pietas jubeat quod ufque modo in re-
accolabus , mancipiis , vineis , filvis , cam- gno veftro quietus poffedit , circa eodem
pis , pratis , aquis , aquarumve decurfibus , per veftro munere præceptum ut inantea va-
vel reliquis quibufcunque beneficiis quod leat , dum fua perdidit inftrumenta , poffi-
per relationem fupra fcriptorum virorum co- dere quietus & fecurus . Nos fervi veſtri
gnovimus , jufte & rationabiliter ufque nunc quod exinde veracius fcimus innotefcere præ-
ubicunque in regno noftro poffidere videtur , fumpfimus . Veftrum eft neceffitatem patien-
dum ejus inftrumenta cremata effe cognovi- tibus fubvenire .
mus , per hunc præceptum plenius in Dei
Confirmatio de omni corpore facultatis
nomine circa eum fuffultum atque confirma-
monafterii.
tum abfque ullius inquietudine vel refraga-
tione teneat & poffideat , & fuis pofteris XXXV. Ille Rex illo Patricio ( 4 ) atque
omni-

ties autem cafus aliquis ejufmodi contigit , ne
Foftea difficili probatione jus domini deterius
conftituatur , receptum fuit litteras a Princi-
pe impetrare , quibus , caufa cognita & re pro-
bata ex relatione incolarum , cavetur ne ainif-
fio ei noceat , fed res quas poffidet fecure
in pofterum , ficut antea , femper poffideat .
Sicque ejufinodi litteræ funt ei omnium in-
ftrumentorum inftar . Itaque etiam his litte-
ris fingillatim res fingulas & poffeffiones o-
mnes recenfere moris erat . Appellantur a
Flodoardo præcepta de chartis combuftis hift .
Rhemenf. lib. cap. 17. de Tilpino Epifco-
po , qui a Carlomanno Rege plura privilegia
obtinuit : Item de chartis concrematis , quarum
tunc temporis per negligentiam acciderat exuftio ,
ut res facultates Ecclefiae , quas• eo tempore
poffidebat , ita permanerent abfque diminutione
confirmate ipfi Ecclefiæ per regiam ejus auctori
tatem . Extant & aliæ ejufdem rei formulæ in-
ter formulas incerti auctoris ( five in Appen-
dice Marculfi ) cap. 46, ubi id ex Romanis
moribus defcendere dicitur , & formul, leg. Ro-
man. cap, 27. & 28. A Comite quoque impe-
trari literas probat formula 46. incerti aucto-
ris , Eodem fere pertinent litteræ quas hodie
lettres en forme de terrier appellamus .
(1 ) Regio munere . ) Vide quæ fupra ad ça-
put tertium notata funt .
( 2 ) Alode . ) Supra cap. x11. ubi hos plura .
(3 ) Relationem bonorum bominum . ) Ut amif-
fio inftrumentorum probaretur , & præterea ut
illi adfererent quid his chartis comprehenfum
effet , & quæ bona ile tum poffideret . Ejus
formula feq. cap. exhibetur .
(4 ) Ille Rex illi Patritio . ) Patritios olim di-
tos qui majorum gentium fenatores effent ,
nemo nefcit . Patritiatus demum dignitas fub
Imperatoribus fumma , & omnium honorum
apex , quos quafi patres Principis Juftinianus
ipfe agnofcit . §.9. Filiusfamilias . Inftitut. Quib.
mod. fus pat. poteftat. folv. 1. ult. De confu-
lib. lib. xi . Cod. & Novel. 81. Hanc digni-
tatem Conftantinus Imp. primus inftituit , ut
auctor eft Zofimus lib. 2. x TOUTO
Οπτάτε, το ασκλάσας , ός πόλος Κωςαντίνα 8 αξίας
TX
πετύχηκεν TO TATPINION , τρόπο
το πατρικίου SPOT TÚT RATES τ
τούτου ἐπινοήσαντες
plus , i sponatis THIS THAT AEIOU SIDIS TED TAS
αυλῆς ἐπαρχων νομοθετήσαντες , Formula patritiatus
extat apud Caffiodorum lib. 6. cap. 2. quem 11-
ni tantum cedere fulgori ait , confulatui fcil-
cet , folamque ceterarum dignitatum fucceffo
ris
 214 MARCULFI
omnibus agentibus . Rectum effe cenfemus
ut petitionibus facerdotum quæ ad profectum
pertinent locorum fanctorum ad effectum
Chrifto præfule perducamus . Igitur venera-
bilis vir ille illius fancti monafterii Abbas
gloriæ regni noftri petiit ut dum ipfe fan-
tus monafterius de conlatione parentum no-
ftrorum Deo adjutore videtur effe conftru-
&
tum , nos omni corpore facultatis ejus tam
quod anteceffores Abbates ibidem laborave
runt , vel ille Domnus Abbas , qui ibidem
fuiffe dinofcitur de re monafterii ibidem
vifus eft augmentaffe aut comparaffe , quod
ab ipfo fandto loco moderno tempore poffi-
detur , per noftrum deberemus generaliter
confirvare præceptum . quod nos pro divino
refpectu vel mercedis noftræ augmentum præ-
ftitiffe veftra non dubitet magnitudo . Etiam
& privilegium ipfius monafterii , quod ex
inftitutione fedis apoftolica feu reliquorum
Epifcoporum vifi funt meruiffe , & per au-
toritatem Domni illius feu a reliquis fuc-
cefforibus parentibus noftris adumbratum
fuiffe dinoſcitur , juxta quod etiam per prio-
rem præceptionem noftram erga fe perhiben-
tes fe munitum , pro perenni ftabilitate de-
crevimus roborare . Præcipientes ergo ut o-
mnes facultates ipfius monafterii, quicquid aut
regia conlatione aut privatorum munere
vel anteceffores Abbatis , feu & Domni lui
ibidem eft legaliter adquifitum aut compa-
ratum , immo de quibufcunque rebus recte
adtractum ( 1 ) , quodcunque dominatio ipfius
ris ambitionem non timere . Quam tamen di-
gnitatum maximam nihil jurifdictionis habuif-
je ibidem teftatur Patritios quidem legatio-
nes obiiffe , exercitibus præfectos , fummam
rerum aliquando tenuiffe legimus . Quo exem-
plo fuerunt fub primis Francorum Regibus et-
iam Patritii fummæ dignitatis . Itaque Gallia⚫
rum Patritios memorat fynodus Arauficana a
Cæfario Arelatenfi contra Fauftum Rhegien-
fem habita : ut & Gregorii Magni Papæ regi-
ftrum , ubi Arigium & Afclipiodotum & alios
fub Francorum Regibus eo munere functos vi-
dere eft . Ex Gregor. Turon. multis locis li-
quet fub Guntchramno Rege Patritios fuiffe ,
qui Rhodano finitimas provincias regerent ,
& exercitus ducerent , eamque dignitatem pa-
triciatus bonorem & patriciatus culmen vocat :
qua donatos fuiffe Agroeculam , Celfum , Pe-
ricium , & Mummolum refert l. 4. c. 24. &
42. Quod etiam ex appendice Fredegarii ap-
paret , ubi Ultra-Juranis Patritios datos Ægi-
fanem , Quolenum , Protadium , Vulfum , Ri-
chomerem , Willibaldum , illofque exercitibus
præfectos fuifle tradit . Inter Duces certe nu-
merari clare ejufdem appendicis auctor innuit
cap. 78. Dagobertus de univerfo regno Burgun-
dia exercitum promovere jubet , Ratuens eis ca-
put exercitus nomine Chadoinum referendarium
c. qui cum decem Ducibus cum exercitibus , id
eft, Amalgario , Aremberto , Leudeberto &c. wi-
libaldo Patricio ex genere Burgundionum , exce-
ptis Comitibus plurimis qui Ducem fuper fe non
habebant , in Wafconia cum exercitu perexiffet
c. Et cap. xc. Willibaldum ex patriciatusfui
termino plurimam fecum adduxiffe multitudi-
nem Pontificum & nobilium . Ex quibus ma-
pifeftum eft Patritiis exercitus regendos , pro-
MONACHI
fancti loci undique moderno tempore in vil
labus , domibus , mancipiis , vineis , filvis ,
pratis , pafcuis , aut quibuslibet beneficiis cer
nitur cum æquitatis ordine poffidere , per
hanc auctoritatem fuffultum , abfque cujusli-
bet inlicitas controverfias > inibi tam præ-
fenti quam futuro tempore Chrifto præfule
proficiat in augmentum . Adicientes ut &
privilegium tam de Abbatis ingreffu ipfa
congregatio , poftquam alius migraverit , ex
fe inftituendo , quam & de reliqua omnia
quod per inftitutionem Pontificum de tem-
pora illius ufque nunc ipfe monafterius ha-
buit conceffum & ufque hactenus conferva-
tum , vel per decefforum Regum circa fe
firmatum , ita & inantea , refecatas quarum-
cunque fuperfluas inquietudines , fub eo or-
dine valeant in noftro fermone ( 2 ) auxi-
liante Domino per tempora permanere . Et
vos & fucceffores veftri , ubi neceffitas fue-
rit in conditionibus ipfius monafterii ju-
ftum faciatis auxilium impartire , ut eis de-
lectet pro falute noftra crebrius exorare , &
vobis ob hoc ad gratiam noftram debeat per
tinere . Et ut hæc præceptio firma ftabilita
te fubfiftat , propria manu infra decrevimus
roborare .
Ut caufas auctorum adfumendi ( 3 ) fuorum
aliquis licentiam babeat .
XXXVI . Malorum neceffe eft tergiverfa-
tionem regali coercere cenfura . Igitur apo-
ftolicus vir ille illius urbis Epifcopus , aut
ve-
vincias adminiftrandas datas fuiffe . Leg. Ri-
buar. tit. 52. Si quis teftes ad mallum ante Cen
tenarium vel Comitem , feu ante Ducem , Patri-
tium , vel Regem c. In fumma cum Ducibus
eodem munere funétos . Ideoque Marculfus
fupra cap. 8. eadem formula Duces , Comites
& Patritios a Principe inftitui docet . Sic &
Carolum M. Patritium fuiffe Romanorum
iifque hoc nomine imperaffe , infinita diplo
mata & hiftorici teftantur . Patritiorum quo-
que dignitatem ab Anglis ufurpatam reperio
apud Alcuinum epift. 2. quæ ad Ethelredum
Regem & Osbaldum Patritium fcripta eft :
cujus etiam Patritii meminit Rogerius Hove-
denus annal . par. 1. fub. an. DCCXCVI .
( 1 ) Adtraum . ) Id eft , acquifitum & com-
paratum . Paffim his formulis & in veteribus
inftrumentis .
( 2 ) In noftro fermone . ) Hoc eft , fub noftra
defenfione , tuitione , & mundeburde . Supra
cap. 24. Legis Salicæ tit. 59. Tunc Rex ad
quem mannitus eft extra fermonem fuum ponet
eum .
(3 ) Ut canfas amor. adfumendi . ) Ut quis
jure auctoris fui uti poffit , jus commune id
præftare videtur adeo quidem ut jus fuper-
veniens auctori meo , jus quoque meum con-
firmet . L. Si a Titio . De rei vindicat. Tamen
id confirmandi , & tollendæ dubitationis caufa ,
litteras quoque Principis impetratas fuiffe do-
cet hæc formula : quibus a Principe Epifcopo
vel Abbati conceditur , five etiam alteri , qui
res ab aliis emerant , quorum auctores fire
heredibus deceflerant , ut auctorum fuorum de-
fenfionibus uti , imo & eafdem inftituere actio-
nes & exercere poffent . ( Dubium mihi adhuf
remanet . )
 FORMULARUM LIBER I. 215

venerabilis ille Abbas , aut Deo facrata illa
Abbatiffa de monafterio illo > vel quilibet
miffa petitione , aut
fidelium Domnorum , miffa
ipfe nobis innotuit eo quod a diverfis ho-
minibus eorum fpontanea voluntate tam ipfe
quam anteceffores eorum data pecunia infra
regno noftro plurima in terris aut manci-
pia comparaffent , vel reliqui homines ad
ipfa Ecclefia vel monafterio pro animæ eo-
rum remedium nonnulla per eorum inftru-
menta delegaffent , & hoc ad præfens cum
advocatus ejus in vice auctorum fuorum cau-
fas ipfius licentiam habeat adfumendi vel
obmallandi ( 2 ) , & per eorum inftrumenta
aut de annis ipfam rem , unde tunc a quo-
libet inquietari videntur , partibus Ecclefiæ
vel monafterii fui , cum æquitatis ordine
refpondendi , vel obmallandi , fuper annis
contra quemcunque fanciendi ( 3 ) :
Judicium evinditale ( 4 ) .
XXXVII. Veniens ille in noſtri vel pro-

æquitatis ordine poffidere videantur , petiit
ut pro tempore futuro vel malorum homi-
num ingenia coercendo , dum plures bene-
factores vel venditores pro clade quæ graf-
fatur in populo , vel complente fine natu-
ræ , abfque heredibus de hac luce difceffe-
runt , fi aliquis per quodlibet ingenium ( 1 )
de ipfas res eum inquietare voluerit , licen-
tiam haberet in vice auctorum fuorum ipfe
vel advocatus fuus eorum caufas adfumere .
quod nos propter nomen Domini & reve-
rentiam ipfius fancti loci præftitiffe cogno-
fcite . Præcipientes ergo jubemus ut memo-
ratus Pontifex aut Abbas vel Abbatiffa feu
cerum noftrorum præfentia fuggeffit quafi
homo nomine ille pagenfis vefter eum in
villa nulla manente caufa adfaliffet ( 5 ) &
eum graviter livoraffet , vel rauba fua ( 6 )
in folidos tantos ( 7 ) eidem tuliffet , & ob
hoc vobis per noftram ordinationem tales
datos habuiffet fidejuffores ut Kalendas illas
ex hoc in noftri præfentia debuiffent aftare
caufantes ( 8 ) . A quo placito veniens ( 9 )
memoratus ille ibi in palatio noftro , & per
triduo feu amplius ( 10) , ut lex habuit , pla-
citum fuum cuftodiffer & memoratus ille
abjectus fit ( 11 ) vel folfatiffit ( 12 ) , ipfe
nec veniffet ad placitum , nec ulla funnia
nun-

( 1 ) Per quodlibet ingenium . ) Id eft , qua- dans . Formul. leg. Rom . c. 33. rationantes .
cunque occafione aut artificio . Gregor. Turo- (9 ) A quo placito veniens . ) Mallem ad quod
nenf. lib.6.cap 22. Proclamante Epifcopo di- placitum . Placitum vero generaliter pro die
cente quod fæpius hic ingenia quæreret qualiter dicta ufurpabant , in qua quid agendum ge-
eum ab epifcopatu dejiceret . Capitul. lib. 2. cap. rendumve effet , quod fcilicet fic inter par-
31. Aliorum Juafionibus aut petitionibus , vel ali- tes pactum conventum fuiffet . Sic conventus
quo ingenio . Sic & malum ingenium in leg. Sal. regios , in quibus de fumma regni tractaba-
tit. 36. 4. & Capitul. lib. 2. c. 32. Nullus o- tur , placita dixerunt ; quæ poft parlamenta di-
mnino fub mala occafione vel malo ingenio res & ta Greg. Turon. l. 7. c. 13. et 14. & alias paffim .
pauperum vel minus potentum nec emere nec vi Sic et placitum gatis dare ait Greg. Turon .
tollere audeat . Olim apud nos , par mal engin . lib. 6. c. 34. pro legatos audire et abfolvere
( 2 ) Homallandi . ) Sive obmallandi , id eft , Unde placitum pro judicio fumptum fynodi
agendi , judicio experiundi , & alterum in jus Turonenfis 3. c. 35. pro quolibet placito vel ju-
yocandi , ut dictum eft cap. 36. dicio a qualibet perfona manera exigere . Syno-
(3 ) Super an. contra quemc. fanc. ) Hæc vi- di Arelatenfis fub Carolo M. c. 16. Ne in do-
dentur effe corrupta . Verum commode refer- minicis diebus publica mercata neque caufationes
ri poffunt ad continuationem poffeffionis , hoc difceptationefque exerceantur . Synod . Turon . 3 .
eft , ut tempora poffeffionis auctorum cum eo- c. 39. placita fecularia . Sic placitum Comitis &
rum poffeffione continuentur & conjungantur ; placitum Centenarii in Capitul . lib. 3. noftris
quod etiam ad ufucapionem Juftinianus exten- plaids . Gregor. Turon. lib. 7. c. 23. Placitum
dit . §. Diutina . Inftitut. De Ufucapion. 1. 1. in Regis Childeberti præfentia pofuerunt .
Cod. De ufucapione transform . (10) Per trid. feu amplius . Sic cap. 38. for
(4 )Juditium evinditale . ) Hoc eft , decla- mulæ incerti auctor. & Leg. Roman. cap. 33 .
ratorium " quo Rex notum & evidens facit Ex quo difcimus non uno tantum die > fed
quendam in palatio die dicta judicio ftetiffe , triduo adverfarium expectari debuiffe . Gregor.
adverfarium vero vadimonium deferuiffe ; i- Turon . lib. 7. c. 3. Injuriofus ad placitum in
deoque Comiti mandat ut contra abfentem , confpectu Regis Childeberti advenit , & per tri-
qui per triduum expectatus non venit , fen- duum ufque occafum folis obfervavit . Sed cum
tentiam proferat fecunduin confuetudinem lo- bi non veniffent , neque de caufa bac ab ullo in-
ci , eundemque ad parendum compellat . Ejuf terpellatus fuiffet , ad propria redut . Junge leg.
dem argumenti formulæ extant in formulis Sal. tit. 59.
incerti auctor. cap. 38. et formul. leg. Rom . ( 11) Aliecus fit . ) Hoc eft , vadimonium
cap. 33. quæ proxime huic capiti accedunt . deferuerit & defecerit , a dejecti & dejicien-
Quibus jungi debet notitia de jactivis cap. 22 , di vocabulo . Formula incerti auct. cap. 22.
incerti auctoris . Placitum fuum exinde neglexit , & jactivus in-
(5) Adfalliffet . ) Adfallire , aggredi , im- de remanfit . Cautio de infracturis variar. cap.
petere , adoriri ; qua de re fupra , ut et de li- ult. Et fi exinde negligens jactivus apparue
vorandi quod fequitur vocabulo . ro . Leg. Salicæ tit. 52. 3. Quem legitime habeo
( 6 ) Raupa fua . ) Id eft , veftem , feu in u- adjactivum vel admallatum fecundum legem Sa-
niverfum aliam fupellectilem . Formula cautio licam ; quo loci videndus Fr. Pithoeus .
nis de infracturis , quæ ultima inter varias eft : ( 12) Solfatifft . ) Id eft , folem ei occafum
exinde annonam vel aliam raupam in folidos fuiffe , ante folis occafum judicio non ftitiffe .
tantos furavi . Sed de his fupra . Nam poft folem occafum neno fe judicio fife-
( 7 ) In folid. tant. ) Id eft , quæ tot folidis re poterat . Gregor. Turon. lib. 7. cap. 23. Per
æftimabatur . triduum ufque occafum folis expectavit . Sic leg.
( 8 ) Caufantes , ) Alias placitantes , nobis plai- Salice tit. 52. Solem collocare ; & per fingulas
ad-
 216 MARCULFI MONACHI

nuntiaffet ( 1 ) , adfirmat . Proinde nos tali-

ter una cum noftris proceribus conftitit de-
creviffe , ut fi evidenter memoratus ille pro
hac caufa tales vobis datos habuit fidejuffo
res , & placitum fuum minime cuftodivit
dum & inluftris vir ille Comes palatii no-
tri ( 2 ) teftimoniavit quod antedictus ille
placitum fuum legibus cuftodivit & eum
adjectivit vel follativit , & ipfe ille placi-
tum fuum cuftodire neglexit , jubemus ut
quicquid lex loci veftri de tali caufa edo-
fet vobis diftringentibus , antediétus ille
partibus illius componere & fatisfacere ( 3 )
non recufet .
Charta paricla ( 4 ) .
XXXVIII . Cum in noftra vel procerum
noftrorum præfentia homo nomine ille item-
que homine ( 5 ) nomine illo interpellaffet
dum diceret quafi fervo fuo nomine illo
una cum rauba fua in folidos tantos > poſt
fe fugitivos pedes recepiffet , vel poft fe re-
tineret indebite , aut hæc præfatus ille omnia
hæc fortiter vifus eft denegaffe ( 6 ) , quod
nec ipfe ipfo fervo fugitivos pedes nec rau-
ba fua poft fe nunquam recepiffet . Sed dum
inter fe intenderent fic eidem a proceri
bus noftris , in quantum inluftris vir ille Co-
mes palatii noftri teftimoniavit , fuit judica-
tum , ut de quinque denominatos ( 7 ) idem
ille apud tres & alios tres , fua manu fe-
ptima ( 8 ) , tunc in palatio noftro fuper ca-
pel-

admonitiones vel folem culcatum terni folidi ac- feptimam coram priore non comparuerit , tan-
crefcant . Sic olim apud Romanos in legibus quam convictus judicabitur . Illud quoque paf-
duodecim tabularum folis occafu diei fuprema fim occurrit in veteribus ampliffimi Senatus
tempeftas efto , apud Varronem libro fexto de Parifienfis monimentis , Donec conftitutione
lingua Latina . Hunc vero morem folis occa- Francifci I. Regis ftatutum eft , ut abfente reo ,
fum opperiundi apud Francos multis feculis actor tamen neceffe habeat legitime probare
duraffe probant veteres duelli formulæ , quas juftam actionis caufam . Quod antea a judici-
doctif . Jo. Savaro edidit ; in quibus ante fo- bus Ecclefiæ , qui lege Romana utebantur ,
lis occafum adverfarium vincere necefle erat , obfervatum . Eleutherius Papa apud Gratia-
aut id nominatim excipiendo fibi cavere . De num in can. Caveant judices . 3. quæft. 1 .
Civilibus quoque negotiis illud ipfum Philip- (4 ) Charta paricla . ) Paricla pro paricula
pus de Beaumanoir teftatur , qui fub Philip- fcriptum eft . Eft autem judicium Comitis pa-
po III. Rege Claromontenfis comitatus in Bel- latii , quo ftatuit , ut quidam , qui fugitivun
lovacis leges patria lingua fcripfit , cujus ver- fervum recepiffe accufabatur , certa die jura-
ba funt hæc c. 2. ex codice optimi doctiffimi- ret cum fex aliis fe non feciffe " & ita cri-
que viri Antonii Oifelli : Se li ajornemens eft men obiectum purgaret . Et quia neutra pars
fais à relevee ou as vefpres , l'euvre de la pre- vica dici poterat , jubentur ambo ejus judicii
Jeniat on dure jufques à Soleil efconfant ; & qui fimilia exempla accipere ; ideo paricula dici-
de Soleil luifant fe prefente , il ne puet eftre en tur charta , quod ejufdem exempli duæ liti-
defaute du jour . gantibus dandæ effent . Sic variar. formul.
(1 ) Nulla funnia nuntiaffet . ) Sonnia eft im- cap. 14. Unde duas epiftolas pariculas , uno te-
pedimentum , excufatio . Sunnis in leg . Sal. nore confcriptas , manu eorum vel bonorum bo-
it. 1. leg. Ribuar. tit. 34. Capitul . lib. 3. c. 45. minum firmatas , inter fe fieri & firmare voga-
Ecfonia in formul. leg. Rom. cap. 33. Nobis verunt .
Exoine ; de quibus integro capite agit Philip- (1 ) Itemque hominem . ) Videtur aliquid de-
pus de Beaumanoir , quem modo laudavi , ca- effe , defignatio videlicet quorundam qui eo-
pite tertio , Des Effoines contremans . Vete- dem crimine accufabantur , quod dictio item
ribus quibufdam monimentis foine . Non pla- demonftrat , Deinde quinque denominatos effe
cet banc vocem deducere ex alia barbarica dicit , quorum unus jurare jubetur .
voce Exidoniare , ut quidam fcripfere . Nam ( 6 ) Fortiter vifus eft denegaffe . ) Gregor.
hæc duo vocabula toto cælo inter fe diftant , Turon. lib. 7. cap. 23. Poft hæc in judicium ve-
qua de re alias . Mallem a morbo funtico fun- nit . Sed cum fortiter , ut diximus , denegaret ,
nis originem petere . hi non haberent qualiter eum convincere pof-
(2 ) Comes palatii noftri . ) Sic infra capite fent , judicatum eft ut fe infontem redderet jas
proximo , & in judicio Chlotarii Regis , quod cramento .
fupra exfcripfimus ; quæ verba Comitem pa- ( 7 ) De quinque denominatis . ) Ex quinque
latii cum proceribus vice regia cognoviffe ma- reis unus purgari jubetur facramento . Ex qua
nifefte oftendunt . Nomine tamen regio iudi- etiam patet initio capitis quædam deeffe .
cia infcripta erant , quod & hodie in Sena- ( 8) Sua manu feptima . i Porrectis namque
tufconfultis fieri folet . manibus jurabant , tactifque facrofanétis evan-
( 3 ) Componere & fatisfacere . ) Itaque hoc geliis , aut altari , aut etiam , quod frequen-
jure qui defecerat & vadimonium deferuerat , tiffimum erat , Sanctorum reliquiis . Solebant
caufa cadebat . Quod etiam lege duodecim ta- enim non in civilibus tantuin & levioribus
bularum cautum fuit , præfenti litem addicito , caufis , fed & in criminalibus , cum nulla pro-
apud Gellium lib . 17. c. 2. Verum poftea id batio fuppeteret , jusjurandum decernere , ut
mutatum . Ulpianus in . Et poft edictum . 72. reus crimen purgaret . Leg. Bajuvar. cap. 12.
De judiciis Pronuntiabitur non ubique fecun- tit. 15. 2. Judex caufam fuam bene cognofcat , &
dum præfentem , fed interdum vel abfens , fi prius vel tacitus inquirat , ut eum veritas la-
bonam caufam habuerit , vincet . Franci tamen tere non poffit ; nec facile ad facramenta venia-
perpetuo obfervarunt ut abfens caufa caderet , tur . Paullo poft Nulli liceat perjurare , Jed
nifi juftam abfentiæ caufam nuntiaffet . Con- ficut judicatum eft cogatur exfolvi . In his ves
fuetudines Regulæ a Ricardo Abbate Floria- ro caufis facramenta præftentur , in quibus nul,
cenfi conftitutæ confilio Vicecomitum & Ba- lam probationem difcuffio judicantis invenerit .
ronum terræ anno nongentefimo feptuagefimo Gregor. Turonenf. lib. 7. cap. 23. Formulæ in-
feptimo Ille qui die affignata ufque ad boram certi auctoris cap. 2. 3. 5. In legib. Frifionum ;
Non

í
 FORMULARUM
pella Domni Martini ( 1 ) , ubi reliqua fa-
cramenta percurrunt ( 2 ) , debeant conjura-
re quod fuprafcripto fervo illo memoratus
ille pedes fugitivos una cum rauba fua in
folidos tantos poft fe nunquam recepiffet ?
Si hoc conjurare potuerit , de hac caufa du-
tus fedeat ( 3 ). Sin autem non potuerit
&
ipfo fervo una cum rauba fua in folidos tan-
Tom. II,
Non juret , fed componat ac fi ipfe eum occidif-
Jet . Leg. Angl. tit. 9. Si negat , cum undecim
juret, aut campo decernat . Denique nil frequen.
tius in his legibus . Willelmi Normanni An-
gliæ Regis leges apud Hovedenum : Si Angli-
cus appellaverit Francigenam , & eum approba-
re volueritjudicio, aut duello , volo tamen Fran
cigenam purgari facramento , non ferro . Ve-
rum non uni tantum reo deferebatur jus-
jurandum , fed & alios tres , quinque , duo-
decim , aut amplius , prout judicatum fue-
rat , neceffe habebat adducere , qui fcili-
cet idem quod ipfe jurarent ; qui jurato-
res & conjuratores in Lege Salica dicuntur tit.
50. 55. 61. Capitul. lib. 3. cap. 9. ut facramen-
tales & confacramentales paffim his legibus •
Auctor vita S. Eligii Noviomenfis lib. 2. cap.
51. apud Surium : Lata fententia eft ut vir il-
le cum multis aliis juraret . Sic enim apud Fran-
cos in more pofitum eft , Verum Albas omnibus
aliis remifit juramentum , ne alterius flagitio im-
plicarentur . Solus ille agri ufurpator procerum
fententia jurare juffus eft . Leg. Bajuvar. cap.
12. tit. 2. 3. Cum duodecim facramentalibus ju-
ret de lite fua , vel duo campiones propter hoc
pugnent . Gregorius Turon. lib. 8. c. 9. Frede-
gundis Regina , conjunctis prioribus regni fui ,
id eft , tribus Epifcopis , trecentis viris opti-
mis , facramenta dederunt hunc & Chilperico Re-
ge generatum fuiffe ; & fic fufpicio ab animis
Regis ablata eft . Idem lib. 8. c. 40. de Pela
gio quodam, qui res S. Martini abftulerat , i
le electis duodecim viris ut hoc fcelus pejeraret
advenit . Capitul, lib. 1. cap. 61. lib. 3. c. 9.
& 10. lib. 5. cap. 353. & 362. Theganus Tre
virenfis Chorepifcopus de geftis Ludeuviçi c.
29. de Pafchalis Papæ purgatione , Inde fre-
quentiffime manu quinta , manu fexta , fe-
ptima , duodecima , in veteribus legibus , Ca-
pitulis , epiftolis Romanorum Pontificum , &
in libris feudorum . Quæ demum purgatio ca-
nonica dicta eft , quod ea tantum purgationis
fpecies ab Ecclefia probaretur , ceteris duelli ,
ferri candentis , crucis , aqua calidæ , panis
hordeacei damnatis . Ea de re tituli funt li-
bro quinto Decretalium , De purgatione canoni
ca , & De purgatione vulgari , Jurisjurandi for
ma refertur leg. Alaman. tit. 6, folum vide
licet reum conceptis verbis jurare , ceteros ve-
ro juratores hoc tantum credere , illum vera
juraffe . Innocentius III. Papa in cap. de te-
ftibus , de purgatione canonica : Illi qui adpur-
gandam alicujus infamiam inducuntur , idfolum
tenentur juramento firmare , quod veritatem cre-
dunt eum dicere qui purgatur . Ex confuetudi-
ne tamen jurandi perjuria adeo invaluerant ut
jurisjurandi probatio a plerifque reprobaretur ,
& Burchardus Wormatienfis Epifcopus in le-
ge familiæ duellum ejus loco fuffecerit . Vide
Ottonis conftitutionem in legib. Longob. lib.
2. tit. 55.
(1) Super capellam Dom, Martini . ) Hoc
eft , fuper reliquias S. Martini , quæ in pala-
tio affervabantur : quibus etiam tactis , palati-
næ caufæ jurejurando finiebantur . Solenne fuit
jusjurandum publice in Ecclefiis aut martyrum .
tumulis & altaribus præftare , aut etiam extra
Ecclefiam admotis Sanctorum reliquiis . Gre
LIBER I 217
tos cum legis beneficium ( 4 ) partibus an-
tedicto illo reddere ftudeat . Interim vero
ufque in ipfo placito , non nec utra pars ex
ipfis victa appareat , unde æquales præce.
ptiones ( 5 ) eis fieri & accipere juffimus ,
T Ut
gor. Turon, lib. 4. cap. 46. Requirit hominem
alium Urfum nomine , quem ad altare clam ad-
ductum jurare fecit ac dicere : Per bunc locum
fandum & reliquias martyrum beatorum &c.
Lib. 5. cap. 32. Si , inquiunt , eft innoxia , fu-
per tumulum boc beati Dionyfii martyris facra-
mentis adfirma . Faciam , inquit pater . Tunc
inito placito ad bafilicam martyris fancti conve
niunt ; elevatifque pater manibus fuper altarium,7
juravit filiam non effe culpabilem , Lib. 8. c. 16,
de impii cujufdam voce , qui pejerare confue-
verat Ibo ad bafilicam beati Martini , & fa-
cramento me exzens innocens reddar , Idem de
miraculis lib. I.1. cap. 33. Quidam tempore Fe-
licis ( Biturigum ) Epifcopi vicinos fuos quodam
pro crimine impetebat : quos cum plerumque verbis
procacibus lacefferet , ac judicio publice provoca
ret , decretum eft fententia primorum urbis utfe
ab hac noxa , qui impetebantur , faciamento pur-
garent ; ingreffique in ejus memorata adis alta-
re , cum elevatis manibus facramenta proferrent
c. Idem de miracul. lib. 1. cap. 20. 39. 53.
lib. 2. cap. 19. 39. Idem de gloria confeff.
cap. 93. 94. Leg. Alaman. tit. 6. Sacramenta
fic fieri debent , ut illi juratores manum fuamfu-
pra capfam ponant . Capitul. lib. 1. c. 61. Sy-
nodi Meldenfis cap. 39. Tantum hoc malum eft
ut ad fanctuaria martyrum , ubi diverforum a-
gritudines fanantur , ibi perjurii , licet manifefte
interdum vexari non videantur , jufto Dei judi-
cio a dæmonibus arripiantur , ficut ´fanētus "dicit
Gregorius .
Super capellam Dom. Martini . ) Capellam
pro capfa dici , in qua martyrum ofla con-
derentur , vel hic locus evincit . Nam & fu-
per capfam jurare lex Alaman. tit, 6. dicit .
Sic etiam accipitur in formulis incerti aucto-
ris cap. 3. Evodius de miraculis Sancti Ste-
phani lib. 1. Capella argentea , in qua erat reli
quiarum portio . Reliquias igitur Sancti Marti-
ni in palatio affervatas innuit hæc formula .
Unde capellæ regiæ feu facello nomen . San-
gallenfis lib. 1. cap. 4. De pauperibus fupradi-
dis quendam optimum dictatorem & fcriptorem
in capellam fuam affumpfit . quo nomine Reges
Francorum propter cappam S. Martini , quamſe-
cum ob fui tuitionem & hoftium oppreffionem ju
giter ad bella portabant , fan& ta fua appellarefo-
lebant . Hodie vero capellam vocamus quam
veteres cellam & facellum dixere .
( 2 ) Percurrunt . ) Id eft , fieri & præftari
folent , a confuetudine quæ impetu & curfu
quodam fertur . S. Auguftinus conf. lib. 1. cap.
16. Va tibi flumen moris humani ; quis refißiet
tibi ? quandiu non ficcaberis ?
( 3 ) De hac caufa ductus fedeat . ) Ductus
pro eductus , hoc eft , extra aleam & pericu
lum pofitus . Non diffimiliter de verbo exire,
quod ufurpabatur de eo qui accufatione im-
petitus , abfolutus eft ; ut & hodie , il eft forti
d'affaire. Auguftinus fermon. 18. in Matthæum
in fin. p. 109. tom. 10.
( 4 ) Cum legis beneficio , ) Hoc eft , pretio
compofitionis , quæ lege ftatuta eft . Videan-
tur veteres leges .
( s ) Equales præceptiones . ) Ejufdem exem❤
pli . Inde in titulo , charta paricla feu paricu-
la , variar. formul. c. 14.
1
 218 MARCUL MONACH
FI I

Ut pro nativitate Regis ( 1 ) ingenui veftras epiftolas ( 3 ) ingenuos relaxare fa-

ciatis .
relaxentur .

XXXIX. Ille Rex Francorum viro inlu- Ut leudefamio promittantur ( 4 ) Regi .

ftri illo Comiti . Dum & nobis divina pie- す XL. Ille Rex illi Comiti . Dum & nos
tas juxta votum fidelium & procerum no- una cum confenfu procerum noftrorum in
ftrorum de nativitate filii noftri illius ma- regno noftro illo gloriofo filio noftro illo re-
gnum gaudium habere conceffit ut mife-
gnare præcepimus , ideo jubemus ut omnes
ricordia Dei vitam eidem concedere digne- pagenfes veftros , tam Francos , Romanos ,
tur , jubemus ut per omnes villas noftras ? vel reliqua natione ( 5 ) degentibus bannire
quæ in veftra vel in cuncto regno noftro ( 6 ) & locis congruis per civitates , vicos ,
aliorum domefticorum funt actionibus ( 2 ) , & caftella congregare faciatis ; quatenus præ-
tres homines fervientes in utroque fexu in fente Miffo noftro ( 7 ) , inluftri viro illo ,
unaquaque villa ex noftra indulgentia per quem ex noftro latere ( 8 ) illuc pro hoc
dire-

( 1 ) Ut pro nativitate Regis . ) Regis eft epi-
ftola , qua Comitibus & Domefticis mandat
fibi filium natum . Ideoque jubet ut in una-
quaque fifcali villa tres fervi manumittantur ,
& lætitia & eleemofynæ caufa . Eo pertinet
& illud Gregorii Turon. lib. 6. cap. 23. Debinc
Chilperico Regi , poft multa funera filiorum , filius
nafcitur . Ex hoc jubet Rex omnes cuftodias re-
laxari , vinitos abfolvi ; compofitionefque negli
gentum fifco debitas præcepit omnino non exigi.
Illud præterea in hoc lemmate obfervandum ,
filium Regis Regem dici , quod tunc ufitatum
fuiffe ex Gregor. Turonenfi apparet , qui lib. 3 .
C. 22. Theodebertum Theoderici Regis filium
Regem vocat ; & lib. 4. cap. 13. Intendebat &
ipfe Rex Chramnus minas ; qui tamen perduel-
lis , patre fuperftite Chlotario Rege , interfe-
ctus eft . Sic & filiæ Regum Reginæ dictæ .
Gregor. Turon. lib. 10. c. 15. de Chrodieldi
Pictavenfi moniali : Nolite Juper me quafo vim
inferre , que fum Regina filia Regis . Rigordus
in Philippi Augufti vita , Regis Lufitaniæ fi-
liam , Flandriæ Comiti nuptam , Reginam Co-
mitiffam vocat . Nec novo id exemplo . Ser
vius in Virgilii eclog. 3. in fin. Regum autem
nomina dixit , non quoniam ipfi Reges fuerint
fed quia Regum filii : ut , Magnum Regina fed
enim miferatus amorem , cum de Ariadne dice-
ret Pafipbaes Regina filia . Sic & Claudianus
Serenam Theodofii Imp. fratris filiam , Stili-
coni nuptam , Reginam vocat in panegyrico
Serena Teucer apud Sophoclem in Ajace lo-
rario matrem fuam filiam Laomedontis Re-
gis a Telamone captam , Reginam natura fuif-
fe dicit: UGE MED by Basixx Acoμideos . Sic
Polyxena in Euripidis Hecuba fe Reginam vo-
cat : Δέλη κυκλης , βασιλις ἐσ' αισχύνομαι .
(2 ) Aliorum domefticorum a&ionib. ) Actioni-
bus , id eft , officiis & minifteriis , qua de re
latius fupra capite undecimo ; de Domefticis
vero ad caput ultimum libri fecundi dicetur .
(3 ) Per veftras epiftolas . ) Formula epiftolæ
1 manumiffionis , quæ juffu Regis a Domeftico
celebratur , extat cap. ult. libri fecundi .
(4) Ut leude famio promittantur . ) Hoc eft ,
ut fidelitatis facramentum Regis filio promit-
tatur , quem Rex in parte regni fui Regem
conftituit , in Auftria aut Neuftria fortafle
quod crebro fub prima Regum Francorum fa-
milia factitatum . Corrupti vero quid effe in
hoc titulo fufpicor , aut certe plenius inqui-
rendum cenfeo . Nam quid famio fibi velit ,
nondum reperi . Fortafle fcriptum erat : Ut
leudis Jacramentum promittatur Regi ; facra-
menti vocabulo breviatim fcripto , nec poftea
intellecto .
(5 ) Tam Franc. Rom. vel rel. nationes . ) O-
mnes quippe illi permixti habitabant . Sic fu-
pra cap. 8. Omnes populi ibidem commanentes "
tam Franci , Romani , Burgundiones , vel reliqua
nationes . Romani autem , veteres incolæ ap-
pellabantur . Omnes namque provinciales Ro-
mani imperii , cives Romani erant poft con-
ftitutionem Antonini , I. In orbe . De ftatu ho-
min. Et inde everfo imperio nomen Roma-
num retinuere . Leg. Salicæ tit. 34. Si Roma-
nus Francum ligaverit fine caufa ; & tit. 43. 6.
Romanus bomo conviva Regis . 7. Romanus bo-
mo poffeffor . 8. Romanus tributarius . Greg. Tur.
lib. 2. cap. 33. de Gundebaldo Rege : Burgun-
dionibus leges mitiores inftituit , ne Romanos op.
primerent Leg. Burgund. tit. 40. Ceterum fi
quis pofthac barbarus vel teftari voluerit vel do-
nare , aut Romanam confuetudinem aut barbari-
cam effe fervandam fciat . Et paffim his legi-
bus . Caffiodor. lib. 7. c. 3. Neceffarium duxi-
mus illum &c. ad vos Comitem deftinare , qui
fecundum edicta noftra inter duos Gotthos litem
debeat amputare ; fi quod etiam inter Gotthum
& Romanum natum fuerit fortaffe negotium •
adhibito fibi prudente Romano , certamen pofit
æquabili ratione diftringere . Inter duos autem
Romanos Romani audiant . Vetus conftitutio
Chlotarii Regis nondum edita , quam erudi-
tiffimus Jac. Sirinondus humanitate & libera-
litate fua mihi communicavit : Inter Romanos
negotia caufarum Romanis legibus præcipimus ter-
minari . Sed de his , fi Deus dederit , alias
plura .
( 6 ) Bannire . ) Id eft edicto convocare .
Bannum enim edictum eft & denuntiatio quæ
Tibet . Appendix Gregorii Turon. cap. 87. Juf
fu Sygoberti omnes leudes Auftrafiorum in exer-
citu gradiendum banniti funt . Leg. Ribuar. tit.
67. Si quis legibus in utilitatem Regis , five in
hofte , five in reliquam utilitatem bannitus fue-
rit , & minime adimpleverit , fi agritudo eum
non detinuerit , folidis fexaginta mulctetur . Ca-
pitular. lib. 3. cap. 69. Quicunque bomo noftros
habens honores in hoftem bannitus fuerit . Lib. 4.
c. 25. Non manniatur , fed per Comitem bannia-
tur . Hincmarus ep. 4. cap. 15. Synodus Con-
fluentina an. DCCCLX. Ab hoc die deinceps
de Dei banno & noftro bannimus ut nemo hac
amplius præfumat . Sic bannum pro denuntia-
tione & edicto . Capitul. lib. 3. c. 66. & lib. 4.
c. 24. & 60. Inde etiam poena feu mulcta edi-
to non obtemperantis bannum dicitur fæpe in
Capitulis & alias . Ut & heribannum pro nul-
cta ejus qui ad exercitum ire neglexit , quod
nos Arriereban dicimus . Gregor. Turon . lib. 5.
c. 26. lib. 7. c. 42. Capitul. lib. 3. cap. 14. &
35. Cujus vocis veftigia plura apud nos hodie
remanent . Siquidem & nuptiarum proclama-
tionem bannos appellamus .
( 7 ) Miffo noftro. ) Legato , qua voce nil fre-
quentius .
(8 ) Ex nofiro latere . ) Sic Greg. Turon.
lib. 4. c. 13. Mifit Rex Imnacharium Sca-
ptarium primos de latere Juo . Synodus Mati-
fco-
 FORMULARUM LIBER I. 219

direximus , fidelitatem ( 1 ) præcelfo filio no- quæ illuc per eodem direximus , debeant
ftro vel nobis & leode ( 2 ) & famio ( 3 ) promittere & conjurare .
per loca fanctorum ( 4 ) vel pignora (5 )

LIBER SECUNDUS.

INCIPIUNT CAPITULA DE CHARTIS PAGENSIBUS .

1. I
quis monafterio
Stmagna aut exfenodocbio
re vult conftruere . de 16. Si aliquis puella invita traxerit.
17. Qualit er in uno volumine teſtament. per-
2. Prologus qui de magna re facit Eccle- fona condat.
fiis donationem . 18. Securitas pro homicidio facto , fi fe pa-
3. Item alio prologo cum ipfa donatione ad cificaverint ,
boc opus . 19. Venditio de villa .
4. Ceffio ad die præfente ad Ecclefiam , de 20. Venditio de area infra civitate ,
villa . 21. Venditio de campo .
5. Precaria de ipfa villa , dum advivit . 72. Venditio de fervo aut ancilla .
6. Donatio de parva re ad Ecclefiam. 23. Concambio de villis .
7. Charta interdonationis inter virum fe- 24. Concambio de terra aut vinea vel prato .
minam de eorum res .
25. Cautiones diverfo modo factas ,
8. Item alia fine aliqua minuatione . 26. Item alia ,
9. Charta obnoxiationis a patre in filiis fa- 27. Item alia,
&ta . 28. Qui fe in fervitio alterius obnoxiat .
10. Epiftola cum in loco filiorum nepotes in- 29. Charta de agnatione , fi fervus ingenua
Atituentur ab avo . femina traxerit .
11. Charta qui fuo nepote aliquid meliora- 30. Libellum repudii .
re voluerit, 31. Mandatum .
12. Charta ut filia cum fratres in paterna 32. Ingenuitates diverfo modo factas.
fuccedat alode . 33. Item ingenuitates alio modo poft difcef
13. Si quis extraneo bomine in loco filiorum Jum.
adoptaverit. 34. Item aliæ adbuc alio modo .
14. Pactum inter parentes , de bereditate eo- 35. Evacuatoria de cautione , fi non inve
rum . nitur .
15. Libellum dotis , 36. Si quis aliquis fervo fuo aut gafinde
Tom. II, T 2 ali-

fconenfis II. fub Guntchranno Rege c. 14. Hi leg, Wifigothor. lib. 4. tit. 5. cap. 5. Leudes
qui lateri Regis adhærent . Vita Ludovici Pii , namque apud Gregorium Turonenfem ii di-
quæ etiam apud Adhemarum extat , & Ai- cuntur , qui fideles Regis funt , & qui nulli
moini continuationi fubjuncta eft lib. 5. c, 10. præterquam Principi obnoxii funt ; quos fe-
Eodem anno generalem conventum Aquifgrani quens ætas Barones dixit . Gregor. Turonenf,
habuit , & per univerfas regni Jui partes file- lib. 9. cap. 20. in pactione Regum apud An-
les ac creditarios a latere fuo mifit , qui aqui delaum Leudes illi qui Domno Guntchramno
juris tenaces exiftentes perverja corrigerent poft tranfitum Domini Chlotarii facramenta præ-
omnibufque congruum jus æquo libramine pende- buerunt . Appendix Gregor. cap. 54. Chlotarius
rent . Sangallenfis lib. 2. cap. 9. Tunc ex late- cum proceribus & leudibus Burgundia Trecaffi-
re Cæfaris directi funt qui eos honorifice intro- nis conjungitur; & paffim . Idem leudes Baro-
ducerent . Hodie quidem Summi Pontificis le- num nomine comprehendit c. 41. Burgundia
gatos Cardinales Legatos a latere dicimus . Barones vero tam Epifcopi quam ceteri leudes
( 1 ) Fidelitatem . ) Gregor. Turon . lib. 7. c. 7. timentes Brunichildem . Unde proculdubio feu-
Priores quoque de regno Chilperici , ut erat An- dum leudum five lehen hodie quoque Germa-
fovaldus & reliqui , ad filium ejus , qui erat , ni vocant , quod jam a Cujacio initio feudo-
ut fuperius diximus , quatuor menfium , fe colle- rum obfervatum eft . Huc referri poffet quod
gerunt , quem Chlotarium vocitaverunt , exi- nos ligium hominium feu homagium dicimus .
gentes facramenta per civitates que ad Chilpe- ( 3 ) Samio . ) Corrupte , ut quidem cenfeo ;
ricum prius afpexerant , ut fcilicet fideles effe aut certe plenius inquirendum . Putarem no-
debeant Guntchranno Regi ac nepoti fuo Chlota- tis facramenti vocem hic fcriptam nec intel-
rio . Et cap. 13. de Gararico Duce , qui facra- lectam .
menta de nomine Childeberti fufceperat . Appen- (4 ) Per loca fanctorum . ) Appendix Gregor.
dix Greg cap. 76. Capitul . lib. 3. cap, 8. Ut c. xc. Hi duo Flaochatus & Willibaldus , eo quod
nulli alteri per facramentum fidelitas promitta- multa ad invicem per loca fanétorum de amici-
tur nifi nobis & unicuique proprio feniori ad no- tia obliganda facramenta dederunt . De ejufmo-
Aram utilitatem & fui fenioris &c. & cap. 88. di facramento proxime fupra diximus ."
Ejus porro facramenti formulam Petrus Pi- ( 5 ) Pignora . Reliquiæ Sanctorum . Id por-
thoeus de litteris optime meritus edidit una ro hic obfervandum , in eam rem a Rege miſ-
cum fecundæ Regum familiæ hiftoricis . fas ut fibi aut filio fidelitatis facramentum præ-
( 2 ) Leode . ) Pro fide accipio . Leudes in ftaretur .
 220 MARCULFI
aliquid concedere voluerit .
37. Gefta juxta confuetudinem Romanorum ,
qualiter donationes vel teftamenta le-
gantur .
38. Mandatum ad gefta .
39. Epiftolafi aliquis rem Ecclefiæ ad ufum
babeat, de fua proprietate aliquid
donet .
40. Præftaria de re Ecclefiis ab Epifcopis
falta.
41, Precaria , qui rem alterius fative vult
non poteft , poft & precaria.
42. Indiculum cum Epifcopus ad alium in
refurrectione Domini eulogias dirigit .
43. Refcripto ad Epifcopo de vifitatione .
44. Quomodo ad Rege , Regina , vel Epifco
po poft nativitate Domini vifitatione
directa fcribatur .
INCIPIT SCEDOLA QUALITER CARTAS PAGINSIS FIANTUR ( 1 ) .
De magna ve qui vult exfenodochio ( 2 )
aut monafterio conftruere .
1. Omino vere fan&to atque fedula
oftenfione patentibus virtutum mi-
'D raculis Chrifti remuneratione ful-
genti , oratorio ac cellula in honore fanctæ
ac femper virginis genitricis Domini noftri
( 1 ) Hujus libri titulus in Ms. ita conceptus
erat Incipit fcedola qualiter charta pagenfes
fiant . Quod omiffum nolui . Igitur fuperiore
libro omnium litterarum & negotiorum for-
mulas tradidit Marculfus quæ regio nomine
& in palatio expediri folerent . Hic vero char
tas pagenfes continet , eas videlicet quæ in
unoquoque comitatu & pago , in præfentia Co-
mitis , aut Vicarii , aut Centenarii , aut etiain
privatim peragi poffent . Nam , ut antea di-
ximus , rite & publice quippiam perficiendi
duo tum legitimi modi , in palatio ante Re-
gem , aut in pago ante Comitem . Pleraque
exiftunt etiam negotia quæ per epiftolam fieri
polfunt ; quorum etiam formula fecundo li-
bro comprehenduntur . Ideoque magnus Cu-
jacius , qui hoc eodem codice ufus fuerat ,
hanc totius operis divifionem refpiciens , hoc
titulo Marculfum laudat : In Marculfi monachi
libro de formulis publicorum privatorumque_ne-
gotiorum , in Pauli fentent. lib. 4. tit. 6. Etfi
non omnia quæ fecundo libro traduntur pri-
vata funt . Nam quod ante Comitem peragi-
tur , publicum , non privatum eft . Vide Ca-
pitul. lib. 4. c. 19. 26. 29.
( 2 ) De magna re qui vult xenodoch. ) Xe-
nodochii feu hofpitalis aut monafterii conftru-
tio eft & dotatio , a privato quolibet in ani-
mæ remedium & peccatorum remiffionem fa-
ta . Omnes quippe donationes , fundationes ,
& privilegia Ecclefiis conceffa his atque adeo
fuperioribus feculis hanc remedii animæ cau-
fam continent . Ut fallatur Falcetus qui antiq.
lib. 5. c. 10. non ante Dagoberti Regis tem-
pora Ecclefiis bona in animæ remedium aut
remiffionem peccatorum data exiftimat , fed
tantum ad opus , in ufum luminum , & farta
teca . Nam vetuftiffima quæque monumenta
etfi pecuniæ vel fructuum deftinationem con-
tineant , ut in farta tecta aut in ufum lumi-
num fufficerent , hanc tamen caufam præten-
dunt , ut ad veniam a Deo impetrandain dan
a
MONACHI
45. Item alia de nativitate Domini .
46. Commendatitias litteras ad Epifcopo jam
cognito .
47. Item commendatitias litteras ad Abba-
te noto .
48. Suplicaturio pro eo qui de monafterio
regreditur , aut illo qui ingredi vo-
luerit .
49. Indiculum generale ad omnes homines .
50. Indiculo commendaturio ad viris inlu-
Aris laicis .
51. Indiculus ad omnes potentes palatinos ,
maxime ad cognitos fibi.
52, Qualiter pro nativitate filii Regis ex or-
dinatione dominica domefticus de vil
las Regis ingenuitates facere debear
ad fervientes .
Jefu Chrifti aut in alterius fancti conftru.
ta , ille , reus quidem meritis flagitiis , quo-
&
que fceleribus ( 3 ) , prælafcivis actibus ac
nimia fœditate pollutus , vel opere omnium
bonorum Chriftianorum longe fatis extre-
mus ( 4 ) . Hoc tota pene fanctarum fcri-
pturarum feries Chriftianis fidelibus pia ex-
hortatione pronuntiat , hoc etiam tonitrua-
lis
tibus profint . Salvianus difertiffimus ille Maf-
filienfis Presbyter integris quatuor libellis Ti-
mothei nomine ad Ecclefiam catholicam di-
vites omnes vehementiffime adhortatur , præ-
cipue eos quos gravium delictorum terror ex-
agitat , quofque peccatorum confcientia ex-
cruciat , ut peccare & labi definant , tandem-
que peccata fua mifericordiis , largitionibus ,
& eleemofynis redimant . Gregor. Turon. lib.
6. cap. 20. de Chrodino quodam , qui domos ,
vineas , argentum Ecclefiis diftribuens dice-
bat : Sint bac Ecclefiæ data , ut dum de his pau-
peres reficiuntur , mihi veniam obtineant apud
Deum . Et lib. 9. c. 42. in Radegundis epiftola :
Que alii pro animarum fuarum remedic , vel
forores ibidem de rebus propriis contulerunt .
Hæc vero formula longam ejus argumenti præ-
fationem continet . Qua ratione poftea eo uf-
•que progreffum eft ut plerique crederent do-
nationibus in Ecclefiam factis poffe crimina
quæcunque nullo negotio aboleri ; ob eamque
caufam fynodo Cabilonenfi fub Carolo M. re-
probata eft hæc opinio cap. 36. nimirum ad-
verfus eos qui de induftria peccantes per elee-
mofynas impunitatem fibi promittebant . Non
enim , inquit , idcirco quis peccare debet ut elee-
mofynam faciat , fed ideo eleemofynam facere de-
bet quia peccavit . Eodem pertinet quod tum
illo Concilio , tum in Capitulis , res Ecclefiæ
patrimonia pauperum & pretia peccatorum ap-
pellantur ,
(3 ) Quoque fceleribus . ) Pro fceleribus .
( 4 ) Hujus claufula , quæ durius confcripta ,
mendis etiam non caret , fententia eft . Ille
fcelerum & flagitiorum confcientia excrucia-
tus , & Chriftiano nomine indignus , optat do-
tatione & conftructione monafterii & eleemo
fynis peccata fua extingui ; quod etiam paf-
fim facra Scriptura fpondet ; idque adductis
rationibus plenius probat , deinde rem ipfam
aperit .
 FORMULARUM
lis illa Evangeliftarum vox , fancto fugge-
ut
rente fpiritu , fua poteftate concelebrat
faciat in pauperes eleemofynam qui vult tar-
tari evadere fupplicia . Unde & Dominus
in evangelio dicit : Vende omnia que ba-
bes , & da pauperibus , & babebis thefau-
rum in celo . Penfemus ergo omnes Chri-
ftiani quanta fit pietas & largitio redem-
ptoris ut eleemofynas pauperum promittan-
tur nobis thefauri regni cælorum . Procure-
mus igitur ficut Dominus & falvator nofter
præcepit , & ac fi non quantum avemus
faltim in quantum poffumus , eleemofynam
faciamus . Nemo itaque dubitet , nemo tar-
det quia fi nos facimus quæ Dominus &
falvator nofter præcepit , ille fine dubio fa-
Aturus eft quæ promifit . Ait enim fcriptu-
ra: Abfcondite eleemofynam in corde pau-
peris , & ipfa pro te deprecabitur Domino .
Abfcondamus ergo eleemofynam in corde pau-
peris , ut proveniat nobis deprecatio paupe-
rum in remiffionem peccatorum . Multa qui-
dem & alia quæ latiniofa funt profequi pro
eleemofynis faciendis teftimonia in fcriptu-
ris fanctis reperimus ; inter quibus vel ex
quibus illam ego exiftimo potiorem fenten-
tiam que ait : Sicut aqua extinguit ignem ,
fic eleemofyna extinguit peccatum . Quid er-
go verius poteft credi , quid confidentius ,
quidve expreffius , quia ficut aqua extinguit
ignem , fic eleemofyna extinguit peccatum .
Jufte ergo extinguitur qui peccatorum in-
cendia eleemofynis juxta pollicitationem di-
vinam extinguere non feftinat . Faciant quip-
pe ceteri quod voluerint , agant quod ipfi
maluerint , idcirco quia omnis homo fuo
fenfu ducitur ; ego tamen hujus rei exem-
plum fecutus elegi ad præfato oratorio vel
cellula , juxta Apoftolorum numerum duo-
decim ad præfens pauperum , pro remiffio-
ne peccatorum meorum , vel pro diluenda
meorum mole peccaminum , Chrifto præfu
le conlocare ; ubi etiam per præfentem epi-
ftolam donationis meæ dono ad præfente die
quod in luminaribus ipfius oratorii vel in
alimonia & fubftantiali vietu , veftitu quo-
que & fuftentatione ipforum pauperum vel
Clericorum ibidem fervientium Deo gu-
bernante & opitulante , proficiat , donatum
que in perpetuum effe volo , atque de meo
jure in eorum dominatione & poteftate le
go , trado , tranfmitto , atque transfundo
hoc eft , agros quorum vocabula funt illa &
illa , quæ ponuntur in territorio illo , pari
modo & quicquid in illo territorio poni-
Tom. II.
Matth. 19. Luc. 18. B Eccli . 19.
( 1 ) Colonicis . ) De colonica dictum eft fu-
pra lib. 1. cap. 30.
(2 ) Remota Pontificum . ) Hæc claufula ad ex-
emptionem Ecclefiæ pertinet , ex voto ædifi-
cantis vel dotantis , quæ juftiffima eft caufa ;
qua de re fatis ad cap. 1. lib. 1,
( 3 ) Caballor. preftus . ) Preftus , id eft , præ-
ftationes .
( 4 ) Paravereda . ) De quibus lib. 1. cap. 11 ,
LIBER II. 221
tur , in omni foliditate portione mea , una
cum mancipis , ædificiis , vineis > terris
pratis , filvis , omnique jure eorum una
cum colonicis ( 1 ) adjunctis , adjacentiis ea-
rum , in omni foliditate earum , ficut a me
nofcitur fuiffe poffeffum , aut mihi ex legi-
tima fucceffione aur undecunque aliquid mi-
hi ibidem obvenit , cum omni foliditate
vel opportunitate earum ad integrum ; ea
fcilicet ratione atque prætexto ut remota Pon-
tificum (2) fimulque ecclefiafticorum omnium
officialium feu publicorum omnium potefta-
te , nullas functiones vel exactiones , neque
exquifita & lauta convivia , neque gratiofa
vel infidiofa munufcula , neque etiam cabal-
lorum paftus ( 3 ) , aut paravereda ( 4 ) , vel
ceteras angarias , aut in quodcunque functio
nis titulum dici poteft , de ipfa facultate pe-
nitus non requiratur , fed fub integra emu-
nitate facultaticula ipfa , ficut a me huc uf-
que poffeffa eft , in jure oratorii fancti illi
& prædictorum pauperum debeant Deo pro-
tegente & opitulante perfiftere ; nifi tantum
fancti & apoftolici illius urbis Epifcopi , in
cujus oppido exfenodocius ipfe ponitur , pro
tradendis benedictionibus vel fubftituendis Ab-
batibus , Presbyteris quoque & Diaconibus
abfque ulla pecuniarum adeptione ; amplius
vero donandi , exigendi , vel minuendi cau-
fam ( 5 ) nullam habeat poteftatem . fed nec
per commutationis locum quicquam ex hoc
auferendi nullo tempore occafio vel aditus
tribuatur , fed perpetualiter in poteftate præ-
fati oratorii fancti illius vel ipforum pau-
perum Chrifto favente permaneat . Hoc et-
iam ipfis Pontificibus obfecro vel committo ,
ut illos per fuccedentibus temporibus , cum
cafus mortis extiterit " Abbatibus aut Cle-
ricis vel reliquis Clericorum gradus in eo-
dem loco dignentur vel debeant inftituere
quos fapientia & eruditio fcripturarum cla-
rificat , vel quos vita fancta & actio bona
aut converfatio honefta commendat . Unde
obfecro clementiffimis Regibus tam præfen-
tibus quam futuris & omnibus in Deo Epi-
fcopis omnibufque poteftatibus ac primati-
bus , omnes etiam feniores , quofcunque ju
dices effe conftiterit , per ineffabilem Dei
omnipotentiam & per infeparabilem Patri
& Filio & Spiritui fancto trinitatem , ut
hac voluntate mea pro nullis occafionibus ,
ficut exiftente fine Deo cupiditate res exi-
gi folet nulla ratione nulloque tempore
convellere permittatis ? fed per follicitudi-
nem & curam Epifcopi conftare potius pro
T 3 reve.
Eccli. 3.
(5) M'nuendi caufam . ) Caufa pro re , ut
noftris choſe . Gregor. Turon. lib. 4. cap. 13.
Multa caufa per eum inrationabiliter gereban-
tur . Capitul. lib. 5. cap. 360. Si quis caufam
alterius tulerit de loco fuo . Pipinus Imper. Non
prafumant ipfi , aut homines illorum , alicui hom
mini fuam caufam tollere , vel fuum laboratum .
Leg. Longob. lib. 3. tit. 4. 1. 5.
 FI
222 MARCUL
reverentia trinitatis immenfæ veftro tempo-
re & ftudio vel opere jubeatis ; quatenus ut
& ille vobis mercedem reftituat in futuro
qui fcit me eleemofynis ipfis fanctis Dei pau-
peribus pro amore Domini noftri Jefu Chri-
fti ardenti defiderio tribuiffe . Si quis huic
voluntati meæ pro quibuslibet admventio-
nibus feu oppofitionibus , ficut mundus cot-
tidie artibus & ingeniis expolio obvius , vel
repetitor , convulfor etiam , aut tergiverfa-
tor extiterit , anathema fit ; & tam qui fe-
cerit quam qui faciendo confenferit ana
thema fit ; & ficut Dathan & Abiron hia-
tu terræ abforpti funt , vivens in infernum
defcendat & cum Ziezi fraudis mercatore
( 1 ) & in præfenti & in futuro feculo par-
tem damnationis excipiat ; & tunc veniam
confequatur quando confecuturus eft & dia-
bolus , qui fefe fallendo aetheria fede de-
jectus , cruenta adinventione bonis operibus
femper obviare pervigilat ; infuper etiam in-
ferat fociante quoque tam in perfecutione
quam in exactione facratiffimo fifco ( 2 ) ,
vel fancto Epifcopo Ecclefiæ ipfius auri li
bras centum ; & nihilominus hæc præfens
epiftola , quæ a me pro timore Dei & amo-
re pauperum confcripta eft , firma , incorru-
pta , intemerata , inviolataque permaneat .
Ego namque de conlatis ac fuperius præno
tatis rebus omnia ad curam & follicitudi-
nem aut defenſionem rerum vel gubernatio-
nem ipforum pauperum fancto ac prænotato
Domno illo Epifcopo vel fuccefforibus fuis
Deo fibi tefte , committo ; & inftrumenta ,
per quod res ipfas auxiliante Domino per
corum follicitudine defenfentur , fuperfcri-
pto Domno illi Epifcopo præ manibus tra-
didi ; & qualiter ibidem provide , pie , re-
Atene an fecus egerit , Chrifto Domino in
fe judice recognofcat . Mihi autem nihil ex-
inde proprietatis titulum penitus non refer-
vavi : quia facile contemnit omnia qui cu
pit ab inferni faucibus erui , vel ille qui
peccatorum remiffionem Deo remunerante
defiderat , aut ille qui femper cogitat eum
velit nolit effe moriturum , Stipulatione . &
cetera .
Prologus ( 3 ) qui de grandi caufa
facit donationem .
II. Quantum intellectus fenfufque huma
& Matth . 6.
(1.) Zezia fraud. mercator. ) Intelligit Giezi,
de quo 4. Reg. 5. 26, ubi de Naaman & Eli-
zao . Sic Gregor. Turonenf. de mirac. lib. 1.
C. 59. Sic & Tarafii epift, p. 11. Alii hujus 1
maledictionis loco Jude exemplum proponunt .
Teftamentum B. Remigii apud Flodoardum
lib. 1. c. 18. vett. chartæ S. Benigni , & paf-
fim vetera inftrumenta ,
(2 ) Socio quoque fifco , ) Alias : focietati quo-
que fico. Utrumque retineri poteft . In po-
nis enim fifcum focium adjungebant , ut infra
omnibus pene formulis .
(3 ) Prologi . ) Præfationes funt variæ quæ
donationi ad Ecclefiam conveniunt , & omnes
emiffionis peccatorum & animæ remedii cau-
I
MONACH
nus poteft mente fagaci penfare atque fol-
lerti indagatione perpendere , nihil amplius
valet in hujus feculi luce gaudia fugitiva lu
crare quam quod de rebus fuis locis vene-
rabilibus in alimoniis pauperum curetur im-
pendere : quatenus fragilitatem naturæ quod
omnes generaliter patiuntur , priufquam fu-
bitanea tranfpofitio eveniat , oportet pro fa-
lute animæ vigilare , ut non inveniat queme
quam imparatum , & fine aliquo refpe&u
difcedat à feculo . Quin potius , dum pro-
prio libertatis jure fubfiftit , ex caducis fub-
ftantiis in æterna tabernacula vitam quærat
mercari æternam ; ut inter juftorum confor-
tium defiderabilem valeat adipifci locum
& retributorem fibi præparet Deum , ut de
fructu indeficienti paradifi mereatur foveri
de cujus vivo fonte , perfecta fide pofcen
te , nec fubtrahitur poculum , nec minuitur
alveus , fed potius uti quifque hauferit , in-
rigatus dulcedine cœlitus , atque fuavis ei
flagratur odor balfami paradifi .
Item alio prologo .
In nomine fanctæ Trinitatis . Profperum
ac falubriter confilium immoque fatis jocun-
dum effe dinofcitur ut homo de mundanis
rebus comparet paradifum & de terrena trans-
ferat in cæleftia . Sic Dominus in fancto evan-
gelio præclaram intonat vocem dicens : The-
Jaurizate vobis thefauros in cælo , ubi nec
fur effodit , nec tinea fulcat .
Prologo de Clerico , qui in monafterio
tonforatur , qui fuam rem ad
ipfo loco donat .
Debet unufquifque largiente Domino , dum
verfatur in corpore futura tractare & de
caducis rebus mercari æterna ut quando
quidem jubente Deo de corpore egredi con-
tigerit , de mammona iniquitatis manfionem
fibi reperiat comparatam in cælis . Idcirco
ego ille cedo ad monafterio illo ubi Ab-
& comam
ba ille cuftos præeffe videtur
capitis mei ( 4 ) ibidem depofui , & in ipfo
monafterio fub norma fanctorum vivere cu
pio , ceffumque in perpetuum .
Item prologo .
Opportunum eft unumquemque , dum ter-
rena munera poffidet , pro anima fua fre-
quen-
fas continent . Cujus exempli pleraque inftru-
menta donationum videre eft in antiquis Ec-
clefiarum monumentis .
( 4 ) Comam capitis mei . ) Capitul. lib. 1. c.
137. Ut liber homo qui in monafterio regulari co-
mam depofuerit , & res fuas ibidem delegaverit ,
promiffionem factam fecundum regulamfirmiter te-
neat In tabulario S. Martini Turonenfis : Ego
Galfardus S. Martini millimus Levita &c.
dono , trado Deo necnon S. Martino , ubi paren-
tes mei me obtulerunt , novo ordine traditionis
嚼 per capillos capitis mei illic comam relinquens
c. proprium meum qui ex fucceffione parentum
meorum mihi obvenit &c. Dat. x. KL. julii an
no XVII, regnante Domno Karolo Rege ,
 FORMULARUM
+
quentius cogitare , ut terrenam beatitudi-
nem poffidere mereatur . Ego inlufter vir
ille fentio me infra corpus meum infirmum
effe & infra anima mea nimis effe peccato-
rem . Admonet me divina potentia , vel
compunétio cordis mei mihi obvenit , ut pro
peccatis meis remedium aliquid de res meas
locis fanctorum delegare debeam . Ideo cedo.
Item prologo .
In nomine fanctæ Trinitatis . Profperum ,
falubre & fatis jocundum effe cenfuimus
ut homo de caduca quifpiam feculi ad pec-
cata fua redimendum valeat offerre , aut quid
promptiore confilio , ut homo de mundan's
rebus feculi comparet paradifum , & de ter-
rena fubftantia fe transferat in cæleftia . Ita-
que ego ille pro divino intuitu & mei mer-
cede compendii , ut me Domin
Dominusus in
in futu-
rum veniam concedere dignetur , vel ut no-
men meum in libro vita adfcribatur , do-
no ad jamdicto monafterio in luminaribus
Ecclefiæ vel in ftipendiis pauperum aur mo-
nachorum donatumque jure legitimo effe
? vel fi inantea ibi undecunque aliquid aug-
volo .
Item prologo .
Dum hujus exempli in quodam nofcitur
cecidiffe , patimur ærumnam, & die mortis
cotidie ante oculos fufpicamur effe propin-
qua , oportet unicuique ob amore cæleftis
patriæ devotionis lucra complecti & res fibi
datas in fanctorum vel etiam indigentium
ufibus alegatas relinquere , ut peccatorum
pondera , quæ pontificium pœnitendo non
valent laxare , ab eorum interceffione ple-
nius ad veniam debeant pervenire . Idcirco
ego ille .
Item alio prologo cum ipfa donatione ad
boc opus .
III. Mundi terminum ruinis crebrefcenti-
bus adpropinquantem indicia certa manife-
ftant & experimenta liquida declarare no-
fcuntur , & ad difcutiendas torpentes infi-
delium mentes illa dudum in evangeliis a
Domino dicta oracula incumbere nofcun-
tur . Ergo opere pretium arbitror futurum
viciffitudine præoccupans anticipare , & in-
certum humanæ conditionis eventum fagaci
a Luc. 11 .
(1 ) Peculio utr. fexus . ) Peculii vox varie
accipitur . Nam præter notiorem fignificatio-
nem ejus quod a patre vel domino filio aut
fervo conceffum eft , vel quod illi parfi nonia
& induftria quæfierunt , veteres etiam omne
patrimonium peculii nomine appellabant , au-
&tore Servio in eclog. 1. a pecoribus in quibus
eorum univerfa conftabat fubftantia ; unde &
pecunia dicta . Ulpianus quoque ea quæ Græ-
cise dicunt , Gallos peculium appellaffe
teftatur . 1. 9. S. Dotis . De jure dotium . Hic
vero pro pecudibus peculium ufurpari manife-
ftum eft , idque non abs re , cum & peculii
Vox a pecudibus deducta fit . Sic infra c. 4. Pe-
culio utriufque fexus majore vel minore ; c.7. &
LIBER II.
223
mentis intuitu providere ; quatenus ex hoc
inflictis facinorum vulneribus , indulta pie-
tate , remedia merear adipifci . Ergo ego in
Dei nomine ille & conjux mea illa confi-
derantes qua gravamur farcina peccatorum ,
& reminifcentes bonitatem Dei dicentis : «
Date eleemofynam , & omnia munda fiunt
vobis , de tanta igitur miferatione & pieta-
te Domini confifi , idcircò per hanc epifto-
lam donationis donamus , donatumque in
perpetuum effe volumus , atque de jure no-
ftro in poteftate & dominatione monafterii
illius in honore fancti illius in pago illo
conftructi , ubi præeft venerabilis ille Abba ,
vel turma plurima monachorum adunata
tranfmittimus atque transfundimus villas nun-
cupantes illas , fitas in pago illo , cum ter-
ris ,". domibus , ædificiis , accolabus , manci
piis , vineis , filvis , campis , pratis , pafcuis ,
aquis , aquarumve decurfibus , adjunctis ,
adjacentiis , appendiciis , peculium utriufque
fexus ( 1 ) , mobilibus & immobilibus fi-
cut à nobis moderno tempore poffidetur ,
mentare vel meliorare poterimus , ad
præ
fato monafterio in alimoniis vel fubftantiis
monachorum ibidem habitantium Chrifto pro-
tegente proficiat ; ea fcilicet ratione ( 2 ) uc
dum pariter advivimus , antedictas villas fub
ufo beneficio tantummodo abfque ullo præ-
judicio vel diminutione aliqua ipfius mona-
fterii poffideamus ; nifi tantum fi aliquem
ex fervientibus noftris a jugo fervitutis pro
communi mercede relaxare voluerimus . Poft
obitum vero , quandoquidem Deus voluerit ,
noftrum abfque ullius judicis vel heredum
noftrorum expectata traditione , cum omni
re emeliorata , quicquid in fuprafcriptas vil-
las in quibuslibet rebus vel corporibus aug-
mentatum vel melioratum fuerit de præ-
fenti hoc pars antedicti monafterii vel me-
moratus Abbas fuique fucceffores in Dei no-
mine perpetualiter recipiant poffidendum ,
tanquam fi ad præfens abfque ufu noftro co-
rum fuiffet fubfecuta poffeffio ; ita ut quic-
quid de prædictas villas propter opportuni-
tatem ipfius monafterii facere decreverint
liberum in omnibus potiantur arbitrium ·
Præfentem vero donationem , ne quicquam
auri * ( 3 ) talium vilitate , geftis munici-
pa-
alias fæpe . Synodi Aurelianenfis I. cap. 17. De
bis que parochiis in terris , vineis , mancipiis
atque peculiis quicunque fideles obtulerint , anti-
quorum canonum ftatuta ferventur . Rotharis
Rex in legibus Longobardorum lib. 1. tit. 25.
lege 44. Si quis caballum alienum aut quodlibet
peculium , credens fuum effe , priferit .
( 2 ) Ea fcilicet ratione . ) Precaria eft , de
qua poftea cap . 5.
( 3 ) Ne quicquam auri . ) Afterifco hunc lo
cum notavi , quod eum integra fide curare &
reftituere non potuerim . Senfus tamen hic ef-
fe videtur , donatorem velle præfentem dona-
tionem infinuari geftis municipalibus ; etfi non
ejus fortaffe quantitatis fit quæ infinuationem
de-
 224 MARCULFI MONACHI

palibus alligari curavimus ? & omnino de-
cernimus ne aliquando in eam ob hoc cau-
fam quifquam valeat reperire . Quod fi ali-
quos inftrumentis de ipfas villas de nomen
noftrum in adverfitate prædicti monafterii
quolibet ordine comprehenfus , aut anterius
aut pofterius prænotatos , quod nos nec fe-
cimus nec facere rogavimus , a quocun-
que præter iftum , quem firmiffimum vo-
lumus effe , quoquo tempore oftenfus fue-
rit nullum fortiatur effectum " nifi va-
illa pro remedium animæ noftræ & remif
fionem peccatorum noftrorum , ut veniam
in futurum confequi mereamur , cedimus a
præfente die ceffumque in perpetuo effe vo-
fumus , atque de jure noftro in jure & do-
minatione fanctæ Ecclefiæ illius in honore
illius conftructæ , villa nuncupante illa , fita
in pago illo , quæ ex alode parentum aut
in
undecunque ad noftra pervenit dominatio-
ne , & ad præfens poffidere videmur , cum
omni merito & termino fuo , cum adjacen-

cuus & inanis appareat ; auctorem vero cri- tiis , adjunctis , appendiciis , cum terris , do-
minis vel falfarium nec inultum tunc tem- mibus , ædificiis , accolabus , mancipiis , vi-

poris patiatur judiciaria abire poteftas . Si

Si
quis vero ( 1 ) , quod futurum effe non cre-
dimus huic voluntati noftræ per quibusli-
bet adinventionibus aliquis de heredibus no-
ftris , aut judicum fæva cupiditas , vel qua-
libet perfona , obvius repetitor extiterit , a
conventu omnium Chriftianorum vel limi-
tibus Ecclefiarum extraneus habeatur & ceffum ; ita ut ab hac die memorata villa
Judæ traditoris Domini noftri Jefu Chrifti
perfruatur confortium , infuper etiam infe-
rat partibus ipfius monafterii vel fratrum
bidem confiftentium fociato quoque tam
in actibus quam in profecutione facratiffimo
fifco , auri libras tantas , argento pondo tan-
ta › & ne fic quoque quod repetit valeat
vindicare , nihilominus præfens donatio , quæ
a nos pro timore Dei & amore pauperum
Chrifti confcripta eft firma & inlibata o-
neis ,, filvis
neis campis
filvis ,, campi s ,, pratis , pafcuis , aquis ,
aquarumve decurfibus , farinariis , cum pa-
ftoribus gregis , peculium utriufque fexus ma-
jore vel minore , mobilibus & immobilibus ,
vel quicquid dici aut nominari poteft , &
tempore præfente noftra videtur effe poffel-
fio , ad præfente Ecclefia volumus effe con-
illa pars antedictæ Ecclefiæ vel Pontifex
civitatis illius , aut auctores Ecclefiarum
eam habendi , tenendi , poffidendi , vel quic-
quid exinde pro opportunitate ipfius elege-
rint faciendi , liberum in omnibus perfruan-
tur arbitrium ; ita ut nomen noftrum in li-
bro vitæ confcribatur , vel pro nos utrum-
que facrificium poft obitum noftrum pio Do-
mino offeratur . Licet in ceffionibus pœnam
adnecti non fit neceffe , fed nobis pro omni

mni tempore debeat permanere . ftipulatio
ne fubnixa ( 2 ) . Actum ibi fub die illo .
Ceffio ( 3 ) a die præfente ad Ecclefia .
IV. Dum fragilitatis humani generis per
timefcit ultimum vitæ temporis fubitanea
tranfpofitione ventura , oportet ut non in-
veniat unumquemque imparatum ne fine
aliquo boni operis refpectu migret de fecu-
lo ; nifi dum fuo jure & poteftate confiftit ,
præparet viam falutis , per quam ad æter-
nam valeat beatitudinem pervenire . Ideo-
que ego in Dei nomine ille & conjux mea
firmitate placuit inferendum . Si quis vero ,
quod futurum effe non credimus , nos ipfe ,
quod abfit , aut aliquis de heredibus vel pro-
heredibus noftris , feu qualibet perfona , cal-
liditate commotus , aut cupiditate præven
tus , ullo unquam tempore contra præfentem
epiftolam ceffionis noftræ , quam propter no-
men Domini & veneratione fancti ipfius lo-
ci fpontanea voluntate fieri decrevimus , ve-
nire aut aliquid agere voluerit aut tergi-
verfator extiterit , anathema fit , & cum fu-
prafcripto Domno illo ante tribunal Chriſti
deducat rationes , infuper inferat juxta pœ-
na

defideret . Nam ducentorum aureorum dona- mano petitum , omnibus formulis etiam infe-
tiones , non minoris quantitatis , infinuari fo- rioris ævi adfcriptum videre eft : cujus loco
litas ante Juftiniani conftitutionem notum eft . fæpe in traditionibus Fuldenfibus culmo fubni
(1) Si quis vero . ) Omnibus fere huius li- xa , quafi ftipulatio a ftipula defcenderet , quod
bri formulis poena adfcribitur , fi adverfus eas Ifidorus afferit origin. libro quinto : Stipulatio
factum commiffumve quid fuerit , ut & in a ftipula . Veteres enim quando fibi aliquid pro-
Capit. lib. 3. c. 25. quod tutius eft quam ad mittebant , ftipulam tenentes frangebant , quam
id quod intereft agere , cujus plerumque diffi- iterum jungentes , fponfiones fuas agnofcebant
cilis probatio , & ad exiguam fummam dedu- Quamquam credibile fit Ifidorum , cum hæc
citur . 1. ult. De prætoriis ftipulat. Hincma- fcriberet , de jure hofpitii & teffera hoſpitali
rus de divortio Hlotharii & Tetbergæ ad x11 . cogitaffe . Aliam certe ftipulationis notatio-
interrog. p. 402. Sed in jure civili in con- nem Varro , aliam quoque Jurifconfulti tra-
fcriptione chartarum conditionalis conftitutio po- dunt .
nitur. quo difpendio qui eandem chartam infrin ( 3 ) Ceffio . ) Ex caufà donationis . Vetus in-
gere tentaverit , fifco multetur , & accufator ac- ftrumentum donationis tempore Juftini Imp.
cufationi fcriptura fe a conditione mutare non Huic ceffioni atque donationi a me falta in bea-
poterit . tiffimo atque apoftolico viro facerdote Ravennatis
(2 ) Stipulatione fubnixa . ) Fortaffe quod fti- Ecclefiae ad omnia que fuperius tenentur adfcri-
pulatio ante intervenerat . Vel etiam hujus pta relegi , confenfi , & fubfcripfi , teftes ut
claufula ea mens eft , ut perinde firmum id Jubfcriberent conrogavi , ftipulantique vobis , vir
habeatur atque fi in ftipulatum deducta res beatiffime, & actoribus tuis in præfentia confti-
fuiffet. Nam ftipulatio commune erat omnium tutis in verbis folennibus fpopondi : Quæ ideo
obligationum aftringendarum vinculum . Pau- longius exfcripfi , quia non longe a noftris for
1 Sentent. lib. 5. tit. 7. Id porro ex jure Romulis abfunt .
 FORMULARUM LIBER II. 225

na feculi , cum cogenti fifco , partibus ipfius
Ecclefiæ , aut auri libras tantas , aut argen-
ti pondo tanta , & quod repetit nullatenus
valeat vindicare fed præfens ceffio omni
tempore inlibata permaneat , cum ftipula-
tione fubnixa .
Precaria de ipfa villa ( 1 ) , dum vivit .
V. Domino fancto & apoftolica fede co-
le ndo Domno & in Chrifto patri illi Epi-
fcopo ego ille & conjux mea illa . Pluribus
Domini ad Ecclefiam illam in honore fan-
ti illius villa noftra nuncupante illa , fita
&
in pago illo quicquid ibidem undecunque
fuit noftra poffeffio , in integritate per epi-
ftolam ceffionis noftræ vifi fuimus conceffif-
fe , & eam vos ad parte fuprafcriptæ Ec-
clefiæ recepiftis . Sed dum poftea noftra fuit
petitio ( 2 ) , & veftra benevolentia & pie-
tas habuit , ut ipfa villa , dum advivimus.
aut qui pari fuo ex nobis fuppreftis fuerit
dum advivit nobis ad beneficium ufu-

non eft incognitum qualiter propter nomen fructuario ( 3 ) ordine excolendum tenere
per-

( 1 ) Precaria de ipfa villa . ) Res Ecclefiæ fu habere permittant . Vide infra c. 39. 40. 41 .
alienari non poffe multis fynodorum decretis , (2 , Noftra fuit petitio . ) Flodoardus hift.
pluribus etiam Imperatorum Regumque con- Rhem . lib. 2. c. 1. de Mapinio Epifcopo : Hu-
ftitutionibus fancitum eft . Illud tamen rece- jus quoque temporibus Suavegottho Regina Rhe-
ptum , ut petenti ad certum tempus rei ec- menfi Ecclefie tertiam partem villa Virifiaci per
clefiafticæ ufusfructus non denegetur , fi quidem teftamenti paginam delegaſſe reperitur . Quam
non minus quam alterius tante quantitatis quan- partem ipfe quoque Præful Teudechildi præfatæ 27
tam acceperat reditus cum ipforum prædiorum Reginæ filiæ ufufructuario per precariam Jalvo
dominio Ecclefiæ derelinquat . L. Jubemus . Ecclefiæ jure conceffit , ita dumtaxat ut poft ejus
§. Sane omnis . Cod. de facrofanctis Ecclef. Sy- obitum , abfque ullo præjudicio , ficut ab ea me-
nodi Belvacenfis cap. 11. Meldenfis cap. 22 . liorata fuiffet , ad ditionem Rhemenfis revocare-
Solebant & qui res fuas Ecclefiæ dabant pre- tur Ecclefiæ .
cibus rogare ut fibi , quoad vixiffent , iis uti (3 ) Ad benefic. ufufructuar. ) Sic beneficium
frui liceret , ut hæc formula oftendit , & fu- pro precario accipit Tertullianus adverfus Her
pra hujus libri cap. 1. 3. Incerti auctoris for- mogenem : Tribus modis aliena fumuntur , ju-
mulæ cap. 27. Formula Leg. Rom. c. 7. Leg. re , beneficio , impetu , id eft , dominio , preca-
Alaman. tit. 2. Si quis liber res fuas ad Eccle- rio , vi , dominio nonfuppetente . Horatius epift.
fiam Dei dederit &c. pofthac a paftore Ec- 2. lib. 2.
clefia per beneficium fufceperit ad victualem ne- Sit proprium quidquam , puncto quod mobilis
ceffitatem conquirendam diebus vitæfuæ , & quod bora
Spopondit perfolvat ad Ecclefiam cenfum de illa Nunc prece , nunc precio , nunc vi , nunc forte
terra &c. Leg. Bajuv. c. 1. tit. 1. Pofthæc nul- Suprema
lam habeat poteftatem exinde quicquam auferre , Permutet dominus .
nec ipfe , nec pofteri ejus , nifi defenfor Ecclefia Ideoque & precarium genus liberalitatis effe
illius per beneficium præftare voluerit ei . For- Jurifconfulti teftantur . I. 1. & 2. De precario .
tunatus libro 8. carm. ad Gregorium Turo- Sic & in 1. Jubemus . §. Sane . Cod. De facro-
nenfem pro agro præftito ; tum carm . 22. ad fanctis ecclef. ubi hoc negotii genus defcribi-
eundem , precatoria pro ipfo agro : tur Pacta confcribat per qua & tempus intra
Quandorepofcetur , veftris redit ufibus arvum , quod boc præftari placuerit ftatuatur , & mani-
Et domino proprio reftituemus eum . feftum fit quod quifque acceperit hujufmodi bene-
Inftrumentum vero feu chartam quæ eo no- ficii gratia. Leg. Alaman. tit. 2. A paftore Ec-
mine conficiebatur , precariam & precatoriam clefia per beneficium fufceperit . Leg. Bajuvar.
appellabant , quod precibus conceffa videretur . cap. 1. tit. 1. per beneficium præftare . Confti-
Concilii Toletani VI. c. 5. Si quis Clericorum tutio fynodi Piftenfis an. DCCCLXII . de villis B.
vel aliarum quarumlibet perfonarum ftipendium Dionyfii : Has villas , cum omnibus quæ per pre-
de rebus cujufdam Ecclefiæ Epifcopi percepit lar- carias aut beneficia inde homines retinent &c.
gitate , fub precaria nomine debeat profeffionem Inde beneficii nomine ea prædia dicta , quæ
Jcribere > ut nec per tentionem diuturnam præ- pro fervitio militari a Rege five etiam ab aliis
judicium afferat Ecclefia . Synodi Epaunenfis concedebantur , quæ feuda pofteritas dixit ·
c. 18. Rhemenfis fub Carolo Magno cap. 35. Initio namque vita accipientis finiebantur , &
Unde & ipfum negotii genus precaria dicitur . ex certis caufis revocari poterant . Capitul. lib.
Quod a precarii contractu aperte deductum 1. c. 126. Qui beneficia regalia tam de rebus ec-
elt , quamvis diverfa fit utriufque negotii na- clefiafticis quam quæ & de reliquis babere vi- `
tura . Nam ad certum tempus precaria con- dentur &c. Lib. 3. cap. 5. 19. 20. lib. 4. cap.
ftituitur , non ad domini nutum ; & utpluri- 9. Carolus Calvus Rex in diplomate pro Ec-
mum merces five cenfus in precaria interve clefia Rhemenfi apud Flodoard. lib. 3. c. 4.
nit , non autem in precario , quod gratuitum Quicquid exinde nos fidelibus noftris beneficiavi-
eft . Tandem omnis conceffio ufusfructus re- mus, præfentialiter reftituimus . Hincmarus de
rum Ecclefiæ ad certum tempus , precaria di- villa Novilliaco : Carolus dedit villam Novil-
ta eft ; licet qui petit , de fuo nihil donave- liacum in beneficio Anfchero Saxoni , qui nonas
rit . Pipinus Rex in fynodo an. DCCXLII. Ut ac decimas ad partem Rhemenfis Ecclefiae ufque
fub precario & cenfu aliquam partem ecclefialis ad mortem fuam perfolvit . Synodi Meldenfis
pecunia in adjutorium exercitus noftri cum in- c. 18. Ut præcepta illicita jure beneficiario de re-
dulgentia Dei aliquanto tempore retineamus &c. bus ecclefiafticis facta a vobis fine dilatione re-
iterum, fi neceffitas cogat , aut Princeps ju- Scindantur . Et cap. 20. cap. 53. Itaque cum
beat , precarium renovetur & refcribatur novum . Hadrianus Papa ad Fridericum Ænobarbum
Capit. lib. 5. c. 3. ex fynodo Leptinenfi ; & fcripfiffet multa fe ei beneficia contuliffe , hoc
lib. 7. c. 142. Præcipimus ut nullus res Eccle- verbo exarfit Imperator ; quod fic excufat Pon-
fi nifi precario poffideat ; & poftquam ipfa pre- tifex apud Radevicum lib. 3. c. 22. Licet enim
caria finite fuerint , faciant poteftative specula- boc nomen , quod eft beneficium , apud quofdam
tores Ecclefia utrum elegerint , aut ut ipfas res in alia fignificatione quam ex impofitione habeat
recipiant , aut pofteris eorum fubprecario é cen- affumatur , tunc tamen in ea fignificatione acci-
pien-
 226 MARCULFI
permififtis ; ea fcilicet ratione ut nihil ex-
inde penitus de qualibet re alienandi aut
minuandi pontificium non habeamus ( 1 ) ,
fed abfque ullo præjudicio fuprafcriptæ Ec-
clefiæ vel veftro eam tantummodo excolere
debeamus . Ideo hanc precariam vobis emit-
timus , urut nullo unquam tempore noftra pof-
feffio , etiamfi fpatium vitæ nobis Dominus
prolongaverit , nullo præjudicio aut deminu-
tione aliqua de ipfa villa vobis generare non
debeat , nifi ufu tantum dum advivimus ,
habere debeamus , & poft noftrum ambobus
difceffum > cum omni re meliorata , quic-
quid ibidem undique adtrahere aut melio-
rare poterimus , per hanc precaturiam ( 2 ) ,
ac fi femper per quinquennium renovata ( 3 )
fuiffet , abfque ullius judicis aut heredum
noftrorum expectata traditione , vos vel fuc-
ceffores veftri aut agentes Ecclefiæ in ve-
ftram eam faciatis dominationem revocare
perpetualiter poffidendum , vel quicquid ex-
inde facere elegeritis , ficut noftra continet
epiftola , ad profectum præfatæ Ecclefiæ Do-
mni illius liberum habeatis arbitrium . Fa-
Eta precaria ibi .
Donatio de parva re ad Ecclefia ,
VI. Si aliquid de rebus noftris locis fan-
torum vel in fubftantia pauperum conferi-
& credimus , nos ipfe , quod abfit , aut aliquis
mus , hoc nobis proculdubium in æterna bea-
titudine retribuere confidimus . Ergo ego in
Dei nomine ille in amorem Domini noftri
piendum fuerat quam nos ipfi pofuimus , & quam
ex inftitutione fua nofcitur retinere . Hoc enim
nomen ex bono
facto eft editum ; & dicitur
beneficium apud nos , non feudum , fed bonum
factum . Aliquando autem in donationibus Ec-
clefiæ factis nominatim cavebatur ne in bene-
ficium præftarentur ; cujufmodi exempla funt
in traditionibus Fuldenfibus lib. 1. Ut nulli Cle-
ricorum aut laicorum aliquando res ipfe quas
tradidi in beneficium præfentur , fed ad locum
quo præfatus martyr corpore quiefcit perpetuo de-
Jerviant . Lib. 2. Ut nullius Clerici aut laici
aut alterius perfonæ beneficium nunquam fiat ;
fi unquam factum fiat , nos jure hereditario
prædictum locum accipiamus , vel fucceffores no-
fri accipiant . Flodoardus lib. 3. cap. 10. An-
felmus Leodienfis cap. 56. In tres portiones
prædia Ecclefie divifit , unam fibi fucceffori-
bus refervavit , alteram Ecclefiis ac monafteriis
impertiit , tertiam militibus , qui Ecclefiam armus
protegerent , habere conceffit .
(1 ) Pontificium non hab. ) Id eft poteftatem ,
facultatem . Infra cap. 8. 9. & paffim his for-
mulis . Gellius lib. 1. c. 13. Re femel ftatuta
deliberataque ab eo cujus negotii id pontificium
jet . L. i . Cod. Th. de maternis bonis : Ita
Jint in parentum poteftate atque dominie ut fruen-
di pontificium habeant , alienandi eis licentia de-
rogetur . L. 3. Cod . Th . de fide cath. Neque
his penitus pofthac obtinendarum Ecclefiarum pon-
tificium facultatemque permitto . In veteri in-
ftrumento S. Galli Alamannicar . Antiquit. tom .
2. quo etiam precaria huic formulæ omnino
fimillima continetur : Abfque præjudicio S. Gal-
luni ipfam villam tenere & ufare facias , & nul-
lum pontificium habeas de ipfa villa nec vende-
re , nec donare , nec alienare , nec minuare , fed
MONACHI
Jefu Chrifti & remiffionem peccatorum meo-
rum , ut veniam delictis meis confequi me-
rear in futurum , dono donatumque in per-
petuum effe volo ad bafilica illa in honore
fancti illius conftructa portionem meam in
villa nuncupante illa , in pago illo , quic-
quid ibidem ad præfens tam de alode pa-
rentum vel de qualibet adtractu poffidere vi-
deor , totum & ad integrum ad præfata ba-
filica yolo effe donatum ; ea videlicet ra-
tione ut dum advixero , fub ufu beneficii
teneam abfque ullo præjudicio vel deminu-
tione aliqua de qualibet re antedicta baſi-
lica excolere debeam . Poft meum quoque
quandoquidem Deus de hac luce voluerit
difceffum , de præfente , abfque cujuslibet ju-
dicum aut heredum meorum expectata tra-
ditione aut contrarietate , cum terris , do-
mibus , ædificiis , accolabus , mancipiis , cam-
pis , vineis , fiivis , pratis , pafcuis , aquis ,
aquarumve decurfibus vel reliquis quibuf-
cunque beneficiis Abba de ipfa bafilica vel
agentes ejus in eorum debeant dominatione
haben-
revocare perpetualiter poffidendum ;
di , tenendi , vel quicquid exinde pro op-
portunitate antedicta Ecclefiæ elegerint fa-
ciendi liberam in omnibus habeant potefta-
tem. Si quis vero , quod futurum effe non
de heredibus noftris feu qualibet oppofita
perfona , calliditate commotus , aut cupidi-
tate præventus , contra hanc epiftolam ( 4 )
do-
in quo poffumus , femper meliorare faciamus .
(2 ) Per hanc precaturiam . ) Precaturia pro
precaria . Synodi Epaunenfis cap. 18. Quod
Clerici etiam fine precatoriis qualibet diuturni-
tate temporis de Ecclefiae remuneratione poffede-
runt , in jus proprietatis temporis præfcriptione
non vocetur . Flodoard . hift. Rhemenf. lib 2.
c. 5. ex fynodo Rhemenfi fub Sonnatio Epi-
fcopo : De his quæ per precatoriam impetrantur
ab Ecclefia , ne diuturnitate temporis ab aliquibus
in jus proprium ufurpentur , & Ecclefiæ defrau-
dentur .
( 3 ) Per quinquenn, renovata . ) Infra cap. 39 .
abfque ulla alia renovata , ut mos eft in ceteris ,
precaria . Incertus auctor cap. 41. Et ut alie
precaria de quinquennio in quinquennium reno-
vantur , iflam vero non fit neceffe renovandi
Id inftitutum , ne longinquitas temporis pro-
prietati obfifteret , ut Toletani Concilii fexti
verbis utar. Synodi Belvacenfis cap. 13. Ut
precaria de quinquennio in quinquennium fecun-
dum antiquam confuetudinem
auctoritatem re-
noventur · Meldenfis cap. 22. Capitul. Caroli
Calvi cap. 9. Burchardus lib. 3. cap. 169. cap .
1. De precariis . Precariarum porro , præter
has formulas , exempla extant_in_appendice
Flodoardi , ubi de Adalberone Epifcopo Rhe-
menfi , in veteribus S. Galli inftrumentis , que
Alamannicar . Antiquit. tom . 2. a Goldafto e-
dita funt , & in traditionibus Fuldenfibus .
(4 ) Contra hanc epiftolam . ) Nil frequentius
hoc libro & in formulis leg. Rom. quam per
epiftolam negotium gerere ; atque adeo omnes
hujus libri formula in epiftola modum conce-
ptæ funt , ut fupra Domino fancto c. infra Dul-
ciffimis filiis , nepotibus &c. Receptum illud ef-
fe fub Romanis Imperatoribus probabile eft ,
pau-
 FORMULARUM
donationis noftræ , quam fpontanea volun-
propter nomen Domini fieri decrevi-
mus , venire aut eam infrangere conatus fue-
rit , iram trinæ mageftatis incurrat , & cum
fuprafcripto fancto illo ante tribunal Chri-
fti deducat rationes ; infuper inferat parti-
bus ipfius bafilicæ , cum cogente fifco , auri
libras tantas , argenti tantas , & quod repe-
tit vindicare non valeat ; fed præfens epi-
ftola omni tempore firma & inviolata per-
maneat , ftipulatione fubnixa .
Charta interdonationis inter ( 1 ) viro &
femina de eorum res .
VII. Quicquid enim inter conjugatos de
propria facultate manente caritate , pro
amore dilectionis in invicem condonare pla-
cuerit , ſcripturarum neceffe eft titulis alle-
gare , ne in pofterum ab heredibus eorum
vel a quocunque poffit convelli : quia fe-
cundum legem , fi manente conjugio vir uxo-
ri vel uxor marito aliquid donaverit , fi is
cui donatum eft prior mortuus fuerit , apud
donatorem ea quæ donata fuerint remane-
bunt . Igitur ego in Dei nomine ille , & te
dulciffima conjux mea illa , dum & inter
nos procreatio filiorum minime effe vide-
tur ideo convenit nobis ut omne corpore
facultatis noftræ invicem ufufructuario ordi-
ne condonare debeamus . quod ita & feci-
mus . Proinde doo tibi , dulciffima conjux
mea , ſi mihi in hunc feculum fupreftis fue-
ris
omni corpore facultatis meæ , tam de
alode , aut de comparatum , vel de quali-
bet adtractu , ubicunque habere videor , &
quod pariter in conjugium ( 2 ) pofiti labo-
ravimus tam terris villabus , domibus 2
cum omni præfidio , accolabus , mancipiis ,
vineis , campis , pratis , aquis , aquarumve
decurfibus , aurum , argentum, veftimenta ,
peculium utriufque fexus majore vel mino-
re , ita ut dum vixeris ufufructuario ordine
valeas poffidere vel dominare ; excepto quod
pro animæ remedium ad loca fanctorum con-
donavimus ? ut inſpecta noftra delegatione
in omnibus confervetur , & quantumcunque
de alode noftra poft meum difceffum pro
communi mercede ad loca fan&torum lega-
liter condonare & delegare volueris hoc
licentiam habeas faciendi , & infpecta dele-
gatione inconvulfum permaneat ; in reliquo
vero omnes res ipfas , quantum poft tuum
paulatim recedente folennium verborum ufu ,
quibus per multas ambages res agebantur , Ita-
que & manumiffio per epiftolam fieri poterat .
1. Qui abfenti . 38. De adquirenda vel amitt.
poffeff , s. Multis . Inftit, de libertin. Cautio-
num quoque & obligationum per epiftolam e-
xempla paffim occurrunt . Imo & teftamenti
loco plerunque epiftolæ fcribi folitæ , ut de Hi-
larione B. Hieronymus prodit , earumque epi-
ftolarum infinita exempla Jurifconfulti profe-
runt . 1. Miles . 75. De legat. 2. 1. Alumna . §.
ult. De adim. leg.
( 1) Charta donat. inter . ) De ejufmodi do-
natione lib. 1. C. 12 .
LIBER II. 227
difceffum inteftamentum remanferit , ad no-
ftros legitimos revertatur heredes . Similiter
& ego illa , dulciffime jugalis meus ille ,
commonet me dulcitudo tua in compen-
fatione rerum tuarum quod in me vifus es
contuliffe fi mihi in hunc feculum fupre-
ftis fueris , dono tibi omni corpore faculta-
tis meæ , ubicunque , undecunque , tam de
hereditate parentum quam de comparatum ,
vel quod pariter laboravimus , totum & ad
integrum , tam in villabus , domibus , & ce-
tera , excepto quod pro animæ remedio ad
loca fanctorum delegavimus , ut infpecta ipfa
inftrumenta , in omnibus confervetur &
quod de ipfa alode mea poft meum difcef-
fum pro communi mercede ad loca fancto-
rum *** vel ingenuos relaxare volueris , li-
centiam habeas , & infpecta ipfa inftrumen-
ta , in omnibus confervetur . Poft tuum quo-
que difceffum , quicquid inteftamentum re-
manferit , ad noftros heredes , qui tunc pro-
pinquiores fuerint , revertatur . Si vero , quod
futurum effe non credimus , aliqui de here-
dibus noftris vel quicunque contra hanc in-
terdonationem , unde inter nos uno tenore
confcriptas firmavimus , venire aut infrange-
re voluerit , nullatenus valeat vindicare , fed
inferat partibus veftris , cum cogente fifco ,
auri libras tantas , argenti tantas ; præfente
vero epiftola in nullo poffit convelli , fed
firma & inlibata permaneat .
Item alia fine aliqua minuatione .
VIII. Ifta alia a capite inftar prioris uf-
que dum advixeris ufufructuario ordine de-
beas poffidere , poft tuum quoque difceffum.
ad legitimos noftros revertatur heredes &
nullum pontificium quicquam exinde alie-
nandi aut minuandi habere non debeas . Si-
militer & ego illa , dulciffime jugalis meus
ille , commonet me dulcitudo tua in com-
penfatione rerum tuarum , quod in me vi-
fus es contuliffe ? fi mihi in hoc feculum
fupreftis fueris , omnes res meas quaſcun-
que , aut ubicunque , tam in terris , & re-
liqua , fub ufu beneficio debeas poffidere *
& nullum pontificium quicquam exinde alie-
nandi aut minuandi præter ufum tantum
non habeas , & poft tuum difceffum ad le-
gitimos noftros revertatur heredes .
Char-
(2 ) Quod pariter in conjugio . ) Leg. Salicæ
tit. 47. 2. Si ibi aliquid elaboravit , quia legem
noluit audire , amittat . Leg. Ribuar . tit. 39. 2.
Tertiam partem de omni re quam fimul conla-
boraverint . Tradition. Fuldenf. lib. 1. Notitia
traditionis Hrungboten , qualiter ille pro eterna
retributione elaboratum fuum omne tradidit , boc
eft , porcos LX. vaccas vI . oves x11 , Alibi in
donatione Benedicti : De elaboratu meo funt
bæc , boves xxxix . porci LXXII , oves xx . map-
pas IV. manutergia 11. plumacia vi . opertoria
11. pallia linea VI . pulvilli XIV. c. Lib. II ,
Trado omnem laborem meum .
 228 MARCULFI
Charta obnoxiationis ( 1 ) a patre in
filiis falta.
IX. Dulciffimis filiis meis illis ego ille .
Omnibus non habetur incognitum qualiter
ante hos annos villas aliquas nuncupantes
illas , fitas ibi , genetrice veftra illa , ante-
quam eam meo fociaffem conjugio , per epi-
ftolam ceffionis aut libellum dotis vifus fum
condonaffe . Sed dum & ipfa , peccatis meis
facientibus › ab hac luce difceffit & vos
omni alode ipfius genetrice veftra illa , jux-
ta quod & ratio præftitit , mecum exinde
in præfentia bonorum hominum aut Regis
altercaftis , per ipfam epiftolam , quam in
eam feceramus , contra nos evindicaftis ( 2 ) ,
& in veftra poteftate omne alode ipfius re-
cepiftis . Sed dum mea fuit petitio , & vos ,
ut condecet bonis filiis , voluntatem meam
obtemperantes , ipfas villas yel res quæ fue-
runt genetrice veftra , quas ego ei dedi vel
condonaveram , mihi ad ufum beneficii te-
nere & excolere abfque ullo veftro præju-
dicio permififtis , ideo nobis complacuit alias
villas noftras illas pro veftra benevolentia
& fuprafcripto ufu de villas veftras per hanc
epiftolam obnoxiationis vobis obnoxiaffe ;
ita ut deinceps tam fuprafcriptas villas quam
etiam & illas quas fupra fcriptæ genetrica
veftræ per meam epiftolam contuleram , per
veftro beneficio excolere debeamus , & nul-
lum pontificium de omnia fuprafcripta nec
vendere nec alienare nec concambiare nec
per qualibet ingenio minuare habere non
debeam poteftatem , nifi tantum ufum , fed
per hanc epiftolam obnoxiationis meæ in
veftro fint arbitrio & poteftate , & quando-
cunque volueritis , & vobis placuerit , abf-
que ulla mea contrarietate aut repetitione
omnia fuperius prænotata , tam quod ve-
ftrum antea de parte genetrice veltræ fuit
alode , quam & illas alias nuncupantes fic ,
quod vobis pro ipfo ufu vifus fum obno-
(1) Charta obnoxiationis . ) Epiftola eft, qua pater,
qui bonorum uxoris fuæ præmortuæ ufumfru
&tum a filiis accepit , remunerandi caufa illis
donat villas quafdam fuas , earum tamen ufu-
fructu retento ; atque ita fe obnoxium reddit ,
ut ne illas in pofterum alienare aut minuere
poffit . Ideoque hæc formula obnoxiatio appel-
latur. Quæ res proxime ad precariam Eccle-
fiæ accedit , de qua infra cap. 39. Nam & in
fine additur claufula precariis adfcribi folita ,
ut perinde valeat atque fi per quinquennium
renovata fuiſſet .
( 2 ) Evindicaftis . ) Flodoard. hift. Rhemenf.
lib. 3. c. 10. Res quoque nonnullas, juraque Ec-
clefiæ , ac mancipia , legibus per advocatos evin-
dicata recepiffe reperitur .
(3 ) Epift. cum in l. filior. ) Epiftola eft co-
dicillorum loco , qua avus nepotes ex filia præ
mortua ad fucceffionem vocat . Similis eft &
alia inter formulas leg. Rom. cap. 22. Verum
ad legem Romanam ea pertinet ; hæc autem ,
quæ indiftincte concepta eft , ad legem Sali-
cam , ut opinor , referenda , etfi de lege Ro-
mana poteft etiam accipi ; qua de re ad leg.
Romanæ formulas .
MONACHI
xiaffe , in veftra debeatis revocare domina.
tione perpetualiter ad poffidendum , vel quic-
quid exinde facere volueritis , liberam inde
habeatis poteftatem , abfque alia aliqua in,
tercedente precaria , fed per hanc obnoxia-
tionem , ac fi femper per quinquennium re-
novata fuiffet , perpetim valeat obtinere vi-
gorem . ftipulatione fubnixa , Actum & re-
liqua ,
Epiftola cum in loco filiorum ( 3 ) nepotes
inftituuntur ab avo ,
X. Dulciffimis nepotibus ( 4 ) meis illis
ego ille . Quicquid filiis vel nepotibus de
facultate pater cognofcitur ordinaffe VO-
luntatem ejus in omnibus lex Romana con-
ftringit adimplere . Ideoque ego in Dei no-
mine ille , dum & peccatis meis facientibus
genetrix veftra filia mea illa , quod no
optaveram , tempore naturæ fuæ complente
ab hac luce difceffit , ego vero penfans con-
fanguinitatis caufa dum & per lege ( 5 )
cum ceteris filiis meis avunculis veftris in
alode meo fuccedere minime potueratis , id-
eo per hanc epiftolam vos > dulciffimi ne-
pores mei , volo ut in omni alode mea poft
meum difceffum , fi mihi fupreftis fueritis ,
hoc eft , tam terris , domibus , accolabus
mancipiis , vineis , filvis , campis , pratis ,
pafcuis , aquis , aquarumve decurfibus , mo-
bilibus & immobilibus , peculium utriufque
fexus majore vel minore , cmnique fupelle-
tile domus in quodcunque dici poteft ,
quicquid fupradicta genetrix veftra , fi mi-
hi fupreftis fuiffet de alode mea recipere
1
potuerat , vos contra avunculos veftros fi-
lios meos præfata portione recipere faciatis ,
& dum ipfius filiæ meæ genetricæ veftræ "
quando eam nuptam tradidi ( 6 ) , in ali-
quid de rebus meis mobilibus , drappos , fa-
bricaturas vel aliqua mancipia in folidos
tantos dedi , vobis hoc in parte veftra fup-
putare contra filiis meis faciatis . Et fi am
plius
( 4 ) Dulciff. nepotib. ) Sic in 1. Lucius Titius .
88. 9. Que marito . De legatis 11. 1. Titia . 34,
§. 1. De legatis 11. & paflim . Proprium ilud
liberorum epitheton . Dulces natos dixit Vir
gilius n. 4. Dulces liberos Horatius .
( 5 ) Per legem . ) Salicam fcilicet . Illa ete-
nim tit, 62. proximiores tantum admittit , &
nepotes omnes repellit . Quod Childeberti Re-
gis conftitutione innovatum eft : Ut nepotes ex
filio vel ex filia ad aviaticas res cum avuncu-
lis vel amitis fic venirent tanquam fi pater aut
mater vivifuiffent . Poteft & de lege Romana ac-
cipi , quæ ante Juftinianum ab inteftato ter-
tiam partem aviaticæ fucceffionis nepotibus ex
filia detrahebat . I. iv. Cod Th. De legitimis
hereditat. Ut opus fuerit hac epiftola in vi-
ce codicillorum , ne ullam deminutionem pa-
terentur .
( 6) Quando nuptam trad. ) Hoc eft , ut do-
tem matris conferant , fi ad eius fucceffionem
accedere velint . I. 5. Cod. Th. de legitimis
heredit. Ut mixtis matrum fuarum dotibus , avi
hereditatem pro rata parte , quam lex divalis
cenfuit , cum avunculis partiantur . Ibid. Anianus :
quicquid filia accepit tempore nuptiarum .

FORMULARUM LIBER
plius vobis infuper de præfidio noftro ( 1 )
obvenerit tunc cum filiis meis avunculis
veftris portionem vobis ex hoc debitam re-
cipiatis , & quicquid exinde omnia fuperius
confcripta facere volueritis , liberam habea-
tis in omnibus poteftatem . Si quis vero ,
quod futurum effe non credimus , aliquis de
heredibus vel proheredibus meis , vel qua-
libet perfona , contra hanc epiftolam veni-
re tentaverit , aut eam infrangere voluerit ,
inferat vobis tan. & quod repetit nullate-
nus vindicare valeat ; fed præfens epiftola
omni tempore firma permaneat , cum ftipu-
latione fubnexa . Actum illo ,
Charta qui filio aut nepote fuo ( 2 ) aliquid
meliorare voluerit .
XI. Dulciffimo filio vel nepote meo illi
égo ille . Quicquid pater unumquemque de
filiis vel nepotibus plus habere voluerit , hoc
fibi fecundum legis ordinem fine confortis
repetitione defendat nec præfumat aliquis
contra voluntatem patris agere . Igitur ego
in Dei nomine ille dum & mihi jam fe-
nectus adgravat & neceffitates meas ut opor-
tet procurare non valeo , & tu mihi in ne-
ceffitatibus meis folatium præbere non de-
fiftis , & die noctuque defervire non ceffas ,
ideo pro bonitate & pro refpectu fervitii
tui , qua circa me defudas , cedo tibi cef-
fumque in perpetuum effe volo , & de meo
jure in tua transfundo dominatione & po-
teſtate , abfque confortio fratrum ( 3 ) tuorum
Tom. II.
Lex Salica tit. 62. c. 6.
( 1 ) De præfidio noftro . ) Supra lib. 1. cap.
12. Cum terris &c. feu præfidiis domus eorum .
Hoc libro cap. 7. Terris , villabus , domibus
cum omni præfidio , etiam peculium , præfidium
utriufque generis & fexus. Gregor. Turonenf,
lib. 6. c. 4. Inruerunt in domo Lupi , & dire-
pto omni præfidio , fingentes fe illud in thefauro
Regis recondere , fuis eum domibus intulerunt .
Lib. 9. cap. 19. in pactione Regum apud An-
delaum : Si quid de agris fifcalibus vel fpecie-
bus atque præfidio pro arbitri fui voluntatefa-
cere aut cuiquam conferre voluerit , in perpetuo
auxiliante Domino confervetur . Gregor. Turo-
nenf. de gloria confeffor. cap. 107. Habens di-
vitias multas , tam in fundorum poffeffione
quam in præfidio domorum valde dives erat ac
locuples , Ex quibus locis conjicio præfidii no-
mine pecuniam numeratam , aurum , argen-
tum , & alia id genus intelligi . Nam & Cel-
fus in 1. Si chorus 79. §. 1. De Legatis III.
ait Proculum referre audiffe fe rufticosfenes ita
dicentes , pecuniam fine peculio fragilem effe ,
peculium appellantes quod præfidii caufa fepone
retur . Cui convenit quod ait Conftantinus
Imp. in pecunia veteres robur omne patrimo-
niorum pofuiffe . 1. 22. Cod. de adminiftrat.
tutor. In formulis vero incerti auctoris præfi-
dii nomine pecudum greges & boum armen-
ta fignificari videntur , cap. 47. etiam peculium ,
præfidium utriufque generis & fexus .
( 2 ) Charta qui fuo nepote . ) Nolui quid im-
mutare . Nam feculi & auctoris vitium effe
videtur . Eft autem formula donationis , qua
pater nepoti ex filio aliquid donat , ut præci-
puum illud habeat , fitque melior ejus nepotis
conditio quam ceterorum .
1
II. 229
vel filiis meis ( 4 ) , loco nuncupante illo ,
quicquid ibidem ufque nunc tam de alode
parentum quam de reliquo adtractu vifus
fum tenuiffe una cum terris > domibus
ædificiis , accolabus , mancipiis , vineis , fil-
vis , campis , pratis , pafcuis , aquis , aqua-
rumve decurfibus , vel reliquis quibufcunque
beneficiis , tibi , ut diximus , a die præfen-
te volo effe conceffum ; ita ut ab hac die ,
ficut fuperius diximus , eum cum omni in-
tegritate fua habeas , teneas , poffideas , vel
quicquid exinde facere volueris , abfque con-
fortium fratrum tuorum vel filiorum meo-
rum liberam in omnibus habeas potefta-
tem . Si quis vero , quod futurum effe non
credo , aliquis de heredibus vel proheredi-
bus meis , feu qualibet perfona , contra hanc
ceffionem meam quoquo tempore venire aut
eam infrangere voluerit , inferat tibi cum
cogente fifco auri tantum, & quod repetit
vindicare non valeat ; fed præfens epiftola
firma permaneat , ftipulatione fubnexa , A-
&
tum .
Charta ut filia cum fratribus ( 5 ) in
paterna fuccedat alode .
XII. Dulciffima filia mea illa , ego ille .
Diuturna , fed impia , inter nos confuetudo."
tenetur ( 6) , ut de terra paterna ( 7 ) fo-
rores cum fratribus portionem non habeant .
Sed ego perpendens hanc impietatem , fic-
ut mihi a Deo æqualiter donati eftis filii
ita & a me fitis æqualiter diligendi , & de
V res
(3 ) Abfque confort. fratr. ) In donatione Ha-
ganonis ad S. Martinum anno quinto Hludo-
vici Imp. Fridegifo Abbati trade manfum no-
frum dominicatum , quem extra confort um fra
trum in hereditate habemus in pago Blefenfi .
( 4) Vel filiis meis . ) Leg. filiorum meorum ,
(5) It filia cum fratribus . ) Lege Salica 2
Ribuaria , & aliis , filia in alode feu terra pa-
terna non fuccedebat . Hac vero formula pa-
trem ad fucceffiónem fuam potuiffe eam re-
yocare & veluti heredem cum fratribus infti-
tuere manifeftum eft . Quæ formula apud Cu-
jacium Obfervat. VIII, edita exftat .
(6 ) Confuetudo tenetur . ) Confuetudinem vo
cat leges Salicas , Ribuarias , & fimiles , me-
rito cum multo ante ufu receptæ quam in
fcriptis redacta fint . Sic autem leg. Salicæ tit,
62. De terra vero Salica nulla in mulieris he
reditate tranfeat portio , fed virilis fexus totam
terram proprietatis fuæ poffideant . Quæ diverfa
ab editis , ex Ms. reg. exfcripfi . Leg. Ribuar.
tit. 58. Sed dum virilis fexus extiterit , femina
in hereditatem aviaticam nonfuccedat . Leg. Sa-
xon. cap. 39. Pater aut mater defuncti filiis
non filia , hereditatem relinquant . Leg. Anglio-
num tit. 7. Hereditatem defuncti filius , non fi-
lia , fufcipiat . Și filium non habuit qui defun-
Aus eft , ad filiam pecunia & mancipia , terra
vero ad proximum paterna generationis confan-
guineum pertineat . Quod & olim Armeniis
placuiffe & a Juftiniano Imp, fublatum docet
Noy. xxI .
( 7 ) Terra paterna . ) Alode . Leg. Ribuar,
tit. 58. terra aviatica , in leg. Saxon. & Ans
glion. bereditas . Vide fupra ad c. 12. lib. 1.
 230 MARCULFI
res meas poft meum difceffum æqualiter gra-
tuletis . Ideoque per hanc epiftolam te , dul-
ciffima filia mea , contra germanos tuos filios
meos illos in omni hereditate mea æqualem
& legitimam effe conftituo heredem , ut tam
de alode paterna quam de comparatum vel
mancipia aut præfidium noftrum vel quod-
cunque moriens reliquero , æquale lance cum
filiis meis germanis tuis dividere vel exa-
quare debeas & in nullo penitus portio-
nem minorem quam ipfi non accipias , fed
omnia vel ex omnibus inter vos dividere vel * eft inter fe eorum facta fcripturarum ferie
exæquare æqualiter debeatis . Si quis vero .
& quod fequitur .
Si quis extraneo bomine ( 1 ) in loco
filiorum adoptaverit .
XIII. Domino fratri illo ille . Dum pec-
catis meis facientibus , diu orbatus a filiis ,
& mihi paupertas & infirmitas afficere vi-
detur , & te , juxta quod inter nos bonæ
pacis placuit atque convenit , in loco filio-
rum meorum vifus fum adoptaffe , ita ut
dum advixero victum & veftitum , tam
in dorfo , quam in lecto , feu calciamentum
mihi in omnibus fufficienter impertias &
procures & omnes res meas , quafcunque
habere videor , tam manfo , vinea , prato ,
peculio , feu reliqua fupellectile domus mei ,
falvo jure ille , me vivente in tua potefta-
te recipere debeas , propterea tibi hanc epi-
ftolam fieri decrevi , ut neque ego , nec ul-
lus de heredibus meis , aut quicunque hanc
convenientiam inter nos factam emutare non
poffit , fed ficut fuperius continetur , mea
mea
neceffitate , dum advixero , debeas procura-
re , & omnes res meas & ad præfens & poft
meum difceffum in tua poteftate permaneant ,
& quod tibi exinde placuerit faciendi libe-
ram habeas poteftatem . Quod fi aliquis hoc
quoquo tempore emutare voluerit inferat
tibi tantum , & quod repetit vindicare non
(1 ) Si quis extran. hom, ) Adoptio eft ; quæ
tamen propriam legem continet . Fit enim ab
eo qui rebus fuis fupereffe non poteft , ideo-
que ftatim bonorum fuorum poffeffionem in
adoptatum transfert , ea conditione ut victum
& veftitum , quandiu vixerit , ei fuppeditet .
( 2 ) Pactum inter parentes . ) Divifio paterna
hereditatis inter fratres , ut & formulæ incer-
ti auctoris c. 39. 1. Rom . 25. Parentes autem
hic & alibi non raro dicuntur non proprie &
ex ufu veterum , fed in ea fignificatione quam
vulgo hodie retinemus , pro quibufcunque pro-
ximis vel confanguinitate junctis . Gregor. Tu
ron. lib. 5. c. 5. Cujus parentes condolentes pro-
pinqui exitum &c. lib. 6. cap. 36. Conjuncti pa
rentes graviffimis Clericum tormentis fubdentes
interimere voluerunt . Sic fortaffe Tertullianus
lib. de carne Chrifti : Cum indignatio parentes
non neget , fed objurget , mox demonftrat qua con-
ditione negaverit matrem & fratres . Negavit
itaque parentes . Et ita ibi fæpe , Qua voce et-
iam ufos antiquiores Spartianum & Lampri-
dium cum aliis plerifque doctiff, Cafaubonus
ad Marci Imp. vitam notat .
MONACHI
valeat , fed præfens epiftola omni tempore
firma permaneat .
Pactum inter parentes ( 2 ) de eorum
bereditate .
XIV. Quicquid enim inter propinquos de
alode parentum , non a judiciaria poteftate
coacti ( 3 ) , fed fponte , manente caritate ,
jufte debita unicuique portio terminatur , non
de rebus detrimentum , fed augmentum po-
tius poteft effe cenfendum . Et ideo neceffe
alligari ( 4 ) , ne ab aliquibus in pofterum
valeat refragari . Ideo dum inter illo & ger-
mano fuo illo de alode genitoribus eorum
ill. & ill. bonæ pacis placuit atque conve-
nit ut eam inter fe manente caritate divi-
dere vel exæquare deberent . quod ita & fe-
cerunt . Accepit itaque ille villas nuncupan-
tes illas , fitas ibi , cum mancipia tanta il-
la fimiliter . De præfidio vero , drappos , fa-
bricaturas , vel omni fupellectile domus
quicquid dici aut nominari poteft , æqua
lentia inter fe vifi funt dividiffe vel exæ-
quaffe , & hoc invicem pars parti tradidif-
fe , & per fiftuca omnia partitum effe di-
xiffe . Propterea præfentes epiftolas duas uno
tenore confcriptas locum pactionis inter fe
wifi funt confcripfiffe , ut nullus deinceps
wifi
contra pare fuo nifi quod ad præfens ac-
cepit , de ipfa alode genitore eorum amplius
requirendi pontificium habere non debeat
Quod fi aliquando aliquis ex ipfis aut he-
redes eorum hoc emutare voluerint , aut am-
plius requirere quam accepit voluerit aut ad-
fumere
fumere , inferat pari fuo ifta tuta fervanti
auri libras tantas , argenti pondua tanta , &
quod repetit vindicare non valeat , fed præ-
fens pactio omni tempore firma permaneat .
ftipulatione fubnexa . Actum .
Libellum ( 5 ) dotis .
XV. Quod bonum , fauftum ,
( 1)
( 3 ) Non a judic. pot. coaci . ) Fratres quippe
communem hereditatem confenfu dividentes
pietatis officio funguntur , inquit Papinianus
in 1. ult. familiæ ercifcunda .
(4 ) Scriptur. ferie alligari . ) In charta ab-
folutionis Henrici II. Angliæ Regis apud Ho-
vedenum annal. part. poft . Ne in dubium ve-
niant que geruntur , & ufus habet & commu-
nis confideratio utilitatis expofcit ut fcriptura-
rum ferie debeant annotari .
(5 ) Libellus dotis . ) Quo pater fponfi , fpon-
fæ dotem conftituit . Nam apud Germanicas
illas gentes , ut Tacitus fcribit , dotem non u-
xor marito , fed maritus uxorioffert . Leg. Bur-
gundionum tit, 42, & tit. 62. Mulier fi ad alias
nuptias tranfierit , omnia perdat ; dotetamenfua,
quam a marito fuo acceperat , quandiu vixerit
utatur , filio proprietate fervata . Leg. Ribuar.
tit. 39. De dotibus mulierum . Si quis mulierem
defponfaverit , quicquid ei per tabularum feu
chartarum inftrumenta confcripferit , perpetuali-
ter inconvulfum permaneat . Quibus verbis li-
bellus dotis defignatur ; cujus fpecimen hoc
capite exftat . Leg. Saxon. tit. 7. & 8. in Til
lia-
 FORMULARUM
( 1 ) felix , profperumve eveniat . De difpon-
fandis maritandifque ordinibus ( 2 ) , ac pro-
creatione liberorum ( 3 ) , caufis quæ ftant
neceffe eft , ut omnia , etiam donatio , per
fcripturarum feriem pleniorem obtineant fir-
mitatem . Donat igitur ille honeftæ puellæ
ac nurui fuæ illæ , fponfa filio fuo illo , an-
te die nuptiarum , donantifque animo ( 4 )
transfert atque tranfcribit , hoc eft , in tan-
to dono villa nuncupante illa ? fitam ibi
cum doma condigna ad habitandum vel
omni integritate ibidem afpiciente . Simili-
ter & in dotis titulum alias villas nuncu
pantes illas , fitas ibi , mancipia tanta illa
& illa , inter aurum & argentum ( 5 ) , fa-
bricaturas in folidos tantos , caballos tantos ,
boves tantos , gregem equarum , gregem ar-
mentorum , gregem porcorum , gregem o-
Tom. II.
liana editione cap. 45. & 46. Leg. Alaman.
tit. 56. Sic dotein accipit Gregor. Furon. lib.
6. c. 18. ubi legatos refert in Hifpaniam a
Chilperico Rege miffos ad infpiciendam dotem,
quæ ejus filiæ conftitui deberet . Et in pactio-
ne Regum apud Andelaum lib. 9. De civita-
tibus quas Gailefuindam germanam Domna Brus
nichildis tam in dote quam in morgbangebą hoc
eft matutinali dono , in Franciam venientem cer-
tum eft adquififfe &c. Sic in fynodo Triburien-
fi fub Arnulpho Rege cap. 25. dotare ; ubi de
Franco qui uxorem e Saxonia duxit , nec eam
lege Francorum defponfavit vel dotavit . In
charta libertatum Joannis Angliæ Regis apud
Matthæum Paridem : Affignetur vidue pro
dote fua tertia pars totius terræ mariti fui , que
quæ
fua fuit in vita , nifi de minori dotata fit ad
oftium Ecclefia . Illud ipfum eft quod dotali-
tium dicitur a Clemente III. Papa in cap.
Plerunque . De donation. inter vir. & uxor. &
quod nos hodie doarium appellamus . Eiufmo-
di dotis conftitutio a Willelmo Siciliæ Rege
in Joannam Henrici II. Angliæ Regis filiam
facta exftat in annalib. Rogerii Hoyedeni . Eft
& alia libelli dotis formula c. 37. formular.
incerti auctoris . Quibus addere vifum eft li-
bellum dotis non diffimilem a doctiff. viro
Joh . Belio mihi conceffum , qui circa annum
MXL. confcriptus eft .
Cum Dominus omnipotens & excelfus condidit
hominem ad imaginem & fimilitudinem fuam
dixit : Non eft bonum effe hominem folum , fa-
ciamus ei adjutorium fimile fibi . Propterea re-
linquet homo patrem & matrem , adhærebit
uxori fua , & erunt duo in carne una ; non ta-
men duo , fed una caro . Et: Quod Deus con-
junxit bomo non feparet . Igitur ego in Dei no-
mine Adam, dilectiffima fponfa mea nomine Hel
digardis , dono tibi donatumque cffe volo de re-
bus meis , feu de beneficiis meis quæ fita funt in
pago Andecavis in villa que dicitur Chelzei ,
alia villa que vocatur Nandulia de Eccle-
fiis , de vineis , de pratis , de cenfu , de frixin
gis , de obligis , & de omnibus reddituris , tibi
tibi
medietatem dabo . Et in alia comitate in pago
Dunenfi in villa que dicitur Vallarias , que te
neo de filiis Alboldi per teftimonia Geyle fami-
na Hugoni , de ipfa villa medietatem . Etfuper
Auvium Lidunum pharinarium , quae eft fuper
quatuor folidis quinque ? de fuper via
chalceda arpenn. de vineis tres . In burbio S.
Valleriani medietatem de manfionibus , & de a-
reis fimiliter medietatem . Quod fi quis libellum
hunc dotis aliquid calumniaverit , auri libras
quinque coactus exfolvat .
LIBER II. 231
vium ; ita ut hæc omnia per manu fua ad
fuprafcripta puella nuro fua illa ante die nu-
ptiarum debeant pervenire & in fua domi-
natione revocare ( 6 ) , vel quicquid exinde
facere voluerit liberam habeat poteftatem ,
Quod fi quis contra hunc libellum dotis ve-
nire & eum infrangere conaverit ? inferat
partibus ill. tantum , & reliqua .
Si aliquis puella invita ( 7 ) traxerit . :
XVI. Dulciffima conjuge mea illa , ille .
Dum & te per voluntate parentum tuorum
habui difponfaram , & abfque tua vel pa-
rentum tuorum voluntate , rapto fcelere
meo conjugio fociavi ( 8 ) , id eft , dum &
te faciente conturno * (9 ) contra volunta,
tem parentum tuorum rapto fcelere in con-
jugio fociavi , unde vitæ periculum incurre
V 2 re
( 1 ) Quod bonum fauftum . ) Hæc a Romanis
defumpta funt , quos boni ominis caufa in ple
rifque negotiis ita præfari folitos notum eft .
De relationibus Coll . Suetonius lib. 3. cap. 15.
Quod bonum felixque fit Cajo Cæfari . De nu-
ptiis Juvenalis :
Signata tabule , dictum Feliciter .
(2 ) De difp. mar. ordin. ) Hæc non fatis con-
yeniunt ; quibus tamen rudera & fragmenta
quædam ineffe vetuftiffimarum juris Romani
formularum conjicere licet . Videntur enim
hæc verba fignificare , has nuptias ex præfcri-
pto legis Julia de maritandis ordinibus fieri
& procreatione liberorum , quæ caufæ , inquit ,
neceffaria funt . Veteres namque legibus Ju-
liis ad nuptias præmiis & poenis adigebantur ,
(3 ) Procreation liberor. Vetuftiffima hæc
quoque claufula , tabulis nuptialibus adfcribi
folita . B. Auguftinus de civitate Dei lib. 14.
c. 18. Quid concubitus conjugalis , quifecundum
matrimonialium præfcripta tabularum procreans
dorum fit caufa liberorum ?
(4 ) Don. animo . ) Separatur hic donatio a
dote , etfi ab una eademque perfona fponfo
fcilicet vel ejus patre fiant . Infra , fimiliter
in dotis titulum . Sic apud Gregor. Turon . lib.
9 cap. 19. dos & matutinale donum feu mor-
ghangeba difcernuntur .
(5 ) Inter aur. argent. ) Inter pro præter ▾
fæpe hoc libro & alias paffim .
( 6 ) In fua dominat. revoc. ) Ut liberam ha-
beat facultatem ea omnia in fuam poteftatem
revocandi , vel de his pro arbitrio difponendi .
(7 ) Si aliquis puell. invit. ) Libellus eft do
tis , quæ a viro conftituitur qui contra volun-
tatem parentum puellam rapuit 2 re tandem
compofita ; ideoque epiftola compofitionalis
vocatur . Trahere autem hic & infra cap. 29,
pro rapere accipitur , ut in leg. Sal. tit. 14.
Si puer Regis vel litus ingenuam feminam_tra-
xerit , de vita componat . Formulæ leg. Rom,
cap. 16.
( 8 ) Rap. fcel. meo con, fociavi . ) Legi pof-
fet , raptam fcelere , meo conjugio fociavi ; five
rapto fcelere , quafi per rapinæ fcelus . In 1. 3.
Cod. Theod. de raptu virgin. conjugium raptus
fcelere contractum .
(9 ) Faciente conturno . ) Nullus fenfus . Ita-
que afterifco notavi . Legendum opinor facta
contubernio , id eft , copiis contractis , ope fo
ciorum & amicorum . Sic leg. Salicæ tit. 16.
Si quis villam alienam adfallierit , ipfe & omnes
qui conviati fuerint quod in ejus contuberniofuif
jent &c. Et tit. 44. Si quis collecto contubernia
bominem ingenuum in domo ſua adfallierit .
 232 MARCULFI MONACHI

re debui ( 1 ) , fed intervenientes facerdotes illi notario fcribendum commifimus , ut quo-

yel bonis hominibus vitam obtinui , fic ta-
men ut quod tibi in tanto dono, vel in do-
tis titulum , ante die nuptiarum , fi te di-
fponfatam habuiffem , conferre debueram
per hanc epiftolam compofitionalem , aut ,
fi convenit ceffionem firmare deberem .
?
quod ita & feci . Ideoque dono tibi locello
nuncupante illo , fitum in pago illo , cum
domibus ad manendum condignis , vel omnia
intrinfecus utenfilia neceffaria cum terris ,
accolabus , mancipia tanta illa , vineis , fil-
vis , pratis , pafcuis , vel reliquis , quibuf-
cunque beneficiis caballos tantos , boves
tantos , gregem equorum , gregem armento-
rum , gregem porcorum , gregem ovium
inter aurum & argentum fabricaturas in
folidos tantos ?, drappos ( 2 ) tantos , hæc
omnia fuperius comprehenfa a die præfente
in tua tradidi poteftate & dominatione pof-
fidendum , habendi , tenendi , vel quicquid
exinde elegeris faciendi liberam habeas po-
teftatem . Si quis vero . & cetera .
Qualiter in uno volumine ( 3 ) teftamentum
duarum perfonarum condatur .
XVII. Regnante in perpetuo Domino no-
ftro Jefu Chrifto , loco illo , anno illo , re-
gnante illo Rege , fub die illo , ego ille &
conjux mea illa fana mente ( 4 ) integroque
confilio metuentes cafus humanæ fragilita-
tis , teftamentum noftrum condidimus , quem
modo dies ( 5 ) legitimus poft tranfitum ( 6)
noftrum advenerit , recognitis figillis ( 7 ) ,
incifo lino , ut Romanæ legis decrevit au-
toritas , per inluftris viros illos , quos in
&
hac pagina teftamenti noftri legatarios in-
ftituimus ? geftis reipublicæ municipalibus
( 8 ) titulis eorum profecutione ab ipfis mu-
niatur . Igitur cum jubente Domino de iftius
vitæ curfu migraverimus , tunc quicquid in
omnibus pridie quam moriamur tenere vi-
demur , quicquid ex proprietatc parentum ,
vel proprio labore feu ex munificentia a
piis Principibus percipere meruimus , vel de
quibuslibet titulis atque contractibus ven-
ditionis , ceffionis , donationis , vel undique
Domino adjuvante ad noftram pervenit do-
minationem , tu tunc dulciffima conjux mea
illa , heredes quoque meos quos effe volo >
hereditatem meam habetote . Reliqui vero
exheredes ( 9 ) fint . Ergo excepto quod uni-
cuique per hoc teftamentum dedero dareque
juffero , id ut fiat , detur ( 10) , præftetur ,
te ,, omnipotens Deus
impleatur , te teftem
committo Villas vero illas & illas 2 fitas
in pago illo , filius nofter ille recipiat . Si-
militer villas illas fitas in pago illo filius
meus vel filia illa recipiat . Villas illas ba-
filica illa vel monafteria fitas ibi recipiat .
Id ut fiat , detur , præftetur , impleatur , te
omnipotens Deus ad defenfandum commit-
to ; licet de omnibus , dum advivimus , no-
ftrum refervavimus ufum . Sed dum in vil
las

(1) Vita peric. incurr, deb. ) Illud eft ex le- meliores natu , qui vi compellebantur abire , tes
ge Romana , 1. 2. Cod. Th. de raptu virg. Le- famenta condiderunt , refque fuas Ecclefiis depu
ge autem Salica tit. 14. crimen raptus , ut ce- tantes , atque petentes , ut cum in Hifpanias
tera fere delicta , pecunia tantum æftimatur , puella introiffet , ftatim teflamenta illa , tanquam
(2 ) Drappos.) Veftes , fupra lib. 1. c. 12. fi jam effent fepulti , referarentur .
(3 ) Qualiter in uno volumine .) Formula eft. ( 7 ) Recognitis figillis , ) Pauls Sentent . lib,
teftamenti mutui inter conjuges ; quod poft 4. tit. 6. Tabula teftamenti aperiuntur hoc mo-
Novellam Theodofii & Valentiniani frequen- do , ut teftes vel maxima pars eorum adh bean-
tari coepit . Antea quippe vix licebat ; quia & tur qui fignaverint teftamentum , ita ut agnitis
captatoriæ inftitutionis fpeciem referre vide- fignis , rupto lino , aperiatur recitetur , atque
batur . Theodofius & Valentinianus Novellar. ita defcribendi exempli fiat poteftas " ac deinde
lib. 2. tit. 4. In unius charte volumine fupre- figno publico obfignatum in archium redigatur , ut
mum votis paribus condidere judicium , feptem fi quando exemplum ejus interciderit , fit unde
teftium fubfcriptionibus roboratum : cui nos ater- peti poffit,
nam tribui firmitatem legis bujus definitione cen- ( 8 ) Geftis reip, municip . ) L, Teftamento Cod.
de teftament. I. In bac . Cod. de donation.
fuimus : quoniam nec captatorium dicipoteft , cum
duorum fuerit fimilis affectus , & fimplex religio Ejufque rei formula exftat infra cap. 37.
teftamenta condentium . Quo pertinet 1. Captato- (9 ) Reliqui exheredes . ) Teftamentum B.
rias . De heredib. inftituend. Captatorias , in- Remigii Rhemenfis Epifcopi apud Flodoard .
quit Papinianus , non eas Senatus improbavit hift. Rhemenf. lib. 1. c. 18. Hac ita do , ita
que mutuis affectionibus judicia provocarent . lego , ita teftor . Ceteri omnes exheredes eftote
(4 ) Sana mente . ) Teftamentum Gregorii Juntote . Teftamentum Gregorii Theologi Nas
zianzeni : Ἐὰν ἐν συμβῇ με τέλει τον βίο χρήσασα
Nazianzeni Epifcopi : a vyu
γνώσει , να ερρωμένοις τοῖς λογισμούς διεθέμω και έξω μου κληρονόμος Γρηγόριος ο διάκονος και μετ
διαθήκην μου ταύτων . νάζων ότι. οἱ δὲ λοιποὶ πάντες έδωσαν μου αποκλής
porou . Inde inter ceteros exheredare . Quod
(s) Ut quomodo dies . ) Leg. ut quando .
hac verborum formula fieri confueviffe Theo-
( 6 ) Dies legit. poft tr. In Ms. legebatur le-
philus auctor eft lib. 2. Inftitut. tit. de exhe-
gitonos ; cujus loco legitimus legendum effe ne-
mo negaverit . Ita enim in codice Ms. Petri redat. liberorum .
(10) Id ut fiat detur . ) Hadoindi Cenoma-
Pithoei . Apud Brifionium , qui hanc formu-
lam exfcripfit , vitiofe exaratum eft dies ulti- nenfis Epifcopi fub Chlodoveo Rege teftamen-
mus , præter fenfum & manufcripti fidem . Le- tum apud Briffonium : Ita ut ubicunque aliquid
gitimus autem dies aperiendarum tabularum per hoc teftamentum meum dedero , legavero ,
teftamenti fuit poft mortem teftatoris , intra darique juffero , id ut detur , fiat , præftetur ,
triduum vel quinque dies . Paul. Sentent. lib. fidei tuæ hæres mea committo .
4. tit. 6. Gregor. Turon. lib. 6. c. 45. Multi
 FORMULARUM
las ( 1 ) aliquas , quas fuperius memoravi-
mus, quas ad loca fanétorum heredibus no-
ftris deputavimus , quod pariter ftante con-
jugio adquifivimus , prædicta conjux noftra
tertiam inde habere potuerat ( 2 ) , propter
ipfam tertiam villas nuncupantes illas , fitas
in pagos illos , in integritate , fi nobis fub-
preftis fuerit , in compenfatione recipiat , Et
quicquid exinde pro commune mercede , vel
in pauperibus , aut benemeritis noftris face-
re decreverit licentiam habeat . Et poft
ejus difceffum , fi aliquid inteftamentum re-
manferit , heredes noftri recipiant . Liberos ,
liberas ( 3 ) , quos quafque pro animæ re-
medium fecimus , aut inantea facere volue-
rimus , & eis epiftolas manu noftra firmatas
dederimus , obfequium ( 4 ) filiorum noftro-
rum habere cognofcant , & oblata ( 5 ) vel
luminaria , juxta quod ipfas epiftolas conti
nent ad fepulchra noftra tam ipfi quam
proles eorum implere ftudeant . Et quibus
aliquid de facultate noftra contulimus , fin-
gulariter in hoc teftamentum noftrum infe-
rere curavimus . In reliquo vero , qualefcun-
que a quocunque epiftolas de nomine no-
ftro manus noftras firmatas oftenfas fuerint ,
& ante hoc teftamentum prænoras , quas hie
non commemoravimus , excepto de ingenui-
tatibus , quas pro animæ noftræ remedium
fecimus aut adhue facere voluerimus › va-
cuas permaneant . Et qui ex nobis pari fuo
fupreftitis fuerit , & per qualecunque inftru-
mentum de fuprafcripta facultate in cujusli-
bet perfona vel benemeritos noftros munere
Tom. II,
( 1 ) Sed dum in villis . ) Poft varia legata
adfcripta , conjugi villas quafdam relinquit
in compenfationem earum quas antea aliis le
gavit , in quibus , quod ftante conjugio adqui
fitæ effent , uxori tertia pars competebat .
( 2 ) Tertiam habere pot . ) Gentes illæ quæ
ex Germania in Galliis fedes pofuerunt , uxo
ribus tertiam partem concedebant rerum , quas
mariti ftante conjugio adquifierant . Leg. Bur-
gund. tit. 42. & tit. 62. Filius unicus defuncto
patre tertiam partem facultatis matri utendam
relinquat , fi tamen maritum alium non accepe-
rit . Leg. Ribuar. tit. 39. Si virum fupervixe-
rit , quinquaginta fol. in dotem recipiat , & ter
tiam partem de omni re quam fimul conlabora-
verint fibi ftudeant vindicare . Capit. lib. 4. c.
9. ubi de collaboratione in beneficio feu feu-
do tantum agitur . Appendix Gregor. Turon,
c. 85. Simile quid moribus noftris obfervatur ,
per eam focietatem bonorum quæ inter con
juges intercedit . Apud Saxones media pars
uxori cedebat , leg, Saxon . tit. 7. Apud Ba-
juvarios cum filiis in portionem vocabatur
& qualem unus ex filiis ufufructuariam portio-
nem auferebat , leg. Bajuvar, c. 14. tit. 7.
( 3 ) Liberos , liberas . ) Vide 1. 18. §. ult. de
aliment. & cibariis legat.
( 4 ) Obfequium , ) Vide 1. 71. §. Titio centum ,
de conditionib. & demonftrat,
( 5 ) Oblata . ) Vide B. Auguftin, confeff. lib.
7. cap. 2. de civitate Dei lib. 8. cap. 27. Idem
ep. 64. Oblationes pro fpiritibus dormientium /us
per ipfas memorias non fintfumptuofa . Tertul-
lianus de refurrectione carnis : Et tamen defun
ais parentant , & quidem impenfiffimo officio pro
moribus corum , pro temporibus efculentorum , ut
LIBER II. 233
aliquid contulerimus , in quantum lex per-
mittit firma ftabilitate debeat perdurare .
Reliquas vero epiftolas vacuas & inannis per-
maneant . Et fic nobis pariter convenit ; fi
tu mihi , dulciffima conjux , fupreftis fue-
ris , & ad alio marito , quod tibi Deus non
permittat , tranfire volueris , omnem facul-
tatem meam , quod ad ufu fructu poffidere
tibi conceffimus vel quod a die præfente
deputavimus , & habere potueras , hoc præ-
fentaliter heredes noftri recipiant inter fe
dividendum . Itemque ego illa ancilla tua ,
Domne & jugalis meus ille , in hoc tefta-
mentum promtiffima voluntate fcribere at-
que perpetua confervatione rogavi , ut fi tu ,
Domne & jugalis meus , mihi fupreftis fue-
ris , omni corpore facultate mea , quantum
cunque ex fucceffione parentum habere vi,
deor , vel in tuo fervitio pariter laboravi-
mus , & quod in tertia mea accepi , in in-
tegrum , quicquid exinde facere elegeris
aut pro animæ remedium in pauperes di-
fpenfare , aut ad vaffos noftros ( 6 ) vel be-
nemeritis noftris , abfque repetitione here-
dum meorum quod tua decrevit voluntas
faciendi liberam habeas poteftatem . Et poft
difceffum veftrum , quod non fuerit difpen-
fatum , ad legitimos noftros revertatur he-
redes . Hanc paginam teftamenti & manus
noftræ
noftræ propriæ fubfcriptionibus , quod ex
confuetudine habuimus , fubfcripfimus , &
per perfonas reliquas ftuduimus fubfcriptio-
nibus roborari . Et ut hæc pagina ( 7 ) hu
jus teftamenti in difceptatione venire non
V 3 pof-
quos negant fentire quicquam , etiam defiderare
præfumant . Vide Apollonii Tyrii hiftoriam
( 6 ) Ad vallos nofiros . Vaffi , fideles qui
fervitium exhibent , Nomen retinemus , vaf-
Jaus. Leg. Alaman . tit. 36. 4. Qualifcunque per
fona fit , aut vaffus Ducis aut Comitis . Et tit.
79. 3. Et dominus ejus ducdecim vafos infra
domum habet. Leg. Bajuvar . c. 2. tit. 15. Sive
Regis vaffus five Ducis , amnes ad placitum ve-
niant . Capitul. lib. 2. cap. 24 Vali & vafalli
nobis famulantes , Lib. 3. c. 64. & 73. Capitula
Epifcoporum Rhemenfis & Rhotomagenfis pro
vinciarum in Carifiacenfi palatio ad Ludovi-
cum Regem an. DCCCLVIII . In comitatu drudo-
rum atque vaforum . Apud Falcetum antiquit.
lib. 9. cap. 19. Drudi pro fidelibus , a Germa-
nico vocabulo Drovv , fidès .
( 7 ) Et ut hæc pagina . ) Teftamentum B,
Remigii : Huic autem teftamento meo dolus ma-
lus abeft aberitque ; in quo fi qua litura vel cba-
raxatura fuerit inventa , fa&a eft me præfente ,
dum a me relegitur emendatur . Bertchram-
ni Cenomanenfis Epifcopi teftamentum apud
Briffonium : Si quæ litura , fi quæ caraxatura ,
fi que littera adjectæ funt vel detracte , ego feci
fierique juſſi , dum meam mihifæpius prælego vo-
luntatem , & omnia per fingula recognofco vel
emendo . Claufula teftamentis adfcribi folita .
Ulpianus in 1. 1. de his quæ in teftam . delen-
tur . Et ideo etfi noviffime , ut folet , teftamenta
fu rit adfcriptum , LITURAS , INDUCTIONES , SU-
PERINDUCTIONES IPSE FECI , non videbitur refer-
ri ad ea que inconfulto contigerunt . Quo loci
non fuperinductiones , fed fuperdiciones lego , ut
mox fequitur venuſte . Alioqui putida effet il,
la repetitio ,
 234 MARCULFI
poffit , fi que fituræ , caraxature ( 1 ), ad-
jeétiones , fuperdictionefve ( 2 ) facta funt ,
nos eas fecimus vel facere juffimus , dum
teftamentum noftrum fæpius recurrimus vel
emendavimus . Si quis noftra voluntate re-
fiftere aut teftamentum noftrum cujusliber
calliditas conatus fuerit cafu aliquo refraga-
ri , id implorantes divini nominis majefta-
tem obteftamur ut pro noftrorum omnium
criminum ac peccatorum obnoxius in die
judicii teneatur expers Ecclefiæ catholica
communionis & pacis ante tribunal Chrifti
(3 ) pro violata defuncti voluntate compel
latur fubire rationem , atque in eum Do-
minus fuam ultionem , quam promifit in
juftis , cum venerit feculum judicare per
ignem , feriatur & accipiat in confpectu
ejus damnationem perpetuam , quam fufce-
pit Judas traditor Domini . Illud namque
intimare volumus , ut fi aliquis de heredi-
bus vel proheredibus ( 4 ) noftris feu qua-
liber perfona contra hanc teftamenti pagi-
nam , quam plena & integra voluntate fie-
ri rogavimus , venire aut aliquid pulfare vo-
(1) Caraxatura . ) Deletiones , macula , in-
quinamenta ab atramento . Sic in teftamento
B. Remigii & Bertchramni Epifcopi , locis
proxime adductis . Gregorius Turonenfis lib.
7. cap. 36. Tune es pictor ille qui tempore Chlo-
farii Regis per oratoria parietes atque cameras
caraxabas ? Et lib. 9. c. 5. Vafa per domos di-
verforum fignis nefcio quibus caraxatafunt .. que
res nullo unquam modo aut eradi potuit aut de-
levi . B. Irenæi vetus interpres lib. 3. c. 3. Tan-
tam apoftoli & difcipulorum habuere reverentiam
ut ne verbo quidem communicarent cuiquam in-
caraxanti veritatem . Agobardus pag. 71. Glof
fæ veteres Labbai Ms. Charaxatis , fcriptis .
( 2 ) Superdictiones . ) Superfcriptiones , quæ
deletis imponi folent . Ceterum hic videtur
omiffa claufula codicillaris , quam B. Remigius
& Hadoindus Cenomanenfis Epifcopus non.o
miferunt, Id codicillorum vice valere præcepi ,
fi juris aliquid videbitur defuiſſe . Qua omifla ,
teftamentum minus perfectum vim codicillo-
rum non habebat . 1.1 . de jure codicillorum .
(3 ) Ante tribunal Chrifti . ) Gregorii Theo-
logi teftamentum : Tales o Vui dindines
CAR @ Bißmer im Büroμm WI TITO's dinasngis
@ Tons dois os de noi is fiation μn irxú
(8/89 ὡς βούληστο αντ • it in undixon T
ισχύειν βούλομαι . Οι δε επιχειρών αυ]ώ , ανατρέπειν
δώσει λόγον ἐν ἡμέρας κρίσεως , να~ έξει τον λόγον προς
Tô öroμm to ketçi's , à Tô vou , Cavis Rosúmalos .
(4 ) Proheredibus . ) Qui loco heredum fue-
rint , ut protutor qui tutor non eft , fed tu
toris loco .
( 5 ) Securitas pro homicidio . ) Omnibus Ger-
manicis gentibus , quæ Gallias infederunt ,
mos erat privatas inimicitias armis perfequi .
Quæ prava confuetudo adeo invaluit ut nec
Principis imperio nec legum auctoritate per
fexcentos ferme annos aboleri potuerit ; quin-
imo legibus id non omnino prohibebatur , fed
tantum nimia licentia cerfis finibus coercita
erat . Itaque qui unum ex propinquis & omnes
adverfos habebat , adeo ut fi aliquis occifus
aut vulneratus aut mile multatus ab inimico
quodam privato fuiffet , continuo illius pro-
pinqui , affines , & amici advolabant , fuain &
fuorum injuriam armis vindicaturi . Sed ali-
quando pace per amicos facta vel etiam in
MONACHI
luerit , inferat contra quem repetit tantum
& alium tantum quantum in hunc tefta-
mentum continetur fcriptum , & infuper fa-
ciatas fifco auri libras tantas , argenti tan
tas , & quod repetit vindicare non valeat ,
Securitas pro homicidio ( 5 ) facto ,
XVIII. Domino fratre illo ille . Dum &
inftigante adverfario , quod non debueras
germano noftro illo vifus es interfeciffe , &
ob hoc vitæ periculum incurrere potueras ,
fed intervenientes facerdotes & magnificis
viris , quorum nomina fubtus tenentur ad-
nexa , nos ad pacis concordiam ob hoc vifi
fuerunt revocaffe , ita ut pro ipfa caufa fo
lidos tantos ( 6 ) in pagalia mihi dare de-
beres , quos & in præfente per vuadio tuo
vifus es tranfolfiffe & nos ipfa caufa per
feftúca contra te vifus fum vuerpiffe . Pro-
pterea , juxta quod convenit , hanc epifto-
lam fecuritatis in te nobis confcribere com
placuit , ut de ipfa morte germano noftro
nec a me nec ab heredibus meis aut fuis
nec de judiciaria poteftate , nec a quemli
bet
judicio fecundum leges tranfigebatur ; quo ca.
fu , fecuritatis cautiones interponi folita ; qua
rum exemplum hoc capite continetur & in
formulis incerti auctoris cap. 18. & formulis
leg. Rom. cap. 39. Tacitus de Germanis : Su-
fcipere tam inimicitias feu patris feu propinqui
quam amicitias neceffe eft . Exempla paffim ex-
tant , præcipue apud Gregorium Turonenfem ,
ut lib. 5. c. 5. & 32. lib. 6. c. 17. lib. 8, c. 18.
lib. 10. c. 27. Præcipuum vero eft quod plu-
ribus ab eodem refertur lib. 7. c. 47. de Si-
chario & Auftrefigilo ; quorum Auftrefigilus
a Sichario cum quibufdam aliis interfectus
Sicharius a propinquis defuncti petitus , poft
varia diffidia , difcrimina , cædes , ægre eva
fit ; tandemque compofitione facta , intercef-
fione Epifcopi ipfius Gregorii Turonenfis &
judicum , argentum ab Ecclefia Turonenfi pro
Sichario folutum eft , & fecuritas ei ab adver-
fariis data . Tunc , inquit , dato ab Ecclefia ar-
gento , que judicaverant accepta fecuritate come
ponunt , datis fibi per partes invicem facramen-
tis ut nullo unquam tempore contra alteram pars
- altera muffitaret , & fic altercatio terminum fer
cit . Qui mos private vindicta ( quam faidam
dicebant ) reprobatur in Capitul. lib. 5. c. 332.
fed ut facile appareat peffimam confuetudinem
prævaluiffe , nec potuiffe coerceri : Nefcimus
qua pernoxia inventione a nonnullis ufurpatums
eft ut bi qui nullo minifterio publico fulciuntur,
propter fua odia & diverfiffimas voluntates pef-
fimas , indebitum fibi ufurpant in vindicandis
proximis & interficiendis hominibus vindicta mi-
nifterium , & quod Rex faltem in uno exercere
debuerat , propter terrorem multorum ipfi impu-
denter in multis perpetrare non metuunt propter
odium . Quod tandem gravius exarfit extremis
fecundæ Regum familia temporibus , & initio
tertiæ . Namque & jus belli privati factum eft ;
de quo nos fortaffe aliquando plura .
( 6 ) Pro i. ca. fol. tant. ) Delicta enim cer-
ta pecuniæ fumma æftimabantur , ut dictum
eft ad cap. 18. lib. 1. Gregor. Turon . lib. 9.
c. 19. de Sichario ad Chramnifindum : Ma-
gnas mihi debes referre gratias , dulciffime fra-
ter, eo quod interfecerim parentes tuos , de qui-
bus accepta compofitione aurum argentumve fu
perabundant in domo tua ...
 FORMULARUM
bet nullo cafu nec refragatione aliqua aut
damnietate amplius habere non pertimefcas
fed in omnibus exinde ductus & abfolutus
appareas . Et fi fortaffe ego ipfe aut aliquis
de heredibus meis vel quicunque te ob hoc
inquietare voluerit > & a me defenfatum
non fuerit , inferamus tibi cum cogente fifco
duplum quod nobis dedifti , & quod repetit
quis vindicare non valeat , fed præfens epi-
ftola fecuritatis a me facta firma permaneat ,
ftipulatione fubnexa .
Venditio ( 1 ) de villa .
XIX. Domino fratre illo ille . Licet em-
pti venditique contractus fola pretii adnu
meratione & rei ipfius traditione conſiſtat
ac tabularum aliorumque docimentorum ad
hoc tantum interponatur inftructio ut fides
idcir
rei factæ & veri ratio comprobetur , idcir-
co vendidiffe me tibi conftat & ita vendi-
di villa juris mei nuncupante illa , fitam in
pago illo , quam ex legitima fucceffione pa-
rentum ( vel de quolibet modo ad eum per-
venit ) habere videor , in integritate , cum
terris , domibus , ædificiis , accolabus , man-
cipiis , vineis , filvis , campis , pratis , pa-
fcuis , aquis , aquarumve decurfibus , adje
centiis , appenditiis , vel omni merito & ter-
mino ibidem afpiciente . Et accepi a vobis
in pretio , juxta quod mihi complacuit
tantum , & memorata villa vobis præfenta-
liter tradidi ad poffidendum , ita ut ab hac
die habendi , tenendi , vel quicquid exinde
elegeris faciendi liberam in omnibus habeas
poteftatem . Si quis vero , quod futurum ef-
fe non credo , fi ego
ego ipfe
ipfe , aut aliquis de
heredibus vel proheredibus , feu qualibet op-
pofita perfona , contra venditione
venditionemm venire
tentaverit aut me male vendidiffe convi-
cerit , & a me vel heredibus meis defenfa-
tum non fuerit tunc inferamus vobis he-
redibufque veftris dupla pecunia ( 2 ) quan-
tum a vobis accepi & ipfa villa meliorata
valuerit , & quod repetit vindicare non va-
leat ,
fed præfens venditio omni tempo-
re firma permaneat , ftipulatione fubnexa .
AЯum ,
( 1 ) Venditio . ) Formulæ incerti auctoris cap.
14. leg. Roman. c. 5. & 8.
(2 ) Duplam pecuniam . ) Cautio eft dupla e-
victionis caufa , in venditionibus folita inter-
poni , ut & capite proximo .
( 3 ) Neque imaginario jure . ) Imaginaria e-
nim venditio nulla eft . 1. Nuda . 55. de con-
trah . empt.
( 4 ) Me vobis vendid. ) Venditorem leges
fuæ rei perpetuo dixiffe , non emptorem , no-
tat Cujacius Obfervat. 23. c. 31.
( 5 ) Non furem . ) Horat. lib. 2. fat. 3 ,
Mentem nifi litigiofus
Exciperet dominus .
Sic in formulis leg. Rom. c. 9. In fervorum
venditionibus id promitti & præftari folebat .
Varro de re ruftica lib . 2. c. 10. de paftori-
bus fervis : In borum emptione folet accedere pe-
culium , aut fi excipiet , ftipulatio intercederefa-
LIBER II. 235
Venditio de area infra civitate .
XX. Domino fancto & apoftolico Domno
& patri illo Epifcopo ille . Conftat me nul-
lius coactum imperio , neque imaginario ju
re ( 3 ) , fed propriæ voluntatis arbitrio , vo-
bis vendidiffe & ita vendidi aream juris mei
habentem per
infra muros civitatis illius
longo pedes tantos & in lato pedes tantos ,
quæ fubjungit ad uno latus terra illo , ab
alio latus terra illo , a fronte uno terra il
lo , & ab alio fronte terra illo . Et accepi
a vobis in pretio , juxta quod mihi com-
placuit , auri folidos tantos , & præfata area
vobis præfentaliter tradidi poffidendum , ut
habendi , tenendi , vel quicquid exinde ele-
geritis faciendi liberum perfruatis arbitrium .
Si quis vero , quod futurum effe non cre
do , fi ego ipfe , aut aliquis de heredibus
do
meis , feu qualibet perfona contra hanc ven-
ditionem venire tentaverit , aut eam infran-
gere conatus fuerit , inferat vobis aut aucto-
ribus veftris dupla pecunia vel quantum a-
rea ipfa eo tempore meliorata valuerit . &
cetera .
Venditio de campo .
XXI. Domino fratri illo ille . Conftat me
tibi vendidiffe & ita vendidi campo juris
mei , fitum in territorio illo , habentem
plus minus tantum , qui fubjungit a latere
uno lui ab alio latere lui a fronte uno
illo , ab alio vero fronte illius . Et accepi
a vobis in pretium , juxta quod mihi com-
placuit , auri folidos tantos ; & ipfo campo
vobis præfentaliter tradidi poffidendum ,
habendi vel quicquid exinde volueris fa-
ciendi liberam habeas poteftatem Si quis
vero . & cetera .
Venditio de fervo aut ancilla .
XXII. Domino fratri illo ego ille . Con-
ftat me vobis vendidiffe ( 4 ) & ita vendi.
di fervum juris mei aut ancillam nomen i
lo , non furo ( 5 ) , non fugitivo , neque
cadivo ( 6 ) , fed mente & omne corpore fa-
no. Pro quo accepi a vobis in pretio , jux-
ta quod mihi complacuit , auri folidos pro
bos atque præfentes ( 7 ) numero tantos , &
ipfo
num eum effe , furtis noxifve folutum . Ulp. in
1. Si ita quis . 31. de eviction . fanum effe , fu-
rem non effe . Et in 1. 32. furem non effe , fugi
tivum non effe , erronem non effe . 1. 4. 1, Quod
fi nolit . 31. §. 1. de ædilitio edicto .
( 6 ) Neque calivum . ) Malum , improbum .
Idioma Italicum integrum retinet cattivo . Un-
de & noftris chetif . Leg. Bojor. tit. 15. cap.
9. 2. berniofum aut caducum . Ant. Oifellus fi-
gnificari hoc nomine contendit comitiali mor-
bo vexatum , quem nos hodie morbum cadu-
cum dicimus . In veteribus gloffis barbaris Ms.
Labbai: Caducus , demoniacus .
( 7 ) Probos atque præfentes . ) Sic Genef. 23.
Abraham pro agro quem emebat appendit qua-
dringentos ficlos argenti probate & publica mo-
neta ; quo loci Chaldæus Paraphraftes vertit ,
argenti quod per mercatores recipiebatur in una-
quaque provincia .
 239 MARCULFI
ipfo fervo vobis præfentaliter tradid poffi-
dendum , ita ut ab hac die habendi , te-
nendi , vel quicquid exinde decreveris fa-
ciendi liberum potiaris arbitrium . Si quis
vero , quod futurum effe non credimus , fi
ego ipfe , aut aliquis de heredibus meis , feu
qualibet perfona contra hanc venditionem
venire tentaverit , aut eam infrangere vo
luerit , inferat tibi cum cogenti fifco auri
tantum vel quantum fervus ipfe eo tempo
re melioratus valuerit , & hæc venditio o-
mni tempore firma permaneat , ftipulatione
fubnexa · Actum illo ? fub die illo ? anno
illo .
Concambio de villis ( 1 ) .
XXIII. Inter quos caritas inlibata per
manferit , pars parti beneficia opportuna
præftantur : quia nihil fibi de rebus propriis
cenfet minui quod e contra recipit in aug-
mentum . Ideo placuit atque convenit inter
venerabile viro illo ex permiffo apoftolico
viro illo & inluftris viro illo ut locella ali-
qua inter fe concambiare deberent , quod &
ita fecerunt , Dedit igitur ille venerabilis
vir lui locello nuncupante illo , fitum ibi
de parte bafilicæ fancti ill. memorato lui
quicquid ibidem ad præfens de qualibet ad-
tractu tenere videbatur , cum terris , domi-
bus , ædificiis , accolabus , mancipiis , vineis ,
filvis , campis , pratis , pafcuis , aquis , aqua-
rumve decurfibus " vel omnia ibidem afpi-
cientem · Similiter in compenfationem hu-
jus meriti dedit fuprafcriptus ille ad partem
memorato Abbate illo vel prædicta bafilica
alio locello nuncupante illo 2 fitum ibi
quicquid ibidem ad præfens de quocunque
adtractu ibidem habere videbatur , cum ter-
ris , domibus , ædificiis , acçolabus , manci-
filvis , campis
piis , vineis , filvis campis , pratis , pa-
fcuis > aquis , aquarumve decurfibus vel
omnia ibidem afpicientem , ita ut ab hac
die unufquifque memorata loca , quod ac-
ceperunt , habendi , tenendi , vel quicquid
exinde pro eorum opportunitate & com-
pendio facere elegerint , liberum perfruantur
arbitrium . Illud vero, addi convenit , ut fi
aliqua pars ex ipfis aut heredes vel fuccef-
fores eorum hoc emutare vel refragare vo-
luerit , rem quam accepit amittat , & infu
per inferat pari fuo , qui hoc facere præfum-
(1 ) Concambium de villis ) Concambium
pro permutatione frequentiffinie apud Marcul-
fum & ceteros formularum auctores ; unde con-
cambiare & concamiare apud eofdem pro com-
mutare & permutationem facere . Leg. Sal. tit.
39. leg. Bajuvar. cap. 15. tit, 8. Commutatio 1
boc eft , quod cambias , talem qualem emptio ha-
beat firmitatem . In libris feudorum lib. 1. tit.
22. Cambium ; & alias fæpe .
(2 ) Cautiones div . modo , ) Cautionis voca-
bulum pro repromiffione & chirographo acci-
pitur , etiam fine fatifdatione ; ut cautio cre-
dite pecunia . in 1. Minor. 40. de Minorib. &
in 1. Leaq. 40. de rebus creditis ; ubi cautio-
nis creditæ pecuniæ formula exfcribitur ; cu-
MONACHI
pferit , auri libras tantas , argenti pondua
tanta & quod repetit vindicare non va-
leat fed præfens commutatio , unde duas
inter fe uno tenore chartas confcripferunt
firma & inviolata permaneat , ftipulatione
fubnexa , A&
tum illo ,
Concambio de terra aut vinea .
XXIV. Ideoque placuit inter illo & illa
ut terra aliqua , aut prato , aut vinea , feu
qualibet inter fe commutare deberent , quod
ita & fecerunt , Dedit igitur ille illius cam-
po in loco nuncupante illo habente tan-
tum " qui fubjungit a latere uno illo ab
alio latere aut fronte illo , Simili modo e
contra in compenfo dedit ille illius alio
campo ibi , aut in alio loco , habente tan-
tum , qui fubjungit de lateribus a frontibus
illius , ita ut ab hac die unufquifque ex ipfis
quod accepit habendi > tenendi , vel quic-
quid exinde elegerint faciendi liberam ha
beant poteftatem , Si quis vero aliquid ex
ipfis aut heredes eorum vel quicunque hoc
emutare voluerit , quam acceperit pari fuo
amittat & infuper inferat cum cogenti
fifco auri tantum , & quod repetit vindica-
re non valeat fed præfens commutatio
unde inter fe pro firmitatis ftudium duas
uno tenore confcripferunt , omni tempore
firma permaneat , ftipulatione fubnexa , A-
tum illo ,
&
Cautiones diverfo modo ( 2 ) faltas .
XXV . Domino mihi propitio illo ille
Dum & ad meam petitionem & neceffita-
tem fupplendo veftra bonitas habuit ut li-
bram de argento de rebus veftris mihi ad
beneficium præftitiftis , ideo per hunc vin-
culum cautionis fpondeo me Kalendas illas
proximas ( 3 ) ipfum argentum veftris par-
tibus effe redditurum , Quod fi non fecero ,
& dies placitus inei præfinitus tranfierit , pro
duplum in craftinum me aut heredes meos
vos aut heredes veftri aut cui hanc cau-
tionem dederitis exigendam , teneatis obno
xium , Facta cautione ibi , fub die illo
anno illo .
Item alia ,
XXVI. Domino fuo illo ille . Conftat me
a vobis accepiffe & accipere debere & de-
beo ,
jufmodi funt illæ quæ hoc capite & proximis
exhibentur , quibus debitor cavet fe pecuniam
a creditore accepiffe , eamque certo die folu
turum fponder ; addita dupli poena , fi debitor
ceffaverit . Quamvis Romano jure pœnam ul-
tra legitimum modum ufurarum ftipulari non
liceret .
( 3 ) Kl, illis proximis . Singulis Kalendis
fæenebrem pecuniam veteres locabant , unde
& Kalendarium . Martial. lib. 8. Centum ex-
plicentur pagina Kalendarum Foenebris enim
pecunia ratio menftrua erat . B. Bafilius in pfal-
mum 14. homil. 2. de debitore : BTT T's mis
ὡς τόκων πατέρας
 FORMULARUM
beo , hoc eft , folidos tantos ; pro quos fo-
lidos fpondeo me , quandiu ipfos poft me
retinuero , annis fingulis per fingulos folidos
fingulos triantes veftris partibus effe reddi-
turum . Et fi hoc facere contempfero , aut
exinde neglegens apparuero , ad duplum ipfo
locario vobis reddere fpondeo . Et quomo-
do ( 1 ) de mea proprietate ipfos folidos ve-
ftros reddere potuero
hanc cautionem a
vobis recipiam ,
Item alia ,
XXVII. Domino fratri illo ille . Quate-
nus a neceffitate mea fupplendo folidos ve-
ftros numero tantos mihi ad beneficium præ-
ftitifti , ideo juxta quod mihi aptificavit
taliter inter nos convenit , ut dum ipfos
folidos ( 2 ) de meo proprio reddere potue-
ro " dies tantos in unaquaque hebdomadą
fervitio veftro , quale mihi vos aut agentes
veftri injunxeritis , facere debeam , Quod fi
exinde negligens aut tardus apparuero , li-
centiam habeatis ficut & ceteros fervientes
veftros difciplinam corporalem imponere .
Et quomodo folidos veftros reddere potue-
ro, meam cautionem abfque ulla evacuatų,
ria ( 3 ) intercedente recipiam ,
Qui fe in fervitio ( 4 ) alterius obnoxiat ,
XXVIII . Domino mihi proprio illo ille ,
Dum & inftigante adverfario , fragilitate mea
prævalente , in cafus graves cecidi unde
mortis periculum incurrere potueram , fed
dum veftra pietas me jam morti adjudica-
tum ( 5 ) de pecunia veftra redemiftis , vel
pro mea fcelera res veftras quamplures de-
( 1 ) Et quomodo , ) Leg. & quando . Simili-
ter & cap. feq.
(2) Dum ipfos folidos , ) Donec pecuniam
folvere poffit , fervitio creditoris fe ipfum obli-
gat . Obæratos Romani dicebant . Varro de re
ruftica lib. 1. cap. 17. Idem de lingua Lat. lib,
6. Qui fuas operas in fervitute pro pecunia quam
debet dum folveret dat , nexus vocabatur , ut ab
are obaratus , Hoc C. Popilio rogante Sylla di-
Hatore fublatum ne fieret , & omnes qui bonam
copiam ejurarent , ne effent nexi .
(3 ) Abfque ullo evacuario , ) Apocha evacua
toria , de qua c. 35.
(4) Qui fe in fervitio . ) Formula eft qua is
qui fupplicio liberatus eft , foluta ejus nomine
ab aliquo pecunia , Aatum ingenuitatis fuæ ob-
noxiat , id eft , ei qui redemit feipfum fubji-
cit , addicit , & in fervitutem tradit . Gregor ,
Turon. lib. 6. cap. 36. Clericum fub precio ve
nundari procurant , ea videlicet ratione ut aut
effet qui redimeret , aut certe morti addiceretur
obnoxius . Cumque hæc Etherio Epifcopo delata
fuiffent , mifericordia motus , datis viginti au-
reis eum ab imminenti exemit interitu . Leg.
Bajuvar. c. 2. tit. 1. 5. Licebat autem uni-
cuique fe in fervitutem dare , ut dicam infra
ad leg. Rom. formulas .
(5 ) Jam morti adjudicatum , ) Veteribus
quippe legibus crimina pleraque ita vindica-
bantur ut aut reus capite plecteretur , aut pe-
cunia redimeretur . Leg. Salicæ tit . 52. &
paffim .
( 6 ) Charta de agnatione . ) Hac formula do-
LIBER II, 237
diftis , & ego de rebus meis unde veftra
beneficia rependere debuiffem non habeo
ideo pro hoc ftatum ingenuitatis meæ vobis
vifus fum obnoxiaffe , ita ut ab hac die de
veftro fervitio penitus non difcedam fed
quicquid reliqui fervi veftri faciunt pro ve-
ftro aut agentium veftrorum imperio facere
fpondeo . Quod fi non fecero , aut me per
quodlibet ingenium de fervitio veftro abftra
here voluero , vel dominium alterius expe-
tere aut res fufcipere voluero , licentiam ha-
beatis mihi qualemcunque volueritis difci-
plinam imponere vel venundare aut quod
vobis placuerit de me facere . Facta obno
xiatione tunc , fub die illo .
Charta de agnatione ( 6 ) , fi fervus
ingenuam trabit .
XXIX . Igitur ego in Dei nomine ille
illa femina . Omnibus non habetur incogni
tum qualiter fervus meus nomine ille te abf-
que parentum vel tua voluntate rapto fce-
lere in conjugium fociavit , & ob hoc vitæ
periculum incurrere potuerat , fed venientes
& mediantes amicis vel bonis hominibus con-
venit inter nos ut fi aliqua procreatio filio-
rum orta fuerit inter yos , in integra inge-
nuitate permaneant ,
Et fi voluntaria fervum accipit , dicis .
Omnibus non habetur incognitum quali,
ter fervo meo nomine illo voluntaria fecu-
ta es & accepifti maritum . Sed dum te ipfa
& agnatione tua ( 7 ) in meo inclinare ( 8
potueram fervitio , fed propter nomen Do
mini & remiffionem peccatorum meorum.
pro-
minus fervi qui puellam ingenuam rapuit , fo-
Fita controverfia , cavet ut qui adgnafcerentur
ex his nuptiis liberi & ingenui permanerent ,
non fervi . Eft & alia fub eodem capite for
mula . Nam fi mulier fponte fervo alieno cons
juncta fit , ex Senatufconfulto Claudiano li
bertatem amittebat , ut etiam lege Salica :
Hic vero jus illud a domino remittitur , ut
qui ex his nafcentur liberi fint , nec poffit eos
ut fervos vindicare , aut manum injicere .
( 7) Agnationem tuam . ) Quod ex te natum
erit . Adgnafci pro nafci fæpe apud Jurifcon-
fultos . Edictum Theoderici Regis cap. 65. Ne
ceffe eft ut omnis matrem fequatur agnatio ; id
eft , filii omnes ad dominum ancillæ perti-
neant ,
(8) In meo inclinare . ) Mulier , quæ fe alie
no fervo junxiffet , SC. Claudiano libertatem
& fubftantiam amittebat ; Tacitus annal. 12 .
Quod a Vefpafiano renovatum diu in ufu re-
manfit , & a Gallis obfervatum hinc apparet ;
fed in Oriente tandem Juftinianus antiquavit .
Idipfum lege Salica cavetur tit. 14. 7. Si inge
nua femina quemcunque de illis fervis ) Jua
voluntate fequutafuerit , ingenuitatemfuamper-
dat . Ivo Carnotenfis epift, 221 , & 242 , Eodem
jure Longobardi ufi funt . Sic & ingenuus qui
alienam ancillam uxorem duxiffet , fervus ef-
ficiebatur , lege Salica tit, 14. 11. tit. 27. 3.
Quibus conveniunt quarumdam Galliæ pro-
vinciarum leges : En formariage le pire empor
te le bon ,
L
 238 MARCULFI
propterea præfentem epiftolam in te mihi
complacuit confcribere , ut fi aliqua pro-
creatio filiorum aut filiarum inter vos orta
fuerit , penitus nec nos nec heredes noftri
nec quislibet perfona ullo unquam tempore
in fervitio inclinare non debeamus , fed in
integra ingenuitate , tamquam fi ab utrif
que parentib is ingenuis fuiffent procreati vel
nati , omni tempore vitæ fuæ permaneant ,
peculiare conceffo quodcunque laborare po-
tuerint & fub integra ingenuitate fuper
terra noftra aut filiorum noftrorum abfque
ullo præjudicio de ftaru ingenuitatis eorum
comnianere debeant & reditus terræ ut
mos eft pro ingenuis , annis fingulis defol-
vant , & femper in integra ingenuitate per-
maneant tam ipfi quam & pofteritas illo-
rum . Si quis vero , quod futurum effe non
credimus , nos ipfi , aut aliquis de heredi-
•
bus , vel quicunque contra hanc chartolam
venire tentaverit aut eam infrangere vo-
luerit inferat tibi aut heredibus tuis auri
libras tantas , argento pondo tanta , & quod
repetit vindicare non valear fed præfens
chartola omni tempore firma permaneat ,
ftipulatione fubnexa . Actum illo .
Libellum repudii ( 1 ) .
XXX. Certis rebus & probatis caufis in-
ter maritum & uxorem repudiandi locus pa-
tet . Idcirco dum & inter illo & conjuge
fua illa non caritas fecundum Deum fed
difcordia regnat , & ob hoc pariter conver-
fare minime poffunt , placuit utriufque vo
luntas ut fe à confortio feparare deberent
( 1 ) Libellus repudii .) Exemplum eft divore
tii confenfu conjugum facti ; quod aliquando
licuit . 1. Si Conftante . Cod. de repudiis . At-
que etiam bona gratia matrimonium diffolvi
tur , inquit Hermogenianus in 1. 62. de donat.
inter vir. & uxor. Quod legi evangelicæ ad-
verfum Conciliorum decretis reprobatum eft ,
& a Juftiniano quoque Nov. 117. Tamen ufum
ejufmodi divortii etiam inter Chriftianos in-
yaluiffe hæc formula oftendit . Eft & alia ad-
huc ejufdem argumenti leg. Rom . c. 19.
( 2 ) Sive ad fervit. Dei . ) Ex hac caufa mu-
tuo confenfu olim divertebant . Nov. 117. c. 10.
& plu ibus probatur a Graciano 33. q. 5. Sed
tandem receptum eft ut non aliter id ratum
effet nifi uterque continentiam profiteretur
Synodi Rhemenfis cap. 3. Nicolaus Papa ad
Carolum Regem . Burchardus lib. 9. cap. 46 .
cap. 1. cap. Cum fis , de converfione conjuga-
torum .
(3 ) Aut copula matrim. ) Ex hoc loco ap-
paret tum in ufu fuiffe ut poft divortium mu-
tuo confenfu celebratum vir & uxor matrimo-
nium cum aliis contrahere poffent , q æ con-
fuetudo , Chriftianæ legi contraria , merito re-
probata eft . Concilium Africanum c. 63. Bur-
chardus lib. 9. cap. 72. ex decretis Innocentii
Papæ De bis requifivit diledio tua qui inter-
veniente repudio aliis fe matrimonio copulave-
runt . quos in utraque parte adulteros effe ma-
nifeftum eft .
(4 ) Incipiunt ingenuitates . ) Variæ funt ma-
numiffionis formula , per chartam feu per
MONACHI
quod ita & fecerunt . Propterea has epifto-
las inter fe uno tenore confcriptas fieri &
adfirmare decreverunt , ut unufquifque ex
ipfis five ad fervitium Dei ( 2 ) in mona
fterio aur ad copolam matrimonii ( 3 ) fe
fociare voluerit , licentiam habeat , & nulla
requifitione ex hoc de parte proximi fui
habere non debeat . Si quis vero aut aliqua
pars ex ipfis hoc emutare aut contra pare
no repetere voluerit , inferat pari fuo auri
libram unam , & fua repetitio nullum ob-
tineat effectum , fed ut decreverunt , a pro-
prio confortio fequeftrati , in ea quam ele-
gerint parte permaneant . Facta epiftola fub
die illo , anno illo , regnante Rege illo .
Mandatum .
XXXI. Domino fratre illo ille . Precor
& fupplico dominationi veftræ , dum & cau-
fa pro alode aut qualicunque cum homine
nomine illo in palatio aut ubilibet habere
videor , ut ipfa caufa fufcipere ad mallan-
dum vel profequendum in vice mea debeas ,
& cuin fuprafcripto illo ex hoc rationare
vel quicquid exinde cum eo de ipfa caufa
egeris gefferifve , ratum & definitum apud
me effe cognofcas . Factum mandatum fub
die illo .
Incipiunt ingenuitates ( 4 ) diverfa
modo factas .
Ingenuitas a die præfente .
XXXII. Qui debitum fibi nexum relaxat
fervitium , mercedem in futurum apud Do-
mi-
epiftolam , quas tum ingenuitates vocabant , ut
apud Greg. Turon, lib. 8. c. 41. Synodi Au-
relianenfis IV. c. 9. Si de fervis Ecclefiæ liber
tos fecerit Epifcopus , in ingenuitate permaneant .
Et apud veteres fæpiffime . Fortaffe quod li-
bertinitatis ab ingenuitate difcrimina ab ufu
receffiffent , & ad folam manumittentis domi
ni voluntatem attenderetur , qui pro arbitrio
libertis leges dicebat , ut non paucis probari
poffet exemplis . Igitur Marculfi feculo manu-
miflio triplex , ut antea diximus , per dena-
rium ante Regem , in Ecclefia , & per epifto
lam privatam . De prima actum eft cap. 22.
lib. 1. De manumiffione in Ecclefia eft cap.
12. formularum leg Rom. ubi plura . Hoc au-
tem capite chartæ funt & epiftolæ privata
quibus libertatem dominus fervo fuo conce-
dit . Per epiftolam manumiffionem olim da-
tam probat 1. Qui abjenti . de adquir. poff. &
Caius lib. 1. Inftitut. feu potius Aniani aut
cujufpiam alterius epitome . Qui ita manumif-
fi erant chartularii & tabularii dicebantur
ut & qui in Ecclefia fervitute liberati fuerant.
Capitul. lib. 6. cap. 213. Ejufmodi manumif-
fionum exempla poterioris quidem ætatis , fed
quæ his formulis in multis conveniant , fubje
cimus . Ex tabulario S. Laudi a Joanne Be-
lio habui .
Piffimus Dominus nofter Jefus Chriftus falu-
tem humani generis paterno amore defideravit :
inter alia præcepta que fidelibus fuis dedit , ut
aterna vite gaudia poffent adipifci , præcepit
eis debitores fuos a debitis illorum abfolvere
quo
 FORMULARUM LIBER II. 239

minum fibi retribuere confidat .

Igitur ego aut aliquis de heredibus noftris , vel quali-
in Dei nomine ille & conjux mea illa pro bet oppofita perfona contra hanc ingenuita-
remedium animæ noftræ vel retributione - tem tuam venire aut eam infrangere cona-

terna te illo ex familia noftra a præfente verit , aut te in fervitio inclinare voluerit ,
die ab omni vinculo fervitutis abfolvimus > divina illum ultio fubfequatur , & a limiti
ita ut deinceps , tanquam fi ab ingenuis ( 1 ) bus Ecclefiarum vel a communione extra-
parentibus fuiffes procreatus vel natus Vi- neus efficiatur , & infuper inferat tibi cum
tam ducas ingenuam , & nulli heredum ac cogenti fifco ( 5 ) auri libram unam &
proheredum noftrorum vel cuicunque fervi- quod repetit vindicare non valeat , fed præ-
tium impendas nec libertinitatis obfequium fens ingenuitas omni tempore firma perma-
( 2 ) debeas nifi foli Deo , cui omnia fub- neat , ftipulatione fubnexa .
jecta funt ; peculiare conceffo ( 3 ) quod ha-
Item ingenuitas alio modo poft
bes aut deinceps elaborare potueris . Si tibi
difceffum ( 6 ).
neceffitas ad tua ingenuitate tuenda conti-
gerit , abfque ullo præjudicio ingenuitatis XXXIII. Dilecto fuo illo aut illa , ille .
tuæ defenfionem Ecclefiæ ( 4 ) , aut cujuf- Pro refpectu fidei ac fervitii tui , quam mi-
cumque te eligere placuerit , licentiam ha- hi famularis , pro remiffione peccatorum
beas , & vitam femper bene & integre du- meorum , te ab omni vinculo fervitutis ab-
cas ingenuam . Si quis vero , quod futurum folvo ea tamen conditione ut dum advi-
xero mihi defervias ; poft obitum vero
effe non credimus , nos ipfi , quod abfit
meum ,

quo ipfi ad fummum judicem fuorum commiffo- lumnia poffideatis , & quiete prout volueritis di-
rum veniam valeant expe& tare . Tante igitur au ponatis . Peculium manumiffo inter vivos ta
&oritatis præmio compulfi , dominæque Erman- cite datum videbatur , fi ademptum non ef-
gardis Comitiffe gratia precibufque animati , nos fet . L. Si Sticho , 53. de peculio . L. 1. Cod.
Canonici S. Laudi hunc fidelem noftrum Radul de peculio ejus qui mer. lib. Hic autem no-
phum , Ecclefiæ nofira vinculo fervitutis obno- minatim conceditur , feu dubitationis tollen-
xium , ab omni debito fervilis conditionis pro dæ caufa , five quod tum non aliter fervo ma-
animabus noftris Goffridique Comitis excellentif- numiffo peculium competeret quam fi fpecia
fimi , qui potiffimus Ecclefiae noftra fundator & liter donatum fuiffet ; quod facilius credide-
ornator extitit , omniumque benefactorum noftro- rim . Burchardus lib. 2. c. 23. ex Concilio quo-
rum abfolvimus , ut deinceps cum omni fructu dam Toletano . De rebus illorum vel peculiari
fuo licentia liberali donatus in quamlibetpartem qui a dominis propriis libertate donantur ut ad
mundi eat , nec cuiquam fuccefforum noftrorum gradus ecclefiafticos promoveri debeant , fatutum
eum ab arbitrio fuo revocare liceat . Actum An- eft ut in poteftate dominorum confiftat , quicquid
degavis in clauftro S. Laudi 1y. KL. Oftobris ante libertatem habuerunt , utrum illis concedere
anno ab incarnatione Domini MCXI . Indictione voluerint , an fibi retinere .
v. concurrente epada 1. Luna 111. Pafchali Pa- (4 ) Defenfionem Ecclefia . ) Manumiffi in Ec-
pa fedem apoftolicam obtinente , Ludovico in clefia fub ejufdem Ecclefiæ tuitione confifte-
Gallia regnante , Fulcone adolefcente confulatum bant . Videatur fynodus Parifienf. III. can. 9.
Andegavenfem regente , Reginaldo Epifcopo An- leg. Ribuar. tit. 40. Denariales qui ante Regem
degavenfem Ecclefiam gubernante . Præfentibus liberati fuerant , Regen patronum & defenfo-
videntibus iftis impofuimus nos Canonici S. Lau- rem habebant . Itaque fi quis eos occidiffet ,
di manus noftras fuper caput Radulfi , ob favo pretium compofitionis chartularii quidem Ec-
rem confirmationem libertatis , videlicet Ro- clefiæ folvendum erat denarialis autem Re-
dulphus facerdos , Rothardus facerdos . Aliud e- gi ; iifque Rex aut Ecclefia , fi abfque liberis
jufdem ævi . Ego Fulco Comes Andegavorum & decefliffent , fuccedebant . Át qui per epifto-
mea foror Ermengardis bunc fidelem noftrum Be- lam ita manumittebantur ut nullum obfequium
nedictum , nobis vinculis fervitutis obnoxium , ab manumiffor retineret , folebant defenfionem
omni debito fervilis conditionis pro anima patris Regis aut Ecclefie aut etiam alterius potentis
noftri Fulconis pro remiffione malefatorum expetere , ut effet qui eorum libertatem tue
noftrorum abfolvimus , ut deinceps cum omnifru- retur & ab omni injuria eos vindicaret . Tan-
au fuo licentia liberali donatus , in quamlibet demque conftitutum eft ut quibus alius patro
mundi partem eat , nec cuiquam fuccefforum no- nus & defenfor deeffet , horum occiforum pœ-
frorum eum ab arbitrio fuo revocare liceat . na Regi folveretur . Capitula Caroli M. leg.
(1 ) Tanq. fi ab ingenuis . ) His verbis non Bajuv. addita : Qui per chartam ingenuitals
tantum libertas data , fed & jura ingenuitatis dimiffi funt liberi , ubi nullum patrocinium &
conceffa videntur ; quod miror . Nam a Prin- defenfionem elegerint , fimiliter Regi componantur
cipe more Romano impetranda erant . Nifi quadraginta folidis .
dixeris barbaris undique Gallias_occupantibus (5) Cum cogente fifco . ) Capitul . lib. 3. cap.
hunc morem ab ufu receffiffe . Ex quo factum 28. Si quis per chartam ingenuitatis a domino legiti
ut id omne ex dominorum arbitrio & bene- me libertatem eft confecutus , liber permaneat . Si
ficio penderet . Et inde paulatim manumiffio vero aliquis eum injufte infervire tentaverit
ingenuitas dicta . Nec vero ad Novellam Juille chartam ingenuitatis fue oftenderit , &
ftiniani quis referat , per quam ingenuitatis ju- adverfarium injufte fe infervire velle comproba-
ra omnibus libertis dedit , cum fatis conftetjus verit , ille qui hoc tentaverit multam quæ in
Juftinianeum tunc Gallis ignotum fuifle . charta defcripta eft folvere cogatur .
(2 ) Libertinitatis obfequium . ) Jus patrona- ( 6 ) Ingenuitas poft difc. ) Alia manumiffio-
tus . nis eft epiftola , qua poft morten dominus fer-
(3 ) Peculiari concefo . ) Peculiare pro pecu- vum libertate donat . Gregor. Turon. lib. 9.
lio . Burchardus lib. 2. c. 26. & 30. Vetus liberta- c. 26. Ingoberga Charíberti Regis vidua , fubi-
tis inftrumentum fub Henrico I. Rege : Peculiare tanea ægritudine fatigata > migravit a feculo
quod nunc habetis , vel quod deinceps affequi po- multos per shartulas liberos derelinquens ,
tueritis , ficut vobis placitum fuerit , abfque ca
 249 MARCULFI
meum , fi mihi fupreftis fueris fis inge-
nuus tamquam fi ab ingenuis parentibus
fuiffes procreatus , & nulli heredum ac pro-
heredum meorum vel cuicunque fervitium
impendas ; peculiare conceffo quod habes
aut elaborare potueris , & cetera .
Item alia adbuc alio modo .
XXXIV. Si aliquos ex fervientibus no-
ftris a jugo fervitutis abfolvimus , mercedem
in futurum nobis ex hoc retribuere confidi-
mus . Igitur ego ille propter nomen Domi-
ni & retributione æterna te illum ab omni
vinculo fervitutis abfolvimus , ita ut ab hac
die vitam ducas ingenuam , tamquam fi ab
ingenuis parentibus fuiffes procreatus , &
nulli heredum ac proheredum meorum vel
cuicunque fervitium impendas , nifi fub in-
tegra ingenuitate defenfione cui te ex meis
heredibus elegeris habere debeas , & oblata
mea ubi meum requiefcit corpufculum ,
vel luminaria annis fingulis debeas procura-
re ; peculiare conceffo quod habes aut ela-
borare potueris , aut fi convenit defenfionem
Ecclefiæ illius & vitam femper ducas in-
2 ab hac die ipfo jure proprietario , fi ita con-
genuam . Si quis vero .
Evacuatoria ( 1 ) .
XXXV. Domino fratri illo ille . Omni-
bus non habetur incognitum qualiter ante
· hos annos aut ante anno , folidos noftros
numero tantos ad beneficium accepifti ? &
cautionem nobis 4 pro hoc emififti ut ipfos
folidos tunc nobis reddere deberes . quod &
( 1 ) Evacuatoria ) Evacuatoria tum diceba-
tur apocha qua creditor profitebatur fibi fo-
lutam fuiffe pecuniam , ab evacuanda obliga-
tione ; idque cautione amiffa . Nam hic appa-
ret cautione re idita evacuatoriam non dari ,
quafi redditio chirographi fatis effet ad folu-
tionem probandam . L. 2. de pactis . Securi-
tas etiam dicebatur , præfertim in tributo-
rum folutione . Senator Variar. lib. 11. ep. 7.
Merito ergo teftimonium folutionis fecuritas di-
citur , quo non folum animus fed fubftantia com-
munitur .
(2 ) Vacua inanis permaneat . ) Inde Eva-
cuatoria . B. Auguftinus de cura pro mortuis :
Ubi effet recautum , quo illa cautio vacuata fue-
rat indicavit . Qui locus a Cujacio_jam nota-
tus eft ad tit. de apochis lib. 10. Cod. Theo-
dof. & Valentinianus de tributis fifcalibus
Novell. lib. 1. tit. 23. Cautiones que expenfa-
rum nomine v. in l. Octaviano emiſſæ funt , ju-
fa ratione vacuamus . Eo fenfu vetus B. Pauli
interpres ad Galatas : Evacuati eftis in Chrifto ,
cum proxime fupra dixerit , debitor eft univer-
Ja legis facienda
(3 ) Si aliq. fer. f. gafindo . ) Forma hic tra
ditur donationis qua dominus fervo , qui ju-
giter ei miniftrabat , aliquantulum agri con-
cedit ab omnibus colonariis functionibus omni-
no liberum & immune . Gafindi autem nomi-
ne , ut lib. 1. cap. 33. diximus , is fervus fi-
gnificabatur qui non in agris , fed domi mi-
niftrat , quem veteres quædam alia formulæ
& capitula minifterialem de intus cafa vocant .
(4 ) Manfellum . ) Parvum manfum ; qua de
re ad lib. 1. cap. 22.
( 5) Pafcuarium . ) Vectigal ex animalium
paftione . Greg. Turon, de miracul, lib. 2. c .
17. Fuit quidam Diaconus qui relicta Ecclefiafi-
MONACHI
ita fecifti . Sed dum illa cautione quod no-
bis emiferas ad præfens non invenimus , id-
eo tibi hanc epiftolam evacuaturiam feci-
mus , ut de ipfis folidis tantum omni tem-
pore ductus & abfolutus refideas ; & fi ipfa
cautio apparuerit , vel a nobis aut heredi
bus noftris quoquo tempore oftenfa fuerit
nullum fortiatur effectum , fed vacua & ina-
nis permaneat ( 2 ) :
Si aliquis fervo vel gafindo fuo ( 3 )
aliquid concedere voluerit .
XXXVI. Juftiffimis noftris fublevantur
muneribus qui nobis fideliter & inftanter fa-
mulantur officio . Ego in Dei nomine ille
fideli noftro illo . Pro refpectu fidei & fer-
vitii tui , quam circa nos impendere non
defiftis , promptiffima voluntate cedimus ti-
bi a die præfente locello nuncupante illo ,
aut manfo illo infra termino villa noftra il-
la cum omni adjacentia ad ipfo locello aut
manfello ( 4 ) afpiciente , terris , domibus
mancipiis , vineis , pratella , filvola , vel re-
liquis beneficiis ibidem afpicientibus , ita ut
venit , aut fub reditus terræ in tua revoces
poteftate , & nulla functione aut reditus ter-
ræ vel pafcuario ( 5 ) aut agrario ( 6 ) , car-
ropera , aut quodcunque dici poteft , exinde
folvere nec tu nec tua pofteritas nobis nec
heredibus noftris nec cuicunque poft nos ipfa
villa poffederit , non debeatis , nifi tantum
fi ita vult riga ( 7 ) ; fed ipfum omnibus
die-
fco fe publice junxit . o. Accidit autem qua-
dam vice ut faltus montenfes , ubi ad æftivan-
dum oves abierant , circuiret , atque pafcuaria
que fifco debebantur inquireret .
(6) Agrarium . ) Vectigal agro impofitum ;
quod in quibufdam Galliæ provinciis nomen
retinet agrier , feu vulgo champart , terrage .
Leg. Baiuvar. cap. 1. tit . 13. De colonis vel
fervis Ecclefiæ , qualiter ferviant vel qualia
tributa reddant , hoc eft agrarium , provideat
boc judex , fecundum quod habet donet c. A-
graticum 1. 2. Cod . Theod . de veteran. Hic
porro vocula una reponi debet , quæ in regio
exemplari vetuftate exefa legi non potuit , fed
ex alio reftituimus . Ea eft vel carropera ; quo
nomine operæ continentur quæ carris feu plau-
ftris fieri debent . Adnuntiatio Caroli Regis
apud Piftas c. 29. Ut illi coloni tam fifcales quam
& ecclefiaftici qui ficut in polypticis continétur ,
& ipfi non denegant , carropera manopera ex
antiqua confuetudine debent , & margilam & a-
lia quæque carricare , que illis non placent , re-
nuunt , quoniam adhuc in illis antiquis tempori-
bus forte margila non trahebatur , quæ tempore
avi ac Domni & patris noftri trahi cœpit , &
de manopere in fcuria battere nolunt , & tamen
non denegant quia manoperam debent , quicquid
eis carricare præcipitur de opera carropera , quan
do illam facere debent , fine ulla differentia carri
cent , & quicquid eis de opera manoperæ , quando
illam facere debent , præcipitur , fimiliterfine ulla
differentia faciant . Apud Anfegifum Capitul . lib.
1. c. 75. carralia opera .
( 7 ) Riga . ) Tributi & vectigalis fpecies
Vetus formula : In ea ratione ut riga exinde in
cultura dominica arare & recondere faciam
Item : In ea ratione ut riga alios reditus ter-
ra perfolvam .
 FORMULARUM LIBER II. 241

diebus vitæ tuæ aut heredis tui emuniter
debeatis poffidere , vel quicquid exinde fa-
cere volueritis liberam habeatis poteftatem .
Si quis vero , quod futurum effe non credi-
mus , aliquis de heredibus noftris , vel qui-
cunque contra hanc ceffionem noftram age-
re aut ipfam rem tibi auferre conaverit ,
inferat tibi cum cogente fifco auri tantum
& hæc epiftola firma permaneat , ftipula
tione fubnexa .
Geftajuxta confuetudinem ( 1 ) Romanorum ,
qualiter donationes vel teftamenta
allegentur .
magnificus profecutor ille dixit : Venerabi
lis vir aut inlufter vir ille per chartam man-
dati fui mihi injunxit ut illam donationem
teftamenti aut ceffionem quam ad bafilica ad
loco fancto illo aut inluftri viro illo ad præ-
fens aut poft difceffum delegavit , in vice
fua , ut mos eft , geftis municipalibus ipfam
donationem debeam allegare . Vir honeftus
defenfor dixit illi : Mandatum quod in te
confcriptum habere dicis nobis oftende , vel
in præfente recitare , Et ille profecutor hoc
modo recitavit .
Textum mandatum (6) .

XXXVII. Anno illo , regnante Domno
noftro Rege illo ( 2 ) , fub die illo , in ci-
vitate illa , adftante viro illo laudabile de-
fenfore & omni curam ( 3 ) illius civitatis ,
vir magnificus ille profecutor dixit : Peto
optime defenfor ( 4 ) , vofque laudabiles cu-
riales atque municipes , ut mihi codices pu-
blicos patere jubeatis ( 5 ) . quædam enim
in manibus habeo quæ geftorum cupio alle-
gatione roborari . Defenfor & curiales dixe-
runt : Patent tibi codices publici . Profeque
re quod optas , dicere non moreris . Vir
Tom. II.
XXXVIII . Domino magnifico fratri illo
ille . Peto & fupplico caritati tuæ ut in vi-
cem meam epiftolam donationis aut teſta-
menti feu ceffionis quod de rebus meis illis
ad bafilica illa pro animæ meæ remedium
aut inluftris viri illius poft difceffum meum
vel ad præfens delegavi , in civitate illa pu-
blice profequere & geftis municipalibus , ut
mos eft , eam debeas allegare . Propterea tibi
hunc mandatum confcripfimus , ut ficut fu-
perius continetur , taliter profequere & fir-
mare debeas ; & quicquid exinde egeris gef
X fe-

( 1 ) Gefta juxta confuetud. ) Conftantinus in blicari , hoc eft , ut in reliquis regionibus apud cu-
1. 1. Cod. Th. de fponfalibus teftatur patrem ria viros teftamenta vel quæcunque fcripturæ
fuum nullam voluiffe liberalitatem valère , fi actis firmari folent , geftorum alligatione munian-
actis inferta non effet , hoc eft , ut Anianus tur . Inde fæpiffime in veteribus donationum
interpretatur , nullam donationem de quibuf- formulis , geftis municipalibus alligare . Formu
cunque rebus valere poffe , fi geftis non fue- læ leg. Rom . c. 3. incerti auctoris c. 54.
rit allegata . L. Data . I. In bac . Cod. de do- (4 ) Optime defenfor . ) De defenforibus ci-
nationibus . Edictum Theoderici Regis cap. 72. vitatum tituli funt in utroque Codice ; de qui-
Teftamenta , ficut leges præcipiunt , allegentur . bus etiam agitur Nov. xv. Apud eos fiunt in-
Hoc modo fides voluntatis aliena titubare non finuationes teftamentorum & donationum , te-
poterit . Itaque teftamenta publicari & infinua- ftationes , depofitiones , Qua de caufa & ar-
ri neceffe erat . L. Teßamenta . Cod. de tefta- chívum habent , five fcrinium , & fcriniarium ,
mentis . Publicabantur autem teftamenta & & exceptores . Alii funt defenfores Ecclefia-
donationes in urbe apud magiftrum cenfus , rum , five advocati . Alii quoque defenfores
in provinciis apud provinciarum rectores , vel , illi, qui a fummis Pontificibus ad curanda in pro-
fi præfto non fuiflent , apud magiftratus mu- vinciis S. Petri patrimonia feu poffeffiones de-
nicipales , aut fi civitas illa vel oppidum , in legabantur ; quorum officium a Pelagio Papa
qua donatio celebratur , non habeat magiftra- in epiftolis & in regiftro Gregorii late expo-
tus , apud defenforem plebis . L. 8. Cod. Th . nitur .
de donationibus . Hujus infinuationis & publica- ( 5 ) Patere jubeatis . ) Quæ fequuntur ufque
tionis forma hoc capite continetur . Gefta vero ad verba profequere que optas , in regio exem-
pro publicis actis paffim dicuntur in conftitutio- plari deerant , fed ex cap. 54. formularum in-
nibus Imperatorum & Aniani interpretatione . certi auctoris facile fuit reftituere , quod ex
L. Data. Cod. de donationibus : Gefta conficifuper ingenio Cujacius præfliterat ad Pauli Sent.
rebus etiam alibi collatis ubicunque fufficit . & lib. 4. tit. 6.
1. In donationibus . 31. Cod. eod. geftis alligari . ( 6) Textus mandati . ) Mandatum ut tefta-
In 1. 8. Cod. Th. de donationibus : Geftorum , mentum five donatio apud acta publicetur .
inquit Honorius , confectionem five ante tradi- In fine teftamenti Hadoindi Cenomanenfis
tionem five poft traditionem fieri oportebit , ut Epifcopi , apud Briffonium , fubjicitur ejuf-
inftrumentum quo continetur munificentia apud modi mandatum . Magnificis in Chrifto & fan-
Ata Ecclefia filiis Bodilonno & Audranno Hado-
acta publicetur .
(2 ) Regn. Rege ill. ) B. Ambrofius in Lu- indus Epifcopus . Rogo & fupplico caritati ve-
cam : Si Confules adfcribuntur tabulis emptionis , fræ ut cum me dominus creator omnium de
quanto magis redemptioni omnium debuit tempus boc feculo migrare præceperit , Cenomannis civis
adfcribi Habes ergo omnia que in contractibus tatem ire faciatis , & ibi teftamentum meum
elle confueverunt , vocabulum fummam illic po→ cum apertum fuerit , vobis profequentibus apud-
teftatem gerentis , diem , locum , caufam . que publica geftis municipalibus faciatis allega-
( 3 ) Omni curia . ) Notum eft civitates fub gare , ut quod unicuique per ipfum teftamentum
Romano Imperio curiam feu fenatum , duum- Janctis , civibus , vel propinquis meis vifusfum
viros feu magiftratus municipales , & defen- delegaffe , veftra difpenfatione unufquifque juxta
fores plebis habuiffe , oppida autem defenfo- ipfam delegationem percipere valeat , quicquid
fores tantum . In civitatibus quæ curiam & exinde egeritis gefferitis , ratum & firmiffimum
magiftratus habebant , publicatio & infinuatio debeat permanere . Quod mandatum manu noftra
actorum fiebat . Anianus ad 1. 4. Cod . Th. de firmavimus &c. Quæ cum Marculfo omnino
teftamentis: Teftamenta omnia vel reliquasferm conveniunt . Sic in formulis incerti auctoris c,
pturas , apud cenfuales in urbe Roma voluit pu 55. & leg. Rom . c. 2,
 242 MARCULFI
ferifve , ratum & definitum apud nos in omni-
bus effe cognofcas . Factum mandatum tunc ,
ibi , anno illo .
Poft recitationem ( 1 ) mandati , vir ho-
neftus ille defenfor dixit : Mandatum qui-
dem recitatum eft ; fed fuprafcripta dona-
tione teftamentum , aut ceffione , quam
præ manibus habere dicis nobis præfenti-
bus recitetur , & ut poftulas geftis publicis
firmetur . quam vero donationem ille pro-
feffor recitavit . Poft recitationem vero vir
laudabilis ille defenfor & curiales dixerunt :
Epiftola qui recitata eft , geftis publicis in
feratur , & quod ille profecutor vellit & pe-
tit , gefta ei publice datur . Ille profecutor
dixit : Sufficit mihi , bone defenfor , ut do-
natio quæ recitata eft , fi mihi gefta trade-
re jubeatis . Ille defenfor dixit : Et quia epi-
ftola donationis aut ceffionis feu teftamenti
& mandatum in te confcriptum per ordi-
nem condita & bonorum hominum manibus
roborata , atque fignata , manifefta effe co-
gnovimus , dignum eft ut gefta ex hoc con-
fcripta atque fubfcripta tibi tradatur , & ut
in arcipibus publicis ( 2 ) memoranda ferve-
tur . Edatur fuper ordine & mandatus fuus
in loco , & totum textum , & manumiffo-
ris epiftolæ fcribantur ; & poftea defenfor
& curiales civium & reliqui eam fubfcri-
bantur atque fignentur .
Epiftola fi aliqui rem Ecclefiæ ad ufum
habeant , & eorum proprietatem
pro boc donent ,
XXXIX. Domino fancto & apoftolico
Domno & in Chrifto patri illi Epifcopo il
le & conjux mea illa . Quatenus ad noftram
petitionem veftra habuit pietas & benevo-
lentia ut locello aliquo Ecclefiæ veftræ , nun-
cupante illo , ficum in pago illo , quam il-
le pro animæ fuæ remedium ad Ecclefia ve-
ftra illa in honore fancti illius delegavit ,
nobis ad beneficium , dum pariter advivi-
mus aut qui ex nobis pare fuo fupreftis
fuerit , dum advixerit , excolere permififtis .
Et nos pariter , juxta quod convenit , tam1
pro ipfo ufu quam pro animæ remedium
alio locello nuncupante fic , fitum ibi , poft
noftrum ambobus difceffum , vobis vel fuc-
cefforibus veftris ad memorata Ecclefia vifi
fuimus condonaffe , ea tamen conditione ut
( 1 ) Poft recitationem . ) Sequitur continuatio
geftorum & recitatio teftamenti .
( 2 ) Arcipibus publicis . ) Archiis , archivis ,
fcriniis . Notum eft .
(3 ) Pretaria de re Eccl. ) Precaria proprie
dicebatur libellus, quo quis res Ecclefiæ uten-
das fibi dari rogabat . Qua de re hujus libri
capite quinto . Hincmarus de divortio Hlotha-
rii & Tetberga ad x11 . interrogat . p. 399. Quod
fuum erat locis fanctis donant per confirmationem
fibi ufurpant per occupationem ; quod ut fe
culi pauperiores non cbtinent per deprecatam præ-
ftationem , immo fibi auferunt , locis fan-
tis non tribuunt . Præftaria autem vocabatur
epiftola, qua Epifcopus vel Abbas rem Eccle-
MONACHI
dum advivimus , fuprafcripta loca , tam illa
quam nobis præftitiftis , quam & ea quod
nos pro animæ noftræ remedium ad ipfam
Ecclefiam delegavimus , abfque ullo præju-
dicio Ecclefiæ veftræ fine ulla diminutione
de qualibet re ufufructuario ordine poffide-
re debeamus , & poft noftrum , ut diximus ,
ambobus difceffum , præfata loca abfque ul-
la alia renovata , ut mos eft in ceteris , pre-
caria per hanc epiftolam abfque ullius here-
dum noftrorum aut cujufcunque contrarieta-
te vel expectata traditione vos vel fuccef-
fores veftri aut agentes Ecclefiæ in veftra
faciatis revocare dominatione perpetualiter
dominandum , & noftra poffeffio nullo un-
quam tempore nullum præjudicium vobis ex
hoc generare non debeat . Si quis vero ,
quod futurum effe non credimus , nos ipfi ,
aut aliquis de heredibus noftris , vel quali-
bet perfona contra hanc epiftolam venire
aut aliquid de ipfa locella vobis minuari aut
auferre voluerit cum fuprafcripto Domno
illo ante tribunal Chrifti deducat rationes ,
& infuper inferat partibus Ecclefiæ veftræ
tantum , & quod repetit vindicare non va-
leat , fed præfens epiftola firma permaneat ,
ftipulatione fubnexa . Actum illo .
Præftaria de re Ecclefia ( 3 ) ab
Epifcopo facta .
XL. In Chrifto fanctæ Ecclefiæ filiis , aut
( fi tales fuerint ) inluftribus viris illis , ille
illius Ecclefiæ gratia Dei Epifcopus . Dum
ad petitionem veftram alio locello nuncu-
pante fic , fitum ibi , vobis pariter ad be-
neficium , dum advixeritis , excolere per-
dum advixeritis
mifimus , & per hoc alio locello nuncupan
te fic , fitum ibi , de proprietate veftra tam
pro ipfo ufu quam pro animæ veftræ reme-
dio poft amborum difceffum ad ipfa Eccle-
fia fancti illius per veftram epiftolam dele-
gaftis , ideo nobis cum confenfu fratrum no-
ftrorum convenit hanc epiftolam præftariam
in vobis pariter confcribere ut dum pari-
ter advixeritis , aut qui ex vobis pari fuo
fupreftis fuerit & advixerit nec nos nec
fucceffores noftri nec quisliber de parte Ec-
clefiæ noftræ ipfa locella de veftra poteftate
pontificium auferendi non habeamus > fed
per noftrum beneficium aut fuccefforum no-
ftrorum , dum advixeritis , abfque ullo præ-
judi-
fix concedebat . Præftationis charta tradit. Ful-
denf. lib. 1. Ea ratione ut per veftram præfta-
tionis chartam ad vitam meam illud habere pof-
fim . Quod alibi fic exprimitur : Ut quod tra-
do per veftram præftariam ad vitam meam pof-
fideam . Hincmarus Ludovico Regi apud Flo-
doardum hift. Rhemenf. lib. 3. c. 20. Qualiter
fanctus Clodoaldus ( villam Dudiciacum ) Jančio
Remigio dederit , quomodo Carolus Pipini Re-
gis filius eandem villam apud Tilpinum Archi-
epifcopum obtinuerit in præftariam . Idem lib. 3 .
c. 26. ex ejufdem Hincmari epiftolis : Bernar-
do Comiti Tolofano propinquo fuo , pro rebus Rhe-
menfis Ecclefie in Aquitania conjacentibus , quas
ille in præfariam fibi concedi petebat .
 FORMULARUM
judicio Ecclefiæ noftræ vel minuatione ali-
qua de qualibet re in integritate amba lo-
cella excolere debeatis , & poft veftrum am-
bobus difceffum , ficut & veftra continet epi-
ftola locum præcariæ facta , abfque ullius ex-
pectata traditione eas nos aut fucceffores no-
ftri ad partem Ecclefiæ noftræ revocare de-
beamus . Facta epiftola .
Si aliquis rem alterius quam excolit ad pro-
prietatem habere vult , & non poteft ,
& poftea eam precaverit .
XLI. Domno inluftri illo & mihi proprio
Domno illi . Dum per malorum hominum
confilium , quod non debueram de terra
veftra in loco nuncupante illo , quem ex-
colere video , revellare amavi & ipfa terra
ad proprietatem facire , & non potui , quod
nec ratio præftitit , & vos vel agentes ve-
ftri eam ad partem veftram revocaftis , vel
nobis exinde ejeciftis , fed poftea ad peti-
tionem bonorum hominum nobis eam ad
excolendum reddidiftis . Propterea hanc pre-
cariam dominationi veftræ emittimus , ut
quandiu vobis placuerit ut eam teneamus ,
abfque ullo veftro præjudicio , quicquid re-
liqui accolani veftri faciunt " nos reddere
fpondimus . Quod fi non fecerimus , & ob
hoc neglegentes , tardi , aut contumaces fue-
rimus , publice per hanc precariam ac fi
femper per quinquennium renovata fuiffet
condemnati, ut lex præftat tardis aut negli-
gentibus & de ipfa terra nos pontificium
habeatis eiciendi . Facta precaria ibi fub
die illo , anno illo , illo Rege .
Indiculus Epifcopi ( 1 ) , ad alium in
refurrectione Domini eulogias
dirigendo .
XLII . Domino fancto & apoftolica ve-
neratione colendo Domno & in Chrifto fra-
Tom. II,
( 1 ) Indiculus Epifcopi . ) Solebant olim Epi-
fcopi in præcipuis folemnitatibus , ut in Pa-
fchate aut Natali Domini , litteris Coepifco-
pos , Reges , & amicos vifitare , & eulogias
mittere ; quo pertinet hoc Marculfi caput ,
cum tribus fequentibus . Eulogia vero benedi-
ctio eft ; atque etiam res quæcunque , five pa-
nis , feu fal , feu vinum , aut aliud ejufmodi
cui benedictio illa acceffit , eulogia dicitur .
Eulogiæ quidem nomine fal aut panem cate-
chumenis datum fuiffe loco communionis ex
fynodo Carthaginenfi & B. Auguftino notat
eruditiff . Fr. Pithoeus in Gloffario . Unde &
loco communionis , quæ fingulis dominicis die-
bus fiebat , poftea receptum eft ut panis be-
nedictus fidelibus non communicantibus dare-
tur , qui uno verbo eleganter Græcis donor:
Balfamon ad fynodum Antioch. cap. 2. Ho-
norius in Gemma animæ lib. 1. c. 67. Eulogia
rum autem mittendarum morem antiquiffi-
mum effe conftat . B. Auguftinus ep. 34. Pa-
nis quem mifimus , uberior benedictio fiet dile-
&ione accipientis benignitatis veftra . Paulinus
& Therafia ad Auguftinum inter B. Auguft.
epiftolas epift. 31. Panem unum , quem unani-
mitatis indicio mifimus caritati tua , rogamus
accipiendo benedicas . Paulinus epiftola ad Aly-
LIBER II .
243
tri illi Epifcopo ille gratia Dei , ac fi pec-
cator , Epifcopus . Dominicæ feftivitatis re-
furrectionifque myfteria , in qua idem Deus
Chriftus tartarius per femetipfum decrevit
abfolvere nudus victorque de exfuperato
hofte triumphans captivitatem " dedit bona
hominibus , propterea remeavit ad cælos >
anni circulum revolventi , quæ felicitas pro-
fperitatem veftram conftitit induftriam , aut
fanctitatem excepiffe , ipfoque Deo præfule
percogiffe , cum eologias peculiaris patro ve-
ftro fancti illius , & falutationis officia ve-
neratione præcipua , quæfumus ut noftram
extremitatem affatu dignabili jubeatis fpe-
cialibus informare .
Refcriptio ad Epifcopo .
XLIII. Domino fancto , meritis apoftoli-
co , in Chrifto defiderabili , Domino & fra-
tri illo Papæ , ille peccator Epifcopus . Ve- !
ftras facras common . almitatui veftri defe-
renti venerabile filio commune illo , ut cœ-
litus donabile nos accepiffe prænufce &
comperite . De edulium inquit dedepafti re-
creati fancto hoc de munere veftro trepu-
diantes , multum de qua pagina færrit . quod
valitantes vobis præfcimus effe cum veftris
& quintati habuit veftra dignatio infligio ut
infimo gra-
in virendotirio fuiftis dignati , infimo
tias agimus . In his e plura folventes , pluf-
culum quod valeat internum congignere com-
pus , vel verborum carmina pandant , ora-
cula dictua dicimus . Et illud quod nos fla-
gitare oportet , ut in veftris fæpius nobis re-
minifcat oratio .
Quomodo Epifcopus nativitatem Domini ad
Regi , Regina , vel ad Epifcopo vifi-
tationis dirigit fcriptum .
XLIV . Gloriofo atque præcelfo & uni-
verfale catholicæ fanctæ Ecclefiæ filio illi
X 2 Re-
pium , quæ eft . 35. inter epiftolas B. Augufti-
ni : Hunc panem eulogiam effe tu facies digna-
tione fumendi . Gregor. Turon . lib. 4. cap. 16.
Chramnus ad bafilicas ab antedicto facerdote fu-
fceptus eft ; ibique comedens panem ad Childeri-
cum pertendit . Lib. 6. c. 5. Chilpericus poftu-
lat ut accepta benedictione difcedere & c . Hæc
dicens , aquam manibus porrigi jubet ; quibus
ablutis , faca oratione , accepto pane , gratias
Deo agentes , & ipfi accepimus & Regi porrexi-
mus &c. Lib. 8. c. 2. Surrexi ad occurfum ejus ,
data oratione deprecor ut in manfione mea
eulogias B. Martini dignaretur accipere . Quod
ille non refpuens , benigno animo ingreffus , hau-
to poculo , admonitis nobis , ad convivium lætus
abfceffit . Idem de gloria confeffor. cap. 31. Be-
nedictionem vocat Sulpitius Severus dialogo
2. Flodoardus hift. Rhemenf. lib. 2. c. 11. de
S. Rigoberto Epifcopo : Hic venerabilis Præful
Pipinum Majorem domus regia traditur amicif-
fimum habuiffe , cui eulogias pro benedictione crebro
folebat mittere . Ad eulogias pertinet quod in
vita Ludenvici Pii dicitur Carolum M. filium
interrogaffe , cur Rex cum effet , tantæ tenuitatis
effet in re familiari ut nec benedictionem quidem
nifi ex poftulato fibi offerre poffet &c. Sangallen-
fis lib. 1. c. 13. Capitul. lib. 6. c. 65.
 244 MARCULFI
Regi , ille Epifcopus . Gloriofa atque præ
celfa & univerfale catholicæ fanctæ Eccle-
fiæ filia illa Regina ille mifericordia Dei
Epifcopus . Domino inclitoque cultore at-
que apoftolico Domino & in Chrifto fratri
illi Epifcopo , ille peccator Epifcopus . Dum
generaliter dominicæ nativitatis exultamus
adventum cenfum debita fubjectionis de-
folvere perurguemus ex voto : atque ideo fa-
lutationum munia cum eologias peculiaris
patroni veftri fancti illius ad Regem )
clementiæ veftræ, fi ad Epifcopum ) fan-
Etitati veftræ direximus , cum omni humi-
litatis genere clementiffime dependentes
fuggerimus ut jugi nos pramunientes orato ,
de veftræ fofpitate integritatem trepudiare
faciatis , dignabili protinus refcribtu .
Item alia de nativitate Domini
XLV. Iocunditatis mutuæ gratiam cogno-
fcere cupientes , divinitus univerfitate con-
lata , non diftituemus epiftolis præferendam
1
veftram prævenire clementiam , aut fanctie
tatem , cum eulogias peculiaris patroni ve-
ftri illius ร honorabili ac devoto cultu po-
fcentes ut qua alacritate feftiva nativitatis
dominicæ peregiftis infignia , nos doceant
veftræ fanctitatis exempla . Erunt enim no-
bis provectuum veftræ incrementa falutis 2 re
1
locuplex thefauri facultatis . illi Abbati
Commendatitias litteras ad Epifcopo noto .
XLVI . Domino reverentiffimo illo Papæ
ille . Reminifcentes veftram affe&tuofam bea-
titudinis caritatem , qua tunc ab obtentu
retributionis æternæ noftræ extremitatis per
fonolam in intimis vifceribus ac fi unica di-
letionis vinculum amplectebamini fedule ;
qua fiducia provocatus hos apices vilitatis
noftræ fidenter ad dignationem veftram per
fratres noftros filios veftros gerulos præfen.
tes deftinare præfumpfi , per quos veftram
almitatem , fi præfumptio non offendit , fa-
lutationum munia , ut decet , non arrogan-
ter , fed humiliter deftinare præfumo , quos
ut commendatos in omnibus recipere digne-
tis , quæfumus opportune . Etenim in tam
longinquis regionibus propter neceffitates fra-
trum comparandum euntes veftris Chrifto
præfule indigent adminiculis ; pro quibus be-
neficiis centuplicato fœnore a Domino re-
tributore bonorum omnium refertum mer-
cedis cumulum in ævum recipiatis digniffi-
mum . Dominus Deus nofter piam coronam
veftram memorem mei & præfentibus repleat
bonis & dignam reddat æternis , Domne fem-
per meus .
( 1 ) Supplicaturio . ) Preces funt feu potius
commendatitiæ littera Abbati facta , ut in
cœnobio aliquem qui monachus fieri cupit re-
cipiat . Converfare enim tum ufurpabatur pro
monachum fieri ; quafi dicas in monafterio
degere .
(2 ) Indiculus generalis . ) Indiculus pro omni
MONACHI
Item commendatitias litteras ad
Abbate noto .
XLVII. Domino beatiffimo & meritis ve-
nerando fancto patri illo Abbati ille in Do-
mino perpetuam mittit falutem , Multimo-
da nobis benivolo veftro generare comperite
gaudia quotiens aditus dederit opportunus
ut ad indagandam fofpitatem veftram no-
ftras dirigere debeamus litterolas Idcirco
cum falutationum officiis humili prece al-
mitati veftræ quæfumus ut pro nobis mife-
ricordiarum dominum ubi dignas fedulaf-
que funditis preces , exorare non dedigne-
mini quatenus veftris fulti precibus olim
optatam adire mereamur patriam . Pariter-
que latores præfentes famulos veftros , fra-
tres in Chrifto noftros , quos ob neceffaria
monafterii noftri illuc ufque deftinavimus ,
veftræ beatitudini plurimum commendare præ-
fumimus ut eis in quo neceffarium duxe-
rint folatium præbere pro divino intuitu non
dedignetis . Vale pro nobis orans , Domne
fancte ac beatiffime pater .
Supplicaturio ( 1 ) pro eo qui in monafterio
converfare defiderat ·
XLVIII. Domino fan& to , Deique culto.
& mihi in Chrift o honorabile fratri
ille falutem optans mitti in
Chrifto . Primum illud tanquam præſens fan-
Atis veftris fuggero provolutus pedibus ut meæ
extremitatis litterolæ cum veftris fuerint
facris manibus traditæ , pro me meifque
quos mihi in Chrifto cohærere fecit amor ,
fratribus , precibus Domino commendetis
Deinde fubjectus veftri frater in Chrifto no-
fter ille , fuperno infpiratus munere , veftræ
fanctitati obedientia noftras fe petiit litte-
rolas almitati veftræ commendari ; per quas
fuppliciter poftulamus ut ovem fauce fupi
boni paftoris Chrifti manu erepta , ad cau-
las Chrifti gregis tua fit diligentia reducta ,
ac vice patris ac medici pia , oro circa
hunc fit vigilantia ægrum : quem fi prifti-
næ redditum fanitati paftori omnium cum
ceteris præfentaveris inlæfum , quæ fequatur
tuo merces laboris , optime divinis nofti in-
fructus oraculis . Vale , memor efto mei ve
nerabilis in Chrifto frater .
Indiculum generale ( 2 ) ad omnes homines .
XLIX. Domno noftro , orthodoxo Roma-
næ fedis apoftolicæ a Deo inftituto illi Par
pæ , vel omnibus apoftolicis Domnis & pa-
tribus , feu Abbatibus ; vel Deo dicatis cœ-
nobiis degentibus , necnon & inluftribus vi-
ris
epiftola & libello accipitur , ut libro primo di-
ximus . Hic autem qui generalis dicitur , epi
ftola eft commendatitia Epifcopi , ut verifimi-
le fit , qua is , qui limina Apoftolorum pere-
grinationis caufa petit , omnibus Epifcopis com-
mendatur & Principibus , per quorum ditiones
iter facturus eft .
 FORMULARUM
ris Patriciis , Ducibus , Comitibus , vel omni-
bus Chriftiani cultus divine religione fectan-
tes , ille peccator Epifcopus viliffimus omni-
bus in Domino præfumo mitti falutem . Qua-
tenus præfens portitor ille , radio inflamman-
te divino , non ut plerifque mos eft ) va-
candi caufa ( 1 ) , fed propter nomen Domi-
ni , itinera ardua & laboriofa parvipendens ,
ob lucrandam orationem , limina fanctorum
Apoftolorum Domni Petri & Pauli adire cu
piens , meæ parvitate fe petiit veftræ com-
mendare almitate ac induftriæ litterolas ; per
quas viliffimus omnium , tanquam veftris
provolutus veftigiis fingulorum , fupplicare
præfumo ut pro me minimo exorari jubea-
tis , & eundem euntem vel redeuntem , fi
Dominus permiferit , propter nomen Domi-
ni folita pietate commendatum recipiatis ,
& quod neceffe habuerit impertire tanti ha-
beatis;; quatenus ab ipfo mereamini merce-
dem recipere cumulum qui fibi dixit imple-
ri quantum quis in fuis pauperibus vifus fue-
-rit erogare .
Indiculum commendatitium ad viros
inluftres laicos .
L. Domino inluftre , & præ cunctis ma-
gnificentiffimo , ac nobilitatis profapiæ de-
corato atque fublimato illi , ille peccator in
Domino præfumit mittere falutem . Quam
quam veftra excellentia meæ parvitate mi-
nime fit cognita , tamen multorum relatio-
ne didici veftram in Domino maximam de-
votionem & in fervos Dei vel pauperes ejus
ob æterna retributione follicitudinem non
pigram . Qua fiducia provocatus , hos api-
ces vilitatis meæ per latores præfentes famu-
los veftros , fratres in Chrifto noftros , ad
dominationem veftram direximus ; per quos
veftram induftriam , fi præfumptio non of
fendit , plurimum falutare præfumo ; & pe-
to ut eis euntibus vel redeuntibus , in quo
neceffarium duxerint ,, propter nomen Do-
propter nomen Do-
mini folita pietate confolare jubeatis .
Tom. II.
( 1 ) Non vagandi caufa . ) Ideo Concilio Ca-
bilonenfi fub Carolo M. c . 44. & 45. prohibi-
tum eft Romam five Turonum abfque licen-
tia Epifcopi fui adire . Sunt pauperes , inquit ,
qui vel ideo id faciunt ut majorem habeant ma-
teriam mendicandi . Burchardus lib. 19.
( 2 ) Qualiter ex ordinat. Regis . Superiore
libro formula eft mandati regii ad Domefticos
& Comites dati , quo jubet Princeps ut pro-
pter filii nativitatem in unaquaque fifcali vil-
la tres fervi manumittantur . Hoc autem ca-
pite forma proponitur , qua Domefticus , ut re-
gio mandato fatisfaciat , fervos fifcales manu-
mittit .
( 3 ) Domefticus . ) Dignitas fuit non conte-
mnenda fub prima & fecunda Regum noftro-
rum familia . Nam inter præcipuos regni mi-
niftros Domeftici fæpe enumerantur , & in
præfatione leg. Burgundion . Sciant itaque Opti-
mates , Comites , Confiliarii , Domeftici , & Ma-
jores domus noftra . Et cum munera in judi-
cio accipere prohibeantur , eos quoque judicaf
fe dici poteft . Sic leg. Ribuar. tit. 90. Ut 0-
ptimates , Majores domus , Domeftici , Comites 2
LIBER II. 245
Indiculum ad homines potentes palatinos
maxime ad cognitos fibi .
LI. Domino inluftri & præ cunctis ma-
gnificentiffimo viro illi ille peccator peren-
nem in Domino mittit falutem . Uberem
ftrenuitatis veftræ agapem erga nos potiffi-
mo jure flagrantem litterarum ferie non omit-
#
rimus excitare , quo , avidi facilitatis veftræ
quæftus præftolantes , uberes in Domino a
vobis fructus femper fufcipiamus , & dum
præfenti in vita tibi rerum arbiter locum
dedit quo & Ecclefiarum & amicorum fe-
ras fuffragia , non pigeat fubire laborem qui
in pofterum mercedem conferat lucra &
nunc multiplicia ex numero amicorum fe-
rant fuffragia , & unde tibi præfentium por-
titores , fodales mei , famuli veftri fuggeffe-
rint , pie obaudientes affectui mancipetis
Vale vir vigoris atque tuorum decus ami-
corum . Omnipotentis Domini pietas ad Ec-
clefiarum profectum per multa fpatia tem-
porum vos confervare & cuftodire dignetur .
Qualiter ex ordinatione Regis ( 2 ) pro nati-
vitate filiifui Domefticus de villa Regis
per fua epiftola relaxat ingenuos
LII. Ego in Dei nomine ille Domefti-
cus ( 3 ) ac fi indignus gloriofiffimi Domni
illius Regis fuper villas ipfius illas , illi ex
familia dominica de villa illa . Duin gene-
raliter ad omnes Domefticos Regis ordina-
tio proceffit pro nativitate Domnicelli no-
ftri illo , ut à Domino melius confervetur ,
de. unaquaque villa fifcale tres homines ex
fervientibus inter utroque fexu a fervitio la-
xarentur , & nos ita faciendum ob hoc or-
dinatione recepimus , propterea te per hanc
epiftolam noftram ficut mihi juffum eft
ab omni vinculo fervitutis abfolvo , ita ut
deinceps , tanquam fi ab ingenuis parenti-
bus fuiffes procreatus , vitam ducas inge-
nuam , & in nullo fervitio nec a nobis nec
a fuccefforibus Domefticis nec a quocunque
X 3 de
Grafiones , Cancellarii , vel quibuslibet gradibus
fublimati in provincia Ribuaria in judicio refi-
dentes , munera ad judicium pervertendum non
recipiant . Hos etiam Regi judicanti adfediffe
probat Marculfus ipfe libro primo , dum inter
miniftros & officiales qui Regi adfiderent ,
Domefticos recenfet . Quod autem proprium
Domefticorum munus fuerit , non fatis con-
ftat . Nec enim iidem funt qui aulæ Conftan-
tinopolitanæ Domeftici , quos planum eft fcho-
lis palatinis & militaribus excubiis præfuiffe ;
de quibus tit. de domefticis & protectoribus
in utroque Codice . Apud Francos vero ex-
penfas Regi ad placita proficifcenti fuppedi-
taffe & neceffaria quæque præparaffe Dome-
fticos ex Gregorio Turonenfi apparet . Sic enim
ille lib. 9. cap. 28. Fuerunt etiam ad hoc pla-
citum multi de regno ejus tam Domeftici quam
Comites , ad præparanda regalis expenfæ necef-
faria . Ex hoc tamen Marculfi loco nil clarius
eorum officio . Quippe Domefticus diciturfuper
villas Regis . Ut planum fit Domefticos villis
fifcalibus & fundis dominicis præfuiffe & o-
mnes reditus curaffe .
2
 246 MARCULFI MONACHI

de parte fifci penitus in fervitio inclinari
non poffis , fed per hanc epiftolam ingenui-
tatis , ficut nobis juffum eft fieri , bene &
integre ingenuus cunctis diebus vitæ tuæ de-
beas permanere . Si quis vero aliquis te de
ftatu ingenuitatis tuæ impulfare voluerit ,
inferat tibi cum cogenti fifco auri libram
unam , & quod repetit vindicare non va-
leat , fed præfens epiftola firma permaneat ,
ftipulatione fubnexa . Actum ibi fub die il-
lo , anno illo , Rege illo , fuprafcripto illo
Domno noftro Rege ,

APPENDIX

FORMULARUM MARCULFI,

SI
IVV E

FORMULE VETERES

INCERTI AUCTORIS .

INCIPIUNT CAPITUL A ,

I. Otitia de colono evindicato , 30. Indiculus regalis .

2. N Charta facramentalis . 31. Item alius indiculus ,
3. Notitia de fervo . 32. Notitia de colonitio .
4. Judicium evindicatum de colono . 33. Notitia facramentalis ,
5. Notitia de colona evindicata . 34. Notitia de herbis maleficis .
6. Notitia de fervo quem colonus comparat 35 Ceffio,
7. Notitia de terra evindicata . 36. Evacuatoria .
8. Ingenuitas . 37. Libellus dotis,
9. Mandatum , 38. Indiculus regalis .
10. Traturia pro itinere peragendo . 39. Equalentia vel pactum .
11. Ceffio ad Ecclefiam a novo ædificatam , 40. Donatio ad cafam Dei .
12. Litteræ commendatitiæ feu formate . 41. Precaria .
13. Ingenuitas . 42. Præftaria .
14. Venditio . 43. Traditoria de terra .
15. Cautio , 44. Emunitas fanctorum .
16. Obnoxiatio . 45. Indiculus regalis .
17. Commutatio de terris , 46. Relatum quod .
18. Charta agnationis . 47. Hereditoria,
19. Traditoria de terra . 48. Redemptionale ,
20. Traditoria de manfo vel vinea 49. Hereditoria .
21. Notitia de fervo . 50. Cautio de vinea ,
22. Notitia de jactivis . 51. Securitas ,
23. Securitas . 52. Donatio ad filios ,
24. Charta denarialis . 53. Mandatum .
25. Mandatum . 54. Gefta .
26. Ceffio ad Ecclefiam . 55. Epiftola .
27. Precaria . 56. Gefta manumiffionis ,
28. Præftaria . 57. Traditoria .
29. Notitia de homine forbatudo . 58. Obnoxiatio .

Notitia de colono evindicato ( 1 ) . lius ( 2 ) de monafterio illo & illo Abbate

I. Otitia qualiter vel quibus præfen in civitate illa in mallo publico ante illuftri
tibus veniens homo aliquis , no- viro illo Comite vel aliis quampluribus per-
N mine ille advocatus fanéti il- fonis ibidem refidentibus , interpellabat ho-
mine

(1 ) Notitia de colono ev. ) Exemplum eft
fententiæ inter Advocatum feu Defenforem
Ecclefiæ , qui vindicat aliquem in, colonum
fundi ecclefiaftici , & ipfum colonum , qui af-
ferebat fe liberum . Sed cum id probare non
potuiffet , nec die dicta ad facramentum cum
aliis præftandum adfuiffet , convictus ipfe a-
gnovit fe colonum . Itaque per Vicarium Co-
mitis Advocato redditus eft . Qua de re con-
ficitur inftrumentum , ut omnibus id notum
fiat . Unde & Notitia appellatur . Chronicon
Befuenfe : Notum fiat pofteris & memoria com-
mendetur quod &c. infra . Alio fenfu notoria
vocabulum ufurpant Jurifconfulti pro relatio-
nibus quæ ab Irenarchis , Stationariis , officio
præfidis , & ut ait D. Auguftinus ep. 159. )
ab his ad quos tuendæ pacis vigilantia perti-
nebat , in criminibus fieri folebant. I. 7. ad
Sc. Turpillian. 1. 31. Cod. Th . de Epifcop. &
Cleric. I. 7. Cod. de accufat.
( 2 ) Advocatus fan&i ill. ) Defenfor five pro .
tector Ecclefiæ aut monafterii , qui res & ju-
ra

i
 FORMULARUM APPENDIX . 247

mine aliquo nomine illo , repetebat ei , dum
diceret eo quod ante hos dies ipfe homo fa-
cramentum contra ipfam cafam Dei ( 1 ) vel
ipfius Abbatis habuiffet adhramitum ( 2 ) ad
fuam ingenuitatem defenfandum in ipfo mal-
lo in bafilica fancti illius ob hoc jurare de-
buiffet , & ipfe homo de ipfo facramento
jectivus remanfit , & ipfe homo nullatenus
rationes potuit tradere per quod ingenuus
effe deberet , vel ipfo facramento jurare po-
tuiffet . Et dum hæc caufa apud ipfo Co-
mite vel ipfis Racimburgiis ( 3 ) diligenter
fuit inventa vel inquifita , & legibus fuit
definita , & ipfe homo in præfente pro co-
lono ( 4 ) ad cafam fancti illius vel ipfius
Abbatis fibi recognovit vel recredidit ( 5 ) ,
& ipfe vicarius ( 6 ) per juffionem ipfius Co-
mitis ipfum hominem per manus , pro co-
lono

ra ejus tam in judicio quam extra judicium buiffent , fed per legem & per juftitiam veftitu-
tuetur & actiones exercet . " End xos . Nam ex ra S. Petri fontis Befuenfis erat . Tunc ipfiSca-
fynodo Carthaginenfi cap. 75. inducta eft ad- binei unanimiter judicaverunt quod omni tem-
vocatorum defenfio pro caufis Ecclefiæ . pore ipfe res per illas marcas ad partem S. Pe-
( 1 ) Cafam Dei. ) Ecclefiam . Alibi donatio tri effent vindicate atque legibus conquifita .
ad cafam Dei , & paffim . His præfentibus teftibus , Balacterio , Madaberto ,
( 2 ) Adrhamitum . ) Promiffum . Adrhamire Beato , Eppleno , Baldrico , Aufino , Wormerio
enim eft jurejurando cavere fe certa die & Milone , Albrico notario , Feilagio , Leudumo >
certo loco folemniter juraturum . De facramen- Arberto . Walterius præfens fuit & fubfcripfit
to fidem facere in leg. Ribuar. tit. 68. Capitul. .. Data notitia die Mercoris proxima in menfe Ma-
lib. 3. cap. 58. Ut fi facramenta ad palatium jo , anno fecundo regnante Domno noftro Lugdo-
fuerint adrbamita , in palatio perficiantur . Lib. vico Rege atque Imperatore .
4. c. 28. Ubi antiquitus confuetudo fuit de li- (4 ) Pro colono . ) Gloff. vett. Colonus , 8870-
bertate facramenta adhramire vel jurare . Et pores . Coloni liberi quidem , non fervi erant ,
cap. 29. Leg. Sal. tit. 39. Infra cap. prox . Un- obnoxiæ tamen fortis & conditionis . Leg. A-
de tale facramentum per fuam fiftucam vifus laman. tit. 9. & 23. Liberi ecclefiaftici , quos
fuit adhramire . colonos vocant . Quos tamen frequentiffime fer-
( 3 ) Racimburgios . ) Comites non foli , fed vis adjungi & connumerari reperias . Nam ad
adfidentibus feptem ut plurimum Confiliariis , tributa & ferviles operas tenebantur . L. Ba-
jus dicebant , qui Racimburgi vel Rachimburgi juvar. cap. 1. tit. 13. De colonis vel fervis Ec-
dicebantur . Leg. Salicæ tit. 52. 3. Tunc Gra- clefiæ , qualiter ferviant , vel qualia tributa red-
fio congreget fecumfeptem Rachimburgios . Et tit. dant &c. Adnuntiatio Caroli apud Piftas cap.
60. leg. Ribuar. tit. 57. Capitula Pipini Regis : 20. Si quis reputatus fuerit menfuram adulte-
Si caufa fua ante ipfum Comitem fuit & ante raffe , & cum majori modio velfextario annonam
1. Racemburgos , Infra cap. 6. Eofdem Scabineos vel vinum accepiffe , ut cum minori menfura ve-
dictos effe exiftimo . Siquidem Scabinei judi- nundaret , fi liber homo eft , aut fecundum fuam
ces erant , & feptem numero Comiti adfide- legem fe inde Jacramento idoneum reddat , aut
bant . Capitul . lib. 3. c. 40. Ut nullus ad pla- c. Si autem colonus vel fervus inde reputatus
citum banniatur nifi qui caufam fuam quærit , fuerit , aut judicio Dei fe examinet , aut fi inde
aut fi alter ei quærere debet ; exceptis Scabineis convius fuerit , hoc , ut fupra diximus , unde
feptem , qui ad omnia placita præeffe debent menfuram adulteravit perdat , infuper & virgis
Qua occafione lubet exfcribere ex Befuenfis nudo corio vapulet . Sane jure Romano , ut an
monafterii Chronico Comitis & Scabineorum tea diximus , nec prædia receptis colonis ven-
judicium , quo tam hæc formula quam fequen- di legarive poterant , I. Si quis inquilinos . 112.
tia capita , quæ eodem fere pertinent , non de legatis 1. 1. 2. 1. 12. de agricolis & cenf.
parum illuftrantur . Cod, lib. x . In donatione Haganonis ad S.
Notum fiat pofteris & memoria commendetur Martinum Turonenfem imperante Ludovico :
quod ante illuftrem virum Hildegarium Comitem Fridegifo Abbati trado mafum noftrum indomi-
Jeu Judices quos Scabinos vocant , quamplures nicatum c. cum hominibus ibidem commoranti-
perfonas qui cum eo aderant in Montaniaco vil- bus , quos colonario ordine vivere conftituimus .
la , in mallo publico , ad multorum caufas audi- ( 5 ) Recredidit . ) Recredere eiufmodi fcri-
endas & recta judicia terminanda , ili veniens ptoribus reftituere eft & reddere . Ivo epift. 275.
Beato Epifcopus ( Lingonenfis ) & Advocatus Dicit Comes quod libenter reddet aut recredet
fuus Burgoardus novem legitimos teftes ibi præ- Comitem Nivernenfem . Vetus inftrumentum in
Jentavit , quorum nomina hæc funt , Simeon , A- tabulario S. Martini Turonenfis anno tertio
gano , Berichrannus , Govo , Machirius , Adalar- Rodulfi Regis : Et fic ex ipfis decimis jefe re-
dus , Gerino , Gerento , Syrannus . Ifti teftificave- credidit per fiftucam guerpivit .
runt & juraverunt de finibus Befuenfis monafte- ( 6 ) Vicarius . ) Comitis . Gregor. Turon.
rii, quod a fine Pontenfe , & a fine Vendobrin- lib. 10. c. 5. Refponderunt hoc Animondi Vica-
fe, & Waurenfe , & Tillenfe , & Vetufnimenfe , rii dolo , qui pagum illum judiciaria regebat po-
Buftellenfe , & Buftenfe , & Lucenfe , & Bur- teftate , factum fuiffe . Et lib. 7. c. 23. de Ar-
burenfe , & Berecholpo villare , per iftas marcas mentario Judæo , qui Turonum civitatem ve-
inter ipfos fines immunitas fit S. Petri ad inte- nit ad exigendas cautiones quas ei propter tri-
grum , & in alio loco bofco communitas ad inte- buta publica Injurious ex Vicario , ex Comite
grum, & ab ipfo fine Buftulenfe ufque ad viam vero Eunomius depofuerant . Quibus locis vide- t
petrofam, & deinde ufque ad Aradam fractam , tur Gregorium fenfiffe de Vicario qui per pro-
deinde ufque ad finem Burburenenfem immu- vinciam vices Comitis agebat , quique poftea
nitas eft S. Petri ad integrum . Per iftas marcas Vicecomes appellatus eft . Erant enim & alii
euntes ipfi novem teftes quos fupra nominavimus , minores Vicarii , quorum finguli fub eodem
miffo fecum Balacterio illuftri viro ab Hildegario Comite certis territoriis præerant ; ideoque a
Comite & a fuis Scabinis , dixerunt & perjudi- Walafrido plebanis & parochis Ecclefiarum
cium teftificaverunt quod a tempore Pipini Regis comparantur . Capitul. lib. 2. c. 28. Habeat
deinceps per tempora Domni Caroli Impera- unufquifque Comes Vicarios & Centenarios fuos
toris vidiffent inde legitimas veftituras ad partem fecum . Hincmarus epift. 4. c. 15. Comites &
S. Petri haberi , ita ut nec Aldo nec beredes fui Vicarii vel etiam Decani plurima placita confti-
ullam legitimam veftituram exinde unquam ha tuunt . Idem epiftola pro Epifcopis Galliæ &
Ger-
 248 MARCULFI MONACHI
long ipfius advocato illius Abbatis vifus
eft reddidiffe , propterea taliter ei fuit judi-
catum ut de hac caufa notitiam bonorum
hominum manibus roboratam eum accipere
deberet ( 1 ) , quod ita & fecit , ut ipfum
hominem ipfa cafa Dei vel ipfe Abba feu
rectores eorum pro colono habeant evindi-
catum , & fit inter ipfos poftmodum ex hac
re fublata caufatio . His præfentibus qui fub-
ter fumaverunt .
Charta faceamentalis ( 2 ) ,
II. Veniens advocatus fancti illius de mo-
nafterio illo , feu & illius Abbatis de præ
dicto monafterio illo , caftro illo , in mallo
publico ( 3 ) , ante illuftre viro illo Comite
vel aliis quampluris qui ibidem aderant 2
interpellabat homine aliquo nomen illo , re-
petebat ei dum diceret eo quod genitor fuus
nomine ille colonus fancti illius de villa il
la fuiffet , & ipfo colonitio de capud fuum
ad ipfa cala Dei redebeat , & exinde ne-
& exinde ne-
glegens aderat ; & ipfe in præfente hoc for-
titer denegabat , & taliter dedit in fuo re-
fponfo quod de patre franco fuiffet genera-
tus, & de matre franca fuiffet natus . unde
tale facramento per fuam fiftucam vifus fuit
adrhamire , & taliter ei fuit judicatum , ut
hac caufa apud proximiores parentes ( 4 )
fuos , octo de parte genitore fuo , & qua-
tuor de parte genetricæ fuæ , fi præmortui
non funt , & fi præmortui funt , apud duo-
decim franços , tales qualem fe effe dixit
in illo caftro in bafilica fando illo , ubi
reliqua facramenta percurrunt , in quadra-
ginta notes ( 5 ) in proximo mallo poft ban-
num refifum hoc debeat conjurare .
Notitia de fervo ,
III. Notitia qualiter vel quibus præfenti-
Germaniæ cap. 3. Regum Comites in civitatibus
fuis , & Comitum Vicarii in plebibus . Inde fre-
quenter veteribus inftrumentis in pago illo ,
in vicaria illa . Hodie Viguiers .
( 1 ) Accipere debere . ) Leg. Ribuar. tit. 61 .
Hoc itaque conftituimus › ut quicunque in caufa
vidor extiterit , femper judicium confcriptum
accipiat .
(2 ) Charta facramentalis . ) Qua ftatuitur ut
qui pro colono vindicatus fe liberum afferit ,
manu fextadecima propinquorum certa die in
bafilica Sancti alicujus juret fe liberum effe ,
(3 ) In mallo publico . ) Mallus , placitum ma-
ius , ubi majora negotia a Comite finiebantur ,
Leg. Salicæ tit. 1. 46. 48. 56. 59. 60. Capitul.
lib. 3. c. 28. 51. 57. & lib. 4. c. 28. Ubi anti-
quitus confuetudo fuit de libertate facramenta
adrbamire vet jurare , ibi mallum babeatur , &
ibi facramenta jurentur . Mallus tamen neque in
Ecclefia neque in atrio ejus habeatur . Minora
vero placita Comes , five intra fuam poteftatem ,
vel ubi impetrare potuerit , habeat . Volumus ita-
que ut domus a Comite in loco ubi mallum tene-
re debet conftituatur , ut propter calorem folis &
pluviam , publica utilitas non remaneat . Ad-
nuntiatio Caroli Regis apud Piftas cap. 32. Ut
conlimitanei & vicini Comites in una die , fific-
ri poteft , mallum non teneant , maxime poft octa-
vas Pafche , propter francos bomines advo
bus veniens ille in caufa monafterii fancti
illius , civitatis illius Pontifici ad vicem
venerabile viro illo Abbate de prædicto mo
nafterio , die illo , illa civitate , in mallo
publico , ante inluftre viro illo Comite , &
ante illo Epifcopo , vel aliis plures magni-
ficis viris qui ibidem refedebant homine
aliquo nomen illo ibidem interpellabat di-
cens eo quod fervus monafterii fancti illius
de capud fuum aderat , & colonus ipfius
fancti ille nomine illum de franco homine
comparaffet , & malo ordine ipfo fervitio
partibus monafterii fancti illius effugiebar
vel intendebat . Interrogatum fuit ipfi fer-
vo fi ipfa caufa vera erat aut non . Sed ipfe
fervus in omnibus hoc fortiter denegavit ,
& ipfe Abba vel fuus advocatus contra præ-
dicto fervo intendebant , & taliter dixerunt ,
quod teftimonia homines francos præfentare
potebant , qui hic adftabant , quod ipfe co-
Ionus ipfo comparaverat , & in fuum fer-
vitium eum viderant defervire , & per lege
fervus fancti illo effe debet . Et ipfa hora
ipfe Abba vel ipfe advocatus , fua tefti-
monia homines feptem , his nominibus illo
& illo , adrhamivit ut in craftinum die il-
lo ibidem præfentare deberent . quod ita &
fecerunt . Et ipfi homines fic teftimoniave-
runt , quod per lege fervus fan&
ti illius ade-
rat debitus & quomodo hoc teftimonia-
verunt . . . fuper altario fancti illius , in
illa capella , quam in curte fifci , ubi reli-
qua facramenta foluta funt , jurati dixe-
runt . Denuo ipfius fervo fuit interrogatum
fi ipfa caufa recognofcebat , fi fic erat ve,
ritas . Sed ipfe fervus in omnibus hanc cau
fam recognovit , & ad fervitium fibi rever-
fus fuit ; & ipfe Abba per judicium ad ipfas
perfonas , per juffionem illius Comite , de
manu ill. Vicario · exceptum , ibidem pro
fervo
catos qui ad utrumque mallum non poffunt cc-
currere ; fed mittant fibi invicem Mijos ; fa
unus die Lunis mallum habuerit , alter die Jo-
vis aut die Lunis fequentis hebdomada matlum
habeat . Et ne grave ei fit qui ſuum mallum in-
terjecit , qui uno anno primus tenuerit mallum ,
fequenti anno confentiat alteri primum tenere
Et fi facramenta legalia in primo die Lunis poft
Pafcha juranda devenerint , aut in aliis feriis
quando mallum tenere debuerat , mittat quifque
Comes Miffum fuum qui ipfa facramenta aufcul
tet , ne ipfi homines jectivi inveniantur , & ipfe
fic mallum fuum teneat ut barigildi ejus & ad-
vocati qui in aliis comitatibus retiones habent ad
[uum mallum occurrere poffint . Synodi Melden-
fis c. 76. Paffim in formulis quæ fequuntur .
(4) Apud proxim. parentes ) Inde in lege
Salica tit. 63. qui cognitioni renuntiat , dicere
debet , quod fe de juramento de bereditate T
de tota illorum ratione tollat .
(5 ) Notes ) Tacitus de Germanis : Nec die-
rum numero ut nos , fed nocium computant ,
fic conftituunt , fic condicunt , ut nox ducere diem
videatur . Sæpiffime in lege Salica , Capitulis ,
hiftoricis , veteribus inftrumentis , ut ad Ca-
pitula Caroli M. doctiff. Fr. Pithoeus obfer-
vat . Quo fit ut ad hæc ufque tempora pleri-
que anuit , quafi hac nocte , pro hodie ufurpent ,
 FORMULARUM
fervo fancti illius evindicabat . His præfen-
tibus .
Judicium evindicatum de colono .
1 tre bene ingenua nata vel procreata fuiffet .
IV. Cum refediffent venerabilis ille Ab-
ba & inlufter vir ille in villa illa in pago
illo , ubi ille Comes effe videtur , per juf-
fionem Domno & gloriofo illo Rege , ad
univerforum caufas audiendum vel recta ju-
dicia in Dei nomine terminandum ; ibique
veniens ille advocatus monafterii illius vel
illius Abbatis homine aliquo nomen illo in-
terpellabat , repetebat ei , dum diceret eo
quod legitimo colonitio partibus monafterii
faneti illius vel illius Abbatis ad villa illa
de parte genetrice fua redeberet & negli
gens & jectivus ( 1 ) exinde adeffet . Sed ipfe
homo de præfenti adftabat & ipfam cau-
fam nullatenus potuit denegare , & ad ipfum
colonitium fe recognovit , & per manibus
ipfum hominem ipfius Abbatis reddidit . Pro-
inde taliter ab ipfis Miffis dominicis , vel
illo Comite feu & ab ipfis Rachimbur
giis ( 2 ) , ipfius advocato in cauſa ſancti
illius vel ipfius Abbatis pro firmitatis ftu-
dium fuit judicatum ut dum ipfa cauſa ta-
liter fuit inventa & legibus definita , ut ta-
le judicio evindicato exinde accipere debe-
ret , quod ita & fecit , ut omni tempore ad
ipfum colonitium fancti illius ad villa illa
illum habeat evindicatum vel elidiatum , &
fit in poftmodum inter eos ex hac re fub-
lata caufatio . Datum in menfe illo , in an-
no illo .
Notitia de colona evindicata .
V. Veniens homo aliquis nomine ille ad
Vocatus fancti illius de monafterio fancti
illius vel illius Abbatis de ipfo monafte-
rio , die illo , in mallo publico , ante inlu-
ftre illo viro illo Comite , vel ante quam
pluris perfonis qui ibidem aderant ad uni-
verforum caufas audiendum vel recta judi-
cia in Dei nomine terminandum , qui fub-
ter firmaverunt , femina aliqua nomine illa
ibidem interpellabat , repetebat ei dum di-
ceret eo quod avus fuus nomine ille quon-
dam , vel genitor fuus ille quondam , colo-
ni fancti illius de villa illa fuiffent, & ipfa
femina colona effe debebat , & ipfo colonitio
malo ordine de ipfa cafa Dei effugeret . Sic
ipfa femina in præfente abftitit , & ab ipfis
perfonis ei interrogatum fuit fi ipfa caufa ef-
fet veritas , an non . Sed ipfa in omni-
bus fortiter denegavit , & taliter dixit , quod
avus fuus ille quondam nec genitor fuus
ille quondam , coloni fancti illius de villa
( 1 ) Jectivus , ) Supra ad Marcul. lib. 1 , C.
38. Adnuntiatio Caroli Regis apud Piftas cap.
33. Multi inde contendant , & fe inter fejedi-
fcunt . Poftea : Suum facramentum fe jurare de
bere contendant , contra caufatores fuos , fi
ad hoc audiendum non venerint , jectifcant .
APPENDIX . 249
illa nunquam fuiffent , nec ipfa colonitio de
capud fuum ad ipfa cafa Dei fancti illius
nunquam redebebat , fed de patre & de ma-
Sic ab ipfis perfonis taliter ei fuit judica-
tum , ut apud duodecim homines parentes
fuos , octo de patre , & quatuor de matre , fi
præmortui non funt , & fi præmortui funt ,
apud duodecim homines bene francos Sali-
cos in ipfo mallo fuper altario fancti il-
lius in proximo mallo quem ipfe Comes
ibidem tenebit , hoc conjurare debeat quod
avus fuus ille quondam , nec genitor fuus
ille quondam , coloni fanéti illius de mo-
nafterio illo de villa illa nunquam fuiffent
nec ipfa colonitio de capud fuum ad ipfa
cafa Dei non redebeat . Et fi hoc in eo pla-
cito , ficut fuperius infertum eft , conjurare
potuerit , de hac caufa ducta & fecura refi-
deat . Sin autem non potuerit , ad ipfa ca-
fa Dei fe recognofcere faciat . Datum ibi . 1
Notitia de fervo quem colonus comparat .
VI. Notitia qualiter vel quibus præfenti-
bus veniens magnificus vir ille die illa in il-
la civitate in mallo publico ante inluſtre vi-
ro illo Comite & ante apoftolico viro il-
lo , vel præfentibus quampluribus viris ve-
nerabilibus Rachimburgis qui ibidem ad uni-
verforum caufas audiendum vel recta in Dei
nomine judicia terminandum refidebant vel
adftabant , quorum nomina fubter tenentur
adnexa homine aliquo nomine illo inter-
pellabat dixit eo quod fervus ad colono
fuo nomine illo de capud fuum aderat , &
venditionem habebat quomodo ipfe colonus
ipfum comparaverat , & ipfam venditionem
ibidem oftendebat ad relegendum . Relecta
epiftola , fic ipfi viri ipfum interrogaverunt ,
fi aliquid contra ipfa charta dicere volebat ,
vel fi eam agnofcebat , an non . Sed ipfe
fervus ipfa charta vera & legitima recogno-
vit . Sic ipfi viri tale decreverunt judicio ,
ut ipfe ille ipfum ad fervitium recipere de-
beret . quod ita & fecit , & per manu illius
Vicarii per juffionem inluftre viro illo Co-
mite & per judicium ad ipfas perfonas præ-
fentaliter recepit . His præfentibus . Datum
ibi , fub die illo .
Notitia de terra evindicata .
VII. Notitia qualiter vel quibus præſen-
tibus veniens venerabilis vir ille Abbas de
monafterio illo , die illo , in illo loco , an-
te inluftribus viris magnificis illis & illis Mif-
fis Domno & gloriofiffimo illo Rege ( 3 ) ,
vel aliis quampluris qui fubter firmaverunt
quo-
( 2 ) Rachimburgiis . ) De quibus fupra cap. 1.
3 ) Miflos Regis . ) Miffos dominicos infra
hoc ipfo capite . Pipinus Major domus in di-
plomate pro S. Dionyfio : Omnibus Epifcopis ,
Abbatibus , Ducibus , Comitibus , Domefticis , Gra-
fionibus , Vegariis , Centenariis , vel omnibus Mif-
fis
 250 MARCULFI MONACHI

quorum nomina fubter tenentur inferta , ho-
mine aliquo nomine illo interpellabat , re-
eo quod illa terra quam apud
petebat et , to
homine illo concambiavit , qui eft in pago
illo , in/grafia illa ( 1 ) , in loco qui voca-
tur ille , poft fe malo ordine retineret in-
jufte . & ipfe homo in præfente adftabat
& hanc caufam nullatenus potuit denegare ,
nec tradere rationes per quas ipfam terram
habere debeat . Sic ipfi homini fuit judica-
tum , ut ipfam terram ante ipfos Miffos do-
minicos fecundum fuam legem ipfi venera-
bili viro illo Abbati reddere vel revestire
deberet , quod ita in præfente & fecit . Pro-
pterea jubemus ut dum hanc caufam fic actam fapiens eft ; cui etiam illud non inconve-
vel perpetratam effe cognovimus , ut ipfa nienter poteft aptari quod Dominus de Da-
terra ipfe Abbas habeat evindicata atque
elidiata ( 2 ) , fit poftmodum ex hac re omni-
que tempore fublata caufatio . Datum ibi fub
die illo , anno illo , regnante Domno no-
ftro illo gloriofiffimo Rege .
Ingenuitas ( 3 ).
VIII. Quoniam fanctiffimi Hludovici Im-
peratoris pietas , quam habet in Deum , ea
quærere & indagare non ceffat quæ Domi-
ni potiffimum congruant voluntati , quibus
quoque religionis honor & devotio magis ac
magis de die in dies crefcat atque proficiat ,
& ea quæ ad divinum cultum & officium
fanctum pertinent , decoris & honeftatis am-
plius in diebus ejus quam prius habuerint
accipiant , & cunctis in futurum tempori-
bus quæ fecundum Deum ab eodem inven-
ta procurataque funt proficiant , & perenni
ftabilitate a fuccefforibus ejus & fidelibus fan-
&tæ Dei Ecclefiæ inviolabiliter in perpetuum
conferventur , memor femper quod dicitur ,
Mifericordia & veritas cuftodiunt Regem ,
& juftitia firmatur thronus ejus , adeo ut
veriffime & propemodum fpecialiter de co
dictum videatur , & Beata terra cujus Rex
vid perhibuit dicens : Inveni David fe-
cundum cor meum , qui faciat omnes volun-
tates meas . Hujufmodi itaque ftudiis Rex
ifte fapiens & beatus indefinenter intentus
& Domini femper adhærens voluntati , cu-
piens , ut præmiffum eft , divinum officium
modis omnibus honeftare > & eos qui Do-
mino Deo facrificium fuper altare fanctum
offerre debent , & corpus & fanguinem do-
minicum precum mediatione confecrare , ho-
nori habere , & ampliore gratia circumdare ,
ftatuit ut Epifcopi & Abbates ( 4 ) & qui-
cun-

& Prov, 20. Ecclef. 1o. Sap. 6. &. 13.

y At Capitulare an. 816. c. 6.

fis noftris difcurrentibus , feu quacunque judicia- (3 ) Ingenuitas . ) Exemplum manumiffionis

ria poteftate præditis . Quater in anno a Prin a Senonenfi quodam Archiepifcopo facta Lu-
cipe legati per provincias mittebantur , ut fi dovico Pio imperante , qua fecundum ejus
quid Epifcopi aut Comites negligentius egif- conftitutionem Archiepifcopus fervum fuum
fent , per eorum admonitionem corrigeretur , in Ecclefia manumittit , ut ad facros ordines
hifque quibus a Comite jus dictum non effet , poffit promoveri .
illi dicerent , & pleraque negotia Regis nomi- (4 ) Epifcopi atque Abbates . ) Illud ipfum an-
ne perficerent , aut ad eum referrent . Confti- tea cautum erat fynodo Aurelianenfi III. ſub
tutiones quoque Principum feu Capitula ab iis Childeberto Rege c. 25.Vita Ludeuvici Pii : Con
per provincias tranfmittebantur & annuntia- fiderans idem piiffimus Imperator non debere Chri-
bantur . Capitul. lib. 2. c. 18. 26. 27. 28. lib. fti miniftros obnoxios effe humane fervituti c.
3. c. 14. 17. 83. 85. 88. & paffim . Horum offi- ftatuit ut quicunque ex fervili conditione , con-
cium præclare defcribit Flodoardus hift. Rhem. ciliante fcientia & morum probitate , ad miniſte-
lib. 2. cap. 18. rium altaris: adfcifcerentur , primum manumis-
( 1 ) In grafia illa . ) In illo comitatu , Gra- tantur a propriis dominis , vel privatis , vel ec-
fiones enim Germanica lingua pro Judicibus clefiafticis , & tunc demum gradibus altaris in-
& Comitibus ufurpantur . Aventinus lib. 7. ad duantur . Quæ eadem continuationi Aimoini
an. 1285. Eodem anno Cæfar vIII . KL. Janua inferta funt lib. 5. cap. 10. Capitul . lib. 1. cap 82 .
rias Auguftam in confinio Rhetiæ atque Vinde- De fervorum ordinatione &c. ftatutum eft ut nul-
licia concilium procerum convocat . Albertum E lus Epifcoporum deinceps eos ad facros ordines
Hallufium in claſſem præfectorum , quos nos Gra- promovere præfumat , nifi prius a dominis pro-
phios , litteratores Comites vocant , refert . Ri- priis libertatem confecuti fuerint ; & quæ fe-
gordus in vita Philippi Augufti Regis ad an. quuntur ; quod ipfum iifdem verbis refertur
MCCVIII . Eodem anno quidam Comes palatinus , ex incerto quodamm Concilio Toletano a Bur-
qui eorum lingua Landgraf vocabatur , id eft , chardo lib. 2. cap. 31. & ab Ivone Decreti
Comes palatii c. Sic enim ex veteribus li- par. 6. cap. 182. Antea etiam id fæpe confti-
bris legendum eft . Carlomannus Rex in fy- tutum Nam & in eandem fententiam cita-
nodo anni DCCXLII . Decrevimus quoque ut fe- tur ab eodem Burchardo & Gratiano auctori-
cundum canones unufquifque Epifcopus in fua pa- tas Leonis Papæ . Præterea fynodi Aurelia-
rochia follicitudinem habeat , adjuvante Grafio- nenfis III. fub Childeberto Rege cap. 21. no-
ne qui defenfor Ecclefiæ ejus eft , ut populus Dei minatim cautum apparet , ut nullus fervilibus
paganias non faciat . Ibi enim Grafio Comes colonariifque conditionibus obligatus juxta fatu
eft . Sic in lege Salica & veteribus aliis legi- ta fedis apoftolicæ ad honores ecclefiafticos admit-
bus Grafionis vocabulum accipitur . tatur, nifi teftamento aut per tabulas conftiterit
(2 ) Atque elidiata . ) Corrupta hæc funt , eum abfolutum . Eodem pertinet Novel. 123 .
fed ita reftituenda crediderim Ut ipfam ter- 9. Si fervus . c. 17. Sic ratiociniis obnoxii or-
ram ipfe Abbas habeat evindicatam atque eliti dinari non poterant . 1. 4. Cod. de Epifcop.
gatam , ne fit poftmodum ex hac re omnique tem- & Cleric. Concilium Carthaginenfe can. 8. &
pore fubita caufatio . Elitigata , pro extra litem 9. Burchardus lib. 2. cap. 36. Ivo part. 6. c.
& controverfiam pofita ; quæ vox frequentiffi- 87. Gratianus dift. 54. can. 4. ubi falfo tribui-
ma eft in variis formulis . tur Moguntinenfi , cap. 2. de obligatis ad ra-
tio-
 FORMULARUM APPENDIX . 251

cunque ecclefiafticis poffeffionibus jure præ-
lati funt , fi aliquos ex familia ad presby-
teratus ordinem promovere velint , prius
eos , permiffu ipfius , libertate donent ( 1 ) ,
& fic tandem ad facerdotii gradum dignif-
fime fubvehant , Igitur ego ille minimus fer-
vorum Dei famulus Ecclefiæ Senonica Ar-
chiepifcopus tanta fereniffimi Hludovici Au-
gufti auctoritate ( 2 ) , quæ Senonis in ar-
cibo ( 3 ) Ecclefiæ epifcopii ( 4 ) fervatur
fervatur ,
fultus per hunc libellum manumiffionis te
fratrem noftrum , quem fervilis conditio ha-
tenus addictum tenuit inter hujus Ecclefiæ
& minici confecratione , propter cujus hono-
familiam quia fratrum teftimonio , inter
quos enutritus es , dignus ad facerdotalem
honorem fufcipiendum prædicaris , cenfeo te
atque ftatuo ante facri altaris cornu ( 5 ) in
confpectu facerdotum & cleri & populi ad-
ftantis a præfenti die & deinceps ab omni
jugo fervitutis humanæ abfolutum fore ci-
vemque Romanum ( 6 ) appellari ,, ita ut
ut
nulli hominum pro fervili conditione quic-
quam ( 7 ) debeas fervitii nec obfequii ne-
que etiam libertinitatis munus impendere ,
non mihi , nec fuccefforibus , aut actoribus ,
quicunque præfuerint huic Ecclefiæ , non ju-
dicia ia præditis poteftate ; fed foli Deo li-
centiam & facultatem habeas libere famu-
landi , diefque tuos vitamque ipfi dicandi ;
ut in ipfius Ecclefia proficias ad honorem
& profectum plebis pretiofo fanguine Chri-
fti redempt ; quatenus hanc pro modulo
tuo monitis inftruas , orationibus juves , ex-
emplis informes , corporis & fanguinis do-
rem hanc confecutus es dignitatem , refi-
cias ; ut ficut ab humana fervitute liberatus
per hanc manumiffionem effe cognofceris ,
ita per divinam doceas diabolice domina-
tionis jugum evadere plebem quæ tibi a
proprio Pontifice fuerit commiffa . His quo-
que fubnectere placuit , canonicis admoniti
conftitutionibus , ut fi qua deinceps prædia
( 8 ) vel mancipia tui nominis titulo com-
para-

tiocinia ordinandis vel non . Id innuit Tho- lib. 2. c. 26. Ego Burchardus Wormatienfis Ec-
mas Cantuarienfis apud Rogerum Hovedenum clefiæ Epifcopus quendam Ecclefiæ noftræ famu-
annal. parte pofter. anno 1165. Mandavit ei lum nomine Eberhardum , facris ordinibus obla
Rex ut redderet ei plenariam computationem de tum , ad altaris cornu , nobilium virorum in præ-
omnibus receptis que receperat de redditibus re- fentia , per hoc auctoritatis teftamentum ftatuo ,
gni quandiu Cancellarius fuerat . Refpondit Tho- ita ut ab hodierno die tempore bene ingenuus
mas: In electione mea Henricus filius ejus omnes atque ab omni fervitutis vinculo fecurus perma-
Barones Scaccarii & Richardus de LuciJuftitia- neat . Servos autem qui manumittebantur ut
rius Anglia clamaverunt me quietum Deo & Clerici fierent , alibi quam in Ecclefia manu-
fanta Ecclefie de omnibus receptis & computa- mitti non potuiffe docet idem Burchardus c . 28.
tionibus ab omni exactione feculari ex parte (6 ) Civemque Romanum . ) Qui in Ecclefiis
Domini Regis , & fic liber & abfolutus electus manumittebantur , cives Romani , non Lati-
fui ad bujus officii adminiftrationem . ni , fiebant , maximamque libertatem confe-
( 1 ) Perm. ip. lib. don. ) Innuit fervos Ec- quebantur , ex conftitutione Conftantini 1. 1 .
clefiarum , de quibus hic agitur , non potuif- Cod. Th. de manu niff. in Ecclef. Ideoque
fe manumitti , etiam ordinandi gratia , fine hæc claufula inftrumentis libertatis apponi fo-
Principis auctoritate , cum alienationis fpecies lita . Formulæ leg. Rom, c. 12. B. Gregorius
videatur . Papa regift. lib. 5. epift. 12. Vos Montanum
(2 ) Hludovici Aug. auctorit . ) Capitul . lib. 1. atque Thomam famulos fande Romana Ecclefiæ ,
cap. 82. De Ecclefiarum vero fervis communi cui Deo adjutore defervimus , liberos ex bac die
fententia decretum eft ut Arcbiepifcopi per fin- civefque Romanos efficimus , omneque veftrum vo-
gulas provincias conftituti noftram auctoritatem , bis relaxamus fervitutis peculium . Cujus tamen
fuffraganei vero illorum exemplar illius penes fe appellationis Caroli M. & Ludovici Pii fecu-
babeant . Et quandocunque de familia Ecclefie lo non aliam vim fuiffe exiftimo quam ut lege
utilis inventus aliquis ordinandus eft , in ambo- Romana manumiffi uterentur .
ne ipfa auctoritas coram populo legatur c. Bur- (7 ) Nulli hominum quicquam . ) Hinc appa-
chardus lib. 2, cap, 32. Synodi Triburienfis ret non tantum fervos , fed etiam libertos
C. 25. qui obfequiis erga patronos tenerentur , ordi-
(3 ) In arcibo . ) Archio , archivo . nari non potuiffe . Debet enim ab aliis in-
(4 ) Epifcopii . ) Domus Epifcopi . Synodi munis effe qui divine militiæ aggregandus
Meldenfis c. 26. Suggerendum eft & ex di- eft , ut Leonis Papæ verbis utar. Synodus To-
vino mandato intimandum regiæ majefiąti ut letana apud Burchardum lib. 2. cap. 25. Qui-
epifcopium , quod domus Epifcopi appellatur c. cunque libertatem a dominis fuis ita percipiunt
venerabiliter ac reverenter introeat , & fecun- ut nullum fibimet in eis obfequium patronus re-
dumfanétam prædecefforum confuetudinem , quan- tentet , ifti fi fine crimine capitali funt , ad cle-
do orationis debitafufceptionis gratia in tran- ricatus ordinem fufcipiantur , quia directa ma-
fitu convenienti civitatem ingreffus fuerit , ba- numiffione abfoluti effe nofcuntur . Qui vero re-
bitaculis epifcopalibus reverenter inhabitet. tento obfequio manumiffi funt , pro eo quod adhuc
( 5 ) Ante altaris cornu . ) Manumiffio in Ec- patrono fervituti tenentur obnoxii , nullatenus
clefia ante altaris cornu folita celebrari . For- funt ad ecclefiafticum ordinem promovendi ; ne ,
mulæ leg. Rom. c. 12. Capitul. lib. 1. c. 82. quando voluerint eorum domini , fiant ex Cleri-
In ambone ipfa auctoritas coram populo legatur , cis fervi .
coram facerdotibus vel coram fidelibus laicis ( 8 ) Si qua deinceps prædia . ) In Capitulis
ante cornu altaris , ficut in noftra auctoritate con- idipfum ftatuitur lib. 1. cap. 82. Si poft ordi-
tinetur , remota qualibet calliditate , libertatem nationem aliquid adquifierint , illud obfervetur
confequatur , & tunc demum ad gradus ecclefia- quod in canonibus de confecratis nihil babentibus
ficos promoveatur . Leg. Longob. lib. 2. tit. 35. conftitutum eft . Canonicæ autem fanctiones il-
lib. 3. cap. 9. circa facrum altare manumijus . læ , de quibus hic & in Capitulis , funt fyno-
Exemplum manumillionis apud Burchardum dorum decreta , quibus ftatuitur ut Clerici , qui
ni-
 MARCULFI
252
paraveris , hoc obfervare ftudeas quod in
eifdem decretum effe cognofcitur . E fi for-
te 2 quod abfit a tuo propofito exorbita
veris , presbyteratus gradum canonico judi-
cio amittere cogaris . Hanc ingenuitatem
manu propria fubfcripfi , & qui fubfcribe
rent rogavi . Actum . & reliqua .
Mandatum ( 1 )
IX. Legibus ' inftitutum eft & confuetudi-
ne per tempora confervatum ut quicunque
advocatum inftruere velit , mandato legali-
ter dato atque folenniter confirmato eum
inftruere debeat , ut omnes caufas quas ad-
gredi vel repellere debet profequi & de-
fendere inoffenfe valeat . Igitur ego ille fan-
tæ illæ Ecclefiæ vocatus Epifcopus injun-
& fiquidem , Domni & fancti patres , feu &
go , mando , & per has litteras delego tibi
illo fideli meo de rebus fancti illius › fitis
in pago illo , in locis nuncupatis fic , cum
adjacentiis vel afpicientibus ad eas locis aliis
per omni jure inveftigare , inquirere , pro-
fequi , & admallare debeas per mallos , vi-
cos , caftella , oppida , & civitates , necnon
etiam 2 fi neceffitas incubuerit in palatio
ante Vicarios Comites Miffos domini-
cos , Comites palatii , five ante omnes ju-
dices quibus hoc officium delegatum eft ut
caufationes & lites definire & terminare ju-
fte & rationabiliter debeant ; & quicquid
legibus cum juftitia inde profecutus fueris &
definieris , fcito apud me ratum & acce-
ptum atque inconvulfum manfurum . Quod
mandatum in te conlatum ut firmum fixum
que permaneat , manu propria fubter firma-
vi , & qui adfirmare deberent rogavi ,
nihil habentes confecrati funt , fi poftea ali-
quid adquiferint , id omne ad Ecclefiam per-
tineat . Synodi Carthaginenfis III. c. 49.
} ria dictum eft ad Marculf. lib. 1. c. XI.
Placuit ut Epifcopi , Presbyteri , Diaconi , vel
quicunque Clerici qui nihil habentes ordinantur ,
tempore epifcopatus vel clericatus fui agros
vel quæcunque prædia nomine fuo comparant ,
tanquam rerum dominicarum invafionis crimine
teneantur , nifi admoniti Ecclefiæ eadem ipfa con-
tulerint . Juftinianus idipfum fanxit Novell.
131. cap. 13. contra id quod olim obfervaba-
tur ex conflitutione Leonis & Anthemii 1. 34.
Cod. de Epifcop. & Clericis . Burchardus : Ut
unufquifque Presbyter res quas poft diem confe-
crationis acquifierit , propria Ecclefiæ relinquat .
Idem Burch. lib. 3. cap. 118. ex fynodo Rhe-
menfi refert hæc verba : Investigandum fi nihil
patrimonii babens Presbyter quando provectus eft
ad ordinem ecclefiafticum , poftea emerit prædia ,
cujus juris fint ; quoniam Ecclefiæ , ad quam de
nihil habente promotus eft, effe debent, juxta ca-
nonicam au&oritatem . Eadem verba exftant in
cap. 1. de peculio Clericorum ; quæ tamen ci-
tantur ex Concilio Arelatenfi .
( 1 ) Mandatum . ) Continet fimplex man-
datum feu procurationem litigandi caufa ; ut
& fimilis eft apud Marculfum lib. 1. c. 21. &
lib. 2. cap . 31 .
( 3 ) Trauria . ) Tracuria_pro_Tradoria .
Nam hic forma quædam quafi tractoriæ refer-
tur, qua Epifcopus eum , cui ob delicta pœni-
tentiæ caufa peregrinatio indicta fuerat , com-
mendat iis ad quos iter faciens pervenerit ,
MONACHI
Tracturia ( 2 ) pro itinere peragendo .
X. Dominis fanctis & apoftolicis fedibus
allocatis Epifcopis , Abbatibus , vel Abba-
tiffis , & omnibus in Chrifto patribus , Du-
cibus , Comitibus , Vicariis , Centenariis ( 3 ),
& Decanis ( 4 ) , vel omnibus in Chrifto cre-
dentibus & Deum timentibus , ego in Dei
nomine ille , ac fi indignus peccator , ulti-
mus omnium fervorum Dei fervus , Epifco-
pus videlicet five Abbas de civitate illa vel
de monafterio illo , ubi pretiofus ille mar-
tyr five confeffor Chrifti humanitus in cor-
pore requiefcit , falutem vobis perennem in
Domino deftinare curavimus . Cognofcatis
forores in Chrifto , quia innotefcimus vobis
eo quod peregrinus ifte , nomen ille , ex ge-
nere illo , ad nos venit , & nobis innotuit
atque confilium quæfivit de hoc videlicet fa-
to quod inftigante adverfario , peccatis fa-
cientibus , proprio filio fuo vel fratre fuo
five nepote nomine illo interfecit , & nos
pro hac caufa fecundum confuetudinem vel
canonicam inftitutionem dijudicavimus ut in
lege peregrinorum ipfe præfatus vir annis
tot in peregrinatione ambulare deberet . Pro-
pterea cognofcatis , fanctiffimi patres , has
litteras , ut quando ad fanctitatem veftram
venerit , melius ei credatis , & quod nulla-
tenus pro alia caufa ambulare dinofcitur
nifi , ficut fuperius diximus. , pro peccatis
fuis redimendis , ut vos eum nullo modo te-
neatis ; nifi tantum , quando ad vos vene-
rit , manfionem ei & focum ( 5 ) , panem
&
ut fciant non alia ex caufa illum peregrinari
nec vagari . Itaque rogat ut ei manfionem &
focum , panem & aquam præftent . De tracto-
(3 ) Centenariis . ) Singuli comitatus in cen-
tenas feu territoria quædam dividebantur , qui-
bus minores judices præerant fub Comitis di-
fpofitione , qui a centena Centenarii diceban-
tur . Synodi Cabilonenfis fub Carolo M. cap.
21. Comitibus & judicibus hoc fummopere obfer-
vandum eft ut jufte judicent . Paulo poft : Sed
miniftros , quos Vicarios Centenarios vo-
cant , juflos babere debent . Qui tamen non de
omnibus caufis , fed de minoribus tantum ju-
dicabant . Capitul. lib. 4. c. 26. Omnis contro-
verfia coram Centenario definiri poteft , excepta
redditione terra & mancipiorum , qua nonnifi
Coram Comite fieri poteft . Lib. 3. c. 79. Ut nul-
lus tomo in placito Centenarii neque ad mortem
neque ad libertatem fuam amittendam aut ad
res reddendas vel mancipia judicetur ; fed ifta
in præfentia Comitis vel Mifforum noftrorum ju-
dicentur . Centenarios porro per pagos ftatu-
tos effe fcribit Walafridus Strabo , & plane
eofdem cum Vicariis facit ; quos etiam cum
Presbyteris Ecclefiarum baptifmalium , qui mi-
noribus Presbyteris præfunt , comparat.
( 4 ) Decanis . ) Minimi funt judices fub Cen-
tenariis , & a Walafrido minoribus Presbyte-
ris conferuntur . Hincmar. ep. 4. c. 15. Cami-
tes & Vicarii vel etiam Decani plurima placita
conflituunt &c.
( 5 ) Manfionem ei & focum . ) Capitula qua-
dam
 FORMULARUM
& aquam largire dignemini ; & poftea fine
detentione liceat ei ad loca fanctorum fe-
ftinare . Sic exinde agite pro amore Dei &
reverentia fancti Petri , fanctiffimi patres ,
ut vobis pius Dominus in illa beata feu im-
mortali vita remunerare dignetur , quia in
ipfo peregrino Chriftum paviftis feu fufce
piftis , confiderantes videlicet quod ipfe Do-
minus dixit : " Hofpes fui , & fufcepiftis
me. Et : Quod uni ex minimis iftis feciftis ,
mihi feciftis . Quid plura ? Ad fapientes ( 1 )
fufficit femel loqui . Commendamus nos ob
nixe in veftris facris precibus , ut noftri
meminiffe dignemini . Valete in Chrifto fe-
liciter fanctiffimi patres , ut ad æternam
angelorum digni habeamini manfionem per-
petuam . Facta hæc epiftola fub die illo ,
Ceffio ad Ecclefiam a novo ædificatam .
XI. Regnante Domino Jefu Chrifto in
perpetuum , ego ille Epifcopus . Qmnibus
non habetur incognitum qualiter ego auxi-
liante Domino in pago , in villa cujus vo-
cabulo eft ibi , bafilicam fan&t. . . . arque
fancti Stephani , vel in honore ceterorum
fanctorum quorum ibidem reliquiæ quiefcunt ,
conftruxi atque Kalendas Junii dedicare cer-
tavi confentientibus etiam confratribus
, Ego enim in Dei nomine Ebroinus donum
tam Canonicis quam & monachis , vel ce-
teris hominibus qui ad præfentes fuerunt
ut villæ quarum vocabula funt Cadiliaco
Tanculfovilla , Fagido , & Barbitione villa-
re , ut ibidem afpicere deberent , ad Miffas
Tom. II.
Matth. 25. Ibid. 18. > Pervenire .
dam Caroli M. & Ludovici Pii Mss . c. 16. Ut
infra regna Chrifto propitio noftra omnibus ite-
rantibus nullus hofpitium deneget , manfionem&
focum tantum . Similiter paftum nullus contende-
re faciat , excepto prato is meſſe .
( 1 ) Quid plura ad fap. ) Claufula qua com-
mendatoriæ epiftolæ claudi folebant , ut & a-
liæ. In Hiftoria augufta : Di& umfapientifat eft .
Sic de formulis variis cap. 22. 23. 24. Verba
omifit , fed fenfum expreffit , Senator fub Vi-
tigis Regis perfona Variarum lib. 10. epift. 33 .
Pauca dixiffe fapientia veftra fufficiunt ; c.
( 2 ) Litteræ commendatitia . ) Clericis fine
proprii Epifcopi licentia peregrinari non lice-
bat , nec peregrinantes ab alio Epifcopo fufci-
pi & admitti poterant nifi a proprio Epifco-
po commendatitias litteras impetraffent . Gre-
gorius Nazianzenus in Julianum : E NDIS
owdáμron , eis quais de ddrous dis ddros más xpicare,
TAS TXIRTEUTOMON . Synodi Calchedonenfis can.
Zivis unnernOTS
13. Ξένοις κληρικοῖς καὶ KYOUSONS
ἀγνώσεις & Tepe πόλει
ἐν ἑτερη indix χα
συςατικών γραμμάτων τα ίδια επισκόπε μηδε όλως
λειτεργεῖν , Synodi VI. in Trullo can.
μηδιον REITHE
under
17. Synodi Agathenfis c. 38. Clericis fine com-
mendatitiis epiftolis Epifcopi licentia non pateat
evagandi . Synodi Epaunenfis cap. v . Bur-
chardus lib. II. cap. CXXXVII . CXXXVIII . CXLI,
Formate utplurimum apud Latinos fcriptores
hæ litteræ appellantur . Optatus Milevitanus
lib. 1. de Syricio PP. Cum quo nobis totus or-
bis commercio formatarum in una communionis
focietate concordat ; five quod certa forma cer-
tifque notis conceptæ effent , five etiam a for-
ma feu figillo quod addebatur , ut putat eru-
ditiffimus Jacobus Sirmondus in Notis ad Gof-
APPENDIX .
253
veniendi & ad baptifmum vel prædicatio-
nem , & ut decimas fuas ad memoratam
bafilicam dare deberent . Propterea pro fir-
mitatis ftudium hanc confenfionem fcribere
rogavimus ut temporibus noftris atque fuc-
cefforibus noftris hæc noftra confenfio firma
& ftabilis valeat permanere , & fciant omnes
tam præfentes quam & abfentes feu fuccef-
fores noftri quia dedimus in memoratum il-
lum Cadiliaco duos manfos ad ipfam lumi-
nariam providendam ,? vel unde Presbyter
qui ibidem officium fungere videtur vivere
debeat , Et addimus ad hoc infuper de ter-
ra arabile ... & de vinea aripenne uno &
dimidio , ut ævo tempore in elimofinam no-
ftram feu fuccefforum noftrorum ita valeat
perdurare . Actum fuit hoc fub die memo-
rato KL. Junii in anno VIII . Chrifto pro-
pitio imperii Domni Karoli fereniffimi Au-
gufti , & anno regni ejus in Francia , at-
que xxxv. in Italia , Indictione prima , in
Dei nomine feliciter . Amen . His præfenti-
bus qui adfuerunt , illuc his præfentibus .
Litteræ commendatitiæ ( 2 ) .
XII. Sancto & Deo amabili Magnoni ( 3 )
dono Dei Archiepifcopo ex Senonica urbe .
Dei Archiepifcopus ex Bitorige urbe in Do-
mino Jefu falutes optamus vobis in perpe-
tuum . De cetero notum facimus fanctitati
nomen
veftræ quia ifte præfens Presbyter
Dodobertus , parrochianus nofter , in noftra
Y dio-
XLIII.
fridum : cui pofteriori fententiæ fuffragari vi-
detur quod dicitur in fynodo Cabilonenfi fub
Carolo M. cap. 41. Presbyterum qui proprio
loco dimiffo ad alium migrat litteras habere
debere , in quibus fint nomina Epifcopi & civi-
tatis plumbo impreffa . Eft etiam in Ordine Ro-
mano epiftola , qua Epifcopi a Pontifice Ro-
mano confecrati ad civitates fuas remittun-
tur & officii admonentur ; quæ Formata Epi-
fcopo danda nuncupatur , cum tamen commen-
datitia non fit ; quod aliis confirmari poffet
exemplis . Illud autem obfervandum , non tan-
tum Clericis peregrinantibus formata opus ef-
fe , fed nec Epifcopis remota loca petere abf-
que Metropolitani formata licuiffe ; ideoque
Laudunenfem Epifcopum nepotem fuum Hinc-
marus reprehendit quod abfque Metropolita-
ni epiftola extra dioecefim fæpe profectus ef-
fet . Quod jus formatæ Epifcopis dande Vigi-
lius Papa epift. 7. Auxanio Arelatenfi Epi-
fcopo tribuit , cui vices fuas commiferat . Nul-
lus , inquit , de Pontificibus tue per has vices
ordinationi commiffis in longinquis quibuslibet lo
cis audeat proficifci nifi folenni more , ficut de-
ceffores noftri prædeceffori veftro fimiliter conce-
dentes confueverant , formatam veftre caritatis
acceperit .
(3 ) Magnoni . ) Carolo M. imperante vixit
Magno Senonenfis Archiepifcopus cujus eft
hæc formata ; quod & annus his litteris ad-
fcriptus oftendit . Ille eft qui Notas juris col-
legit & Carolo M. dicavit ; quibus ipfe hos
præfixit verficulos :
Hec juris σusia libens Rexaccipe Carle,
Offert devotus que tibi Magno tuus ,
 254 MARCULFI
diocefe natus , & facris litteris edocatus fit ,
{ ad ordinem facrum eum promovere juffimus .
Poftea vero petivit nobis licentiam ut in
veftra parrochia apud hominem aliquem no-
men Herc ambaldum manere voluiffet . Nos
vero peritionem illius non denegavimus
nifi licentiam illi dedimus , quia fcimus quod
de bene liberis hominibus ortus fit . Unde
has litteras commendatitias more ecclefiafti
co factas ad fanctitatem veftram mifimus ?
ut fcire valeat Deo digna caritas veftra eum
nec fuga lapfum , nec fua malitia a nobis
ejectum , fed noftra voluntate deftinatum .
Et ut certius credatis , Græca elementa ( 1
quæ octogenarium quadringentefimum & pri-
mum numerum exprimunt inprimitus adne-
xuimus . II. Petri quoque nomine primam
litteram fumptam in medium adfcribere ro-
gavimus . Nihilominus etiam parvitatis no-
ftræ nomine primam litteram E. magnitu-
dinis veftræ fecundam litteram A. iftius fra-
tris nomine tertiam litteram A. civitatis
noftræ quartam . & Indictionem quartam
adjunximus . Addidimus nonagenarium &
nonum numerum , id eft . & O. & in-
fequenter impreffione figilli noftri fubter con-
firmavimus & manu propria cam robora-
vimus , & Clericis noftris roborari juffimus .
Actum in anno decimo imperii Domni no-
ftri ill. & anno XLIII . regni ejus in Dei
nomine feliciter . Amen .
In nomine II & T & A. Reverentiffi-
mo fancto & Deo amabili illi Archiepifco-
po Senonicæ urbis . Ego enim in Dei no-
mine ille Cinomanicæ civitatis Epifcopus in
Domino Jefu Chrifto opto vobis falutem in
perpetuum . De cetero notum facimus fan-
Etitati veftræ quia ifte præfens Presbyter &c.
quæ ad verbum eadem funt cum fuperiori ,
ideoque bic repetita noluimus .
In Dei nomine . Sanctiffimo ac reveren-
tiffimo fratri illo Epifcopo ille illius urbis
Epifcopus in Domino fempiternam falutem.
Cognofcat fraternitas feu caritas veftra quia
ifte præfens Presbyter nomine ille in parro-
chia & in Ecclefia noftra facris litteris edo-
catus fuit , & ab infantia fuit apud nos feu
prædeceffores noftros bonum habens teftimo-
nium , bonamque continentiam & innocen-
tem vitam deducens . Unde placuit illi mo-
do ut ad aliam Ecclefiam fe converteret ,
(1 ) Græca elementa . ) Solebant Epifcopi in
formatis feu commendatitiis litteris , ne qua
fraus fieret , uti quibufdam notis & fymbolis ,
litteris videlicet Græcis , quæ certum numerum
exprimerent . Quod quomodo fieret exponit
Atticus in fine fynodi Calchedonenfis , Ivo
Decreti par. 6. cap. 433. Gratianus diftinct . 73.
additis duabus harum epiftolarum formulis ,
quarum una Burchardi eft lib. 2. c. 227. Vide
Sirmondum in Sidonium pag. 109. 110. III .
112. 113 .
(2 ) Ingenuitas . ) De ingenuitate ad Mar-
Gulf. c. 32. lib. 2. abunde diximus .
(3 ) Teftamentumfaciendi . ) Salvianus ad Ec-
clefiam catholicam lib. 3. Illi teftamenti fa.
MONACHI
volens fibi quærere feniorem qui fe de re-
bus temporalibus adjuvet , & cui ille fecun-
dum minifterium quod fibi injunétum eft
obfequium præbeat , Unde veftram fraterni-
tatem compertam facimus ut cuicunque pla-
cuerit eum fufcipere , abfque ulla ambigui-
tate hoc faciat , fciens illum & boni effe
teftimonii & a nobis fibi ab Ecclefia , quæ
nobis ad regendum conceffa eft migrandi
licentiam accepiffe , Et ut hæ litteræ fir-
miorem obtineant dignitatem , meliufque eís
fides adhibeatur , manu noftra eas fubter ro-
boravimus .
Ingenuitas ( 2 ) ,
XIII. Dum omnipotens Deus nobis con
cedit in hoc feculo fanum corpus habere .
oportet nobis pro falute anima noftræ fre-
quentius cogitare debere ut aliquantulum de
peccatis noftris minuare mereamus , Itaque
ego ille in Dei nomine pro animæ meæ re-
medium , vel pro meis peccatis minuendis ,
ut in futurum Dominus veniam mihi præ-
ftare dignetur , fervum juris mei nomine
illum relaxavi ingenuum ; ea vero ratione
ut a die præfente fit bene ingenuus , tan-
quam fi ab ingenuis parentibus fuiffet pro-
creatus vel natus . Peculiare vero fi aliquid
habet , aut inantea Chrifto propitio laborare
potuerit , ceffum habeat . Et nulli heredum
ac proheredum meorum nullum impendat
fervitium nec libertinitatis nifi foli Deo ,
cui omnia fubjecta funt . Teftamentum et-
iam faciendi ( 3 ) , defenfionem vel munde-
burdem Ecclefiarum ( 4 ) aut bonorum ho-
minum , ubicunque fe eligere voluerit licen
tiam habeat ad conquirendum . Si quis ve-
ro , quod nec fieri ... fi ego ipfe aut ul-
lus de heredibus meis , vel quislibet ulla op-
pofita perfona , quæ contra hanc ingenuita-
tem ifta , quam ego pleniffima voluntate
mea pro amore Domini noftri Jefu Chriſti
& pro meis peccatis fieri & adfirmare 10-
gavi , venire conaverit , inferat tibi una cum
focio fifco auri uncias tantas effe multando ,
& præfens ingenuitas omni tempore firma
permaneat , ftipulatione fubnixa . Actum
illo ,
Venditio .
XIV. Domino inluftri illo ille . Ratio &
con-
ciendi arbitrium dant libertis , tu tollis liberis .
Quod plena libertatis , qua cives Romani ef-
ficiebantur , proprium erat , non Latinæ , Ves
rum hoc feculo ejufmodi differentiam evanuif-
fe antea monui .
(4 ) Mundeburdem Ecclefiarum . ) Marculfus
lib. 2. c. 22. Synod. Matifconenf. II. fub Gun-
tranno c. 7. Concilium Toletanum V. c. 72.
Liberti qui a quibufcunque manumiffi funt , at-
que Ecclefia patrocinio commendati exiftunt , fi-
cut regule antiquorum patrum conftituerunt , fa-
cerdotali defenfone a cujuslibet infolentia prote-
gantur , five in fatu libertatis corum , Jeu in
peculio quod habere nofcuntur .

FORMULARUM
confuetudo expofcit ut inter emptore & ven-
ditore fcriptura confirmat ita ut nec di-
ftrahendi , fed ulla repetitio , nec comparan-
di qualibet videtur effe formido . Idcirco
nulli cogentis imperium , nec a judiciaria po-
teftate coactus , fed mea propria & fponta-
nea voluntate & arbitrium accepto vero
pretio , conftat me vendidiffe vel tradidif-
fe , & ita vendidi vel de præfente tradi-
di , hoc funt res proprietatis meæ in pago
illo , quæ dicuntur illæ , id eft , tam man-
fis , domibus , ædificiis , totum & ad inte-
grum re inexquifita . Et accepi a te pretium
pro hoc quod mihi bene complacuit , hoc
eft tam in argentum quam in actum va-
lentes folidos tantos tantum . Et fuperfcri-
ptas res per hanc venditionem publice tibi
a die præfente tradidi ad poffidendum , ut
quicquid exinde a die præfente facere vo-
lueris , liberam & firmiffimam in omnibus
habeas poteftatem faciendi . Si quis vero ,
quod futurum effe non credo fi ego ipfe
aut ullus de meis heredibus vel quislibet
ulla oppofita perfona , qui contra venditio-
nem iftam venire conaverit & a me vel
heredibus meis non fuerit defenfatum , tunc
inferat tibi , una cum focio fifco , duplum
tantum quantum a te accepi , vel quantum
ipfas res immelioratas valuerint in duplum
effe reddendum & præfens venditio omni
tempore firma permaneat ,
Cautio .
XV. Domino fratri illo ille . Ad petitio-
nem meam mihi non denegafti nifi ut in
fumma neceffitate mea argento vel acto tuo
valente folidos tantos in manu mea ad præ-
ftitum beneficium mihi præftitifti . Et ego
pro hoc talem cautionem in te fieri & adfir-
mare rogavi ut ufque ad annos tantos in
unaquaque hebdomada dies tantos opera tua ,
qualia mihi injunxeris , & ratio præftat , fa-
cere debeam . Quod fi minime fecero 2 aut
neglegens aut tardus exinde apparuero , aut
ante ipfo placito me immutare præfumpfe-
ro , tunc fpondeo me per hujus vinculum
cautionis , ubi & ubi me invenire potueris ,
fine ullo judicio interpellationis pro dupli
fatisfactione me retineas debitorem . Et quo
modo ipfi anni tranfacti fuerint , debito tuo
tibi reddito > cautionem meam per mani-
bus recipiam , ftipulatione fubnexa , & re-
liqua ,
Obnoxiatio .
XVI. Domino fratri illo ille . Omnibus
non habetur incognitum qualiter mihi gra-
vis neceffitas & natas peffimas mihi oppref-
ferunt & minime habeo unde vivere vel
veftiri debeam . Propterea ad petitionem
Tom. II.
( 1 ) Charta agnationis . ) Qua dominus fervi , lib. 2. c. 29. ubi plura . Vide Caffiodorum lib.
cui fe ingenua junxit , illis indulget , ut qui ex´ 7. cap. 11.
eis nafcentur , liberi permaneant . Marculfus
1
APPENDIX .
255
meam mihi non denegaſti nifi ut in fumma
neceffitate mea argentum vel acto tuo va-
lente folidos tot in manu mea mihi dedi-
fti , & ego minime habeo unde ipfos foli-
dos tuos tibi reddere debeam . Propterea ob-
noxiationem de capud ingenuitatis meæ in
te fieri & adfirmare rogavi ; ut quicquid de
mancipia tua originalia veftra facitis tam
vendendi , commutandi , & difciplinam im-
ponendi , ita & de me ab hodierno die li-
beram & firmiffimam in omnibus poteftatem
faciendi habeas . Si quis vero , quod nec
fieri credo fi ego ipfe aut ullus de here-
dibus meis , vel quislibet oppofita perfona ,
qui contra hanc obnoxiationem iftam veni-
re conaverit , inferat tibi una cum focio
fifco auri uncias tantas effe multando &
præfens obnoxiatio firma permaneat , cum
ftipulatione fubnixa . Actum illo .
Commutationes de terris .
XVII. Inter quos caritas inlibata perman-
ferit , pars pari fuo opportuna & congrua
beneficia non denegabit . Ideoque auxiliante
Domino noftro placuit atque convenit inter
illum & illum de commutandis terris eo-
rum , ut pro communi opportunitate inter
fe commutare deberent . quod ita & fece-
runt . Dedit itaque ille de parte fua ad par-
tem ipfius illius terram proprietatis fuæ in
pago illo , in loco qui dicitur ille . Habet
in longo dextros tantos , & in lato dextros
tantos · Subjungit de uno latus terra lui
de uno fronte terra illius , ex alio vero fron-
te terra illius infra ipfa terminatione & men-
fura ad integrum . E contra ad vicem de-
dit ille de parte fua ad parte ipfius lui ter-
ram proprietatis fuæ in pago iilo in loco
qui dicitur ille . Habet in longo dextros
tantos & in lato dextros tantos . Subjun
git de uno latus terra lui , de alio latus ter-
ra illius infra ipfa terminatione & menfura
ad integrum . Ita ut ab hodierno die unuf-
quifque contra pare fuo quod accepit habeat ,
teneat , atque poffideat , vel quicquid ex-
inde a die præfente facere voluerit libe-
ram & firmiffimam in omnibus habeat
po-
teftatem faciendi . Si quis vero , quod nec
fieri credo , fi ego ipfe , aut aliquis de he-
redibus meis , vel quislibet ulla oppofita per-
fona qui contra hanc commutationem pars
contra pare fuo venire conaverit inferat
pars pari fuo ifta tota fervante , una cum fo-
cio fifco auri uncias tantas effe multan-
dum , & præfentes commutationes duo uno
tenore confcriptas omni tempore firmas &
inviolatas permaneant .
Charta agnationis ( 1 ) .
XVIII . Femina illa , ille . Omnibus non
Y 2 ha-
 256 MARCULFI MONACHI

habetur incognitum qualiter te per volun-
tatem tuam fervus juris mei nomine ille ad
conjugium fociavit uxorem . unde te vel pro-
creationem tuam in fervitio inclinare po-
tueram . Sed mihi præpatuit voluntas plenif-
fima ut talem epiftolam donationis in te fie-
ri & adfirmare rogarem , ut fi aliquæ pro-
creationes filiorum aut filiarum ex te natæ
bus veniens homo aliquis nomine ille Mif-
fus inluftris viri illius fuper fluvio illo , in
loco quod dicitur ille ad illo manfo vel
illa terra quam ille homo hominibus illis
ante hos dies ad cafa fancti illius pagenfis
per chartam ceffionis partibus ipfius illius
per illud oftium vel anaticula de ipfa cafa
per herba vel terra de ipfo manfo vel

vel procreatæ fuerint , fub integra ingenui-
tate cum omni peculiare eorum valeant Chri-
fto propitio permanere , & quicquid labora-
re potuerint ceffum habeant , & nulli here-
dum ac proheredum meorum nullum im-
pendat fervitium nec hominium vel patro-
natus obfequium , nifi foli Deo , cui omnia
fubjecta funt . Teftamentum etiam faciendi ,
defenfionem vero vel mundeburdem Eccle-
fiarum aut bonorum hominum , ubicunque
eligere voluerit licentiam habeat ad con-
quirendum . Si quis vero quod nec fieri
credo fi ego ipfe , aut ullus de heredibus
meis ? vel quislibet ulla oppofita perfona
qui contra hanc epiftolam agnationis veni-
re conaverit inferat ei cui litem intulerit
ifta tota fervante , una cum focio fifco , auri
uncias tantas effe multandum & præfens
agnatio omni tempore firma permaneat ,
Traditoria de terra ( 1 )
XIX . Veniens homo aliquis nomine ille
in pago illo , in loco qui dicitur ille , ante
bonos homines qui fubter firmaverunt , ter-
ram illam , id eft , tam manfis & c. totum
& ad integrum , quam ante hos dies homi-
ne aliquo nomine ille per venditionis titu-
lum accepto vero pretio vifus fuit vendi-
diffe ; fed ante ipfos bonos homines ad in-
tegrum , ut quicquid prædicta venditione ei
vendidit , per manus partibus ipfius lui vel
herbam vel terram ( 2 ) vifus fuit tradidif-
fe , & per fuam fiftucam contra ipfum il-
lum exinde exitum fecit ( 3 ) , ut quicquid
ipfe ille de ipfa terra a die præfente facere
voluerit , liberam & firmiffimam in omni-
bus habeat poteftatem faciendi . & cetera .·
Traditoria de venditione .
XX. Notitia qualiter & quibus præfenti-
quicquid ad ipfo manfo afpicit , ficut in ipfa
ceffione eft infertum , ad partem ipfius Ec-
clefiæ vifus fuit tradidiffe vel confignaffe .
Id funt quibus præfentibus .
Notitia de fervo ( 4 )
XXI . Notitia qualiter & quibus præfen-
tibus veniens homo aliquis nomine ille in
pago illo in loco qui dicitur ille , feu in
mercato , vel in quocunque loco , ante bc-
nis hominibus qui fubter firmaverunt , dato
fuo pretio ad hominem negotiantem folidos
tantos , fervum fuum nomine illum vifus eft
comparaffe . Et ipfe negotians ipfum fer-
vum fuperius nominatum per manus parti-
bus ipfius lui . vifus eft tradidiffe , non frau-
de , fed in publico ; ut quicquid exinde a
die præfente facere voluerit , liberam & fir-
miffimam in omnibus habeat poteftatem fa-
ciendi . Id funt .
Notitia de jactivis ( 5 ) .
XXII. Notitia qualiter & quibus præfen-
tibus veniens homo aliquis nomine ille in
pago illo , in loco qui dicitur ille , in mal-
lo publico , ante viro illo Comite vel reli-
quis quampluris bonis hominibus qui fub-
ter firmaverunt , repetebat ei , dum diceret
eo quod homine aliquo nomine illo ante
ipfum Comitem aframitum habuiffet . a quo
placitum venit ipfe , ille placito fuo cufte-
diebat , & nec ipfe ille ad eum placitum
venit , nec miffo in vicem fuam direxit qui
ulla fonia nuntiaffet , & placito fuo negle-
xit , & jactivus exinde remanfit . Id funt
quibus præfentibus fuerunt .
Securitas ( 6 ):
XXIII. Non minima fed maxima verti-
tur difcordia inter illos & illos . Venientes
ante

( 1 ) Traditoria de terra . ) Forma eft tradi- videntium & audientium fub dicta forma , que
tionis agri antea venditi fcotatio vulgariter appellatur . De aliis tradi-
( 2 ) Terram vel herbam . ) Vide Plinium tionum modis nonnulla notavimus ad Marcul.
lib. 22, cap. 4. Infra cap. 43. Per terram vel lib. 1. c. 13 .
berbam , ficut lex eft , ad partem fandi illus ( 3 ) Exitum feciffe . ) In fignum fcilicet tra-
vifus ef tradidifle . Sic leg. Bajuvar. cap. 17. ditionis exibat , loco cedebat , vacuamque pof-
tit. 3. Ea ratione firmet per quatuor angulos feffionem in alterum transferebat . Alias ta-
campi , aut defignatis terminis , per hæc verba men exutum fcriptum eft ; ut fit fenfis , eum .
tollat de ipfa terra vel aratrum circumducat > poffeffione fe exuiffe , ut alius ea veftiretur ,
vel de herbis aut ramis , filva fi fuerit . Ego fi feculi verbis uti licet . Utrumque retineri
tibi tradidi legitime firmabo per ternas vi- poteft .
ces . Non diffimilis eft traditionis forma que (4 ) Notitia de fervo . ) Inftrumentum ven-
ab Innocentio III. Papa defcribitur in cap. 2. ditionis fervi .
de confuetudine : Hanc conferendi formam effe (5) Notitia de jaivis . ) Qua notum fit
proponis , quod in hujufmodi donationibus modi- quemdam vadimonium deferuiffe . Marculf. lib.
cum terra confuevit in manu accipere , vel in 1. c. 37. unde petenda hujus capitis interpre-
extremitate pallii manu Prælati Ecclefia fufii- tatio .
netur , aut fuper altare ponendum fub teftimonio (6 ) Securitas . ) Marculf, lib. a. cap. 18.
 FORMULARUM
ante illo & illo , repetivit ipfe ille adver-
fus ipfius lui , eo quod genitore fuo aut ger-
mano fuo illo malo ordine interfeciffet . In-
terrogatum fuit ab ipfis viris ipfi lui fi hæc
caufa ita acta vel perpetrata fuiffet an non ,
id ipfe in præfente dicere deberet . Sed cum
ipfe ille hanc caufam minime potuit dene-
gare , fic ab ipfis viris fuit judicatum , ut
illa leode ( 1 ) , ut lex erat , defolvere de-
beret . quod ita in præfente & fecit . Et
ego hanc fecuritatem in ipfo illo fieri & ad-
firmare rogavi ut nullo unquam tempore de
jam dicta morte nec de ipfa leode nec ego
ipfe nec ullus de heredibus meis nec quisli-
bet ullas calumnias nec repetitiones agere
nec repetere non debeamus , Quod qui at-
tentaverimus , nullum obtineat effectum , &
infuper inferamus tibi , una cum focio fifco ,
auri uncias tantas effe multando & præ-
fens fecuritas omni tempore firma perma
neat .
Charta denarialis ante Regem .
XXIV. Ille Rex Francorum vir inlufter ,
Et quia ille veniens ante nos vel proc
erum
noftrorum præfentia jactante denario fecun-
dum lege Salica fervo fuo nomen ille di-
mifit ingenuo , ejus quoque abfolutionem per
præfente auctoritate firmamus . Præcipientes
enim ut ficut enim & reliqua manfuaria qui
per tale titulum in præfentia Principum no-
fcuntur effe relaxati ingenuum , ita & ad
modum memoratus ille per noftro præcepto
plenius in Dei nomen confirmatum perennis
temporibus cum Dei & noftra gratia valeat
Chrifto propitio permanere bene ingenuus
atque fecurus ,
Mandatum ( 2 ) .
XXV. Domino magnifico fratri illi , ille .
Omnibus non habetur incognitum qualiter
me fenectus adgravat & infirmitas domat
& caufas meas minime valeo profequere vel
admallare . Propterea precor & fupplico ca-
ritati tuæ ut in vicem meam omnes caufas
meas , tam in pago , quam & in palatio ,
vel in quibufcunque pagis vel territoriis ubi-
cunque mihi oportet , apud quemlibet ho-
minem > tam ad mallandum quam ad re-
fponfum dandum profequere facias . Et quic-
quid exinde egeris gefferifve, apud me in omni-
bus & ex omnibus ratum & aptum atque tran-
aptum atque tran-
factum in omnibus definitum effe cognofcas :
quia amo te plus quam me , plus te quam
heredes meos . Et ut hoc mandatum poft te
firmius retineas , & taliter obtineat firmita-
tem quafi geftis fuiffet alligatum , manu pro-
Tom, II,
( 1 ) Ut illam leudem . ) Leudis , pretium
compofitionis pro homicidio . Leg. Salicæ tit,
43. 11. Si autem qui præcipitatus eft mortuus
fuerit , tota leude fua componatur . 12. Medieta-
te leudis ejus componat . Ille vero qui eum oc-
ciderit , fecundum legem eum componat . Leg,
Frifionum tit. 2. Expofitor nec juret , nec leu
APPENDIX .
257
pria fubter decrevi adfirmare & qui fub-
fcripferunt in præfente rogavi .
Ceffio ad Ecclefiam .
XXVI. Domina fanctæ ac reverentiffimæ
Ecclefiæ fancti illius , quæ eft conſtructa in
pago illo , in loco qui dicitur ille , ego in
Dei nomine ille , pro meis peccatis minuen-
dis , ut in futurum Dominus veniam mihi
præftare dignetur , cedo ad luminare vel fa-
crificio ad ipfa cafa Dei vel ipfo domo Dei
condirgendo , ceffumque in perpetuum effe
volo " & de jure meo in jure & domina-
tione ipfius Ecclefiæ tranfcribo atque trans
fundo , hoc eft , res proprietatis meæ in
pa-
go illo , in loco quod dicitur illo , in jam-
dicta loca , id eft , tam manfis , domibus ,
ædificiis , totum & ad integrum re inexqui-
fita , ita ut ab hodierno die ipfa cafa Dei
ad altare Domini proferendo vel ad ipfo
domo Dei condirgendo , ipfas res habere
debeat . Et fi mihi placuit inferendum ut
nullus Pontifex aut quislibet rector
fi de
ipfa cafa Dei , de ipfo luminare vel facrifi-
cio ipfas res abftrahere conaverit , au in be-
neficium dare præfumpferit , tunc ipfas res
as ad me vel heredibus meis perveniant . Si
quis vero , quod nec fieri credo ,
fi ego ipfe
aut ullus de heredibus meis vel quislibet
oppofita perfona , qui contra hanc ceffionem
iftam , quam ego pleniffima voluntate mea
pro amore Domini noftri Jefu Chriſti fieri
& adfirmare rogavi , venire conaverit , in-
ferat tibi ifta tota fervante 2 una cum fo-
cio fifco , auri uncias tantas effe multando ,
& præfens ceffio omni tempore firma per-
maneat .
Precaria ( 3 )
XXVII. Dominæ fanctæ ac reverentiffi-
mæ Ecclefiæ pagenfi , his nominibus
, quæ
eft conftructa in pago illo in loco quod
dicitur ille , ego in Dei nomine ille . Omni-
bus non habetur incognitum qualiter res pro-
prietatis meæ in pago illo , in loco cui vo-
cabulum funt illas & illas , in jam dicta lo-
ca , id eft , tam manfis , omnia & ex omnią
per mea ceffione ad lumen vel facrificium
ad ipfa cafa Dei a die præfente delegavi ;
poftea ad petitionem meam mihi non de
negafti , nifi ut ipfas res , quandiu advivo
1
mihi ad ufandum vel condirgendum præfta-
re deberetis . quod ita & feciftis fic tali-
ter ut tempore vitæ meæ ipfas res habere
& ufare vel condirgere debeam , & poſt
meum quoque difceffum , cum omni re im-
meliorata , agentes ipfius Ecclefiæ abfque
Y 3 ex-
dem folvat , fed inimicitias propinquorum occif
patiatur donec fe cum eis reconciliet .
( 2 ) Mandatum . ) Ejus qui propter morbum
vel ætatem rebus fuis fupereffe non poteft ,
Marculf. lib. 1. cap. 21.
( 3 ) Precaria . ) De precaria jam fatis ag
Marculf, lib. 2. cap. s.
 258 MARCULF
exfpectata traditione in eorum revocent do-
minatione vel poteftate . Propterea talem
precariam ad ipfa cala Dei fieri & adfirma-
re rogavi ut ipfas res nec vendere nec do-
nare nec commutare , nec per nullis modis
nullifque ingeniis de ipta cafa Dei abftra-
here nec minuare pontificium non habeam ,
f nec mea poffeffio nullo præjudicio vobis nec
ad ipfa cafa Dei agere nec generare non de-
beam nec ego ipfe , nec ullus de heredibus
meis , nec quislibet oppofita perfona . Quod
fi attentaverimus , nullum obtineat effectum ,
& infuper inferamus partibus ipfius Ecclefiæ
vel fuis rectoribus una cum focio fifco
auri uncias tantas effe multando , & alias
precarias per quinquennium fuerint renova-
tas , ifta per fe obtineat firmitatem .
Præftaria ( 1 ) ad Ecclefia .
XXVIII. In Chrifto filio illo , in Dei no-
mine ille donum Dei rector qui eft cuftos
Ecclefiæ illius , quæ eft conftructa in pago
illo in loco quod dicitur ille . Omnibus
non habetur incognitum qualiter tu res pro-
prietatis tuæ tam infra civitatem quam &
aforis in ipfo pago , in loco cujus vocabu-
lum funt illas & illas , in jam
jam dicta loca
omnem rem tuam per tua ceffione ad ipfa
cafa Dei vel ipfo domo Dei a die præfen-
te delegafti . Poftea ad petitionem tuam non
denegavimus , nifi ut ipfas res ad præftitum
beneficium tibi præftare deberemus . Quod
ita & fecimus , fic taliter ut tempore vitæ
(1) Præftaria . ) Præftationis charta fupra
ad Marculf. cap. 40. lib. 2.
( 2 ) Cenfum ad lumen . ) In precariis ab Ec-
clefia conceffis folebat merces quædam feu
cenfus annuus intervenire . Synodus Leptinen-
fis : Ea conditione ut annis fingulis de unaqua
que cafata folidus id eft duodecim denarii ad
Ecclefiam vel monafterium reddantur . Flodoard.
hift . Rhem. lib. 3. c. 29. ex Hincmaro : Quo
modo Carolus Pipini Regis filius eandem villam
apud Tilpinum Archiepifcopum obtinuerit in præ-
Hariam , ea conditione ut capellas ad ipfamper-
tinentes cum nonis & decimis Epifcopus Rhemo-
rum retineret , & Rex duodecim libras argenti
in luminaribus Ecclefia daret , & quod bunc cen-
Jum tam ipfe Rex quam fucceffores ejus perfol
verunt . Quem cenfum in recognitionem do-
minii præftari idem Hincmarus innuit apud
eundem lib. 3. c. 26. Ne forte fuggeratur Im-
peratori quod cupiditate lectus bunc cenfum re-
petat quem in Juos ufus nunquam redegerat ; fed
cupiens evadere periculum , ne filentio fuo in
diebus fuis cenfus ipfe depereat , & ipfa villa
in alodem vertatur .
(31 De bomine forbat. ) Formula jurisiuran-
di quod præftare tenetur is qui adgrefforem
interfecit , nimirum ob tutelam corporis fui
& vim repellendo occidiffe . Ejufdem argu-
menti eft caput trigefimum formularum legis
Romanæ .
(4 ) Colpus . ) Ictus , ut vett. gloffa apud Pi-
thoeur recte interpretantur , noftris coup. Leg.
Salic. tit. 19. Si quis ingenuus ingenuum fufle
percufferit , & tamen fanguis non exierit ufque
ad tres colpos , pro unoquoque i&u centum vi-
ginti denarios , qui faciuntfol. tres , folvat. Col-
pus a colapho , ut in leg. Sal. vet. codice .
( 5 ) Forbatudum . ) Sic in form. leg. Rom.
I MONACHI
tuæ ipfas res per noftro beneficio habere vel
condirgere five ufare debeas > & annis fin-
gulis in feftivitate fancto illo cenfo ad lu-
men ( 2 ) vel facrificium folidos tantos per
temetipfo folvere facias ; & nec nos ipfe
nec nullus de fuccefforibus noftris , nec quis-
libet de parte noftra , ipfa res tempore vi-
tæ tuæ tibi abftrahere nec minuare non de-
beamus . Et ut has litteras firmius poft te
firmiores retineas , manu propria fubter de-
crevimus adfirmare .
Notitia de homine forbatudo ( 3 ) ·
XXIX . Notitia qualiter & quibus præfen-
tibus veniens homo aliquis , nomine illo
in pago illo , in loco quod dicitur ille , in
mallo publico , ante ipfo Comite illo vel
aliis bonis hominibus qui fubter firmaverunt ,
pofita manu fua fuper facrofan&to alterio fan-
to illo fic juratus dixit : Hic juro per hunc
loco fancto & Deo altiffimo & virtutis fan-
ti illius quod homo aliquis nomine ille ,
ita factus , apud arma fua fuper me venit ,
& colpus ( 4 ) fuper me mifit , & fic mihi
Deus directum dedit , ego ipfo de arma mea
percuffi , & talis colpus ei dedi pro quid ipfe
mortuus eft ; & quod feci fuper me feci ;
& ego hodie ipfo facio infra damno & for-
batudo ( 5 ) infra noctes XLII . ( 6 ) ficut lex
eft ( 7 ) & noftra confuetudo , apud tres
aloarius ( 8 ) , & duodecim conlaudantes ju-
raverunt , & de linguas eorum legibus dixe-
runt ( 9 ) . Id funt qui præfen .
Indi-
cap. 30. Decretum Childeberti Regis : Judex
loci illius folatio collecto ipfum raptorem occidat ,
jaceat forbatudus ; quafi forbatudus pro ju
re cafo diceretur . Quod apertius traditur in
leg. Ribuar. tit. 77. De homine forbatudo . Si quis
hominem fuper rebus fuis comprehenderit , &
eum ligare voluerit , aut fuper uxorem , feu ſu-
per filiam , vel his fimilibus , & non prævalue-
rit ligare , fed colpus ei excefferit , & eum in-
terfecerit , coram teftibus in quad ivio in clida
eum levare debet , & fic XL. feu XIV. nodes cu-
ftodire , & tunc ante judicem in arabo conjuret
quod eum de vita forfactum interfeciffet • Sin
autem ifta non adimpleverit , homicidii culpabi-
lis judicetur.
( 6 ) Infra noes XLII. ) Numerus refpondet
legi Ribuariæ , cujus particulam modo adfcri-
pfi : in qua tamen ex hoc loco pro xiv. legen-
dum effe putarem XLIV. Alii viderint .
( 7 ) Sicut lex eft . ) Leg. Ribuar. ti . 77.
( 8 ) Apud tres aloarius . ) Sic infra cap. 23-
poft ipfum tres aloaria & duodecim conlaudan-
tes juraverunt . Plenius tamen inquirendum
cenfeo . Aloarii videntur hoc feculo dicti qui
probarent & laudarent idemque affirmarent ,
à laudando . Unde & noftris hodie alouer , pro
rationem probare . Monuit Johannes Savaro
V. C.
(9 ) Legibus direxerunt . ) Hoc eft , fecun-
dum leges juraverunt eum qui juravit vera
dixiffe . Formulæ legis Rom. cap . 31. Simili-
ter teftes fili fimiles vifores & cognitores , Je-
cundum quod ei judicatum fuit , poft ipfum ju-
raverunt , ut quicquid jam dictus ille de hac
caufa juravit verum idoneum facramentum
dedit . Leg. Alam . tit. 6. Supra ad Marculf.
lib. 1. cap. 38. Forte legenduin dixerunt , ut
infra c. 33. & 34.
 FORMULARUM
Indiculus regalis ( 1 ) .
XXX . Ille Rex Francorum vir inlufter
magnifico fratri illi Comiti ( 2 ) . Cogno-
fcas quia ifte præfens ille ab hac miffa pe-
titione nobis fuggeffit eo quod homo ali-
quis nomine ille res fuas in veftro minifte-
rio ( 3 ) ad fancto illo delegaffet , & dicit
quod ille vel alii homines ipfas res conten-
dunt malo ordine . Propterea omnino tibi
rogamus ut , fi veritas eft , integram jufti-
tiam fine ulla moratione ei facias exinde ·
Et fi antea minime definitum non fuerit
" here potuiffet ; & in præfente pro colono
tunc ipfos homines qui hoc contendunt ma-
lo ordine , per fidejuffores pofitos , fuper no-
Ates tantas ( 4 ) poftquam has litteras reci-
pies , ante nos facias advenire . Taliter agas ,
fi gratiam noftram velis habere .
Item alius indiculus ( 5 ) .
XXXI. Ille Rex Francorum vir inlufter
illo Comite , feu junioribus atque fucceffo-
ribus veftris feu Miffis noftris difcurrenti-
bus . Cognofcatis quia in noftra eleemofyna
taliter ifto præfente illo , dum & ipfe fenus
effe videtur , taliter ei conceffimus , ut de
omnes hoftes ( 6 ) vel omnibus bannis feu
& arribannus ( 7 ) fit confervatus , ut ne-
que vos neque juniores atque fucceffores ve-
ipfo pro hoc inquietare nec difmanuare
( 8 ) non præfumatis , nec facere dimittatis ;
fed liceat ei cum Dei & noftra gratia quie-
to ordine ad propria vivere vel federe . Et
ut certius credatis , manu noftra fubter ad-
firmavimus , & anulo noftro figillavimus .
Notitia de colonitio (9 ).
XXXII. Notitia qualiter vel quibus præ-
fentibus veniens homo aliquis nomine illo
in mallo publico , ante viro
in pago illo
illo Comite vel reliquis quampluris bonis
APPENDIX .
259
hominibus qui fubter firmaverunt homine
aliquo nomine illo ibidem interpellabat , re-
petebat ei eo quod genitor fuus aut gene-
trix fua illa coloni fui fuiffent , & ipfe il-
le fuus colonus effe debebat , & malo ordi-
ne de ipfo colonatico fe abftrahebat & ne-
glegens erat . Interrogatum fuit ab ipfis vi-
ris ipfius , fi ipfe ille colonus ipfius lui effe
debebat , an non , in præfente ei dicere de-
beret . Et ipfe ille nullatenus potuit dicere
nec adponere > nec nullam ratione tradere
per quid ipfe de ipfo colonatico ſe abſtra-
ipfius lue fe recredidit vel recognovit . Sic
ab ipfis viris fuit judicatum ut ipfe ille
ipfo illo pro colono habere debeat . Et fic
jam dictus Comes ipfo illo per manus par-
tibus lue vifus eft reddidiffe · His præfen-
tibus .
1 Notitia facramentalis .
XXXIII . Notitia qualiter & quibus præ-
fentibus veniens homo aliquis nomine ille
in pago illo in bafilica fancto illo ubi
plurima facramenta percurrere videntur , an-
te viro magnifico illo vel reliquis quamplu-
ris bonis hominibus qui fubter firmaverunt ,
pofita manu fua fuper facrofanéto altario fan-
Eto illo fic juratus dixit : Hic juro per
hunc loco fancto & Deo altiffimo & vir-
tutis fanéto illo , unde me ille homo in
mallo publico mallabat , quod ego terra fua
aut ad conjuge fua illa in pago illo in 1
loco quod dicitur ille , de eorum poteftate
per fortia nunquam proprifi aut pervafi , fed
de ifta parte triginta & uno anno fere am-
plius ... femper exinde fui veftitus &
poft me divifi , & per legem & juftitiam
plus obtineat me ad habere quam ipfius lue
aut conjuge fua reddere & ad quod mihi
judicatum fuit in nullo non redebeo nifi
ifto

( 1 ) Indiculus regalis . ) Regia epiftola , qua tiæ , quæ feni a Rege conceditur .
Rex Comiti mandat ut cuidam , qui queritur
( 6 ) De omni hofte . ) Exercitu . Capitul. lib.
quod alii res fuas retinerent , jus dicat , aut
fi illi fatisfacere recufent , cogat eos fidejuf- 3. c. 9. 10. Quicunque bomo noftros habens honores
in hoftem bannitus fuerit . Appendix Aimoini lib.
fores ante Regem judicio fiftendi caufa dare .
4. cap. 56. Rebellantibus Saxonibus paganiffimis ,
Marculf. lib. I. cap. 27. & 28. Quid fit indi-
qui contra Rhenum fluvium confiftunt , ftrenuus
culus , ad caput fextum Marculfi expofitum eft . vir Carolus hoftem movit Francorum . Adnun-
(2 ) Fratri illi Comiti . ) Comites civitatum ciatio apud Piftas cap. 26. Ut pagenfes Franci
fratris appellatione a Principe decoratos hoc
qui caballos habent vel habere poffunt , cum fuis
capite docemur ; quod jus ut provincia recto- Comitibus in hoftem pergan
t . Notiris hoft.
res & præfides confequebantur . His enim id (7) Aribanno . ) Seu beribanno . Poena eft
Caffiodorus tribuit lib. 6. c. 21. Additur quod
pecuniaria ejus qui ad expeditionem poft Prin-
a Principe frater vocaris . Ita Majorianus Aug. cipis bannum feu edictum profectus non eft.
apud Sidonium lib. 1. ep. ult. compellat : fra- Gregor. Turon lib.
ter Camille . Videa ntur Novella Theodofii , . 5. cap. 26. Poft hæc Chil-
pericus Rex de pauperibus & junioribus Eccle-
Valentiniani , & Majoriani , ubi non raro illud
occurrit . fe vel Bafilice juffit bannos exigi pro eo quod
in exercitum non ambulaffent . Et lib.7.cap. 42.
( 3 ) In veftro minifterio . ) Minifterium pro Poft hæc edicium a judicibus datum eft ut qui
territorio . Capitul. lib. 2. c. 18. Sicut in ca-
in bac expeditione tardi fuerant damnarentur .
pitulis que de hac re illis Comitibus dedimus in Capitular. lib. 3. cap. 14, De beribanno volu
quorum minifteriis moneta percutitur conftitutum mus ut Mifi noftri fideliter exa& tare debeant
eft ; & paffim . Et cap. 35. & 68. In legibus Longobardorum
( 4 ) Super noctés tantas . ) Id eft , intra tot heribanni muleta eft fexaginta folidorum
dies . Nam fpatia temporis non numero die- Vox eft hodie quoque nota .
rum , fed noctium , finiebant , ut antea di-
tum eft .
& ( 8 ) Difmanare. ) Id eft , de domo extrahere .
(9 ) Notitia de colonitio . ) Supra cap. 1. 4. 5.
(5) Alius indiculus . ) Immunitas eft mili-
 260 MARCULFI
ifto & unico facramento , per hunc loco
fancto & Deo altiffimo & virtutis fanéto
illo . Infequenter vero poft ipfo tres aloarii
& duodecim conlaudantes juraverunt , & de
linguas eorum legibus dixerunt . Id funt ,
& reliqua .
Notitia de berbas maleficas ( 1 )
XXXIV, Notitia qualiter vel quibus præ-
fentibus veniens femina aliqua nomine illa
in pago illo , in mallo publico , in bafilica
fancto illo , ante illos & illos & alios quam
plures bonis hominibus qui fubter firmave-
runt , pofita manu fua fuper facrofanéto al-
tare fancto illo , fic jurata dixit : Hic juro
per hunc loco fancto & Deo altiffimo & vir-
tutis fancto illo unde me ille ante viro
magnifico illo vel aliis bonis hominibus mal-
lavit ( 2 ) quod ego herbas maleficas ( 3 )
temporaffem , vel bibere ei dediffem , per
quid ipfe infirmaffet aut vitam fuam perde-
re debuiffet , ego herbas maleficas nec po-
tiones malas nunquam temporavi , nec bi
bere dedi , per quid ipfe infirmus vel infa-
nus fuiffet aut vitam fuam perdere debuif-
fet & aliud de ifta caufa in nullum non
redebeo nifi ifto unico & idoneo facramen-
to per hunc loco fancto & Deo altiffimo
& virtutis fancto illo . Infequenter vero poft
ipfam tantæ juraverunt " & de linguas eo
rum legibus dixerunt . Id funt .
Ceffio ( 4 ).
XXXV. Dulciffimo atque in omnibus a-
mantiffimo filio meo illo ille . Ammonuit
mihi amor & dulcitudo tua , & ex alia par-
te tu cotidie mihi non ceffas defervire , &
in bono impendas effectum . Propterea mi-
hi præpatuit pleniffima voluntas ut aliquid
de heredibus propriis meis extra confortium
germanus tuus tibi concedere deberem . quod
ita & feci . Propterea cedo tibi poft meum
quoque difceffum de hac luce a die
præ-
fente , ceffumque in perpetuum effe volo
& de jure meo in jure & dominatione tua
tranfcribo atque transfundo , hoc eft , fervo
juris mei nomine illo , vel aliam rem , ter-
ris , vel quacunque domum , ita ut ab ho-
diernum diem habeas , teneas , atque poffi-
deas , vel quicquid a die præfente facere vo-
lueris " liberam & firmiffimam in omnibus
habeas poteftatem faciendi , Si ego ipfe aut
« Hæc addita funt in margine in codice Ms.
( 1 ) De herbis maleficis . ) Jusjurandum mu-
lieris quæ veneficio hominem occidiffe accu-
fabatur , quod fcilicet potionem maleficain ei
nunquam temperaffet aut propinaffet .
(2 ) Mallavit , ) In jus feu ad mallum Co-
mitis vocavit .
( 3 ) Herbas maleficas . ) Leg. Sal . tit. 21. De
maleficiis . Si quis alteri berbas dederit bibere ,
mortuus fuerit , octo mille denariis , qui fa-
ciunt folidos ducentos , culpabilis judicetur . Si
vero biberit mortuus non fuerit c. ille qui
dedit pro aliquo maleficio , culpabilis judicetur .
Greg. Tur. lib. 5. cap. 35. de Mummolo , qui
MONACHI
ullus de heredibus meis " vel quislibet ulla
oppofita perfona , qui contra hanc ceffionem
ifta venire conaverit , "inferat tibi una cum
focio fifco auri uncias tantas effe multando ,
& præfens ceffio omni tempore firma perma
neat , ftipulatione fubnixa . Actum illo ,
Evacuatoria ( 5
XXXVI. Fratri illo ille • Omnibus non
habetur incognitum quia ego ad petitionem
tuam folidos tantos ad præftitum beneficium
in manu tua tibi præftiti , & tu pro hoc
talem epiftulam cautionis in me adfirmafți
ut ufque annos tantos in unaquaque hebdo-
mada dies tantos opera mea facere deberes ,
quod ita & fecifti , ( ad placito ipfo de-
bito meo mihi reddere deberes quod ita
& fecifti ) & ego ipfam cautionem minime
invenire poffum . Propterea talem epiftolam
evacuaturiam in te fieri & adfirmare rogavi ,
ut fi ipfa cautio ullo unquam tempore in-
venta aut reperta fuerit nullum obtineat
effectum , evacuaturia inanis permaneat , &
nec ego ipfe , nec ullus de heredibus meis ,
vel quislibet de parte mea ipfo debito fu-
perius nominato neque in ipfa cautione , neç
per nullis modis nullo unquam tempore ti-
bi ex hoc nullas calumnias nec repetitiones
agere nec repetere non debeamus . Quod fi
attentaverimus , ifta tota fervante , una cum
focio fifco , auri uncias tantas effe multan
do & præfens evacuaturia omni tempore
firma permaneat ,
Libellum dotis ( 6 ) .
XXXVII. Dum omnipotens Deus concef-
fit jugale confortium & tale permiffum de-
dit ei in omnibus ut unufquifque cum vira
fua nubat juxta confuetudinem anteriorum
Chriftianorum & item legimus quod ipfe
Dominus nofter cum difcipulis fuis ad nu
ptias invitatus fuiffet , & cui Deus conjun-
git , homo non feparet ; quod bonum , fe-
lix , fauftumque fit . & reliqua . Donat ita-
que ille honefta puellæ fponfæ fuæ , nomine
illa , quam , fi Chrifto placuerit , in conju
gium fociare uxorem cupio , donatumque in
perpetuum effe volo , & de jure meo în ju-
re & dominatione ipfius puellæ tranfcribo.
atque transfundo , hoc eft , res proprietatis
meæ in pago illo , in loco quod dicitur il-
le , tam manfis , domibus , ædificiis , totum
& ad
maleficii incufatus eft , quod herbam fe habe-
re ad tormina & dyfenteriam fanandam pro
feffus fit . Apud eundem Gregorium , per ber-
barum venena . Inde enherber .
(4 ) Ceffio . ) Donatio a patre uni ex filiis
facta , ut præcipuum illud habeat . Similis eft
apud Marculf. lib. 2. cap. 11. quæ in nepotem
confertur .
(5 Evacuatoria . ) Apocha. Supra ad Mar-
culf. lib. 2. cap. 35.
( 6 ) Libellus dotis . ) De libello dotis fupra
ad lib. 2. cap. 15 .
 FORMULARUM
& ad integrum re inexquifita , feu manci-
pias tantas ( 1 ) his nominibus ille, & ille ,
feu caballos tantos , boves tantos , vaccas
cum vitulos tantos , oves capita tanta , fo-
dis capita tanta , lectarios condignos ad le-
&tos tantas 9 fabricaturias vero , auro , ar-
gento in folidos tantos , ... oftenfolia ve-
ro tam æreis quam ferreis , feu & lineis
quicquid in domo rationabiliter contenit .
Omnia fuperius nominata , cum dies felicif-
fimus nuptialis advenerit , dulciffima fpon-
fa mea illa , a die præfente habeas , teneas ,
atque poffideas , vel quicquid exinde a die
præfente facere volueris , liberam & firmif-
imam in omnibus habeas poteftatem facien-
di . Si quis vero , quod nec fieri credo , fi
ego ipfe aut ullus de heredibus meis , vel
quisliber ulla oppofita perfona , qui contra
hunc libellum dotis venire conaverit , infe-
rat tibi una cum focio fifco , auri uncias
tantas effe multando , & præfens libellus do-
tis firmus permaneat .
Indiculus regalis ( 2 ) .
XXXVIII. Ille Rex Francorum vir inlu-
fter . Cum nos in Dei nomine palatio no-
ftro ad univerforum caufas audiendas vel re-
&
ta judicia terminanda una cum proceribus
Boftris refideremus " ibique veniens homo
aliquis nomine ille fuggeffit eo quod apud
noftro fignaculo ( 3 ) homine aliquo nomine
illo mannito ( 4 ) habuiffet ut fuper noctes
tantas ante nos debuiffet venire in rationes ,
pro eo quod dixit quod res fuas poft fe malo
ordine tenebat injufte . Ad quod placitum
veniens ipfe ille per triduo feu amplius pla-
citum fuum cuftodivit ; & nec ipfe ille ad
eum placitum venit , nec miffum in vicem
fuam non direxit qui ulla fonia nuntiaffet .
Proinde nos taliter una cum fidelibus no-
ftris vel Comite palatii noftri illo vifi fui-
mus judicaffe ut dum ipfe ille per triduo
feu amplius placitum fuum legitime cufto-
divit , & nec ipfe ille ad eum placitum ve-
nit , nec miffum in vice fua direxit qui ul-
la fonia nuntiaffet , & placitum fuum negle-
xit , & jectivus exinde remanfit , propterea
( 1 ) Mancipia ftantia . ) Villici , qui fundum
exercent , & inter inftrumenta fundi nume-
rantur .
( 2 ) Indiculus regalis . ) Videndus Marcul
fus lib. 1. cap. 37.
( 3 ) Apud noft. fignac. ) Apud hic dicitur pro
cum , aut per ; quod non raro in illius feculi
auctoribus occurrit . Supra cap. 2. apud proxi-
miores parentes fuos octo juret ; & cap. 29. in
fine . Itaque quod hic dicitur apud noftrum fi
gnaculum , fic accipiendum eft , per litteras a-
nulo feu figillo noftro firmatas . Nam , ut dixi-
mus , indiculo figillum non addebatur .
(4 ) Mannitum . ) Mannire , in jus vocare "
leg. Sal. tit. 1. & alias fæpiffime , quafi mo-
nere .
( 5 ) Equalentia . ) Divifio hereditatis inter
fratres ; quæ æqualentia hic appellatur , quod
aquis partibus fiat . Marculf. lib. 2. cap. 14.
(6 ) Equalentia . ) Aqua lance . Inde hujus
APPENDIX . 261
jubemus ut quicquid lex loci veftri de tale
caufa debuerit , vobis diftringentibus ipfe il-
le partibus ipfius lue hominis componat at-
que emendare ftudeat .
Equalentia ( 5) vel pactum .
XXXIX . Auxiliante Domino noftro Jefu
Chrifto > placuit atque convenit inter illo
& germano fuo illo de alode qui fuit gene-
tore ill. ut inter fe æqualentia ( 6 ) divide-
re vel exæquare deberent . quod ita & fe-
cerunt . Accepit igitur ille de parte fua man-
fo in pago illo " in loco qui dicitur illo
cum omni defuper pofito ( 7 ) , feu vineis ,
olicis , campis , totum & ad integrum re in-
exquifita . E contra ad vicem accepit ille
de parte fua • manfo in pago illo " in loco
qui dicitur illo , ubi accola commaner , id
eft , tam manfis , vineis , olicis , totum &
ad integrum re inexquifita , etiam aurum
argentum , drapalia , æramen , peculium ,
præfidium ( 8 ) utriufque fexus mobile &
immobile inter fe æqualentia vifi fuerunt
dividiffent , & pars contra pare fuo invicem
tradiderunt , & per eorum fiftucam pars con-
tra pare fuo fe exinde exitum fecerunt ; ita
ut ab hodierno die unufquifque quod acce-
pit habeat , teneat , atque poffideat , vel
quicquid exinde facere voluerit , liberam &
firmiffimam in omnibus habeat poteftatem
faciendi . Si quis vero , quod nec fieri qre-
do , fi ego ipfe aut aliquis de heredibus no-
ftris vel quislibet oppofita perfona , qui con-
tra hanc epiftolam loco pactionis venire co-
naverit , inferat pars pare fuo cui litem in-
tulerit ifta tota fervante una cum focio fifco
auri uncias tantas effe multando , & præfens
epiftola pactionis omni tempore firma per-
maneat .
Donatio ad cafam Dei ( 9 ) .
XL. Domino vere fancto ac reverentiffi
mo monafterio illo quod eft conftructum in
honore fanctæ Mariæ femper virginis gene-
tricis Dei & Domini noftri Jefu Chrifti
vel ceterorum dominorum fuorum , quorum
reliquiæ ibi conditæ funt & inlufter Deo
fa-
capitis titulus . Marculf. lib. 2. cap. 14. Equa
lance inter fe vifi funt divififfe vel exequaffe ·
( 7 ) Cum defuper pofito . ) Suprapofito paffim in
formulis leg. Rom. Infra cap . XL . una cum fuper-
pofers ; apud Jurifconfultos , cum omnibus que
bi erunt . Claufula in venditionibus , donatio-
nibus , legatis , divifionibus hereditatis fre-
quentiffima .
(8 ) Peculium præfidium . ) De peculii & præ-
fidii voce ad librum fecundum Marculfi .
(9 ) Donatio ad cafam Dei. ) Cafa Dei pro
quacunque Ecclefia , quafi domus Dei . Hinc-
marus epift. 7. c. 35. Providendum eft etiam
ut de nihil habentibus promoti Presbyteri non præ- ›
fumant que de facultatibus Ecclefiæ comparave-
runt vendere , vel quafi ad cafam Dei tradere ,
nifi ad Ecclefiam cujus propria effe debent . Sa-
ne hodieque in Arvernia extat coenobium, quod
Cafe Dei nomen velut proprium fibi retinuit .
 262 MARCULFI
facrata illa Abbatiffa una cum norma plu-
rimarum ancillarum Dei ad laudem Chrifti
canendum cuftrix præeffe videtur ego in
Dei nomine femina aliqua nomine illa do-
no ad præfato monafterio a die præfente
donatumque in perpetuum effe volo , & de
jure meo in jure & dominatione ipfius mo-
nafterii vel fuis rectoribus trado atque trans-
fundo ad poffidendum , pro eo quod in ipfo
monafterio fub religione & fanéta converfa-
tione habitare debeam , hoc eft , res meas
in pago illo , in loco nuncupante cujus vo-
cabulum eft illo & illo , in grafia illa ( 1 ) ,
fuper fluvium illum , quantumcumque a die
præfente in jandista loca vifa fum tenere
vel poffidere , quod manente conjugio apud
jugale meo illo vifa fum conquififfe ( 2 ) ,
vel in mea portione recepi , vel quantum-
cumque de filio meo nomen illo de luctuo
ſa hereditate ( 3 ) mihi obvenit , ficut di-
Xi , quantumcunque in hæc loca a die præ-
to-
fente mea eft poffeffio vel dominatio
tum & ad integrum ad ipfo monafterio a
die præfente de jure meo in jure ipfius mo-
nafterii & fuifque rectoribus trado atque trans-
fundo ad poffidendum , hoc eft , tam terris ,
manfis , una cum fuperpofitis , domibus , ædi-
ficiis , vineis , filvis , campis , pratis , pa-
fcuis , cultis & incultis , adjacentiifque omni-
bus , aquis aquarumve decurfibus , una cum
mancipia tanta his nominibus illa , ficut di-
xi , inexquifita portione mea ad integrum
publice trado atque transfundo ad poffiden-
dum ; ut quicquid ab hac die ipfa Abba-
tiffa vel rectores ipfius monafteria ad pro-
fectum ipfius exinde facere voluerint , libe
ram & firmiffimam in omnibus habeant po-
teftatem faciendi , Si quis vero , quod .
Precaria ad cafa Dei .
XLI. Domini viri fancti atque oftenfione
crucis patibulum mirabilis remuneratione ful-
gente bafilicæ , quæ in honore fancta Ma-
ria & fancti Petri & fancti Pauli princeps
Apoftolorum , Gaico monafterio conftructo
in pago Waftinenfe " & inluftri Abbatiffa
illa inibi conftris præeffe videtur , una cum
norma plurima ancillarum Dei ibidem con-
fiftentium , ego illa femina . Dum non ha
betur incognitum , fed a pluris eft manife-
fed a
ftum , quod ego res proprietatis meæ in lo-
co qui dicitur illo per epiftolam donationis
ad ipfo monafterio veftra delegavi , propte-
rea expetivi a vobis , & petitione mea non
denegafti , ut ipfas res , quandiu advivo , fub
ufo beneficio veftro tenere & ufare debeam ,
& aliubi ipfas res alienare pontificium non
habeam , & poft meum quoque difceffum ,
( 1 ) Grafia illa . ) Comitatu illo . Supra ad
caput feptimum .
( 2 ) Apud jug. m. viſa ſum conq. ) Tertiam
videlicet rerum ftante conjugio quæfitarum .
Plura ad lib. 2. cap. 17.
( 3 ) De filii mei lu&uofa bereditate . ) Ita Pa-
pinianus apud Juftinianum 1. ult. Cod. de in-
ftitut. & fubftitut. Lu&uofam bereditatem ad
MONACHI
cum re immeliorata ad ipfo monafterio abf-
que ulla exfpectata traditione vos vel recto-
res ipfius monafterii in eorum faciant revo-
care poteftatem & dominationem , & vos
reverentia difcorditis ut inpoftmodum mea
poffeffio aliqua præjudicio ex hoc generare
non debeant . Propterea hanc precariam in
vos vel in ipfo monafterio veftro emittendo
decrevi , ut neque ego neque ullus de here-
dibus meis , quamvis per longinqua fpatia
ipfas res ad ufandum habeo , agere nec re-
petere non debeamus . Quod qui fecerit , in-
ferat vobis vel partibus ipfius monafterii fuif-
que rectoribus auri libra una , argento pon-
do duo > & præfens precaria firma perma-
neat , & ut alias precarias de quinquennium
in quinquennium renovantur , ifta vero non
fit neceffe renovandi , fed per femetipſam
omnique tempore obtineat firmitatem , cum
ftipulatione fubnixa . Actum illo .
Præftaria .
XLII. Dulciffima femina illa , ego illa
Abbatiffa . Dum non eft incognitum quali-
ter tu ante hos dies rem proprietatis tuæ in
pago illo , in loco qui dicitur ille , ad mo-
nafterio fanctæ Mariæ adfirmafti , unde pre-
caria nobis vel ab ipfo monafterio adpeti-
fti , propterea has litteras in te adfirmavi-
mus , ut dum advivis , ufualiter ipfam rem
tenere & dominare debeas , & aliubi ipfas
alienare pontificium non habeas . Et fi hoc
conaveris facere , ipfam rem a die præfente
perdas Et ut has litteras vires firmiores ob-
tineas manu noftra fubter adfirmavimus
cum ftipulatione fubnixa . Actum illo .
Tradituria de terra.
XLIII. Notitia qualiter & quibus præfen-
tibus veniens homo aliquis advocatus fancto
illo de monafterio illo ad res illas > in pa-
go illo in loco cujus vocabulum eft ille
quas ante hos dies femina aliqua nomine il-
la per fuo inftrumento ad ipfo monafterio
vifa fuit delegaffe cum omni integritate
ficut in ipfa donatione conftat ; quod por-
tio fua eft ad integrum a die præfente Mif-
fus ipfius feminæ ille ipfius Miffo monafte-
rii nomine illo per ipfo oftio de ipfa cafa
per .. herbam & cefpitem , ficut lex eft ,
to illo vel ipfo ...
ipfius Miffo ad partem fan&
vifus eft tradidiffe & per fua fiftuca ipfo
Miffo vel ipfa femina de ipfas res fe exitas
ex omnibus effe dixit . Id funt .
Emunitas fanctorum ( 4 ) .
XLIV. Ille Rex Francorum vir inlufter .
Quotiefcunque petitiones facerdotum aut an-
cilla-
matrem venire curavit . Juftiniano triftis fuc-
ceffio . Inftitut. de fenatufconful. Tertullian, in
principio . Infcriptio Viennenfis Miseri pa-
RENTES CONTRA VOTUM PP.
( 4 ) Emunitas fan& torum . ) Privilegium im-
munitatis monafterio a Rege conceffum ; qua
de re plura ad cap. 3. libri primi .
 1

FORMULARUM APPENDIX . 263

cillarum Dei ad effectum perducimus , re-
giam confuetudinem exercemus , & nobis ad
mercedem vel ad ftabilitatem regni noftri
in Dei nomine pertinere confidimus . Ideo-
que Dominis viris fanctis ac venerabilibus
apoftolicis in Chrifto patribus omnibus Epi-
fcopis , vel omnibus Abbatibus , feu inlu-
ftribus atque magnificis viris Ducibus , Co-
mitibus , Vicariis , Centenariis , feu omnes
vaffos noftros ( 1 ) , vel omnes Miffos no-
ftros difcurrentes . Cognofcatis quod inluftris
Abbatiffa illa de monafterio illo in pago
is
illo , in loco qui dicitur ille , in honore fan-
Ai illius conftructo , una cum monichas vel
Dei ancillas ad laudem Chrifti canendum fub
religiónis norma converfari videntur , clemen
tia regni noftri fuggeftionem intulit eo quod
gloriofus Domnus & genitor nofter ille quon-
dam Rex per fua præceptione fua manu ro-
borata talem immunitatem ad ipfa cafa Dei ,
fancto illo , vel feu monafterio illo , vel ipfa
Abbatiffa habuiffet conceffum atque indul-
tum ut nullus Epifcopus aut Archidiaconus
loci illius nifi orationem aut prædicationem
lucranda gratia , ut nullus judex publicus
quislibet judiciaria poteftate accinctus in ...
villis ipfius monafterii nullum debuiffet ha-
bere introitum , nec caufas audiendas , nec
freda exigenda nec fidejuffores tollendos ,
nec manfiones aut paratas requirendas , nec
nullas retributiones exactandas , & quod fif.
cus nofter exinde exigere poterit nullaté-
nus exactetur nec requiratur . Unde & con-
firmationes anteriorum Regum parentumque
noftrorum nobis in præfente protulit relegen-
das , & petiit celfitudine noftra ut circa ipfo
monafterio noftra hoc deberet auctoritas ge-
neraliter confirmare . cui nos hunc benefi-
cium gratante animo pro mercedis noftræ
augmentum non folum confirmaffe , fed et-
iam in novo fub immunitatis nomine con-
ceffiffe . Denuo per hunc præceptum fpecia-
omnino
lius decernimus ordinando , 1 atque omnino
jubemus , quod in perpetuum abfque ullis
obftaculis & refragationibus volumus effe man-
furum cognofcite , præcipientes ut ficut con-
ftat in fupradictis titulis fcriptum effe ut il-
lud monafterium maneat abfque ullum in-
troitum Epifcopi aut Archidiaconi , nifi ora-
tionem aut prædicationem lucrando , ut nul-
lus judex publicus in curtes vel villas ( 2 )
ipfius monafteriæ nullum debeat habere in-
troitum , nec caufas audiendas , nec freda
exigenda , nec fidejuffores tollendos , nec
manfiones aut paratas requirendas , nec nul-
las retributiones exactandas ( 3 ) , & quod
fifcus nofter exinde exigere poterit , nullate-
nus exactetur nec requiratur , nifi , ut dixi-
mus , pro mercedis noftræ augmentum , fic-
ut ab anteceffores Reges parentes noftros feu
& Domno & gloriofo genitore noftro illo
quondam Rege moderno tempore fuit con-
ceffum atque indultum , ita per noftris ora-
culis plenius confirmamus , quod in perpe-
tuum volumus effe manfurum . Et ut hæc
præceptio firmior habeatur & per tempora
melius confervetur , manu noftra fignaculis
fubter ea decrevimus roborare , & de anolo
noftro fubter fegelavimus .
Indiculum regale ( 4 ) ·
XLV. Karolus gratia Dei Rex Franco-
rum tam præfentibus quam & futuris Do-
mnis fanctis & apoftolicis , ac venerabilibus
in Chrifto patribus , Ducibus , Comitibus
Domefticis , Vicariis , Centenariis , vel omnis
agentes noftros , & juniores ac fuccefforefque
noftros , vel omnes amicos noftros , feu &
omnes Miflos noftros difcurrentes . Cogno-
fcat magn rudo feu almitas veftra quod nos
partibus noftris bene habemus compertum quod
dominus taliter illius fidele noftro illo illa
merito fuo compellente conceffimus , ubicun-
que infra regno Deo propitio noftro homi-
nes fui ad negotium exigendum advenerint ,
nullus quislibet de judiciaria poteſtate veſtra
nec Miffus nofter nulla telonea , nec nullas
venditas ( 5 ) , nec rodaticus ( 6 ) , nec fo-
rati-

( 1 ) Alias , Hominibus vaſſis noftris . ) Fortaffe runtur continuationi Aimoini lib. 5. cap. 10.
legendum, omnibus vafis noftris ; aut faltem ad- & 33. Neque fervitia ab eis exactet , neque pa-
dendum , hominibus & vafis noftris . raperedos aut expenfas ad hofpitum fufceptio-
(2 ) In curtibus vel villis . ) Villas etiam cur- nes recipiat , Capitul . lib. 3. cap. 14. beriban-
tes dictas fuiffe hic locus oftendit . Sic in di- num exactare .
plomate Caroli R. pro Corbejæ cœnobio , vil ( 4 ) Indiculus regalis . ) Exemplum immu-
las feu curtes vel ea que deinceps in parte ipfius nitatis vectigalium a Carolo Rege conceflæ
Ecclefia voluerit divina pietas augeri ; & in ( 5 ) Nultas venditas . ) Vectigal eft rerum in
traditionibus Fuldenfibus lib. 2. jugerum cur- foro & publicis nundinis venditarum , cujus
tiferum dicitur , in quo ædificium rufticum & mentionem in Gallicis quibufdam vetuftis in-
villula effet , Leg. Salice tit. 6. canem cufto- ftrumentis legiffe memini . Hodie quidem re-
dem domus five curtis . Olim quidem cortem rum immobilium dextın ' dicuntur ventes .
Romani dixere eam villæ partem quæ moni- ( 6 ) Rodaticum . ) Capitul. lib. 6. c. 243. Ut
bus cincta eft , & in qua permulta ruftica ope- nullus homo præfumat teloneum per vias nec
ra exercentur . Varro de re ruftica lib. 1. & per villas rodaticum , nec pulveraticum recipe-'
Palladius lib. 1. Sane in fynodo Confluentina re. Hodie Rouage ; quod vectigalis genus ex
anni DCCCLX. aliter accipitur . Curtam enim vino vendito colligitur . Rotaticum in diplo-
aulam & comitatum Principis vocat : in boftem mate Dagoberti Regis de mercato S. Diony-
ad placitum fiue ad curtem veniens. fii , ubi varia tributorum nomina recenfentur ,
(3 ) Retribut, exact. ) Exact are pro exigere , & in præcepto confirmationis Pipini Regis de
Marculfus lib. 1. cap. 2. Diplomata Ludovici eodem mercato : Nec de navigiis , nec de por-
& Caroli Calvi pro S. Germano , que interfe- tibus , nec de carris , nee de Jaumis ullum te
10-
 264 MARCULFI
raticus ( 1 ) , nec pontaticus ( 2 ) , & , ficut
dixi nullus quislibet teloneo nec venditas
ejus in nullo exactare non præfumatis , nifi ,
ut diximus in quafcunque portus civitatis
feu mercada ( 3 ) nullo contradicente fuos
vin. vel fuus commercius ( 4 ) quislibet ne-
gotium ( 5 ) abfque ullo contradicente pote-
ftatem habeat vendendi , quia nos taliter ei
habemus conceffum . In reliquo vero de par-
te noftra vel veftra ex noftra indulgentia vifi
fuimus conceffiffe atque indulfiffe , feu & in
omnibus confirmaffe . Et ut hæc præceptio
noftra firmior appareatur & per tempora con-
fervetur manu noftra propria fubter eam
decrevimus adfirmare .
Relatum quod dicitur apennis ( 6) .
XLVI. Mos nobilium Romanorum adfue-
vit , & ratio jure depofcit , ut fi cujufcun-
que domus igne cremetur , is per feriem fcri-
pturarum chartulam relationis , quod dicitur
apennis ( 7 ) , recipiat . Quamobrem cum qua
dam die inlufter ille Comes ad multorum
caufas audiendum vel recta judicia terminan-
dum una cum pluribus perfonis refideret ;
ibique veniens homo aliquis nomine ille fug-
gerit intulit eo quod ante hos dies , cafu fa-
ciente , cafa fua cum omni mobili , vel in-
loneum , vel foraticum , feu rotaticum , vel pon-
taticum , vel portaticum , vel falutaticum , feu
cefpitaticum , five mutaticum , vel aliquam exa-
Aionem aut confuetudinem exigere .
( 1 ) Foraticum . ) Præcepta Dagoberti & Pi-
pini , quæ modo exfcripfimus . Diploma Lu-
dovici & Lotharii in continuat . Aimoini lib.
5. cap. 1o. Hodie certe foragium jus illud vo-
camus , quod ex vino minutatim vendito de-
betur .
(2 ) Pontaticum . ) Quod in pontibus pro tran-
fitu datur . Capitular. lib. 3. c. 12. Placuit no-
bis ut antiqua & jufta telonea a negotiatoribus
exigantur , tam de pontibus , quamque de navi-
giis feu mercatis . Idem Carolus Imp. & Lu-
dovicus prohibuerunt teloneum exigi , ubi ne-
ceffe non eft fluvium per pontem tranfmea-
re , & ne quis cogatur ad pontem ire telonei
caufa • Capitular. lib. 4. c. 31. In legib. Be-
nearnenfium , pontage .
( 3 ) Seu mercada . ) Mercatus .
(4 Commercius , ) Negotiationis focius .
(5 ) Negotium Negotium pro re venali ,
merx . Sic negotium pro mercatura in Capi-
tul. lib. 1. c. 125. Si boc propter neceffitatem
comparat , ut fibi habeat & aliis tribuat , nego
tium dicimus . Gregor. Turonenf. de miracul.
lib. 1. cap. 32. & cap. 58. Negotia multa in
atrio protulerunt .
( 6 ) Relat. q. dic. apennis . ) De inftrumen-
torum amiffione vel exuftione , quæ hoftium
incurfu aut quolibet alio cafu accidit , fatis
multa ad 33. caput libri primi ; ubi litterarum
principalium exemplum proponitur , quæ ab
eo qui jacturam paffus erat impetrari folebant ,
ne difficili poftea probatione ejus jura deterio-
ra fierent . Hic autem fimilis quædam formu-
la exhibetur , non tamen a Rege , fed a Co-
mite data ; qua , fedente in judicio Comite ,
teftes adhibentur qui alicujus domum cum
mobilibus rebus , chartis , & inftrumentis quæ
inerant , incendio confumptam teftentur . Ideo-
que Comes ejus rei teftationem in fcriptis re-
MONACHI
tro domo compendia , feu & ftrumenta char
tarum ibidem igne cremaffent . Et quia ille
judex vel vicini pagenfes ipfius ad præfens
venientes ita dixerunt vel teftimoniaverunt
quod ad hoc videndum accefferant , fic ve-
ro & actum aderat , fic fupradictus ille Co-
mes vel reliquis francis perfonis juxta præ-
forium retroque præcedentium chartola re-
lationis , quæ dicitur apennis , ei dare de-
creverunt , ut quicquid ex acceffione paren-
tum aut ex contractu habebat , tam per ven-
ditiones , donationes , ceffiones , judicia , ob
noxiationes , cautiones , commutationes , feu
quod per ceteris fcripturis ad eum pervenit ,
dominum vel poteftate inceps perveniatur in
fuo jure abfque refragationis vel modolatio
nis in fuo permaneant , vicinarum manu pro-
pria fubter roboravimus & poft noftro robo
rare decrevimus .
Hereditoria ( 8 ) .
XLVII. Dulciffima filia mea illa , ille .
Dum non eft incognitum , fed per populum
devulgatum & patefactum , quod ego in an
cilla mea nomine illa tibi generavi , & po-
ftea antea Domno illo Rege jactante dena-
rio ( 9 ) fecundum legem Salicam te inge-
nuam dimifi , & tu minime in hereditate.
mea
dactam concedit , ut res omnes quas hic an-
tea poffidebat , in pofterum fecurè etiam pof-
fideat .
(7 ) Quæ dicitur apennis . ) Sic in formulis
leg . Rom. cap. 28. Quæ autem ejus nominis
origo fit , mihi plane non liquet ; & fortaffe
mendum eft . Sane dubitavi , num legendum
effet a pari , quod eandem & parem vim ha
beat atque inftrumenta amiffa ; quam vocem
a pari & apparibus eodem fere fenfu hac æta-
te ufitatam fuiffe reperio . In regiftro B. Gre-
gorii lib. 7. eft epiftola, ut Epifcopi cum mu-
lieribus non habitent , quæ ad plures. Defenfo-
res & Subdiaconos fcripta eft ; additur appari-
bus , id eft , omnibus eodem exemplo . Nain
etfi pluribus fit infcripta , ad unum tantum
loqui Gregorium manifeftum eft . Sic eodem
lib. ep. 112. accipienda eft epiftolæ infcriptio :
Syagrio , Betberio , Virgilio , & Defiderio Epifco-
pis Galliarum a paribus . Et apud Hinciarum
ep. 6. c. 28. Zofimus Papa ad Aurelium &
univerfos Epifcopos per Africam conftitutos , u-
niverfofque Epifcopos per Gallias & feptem pro
vincias conftitutos , & univerfis Epifcopis per
Hifpaniam conftitutis , a pari , hoc eft , eodem
exemplo . Anaftafius Bibliothecarius in Ha-
:
driano Apparem ipfius donationis per eundem
Etherium afcribi faciens ipfe Rex ( Carolus M.)
intus fuper corpus B. Petri , fubtus evangelia
que ibidem ofculantur , pro firmiffima cautela
eterna nominis fui ac regni Francorum me-
moria propriis manibus pofuit ; aliaque ejuſdem
donationis exempla per Scriniarium hujus fanta
Ecclefiæ defcripta , ejus excellentia fecum depor
tavit . Aliorum fit judicium .
( 8 ) Hereditoria . ) Libellus feu epiftola, qua
pater filiam naturalem , quam ex propria an-
cilla fufceperat , ad hereditatem fuam vocat ,
alias non fucceffuram .
(9 ) Jactante denario . ) Jactato denario ante
Regem . Manumiffionis modus , de quo ad lib.
I. cap. 22.
 FORMULARUM
mea fuccedere potebas , propterea ego hanc
chartulam hereditoriam in te fieri & adfir-
mare rogavi ut fi tibi Dominus jufferit quod
mihi in hunc feculum fupreftis apparueris
de omnes res meas , tam ex alode parentum
meorum quam & ex meum contractum mi-
hi obvenit , in hereditate fuccedas , tam ter-
ris , manfis , domibus , ædificiis , mancipiis ,
litis , libertis , accolabus , merito accolana-
rum , vineis , olicis , filvis , campis , pratis ,
pafcuis , aquis , aquarumve decurfibus in
quibufcunque pagis , aut territoriis , feu agris
vel omnibus locis ubi habere videor , etiam
peculium , præfidium utriufque generis & fe-
xus , aurum , argentum , drapalia , mobile
& immobile quicquid dici aut nominari
poteft , quantumcunque moriens de meum
dereliquero , in omnes res meas in heredi-
tate apud germanos tuos filios meos fucce-
das , & æqualentia inter vos exinde divide-
re vel exæquare faciatis ; & quod ad parte tua
exinde recipis , quicquid exinde facere vo-
lueris , liberam & firmiffimam in omnibus
habeas poteftatem faciendi . Si quis vero
quod nec fieri credo , fi ego ipfe aut aliqui
de heredibus meis vel quislibet oppofita per-
fona , qui contra hanc chartolam heredeto-
riam iftam , quam ego pleniffima voluntate
mea fieri & adfirmare rogavi , venire cona-
verit tibi una cum focio fifco auri uncias
tantas effe multando & præfens heredito-
ria omni tempore firma permaneat , ftipu-
latione fubnixa . Actum illo .
Redemptionale ( 1 ) .
XLVM . Dile&tiffimo mihi bene merito
illo ille . Omnibus non habetur incogni-
cum , fed patefactum , quod tu quotidie in
bonis partibus fideliter mihi defervire non
ceffas , & pro refpectu fervitii tui , & pro
fidelitate tua , quam circa partibus meis im-
pendere non defiftis , mihi præpatuit plenif-
fima & integra voluntas , propter nomen
Domini , ut de fervitio meo temetipfum vel
omne peculiare tuum redimere deberes . quod
ita & fecifti ; & dedifti mihi pro hoc quod
mihi bene complacuit , tam in argento quam
in amicto ( 2 ) , valentes folidos tantos . Pro-
pterea hanc chartulam redemptionalem in
te fieri & adfirmare rogavi , ut taliter fias
ingenuus tanquam fi ab ingenuis parentibus
fuiffes procreatus vel natus , cum omni pe-
culiare tuo ; & nec mihi nec ulli heredum
Tom. II.
( 1 ) Redemptionale . ) Seu abarta redemptio-
nalis , per quam fervus feipfum de peculio fuo
redimit , & dato pretio libertate a domino do-
natur , ita ut ab obfequiis omnibus & jure pa-
tronatus liber & immunis permaneat . Quod
ita demum procedit , fi fciat dominus num-
mos peculiares effe . Alioqui enim ( ut eft in
leg. Bajuv. c. 15. tit. 7. ) Si quis fervus de
peculio fuo fuerit redemptus boc dominus
ejus forte nefcierit , de domini poteftate non exe-
at : quia non pretium , fed res fervi fui , dum
ignorat , accipit . Quod caput exfcripfit Bene-
dictus Levita Capitular. lib. 5. cap. 359.
APPENDIX . 265
meorum nullum impendas fervitium nec ho-
minium nec libertaticum nec nullum obfe-
quium nec patronaticum ; fed eam pergas
partem quam volueris , liberamque & fir-
miffimam in omnibus habeas poteftatem ; &
neque fervitio , nec ... onio nec liberta-
tico , nec patrocinium nec nullum obfequium
nec ego ipfe nec ullus de heredibus meis
nec quislibet oppofita perfona , tibi exinde
nullas calumnias nec fatigationes nec repeti-
tiones agere nec generare nec repetere non
debeamus . Quod qui tentaverit , & a me
vel heredibus meis defenfatum non fuerit
inferamus tibi una cum focio fifco auri un-
cias tantas effe multando , & præfens redem-
ptionale omni tempore firma permaneat ,
ftipulatione fubnixa . Actum illo ,
Heredetoria ( 3 ) .
XLIX . Dulciffima atque in omnibus aman-
tiffima filia mea illa . Ego enim vir magni-
ficus ille . Omnibus non habetur incognitum
quod , ficut lex Salica continet ( 4 ) , de res
meas , quod mihi ex alode parentum meo-
rum obvenit , apud germanos tuos ( 5 ) filios
meos minime in hereditate fuccedere pote-
bas . Propterea mihi præpatuit pleniffima &
integra voluntas ut hanc epiftolam herede-
toriam in te fieri & adfirmare rogavi , ut
fi mihi in hoc feculo fubpreftis apparueris ,
in omnes res meas , tam ex alode parentum
meorum quam ex meo contractu mihi ob-
venit , in pago illo , in loco qui dicitur il-
le, & in quibufcunque pagis aut territoriis
ubicunque habere videor , tam manfis , do-
mibus , ædificiis , vineis , oliçis , filvis , cam-
pis , pratis , pafcuis , aquís , aquarumve de-
curfibus , quicquid dici aut nominari poteft ,
quantumcunque de meo proprio moriens de-
reliquero , in omnes res meas in hereditate
apud germanos tuos filios meos fuccedas , &
æqualentia inter vos exinde dividere vel ex-
æquare faciatis . Et quod ad partem tuam
exinde recipis , quicquid exinde facere vo-
lueris liberam & firmiffimam in omnibus
habeas poteftatem faciendi . Si quis vero ,
quod nec fieri credo ,
Cautio de vinea ( 6 ) .
L. Domino fratri illo ille . Ad petitione
mea mihi non denegafti , nifi ut in fumma
neceffitate mea argento vel amicto valentes
folidos tantos in manu mea ad præftitum be-
Ꮓ ne-
( 2 ) In amico . ) In vefte ; ex qua amictus
dictione fupplenda lacunæ fupra cap. 15. & 16.
( 3 ) Hereditoria . ) Cum lege Salica filia in
antiqua patris alode non fuccederet • tamen
hac formula ad hereditatem admitti poteft
ut cum fratribus portionem ferat . Marculf.
lib. 2. cap. 12. ut filia cum fratribus in pater-
na fuccedat alode .
(4 ) Lex Salica continet . ) Tit. 62.
(5 ) Apud germanos tuos . ) Id eft , cum ger-
manis tuis .
( 6 ) Cautio de vinea . ) Oppigneratio eft vi-
neæ pro debito , cum antichrefi .
 266 MARCULFI MONACHI

neficium mihi præftitifti . Propterea oppigno-
ro tibi vineam proprietatis meæ in pago il
lo ? in loco qui dicitur illo aripennos tan-
tos ( 1 ) . Subjungit de ambobus lateribus &
ambobus frontibus terra lui , infra ipfa ter-
minatione & menfura ad integrum , & u
que annos tantos fructum quem ibidem Deus
dederit , ad parte tua elidiatum habere de-
beas , & per temetipfum ipfa vinea condir-
gere facias ; & quomodo ipfo fructus tantos
annos tranfactos habueris , & debito tuo ti-
bi reddidero cautionem meam per mani-
bus recipiam , ftipulatione fubnixa . Actum
illo .
Securitas ( 2 ) .
LI. Non minima fed maxima vertitur di-
fcordia inter illo & illo . Venientes in loco
illo ante bonis hominibus , repetebat ipfe
ille in caufa fua , vel in conjuge fua illa
adverfus ipfius lue dum diceret eo quod
ipfa genua fua impinxerit , & fuper filia eo-
rum nomine illa ceffiffet ( 3 ) , & ipfam ibi-
dem occifit ; fed ipfa illa hanc caufam mi-
nime potuit denegare . Exinde taliter ad
ipfos bonis hominibus fuit judicatum ut il-
lam leudem , ut lex erat , ipfius luo folve-
re deberet . quod ita in præfente fecit , &
fervo fuo nomine illo vel alia rauba fua
ipfa illa pro illa leude ipfius lue vel con-
juge fua illa , in quod eis bene complacuit ,
dedit . Propterea jam dictus ille & conjux
fua illa hanc fecuritatem in ipfa illa vel .,,
go fuo fieri & adfirmare rogaverunt , ut nul-
lo unquam tempore de jam dicta caufa , nec
de illa morte nec de ipfa leude nullas
calumnias nec repetitiones nec fatigationes
nec nos nec nuullus de heredibus noftris nec
quislibet oppofita perfona agere nec generarę
nec repetere non debeamus . Quod qui at-
tentaverit , & a nobis vel heredibus noftris
defenfatum non fuerit inferamus tibi una
cum foció fifco auri uncias tantas , argento
pondo tanto effe multando , & præfens fe-
curitas omni tempore firma permaneat , fti-
pulatione fubnixa . Actum illo .
Donatio ad filios ( 4 ) .
LII, Gefta lex & confuetudo expofcit ( 5
ut quæcunque perfona naturales filios habue-
rit , & alios plures non habuerit , fi eos in
fua voluerit inftituere hereditate , qualiter
in fuum potius arbitrium ad faciendi de id
pater hoc quod in eos voluerit liberam
habeat poteftatem . Ideoque ego ille , dum
non eft incognitum quod femina aliqua n
men illa bene ingenua ( 6 ) ad conjugium
mihi fociavi uxore , fed qualis caufas vel tem-
pora me opprefferunt ut chartolam libelli do-
tis ad eam , ficut lex declarat , minime ex-
ceffit facere , unde ipfi filii mei , fecundum
legem , naturales appellantur ( 7 ) , & filios
in

(1 ) Aripennos tantos . ) Menfura eft terræ , nus immutavit & ad femiffem reduxit . 1. Hu¬
ut & jugerum , acra , bunnaria , arialis , ope- manitatis . eod. tandemque revocavit Nov. 89.
ra . Gregor. Turon. lib. 5. cap. 28. Statutum ut in affem inftitui poffent . In Galliis autem
fuerat ut poffeffor de propria terra unam ampho veterem ufum fervatum fuiffe docet hæc for-
ram vini per aripennem redderet • Hodie ar- mula , nec obfervatam Valentiniani conftitu-
pent . Gloffe vett. Arpendium , λép ; quam tionem de tribus unciis ; quo pertinent hæc
vocem Scaliger in Diras Valerii Caronis La- verba , confuetudo expofcit ; maximeque propter
tinam effe contendit , quafi arvipennum . Re- commixtionem exterarum gentium , quæ na-
perio tamen apud Columellam de re rufti- turales liberos a legitimis vix difcernebant .
ca lib. 5. cap. 1. Gallos femijugerum arepen- (6 ) Bene ingenuam .) Impari tamen digni-
nem vocaffe . Nunc certe ut plurimum pro in- tate . Alioqui folo affectu uxor effe potuiffet .
tegro jugero accipitur . ( 7 ) Naturales appellantur . ) Innuit fine do-
( 2 ) Securitas . ) De fecuritate Marculf. lib. talibus inftrumentis non intelligi matrimonium ,
2. cap. 18. & fupra cap. 31, nec legitimos nafci liberos , Modeftinus tamen
( 3 ) Ceffiffet . ) Pro cecidiffet . inter regulas juris refert , in libere mulieris
(4 ) Donatio ad filios Naturales videlicet , confuetudine non concubinatum effe , fed mas
non ex juftis nuptiis procreatos . Pertinet hæc trimonium . 1. In libera . de ritu nupt. Quod
formula ad legem Romanam . ita intelligendum eft , fi quidem affectu & ho-
( 5) Lex & confuetudo expofcit . ) Jure Ro- nore uxoris fit habita . Sane enim , inquit Ul-
mano filii naturales patri ex teftamento here- pianus , nifi dignitate nihil intereft . 1. Item
des effe poterant in affem ; atque adeo in fub- legato . de legatis 3. Et Papinianus cum dixif-
ftitutione fata , fi fine liberis aliquis deceffe- fet donationes in concubinam collatas non pof-
rit , Papinianus exiftimavit deficere conditio- fe revocari , adjicit : An autem maritalis honor
nem , fi naturales liberi extarent . 1. Ex fa- affectio pridem præcefferit , perfonis compara-
Ho . 17. §. Si quis . ad Senatufconf. Trebel. 1 . tis , vita conjunctione confiderata perpendendum
Generaliter . §. ult. Cod. de inftitut. & fubftit. effe ; neque enim tabulas facere matrimonium . I.
Lege tamen a Valentiniano , Valente , & Gra- Donat. 31. de donat . Sed poftea receptum eft
tiano lata , is qui legitimos filios vel nepotes, & Theodofiano jure probatum , ut inter impa
aut patrem vel matrem haberet , non poterat res honeftate perfonas non alias conftaret ma-
naturalibus liberis plus uncia relinquere . Quod trimonium , nifi dotalibus inftrumentis con
fi non effent jufti liberi , nec pater aut ma- fcriptis , nec alias legitimi effent liberi . 1. Si
ter , ufque ad tres uncias filii naturales con- donat. C. de nupt. 1.3 . Cod . Theod . eod. Qua
fequi poffunt . 1. 1. Cod. Th. de naturalibus referri poffunt hujus formulæ verba , fed talis
filiis .Anaftafius poftea conftituit, ut fi quis con- caufa & c. Non dubito hoc jus poftea a Juſti-
cubinam uxoris loco habuerit , & filios ex ea niano immutatum , ut etiam inter impares le-
fufceperit , illis poffit omnem hereditatem re- gitima effent matrimonia fine inftrumentis do-
linquere , non extantibus aliis . 1. Jubemus . talibus . 1. Imperialis . §. Immo . Cod. de nu-
Cod. de naturalibus liberis , Sed id Juftinia- ptiis . Quam legem idem refixit Novel . 74. fi-
xit
 FORMULARUM
in ea generavi , quibus baptiſmo nomen im-
pofuimus illos & illos , propterea volo ut
prædicti filii mei in omni corpore faculta
tis meæ in pago illo in loca denominan-
tes illos & illos , in legitimam fucceffionem
debeatis addere appatuere , hoc eft , tam
terris , manfis una cum fuperpofitis domi-
bus , ædificiis , utriufque generis fexus pecu-
liis , mancipiis ibidem commanentibus , tam
ibidem quam & aliunde translatis , ficut di-
xi , quod noftra eft poffeffio , & quod de
fucceffione parentum nobis obvenit , tam de
alode ,
, quam de comparato vel de qualibet
adtractu ad nos nofcitur perveniffe , & quic-
quid a die præfente noftra eft poffeffio vel
dominatio , cum omni jure & merito & omni
re inexquifita quandoquidem moriens dere-
liquero , in veftra debeatis revocare potefta-
te & dominatione , & faciatis exinde jure
proprietario quod volueritis , & nullus vo-
bis de omni hereditate mea repudiare non
debeat , nec facere poffit , ftipulationę fub-
nixa .
Mandatum ( 1 ) .
LIII. Dulciffimo amico meo illo , ego
ille . Rogo atque injungo caritate tua ut hias
ad vicem meam ad civitate illa , ad illo de-
fenfore & illo profeffore , vel curia publica
ipfius civitatis , & hanc epiftolam , qua ego
filios meos illos in totius hereditatis meæ
legitima fucceffione inftituere & legitimos
filios meos , ficut in ipfius epiftolæ textu
continetur , confcribere volui , ea geftis mu-
nicipalibus , ut mos & lex eft , juxta mo-
rem & confuetudinem alligare atque firma-
re facias > ad profecutionem celebratam .
quod tibi rogo mihi refcribere pigrum non
graveris . ftipulatione .
Heredituria de bereditate .
LIV. In nomine Domini . Anno illo Do-
mini noftri illius Regis , menfe illo , gefta
2 ) habita apud laudabile viro illo defen-
fore & illo profeffore vel curia publica ipfius
civitatis , ille ait . Quæfo vobis , optime de-
fenfor ut mihi codices publicos patere ju-
beatis , quia habeo quædam profequere quæ
geftorum allegatione cupio roborari . Memo-
rati defenfor & ordo curiæ dixerunt : Patent
Tom. II.
xit rurfum Nov. 112. exceptis illuftribus vi-
ris , quos non aliter matrimonium contrahe-
re voluit nifi dotalibus inftrumentis confectis ,
ceteros ex folo affectu uxores ducere . Sed Ju-
ftinianeum jus necdum in Galliis ufu receptum
fuiffe jam antea animadvertimus .
( 1 ) Mandatum . ) Forma mandati ad infi-
nuandam & publicandam fuperiorem donatio-
nem ; quo facto ejufmodi naturales liberos le
gitimos effici & legitimam percipere patris fuc-
ceffionem docet hæc formula .
(2 ) Gefta. ) Infinuatio & profeffio apud acta
municipalia , ftabiliendæ & firmanda donatio
nis gratia . De ejufmodi geftis vide Marcul-
fum lib. 2. cap. 37.
APPENDIX . 267
tibi codices publici , profequere quæ optas .
Ille dixit : Amicus meus ille mihi injunxit
per fuum mandatum follemniter roboratum
ad laudabilitatem veftram accedere debere
& hanc epiftolam , quam ipfe , ficut textus
declarat in prædictos filios fuos illos con-
fcripfit , pro eo quod in bene ingenua femi-
na illa ipfos generavit , & tamen chartolam
libelli dotis ei fecundum legem non adfir-
mavit , propterea jam dicti filii fecundum
legem naturales appellantur , ita antedictus
pater eorum ei complacuit ut ipfos fecun-
dum legem Romanam in ipfa civitate ante
curiam publicam debeat in legitima totius
hereditatis fuæ inftituere hereditate 2 ita &
fecit , dum inprolis nec legitimos infan-
tes non habuerit , ipfos in legitima heredi-
tate pro legitimis filiis in omnes caufas re-
cepit ; ut prædicta epiſtola juxta morem &
confuetudinem geftis municipalibus alligari
confuetudinem geftis
atque firmari debeat . Suprafcriptus defenfor
una cum fuis curialibus vel fubfcriptionibus
inftituerunt vel inobodierunt fub fignaculis .
Et hæc gefta quomodo eft confcripta , ma-
nu eorum roborata , ei vifi fuimus tradidif-
fe , ftipulatione fubnixa . Actum .
Epiftola ( 3 ) .
LV. Magnifico amico meo illo , ego il-
le . Cognofcas juxta injunctionem tuam , ut
per tuum mandatum mihi rogafti , ad illa
civitate ad illo defenfore vel curia publica
ipfius civitatis me acceffiffe , & hanc char-
tolam , qua infantes tuos > quod naturales
funt , in legitima hereditate fecundum legem
inftituifti , ficut in ipfa chartola tam de re-
bus quam & de ipfa munera ad ipfius in-
fantes continetur , geftis municipalibus juxta
morem & confuetudinem allegafie atque fir-
maffe cognofcas , & de perfecutione celebra-
ta , quod mihi rogafti , refcribere vel pro-
fequere mihi pigrum non fuit . ftipulatione
fubnixa .
Gefta manumiffionis (4 ) .
LVI. Quod fecundum legem Romanam
actum eft nullatenus revocetur . Itaque fub
die illo ? anno illo regni Domni noftri il-
lius Regis , Indictione illa , vir venerabilis
ille Diaconus teftatur ( 5 ) eis quia ftabili
Z 2 fub
( 3 ) Epiftola . ) A procuratore fcripta , qua
fe ex mandato donationem infinuaffe refert .
( 4 ) Gefta manumiff. ) A&ta funt manumif-
fionis in Ecclefia celebratæ , ex parte tanien
mutila
( 5) le Diac. teftat. ) Primus Diaconorum ,
five Archidiaconus . Præerat ille libertatibus
quæ in Ecclefia dabantur , manumiffionifque
tabulas conficiebat , ut hæc formula teftatur .
Leg. Ribuar. tit. 58. Qui ferum fuum pro a-
nima fue remedio feu pro precio fecundum le-
gem Romanam liberare voluerint , ut in Eccle-
fia coram Presbyteris , Diaconibus , ſeu cun&
to cle
ro & plebe, in manum Epifcopi fervum cum ta-
bulis tradat , & Epifcopus Archidiacono jubeat
#t
 268 MARCULFI MONACHI FORM, APPENDIX .
fub feripturis manumittere in Ecclefia illa
vindictaque liberare ( 1 ) famulo illo fuo no-
men illo bene fibi me.ito fecundum confti-
tutionem bonæ memoriæ Conftantini ( 2 )
legis , qua fixum eft ut omnes qui fub ocu-
lis Epifcoporum , Presbyterorum , feu Dia-
conorum in Ecclefia manumittuntur , ad ci,
vitatem pertineat ? & ab Ecclefia defenfe-
tur , & vult eum juxta confuetudinem , cu-
jus commemoratio fubpravida eft , ad ci-
vitatem pertinere Romanam , ea tamen con-
ditione (3 ) ut eat ubique , quam voluerit
partem pergat , tanquam fi ab ingenuis pa-
rentibus fuiffet natus vel procreatus , & nul-
li heredum ac proheredum meorum minime
quicquam debeat fervitutis , nec libertinita-
tis gratiam , nec patronatus obfequium , fed ,
ficut dixi , fub integra & legitima ingenui-
tate debeat permanere ingenuus atque fecu-
rus , & femper ad civitatem debeat pertine-
re Romanam , teftamentum etiam faciendi
liberam in omnibus habeat poteftatem , Si
quis vero .
Lindenbrog. fupradicta ,
ut ei tabulas fecundum legem Romanam , qua
Ecclefia vivit, fcribere faciat , & tam ipfe quam
omnis procreatio ejus liberi permaneant , & fub
tuitione Ecclefia confiftant . Statuit etiam eadem
lex Ribuaria ut fi in judicio controverfia exi-
ftat utrum aliquis liber an fervus fit , & ma-
numiffionis tabulæ in dubium vocentur , ut
Archidiaconus & teftes ante Regem vel Epi-
fcopum hac de re jurent ; & fi vere manumif-
fum fuiffe affeveraverint , multa XLV. folido
rum Archidiacono debetur ; fin minus , fer-
vam cum pari mulcta domino Archidiaconus
reftituere jubetur . Ex quibus non parum lu-
cis huic capiti accedit . Idipfum teftatur Ama-
larius Trevirenfis , ubi de Archidiaconi offi-
cio agit , non quidem in vulgatis , fed in Ms.
codice S. Victoris Parifienfis . Gefta , inquit ,
libertatum Epifcopo defert . Ebo de miniftris
Rhemenfis Ecclefiæ , in Archidiaconi officio :
Libertates liberorum cum teftibus probare , alie-
norum fervorum ad gradus venire volentium
exigere ; poteftatem etiam babens libertatem ec-
slefiaftica propria de familia facere , & alienis
exigere .
(1) Vindi&aque liberare Improprie . Nam
aliud eft vindicta manumittere , aliud in Ec-
clefia . Sed quia vetuftiffimus plenæ libertatis
dande modus erat per vindictam , ut man -
mifli cives Romani fierent , ideo hoc nomine
in manumiffione Ecclefiæ ufus eft , quæ poft
conftitutionem Conftantini eandem vim obti-
nuit ,
(1 ) Conftitut. Conftantini . ) Conftat manu-
miffionis in Ecclefia Conftantinum auctorem
fuiffe . Quod præfertim honori Ecclefiarum
tributum eft , fed & libeṛtati , cuius adipifcen-
dæ apud magiftratus propter varias ambages
major tum erat difficultas . Tres igitur editæ
funt a Conftantino de ea re conftitutiones ;
quarum una eft in Cod. Th. tit. De manumif-
fionibus in Ecclefia ad Olium Epifcopum , ea-
que poftrema , nimirum Crifpo & Conftanti-
Traditoria .
LVII, Notitia traditionalis , qualiter vel
quibus præfentibus venit homo aliquis no-
mine ille ad illo manfo ? quem ante hos
dies per chartolam venditionis ad filium fu-
um adfirmavit , per , vifus fuit tradi-
diffe vel confignaffe , & exitum inde fecif
fe . His præfentibus ,
Obnoxiatio ,
LVIII , Domino meo femper , ego enim
ille . Dum non eft incognitum qualiter in-
ftigante parte adverfa mihi contigit quod
ego caballo ad homine aliquo in texaga
fubduxi , unde & de furto victus apparui ,
& vitæ periculum exinde incurrere potue-
ram , & ego non habeo unde ipfum facinus
vel ipfum furtum emendare vel fatisfacere
debeam , propterea expetivi a vobis , & ha
buit pietas & dignatio veftra . & reliqua .
no Coff. Eft alia huic prior in Cod. Juftinia
neo , De his qui in Ecclefiis manumittuntur
ad Protogenem Epifcopum , Sabino & Aradio
Rufino Coff. Jamdudum placuit , inquit Con-
ftantinus , ut in Ecclefia catholica libertatem do-
mini fuis famulis præftare poffint , fi fub aſpectu
plebis adfiftentibus Chriftianorum antiftitibus id
faciant , ut propter facti memoriam vice actorum
interponatur qualifcunque fcriptura . Ex quo ap-
paret præceffiffe & aliam quæ non exftat . Sa❤
ne Sozomenus hiftor, ecclef. lib. 1. cap. 9. af
ferit tres Conftantinum feciffe leges de ma-
numiffionibus in Ecclefiis . Auctoris verba
quia huic formula lucem afferunt , vifum eft
adfcribere : μNT THE BECOMETHμÍVE
ἐπ' ωφελείᾳ τὰ ἐν ταῖς ἐκκλησίκες ελαθερμάνων .
πολλής δυσχερείας ὅσης περί την κτήση τῆς ἐκείνονος
E-
indepias , in TONITEin Paunimo xurovos, spars &
το νιμους ψηφισάμενος παύτας τὰς ἐν ταῖς ἐκκλησία
τις καθορισμένους ὑπὸ μάρτυσι τοῖς ἱεροῦσε πολιτείας
Ρωμαϊκῆς τυγχάνειν , ταύτης της ευσεβος εφαρέσεως ,
μες ἔπ οῦν ὁ χρόνος φέρει τὸν ἔλεγχον . ἔθους ལ κρατάνε
της τις περὶ τούτου νόμους προγράφεθαι ἐν τοῖς γραμ
Matsiors 7 in . Quæ poftrema non eft af-
fequutus Latinus Tripartite interpres ; fed
ex hac formula interpretationem claram &
certam accipiunt . Hujus inanumiffionis præ-
clarum exftat exemplum apud Ennodium Ti-
cinenfem Epifcopum , de Gerontio Agapiti
fervo ; ubi elegantiffimum ex B. Auguftini
fermonibus nondum editis locum adfert eru-
ditiffimus Sirmondus . Eft etiam ea de re Au-
relianenfis Infcriptio , quam multi exfcripfere ;
quan tamen pofterioris ætatis effe exiftimo ,
circa tertiæ Regum noftrorum familiæ pri-
mordia .
(3 ) Ea tamen conditione . ) Etfi nulla lacu-
næ nota in manufcripto hic apponatur , quæ-
dam tamen deeffe manifeftum eft , ea fcili-
cet quæ ad gefta manumiflionis de qua agi
tur pertinent .
FOR-
 1
FORMULÆ
SIVE
FORMULE
VARIE ET INCERTI
Ex veteri codice Petri Danielis primum
viro Hieronymo Bignonio .
INCIPIUNT CHARTE REGALES ( 1 )
ULA .
CAPITUL
1.
nuitas
2.•INge
Venditio de fervo .
3. Venditio de terra .
4. Venditio de fervo ad Ecclefiam ,
5. Donatio ad fponfam .
6. Notitia de mancipio
7. Notitia de homicidio .
8. Securitas de bomicidio.
9. Donatio quam pater donat filio fuo .
10. Conculcatoria ,
II. Donatio quam bomo donat adfiliumfuum .
12. Notitia de cruce evindicata ,
13. Cautio de clavibus .
14. Concamiatura inter duos Abbates ,
15. Charta tracuria ,
Ingenuitas .
1. Portet enim unumquemque ho-
minem , dum in hac vita vivit
O Venditio de fervo .
pro animæ fuæ remedio cogitare .
Idcirco ego in Dei nomine ille , recogitans
pro Dei intuitu vel pro animæ meæ redem-
ptione , ut ab impiorum confortio erui me-
reamur , dimitto ergo a die præfente verna-
culum juris mei nomine illum ingenuum ,
in ea vero ratione ut ingenuus permaneat ,
tanquam fi de bene ingenuis parentibus fuif-
fet natus vel procreatus . Peculiare vero fi
aliquid habet , aut inantea laborare potue-
rit , in omnibus habeat conceffum atque in-
dultum ;
& mundeburdem vel defenfionem
ad bafilicam fan&ti illius fe habere cogno-
fcat , non ad affligendum , fed ad fe defen-
fandum , nifi , ut diximus , bene ingenuus
de hoc die valeat refidere . Si quis vero ,
quod fieri non credo , fi fuerit > aur ego
ipfe , aut ullus de heredibus , aut ulla emif-
fa perfona , quæ contra ingenuitatem iftam
venire aut eam infrangere tentaverit , fifco
difcutiente folidos triginta multæ componat ,
& quod repetit per nullum ingenium evin-
Tom. II.
( 1 ) Charta Regales .) Perperam his formu
lis chartarum regalium titulus adfcribitur . Non
enim nomine Regis infcriptæ , fed privatæ e-
BIGNONIANÆ,
QUÆDAM
AUCTORIS ,
edita a clariffimo
SIVE PARENSALES .
16. Donatio quam bomo donat ad fuam pa-
rentem .
17. Donatio ad cafam Dei .
18. Pactum divifionis inter fratres .
19. Venditio ad monafterium .
20. Precaria ,
21. Commendatitia .
22. Indiculus precatorius ad Epifcopum .
23. Indiculus quem præpofitus tranfmittit ad
Abbatem .
24. Indiculus quem Abba tranfmittit ad bo-
minem pagenfem .
25. Indiculus quem Epifcopus tranfmittit ad
Abbatem .
26. Cautio de infracturis ,
dicare valeat ; præfens ingenuitas & merces
noftra firma & ftabilis permaneat , cum fti-
pulatione fubnixa . Actum in loco illo .
II. Domino magnifico fratri illi emptori ,
ego in Dei nomine ille venditor . Conftat
me , non imaginario jure , nec nullo cogen-
tis imperio , fed proprio voluntatis meæ ar-
bitrio tibi vendere , quod ita & vendidi , a
die præfente , vernaculum juris mei nominę
illum , non furem , non fugitivum , nec ca-
divum ; nec ullum vitium in fe habentem
fed in omni corpore fcimus eum fanum uf
que ad annum & diem . Et accepi a te in
pretio pro hoc , juxta quod mihi bene com-
placuit vel convenit , folidos tantos , ita ut
ab hac die memoratum vernaculum fuperius
denominatum , quem dato pretio de me le-
gibus comparafti , habeas , teneas , atque
poffideas , & quicquid exinde facere volue-
ris , libere & firmiffime in tua permaneat
poteftate ad faciendum . Si quis vero , quod
fieri non credo , fi fuerit , aut ego ipfe , aut
ullus de heredibus meis , qui contra vendi.
tionem iftam venire aut eam infringere ten-
Z 3 tave-
piftola forma more ſeculi confectæ ; ad quas
longioribus notis opus non eft , cum omnia
fere ad Marculfum & alios expofita fint .
 7
270 FORMULE BIGNONIANE .
taverit , fifco difcutiente folidos triginta mul-
tæ componat , & quod repetit nihil evindi-
cet , fed præfens &c.
Venditio de terra .
III . Domino magnifico fratri illi empto-
ri , ego in Dei nomine ille venditor . Con-
ftat me , non imaginario jure , nec ullo co-
gentis imperio , fed proprio voluntatis meæ
arbitrio tibi vendere , quod ita & vendidi
tibi a die præfenti bunuaria tanta ( 1 ) de
terra arabili , in loco nuncupante illo , qui
eft in pago illo , quem de parte parentum
meorum tam & de alode quam & de com-
parato vel de quolibet adtracto ad me le-
de uno latere ter-
gibus obvenit , hoc eft , de ter-
ræ illius fubjungit , de alio latere illi & qui eft in pago illo , quæ de parte paren-
de uno fronte terræ illius de alio vero
fronte per viam publicam . Et accepi a te
in pretio taxato pro hoc , juxta quod mihi
bene complacuit vel conventum fuit , foli-
dos tantos , ita ut ab hac die memoratam
terram fuperius denominatam , quam de me
legibus comparafti , ipfam hanc habeas , te- do die feliciffimo nuptiarum infimul nos Deus
neas , poffideas , vel quicquid exinde facere conjunxerit , ifta, omnia fuperius confcripta
volueris ,
libera in omnibus Chrifto propi- in tua permaneant dominatione ad poffiden
tio in tua permaneat poteftate ad facien- dum , Si quis vero &c.
dum . & cetera ,
Venditio de fervo ad Ecclefiam .
IV. Breve in vicem venditionis qualiter
vendidit homo aliquis nomine ille ad Ec-
clefiam aliquam nomine illam vernaculum
fuum nomine illum , a die præfente , non
non
furem , non fugitivum , non cadivum , nec
ullum vitium in fe habentem , fed in omni
( 1 ) Bunnuaria tanta . ) Modus terræ , Bon-
niere in Butellerii libro ; qua voce Ambiani
& Atrebates adhuc utuntur .
( 2 ) Per folidum & denarium . } Uxoris du
cendæ forma , quafi per coemptionem , vete-
ribus Francis ufitata . Fredegarius de nuptiis
Chlodovei & Chlotildis : Legati offerentes , foli
do denario , ut mos erat Francorum eam
partibus Chlodovei fponfant . Imaginaria hæc
coemptio vetuftiffimæ obfervantiæ fpecies , qua
uxores emi non apud Germanos tantum , fed
apud plerafque gentes mos erat . Saxones et-
iam vere fibi uxores emebant . Leg. Saxonum
cap. 38. Uxorem ducturus trecentos folidos det
parentibus ejus . In legib. Burgundionum tit.
12. Sexies puella pretium raptor exolvat . Ettit.
34. Si quis uxorem fuam fine caufa dimiferit ,
inferat ei alterum tantum quantum pro pretio
ipfius dederat . Qua de re alias fortaffe .
(3 ) Secundum leg. Salic. ) Morem Franco-
rum dixit Fredegarius , ut & vetus formula
apud Francifcum Pithoeum . N. filius N. puel
lam ingenuam nomine N. illius filiam per foli-
dum denarium fecundum legem Salicam &
antiquam confuetudinem defponjavit . In lege
quidem Silica de virginis nuptiis nil cautum
exftat . De viduis autem ducendis titulus eft
* XLVI , ubi tamen non unus folidus , fed tres
folidi & denarius memorantur . Ille , inquit ,
qui viduam accipere vult , cum tribus teftibus
qui adprobare debent , tres folidos que penfan-
tes denarium habere debet . Et hoc facto , fi
eis convenit , viduam accipiat . Deinde : Sitres
"
corpore fcimus eum fanum ufque ad annum
& diem , & ficut fuperius factum eſt .
Donatio ad fponfam .
V. Dum Dominus ab initio conceffit in
veteri teftamento & præcepit ut relinquat
homo patrem & matrem & adhæreat fuæ
uxori ut fint duo in carne una , & quod
Dominus conjunxit homo non feparet . Ego
enim in Dei nomine ille dulciffimæ con
jugi meæ illi , Dum & ego te per folidum
& denarium ( 2 ) fecundum legem Salicam
( 3 ) vifus fui fponfare , ideo in ipfa amo-
ris dulcedine dabo ergo tibi a die præfente ,
quod in perpetuum volo effe manfurum , rem
pro portione mea in loco nuncupante illo ,
tum meorum ad me legibus obvenit hoc
eſt in ipfa portione , manfis ad comma-
nendum ( 4 ) , cum cafticiis ( 5 ) , fuprapofi
tis , terris arabilibus , & mancipiis , vel quic-
quid in ipfa portione eft afpectum , tibi di-
co effe donatum atque firmatum ; ut quan
Notitia de mancipio .
VI. Cum refediffet ille Vigarius inluftris
viri illius Comitis in illo malla publico ,
una cum ipfis Scabinis qui in ipfo mallo
refedebant ad caufas audiendas vel recta ju-
dicia terminanda ; ibique veniens monachus
ti illius
fan& vel ille Abbas nomine illo
de illo monafterio , una cum advocato fan-
ti
&
folidos denarium ille cui reippus debetur ac-
ceperit , tum eam legitime accipiat .
(4) Manfis ad comman. ) Manfus villula eft
coloni unius habitationi deftinata , cum certo
agri modo , quantum ille arare poteft . Ad-
nuntiatio Caroli apud Piftas c. 30. Ut quoniam
in quibufdam locis coloni tam fifcales quam &
de cafis Dei fuas hereditates , id eft , manfa que
tenent , non folum fuis paribus , fed Clericis
Canonicis , as villanis Presbyteris , & aliis qui
bufcunque hominibus vendunt & tantummodo
cellam retinent ,, & has occafione fic deftruct
funt ville ut non folum cenfus debitus inde non
poffit exigi , fed etiam quæ terræ de fingulis man
fis fuerunt , jam non poffunt cognofci c. Hodie
quoque Burgundionibus Moix dicitur coloni ad
fcriptitii herediolum . Aliis Mas . Harum cer-
te formularum exemplar perpetuo , non man
fum, fed mafum habet .
( 5) Cafticiis . ) Cafticias fepta Falcetus in-
terpretatur antiquit. lib. 9. cap. 13. ubi capi-
tula quædam fynodi Sueffionenfis an. DCCCLIII.
refert , ne cui in cafticiis & filvis cuftoditis ve-
nari liceret . In epiftola Epifcoporum Rhemen-
fium & Rothomagenfium apud Pithoeum &
eundem Falcetum lib. 10. c. 15. Judices ut æ
dificent villas moderatis cafticiis ; quo loco ædi
ficia defignari fequentia verba manifeftant .
Sic infra cap. 9. manfum ad commanendum cum
cafticia fuperpofita . In veteri inftrumento S.
Galli , Alamannic. antiquit. tom. 2. p. 1.c. 68.
cafa dominicata , cafticiis , terris , campis , pran
tis , pafcuis , 6.
 FORMULE
&i illius nomine illo , feminam aliquam no-
mine illam interpellabat , repetebat ei dum
diceret eo quod colona effet fancti illius , de
curte fua quæ dicitur illa > de parte aviæ
fuæ nomine illius quondam , & ipfa illa &
de ipfo fervitio fancti illius negligens ade-
rat ; fed ipfa femina de præfenti adftare vi-
debatur , & nullatenus habuit quod dicere
nec opponere nec tradere rationes per quas
de ipfo fervitio fancti illius fe abftrahere po-
tuiffet , fic ei in præfenti fuit judicatum , ut
ipfum fervitium fancti illius unde negli
gens aderat , ipfi advocato fancti illius reu-
vadiare deberet . quod ita & fecit , & fe ad
ipfum fervitium fancti illius ibi fe in præ-
fenti recredidit . Exinde opportunum fuit
ipfos monachos fancti illius , vel ipfum ad-
vocatum fancti illius nomine illum , talem
notitiam ante ipfas perfonas quæ in ipfo mal-
lo refidebant manibufque eorum roboratas
accipere quod ita & fecerunt ut omni
tempore ipfe advocatus , vel cafa fancta il-
la vel ille Abbas , vel fucceffores fui , ipfam
feminam fuperius nominatam vel agnationem
fuam ad opus fancti illius habeant evindi-
catam atque elitigatam . Præfentibus his quo-
rum præfentia actum fuit . Facta notitia in
loco illo publiciter ,
Notitia de homicidio ,
VII. Dum & per plures homines ponitur
in notitia qualiter veniens homo aliquis no-
mine ille in contubernio , hominem aliquem plum tantum quantum ipfa leodis continet ,
nomine illum ipfum ibidem adfalliffet && partibus cui hæc facta eft , una cum fo-
ipfum ibidem interfeciffet vel occidiffet ; fed cio fifco coactus multe componat & quod
venientes parentes & amici ipfius hominis repetit vindicare non valeat .
interfecti ante inluftrem virum illum Co-
mitem , interpellabant ipfum hominem qui
eorum parentem in contubernio adfalliffet
* vel interfeciffet ; fed ipfe ille in præfenti ad-
ftare videbatur , & hanc caufam nullatenus
potuit denegare , fed taliter fuit profeffus
quod inftigante inimico ipfum hominem in-
terfeciffet vel occidiffet . Tunc taliter ei ju-
dicaverunt , ut ipfam leudem vel ipfum ho-
micidium ad ipfos parentes legibus transfol-
vere deberet . quod ita & fecit . Sed poftea
in ipfo placito ei fuit judicatum ut ipfi pa-
rentes talem epiftolam fecuritatis manu eo-
rum vel bonorum hominum firmatam ei fie-
ri vel confcribere deberent , quod ita & fe-
cerunt , ut poft hunc diem nec ipfi illi , nec
ullus in caufa ipforum , nec ulla oppofita per-
fona de præfata morte illius quondam , nec
de ipfo homicidio , nec de ipfa leude nullam
reclamationem nec nullum impedimentum
pontificium non habeant ad faciendum . Qui
hoc facere voluerit , ipfos folidos per manus
reddat ,
& ob hoc folidos tantos una cum
fifco difcutientibus multæ componat , & qui
repetit nihil evindicet .
(1 ) Deliberationis . ) Deliberatio , traditio .
Capitular. lib. 6. cap. 370. Pro quocunque illas
BIGNONIANE .
271
Securitas de homicidio .
VIII. Cum refediffet inlufter vir ille Co-
mes in illo mallo publico ad univerforum cau-
fas audiendas vel recta judicia terminanda
ibique veniens homo aliquis nomine ille re-
petebat ei , dum diceret eo quod ipfe ille
hominem fuum nomine illum quondam be-
ne ingenuum in via malo ordine ipfum ad-
falliffet & ipfum ibidem interfeciffet vel
occidiffet , & rauba fua , caballos , aurum &
argentum , & drapalia exinde tuliffet vel de-
portaffet , vel leudem contra legem ibi bu-
riffet ; fed ipfe ille de præfenti adftare vi-
debatur , & hanc caufain nullatenus potuit
denegare ; fed taliter fuit profeffus quod
*
faciente inimico ipfum hominem occidiffet
vel interfeciffet ; fed taliter in ipfo mallo
ei judicaverunt , ut ipfum hominem vel ipfam
leudem legibus exinde transfolvere deberet .
quod ita & fecit . Sed poftea apud ipfum Gra-
fionem vel apud ipfos bonos homines qui in
ipfo mallo refedebant epiftolam fecuritatis
manu eorum firmatam accipere deberet , quod
ita & fecit , ut poft hanc diem nec ipfi il-
li , nec ullus de heredibus fuis , nec ullus in
caufa ipforum & hominis interfecti quon-
dam , nec ulla oppofita perfona de præfenti
die de ipfa morte illius , nec de ipfo homici-
dio > nec de ipfa leude contra ipfum illum
nullam reclamationem nec nullum impedi-
mentum pontificium non habeat ad facien-
dum ; & qui hoc facere præfumpferit du-
,
Donatio quam pater facit filio fuo .
IX. Dulciffimo atque amantiffimo filio
meo illi , ego in Dei nomine ille genitor
tuus . Dum & ego te dulciter enutrivi , &
tu mihi fideliter defervifti , vel tuum fervi-
tium vel benevolentiam circa partem no-
ftram habemus compertam , ideo in ipfo amo-
re dulcedinis vel tuo fervitio componente ,
dabo ergo tibi a die præfente quod in per-
petuum volo effe manfurum , hoc eft , man-
fum ad commanendum cum cafticia , fuper-
pofita , terris arabilibus , & mancipiis his no-
minibus illis & illis , ut per hanc epiftolam
donationis vel deliberationis ( 1 ) noftræ ma-
nu mea vel bonorum firmatam , ut quandiu
advivis tam tu ipfe quam hereditas tua
contra tuos germanos & germanas quieto
ordine vel elitigato valeas poffidere vel do-
minare . Propterea hanc epiftolam traditio-
nis vel deliberationis noftræ manu mea fir-
matam exinde tibi fieri vel confcribere ro-
gavi , ut de præfenti die de ipfo manfo
vel quicquid ad ipfum manfum afpicit , &
ipfa mancipia fuperius denominata hoc ha-
beas , teneas , atque poffideas .
Con-
Deo deliberare voluerit , ad ferviendum ex his
Deo in facrificiis , Inde livrer & delivrer .
 372 FORMULE BIGNONIANE ,
Conculcaturia ( 1 ) quam Abbas facit
ad bominem fuum .
X, Ego in Dei nomine , ac fi peccator ,
venerabilis vir ille Abbas de monafterio fan-
to illo , quod eft in pago illo conftru&
tum .
Dom & omnibus non eft incognitum qua-
liter filius fervi noftri nomine ille quandam
feminam noftram nomine illam , bene inge-
nuam , filiam illius quondam , contra volun
tatem parentum ipfius feminæ fociavit fibi
ad conjugium , fed poftea ipfis parentibus
complacuit & nobis ut talem epiftolam con-
culcaturiam manu noftra vel a fratribus no-
ftris firmatam ipfi feminæ fieri vel firmare
rogaremus , ut
ut de
de ipfo
ipfo fervitio
fervitio , fi agnatio
inter ipfos apparuerit , in fervitio publico
nunquam fint coinquinati , fed fub integra
ingenuitate dies eorum debeant perfeverare ,
ideo precor atque fupplico ad fucceffores no-
ftros vel ad Deum timentes homines ut be-
nefacta noftra jubeant confervari qualiter ipfi
vellent ut in poftmodum eorum facta de-
beant effe ftabilia ; & per malorum homi-
num infeftationem multam in ipfa epiftola
conculcaturia fieri vel confcribere rogavi
mus , ut fi fuerit , quod Deus non permit-
tat , extranea pars que hæc facta noftra in
frangere voluerit in primis iram Dei &
fancti illius incurrat , & ob hoc folidos cen
tum partibus ipfius cui hæc facta eft multæ
componat , & quod repetit vindicare non
valeat .
Donatio quam bomo facit ad filium fuum
XI. Ego in Dei nomine ille . Conftat me
in amore Domini noftri Jefu Chrifti , ut ve-
niam delictis meis confequi mereamur , do-
naffe & dono donatumque effe volo ad dul-
ciffimum filium meum nomine illum peciam
de terra arabili in loco, qui dicitur ille , qui
eft in pago illo , per loca defignata vel cir-
cuita , in ea ratione ut poft hunc diem jam
dictus filiolus meus , cui epiftola donationis
( 1 ) Conculcatoria . ) Hac formula Abbas , cu-
jus fervus puellam ingenuam rapuerat , con-
cedit ut ex eo conjugio nati , liberi fint . E-
jufdem argumenti eft apud Marculf. lib. 2.
cap. 29. Quid fit autem conculcatoria , am-
plius inquirendum . Legi poffet conciliatoria .
( 2 ) Cruce evindicata . ) Crucis judicium feu
examinatio inter probationis fpecies recenfe-
tur . Capitular. lib. 3. cap. 46. Si autor vene-
rit , rem intertiatam recipere renuerit , cam-
po vel cruce contendant . Append. II. cap. 34.
Dicens, quod illi fit damnum factum , & hoc con
tendere voluerit in judicio , aut in campo , aut
ad crucem , licentiam habeat . Synodi apud Ver-
meriam fub Pipino Rege c. 17. Si mulier di-
cat quod vir fuus nunquam cum ea coiffet , ex-
eat inde ad crucem . Burchardus lib. 9. c. 41 .
Quod quidem prohibetur Caritul. lib. 1. cap.
102. Sancitum eft ut nullus examinationem cri-
eis facere præfumat ; ne Chrifti paffio , que eft
glorificatio , cujuslibet temeritate contemptui ba-
beatur . Ufum tamen invaluiffe docent pofte-
riora capitula . Eius probationis forma defcri-
þi videtur in legib. Friſionum tit. 14. duas ſci-
ifta legibus facta fuit , ipfam terram habeat ,
teneat , atque poffideat , vel quicquid exin
de facere voluerit " liberam in omnibus
Chrifto propitio habeat poteftatem , Et fi
quis &c;"
Notitia de cruce evindicata ( 2 ) ,
XII. Dum & omnibus non eft incogni
tum qualiter veniens homo aliquis nomine
ille ante Vigarium inluftris viri illius Co-
mitis nomine illo , adverfus hominem ali-
quem nomine illum , repetebat ei dum dis
ceret eo quod terram fuam de fuo manfo
vel de fua poteftate málo ordine proprifif
fet ( 3 ) . Sed ipfe ille de præfenti adftare
videbatur , & hanc caufam fortiter denega-
vit quod fuam terram de fuo manfo malo
ordine nunquam proprififfet , nec poft fe
nunquam retinuerit . Sed taliter ei fuit ju-
dicatum in ipfo placito ante ipfum Viga-
rium , vel ante ipfos pagenfes , ut ad cru-
cem ad judicium Dei pro ipfa terra in no-
tes quadraginta duas in ipfo placito pro hoc
deberent adftare . quod ita & fecerunt . Sed
venientes ad ipfum placitum , ficut eis fuit
judicatum , ante ipfum Vigarium , vel ante
ipfos pagenfes 2 ad ipfum judicium vel ad
ipfam crucem vifi fuerunt ftetiffe ; fed ipfe
illum hominem , qui ipfam terram propri-
fit ad ipfum judicium vel ad ipfam cru-
cem eum convicit ; fed ipfe in ipfo placito
ad ipfam crucem vifus cadiffe ; fed dum hæc
caufa fic fuit inventa , quod ipfe ille qui
ad ipfum judicium vel ad ipfam crucem cas
diffet , folidos tantos ei transfolvere deberet ,
quod ita & fecit & de ipfa terra ipfum
illum legibus reveftire deberet , quod ita &
fecit . Tunc taliter ei judicaverunt , ut ipfe
ille de præfenti die ipfam terram tam con-
tra ipfum illum vel heredes fuos quam con-
tra quemlibet hominem omnique tempore
habeat evindicatam atque elitigatam , ut tam
ipfe ille quam & pofteritas fua poft hanc
diem prædictam terram quieto ordine valeat
poffi-
licet præparari tefferas , quarum una pura ,
altera crucis figno infignita fit , quæ duæ fu-
per altare linteo evolvuntur ; deinde poft va◄
rias preces a Presbytero aut puero debent ex-
trahi ; quod fi crucis teffera prima extraha-
tur , innocentiam fatis probatam exiftimabant .
Agobardus pag. 288. Jube ferrum_vel aquas 6a-
lefieri , quas manibus illafus attreatem ; aut con-
fitue cruces , at quas pans immobilis perferve-
rem . Ex quibus verbis apparet alium quam
tefferarium modum purgationis fuiffe . Vide
de cruce 1384. ex Guiberto , ubi eft juramen-
tum fuper crucem . Beda . Syn. epift . 8. Teftam .
Kar. M. judicium crucis Dei .
+ (3) Proprififfet . ) Invafiffet . Leg. Ribuar.
tit. 77 Si quis caballum , hominem , vel quam-
libet rem in via propriferit , aut eum fequutus
fuerit , per tres marcas eum oftendat . Capitul .
lib. 5. cap. 242. De rebus proprifs , ut ante
Miffos Comites judices noftros veniant ?
Gibi accipiant finitivam fententiam , & antea
nullus prafumat alterius res proprindere , fed
magis fuam caufam querat ante judices noftros ,
ut diximus , & ibi recipiant quod juftum eft
 FORMULE
poffidere vel dominare & ducti & fecuri
exinde valeant refidere . Factum judicium
in loco illo publiciter ,
Cautio de clavibus ( 1 ) ,
XIII. Dum & per plures homines eft pa-
tefactum qualiter in Dei nomine ille ve
niens in placito ante illos vel quamplures
bonos homines adverfus hominem nomine
illum , repetebat ei dum diceret eo quod
cellaria vel camara & granica ( 2 ) , quic-
quid in eis habuit repofitum , hoc eft , au-
rum , argentum , drapalia , arma , vinum ,
annonam , vel vitalia fua ( 3 ) per fuas cla-
ves commendaffer ad cuftodiendum vel ad
falvandum
> & ipfam rem in naufragium
vel in damnum pofuit . Sed ipfe ille de præ-
fenti adftabat & hanc caufam nullatenus
potuit denegare , fed taliter ei fuit profef-
fus , quod ipfam rem fuperius denominatam
per fuum neglectum & per fuum facinus fuit
perdita vel naufragata (4 ) . Tunc taliter ei
judicaverunt , ut ipfam rem ei transfolvere
vel emendare deberet . Sed ipfe ille nulla-
tenus habuit unde ipfam rem transfolvere
vel emendare deberet , Sed taliter ei fuit
judicatum , ut talem cautionem de capite
fuo manu fua vel bonorum hominum fir-
mata , ei fieri vel confcribere rogarer , quod
ita & fecit , ut dum ipfam rem non habui ,
nec pretium unde transfolvere vel emendare
debuiffem , ut quandiu adyivam in fervitio
publico ( 5 ) , quod mihi injungitis , vobis
defervire debeam ; & fi negligens aut tar-
dus de ipfo fervitio apparuero , qualemcun-
que difciplinam ad alios fervos tuos impen-
dis , talem fuper me poteftatem habeas ad
faciendum . Et fi fuerit aut ego ipfe , aut
ullus de meis heredibus , qui contra hanc
cautionem venire aut reclamare & c.
Concamiatura inter duos Abbates ,
XIV. Placuit auxiliante Domino atque
convenit inter venerabilem virum illum Ab-
batem de monafterio illo , vel congregatio-
nem monafterii fui , necnon & magnificum
virum illum 9 de commutatione locorum
quam inter fe facere deberent , quod ita &
fecerunt . Per quam accepit venerabilis vir
ille Abba ad opus monafterii fui in loco
nuncupante illo , qui eft in pago illo , hoc
eft , in ipfo loco illo manfos ad commanen-
dum , cafticiis fuperpofitis , terris arabilibus ,
vel quicquid in ipfo loco ad præfens cerni
Gal. 6.
( 1 ) Cautio de clavibus . ) Cautio eft ab ea
facta , qui cum rem aliquam cuftodiendam fu-
fcepiffet , eamque poftea dolo vel injuria amif-
fam nec reftituere poteft nec æftimationem
præftare , domino rei feipfum tradit , ut pro
fervo deinceps habeatur . Ideoque cautio de
clavibus dicitur ; quia per clavium traditionem
res quæ in horreo vel cellario continebantur ,
commendatæ ei fuerant.
(2 ) Granica. ) Horrea , agrano , unde & nos
hodie granaria dicimus . Leg. Bajuvar. c. 1 .
BIGNONIANE. 273
tur effe poffeffio , totum & ad integrum re
inexquifita in commutatione vel in conca-
mio . Simili modo vir magnificus ille acce-
pit ad opus fuum aliam rem in loco nun-
cupante illo , qui eft in pago illo , hoc eft
quod fuperius diximus totum & ad inte-
grum re inexquifita in commutatione vel
in concamio . Unde duas epiftolas pariculas
uno tenore confcriptas manu eorum vel bo-
norum hominum firmatas inter fe fieri & fir-
mare rogaverunt , ut unufquifque poft hunc
diem quod a pari fuo in commutatione vel
in concamio accepit teneat atque poffideat ,
vel quicquid .
Charta tracturia ( 6 ) .
XV. Domnis fanctis & apoftolicis ac ve-
nerabilibus in Chrifto patribus , Regibus
Comitibus , Epifcopis , Abbatibus , Sacerdo-
tibus , Clericis , vel omni populo Chriftiano
qui in Romanorum vel Longobardorum pro-
vinciis Deo ferviunt tam in monafteriis
quam & in civitate , feu per pagos , vel per
vicos , ego in Dei nomine ille Major do-
mus . Cognofcat magnitudo feu & fanétitas
veftra quod ifte frater nofter nomen ille fer-
viens vefter petiit nobis ut ad bafilicam fan-
ti Petri patris veftri pro fuis culpis vel pro
noftra ftabilitate valeat ambulare ad oratio-
nem . Propterea has litteras cum falutatione
per ipfum ad vos direximus ut in amore
Dei & fancti Petri ipfum ad hofpitium re
cipiatis ad benefaciendum vel ad fuam con-
folationem tam ad eam ambulando quam
& in redeundo ut per vos falvus eat &
falvus revertatur , Interim , ficur veftra eft
confuetudo bona , vel confolationem vel ad-
jutorium ei impendere jubeatis , lætumque
diem jubeatis habere , Cujus poteftas regnat
in æternum , ipfe vos cuftodiat in regno fuo
perpetuo . Salutamus vos omnes falutatione
pleniffima ,
Donatio quam bomo donat ad fuam
parentem ,
XVI. Dilectiffimæ atque amabili mihi in
Domino confobrinæ meæ nemine illo , ego in
Dei nomine ille . Dum & pluribus eft per-
cognitum eo quod tu partibus meis amabi-
lia fervitia impendere non definis , pro tua
bonitate , & pro eo quod dictum eft Fa-
ciamus bonum ad omnes , maxime autem ad
domefticos fidei vel ad propinques noftros
igitur dono tibi a die præfente per hanc epi-
fto-
tit. 13. 12. Fanile , granicum " vel tumnum
Granea in Capitul . Addit. IV. cap. 144. ubi
de decimis ; Infra fepta Ecclefie cui jure deben-
tur in fuis utiliter graneis collectas habeat &c.
( 3 ) Vitalia fua . Nobis ve&uailles ,
( 4 ) Alias , perdita vel naurata . ) In ora ma-
nufcripti , unde hæc defumpta funt , Petrus
Daniel adnotaverat fortaffe legendum non cum
rata .
( s ) Publico . ) Delendum videtur .
(6) Charta trauria . ) Incertus auctor c. 10.
 274 FORMULE BIGNONIANE .
ftolam donationis , quæ in perpetuum fit
manfura & de jure meo in tua domina-
tione trado atque firmabo , id eft , manfum
ad commanendum in pago illo , in loco qui
dicitur ille , & eft ipfe manfus per loca de-
fignata de latere uno & de fronte terræ il-
lius , & de alio latere & fronte terræ illius
tanto , ita ut ab hac die memorata confo-
brina mea illa quicquid de ipfo manfo fa-
cere voluerit ut abfque uniufcujufque re-
petitione liberam in omnibus habeat pote-
ftatem ad faciendum .
Donatio ad cafam Dei .
XVII . Prudens confilium bajulat qui pro
animæ fuæ remedio cogitat illi Dominum
retribuere , & exinde habere cogitat , & de
Dei mifericordia non dabitat . Idcirco nos
in Dei nomine ille , & conjux mea illa
Admonet nos divina pietas & Chrifti mife-
ricordia ut aliquid de rebus noftris pro re-
dimenda ultione noftrorum peccaminum Do-
mino offerre deberemus ut in die judicii
mifericors Dominus vel in aliquantolum de
fcelere noftro nobis relaxare dignaretur , do-
namus compuncto corde & devoto animo
ad bafilicam illam , quæ eft in honore fan-
Ati illius conftructa in loco illo , hoc eft 2
rem noftram in loco nuncupante illo , hoc
eft , in ipfa re manfis ad commanendum
cafticiis , fuperpofitis , terris arabilibus , ut
poft hunc diem ipfi cuftodes qui ad ipfum
fanctum locum deferviunt , ipfam rem fu-
perius denominatam habeant , teneant , at-
que poffideant , vel quicquid exinde facere
voluerint liberam & firmiffimam habeant
poteftatem ad faciendum . Et fi quis .
Pactum divifionis inter fratres ,
XVIII. Pactum divifionis inter fratres
id funt ille & ille heredes illius & illius
quondam , qualiter fe de alode eorum divi-
dere vel exæquare deberent . quod ita & fe-
cerunt . Per quem accepit vir magnificus il-
le manfum illum in loco nuncupante illo
qui eft in pago illo , hoc eft , ipfe manfus
circumcinctus , cum arboribus & cafticiis
fuperpofitis , terris arabilibus , & cetera . Si-
mili modo vir magnificus ille accepit ad opus
fuum alium manfum in loco nuncupante il
lo , qui eft in pago illo , in centena illa ( 1 ) ,
hoc eft , quod fuperius diximus , manfum cir-
( 1 ) Centena illa . ) Comitatus in centenas
diftributi erant . Capitul. lib. 3. cap. 10. Et de
ipfo pago aut de vicinis centenis eligantur ; nifi
forte longius extra comitatum caufa fit inquiren
da. Et lib. 4. cap. 23. S tamen contentio que
inter eos exorta eft , in confinio duorum comita-
tuum fuerit , liceat eis de vicina centena adja-
centis comitatus ad caufam fuam teftes habere .
Proxime Heildelbergam adhuc apparet cente-
næ veftigium in aliquot pagis , & manfit vo-
cabulum . Rhenanus rer. Germanic. lib. 2. p.
88. Nomen alibi fere incognitum & exoletum in
Palatinatus regione integrum notumque remanfit ,
die centen. centenarii , centgraffen . Freherus
cumcinctum , cum arboribus & cafticia , fu-
perpofita , terris arabilibus , & cetera , vel
quicquid pars contra parem fuum per æqua-
lentiam inter fe diviferunt , abfque ulla re-
petitione vel reclamatione hoc habeant , te-
neant , poffideant , vel quicquid exinde fa-
cere voluerint libera in omnibus Chrifto
propitio in fua permaneat poteſtate ad fa-
ciendum . Si quis vero .
Venditio ad monafterium .
XIX, Venerabili in Chrifto patri illi Ab-
bati de monafterio qui vocatur fancti illius ,
quod eft in pago illo fuper fluvium illum
conftructum , emptori , ego in Dei nomine
ille venditor . Conftat me non imaginario
jure , nec nullo cogentis imperio , fed pro-
prio voluntatis meæ arbitrio , vobis vel ad
monafterium veftrum vendere , quod ita &
vendidi vobis a die præfente , rem pro por-
rione mea , in loco nuncupante illo , quod
eft infra pagum illum , quod de parte pa-
rentum meorum ad me legibus obvenit , hoc
eft , tam manfis , cafis , cafticiis , mancipiis ,
ingenuis his nominibus. vel quicquid ibi-
dem præfens eft mea dominatio , totum &
ad integrum de jure meo in dominatione
veftra per hanc venditionem tradidi vobis
ad poffidendum ; & accepi a vobis in pre-
tio taxato , juxta quod nobis aptificatum
vel conventum fuit folidos probos at-
que penfantes numero tantos ; ita ut ab die
memorata omnia fuperius nominata , quæ
de me legibus comparaftis , hoc habeatis
teneatis , poffideatis tam vos quam & fuc-
ceffores veftri , liberumque & firmiffimum
in veftra permaneat poteftate ad faciendum .
Si quis vero .
Precaria .
XX. In Chrifto venerabili patri & Do-
mno illi Abbati de monafterio fancti illius ,
quod eft in pago illo fuper fluvium illum
conftructum , ego in Dei nomine ille . Pre-
cator acceffi ad vos ut rem pro portione
veftra , in loco nuncupante illo , qui eft in
pago illo , quam ego ille ante hos dies per
venditionis titulum dato pretio fancto illi
feu veftro monafterio adfirmavi , hoc eft
in ipfa portione manfum ad commanendum ,
cafticiis , fuperpofitis , terris arabilibus , man-
cipiis , ingenuis his nominibus , vineis , pra-
tis ,
orig. Palat. p. 1. c. 5. p. 36. Rhenanus Ro-
manam effe vocem contendit & originem ;
quod doctiff. Frehero minus placet . Huc re-
ferri poffet Taciti locus : Quod primo numerus
fuit , jam nomen & bonor eft . Sed an vere
adhuc inquirendum cenfeo . Vetus Chronicon
in Aluredo Rege Anglor. Centurias quas hun-
dredas vocant , & decimas , quas tethinge ap-
pellant , infiituit ut omnis Angligena legaliter
vivens centuriam habeat & decimam : quos fi
quis alicujus deliai argueretur incommodo , fia-
tim exhiberentur ex centuria qui eum vadaren-
tur , & decima . Vide Pithoeum in gloſſar. Ca-
pitul.
 FORMULE BIGNONIANE .
tis , filvis , pafcuis , vel quicquid ibidem af-
picit vobis delegavimus . Sed poftea taliter
taliter,
vobis fupplicavimus , ut ipfam portionem
ad ufum beneficium ad excolendum quandiu
advivo mihi præftare vel relaxare debere-
tis . quod ita & feciftis . Propterea hanc pre-
cariam manu mea vel bonorum hominum
firmatam vobis exinde emifimus , ut annis
fingulis cenfum denariorum tot ad lumina
ria fancti illius & decimam de omnibus fru-
&tibus , quicquid fupra ipfam conlaborare po-
tuerimus , die illo , quod evenier fefto ipfius
fancti illius , pro hoc vobis dare & adim-
plere faciam . Et fi negligens aut tardus de
ipfo cenfu ad illud placitum apparuero , fi
dem exinde vobis legibus faciam , & ipfam
rem dum advivo per veftrum beneficium te-
nere & ufufructuare faciam ; in ea vero ra
tione ut aliubi ipfas res nec vendere nec do-
nare nec alienare nec ad alias cafas Dei de-
legare , nec in naufragium ponere , nec ad
proprium facere , nec heredibus meis in alo-
de derelinquere pontificium non habeam ad
faciendum , nifi poft meum difceffum una
cum re immeliorata velfuperpofita , quicquid
ibidem inventum fuerit , abfque ullius judi-
cis contradictione pars monafterii veftri ad
veftrum faciat revocare dominium . Si quis
vero ,
Commendatitia ( 1 ) de re vendita .
XXI. In Chrifto filio Ecclefiæ illi in
Dei nomine ille Abbas de monafterio illo
fancti illius , quod eft in pago illo , una cum
confenfu fratrum noftrorum . Dum & tua fuit
petitio & noftra decrevit voluntas ut duas
partes darem pro portione noftra in loco
nuncupante illo, qui eft in pago illo , quem
tu ipfe ante hos dies per venditionis titu-
lum dato pretio de thefauro fancti illius no-
bis vendidifti ; fed poftea taliter nobis fup-
plicafti ut ipfius portionis duas partes in præ-
dicto loco illo ad ufum beneficium ad ex-
colendum , quandiu advivis tibi præftare
deberemus , quod ita & fecimus . Propterea
hanc commendatitiam manu noftra firmatam
tibi pro hoc dedimus , ut annis fingulis cen-
fum tantum & illam decimam de omni fru-
( 1 ) Commendatitia . ) Præftaria , charta præ-
ftationis ,
(2 ) Indiculus precatorius . ) Epiftola eft ab
Abbate forte aut alio quolibet facerdote Epi-
fcopo fcripta , qua illius fervum ad fe confu-
giffe declarat : quem obnixe rogat ut vitam &
membra falva integraque repromittat .
(3) Vitam & inmancat. ) Solebant veteres ,
feu Epifcopi , feu Clerici , pro reis ad Eccle-
fiam confugientibus intercedere , nec prius eos
reddere quam ad evangelia datis facramentis ,
( inquit fynodus Aurelianenfis I. cap. 3. ) de
morte debilitate fint fecuri , ita ut ei cui
reus fuerit criminofus , de fatisfactione conve-
niat ; quod etiam in fervis obtinebat , qui non
nifi excufati dominis permittebantur . Synodi
Aurelianenfis I. cap. 4. & 5. Præclarum ejus . ὡς ἐκ ἀνελεῖν αυτόν , άλλα φυλάξαι μόνον παρά το βιο
rei apud Gregorium Turonenfem exftat exem-
plum • Sic igitur ille lib. 5. cap. 3. de Rau-
275
&
tu , quicquid fupra ipfam terram conlabo-
rare potueris , die illo , quod eveniet fefto
fancti illius , pro hoc dare debeas . Et fi ne-
gligens aut tardus ad id placitum de ipfo
cenfu fueris , fidem exinde pro hoc nobis fa-
cias , & ipfam rem ad viventum tuum per
noftrum beneficium teneas , in ea tamen ra-
tione ut ipfam rem aliubi nec vendere nec
donare nec alienare nec ad alias cafas Dei
delegare , nec ad proprium facire nec he-
redibus tuis in alode derelinquere , nec in
naufragium ponere , poteftatem non habeas
ad faciendum , nifi poft tuum difceffum
una cum ipfa re immeliorata vel fuperpo-
fita , quicquid ibidem inventum fuerit , fine
ullius judicis confignatione pars monafterii
noftri elitigato ordine præfentaliter ipfam.
rem immelioratam in noftrum faciat revo-
care dominium , & hæc commendatitia fir-
ma fit . Facta commendatitia in ipfo mo
nafterio fancti illius publiciter in anno duo
decimo regni ,
Indiculus precatorius ( 2 ) ad Epifcopum .
XXII . Domino fanto & apoftolica fede
colendo in Chrifto venerabili Domno & pa-
tri illi Pontifici urbis illius , civitatis illius ,
ego in Dei nomine ille bene cupiens ve-
fter , in Domino vobis dirigimus falutem
& precamur fanctitatem veftram ut pro no-
bis orare dignemini . Denique cognofcatis
quod ifte homo vefter , nomine illo , ad nos
confugium fecit , & dixit quod contra vos
culpas habeat commiffas . Propterea has lit-
teras cum falutatione ad vos direximus , &
precamur vobis ut vitam & immancationem
( 3 ) & difciplinam corporalem ei concedere
jubeatis , aliam pœnitentiam , qualem ei vo-
lueritis judicare , in veftra eft poteftate .
qualiter ipfe homo fecum gaudeat quod no-
ftram fuggeftionem ad vos deportaffet ; &
unde nobis reconjungitis vobis remerire cu
pimus , Quid plura?
Indiculus quem Præpofitus tranfmittit
ad Abbatem .
XXIII. Diligendo ad nos Domno & in
Chrifto patri noftro venerabili illi Abbati ,
ego
chingo : Ajebant quidam eo tempore duo de fac
mulis ejus , ut fæpe contingit , mutuo fe amore
dilexiffe , virum fcilicet & puellam . Cumque hæc
dilectio per duorum annorum aut co amplius fpa-
tia traheretur , conjuncti pariter Ecclefiam pe-
tierunt . Quod cum Rauchingus comperiffet , ac-
cedit ad Tacerdotem loci , rogat fibi protinus red-
di fuos famulos excufatos . Tunc facerdos ait ad
eum : Nofti enim que veneratio debeat impendi
Ecclefiis Dei . Non enim poteris eos accipere nifi
ut fidem facias de permanente eorum conjun& tio-
ne, fimiliter & ut de omni pana corporali libe-
ri maneant repromittas &c. Zofimus lib. 5. de
Stilichonis exitu , qui cum Ecclefiam tutelæ
caufa petiiffet , παρελθόντος εἰς τόν ἐκκλησίες οι
σρατιώται και όρκοις πιςωσάμενοι τῇ ἐπισκόπου παρόντος ,
σιλέως στα χθησαν , έπειδαν τῆς ἐκκλησίας υποξυλίων ,
υπό τω τω τρατιωτῶν ἦν φυλακώ ,
 LE NIANE
276 FORMU BIGNO .

ego ille ferviens atque Præpofitus vefter . In
primis illud precamur fanctitatem veftram
ut in veftra fancta oratione pro me effe non
dedignemini . Denique , Domne , cognofca-
tis de ifto fervitia ubi nos tranfmififtis , per
verbum inluftris viri illius Comitis , fui ju
niores non exinde fecerunt quomodo eis fuit
demandatum. Propterea has litteras ad vos
direximus , ut de ipfo certiores fitis , & in-
1 antea quomodo vobis eft utile fic compen-
fetis ut noftram rem non perdamus . Quid
plura ? Salutamus vos ufque ad gaudium .
Indiculus quem Abbas tranfmittit ad
bominem pagenfem .
XXIV. Dulciffimo noftro & ut credimus
amico fancti illius in Dei nomine illi , ille
erfi peccator Abba , nos & noftri , fervien-
tes veftri , in Domino vobis dirigimus fa-
Jutes , & illud precamur Deum ut merearis
agere in ifta vita quod Deo fit beneplaci-
tum . Precamur vos de illis veftris homun-
ciunculis qui in veftro minifterio comma-
nent , vel de noftris caufis invicem noftrum
bonum certamen exinde mittatis , ficut nos
de veftra caritate bene confidimus , ut fic
exinde perportare faciatis ufque nos infimul
conjungimus . Quid plura ?
Indiculus quem Epifcopus tranfmittit
ad Abbatera .
XXV . Sanctorum meritis beatificato Do
mno atque patri , Deique cultore & ut
confidimus vero amico noftro illi gratia Dei
Abbati , nos enim in Dei nomine ille quam-
vis peccator donum Dei Epifcopus . Deus
fcit , vefter in omnibus proprius amicus , im-
primitus falutationem . Deſunt reliqua ,
Cautio de infracturis ( 1 ) .
XXVI. Contigit quod cellarium vel fpi-
carium ( 2 ) veftrum infregi , & exinde anno-
nam vel aliam raupam in folido tantos furavi .
Dum & vos & advocatus vefter exinde an-
&
te illum Comitem interpellare feciftis
ego hanc caufam nullatenus potui denegare ,
fic ab ipfis Racimburgiis fuit judicatum , ut
per wadium meum eam contra vos compo-
nere atque fatisfacere debeam , hoc eft , fo-
lidos tantos vel * . Sed dum ipfos folidos
minime habui unde transfolvere debeam , fic
mihi aptificavit , ut brachium in collum po-
fui , & per comam capitis mei coram præ-
fentibus hominibus tradere feci , in ea ra-
tione ut interim quod ipfos folidos veftros
reddere potuero , & fervitium veftrum &
operam qualemcunque vos vel juniores ve-
ftri injunxeritis , facere & adimplere de-
beam ; & fi exinde negligens vel jactivus
apparuero , fpondeo me contra vos ut talem
difciplinam fupra dorfum meum facere ju-
beatis quam fuper reliquos fervos veftros .

( 2 ) Cautio de infra&uris . ) Qua is qui effra formula a Francifco Pithao ad leg. Sal . tit. 60..
to horreo vel cellario furtum commiferat , ( 3 ) Spicarium . ) Horreum , a fpicis fcilicet
eo nomine in certam pecuniam condemnatus reconditis . Leg. Sal . tit. 18. 2. Si quis ſpica-
feipfum pro pignore tradit . Exfcribitur hæc rium aut macholum cum annona incenderit .

Sed jam portum confpiciens , fupereffe videtur ut faltem in extremo operis profitear , cum
multos in his Notis merito lubenfque nominaverim per quos profeci , nullum tamen effe cui
plus tribuendum fit quam Rolando Bignonio IC. patri optimo atque amantiffimo ? qui mihi
inter maximas difficultates , quæ toties occurrerunt , hærenti manum præbuit , fulfit , & digi-
tum ad fontem intendit , licet audendi auctor non exftitiffet . Sed a quo confilium de tanta
re non petiiffem , fubfidium tamen petere non dubitavi . Is eft cui non tantum vitam , ut pa-
renti , fed inftitutionem , ut præceptori , & quicquid in me eft , debeo : qui mores & inge-
nium formavit , litteris & ingenuis artibus excoluit , atque etiam ad jurifprudentiam & au-
ctores adeo facilem aditum præbuit , ut hæc ftudia nullo non modo labori fed voluptati mihi
fuerint; nec alio anteceffore opus , aut quærendus Scævola , a cujus latere nunquam difcede-
rem ; de quo non eft animus quicquam amplius dicere , ne videar fuffragari mihi . Tantum
volui hoc exftare grati animi indicium , Deum hominefque teftatus nihil mihi magis eſſe in
votis quam ut talem tantumque paternum affectum pari pietate poffim compenfare . Faxit
Deus , cui omnis gratiarum actio, laus & honor .

7
FRAN-
 FRANCISCI
GLOSSARIUM ,
SIVE
INTERPRETATIO OBSCURIORUM VERBORUM
Que in Lege Salica babentur .
Egis Salice , ) Francorum , quos con-
fuetudo Salios vocitavit ; ficut Ammia-
nus Marcellinus fcribit . Fortaffe a Sa-
L
liendo . Sidonius :
Tibi vincitur illic
Curfu Herulus , Chunnus jaculis , Fran-
cufque matatu ,
Sauromata clypeo , Salius pede , falce Gelonus .
Et in prologo harum legum : Gens Francorum
inclyta , fortis in armis , audax , velox, & afpe-
ra . Lex fimpliciter dicitur fynodis Cabillo-
nenfi & Rhemenfi . Videantur Ado , Einar-
dus , Ottho Frifingenfis , Sigebertus , Trithe
mius , & Nicolaus Vignerius libello cui titu-
lus eft , Traité de l'état origine des anciens
François .
TITULUS I.
Mallum . ) Flodoardus ex epiftolis Hincma
ri: Quia de Presbytero Ecclefia ad Epifcopos
fynod. definitio pertineat , non ad mallum vel
civiliumjudicum difpofitionem . Vide Gloffariuin
ad Capitularia . Quid enim repetam quæ ibi
habentur ?
Mannitus .) Monitus ,femont . Mannitiones ,
femonces & adjournemens Nortmannis .
Sunnis . ) Sic veteres omnes . Nec tamen a-
libi male Sonnis . Veteres Gloffa . Sonnis , im-
pedimentum . Effoine , ou empefchement . Con-
fuetudines Hannonenfes . Tit. XIX . 5. 6. legis
Salicæ in editione Germanica : Si in mallum
vocatus fuerit , is qui vocatus eft non ve-
nit , fi eum aut infirmitas aut ambascia domini
ca detinuerit , vel forte aliquem de proximis
mortuum inter domum fuam habuerit , per iftas
Junnis fe poteft bomo excufare . alias de vita
componat .
Denarios . ) Monetæ minutioris fpecies funt ,
& hodie ha apud nos . Denier . Denarius .
Unde denrée , denarata in adnuntiatione Ca-
roli apud Pifas DCCCLXII. & fruits adenerez
. Blefenfibus . Double ; unde doublon Binio , di-
nummium Agefippo , Vet. Gloff. & C. Tit.
de Alex. primat . Liar , Miliarifium Epipha-
nio & Cedreno . Blanc , Germanis Vueifpen-
ning , Bianco Italis , Afprum Græcis , Katau
Perfis ; & Grand blanc , ad differentiam des
fols nerets .
Solidos . ) Solidus lege Salica fuit quadragin.
ta denariorum ; quod Pipinus immutavit . Ca-
none XLI. fynodi Rhemenfis : Ut Dominus Im-
perator fecundum ftatutum bone memorie Pipini
mifericordiam faciat ne folidi qui in lege baben-
tur perquadraginta denarios difcurrant , quoniam
propter eos multa perjuria multaque falſa tefti-
monia reperiuntur . Quod tamen omnino non
placuit Karolo Magno Capitul. lib. 3. cap. 30 .
Sed tandem Ludovicus Pius conftituit lib. 4.
cap. 75. Ut omnis folutio atque compofitio que
in lege Salica contineretur , inter Francos per
duodecim denarios folidos componatur , excepto
ubi contentio intra Saxones & Frifones exorta
fuerit . Remanent tamen hodie veftigia folidi
Tom. II.
"
PITHEI
iftius moribus noftris in multis & dixtina's
five laudimiis .
Si in juffione Regis . ) Lettres d'Eftat . Mar-
culfus in formula pro caufa fufpenfa : Cogno-
Scat magnitudo tua , dum nos ad præfens apofto-
lico viro illuftri pro noftris utilitatibus illic am-
bulare præcepimus . Ideo jubemus ut dum in il-
lis partibus fuerit demoratus , omnes caufæ fuæ
fuorumque amicorum aut gafindorum in fufpen-
fo debeant refidere .
Infra pagum . ) Anonymus de translatione
beati Gildafii : Per illud tempus cum omni re-
verentia nobis nominatus gloriofus princeps no-
bilis Ebbe maximam partem pagi Bituricenfis fub
ditione fua tenebat . Siquidem a Charo Aluvio uf-
que ad Vuortempam Engliam potentiffimeprin-
cipabatur . Sigebertus anno 759. Arvernorum
pagum depopulatum premit , multa caftella ,
ipfam urbem Arvernis capit ,
TITULUS II.
La&antem . ) Retinui omnium codicum fcri-
pturam . Grammaticis quidem lactans dicitur
quæ lac præbet , lactens cui lac præbetur . Sed
hæc tam anxie a noftris obfervata non funt .
De branne . ) Sic veteres tres , & Germana
editio . Rhan . Unde Campanis noftris Mettre
les porcs en rhan , ut pinguiores fiant .
Capitali . ) Tit. 10. Si quis animal aut cabal-
lum vel quodlibet pecus in meffe fua invenerit
penitus eum lædere non debet . Quod fi fecerit
confeffus fuerit , capitale in locum reftituat
ipfum vero debile quod percuffit ad fe recipiat .
Et tit. LXVIII . Caballum ipfum in capite reßi
tuat . Et tit. 5. & 8. legis Alamannorum .
Delatura . ) Gloff. fredo .
De fude. ) Porcorum ftabulo Noftris Seu ·
Liber de arithmeticis proportionibus , five is
Gerberti fit , five alterius : Paterfamilias ftabi-
livit curtem novam quadrangulam , in qua po-
fuit fcrofam , que peperit porcellos feptem in me‐
dia fude . Et tit. 18. infr. fi qui judem cum
porcis .
Scrovam . ) Sic veteres quinque .
Subbatit . Glof . porcellos in ventre matris
occidit , Recapitulatio : Si quis fcrofam alterius
fubbatit ut porcellos non habeat .
Tertuum. ) Gloff. qui domi nutritur . Der
Zubous .
Verrum . ) Sic omnia exemplaria . Verrat .
Scrovam ducariam . ) Gloff. du &ricem aliarum
fcrovarum. Longobardis fonopar fectarius dici-
tur five dux gregis , aut ducator , ficut loqui-
tur Tertullianus . Nam fennetem & fente ar-
menta fignificantur in legibus Ripuariorum &
Angliorum , unde Senifcalci nomen , armento-
rum miniftri. Alamannorum leg. fub tit. de eo
qui paftores vel artifices occiderit . Sic apud
Otfridum Druthines fcalche , Domini miniftri
five Apoftoli . Kero : fervus , fcal; ut Adelfcal-
ke , fervi principis in fynodo fub Thaffilone ha
bita . Theodulphus Antulphum Senefcalci of
ficio functum fcribit , quem Sigebertus & A
A a moi-
 FRANCISCI PITHŒI GLOSSARIUM .
278
moinus præpofitum menfæ Regis , Regino prin-
cipem coquorum dicunt . Videndus Hincina- Gallus , cocc. Gallina , benn.
rus Rhemenfis admonitione ad Epifcopos &
em olo man num cap. 23.
ad Reg Kar
Sacrivum . ) Gloff. qui eft defenfor aliorum
porcorum . Sacrive arbores , fynodus Antiflio-
dorenfis cap. 4. Auctor de rectitudine catholi-
cæ fidei : Fontes & arbores quosfacrivos vocant
fuccidite , Porci facres Varroni & Fefto dicun
tur ad facrificium idonei .
Qui dicitur votivus ) Greg. Turon. 2. mirac,
3. Quae fit manfuetudo pecorum in hac bafilica
votivo rum er
, qualit vituli petula ntes an
, calcitr . id eft , exfcindere , frangere . In legib. Longob,
tes equi , grunnientes Jues , ut limenfan&um in- Si quis caballo alteriu canda
greffi funt , conqui efcunt . Idem : De his vero quæ
potiva funt , nulli penitus quippiam fubtrabere
licet .
TITULUS III.
Hoc eft trefpellius . ) Germana editio : tres-
bellio , id eft , de tribus villis , de trois clochers ,
ficut loquuntur confuetudinarii . Gloff. Clocca ,
belle . Cloccarium vel lucar , bell-bus . Sic tri-
marchifia apud Paufaniam , quod finguli equi-
tes Galli conftarent ex tribus .
Taurum Regis . ) Sic veteres tres .
TITULUS IV.
Berbices .) Berbis . Gregor , epift. 16. lib. 8.
TITULUS V.
Capritum . ) Hircum , cabrit .
Si quis buccum . Noftris bouc . Germ . bock .
Turon . 9. 23. Buccus validus vocabatur .
TITULUS VI.
Seufium . ) Sic veteres omnes . Vid. tit. 19. leg.
Bajoar. tit. 42. leg. Alaman. Videturque no-
men iftud reponendum tit . 15. Refponf. Pa-
piani , cum vetus exemplar habeat , fi faucu-
um al. facium .
m
Veltre . ) Canis Gallicus Ovidio & Martia
li . Clemens Scotus , five potius incertus San-
ti Galli monachus in vita Caroli Magni : Af-
fumfit duos caniculos in manumfuam , quos Gal-
lica lingua Veltres vocant , qui agilitatefua vul-
pes ceteras minores beftias facillime capten-
tes . Veltro Danti , noftris vaultroy dicitur . Et
tit. 10. leg. Burgund . veltrabus . Et apud Gra-
tium de venatione ;
At te leve f qua
Tangit opus , pavidofque juvat compellere libus , pro rebus minifteriorum fuorum nonnun
dorcas ,
Aut verfuta fequi leporis veftigia parvi ,
Petronios fic fama canes , volucrefque Si- re deberent .
cambros ,
Et pi&um macula veltrabum dilige falfa .
Sic enim legendum . Petrunculorum fit men-
tio eodem titulo legis Burgundion um .
Argutarius . ) Sic veteres quatuor . Quifciat
Occultos & fignis arguat boftes .
Curtis Leg. Alam. qui curtem defendit .
Petrus Beneventanus : Curtis vulgare eft Gal-
licorum , ficut manfus Italicorum .
Canem paftorem .) Sic veteres quatuor . Alias
paftoralem . Vid. tit. xxx11 . legis Alamanno
rum .
TITULUS VII.
Acceptorem . ) Sic antiqua omnia exempla-
ria & tit. 99. leg. Alamannorum . Charifius :
Acceptor quoque accipiter dicitur . Virgilius
enim accipiter dixit . Lucil, acceptor . Gloff. judicatur . Et de glor. confeff. cap. 101. & de
Acceptor , spuž .
Sparvarium . ) Sic vet . Efparvier , Germ,
Sparuver .
Anetam . ) Sic veteres duo & tit. 99. leg.
Alaman . Gloff. Aneta ened . In veteri formu-
la : Similiter & porcellos habent , & unam vac-
cam , duas anetas a ceteris feparat , dat
illis quotidie abundanter .
Gallum. ) Unum exemplar , coccum , Gloff,
Si quis turturem . ) Duo vetera exemplaria :
Si quis aucellum de trappa furaverit ; ficut &
Germana editio , Inde Trappe & entrapper
TITULUS VIII.
Matriamen . ) Sic veteres tres , & infra tit,
XXIX. Inde noftris Marien,
Concapulaverit . ) Sic veteres quatuor . Gloff,
truncaverit vel exciderit . Tit. 32. editionis Ger-
manica de debilitate . Vet, Gloff. Scapellare
s m capellaverit, id
eft , fetas traxeri t .
TITULUS IX.
De intro clave . ) Siç veteres quatuor . Eftant
Jous clef.
TITULUS X.
Incluferit . ) Veteres quatuor inclauferit , &
inf. inclaufa . Turon. 3. Hac nocte cum equos
ad claudendum adduxeris .
Aut minentur . ) Paulus Diaconus : Agere
minare 9
modo fignificat ante fe pellere , id ef 2
Vetus interpres Actor. cap. 18, & minavit eos
a tribunali , απήλασεν αυτές από το βήματος .
Si alicujus pecora , ) Conveniunt mores . De
labourt . Tit. 3. art. 9. 19.
Sepem alienam aperuerit . ) Qui cleft empe-
fche . Gregorius Turon. de virt. S. Martini :
Primo die Pafcha juffus eft a domino fuo ut de
grum circuiret : inventoque aditu unde pecora
introibant , dum eum claudere conatur , excæca-
tus eft .
In quemlibet laborem , ) Gregorius Turon . lib.
7. cap. 23 , Nam dum effet in libertate , equi ac
pecora per fegetes pauperum vineafque dimitte-
bantur . Quod fi expellebantur ab his quorum es
vertebant laborem , ftatim a fuis arcebantur .
TITULUS XI
In texaga . ) Gloff. Intra te& ta .
Vinitorem . Gloff. Vinitor , preλ , Turon.
5. 48. a fifc alis vini tori s fervo .
Sive venatorem , ) Additur in uno exempla
ri , five fcantionem . Vet. Gloff . Scantio , pincer-
na . Inde nobis Efchanfon . Et in Concilio To-
letano Comes fcancziarum ,
De minifterio . ) Flodoardus Plebeiis quoque
quibufda perfonis , villarum fcilicet minifteria-
m
quam fcribens , qualiter res fibi commiſſas trača,
TITULUS XIII.
Cxx. i&us accipiat . ) Nec enim olim arbi-
trio carnificis , ficut hodie , cædebantur con-
demnati ad flagra ; quod ex facra Scriptura
conftat . Petron . Harmenopulus : dxdxxx-
duntur pré . Et alius ; dan unggaßi
n , quod idem eft . Gloff
opi cio y
****T . In legibus Bajoariorum quadraginta
gama&as accipiat , & rumpatur dorfum ejus quin-
quaginta gamaciis , quæ funt yeteri interpreti
percu ffiones .
Aut caftretur . ) Sic tit. 27. & 42. Furcæ affi-
gitur apud Gregorium Turonenfem de virtu-
tibus fancti Martini lib. 1. c. 21. & lib. 3. c.
53. Genitoris , inquit , civis noftri fervus a ju-
dice pro furti fcelere comprehenfus , patibulo di-
glor. Mart. lib. 1. cap. 73. & lib. 6. hift. cap. 8,
TITULUS XIV.
Screuna . ) Sic codices veteres quatuor . Alii
fcreon a , ficut leodes , leudes , beodum , beu-
dum . Tit. 29. leg. Burgund . Effra& tores omnes
qui aut domes autfcrunias , Sic quinque , Efcree
nes
 FRANCISCI PITHOI GLOSSARIUM .
nes etiam hodie rufticis Campanis dicuntur
cameræ illæ demerfæ in humum , multo infu-
per fimo oneratæ , in quibus hyeme puellæ
fimul convenientes pervigilant ad mediam
noctem .
In verbo Regis , ) Ribuariorum tit. 37. Greg.
Turon. lib. 9. cap. 19. Brunichildis graviter
accepiffet , eo quod in ejus verbo Sicbarius pofi-
tus taliter fuerit interfectus . Et alibi : Præce-
ptionem tribui jufit ut in verbo fuopofita a nul-
lo unquam parentum defuncti illius in aliquo mo-
leftiam pateretur , Inde hodie , En parole de Roy .
Propter fredum. ) Gregor. Turon . Quefdam
ex eis qui abfoluti fuerant ad fe veniffe , atque
compofitionem fifco debitam , quam illifedum vo
cant , fe fuiffe eis indultum .
Litus . ) Sic duo exemplaria , ut tit. 1. leg,
Frifon. & tit. 2. leg. Saxon. Litus fi perjuffum
vel confilium domini fui . Alias Lidus . Gloff.
Fifcalinus vel fanctuarius . In Synodo Bavari-
ca: Homo Regis , id eft , fifcalinus , vel ecclefia
Aicus , vel lidus , interfectus , Albertus Staden-
fis : Plures autem fe eis dedideruntproprios ,
qui ab eis vivere funt permiffi , litones funt ab
eodem vocabulo nuncupati , Inde litones in pro-
vincia Saxonum funt exorti . In privilegio con-
ceffo ab Henrico Imperatore anno 1009. Ec-
clefiæ Mindenfi : Aut homines ipfius Ecclefia
francos , liberos , ecclefiafticos litones maalman ,
vel fervos cujuslibet conditionis , feu colonos con-
tra rationem diftringendos . In privilegio ab Ot-
tone III. Imperatore eidem Ecclefiæ: Autho
mines ipfius Ecclefiæ litos vel cujuslibet condi-
tionis fervos contra rationem diftringendos . In
privilegio conceffo ab Ottone 1. eidem Eccle-
fix : Hominibus quoque famulatum ejufdem mo◄
nafterii facientibus qui Saxonice malman dicun-
tur , prædictum mundeburdum & tuitionem no-
Aram conflituimus . In Conftitutionibus Caroli
Magni , & lib. 3. leg. Longobardorum : Al-
diones ea lege vivant in Italia in fervitute do-
minorum fuorum qua lidi in Francia .
Ingenuam feminam traxerit . ) Marculfus in
formula , Si aliquis puellam invitam traxerit :
Dulciffima conjugi mee ill. Dum te præter vo-
luntatem parentum tuorum babui defponfatam ,
abfque tua vel parentum tuorum voluntate
raptam fcelere meo conjugio fociavi , unde vita
periculum incurrere debui . Et charta de agua-
tione , fi fervus ingenuam trahit : Dum homi-
nibus non habetur incognitum qualiter fervus
meus ill. te abfque tua voluntate rapto fcelere
in conjugium fociavit , ob boc vita pericu
lum incurrere potuerat , fed intervenientibus a-
micis vel bonis bominibus convenit inter nos ut
fi aliqua procreatio filiorum ortafuerit inter vos ,
in integra ingenuitate permaneant .
De fua voluntate . ) Marculfus in formulis :
Dictis hominibus non incognitum qualiterfervum
meum nomine N. voluntarie accepifti maritum
ut te ipfam & agnationem meam in meo incli
pare potuerim fervitio .
Druchte . ) Gloff. Sponfata . Drubtines haus ,
Templum domini apud Otfridum . Kero in
terpret. vocab. barbar. Dominus , Truftin. Si-
donius Neque patiaris ut te ab hoc proposta
propediem conjux domum feliciter ducenda de-
Aetat.
Per virtutem . ) Sic veteres omnes codices ,
Vulgat . Per vim machatus fuerit .
Sororis . ) Alias , fororem aut fratris filiam .
Certe alterius , ) Sic vetera quatuor . Alia
duo , certe ulterius .
Fratris uxorem . ) Gregor. Turon . lib. 3. cap. 6,
TITULUS XV.
De eo qui , ) Vetera duo exemplaria , ficut &
Germanica editio , de fuperventis & exfpoliatio-
nibus . Et fane mirum eft quam male conve-
niat in plerifque editio Tiliana cum Germa-
Tom, II.
279
nica . Nec tamen utraque fine veteribus li-
bris ; ut putem Tilianam repetitæ prælectio-
nis effe , faltem pofteriorem Germanica .
In fuperventu . ) Turon. 8. 40. furta Super-
venta , pervafiones . Gloff. TIPITT , fuperven-
tum facio . Tit. 29, leg. Burgund. Si quis fu-
perventu aut latrocinii fcelere negotiatorem aut
aliquem occiderit .
Præceptum Regis habentis . ) Gregor, Turon.
lib. 9. hiftoriar. cap. 20. Aim. 5. c. 36. Pra-
ceptum tamen de confirmatione totius abbatia de
more Principum fecit . Odo monachus Foffa-
tenfis in vita Burcardi Comitis : Poft hac et-
iam Regis adeuntes præfentiam deprecatifunt ut
bec dona præcepti fui auctoritate roboraret G
anuli fui impreffione munire dignaretur .
Adjalire . ) Affaillir .
Via laciniam ei facere . ) Germanica editio :
Extra ordinationem Regis reftare aut adfallire
præfumpferit. Arrefter . Arrestare in leg. Lon-
gobard . lib. 3. tit. 1. 1. 78.
Furtu . ) Sic veteres omnes , ut inf. tit. 17.
TITULUS XVI.
Contubernio . ) Gloff. auxilio .
Unufquifque eorum culpabilis judicetur . ) De-
funt hæc in antiquiffimo exemplari .
TITULUS XVII.
Naufo . ) Sic veteres tres . Gloff. Sarcofago
ligneo . Noftris Nau , Noue . Gregor . Turon.
de glor. confeff. Cumque fanéta corpora palliis
ac naufis exornata . Sic veteres . Nec tamen
male vulgat. edit. mappis ,
Ariftatonem . ) Gloff . Staplum fuper tumulum
miffum ; ut tit . 57. inf. Palla tegebant tumu-
lum . Einardus de fanctis martyribus Marcel-
lino & Petro fol . 528. in editione recentiori :
Lapidem quo fummitas fepulchri tegebatur , de
loco fuo levare moliuntur . Gregor. Turon, cap.
54. de miraculis Sancti Martini : De palla que
fanctum tegit tumulum . Et lib. 1. mirac. Pal-
lam holofericam auroque exornatam ex gemmis ,
que fanctum tegebat fepulchrum , temerario au-
Ju deripuit fecumque fuftulit . Et de glor. con
feff. Palla erat lignea que fanctum confefforis
tegebat fepulchrum Nobilibus fuperponebant
tapetem , In veteri chartulario : In redemptio-
nem unius tapetis , quod patri mortuo fuperpofi-
tum eft , ut eft confuetudo nobilium ,
TITULUS XVIII.
Spicarium . ) Gloff. Horreum cum teco . Germ.
Spicker.
Maholum . ) Sic veteres quatuor . Gloff. Hor-
reum fine tecto . Noftris , Machau .
Scuriam . ) Alaman. Schure five fcheure. Hinc-
mar. Rhem . adverf, Hincmarum Laudun. In-
fuper fcuriam ipfius interclufit , anno-
nam de terris dominisatis colle&am fine licentia
ipfius Presbyteri in eam mifit . Et tit. 4. leg.
Bajuvar. Qui defendere volunt cafas vel fcur
rias ubi fænum wel granum inveniunt . Inde
noftris Efcurie , & fortaffe Gloffar. B. German .
Curia , ἵππων βολή ..
w BRRY
Fenile . ) Fenil. Gloff. Fenile locus ubifænum
ponunt ; xoptonómion , fenile , fenifecium.
Mallare eum debent . ) Inde hamallus tit. 49.
Concifam .) Sic veteres quatuor . Vetus Chro-
nicon : Et nimia feftinatione Saxonum cæfas feu
firmitates fubito introiit . Item : Multos Brito-
nes conquifierunt una cum caftellis , & firmita-
tes eorum locis paluftribus & incefis . Quod alius
auctor fic : Et ibi multa caftella acquifierunt >
loca firma munita paluftria & incefa . Nec
tamen omnino male vetus unum exemplar
concidem habet . Gregor. Turon. lib. 2. Fran-
ci fimulato metu fe in remotiores faltus recepe-
rant , concidibus per extrema filvarum procura-
tis . Et , Qui conjunctis arborum truncis vel con-
A a 2 fi-
 280 FRANCISCI PITHI GLOSSARIUM .
eidibus fuperfantes . Concedes appellat Cæfar ,
& Marcellinus , Concede , inquit , arborum den-
fa undique femitis claufis , Et alibi : Difficiles
vias fuapte natura clivofas concedibus clau-
fere folerter , arboribus immenfi roboris cæfis .
TITULUS XIX.
Colpus . ) Gloff. ictus . Coup .
Sagitta toxicata , ) Gregor. Turon, 2. hift.
Sagittas tormentorum ritu effudere inlitas berba-
rum venenis .
Plagaverit . ) Vetus interpres Juvenal. Mars
sum plagatus eft a Diomede .
Ut fanguis ad terram cadat . ) Ribuar. 2. ut
fanguis exeat terramque tangat .
Intrania . ) Sic veteres quinque . Gregor. Tu-
ron. 4. miracul. Sancti Martini : Doloris malum
in illis intraniorum flexuofis receffibus bacchaba-
tur . In edicto Turci Aproniani Præf. Urb.
Reliqua caro cum pelle & interaneis proficiat
venditori .
Plaga femper currit . ) La playe court .
TITULUS XXI.
VIII. denarios . ) Apud Nitardum in fluvium
merguntur . Gerbergam , inquit , more malefico-
rum in Ararim mergi præcepit .
Herbas dederit . ) Herbarum venena . Gregor.
Turon. lib. 2. cap. 9. & cap. 36. lib. 4. de
miraculis Sancti Martini : Ligamina herbarum
atque incantationum verba proferebant . Unde
enberber. Vetus Poeta :
Souz gift le frais ferpent en l' berbe ,
Fuyez enfans , car il enherbe .
Superjactatus fuerit . ) Sic veteres fex .
Cum ligaturis . ) Turon. mirac. 2. cap . 45.
Incantationes immurmurat , fortes jactat , ligatu
ras collo fufpendit . Et de mirac. S. Mart. c.26.
Hincmarus in geftis habitis fuper divortio Thi-
etbergæ ad 15. interrogationem : Ad hæc non
pertinent ligature execrabilium remediorum qua
ars medicorum commendat , five in præcantatio-
nibus , five in characteribus , vel in quibufdam
rebus fufpendendis atque ligandis . Quæ verba
exftant apud Rabanum epiftola ad Bonofum .
Burchardus lib. 19. collect. canon. Fecifti liga-
turas incantationes .
TITULUS XXII.
Mamillam ftrinxerit . ) Editio Alamannica ,
capulaverit . Vid. tit. Leg. Lang. De paupere .
Burchard. decret. lib. 19.
TITULUS XXIV,
In molino annonam . ) Greg. Turon. de virtu
tib. S. Mart. Quidam non metuens neque bono-
rans diem fanctum dominica refurrectionis , ac-
cepta annona ad molam vadit ; impofitoque tri-
tico , molam manu vertere cœpit . Et de glor. con
feff . cap. 107.
Si quis fclufam . ) Efcluze . Inde ixupuare .
Clufura five fclufe . Anonymus in Pipino ;
Aftulphus Rex Langobardorum fupradi&amjufti-
tiam vetandofclufas Langobardorum petiit , Quas
Aimoinus vocat claufuras .
De farinario . ) Marculf. pratis , pafcuis , a-
quis , aquarumve decurfibus farinariis , adjacen
tiis , appenditiis . Odo Foffatenfis monachus in
vita Burchardi Comitis : Item prope caftrum
farinarium quod vocatur Toluia .
TITULUS XXV .
Pro eo quia defcenderit . ) Sic veteres omnes .
Tilius , pro equa quam afcenderit .
TITULUS XXVI.
Sive crinitum . ) Lucanus : Crinibus in nodum
totis venere Sicambri . Apud Romanos ufque
ad pubertatem coma nutriri confueverant .
Unum e crinitis . Agathias 8. 9.
Totonderit . ) An refpicit ad illum morem,
de quo Otto Frifing. lib. 1. cap . 16. & veter
res annales ? Karolus , inquiunt , Francorum
Princeps filium fuum ad Liuthprandum mifit 2
ut more fidelium Chriftianorum ejus capillum pri
mus adtonderet & pater illi fpiritualis exifte-
ret . An ad clericatum ? Greg. Turon. 3. hift.
19. Et fibi propria manu capillos incidens Cleri-
cus factus eft . Et lib. 4. cap. 4. Vid . tit. 6,
leg. Burgundionum . Marculfus in præcepto de
clericatu Veniens ille ad noftram præfentiam
petiit ferenitati noftre ut licentiam tribuere de-
beremus qualiter comam capitis fui ad onus cle-
ricatus deponere deberet , Sequitur paulo poft :
Præcipientes ergo jubemus ut fi memoratus ille
de capite fuo bene ingenuus effe videtur , & in
polypticho cenfitus non eft , licentiam babeat co-
mam capitis fui tonfurare , Greg. Turon . lib. 9.
cap. 38. Drocheltum incifis capillis & auribus
ad vineam exercendam delegavit .
Infra 1x. noctes . Sic veteres omnes . Pue-
ris ergo nono die nomina impofuerunt , ficut
& Romani . Feftus , Luftrici . Inde vir & uxor
inter fe folidum capere poterant , fi duos tri-
mos vel fi tres poft nonum diem amififfent .
Lib. 2. leg, Wifig. tit. 4. 5.
§ . 17. 18. Ulpian. lib.
Regul. Alii feptimo ; quidam decimo . Ari-
ftot. Harpocrat. Schol. Ariftoph . Suidas . Gal-
li vero omnes fpatia omnis temporis non nu-
mero dierum fed noctium finiebant , ut no-
ctem dies fequeretur ; ut docui Gloffario ad
Capitula Caroli Magni ,
III. Den. ) Non igitur multa plectitur qua
qui virum occiderit , quod eft contra jus Ro-
manum . Leg. pen. C. ad I. Cornel.
Fredus ei non requiratur . ) XII . Tab. Impu
beres fi furtum fecerint ? Prætoris arbitratu
verberantur .
TITULUS XXVII.
Aliena ancilla . ) Jure Romano tenetur inju
riarum actione . 1. inter liberas . D. adleg. Jul.
de adult. & aliam reformare cogendus eft .
Paul. 1. fentent. tit. 12.
Ipfe cum ea in fervitio . ) SC. Claudiano mu-
lier, quæ fe alieno fervo jungit , ancilla fit ,
Ulp. tit. xI. lib. fing. regular.
Caftretur . ) Ut qua parte peccavit , eadem
multetur . Niceph. hift. 11. di gép is aṣmp-
πάρει , δι ' αὐτῶν καὶ παιδεύεται .
Poftquam infantes habere cœpit . ) Rib. 12.
Poftquam parturire cœperit , ufque ad quadrage-
fimum annum ,
TITULUS XXVIII,
In hofte . ) En l'boft . Inde kofage ,
Per denarium , ) Præcepti denarialis formu
la exftat in explicatione obfcuriorum vocabu-
lorum Capitularium . In veteri chartula Ec-
clefiæ Lugdunenfis : Servum juris veftri manu
propria manu illius excutientes denarium
fecundum legem Salicam liberum , cum omnibus
que habet vel adquifierit , fecimus . In veteri
formula : Inde quemdam fervum N. ut eum ob
mercedis augmentum liberum dimitteremus rogar
runt . Nos vero manu propria noftra excutientes
de manu fupradi&i N. denarium vel nummum
vel argenteum vel aureum vel dragmam vel
feftertium vel minam , fecundum legem Salicam ,
eum liberum dimifimus , & ab omni jugo fervi
tutis abfolvimus .
TITULUS XXIX.
De pecoribus tintinnum . ) Clementianus For
tunatus :
Tintinnum rapit alter inops , magis impro-
bus ille
Qui jumentorum colla tenere folet ,
Skellam. ) Sic quinque exemplaria , non fel-
lam , ut editum erat antea . Tintinnabulum
Ala-

FRANCISCI PITHEI GLOSSARIUM .
Alamannis Skel , Tolofanis Efquila .. In vita
B. Anfelmi Unum eorum fumpta in manibus
corda pro excitandisfratribus , fcillam pulſantem
ad ejus fonitum . Durandus 1. de divin. offic.
cap. 4. Nota fex effegenera tintinnabulorum qui-
bus in Ecclefia pulfatur , fquilla , cymbalum c.
Squilla pulfatur in triclinio , id eft , refectorio
Aimoinus lib. 3. cap. 82.
Reffare . ) Editio Bafileenfis : Repafcere . Alias
tripaverit aut meterit . Gloff. Raptor . reofere .
Mor . Riftere . Et hodie Germanis Reupfen .
Gallice Raffer , vellere eft .
Inpotos . ) Sic veteres quinque , An inde im-
pffen Alamannis , Enter noftris . Gloff. fructus
paftin.
Milario . ) Sic veteres quinque . Gloff . Ma-
larium pomum . Vet. donat. inftrum. & 2,
melarios in ipfo loco ."
Decorticaverit . ) Exemplar primum , excer-
vicaverit .
Cultellum . ) Noftris Coultre .
Si quis aratrum . Gallos adinveniffe for-
mam aratri cum rotis teftatur Plin. lib. 18,
cap. 18.
Teftaverit . ) Sic veteres omnes libri præter
unum , qui habet : Si quis aratrum de campo
alieno anteoftaverit aut jactaverit aut teftave-
rit . Bafilienfis ; aratrum anteortaverit aut ja-
Яaverit ,
Defcargaverit . ) Deſcharge .
Si vero tantum tulerit . ) Licet tamen viam
tranfeunti pabuli nonnihil equo carpere . Leg.
1. Long. De tranfeunt . Leg. Neapol. lib. 3.
tit. 58. Jure Saxonico lib. 2. Specul.
Poft annum quam fuerit fignata . ) In diplom.
Ludovici II. apud Lazium : Ex parte Auftri
ufque ad medium montis Slavonum Colmiza di-
ta , ubi duabus arboribus figna certa pofitafunt.
Et in Chronico Laureshamenfi , ex donatione
Cancronis De illo rubero ut per Agilofum &
fuos confortes pro figna incifa . Et paullo poft :
Sicut ipfa incifio arborum in ipfa die facta eft ,
que vulgo lachus appellatur five divifio . Inde
Laye . S. Germain en Laye .
Statuam . ) Sic_veteres feptem . Aliiftavam .
noftris Eftave. Genus majoris retis . Palum ,
Germ. Staf.
Tremaculum . ) Sic veteres quinque . Alii
Tramaculam , Tramaculum , Trimaclem > Vre-
malium . Tremail noftris .
Vertivolum . ) Sic veteres quinque ; duo Ver-
tuolum . Al. Verticulum . Noftris Verueil . Ge-
nus pifcatorii retis ; quo cum intravit pifcis ,
exire non poteft .
Brachile ) Bracelet . Tacitus de moribus Ger-
manorum : Nec alius feminis quam viris habi-
tus ; partemque veftitus fuperioris in manicas
non extendunt , nude brachia ac lacertos .
Si quis cafam . ) Sic veteres feptem . Taci-
tus de moribus Germanorum : Ne cœmentorum
quidem apud illos aut tegularumufus . Materia
ad omnia utuntur informi ,
TITULUS XXXI.
Truncaverit . ) Bafil. edit. capolaverit ,
Digitum quo fagittatur . ) Ribuar. tit. 5. di-
gitus unde fagittatur .
Si vero pollix mancatus pependerit . ) Rib. 5.
Quod fi pollix ibidem mancus pendiderit .
TITULUS XXXII.
Cenitum . ) Gloff. oculum erutum habentem ,
Borgne .
Conchagatum . ) Gloff.fordidatum . Honos au-
ribus , foreux , breneux .
Vulpiculam . ) Renard. Greg. Tur . 8. hift. cap.
6. Multas eis perfidias & perjuria exprobravit ,
Vocans eos fæpius vulpes ingeniofas . In vita S.
Remigii : Julit nominari vulpeculam ; quod cur
ita eum nominari voluerit , qui fraudes & fi-
Tom. II.
!
281
gnificationes ipfius animalis cognofcit , fatis ad-
vertit .
Leporem . ) Sidonius : Cum fint in prætoriis
leones , in caftris lepores . Eufebius in Chroni-
co: Cornificius poeta a militibus deftitutus inte-
riit , quos fæpe fugientes galeatos lepores appel-
larat .
Si que mulier . ) Abeſt hic paragraphus in
omnibus exemplaribus , præterquam in vetu-
ftiori .
Quod fcutum fuum projeciffet . ) Videndus
Agathias libro fecundo . Gallos fcuta patria
thireos vocaffe fcribit Paufanias . Hodie
Targes .. Tacitus de moribus Germanorum :
Scutum reliquille præcipuum flagitium ; nec aut
facris adeffe , aut concilium inire ignominiofofas ;
multique Juperftites bellorum , infamiam laqueo
finierunt .
Delatorem . ) Gloff. mendacem vel latratorem .
TITULUS XXXIII.
Via lacina . ) Sic veteres quatuor Alicu
viam fuam obftare . Lib. 1. hic & tit. 82. leg.
Ripuar. Viam contradicere . Tit. 66. leg. Alam .
Langobard. Vecorint .
Baroni . ) Gloff . Baro, p . Tit. 76. leg. A
laman. Si quis mortaudit baronem . Cæfarius in
vita Engelberti Archiepifcopi Colonienfis : Ex
Teutonico enim Latinoque compofitus , Engelberto
vocabatur , angelicam Jonat libertatem . Kero
liberorum barono . Inde Barones homines Re-
gis , five qui hominium Regi debent .
TITULUS XXXIV.
Hominem ingenuum fine caufa ligaverit . ) Ta-
citus de moribus Germanorum : Aleam febrii
inter feria exercent , & noviſſimo jactu de liber-
tate de corpore contendunt . Vitus volunta-
riam fervitutem adit . Quamvis junior , quam-
vis robuftior , alligari fe ac vinciri patitur .
Hominem noxium ligatum . ) Gregorius Tu-
ron. de miraculis S. Martini lib. 1. cap. 17-
& lib. 4. cap. 16. & 35.
TITULUS XXXVI.
Retortas . ) Unde fepes continetur. Ribuar. tit.
45. Superiores virga , quæ fepis continent firmita-
tem . Et tit. 74. Si quis hominem intertiaverit , &
infra placitum mortuus fuerit in quadrivio cum
retorta in pede . Sic quinque . Vid. tit. 17. leg.
Bajuvar. Chron. Cafin. lib. 2. cap. 62. Duo ni-
gerrimi fpiritus retortas ex agreftibus vitibus fa-
cientes , eumque per guttur ligantes in ipfa la-
cus profunda miferunt . In Chartulario Majo-
ris-Monafterii : Et de filva bofco dedit mona- "
chis quantum eis in omnibus fufficiat , fimiliter
quoque retortas , rollones , fimulos quoque
cavillas & bucias , & fi quid aliud in rurali
opere eis neceffe fuerit.
Cambortas ) Gloff. que fepem defuper fir-
mant . Eadem origine forfitan qua Cambori-
tum Britannis . Baculus incurvatus in vita B.
Notkeri . Walafrid. Strabus in vita B. Galli
cap. 23. Accepit a fratribus epiftolam ad B.
Gallum continentem venerandi tranfitum Colum-
bani . Qui baculum ipfius , quem vulgo Cam-
botam vocant , per manum Diaconi tranfmiferit .
Eckerhardus in vita B. Notkeri : Feftinato au-
tem aram fancti Galli adientes , Cambotam quam
fanctus magifter Columbanus per Manoaldum
Diaconum miferat c. Cum autem illum baculo
fancto ,
Herpicem . ) Servius in Virgil. 1. Georg. Vi
mineofque trabit crates . Ad agrorum fc, exæ-
quationem , quam ruftici byrpicem vocant . Herce.
Per malum ingenium . ) Par malengin .
TITULUS XXXVII.
Trienti uno , quod eft tertia pars folidi . ) Sic
veteres omnes Gregor. Turon . de vita S.
Aa 3 Mart.
 282 FRANCISC PITHŒI GLOSSAR .
I IU M
Mart. Unum trientem mercedis intuitu detulit .
TITULUS XL.
Et cap. 19. lib. 2. de gloria martyrum : Qui-
dam alteri trientem præfiterat . Et de gloria Carrugam . ) Sic quatuor . Al. carruam , char
confeff. Invenies unum trientem , ipfum donans rue . Greg. Turon. 2. miracul. cap. 14. præe
vinum dignum epulis pauperum comparabis . Et paratis carrucis compofitoque plauftro.
cap. 109. Igitur de bos triente vinum comparat . Vvaranionem . ) Sic veteres quatuor . An inde
Idem hift. lib. 3. cap. 13. baras? Tit. 12. Leg. Bajuvariorum angargnaco
Legem intellexerit ) Intellexerit fecundum dicitur equus, qui in hofte utilis non eft .
legem fe defendere . Tit. 38. S'il fe trait & re- Spadatum , ) Caftratum , Equorum plurimi
Court a loy , ficut moribus Leodienfibus habetur . ex ufu caftrantur , ne aut feminarum ufu e-
abmallare ) Marculfi formula , ut caufas xagitati cunctentur , aut in fubfidiis ferocien-
auctorum adfumendas fuorum aliquis licentiam tes prodant hinnitu denfiore vectores , Am-
habeat . Ne aliquis per quodlibet ingenium de mianus Marcellinus ,
ipfis rebus eum inquietare voluerit licentiam ba- Amiffarium . ) Sic veteres octo . Gloffar. qui
beat in vice auctorum fuorum ipfe vel advoca- omni tempore cum equabus eft . Ivo Garnotenf.
tus fuus ejus caufas adfumere &c. Præcipientes epift . 8. In conventione pacis inter Elfatia
ergojubemus ut memoratus Pontifex , aut Abbas , proceres & civitates . Equi autem admiffarii ,
vel Abbatiffa , feu advocatus ejus , in vicem au quod vulgariter Stuot vocatur , & vinea G
Forum caufas ipfius licentiam habeat adfumendi fegetes fub hac pacis conditione perpetuo perma-
vel obmallandi ; quod alibi refpondendi vel ob- neant . Ribuar. tit. 5. Si ingenuus fonefti , id
mallandi . Et alibi : Fidelis Deo propitio nofter eft , duodecim equas cum amiffario , fex fcruvas
ille ad noftram veniens præfentiam fuggeffit no- cum verre , vel duodecim vaccas cum taurofus
bis eo quod propter fimplicitatem fuam caufas ratus fuerit . Marculfus : Armentorum cum ipfa
fuas minime perfequi vel bomallare poffit . Ideo amiffario caballos tantos . Equus ad ftallum di-
clementiam noftram petiit ut illufter vir ille o- citur lib. 8. Wifig. tit. 4. 9. 4. Sic enim vete
mnes caufas fuas in vice ipfius tam in pago res libri . Eftalon .
quam in palatio noftro admallandum vel profe- Si quis puledrum . ) Sic quatuor , Al . pole-
quendum recipere deberet . quod in prefens per trum , ut in legib. Wifigot. lib. 8. poudre ou
fifucam eas eidem vifus eft commendaffe. poutre. Gloff. Pullus , whos .
TITULUŞ XXXVIII . Tribatterit . ) Sic quatuor veteres . Al. tres
batterit , debilitaverit , aut percuferit . In e-
Medietatem compofitionis . ) Bafileenfis edi- ditione Germanica tit. 28. Si quis feminam in-
tio : Medietatem de ipfa leudi componat , & genuam gravidam trabatit , & ipfa femina fue-
pro alia medietate ipfum quadrupedem bomini rit mortua .
donet . Tit. 48. Ribuar. in medietatem vuere Triaen componat . ) Sic exemplaria quatuor .
geldi fufcipiatur . Alia duo : Triante uno .
TITULU XXXIX, Excurtaverit . ) Sic quinque . Alia , feurtave-
rit . Tit. 4. lib. 8. leg. Wifigot. 9.3 . Si quis alieni
De veftigio minando . ) Greg. Tur. c. 81. de caballi comam turpaverit , aut caudam curtaverit .
glor, confeff. Alterius hominis , malitia furis Excorticaverit ) Sic quinque . Alia duo :
boves abftulerat , qui adprehenfo veftigio , & in- excoriaverit . Plenius unum exemplar : Si
ter infufos aqua viarum tramites ad profundas quis caballum mortuum fine permiffu domini fui
luti voragines perdito . excorticaverit .
Infra tres notes . ) Ribuar. 49. Et tertio die
TITULUS XLII.
in domo cujuslibet vel in quolibet loco eum in-
veneri .t Super fcamnum tenfus . ) Ad malam man-
Concambiaffe . ) Prifcianus , Al. Camiaffe . fionem extenfus . L. 7. D. depofit. Eufeb. T
Marculf. Concamio de villa : Aliqua loca inter ἐν τῷ ξύλῳ διατάσεις τῶν ποδῶν . Gregor. Turon ,
Je concamiere deberent . Et : Concamio de terra hiftor. 5. cap. 49. Gefta Francorum : Chramnus
aut vinea . fuper fcamnum tenfus orario fuggillatus eft , Ai-
Sequitur . ) Suit fes beftes , Moribus Bituri- moin. lib. 2. cap. 30 .
cenf. TITULUS XLIII .
Proclamaverit . ) In lege familiæ datæ a Bur-
chardo Epifcopo Wormatienfi : Si quis ex fa- De hallis . ) Tit. 69. Ripuar. Gloff. Siccis ra-
milia S. Petri ad fociam fuam legitime venerit , mis . Inde , Halle de Mars . Et quæ a Philip-
quicquid in dotem dederit , & hoc ipfa annum po Augufto Lutetiæ ædificatæ funt , Les Hal
diem non proclamatum poffidet , fi vir prior les . Rigord.
moritur , uxor ejus totam habeat dotem ufque In trufte . ) Antruftionem Regis , cui daba-
ad finem vitæ fuæ : Libro 2. de feud. tit. tur duploma , cujus formula hæc eft . Reaum
27. 9. 4. eft ut qui nobis fidem pollicentur inlafam , no-
Adrbamire . ) Jurare . Noftris Arramir . In ftro tucamur auxilio . Et quia ille nofter fidelis
inftrumento de concordia cum Tetbaldo filio Domino propitio veniens in palatio noftro una cum
Leterii Vindoc. Pro his rebus acquirendis arra- arimania fua , in manu noftra truftem & fideli
mivimus bellum in curia Vindocinenf . Al. arra- tatem nobis vifus eft conjuraffe , propterea per
vimus . Vide Gloffarium ad Capitularia . præfens præceptum decernimus ac jubemus ut de
Secundum legem culcaverit . ) Sic feptem e- inceps memoratus ille in numero antreftionum com-
xemplaria . Al. collocaverit ; ut tit. 42. inf. & putetur , fi quis fortaffe eum interficere præ-
alibi fæpe . Noftris 2 Adjourner , ou donner Jumpferit , noverit fe je virgeldo fuo folidos fexcen
jour . Nam fol occafus fuprema tempeftas e- tos effe culpabilem . Germanis trevv.
rat . Greg. Turon . 7. hift. cap. 13. Injuriofus Convivam Regis . ) Venantius Honorius Cle-
tamen ad placitum in confpectu Regis Childeber mentianus Fortunatus Presbyter Italicus de Cons
ti advenit , & per triduum ufque ad occafum da Domeftico :
folis obfervavit . Sed cum bic veniffet , neque Nunc etiam placidi Sigeberti Regis amore
de caufa hac ab ullo interpellatus fuiffet , ad Sunt data fervitiis libera dona tuis .
propria rediit . Juffit & egregios inter refidere potentes ,
Res fuas quafierit & invenerit . ) Rib. titul. Convivam reddens proficiente gradu .
49. Quod fi in domo fuerit , ei fcrutinium Rex potior reliquis merito meliora paravit ;
aujus eft domus contradixerit , fur babeatur . Et quod majus habet , hoc tua caufa docet .
Illo alio reclamante . ) Inde Reclaim. Gregor. Turon. lib. 7. cap. 16. de Prætextato :
Poft reditum vero ſuum ad urbem Parifiacam ad-
venit ,
 FRANCISCI PITHŒI GLOSSARIUM . 283

asenit , ac fe Guntherame Regt repræfentavit , ex- do denario . Fredegarius Scholafticus : Lega-

orans at caufam fuam diligenter exquireret . Af- tos ad Gundebaldum dirigit petens ut Chrotildens
ferebat enim Regina eum non debere recipi qui neptem fuam ei in conjugiumfociandam traderet .
fuiffet per judicium quadraginta quinque Epifco- Quod ille denegare metuens , ſperans amicitiam
porum a facerdotali officio fegregatus Sequitur cum Chlodoveo inire eam daturum fpopondit
deinde : Et fic a Regefufceptus , atque convivio Legati offerentes , folido denario , ut mos erat
ejus adfcitus , ad urbem fuam regreffus eft . Ut Francorum , eam partibus Chlodovei fpenfant , pla-
jure fe tueatur Ivo epift. 123. Capitularibus re- citum ad præfens petentes ut ipfam ad conjugium
galibus, quod Gervafium ad communionem in traderet Chlodoveo , Marculfus in formulis : N.
Pafchali Curia fufcepiffet . filius N. puellam ingenuam nomine N. illius fie
Poffeffor . ) Ingenuus . Greg. Turon. de mirac. liam per folidum & denariumfecundum legem Sa-
S. Martini cap. 23. Erant enim ingenui pof- licam & antiquam confuetudinem defponfavit ·
feffionem propriam poffidentes. Propterea uxor in poteftatem viri cedit , nec
Romanum tributarium . ) Gloff. Et Stopbarius liberam habet rerum adminiftrationem . Quod
nominatur qui cenfum Regi folvit . Nec enim & Gallis in ufu fuiffe teftatur Cæfar .
Franci ingenui pendebant tributum . Turon . Habere debet . ) Additur in duobus : Et tres
lib. 7. cap. 16. In exemplari de donationibus erunt qui folidos penfare vel probare debent .
factis Ecclefiæ Salisburgenfi : Tradiditque tri- Quafi libripendes intervenerint .
butales Romanos ad eundem locum in diverfis lo- Cui reippus debeatur . ) Nec enim debetur ei
cis colonos centumfedecim . Tom. 6. Canifii pag. qui in hereditatem defuncti mariti fuccedit .
1151. Ibidem : Dédit qui dicuntur Romanos tri- Poft fextum genuculum . ) Synod . Agripp. can.
butales LXXX. pag. 1152. Alii erant exercitales , 6. Meldenf. can. 7. ufque adJeptimum gradum .
Ibid. Caufa . ) Gloff. Pana propter folemnia nonfer-
In quadrivio . ) Aufonius : Data .
Abjecta in triviis inhumati glabra jasebat TITULUS XLVII .
Tefta hominis . De eo qui villam . ) De complainte en cas de
Sine manibus & pedibus , ) Gregor. Turon. faifine nouvelletè dedans l'an . Ut fallantur
hift. lib. 8. cap. 29. Truncatis manibus auribus qui D. Ludovicum Regem aut Simonem de
que & naribus , variis funt mortibus interempti . Bucy jus iftud ante nefcitum intra Franciam
Lib. 10. cap. 15. Aliis manibus , nonnullis auri- proquiritaffe tradunt .
bus naribufque decifis , feditio depreffa quievit . Si vero xxx. noctes implete fuerint . ) Jure
Et lib. 10. cap. 17. Alios manibus incifis relin- Romano cum in rem aliquam agerent litiga-
quunt , nonnullos auribus naribufque amputatis tores , & poena fe facramenti peterent , pofce-
ad ridiculum laxaverunt . Et cap. 11. 18. bant judicem , qui dabatur poft tricefimum
In puteum , ) Tur. 7. 23. 373. Judæi cum duo- diem . Afcon. 3. in Verrem .
bus Chriftianis ab Injuriof hominibus interfecti , Præftos habeat . ) Sic veteres tres . Gloff. pra-
in puteum qui propinquus erat domui ejus pro- fentes . Alii duo : præftus . Jure Romano fuper-
je&ifunt . Ádo : Comprehenfus a Cblodomero cum ftitibus , id eft , teftibus præfentibus , ii inter quos
uxore & filiis fuis necatur , & in puteum pro- controverfia erat , vindicias fumere jubebantur .
jectus occultatur ,
Supra fortunafua . ) Afes perils & fortunes .
Tota leude fua componatur . ) Tit, 55. & tit. Ut accedat ad locum . ) Execution &fourniſſe-
7. leg. Angl. & tit. 2. leg. Frifion. In Capitulis ment de complainte fur le lieu . Cap. 12. Con-
Caroli Magni in Sylvaco editis : Si latro ibi occi- fuetud . Infulan . Gellius lib. 20. cap. 9.
fus fuerit , qui cum occiderit leudem inde non Elaboravit .) Turon . cap. 81. de gloria confeff.
folvit , & nullus illi inde faidam portare præ- Cumque alterum vas apium vellet auferre , ait fa
Jumat • Vetus formula : Sic ab ipfis fuit judica- cerdos : Sufficiat nunc fili iftud , alterum vero ei qui
tum , ut illam leudem , ut lex erat , folvere de ipfum laboravit referva . Marculfus in formulis :
beret . Tam dealode aut de comparato vel de qualibet ad-
TITULUS XLIV . tractu , ubicumque habere videor , quod pariter
In domo fua adfallierit . ) Marculfus : Qua in conjugium pofiti laboravimus , Et canone 14.
liter vos nulla movente caufa in via adfalietis fynodi Triburienfis : Si vero in qualibet filva
graviter livoraffetis . vel deferto loco aliquod defertum collaboraverit.
TITULUS XLV.
TITULUS XLVIII.
Si in convivio . ) Poenitentiale Romanum cap.
15. ex Concilio apud Wermerias . De affatomie . ) Sic veteres quinque . Gloff.
TITULUS XLVI. De donationibus quæ fiunt feftuca in finum ei cuž
De reippus .) Gloff. de fponfalitiis viduarum . donabatur projecta . Marculfus in formula affa
Pretium emptionis viduæ matrimonii caufa . timiæ . Dulciffimis nepotibus meis illis , ego a-
Tit. 41. leg. Saxon. vus . Dum cognitum eft qualiter genitor vefter
Tunginus ) Gloff. Judex qui poft Comitem filius meus compellente fine natura de bac luce
eft . Degan Sollenfib. & in prifcis Anglorum deceffit , & vos in alode minime accedere pote-
legibus , Theg. ratis , ideo penfantes cauſam confanguinitatis do-
Scutum habere debet . ) Tit. 48. Scutum in no vobis per banc affatimiam pro omni portione
ipfo mallo habeat . Inde apud Ottonem de ge- in pago illo , centena illa , quidquid in jam dicto
ftis Friderici lib. 1. cap. 12. Eft autem confue- loco &c. Idem : Quicquid jam dicto loco genitor
tudinis Regum Francorum , quæ & Teutonum , vefter filius meus dividere exæquare debe-
ut quotiefcumque adjumendam imperii coronam mi- ret, vos quoque nepotes mei per hanc affatimian
litem ad tranjalpizandum coegerint , in prædicto poft obitum meum dividere & exæquarefaciatis .
campo manfionemfaciant . Ibiligno in altum porre- Feftucam .) Aliquot codices , fiftucam . Sym-
to fcutum fufpenditur . Guntherus : bolum traditionis . Marculfus : Confignavit &
Ligno fufpenditur alte tradidit veftivit , & per durpilum & feftu-
Erecto clypeus . Tum praco regius omnes cam fibi foras exitum alienum vel fpoliatum in
Convocat a dominis feudalia jura tenentes , omnibus effe dixit . Et alibi : Quod in præfente
An quod armati in Concilium venirent ? Liv, per fiftucam eas eidem vifus eft commendaf
lib. xxi . de Gallis . Tacitus de moribus Ger- fe . Idem : Inter fe vifi funt divifiſſe vel ex-
manorum . quaffe & invicem pars partem tradidiffe & per
Tres homines . ) Tit. 48. & tit. 56. Sagibaro- fiftucam omnia partitum partiffe . Inde exfestuca
nes plus quam tres effe non debent . ve Henrico IV. Imperatori , Sigeberto , & Ot-
Tres folidos que penfantes . ) Majores noftri , toni Frifingenfi . Et formulariis noftris , bailler
ficut & nos hodie , uxores fibi emebant foli . un festu en figne de deguerpiſſement ,
In
し
284 FRANCISCI PITHOI GLOSSARIUM .

In laifum . ) Gloff, in finum . Marculfus de cum hac confer. Tit. 59. nec de ulla lege fidem
lafoverpo per manum Regis : Villas nuncupa- facere noluerit .
tas N. fitas in pago illo fua fpontanea volunta- Admallare . ) Editio Germanica , mannire ad
te nobis per fiftucam vifus eft laifoverpiffe vel mallum . Marculfus in formula de caufis alte-
condonaffe . Inde tendre le giron . rius recipiendis : Eo quod propter fimplicitatem
In cafa ipfius manere . ) Greg. Turon. 4. de fuam caufas fuas minime poffit profequi vel ad-
mirac. S. Martini c. 12. mallare , clementiæ regni noftri petiit ut inluftris
In poteftate fua . ) Car donner retenir ne vir ille omnes caufas fuas in vice ipfius tam in
vaut . pago quam in palatio noftro admallandum profe-
Ante x11. menfes . ) Temps d'infinuation quendumque recipere deberet .
Beudo . ) Al. Beodo ; à Ja table . Vet. Gloffar. Judex. Tunginus . Editio Germanica .
Menfa , beod, Refectorium , Beodden . Inde, opi- Gafacchionem . ) Al. Gafacchium . Adverfa-
nor, Unir & mettre à fa table . rium caufatorem . Gegenfac . Vuithefsack .
Theada .) Veteres , Theoda . Al. Theuda Inde eum adftringas . ) In form. Rom. Inde
Gloff. Lipfii : Theado , gentes , nationes , Thiadon. ego te ex jure manu confertum voco .
Ante Regem aut in mallo publico . ) Donatio- Judex . ) Duo exemplaria , Tunzinus .
nis per manum Regis formula exftat apud Mar- Debitum afcendat . )La debte monte a neuffols .
culfum . Moribus Bolonienf. & Pontivenſ. A Adjativum. ) Videnda Notitia de jactivis .
vant que le donataire puiffe jouir du don à luy Marculfus in formulis : Dum & illuftris vir
fait , en faire fon acqueft , faut q' ill' appre- ill. Comes palatii noftri teftimoniavit quod antedi-
hende par mile de fait & juftice competente . aus ille placitumfuum legibus cuftodivit , & eum
TITULUS XLIX. adjectivit , vel folfativit , & pfe placitumfuum
De filtortis . ) Gloff. de intertiatis rebus . cuftodire neglexit . Jedivus five negligens . In
In tertiam manum . ) En main tierce . formula quam adfcripfi tit. de Racinburg. in-
Carbonariam . ) Quæ eft inter Cameracum & fra , & alibi apud Marculfum : Ut dum ipfe ta-
Tornacum . Tritenheim , ex Hunnibaldo , Sul- le facramentum habuit adfirmatum , & ipfum
pit. Alexand. apud Gregor. Turonenf. lib. 2. nullatenus juravit , nec ipfe nec juratores jui ,
c. 8. 9. Sigebert. ann. 880. Camaracum obfedit fed exinde je jectivum dimifit . Et in adnun-
cepit . Inde movens per Carbonariam filvam , ciatione Caroli apud Piftas Et fi facramenta
ad Tornacum feftinans , iter direxit in Thorin- legalia in primo die Luna poft Pafcha juranda
giảm .. devenerint , aut in aliis feriis , quando mallum
Noctes XL. Sic tit. 52. & in Conftitutioni- tenere debuerit , mittet quifque Comes miffum
bus Caroli Magni : Poftquam Comes & pagen- fuum , qui ipfa facramenta aufcultet , ne ipfi bo-
fes de qualibet expeditione hoftili reverfi fue- mines jectivi inveniantur , & ipfe fic mallum
rint , ex eo die fupra quadraginta noctes fit ban- fuum teneat ut Barrigildi . Et jectare in Con-
nus refciffus , quod lingua Theutifca fcatlegi , id ftitutionibus Caroli Magni : Ut nullus præfu-
eft , armorum depofitio , vocatur . mat hominem ad judicium fine caufajectare , ni-
Rem intertiatam . ) Chofe entiercèe . Aurelian. fi judicatam fuerit .
In legibus Eduardi Regis Angl. Si quispiam Per tres mannitas . ) Trinundino , Rom .
aliquid intertiet fuper aliquem , intertiatus Per fingulas admonitiones . ) Pour chacun de-
non potuerit vuarantum fuum habere , erit fo- faut.
risfactura fua . Racinburgios . ) Sic veteres tres . Gloff. Judi-
Vendiderit aut cambiaverit . ) Unde & Con- ces . Kero , Caufa , rahcha . Tit. 57. leg. Ri-
ftitutio Caroli Magni : Nullus comparet cabal- puar. & in formulis Salic. Ideo venientes pa-
lum nifi illum hominem agnofcat qui ei vendi- riter illo mallo ante illum Comitem vel reliquos
dit , aut de quo pago eft , vel ubi manet , aut racinburgios , An Rechtburgen ?
quis ejus fenior . De fortuna ipfius tollant . ) Alioquin licuit
Quod ei nunciaffet . ) Editio Germanica : quo- res adverfarii poffidere , donec fatisfeciffet .
modo ei mancaverit . Greg. Turon. 4. 46.
Exivit fe . ) Sic veteres tres . Al. Exuit fe . Aut de vita componat . ) Vide præfationem
Ifta omnia ubi fuus hamallus eft . ) Exemplar Burgund. leg. Marculfus in formula : Qui fe
unum : Ifta omnia facere debet in mallo ubi ipfe in fervitio alterius obnoxiat : Dum inftigante
amallus effe dignofcitur fuper quem c. Aliud : adverfario , & fragilitate mea prævalente , in
Ifta omnia in mallo debent fieri ubi ille eft ba- cafus graves cecidi , unde mortis periculum in-
mallus , id eft , qui fufcipit caufam ad mallan- currere potueram ; ſed dum veftra pietas mejam
dum in vicem alterius . Tit. 35. leg. Ripuario- morti adjudicatum de pecunia veftra redemiftis ,
rum . vel pro mea culpa res veftras quamplures dedi-
TITULUS L. Ais , & ego de rebus meis , unde veftra benefi
Adfirmare . ) Sic veteres fex . cia rependere debuiffem , non habeo , ideo pro hoc
De ipfis conjuratoribus . ) Veteres duo , de ftatum meum vobis vifus fum obnoxiviſſe , ita ut
ipfis juratoribus . Marculfus in formulis : Sed ab hoc de veftro fervitio penitus non difcedam .
TITULUS LIII .
nuncupatus ille nec ad placitum fuum venit , nec.
ipfum facramentum juravit , neque juratores fui, De eo qui grafionem . ) Vetus unum , de an-
nec ullus fuit teftatus qui funia nunciaffet . Plaut. doctemito . Editio Bafilienfis ; de andocmito . Sug-
Poenul. Vos juratores eftis , quafo operam date . ger. de poffeffion. monaft. B. Dionyfii : Ab
Seneca: Quis unquam ab hiftorico juratores exe- oppreffione exactorum regiorum , quos dicunt Grafe
git. Nortmannis , Jureurs . fiones .
Perjuraffet . ) Maxime in caufis quæ fub ju- Admallatum . ) Additur in duobus exemplari-
rejurando finiendæ funt . Can. 8. fyn. Aurel. bus, vel adjectivum . Aliud exemplar habet , an
TITULUS LI. tequam legitime admallatus aut fides eifactafue-
Forbanniti . ) Sic veteres tres . Alia quinque rit . Editio Bafilienfis ; Antequam eum per le
exemplaria , Ferbanniti . In Conftitutionibus gem habeat admallatum aut confecutum quod ei
Caroli Magni : De theloneis qui jam antea for- in mallo fidem feciffet .
banniti fuerant , nemo tollat . Et alibi : Quicun- Aut fe redimat . ) Editio Bafilienfis : Aut
que abhinc inante latronem receperit , maxime vueregildum fuum redimat .
autem illum qui forbannitus fuerit . TITULUS LIV.
ITULUS LII. De re præftata . Al . de præftata . Du præft.
De eo qui fidem fa& tam . ) Gloffar. Qui vva- Solem collocet . ) Gregorius Turonenfis lib.
dium alteri dat , & poftea perfolvere preverit 7. cap. 23. Injuriofus ad placitum in confpectu
Al. De fidefacta'; ficut Bafilienfis editio , quam Regis Childeberti advenit , & per triduum uf-
que

FRANCISCI PITHŒI GLOSSARIUM .
que occafum folis obfervavit .
Super illos &c. ) Unde & moribus Ambia-
nenfium multam fifco inferunt qui ad diem
non folverunt .
TITULUS LV.
De aneo . ) Gloff. de caldario . Gloff. xxxxsor.
Olla, æneum , milliarium . Gregor. Turon. 8.
bift. c. 6. Confpicio eminus aneum fuper ignem pofi-
tum fervere vehementer . In formula confecra-
tionis ejufmodi aquæ : Ut fi bic bomo pro hac repu-
tationis caufa , furto videlicet , vel homicidio , aut
adulterio , velluxuria , aut pro qualibet caufa cul-
pa modo ad præfens manumfuam in hanc aquam i-
gne ferventem miferit , Unde in confuet. Nort.fe
purger par eau par ignife . Et leg. Wifigott.
Examen caldaria . Et communis apud nos lo-
quutio : J'en mettrois la main aufeu ,
Ad aneum . ) Gloff. interlinearis , id eft , ad
judicium . Aimoinus lib. 5. cap. 34. Art. 39. Jur.
Sax. Vel in aquam bullientem brachium ufque ad
cubitum imponant ,
TITULUS LVI.
Sagibaronem , ) Gloff. dicuntur quafifenatores ,
Al. Sachbarones . Hommes de loy ou de caufes . Ar
tic. 85. Confuet. Hanno. Senatorum urbis Ar-
vernæ meminit Gregor, Turonen. de glor. con-
feff. cap. 5. 42. 65. & 206. Senatorum Bituricen-
fium lib. 1. c. 31, Turonenfium lib. 2. c.26. hifto
riar. In fynodo Aquifgranenfi : Senatores univer-
Fregni Francorum perficerefe acclamaverunt .
Id eft plebs que ad unum mallum convenire fo-
let .) Tacitus de moribus Germanorum: Eligun-
tur in iifdem conciliis & principes qui juraper pa-
gos vicofque reddunt . Centeni fingulis ex plebe Co-
mites , confiliumfimul auctoritas , adfunt ,
TITULUS LVII,
Tumulum . ) Gloff.Tumbam . Jornandes in hi-
ftor. Gothor. Noctuque fecreto cadaver eft terra
reconditum , cujus coopercula primum auro , fecun-
do argento , tertio ferri rigore communiunt .
Ariftatonem. ) Tit. 17. fupra . Pallio cadavera
tegebantur . Apulejus 1. Floridor,
Mandualem . Gloff. Cancellum qui defuper tur
mulum fiat . Einhardus lib. 1. de translatione
Beatorum martyrum Marcellini & Petri : Sacra
beatorum martyrum corpora notto recondita in abfi-
da bafilica locavimus , &ficut in Francia mos eft ,
fuperpofito ligneo culmine linteis ac fericis palliis
ornandi gratia conteximus, apponentes altare,ac duo
vexilla dominica paffionis , que in via feretrum præ-
sederefolebant,hinc atque hinc erigentes , locum illum
divinis officiis celebrandis aptumfacere curavimus.
Selave . ) Alemannis columella feule dicitur ,
& tit. 7. leg. Bajoar.ful. Inde Hermful , Mercu
rii columna .
Ponticulus . ) In vita Beati Evermari : Poft e-
xequias accuratiori fepultura cohon ftantes dimidio
clypeo corpori ejus fuperpofito , & altera clypeiparte
eifuppofita . In epiftola Theodulphi Aurelianen-
fis , & can. 9. fynodi Meldenfis : Tumuli qui ap-
parent profundius in terram mittantur , & pavi-
mento defuper facto , nullo tumulorum veftigio ap-
parente c. Einhardus fupra tit. 17. In Gloff,
Lipfii : Slapigravi , fepulchro .
Corpus jamfepultum . ) Nam veftitum fepelie-
bant cum ornamentis . Gregor. Turonenf. lib. 6.
c. ult. Ablutumque veftimentis melioribus induit ,
Amalarius lib. 4. c. 4. Idem Gregor. lib. 8. c . 21 ,
Sepulta eft cum grandibus ornamentis & multo au-
70 . Paulo poft : Detexerunt fepulchrum , tollen-
tes , auferentes omnia ornamenta corporis defun-
ai que reperirepotuerunt . Idem alibi ; Exinde
veftitus atque ablutus in Ecclefiam defertur . Et ;
Adfuit quædam matrona , quæ ablutam dignis
veftiit veftimentis ,
Wargus . ) Hoc eft , dejectus & expulfus . Sic
vet. Gloil. & tit. 87. leg. Ripuar. Vagus profu-
gusfuper terram , ut habetur cap.4. Genefis. Inde
apud Sidonium lib. 6. ep. 3. Vargus , Bandouiller ,
In modum Bafilica. ) Gregor, Turonen . de glor.
martyr. Bafilicam fuper tumulum fan&i magnam
adificavit . Et 2. hiftor. c. 14. Idem de glor. con
feff. cap. 51. & 195.
1
285
Fadum . ) Sic veteres quinque.
Quicunque hofpitalitatem dederit. ) παρέχει σέγων
apud Plutarch. in Cicerone . Alioquin quem-
cumque mortalium arcere tecto nefas habebant
majores noftri . Cæfar lib. 6. Tacitus de moribus
Germanorum .
TITULUS LVIII.
De incendio vel expoliatione Ecclefiæ . ) Hæc ca-
pitula Domnus Ludovicus Imp . anno imperii fui
quinto cum univerfo cætu populi in Aquifgrani pa-
latio promulgavit , atque legi Salice addere præce-
pit . Ipfaque poftea cum in Theodonis villa genera-
lem conventum habuiffet , ulterius capitula appel-
landa effe prohibuit , fed ut lex tantum diceretur
voluit ,
Vel ubi reliquiæ , ) Greg. Turon . de mirac. c.40.
De altari.) 1. q. 3. c. Quæfitum & c. Gravem.
de exceff. Prælat .
Si quis Diaconem , ) Ita in omnibus .
TITULUS LIX.
In XL. noctes . ) In formula relationis cum ju-
dicio : Sed poftea taliter in jam dicto loco ipfi illi
judicatum fuit ut in noctes quadraginta apud homi-
nes xxxvi . manu fua trigefimafeptima in Ecclefia
illa , in loco nuncupante illo , conjurare debeat .
Rex extra fermonem fuum eum effe dijudicet . )
Extra mundeburdem . Marculfus in formula de
mundeburde Regis , Subfermone , inquit , noftro
mundeburde quietus refideat . Et alibi : fubfer-
mone tuitionis noftræ vififuimus recepiffe .
Per legem fe educere . ) Veteres quinque , per
legem je edicere noluerit .
Et quicunque ei panem dederit . ) Cæfar 6. de
bell. Gall. Sacrificiis interdicunt . Hæc pœna eft a-
pud eos graviffima . Quibus ita interdi&um eft , ii
numero impiorum ac fceleratorum habentur , ab iis
omnes decedunt , aditum eorum , fermonem defu-
giunt , ne quid ex contagione incommodi accipiant ,
neque his petentibus jus redditur , neque bonos ul-
lus communicatur .
TITULUS LX.
De Racinburgiis . ) Gloff. Keronis : Caufa , Ra-
hcha . In formula cautionis de infracturis : Conti-
git quod cellarium vel fpicarium veftrum infregi ,
exinde annonam vel aliam raupam in folidos
tantum furavi , dum & vos advocatus vefter
exinde ante illum Comitem interpellarefecifti , &
ego hanc caufam nullatenus potui denegare , fic
ab ipfis Racinburgiis judicatum , ut per vuadium
meum eam contra vos , hoc eft , componere velfa-
tisfacere debeam c. Sed dumipfos folidos minime
babui unde tranffolvere debeam , fic mihi aptifica-
vit , ut brachium in collum pofui , per comam
capitis mei coram præfentibus hominibus traderefe
ci, in ea ratiose ut interim quod ipfosfolidos veftros
reddere potuero, fervitium veftrum & opera
qualecumque vos veljuniores veftri injunxeritis ,
facere & adimplere debeam ; fi exinde negligens
veljactivus apparuero , fpondeo me contra vos , ut
talem difciplinam fupra dorfum meumfacerejubea-
tis quamfuper reliquos fervos veftros .
Ego vos tangano . ) Adjuro , interpello . Ribuar.
tit. 30. Etfine tangano loquatur & dicat : Ego igno-
ro utrumfervus meus culp. an innocens de boc exti-
terit . Et tit. 60. Tabularium interpellatum inju-
dicio non tanganet , & nec alfaccia requirat , fa-
cramenta abfque tangano conjurent . In foedere Lu-
dovici , & Caroli apud Nitardum , plaid . Thing.
Gloff. vetus ; placitum , plait , vel gedinge ; pla-
citare , Dengen . Germ. dingen , accufare dicitur .
Legemjudicetis . ) IndeJugement de loy . Han-
nonienf. mor.cap. 17. & Mont. cap. 2. & 15.
Contra unumquemque . ) Amende de fol appel.
ut Ribuar. tit. 57.
TITULUS LXI.
In durpilo . In liminarifive veftibulo , Marcul-
fus : Et per durpilum & feftucam fibiforas exitum
alienum velfpoliatum in omnibus effe dixit . In vi-
ta S. Eugendi : Claufuram fortiffimamfuperftitio
fiffimi templi , quod Gallica lingua Ifandor , id
eft , ferrei hoftii.
De illaterra.) Unde moribus noftris , Mettre
anfa main legazon de l' heritage . In notitia tradi
tio-
 286' FRANCISCI PITHŒI GLOSSARIUM .
tionis: Qualiter veniens il. die illo in villa illa teros item agros optimos Africa a dominis ereptor
ante bonos homines per hoftium & axatoria feu ter Vandalis diftribuit , qui adhuc hodie unapor Burdinwṛ
ram vel herbam homini illi nomine ill. conjugi . Male interpres Latinus . Unde in edi
fue ill. rem illam vifusfuit tradidiffe , non infrau- & to Hunnerici apud Victorem Epifcopum Uti
de , fed in publico , permeam fiflucamde jamdi cenf. lib. 111. Sortes Vendilorum . Et lib. 10, leg,
&a re illa exitumfecife . Et alibi : Per terram Wifigoth. tit. 2. Sortes Gothic & Romana . Si-
per herbamfeuper hoftium vifus fuit tradidiffe . In donius lib. 7. ep . 6. Limes Gotthica fortis . Vide-
formula traditoriæ de terra : MiJus ipfius femina antur leg. Burgund. & Caffiodorus .
ille ipfi miffo monafterii nomine illi per ipfum hoftium Nulla portio hæreditatis mulieri veniat . ) Ca-
de ipfa cafa per terram velherbam , ficut lex eft , ad rol. IV. de vita fua : Eodem anno obiit Carolus
partemfancti illius vifus eft tradidiffe , & perfuam Francorum Rex , relicja uxore prægnante , quæfi-
fiftucam ipfum miffum vel ipfam feminam de ipfis liam peperit . Et cum de confuetudine regnifilie
rebus fe exutos ex omnibus effe dixifle . non fuccedant , proveus eft Philippus filius foceri
Ultra fcapulas jactare . ) Inde , Riche par def- mei in Regem Francia , quia propinquior erat beres
fus l'efpaule . in linea mafculina , Albertus Argentin . in Chro
Camila . Al. Camifia . Guitbert. de bello facro nico : Cum Francia a nullo haberi dicatur infeu-
lib. 3. Adoptionis autem talis pro gentis confue- dum, quamvis e contra nullus perfemininam lineam
tudine dicitur fuiffe modus . Intra lineam inte- fucceffiffe dicatur . Verus Chronicon : Obeunte in-
rulam , quam nos camifiam vocamus , nudum in- bumatoque Carolo Pulchre , orta eft quæftio non mo
trare eum faciens , fibi adftrinxit , Ad hæc omnia dica quis in regno de ipfius progenie proximior exis
ofculo libato firmavit . fteret ad fuccedendum c. Tandem opinionibus
Difcinctus difcalceatus . ) Defceint fans altercationibus fopitis , per Principes & regniſa
bouzeaux . Artic. 72. Confuet. Borbon. & cap, pientes conclufum fuit unanimiter determina-
20. Alvernia artic. 4. Marchiæ 64. Inde ten- tum , quod regnum , eo quod de confuetudine &
dre & donner la ceinture . Et laiffer les bou- ftatutis ejufdem in genus femineum defcendere non
zeaux. Videatur quæft. 46. Drufii". valebat , Comiti de Valefio Philippo pertinere debe-
TITULUS LXII. bat . Bald. ad 1. 1. D. de fenator. & ad tit. de feu
Alade . ) In epift. Joan. PP. VIII . Proprietates do Marchie . Petr Jacobus tit. de caufis ex qui-
Bofonis & Engeltrudis , quas vos alodium dici- bus Vaffall. Froiffard. volum. I. c. 4. Garibay lib.
tis , filiabus eorum heredibus reftituatis . Marcul 26. hift. Hifp. cap. 16. Et fane jure antiquo feu-
fus: Terra paterna . Aviatica . Tit. 58. leg. Ri- dorum filiæ a fucceflione feudi removentur
puariorum . Biens papoaux & avitins Wafco- quia feminæ neque faidam levare neque pugnam
nibus . Dicitur tamen & de conquifito , ut no- facere poffunt . Lib. 1. defeud, tit. 1,
tavi in Gloffario ad Capitularia . TI ITULUS LXIII .
Et filios non dimiferit . ) Filiæ enim patri in a- De eo qui fe de parentila . Id eſt , de eju¬
lode non fuccedebant , nifi aliter caviffet . Mar- ratione cognationis .
culfus in formula quæ extat apud Doctorem me- Fuftes alninos fuper caput fuum frangat . ) An
um Obfervat. 8. Innominatus Auctor de formu inde fuftis fractio in funere Regum noftrorum ?
lis Salicis : Dulciffima filia mea , dum cognitum eft Et , Rompre lefuft ou feu avec quelq' un . Sicut
qualiterfecundum legem Salicam in portione pater- contra moribus noftris , Livrement de fuft . In
na cum fratribus tuis filiis meis minime potes acce- vet. inftrument. Unde ejufmodi autoramentum
dere . Sed nec in lege familia quam Burchardus prius ibidem in capitulo quodamfufte , ut moris eft ,
Wormatienfis Epifcopus fcriplit : Si exfamilia , fecit , & poftea eundem fuftemfuper altare pofuit .
inquit , vir aliquis uxor ejus cbierint , & fi Et alibi : Ex quo molendino dumfuper altare dona-
lium cum filia reliquerint , filius hereditatemfer- tionem quodamfufte , ut moris eft , faceret . Item ;
vilis terra recipiat , filia autem veftimenta ma- Poftea hoc majus monafterium in capitulo noftro ,
tris pecuniam operatam recipiat . quodam fufte , qui apud nos nomine ejus infcripta
Quicunque proximiores . ) Vetus formula , Ut in teftimonium fervatur , præfente Domino Ab
in locum filiorum nepotes inftituantur ab avo : bate Alberto fecit guerpitionem .
Dulciffimis nepotibus meis S. Dum peccatis meis fa- De tota eorum fe ratione . De toute leur race .
cientibus genitrix weftra filia mea , quod non opta- TITULUS LXV.
veram, tempore nature fue completo ab hac luce Medietatem parentes . ) Nam univerfa domus
deceffit , ego vero penfans confanguinitatis caufam , recipiebat fatisfactionem . Tacit, de moribus
dum & pro lege cum ceteris filiis meis avunculis Germanorum : Suos enim opprimi quifque & cir-
veftris in alode mea minime accedere potueratis , cumveniri non patitur . Cæfar,
deo per hanc epiftulam vos dulciffimi nepotes mei TITULUS LXVII.
volo ut in alode mea poft meum difceffum , fi mihi Hereburgium . ) Equeftribus Herege , Helve-
fuperftites fueritis , & c. tiis Herberger . An inde Hurebez?
De terra vero Salica . ) In donatione Caroli Ma- Stria hominem comederit , ) Axisę vyr . Striga ;
gni Ecclefiæ Tigurina : Atque infuper in Honica malefica . Plaut. Pfeudolo . Sirigibus vivis , con-
duos manfos & dimidium præter Salicam terram de vivis inteftina que exedant . Vid. tit. de homici-
noftra propria manu in fuam manum ut juftum eft diis fervor. lib, 1. Leg . Langobard. Genichiales
percepit . Ideft , terra quæ hoftibus devictis Re- Hincmaro dicuntur , Genoches Biturigenfibus .
gi militibufve Saliis forte obtigit . Gregor. Tu- TITULUS LXIX.
ronenf. hiftor. 1. 27. Aimoin. 1. 12. Thoromach, De bargo . ) Ramo . Tacit. de morib, Germ. Pro-
678 Hincmarus in vita beati Remigii . Unde & ditores & transfugas arboribus fufpendunt . In-
decima Salica in defcriptione hubarum ad curiam venio in Gloff . Saxonic. antiquifl . Baar , fere-
Furde pertinentium , apud Marq . Freherum vir trum . Inde fortaflis Bargina , esxpócopos ,
doct . Et Salica domus in Polyptico Sancti Galli : Ubi incrocatur , Inde Pendre au croc .
tam marchis quam ædificiis ( excepta domo Salica ) Quod inimicus . ) Duellio . Mos Francis foli-
curtilibus terris c. anno Xxxv. Hludou vici piiffi- tus . Aimon. 5. 13.
mi Regis . Nam agri ex hofte capti partim in pu- Vivum hominem . ) In quæftionibus adhibendis
blico , vel Principi , partim veteri poffeffori re- more Francico , reus revinctis poft tergum ma-
linquebantur , partim militibus & veteranis in nibus , fufpenfus ad arborem dependebat . Greg,
præmia affignabantur . Procop. 1. de bello Wan- Turon , lib. 5. hiflor, cap . 49:
dalico : Gizerichus deinde fi quid inter Afros boni TITULUS LXXI.
fuerat , aut agri , aut rerum aliarum , omne inter De terra condemnata . ) Totus hic titulus abeft
filios divifit Honorichum & Genzonem . Nam Theo- in omnibus exemplaribus . Edificiorum conde
datus omnibusjunior jam decefferat fine liberis . Ce- mnatorum fit mentio Speculo Saxon , lib. 3. tit. 1 .

FINIS ,
LE
 LEGES

POPULORUM REGNI AUSTRASIÆ,

SEU FRANCIE ORIENTALIS ,

Quæ in Italia quoque obtinuerunt ,

VIDELICET

RIPUARIORUM , ALAMANNORUM , BAJUVARIORUM ,

NEC NON

Capitularia , Acta Synodalia , atque alia Additamenta

ad Leges ipfas fpectantia .

ITEM

FORMULE ALSATICE , AC GOLDASTINÆ ,

Et Formula rituales in purgationibus per aquam frigidam, velferven-

tem , per ferrum candens , & per ignitos vomeres adbibita .

ACCESSERE

DOCUMENTA VETERA ,

Quibus illuftrari poteft antiquiffimum Germanorum inftitutum , ritufque judiciorum

popularium in civilibus & criminalibus caufis .
 IN LEGES

RIPUARIORUM , ALAMANNORUM

ET BAJU VARIORUM

MONITUM COLLECTORIS .

Eges Ripuariorum , Alamannorum , & Bajuvaríorum in Italia quo-

L que noſtra obtinuiffe vetera evincunt documenta , & antiqui noftri
legales Codices , in quibus una cum Salica & Langobardica , tres præfatæ Le-
ges confcribebantur ( 1 ) ,
Antiquiffimæ , quibus gentes ipfæ regebantur , Leges , fcriptis traditæ fuere
Theodorico I. Clodovai Magni filio in Auftrafia regnante , qui in Francos

Ripuarios , in Alamannos , atque in Bajuvarios obtinebat imperium . Et hæ

quidem co tunc fcripto exaratæ leges genuina veterum Barbarorum inftituta
ex integro non retulerant , cum antiquiores leges , quæ memoria fervabantur
& ufu , additiones , detractiones , & mutationes ab hoc ufque tempore, perpef-
fæ fuerint . Hæc edifcimus ex Prologo , quem in quibufdam Codicibus Legi
Salicæ ( 2 ) , in aliis Legi Bajuvariorum præfixum , mihi hic aptiore loco re-
petitum tradere vifum eft ,
Sed & ex eodem Prologo novimus , alias fubinde in Legibus illis mutatio-
nes eveniſſe ſub Childeberto II. , fub Chlotario II. , fub Dagoberto I. Quare Cl.
Baluzius Dagoberto potius quam Theodorico leges ipfas attribuens , eas in an-
num circiter DCXXX. rejecit ( 3 ) . Cenfet namque , a Dagoberto tales pro-

mulgatas , & conftitutas fuiffe , quales etiamnum leguntur in veteribus libris .

Ego vero de hoc valde dubito , cum fufpicione non caream , Leges , de qui-
bus agimus , longe poft Dagobertum iterum inftauratas fuiffe . Quod exemplo
edoceor Legis Alamannorum . Teftatur fiquidem Cl. Eccardus ( 4 ) , in Biblio-
theca Monafterii S, Crucis Auguftæ Vindelicorum exftare membranaceum co-
dicem ( quem ipfe Carolo Magno coævum dicit ) ex quo colligimus , Ala-
mannorum Legem renovatam fuiffe Duce Lantfrido . Etenim Codex hunc præ-
fert titulum Incipit Lex Alamannorum , que temporibus Lantfrido filio renovata
eft . A lege vero prima fic orditur : Convenit enim majoribus natu populo Ala-
mannorum una cum Duce eorum Lantfrido , vel catero populo adunato , ut fiquis li-
ber res fuas , vel femetipfum ad Ecclefiam tradere voluerit &c. Et in calce Legis
fcriptum eft : Explicit Lex Alamannorum temporibus Lantfridi renovata . Porro

Lantfridus I. ( s ) anno DCCXXX. decefferat , & Lantfridus II. ( fub quo in-
dicatur Alamannorum legem renovatam fuiffe ) mortem obiit anno DCCLI.
regiam domum moderante Pippino .
Reor quoque a vero non aberrare qui dixerit , leges noftras nova adhuc
fubiiffe fata , Carolo Magno regnante , qui ficuti Salicæ Legis reformator (6) ,
ita & Legum gentium Regni Auftrafiæ moderator haud immerito cenferi po-
teft ; & harum quidem emendationi operam contuliffe , poftquam Imperialem
coronam fufceperat , hoc eft , inchoato jam fæculo IX.
Eginhartus equidem innuere videtur Carolum Imperiali dignitate fulgentem
Legibus fuarum Gentium quædam tantummodo fuperaddidiffe Capitula : Poft
Tom. II. вь Sufce-

(1 ) Vide Murator. Antiq. Ital. Differt. XXII,

(2 ) Vide Prolog. Pactus Leg. Salicæ Antiq. (3 ) Baluzii Capitularia Tom. I. pag. 18,
(4 ) Eccard. Franc. Orient. Tom. I. pag. 493 . (5 ) Confule Eccard. 1. c.
(6) Vide fupra Monit, ad Pact . Leg. Sal,
 290 IN LEGES RIPUAR. ALAM. ET BAJUVAR.

Sufceptum , inquit ( 1 ) , Imperiale nomen , nihil aliud ( in legibus populi fui ) ab

co ( Carolo ) factum eft , quam quod pauca Capitula , & ea imperfecta legibus ad-
didit .
At vero vetus Chronicon Moiffiacenfis Coenobii , rem dilucidius referens
legum quoque emendationem diferte commemorat : Ipfe Imperator ( 2 ) Caro-
lus ) interim quod ipfa Synodus facta eft , congregavit Duces , & Comites , & reli-
quum populum Chriftianum cum Legislatoribus : & fecit omnes Leges in fuo Regno
legere ? & tradere unicuique bomini Legem fuam , & emendare ubicumque neceffe
fuit , & emendatam legem fcribere ut judices per fcriptum judicarent , & mune-
ra non acciperent : fed omnes homines pauperes & divites in Regno fuo juftitiam
baberent .

Expreffius adhuc Poeta Saxo fcribit ( 3 ) , Auguftum Carolum & antiquas

correxiffe leges , & nova quædam illis addidiffe Capitula ;
Ipfe decem poft bac & ternos circiter annos
Augufto latus vixit in Imperio ,
In quibus antiquas leges correxit , in ipfis
Uniri mandans diffona que fuerant .
Addidit his etiam noviter que congrua duxit ,
Pauca quidem numero , valde fed utilia .
Ex his ergo facile colligere poffumus , Auftrafiorum Leges , quas tradi-
mus , adhuc expleto fæculo VIII . variationibus obnoxias fuiffe ; quo certe tem-
pore populi a veteribus patrum inftitutis longe recefferant . Sed ad alia tran-
feamus .

Gens Alamannorum , & Bajuvariorum parebat equidem Regibus , qui Fran-

corum Ripuariorum , & Regni Auftrafia fceptrum tenebant ; fed ita parebat ,
ut quæque gens feparatæ Reipublicæ jura fervaret ; quare videtur & in feren-
dis legibus aliquid faltem juris penes unumquemque feparatim populum per-
ftitiffe .

Quod profecto perfpicimus ex Lege Alamannorum 9 qui tamen utpote de-

victi & refractarii , duriore jugo præ Ripuariis , atque Bajuvariis , a Francorum
Regibus premi confueverant . In codice namque Legis Alamannorum hæc oc-
currunt verba : Si ( 4 ) autem fecerit , & inde convictus fuerit , poft conventum
noftrum , quod complacuit cunctis Alamannis , & aliquis boc præceptum tranfgredere
voluerit &c. Et alibi infra , latæ cujufdam legis ratio diferte refertur : Quia

( 5 ) fic convenit Duci & omni populo in publico concilio .

Quæ fane innuunt id in jure vel in more pofitum fuiffe , ut unaquæque
gens in Nationali Concilio vel per acceptationem confenfum præberet iis quæ
in Generalibus Regni Comitiis fancita fuerant ; vel placita conftitueret , quæ
fubinde ad Comitia Generalia Regni relata , fupremi coetus , fummique Impe-
rantis placito ac fan&tione munirentur , ut in corpus juris tranfirent . Uno ver-
bo videtur , leges quidem in Comitiis Generalibus latas effe fed ita ut vel
ante vel ex poft facto Nationalis coetus confenfio intereffet , ut quifque po-

pulus ea quæ edicta fuerant , veluti fibi latas leges excoleret .

Sed inter leges merito recenferi quoque poffunt conftituta a Bajuvariis , dum
Dux Taffilo excuffo Francorum jugo gentem fuam " ut fummi Imperantis ju-
re regebat . Quo referenda funt Acta Synodalia in Bajuvaria habita , quæ ab
aliis fub nomine Concilii Dingolfingenfis , ab aliis vero fub titulo Decreti Taffi-
lonis circumferuntur . Quibus & præponenda videntur ea , quæ ex Afchaimenſi
Concilio fuperfunt , feu acta a Præfulum Bajuvariorum ampliffimo cœtu P'rin-
cipi Taffiloni fervari propofita , quæ quamquam leges proprie dicta non fint ,
in rem tamen Ecclefiafticam , atque Civile:n Senatus Populique Bajuvarici
referebantur .
Hifce fubjeci Capitula pauca , quæ Taffilone e Principatu dejecto & in

monafterium detrufo edidit Carolus Magnus , ad Bajuvarios proprie fpectan

tia ;

(1) Eginhardus in Vita Karoli M. (2 ) Chronicon Moiffiacenfe ad an. DCCCII ,

( 3 ) Poeta Saxo Annal. de Geftis Caroli M. lib. V.
(4 ) Lex Alamann . Tit. XXXVII . lege 4. ( 5 ) Ibidem Tit. XLI. leg. 3 .
 MONITUM COLLECTORIS . 291

tia ; quædam etiam , quæ quamvis non ad unam gentem miffa , ad Bajuvarios
tamen preffius pertinuiffe creduntur . Et ultimo loco addidi Leges quafdam
Portorias , quæ pro Bajuvariis conditæ fuere .
Formulas feu Chartas Alfaticas , uti & Chartarum Alamannicarum Cen-

turiam a Goldafto editam ( 1 ) , quæ ut formularum fafciculus itidem ab eru-

ditis habetur ( 2 ) , ad Gentes Regni Auftrafiæ pertinere , & potiffimum ad
Alamannos , ipfa earum lectio nos edocet . Illas idcirco in calce legum reje-
ci > ut & formulas quafdam rituales in purgatione vulgari quondam ufitatas

quæ ex Codice in Bajuvaria reperto depromptæ funt ( 3 ) .

Alamannorum legi fubjeci Chartas nonnullas Patria Fori Julii , quæ formam
ritumque exhibent veterum judiciorum popularium in civilibus ac criminali-
bus caufis . Hæ forte illuftrationi effe poterunt legi tum Alamannorum ( 4 ) ,
tum Bajuvariorum ( 5 ) , qua liberi omnes ad placitum accedere compellun-
tur . Et certe ex ipfis aliqua ratione lumen accipiet antiquiffimus ritus , quo
Germani veteres in judiciis utebantur , & qui in regione noftra invectus diu-
tiffime fervatus eft , adeo ut ejus reliquiæ non defecerint ufque in hodiernam
diem . Optimam Chartarum partem debeo Nobiliffimo & Reverendiffimo Viro
D. Francifco Florio Patritio Utinenfi illius Metropolitanæ Ecclefiæ Præpofi-.
to & in tota Archidioecefi Vicario Gènerali , qui nobilitati generis , & ex-

quifita eruditioni & doctrinæ comitatem & beneficentiam parem femper ha-
bere voluit .

Legi Ripuariorum , Formulifque Alfaticis adjeci notas , quibus illas ditavit

Eccardus . Cæteras quoque leges notis fuis expofitas edere promiferat Vir do-
&tiffimus ( 6 ) , fed in meam notitiam nunquam devenit , illum fidem , quam .
fpoponderat , liberaffe . Ergo quoad leges Alamannorum , atque Bajuvariorum
ego cimbula mea proceffi , parva , neque multum onufta cum in legalibus
ftudiis , atque in Barbaricis antiquitatibus infra mediocritatem verfatus fim .
Cum rituales formulas tradam , quibus purgationes , probationefve fieri con-
fueverant per ignitos vomeres , per ferrum candens , per aquam frigidam , vel
ferventem , præftat de hifce modis probandæ culpæ , vel innocentiæ , verita-
tifque eliciendæ differere .

Ejus generis experimenta veteribus populis non ignota neque inufitata fuere .
99 Fons in Sicilia ( 7 ) aquis fluebat , quæ perjuris lethales erant , quos ftatim
interimebant , juffos prius recitare formulam quandam verborum dictatam ab
,, eo , qui facramentum exigebat . Celebris eft etiam fons alter ( 8 ) , in quem
" projiciebantur pugillares formulis facramentorum infcripti : fi pugillares in-
,, natarent , jurisjurandi veritas conftabat ; fi mergerentur , ftatim de perjurio
,, judicium . Plinius fcribit ( 9 ) , amnem Olacham in Bithynia perjuris proinde
"
,, nocere ac ignem . Sardinia fontem habebat ( 10) , cujus aquis loti perjuri fta-
tim oculis orbabantur . Apud Achillem Tatium ( 11 ) habes alios quofdam.
" fontes ejuſdem virtutis ac aquæ zelotypiæ . Eadem pariter de aquis Stygiis ( 12) ,
,, per quas Dii jurabant , opinio fedebat apud veteres . ,, Confule Grotium ,
& Calmetum in librum Numerorum cap . v. ver. 31. E Calmeto hæc ad ver-
bum ego defcripfi .
Apertius adhuc rem colligimus ex Sophocle ( 13) , qui manifefte verba facit
de purgatione per ferrum candens , & ex tranfitu per ignem . Inducit nam-
que quofdam cuftodes regios de cuftodia ab uno corum incuriofe peracta in-
quifitos , Creontem Regem fic alloquentes :
Nemo deprebenfus eft , nofque latuit;
Sumus vero parati & candens ferrum manibus tollere ,
Tom . II. Bb 2 Et

(1 ) Goldaft. Rer. Alaman. Script. lib. II.

( 2 ) Vide Heineccium Hift. Jur. Civ. Rom . & Germ. lib . II. n. 32. in notis .
( 3 ) Editæ fuere a R. P. Pezio Tom. II . Thef. Anecd.
(4 ) Lex Alaman. Tit . XXXVI . leg. 4. & 5.
( 5 ) Lex Bajuvar. Tit. II. cap. XV. leg. 1 . ( 6 ) V. Eccard. Præf. in Leg. Sal.
( 7 ) Polemon in lib. de miris Siciliæ . ( 8 ) Auctor de mirabilib. fub nomine Ariftotelis .
(9 ) Plinius lib. XXXI. cap. 2. ( 10) Solinus cap. XI.
(11) Achilles Tatius lib. VII. cap. 20.
( 12 ) Vide Porphyr. & Joann. Clerici not. in Hefiodi Theogoniam v. 783.
(13 ) Sophocles in Antigone .
 292 IN LEGES RIPUAR. ALAM. ET BAJUVAR,

Et per ignem Serpere , Deofque jurare , nec feciffe nos , nec fuiffe confcios ,
Ejus , qui bac de re confilium babuerit , nec ejus qui eam fecerit .
Hæc vero liquido oftendunt , ejufmodi purgationes eo tunc notas , & ufu ha
bitas fuiffe .

Neque contemnendum eft , quod fequiori ævo perhibetur de effigie Numi-

nis Prove Slavorum Deaftri , Præfidis juftitiæ ac foro , ad cujus lucum Helmol.
do tefte ( 1 ) , fecunda feria populus terre cum Flamine & Regulo convenire fole-
bant propter judicia . Ejus fiquidem idolum defcribunt Elias Schedius ( 2 ) , &
Henricus Bangertus ( 3 ) , qui in ea defcriptione hæc inter cætera habet : Dex-
tra ferrum rubrum & q. candens tenebat altera vexilli contum quatiebat . Ferrum
qua forma fuerit , non ufque adeo certum . Vomeris fpeciem retuliffe quidam non fine
caufa prodidere . Noftra figura ex Chronico Saxonia expreſſa eſt , in quo vocatur ?
ein provenfen , quafi dicas , ferrum probationis &c.
Quanta huic defcriptioni habenda fit fides , ignoro , cum Helmoldus ipfe ,
præfens teftis , afferere videatur Numen illud Prove nulla humana imagine

expreffum fuiffe , prout antiquiffimus Barbarorum mos fuit: Alii , inquit ( 4 ) ,

fylvas & lucos inhabitant ? ut eft Prove Deus Aldemburg , quibus nulla ( 5 ) funt
effigies expreffa .
Utcumque autem hæc fe habeant , præfatorum Scriptorum effata fat in-
nuunt , jam aliquo modo conftitiffe apud veteres , Slavos adhuc Ethnicos five
ferro candente ,five ignitis vomeribus , in re judiciaria ufos fuiffe .
Quod fi ad Auftrafiorum leges animum convertamus , exftat in Codice Ri-
puariorum lex ( 6 ) agens de fervo de furto fufpecto , atque a domino repræ-
fentando , ut probanda innocentia vel culpæ manum in ignem immitteret .
Hæc autem ibi leguntur : Quod fi poftquam eum ( dominus ) ad ignem adpli-
cuerit , fuga lapfus fuerit , ad placitum veniens cum tribus teftibus in HARAHO
conjuret , quod fervus ille , quem ad ignem repræfentare debuerat , extra ejus volunta-
tem fuga lapfus fit .
Hic porro legis articulus , judice Wachtero ( 7 ) , legem ante cultum Chriſtį
latam effe declarat . Nam Harahum eft vox idololatrica , quæ in omnibus veterum
dialectis , pracipue Francica , Anglofaxonica , & Scandica > lucum & fanum ſignifi-
cat , id eft , locum Diis confecratum . Quare ex præfati Auctoris fide concludam ,
quod valde probabile fit , legem ipfam irrepfiffe in fcriptum Codicem , prout
lata fuerat in Ethnicifmo , & confequenter purgationem per ignem apud Ri-
puarios adhuc Ethnicos in more pofitam fuiffe .
Hæc fatis fint , ut colligamus , ritus ejufmodi demum poft fufceptum Chri
ftianiſmum inductos non fuiffe . Supereft ut videamus , qua ratione in Chriftian
norum cœtus tranfierint .

Id vero haud difficile eft divinare perpendenti præfata examina habita præ-
cipue fuiffe in criminalibus caufis , & in controverfiis fpectantibus ad civilia
jura > quibus immutandis Chriftiana religio a Divino Legislatore inftituta non
fuit . Præfertim cum examina ab omni Ethnicifmi labe expurgata cenferi po-
tuiffent , cum non falſo Numini , fed foli Deo vivo & vero exitus caufæ com-
mendaretur .
Et hæc fane judicia mordicus retinere pronum erat dum penes populum

effet legislativa poteftas , & populum quidem libertatis zelantiffimum afferto-

rem , atque una religiofis rebus quam maxime addictum , qui ex antiqui , ra→
dicatique præjudicii reliquiis , in gravibus caufis , ubi præfertim de dubio facti
ageretur , vitam & res fuas fupremi rerum omnium Domini Dei juftitiæ at-
que innocentiæ infallibilis vindicis potius quam fallibili hominum judicio ,
committere fibi perfuadebat .

Et proprie quidem a populo id judiciorum genus inter Chriftianos derivaffe

indi-

(1 ) Helmold. lib. I. cap. 83. alias 84.

(2 ) Schedius de Diis Germanis Syngrammate IV . cap. XI,
(3 ) Bangertus in notis ad Helmoldum cap. 52. alias 53.
(4 ) Helmold. loc. cit. ( 5) Alias legitur : mille.
(6) Lex Ripuar . Tit. XXX . lege 1. 2. (7 ) Vide Wachter V. Horg , & V. Ordaliam,
 MONITUM COLLECTORIS . 293

indicat vel nomen ipfum , quo illa compellabantur ; purgatio vulgaris : idemque
diferte teftatur Alexander II. Pont. Max. his verbis ( 1 ) : Vulgarem denique , ac
nulla Canonica fanétione fultam legem , ferventis fcilicet , five frigida aqua ignitique.
ferri contactum aut cujuslibet POPULARIS INVENTIONIS ( quia fabricante bac
funt omnino ficta invidia ) nec ipfum exbibere , nec aliquo modo te volumus poftu.
lare, imo Apoftolica auctoritate probibemus firmiffime .
Hoc autem populare præjudicium abduxit & Principes & Epifcopos , &
viros doctrina ac pietate claros , eos præcipue , qui ex eifdem populis ortum
ducebant . Quare mirum non eft ร fi tentamina hæc non modo civili , fed &

Ecclefiaftica aliquando fanctione occurrant admiffa , atque a fanctis , doctifquè

viris legantur ex facto probata ,
Bene Aventinus ( 2 ) : Atque bac , inquit , tantum abfuit ut impia judicaren-
tur , ut Sanctiffimos Pontifices , Principes Chriftianiffimos , viros atque fœminas facra-
tas , uſurpaſſe iſtas purgandi caremonias inveniam . Iftud tum erat fapere , fidem
Deo babere , omnem fpem in ipfo collocare . Quippe nibil aliud eft , quam delirare ,
Deumque inmortalem irritando ad iracundiam provocare . Solet idem factum , ut vi-
deo , diverfis atatibus , bic pietatis , alibi erroris nomen accipere .
Equidem ejus generis probationibus veteres dignofcebant vifibile monumen-
tum , atque oftenfionem judicii Dei , non perfpiciebant tentari Deum . Quod vi
inoleti moris tribuendum cenfeo , quæ adeo mentes hominum folet inficere , ut
vitia rei inhærentia perfpicue non cernant ; quæ tandem more in defuetudi-
nem acto clara luce vifuntur . Hac profecto de caufa nos plura reprobamus
in patribus noftris , ficuti & pofteri noftri plura reprobabunt in nobis .
Verum enimvero Deum ipfum fimplicitatem , fidemque majorum noftro-
rum non reprobaffe colligimus ex effectibus cum per tam longa temporum
fpatia tentamina illa comprobata fuiffe dignofcantur profperis eventibus , quorum
haud pauca exempla fuppeditant hi , qui res geftas fcripto mandarunt ( 3 ) .
Scio non deeffe , qui hac in re vafrities , aut antidota fomnient . Sed arducim
fane eft determinare , quanam callida arte tentamina peragentes fpectatoribus

illudere potuerint , aut quonam recipe muniti valuerint ferrum candens man¹
gerere ad novem paffus , fuper novem ignitos vomeres ambulare nudi pedes
in cacabum aquæ ferventis nudum brachium immittere > inter medias pyras
tranfire , illæfo corpore , illæfis & veftibus . Arduum quoque eft , & periculi
plenum credere , quin vel fufpicari quidem , Imperantes , Legislatores , Præfi.
des Judices per integram ferme Europam conftitutos vel adeo cæcutientes

fuiffe ut hæc artificia non cernerent , vel adeo perditos , ut miferum popellum
femper decipere vellent , Ergone putandum erit , Principes , Epifcopos , Viros
pietate ac doctrina præclaros civilibus ecclefiafticifque fan&tionibus , quibus
hæc experimenta admittebantur , & jejuniis , & precibus , & facra fynaxi , &
co quod in religione noftra facratiffimum eft , eorundem tentaminum occafio-
ne peractis , per tam longa fæculorum fpatia , turpiter adeo & facrilege abu-
fos fuiffe ? Nuga !
Ego reor , Deo Opt. Max. plus placuiffe majorum noftrorum fimplicitatem
& fidem , quam recentiorum fapientum acutiffimam philofophiam ; & quan-

tumvis purgationes , de quibus fermo eft , ejus , quæ fecundum fcientiam eft
pietatis regulis fuffultæ non fint arbitror tamen Deum propitium refpexiffe
ad fidem illorum , qui in veritatis atque innocentiæ teftimonium fincero corde
illius invocabant auxilium , atque cos tentamina peragentes a noxiis effectibus
liberaffe eadem virtute , qua liberavit tres pueros de camino ignis ardentis
Neque eft cur afferere verear , hæc effe prodigiorum a Deo ad innocentiæ ac
veritatis oftenfionem patratorum præclariffima monumenta .
Non defuere tamen ex veteribus ipfis cordatiores quidam , qui adverfus hos
ritus calamum ftrinxerint , ut Agobardus & Ivo . Sed folidiore effectu id ege-
re Romani Pontifices , qui repetitis fanctionibus eos pedetentim antiquarunt .
Tom. II. Bb 3 Ale-

(1 ) Ap. Gratianum cap. Mennam c. 2. q. 5.

(2 ) Aventinus Annal . Bojor. lib. IV. cap. 14. n. 31.
(3 ) Vide inter cæteros Murator. Antiq. Ital. Differt. XXXVIII.

1
 294 IN LEGES RIPUAR. ALAM. ET BAJUVAR .

Alexandrum II, ( 1 ) memoro , Stephanum V. ( 2 ) atque Honorium III. ( 3 )

qui eas veluti pro penitus interdictis liquido habuit : Cum igitur , inquit , bu-
jufmodi judicium fit penitus interdictum , utpote in quo Deus tentari videtur &c.
Sed mos , qui altas femel radices fixit , ægre poteft ex integro evelli , nifi
longo temporis tra&
tu . Nam in Italia noftra , & fub oculos ut ita dicam

Romanorum Pontificum , adhuc repetito interdictus minime deftitit .

Cl , Muratorius equidem cenfuiffe videtur , illum apud nos non ultra fæcu-
lum XII. perduraffe . Scribit enim ( 4 ) : Ex his intelligis , anno MCXXXII. non-
dum fublatam fuiffe prorfus ejufmodi judiciorum confuetudinem , quandoquidem Ba-
renfis populus fe ab iis immunem cupit . Verum par eft credere non diutius illa
ftetiffe : illorum enim exempla feculo fubfequenti nequaquam occurrunt .
Verum debito erga eximium virum honore ego cenfeo , tentamina hæc fub-
Sequenti , hoc eft , XIII . fæculo , adhuc ab ufu non deftitiffe , Conftitutio Sicu-
la ( 5 ) , Leges , que a quibufdam , Imperatori Friderico II . attributa hujufmodi
quidem experimenta inhibet ; at una innuit ea ufque modo in defuetudinem
non abiiffe . Apertius quoque id evincit Charta Patriæ Fori Julii , quæ epo-
cham refert : Anno Domini MCCXXXIIII. Indictione VII. ultimo die Marcii . Leo-

nardus Abbas Rofacenfis obtulerat Bertoldo Patriarchæ teftes ad tutanda quæ-

dam fuæ Ecclefiæ jura . Inter teftes ipfos unus fuit Daniel de Rozolo , qui hæc
de pofuit ;
Daniel de Rozolo ( 6 ) juratus & interrogatus per facramentum dixit , quod bene
recolit quando primo Dnus Patriarcha Wodolricus filius comitis . . . terram iftam
& ab eo tempore recolit , quod capella fanƐți Hellari de Rozolo pertinuit ecclefia ro-
facenfi , & ::: it per ecclefiam rofacenfem , & bene recordatur , quod Dnus Gun-
terus tenuit eandem capellam per L annos , & .... & poft illum Dnus Juan facer
dos eodem modo , & nunc etiam tenet Dnus Gunterus , qui nunc eft ; & dixit , quod
Sacerdos di • .. bactenus , & benedicit ramos ulivarum in dicta ecclefia omni an-
no , Er HABUIT HACTENUS JUDICIUM QUE FRIGIDE & baptif.
mum , quando vult , nec pro bis vadunt ad plebem alio , nifi fponte fua velint .
Ex quo documento quantumvis exafo edifcimus , adhuc fæculo XIII. pur-
gationum vulgarium ufum non prorfus deftitiffe , atque hujus executionem ju
dicii , quæ precibus ritibufque Ecclefiafticis peragi confueverat , fpectaffe ad
jura parochialia , vel quafi . Edifcimus quoque , Legem Langobardicam LV.
Lotharii I. examen aqua frigide inhibentem apud nos & in Regno Italico ple-
num effectum fortitam non fuiffe ; quod a Cl. Muratorio quoque obfervatum
eft ( 7 ) .
Quod fi de reliquiis moris fermo fit hæ certe in Italia multo ferius per-
durarunt . Anno MCCCXXIX. Mutina evenit , quod Theutonici milites aggre
diebantur cives , & Comitatinos ( verba funt Bonifacii de Morano ) ( 8 ) , aſſe-
rendo fe eifdem pecuniam mutuale , petendo fibi fatisfieri de eadem . Et ipfis Mu
tinenfibus denegantibus , ut rei veritas fe babebat , & regulam ( nunc Riga ) fer-
ream igne calefactam manu fumere offerebant . Quam accipiebant nulla babita læſio
ne ipfi Mutinenfes . Theotonici fis videntes afferebant , fe nolle credere fallaci pro-
bationi kujufmodi , & boc arte magica procedere afferebant .
Sed & Julius Ferretus fæculi XVI. Scriptor , & Auditor Regius in partibus
Regni Siculi Carolo V. Augufto regnante , hæc habet ( 9 ) : Et bodie in aliqui
bus Regni Sicilia oppidis , ubi Epirota inbabitant , folent aliquando uxores fuas de
adulterio fufpe&tas experiri ferro candente , & projecto in cacabo , feu abeno bullien
tis aqua , manu dictum ferrum extrabere , afferendo , fi funt innocentes de tali cri-
mine, manus eximent illafas .
Præ-

(1 ) Ap. Grat. 1. c. ( 2 ) Ap. Grat. c. Confuluifti c. 2. q. 5.

. (3 ) C. Diledi X. de purgatione vulgari .
(4 ) Murat. Antiq . Italic. Differt. XXXVIII. in fine .
(5) Conftit. Sicul. Lib. II. Tit. XXXI. ed. Lind.
(6 ) Ex Autographo penes D. Fabritium Patrit. Utinenf.
(7 ) Murat. 1. c. ( 8 Bonifacius de Morano in Chronico Mutinenfi Tomo XI. Rer.
Italicar. Script. Confule Murator. loc. cit.
(9 ) Ferretus Tract. de Variet. Jur. Civ. & Langobard . pag. 117.
 MONITUM COLLECTORIS . 295

Prætereunda non funt , quæ fub finem fæculi XV. gefta fuere Florentiæ præ-
nobili urbe in caufa ecclefiaftica , in qua implicabatur Fr. Hieronymus Savo-
narola , & cui dirimendæ inter Fratres Prædicatores & Minores propofita , &
viciffim acceptata fuit probatio ex tranfitu per ignem . Quod & firmatum fuit
Decreto Supremi Collegii Procerum Reipublicæ Florentina ( la Signoria ) , a
quo decem Cives delegati funt in hoc opus cum facultatibus opportunis . Mi-
ro enthuſiaſmo id evenit , ut experimento pro parte Savonarola incundo ſe ſe
obtulerint omnes ferme fui Confratres Provincia Florentine , atque alii infu-
per Clerici , laici , mulieres , & parvuli , tum acclamationibus in Ecclefia
peractis , tum chirographis miffis ad Coenobium D. Marci , At vero unus ex
una , unus ex altera parte fubeundo tentamini felectus eft .
Parata a delectis Decemviris horribili vifu pyra in platea vulgo dicta dej
Signori , ftatuta die XVII. Aprilis MIID. populus innumerus ad plateam con-
fluxerat , contendentes convenerant Fr. Dominicus de Pifcia , qui probationi

ex parte Savonarola peragenda delectus erat , veftibus facris exfpoliatus , aliif-

que indutus jam erat , & undequaque inquifitus , ne aliquam forte fecum incan-
tationem ferret , aut magicam fuperftitionem . Sed fubortis de modo ineundi ten-
taminis longis inter contendentes altercationibus , & exinde decidente ex im-
provifo inexfpectata vehementiffima pluvia ( cum dies plane ferena foret ) pro-
batio peracta non fuit . Quod Savonarole ceffit in exiftimationis jacturam , &
noviffimum ipfi acceleravit excidium ,

Hæc deprompfi ex Jacobo Nardio ( 1 ) , præfenti & oculato tefte , qui ca ,

quæ tunc acta fuere , diferte , minutatimque defcribit ,
Quæ profecto indicant , perfuafionem judicii Dei ex purgationibus vulgari-
bus declarandi diutius quam quod vulgo creditur , in Italia perduraffe , Quod

vero attinet ad alias Europe plagas , viderint eruditiores ,

( 4) Nardi, delle Iftorie Fiorentine libro fecondo ,

LE-
 LEGES

RIPUARIORUM , ALAMANNORUM

ET BAJUVARIORUM.

PROLOGUS , SE U PREFATIO ,

Heodoricus Rex Francorum cum effet Cathalaunis , elegit viros fapientes ,

qui in regna fuo legibus antiquis eruditi erant . Ipfo autem dictante , juffit
confcribere legem Francorum & Alamannorum & Bajuvariorum , unicuique
genti , quæ in ejus poteftate erat , fecundum confuetudinem fuam . Addidit
T
quæ addenda erant & improvifa , & incompofita refecavit ; & quæ erant
fecundum confuetudinem Paganorum , mutavit fecundum legem Chriftianorum , Et quid-
quid Theodoricus Rex propter vetuftiffimam Paganorum confuetudinem emendare non po-
tuit , poft hæc Childebertus Rex inchoavit , fed Chlotarius Rex perfecit . Hæc omnia
Dagobertus Rex gloriofiffimus per viros illuftres Claudium Chaudum , Indomagnum ?
& Agilulfum renovavit , & omnia vetera legum in melius tranftulit , & unicuique genti

fcripta tradidit , quæ ufque hodie perfeverant ,

Hoc decretum eft apud Regem & Principes ejus apud cunctum populum Chriftia-
num qui infra regnum Merwungorum confiftunt .

LEX RIPUARIORUM

CUM NOTIS JO. GEORGII ECCARDI .

3

INCIPIUNT CAPITULA LEGIS RIPUARIORUM .

XXII. De offe fracto ingenuorum a fervo .

J. D E ictu ingenuorum .
II. De fanguinis effufione ,
III. De offe fracto .
IV. De puncto .
V. De debilitatibus .
VI. De caftratione .
VII. De homicidio ingenuorum .
VIII. De bomicidiis fervorum .
IX. De homicidiis hominum Regis .
X. De homicidiis hominum ecclefiaftico-
vum .
XI. De bomicidiis eorum qui in trufte Re-
gis funt .
XII. De homicidiis mulierum .
1
XIII. De bomicidiis puellarum .
XIV. De muliere ecclefiaftica .
XV. De homine mordrido .
XVI. De captivato bomine ,
ingenua .
XVII. De incendio .
XVIII. De fonefti .
XIX. De ictu fervorum.
XX. De effufione fanguinis .
XXI. De offe fracto fervorum .
XXIII. De ictu fervorum a fervo . B
XXIV. De fanguinis effufione fervorum a
fervo .
XXV. De offe fracto fervorum a fervo.
XXVI. De debilitatibus fervorum.
XXVII. De caftratione fervorum .
XXVIII. De interfectione fervorum . ›
XXIX. De furtis fervorum .
XXX. De interpellatione fervorum . ›
XXXI. De homine ingenuo repræfentando .
XXXII. De mannire .
XXXIII. De intertiare .
XXXIV. De raptu ingenuarum mulierum ..
XXXV. De eo qui uxorem alienam tulerit .
XXXVI. De diverfis interfectionibus .
XXXVII. De dotibus mulierum .
XXXVIII. De eo qui hominem innocentem
vel femina ad Regem accufaverit
XXXIX. De eo qui ingenuæ mulieri ma-
num vel brachium ftrinxerit .
XL. De caballo extra confilium domini fui
afcenfo.
XLI. De ligaminibus ingenuorum .
XLII. De venationibus .
XLIII.

Herold. De homicidio . Herold. & Lindenbr. in fervo . Herold. fervorum a fervo ,

Lindenbr. De interpellatione & incendio &c. Herold. Ingenuorum vel mulierum .
 LEX RIPUARIORUM. 297

XLIII. De fepibus , LXVII. De eo qui filium non relinquit .

XLIV. De eo qui in meffe aliena cum
carro tranfierit ,
XLV. De eo qui & nefciente homine ali-
quam furtivam rem in domum illius intro-
duxerit .
XLVI. De quadrupedibus , fi hominem oc-
ciderint .
XLVII. De veftigio minando .
XLVIII, De bomine qui fine beredibus mo-
ritur .
XLIX. De adfatimire ,
L. De teftibus adhibendis .
LI, De eo qui Grafionem ad res alienas
invitat ,
LII. De re præftata . Y
LIII. De eo qui Grafionem interfecerit ,
LIV. De corporibus expoliatis .
LV. De Rachinburgiis legem dicenti-
bus .
LVI. De alodibus .
LVII, De libertis a domino ante
dimiffis.
LVIII. De tabulariis .
LIX, De venditionibus .
LX. De traditionibus teftibus adhi-
bendis .
LXI. De libertis fecundum legem Roma-
nam .
LXVIII. De offe fuper viam fonante vel •
abfque effufione fanguinis .
LXIX. De eo qui Regi infidelis extitit .
LXX. De homine a ligno interfecto .
LXXI. De feftuca intercurrente .
LXXII. De homine intertiato vel pecore
mortuo .
LXXIII. De bomine ligato abfque judicio
dimiffo.
LXXIV. Ut nullus cum fervo traditionem
vel comparationem faciat .
LXXV. De re proprifa vel fecuta .
LXXVI. De materiamine , vel lignis fu-
ratis .
LXXVII. De bomine furbattudo .
LXXIIX, De eo qui furem in domo rece-
perit .
LXXIX. De bomine penduto & ejus he-
reditate .
LXXX. De viæ lacina .
Regem LXXXI. Ut parvulus non refpondeat an-
te quindecim annos .
LXXXII. De damno in meffe vel in clau-
fura,
LXXXIII. De maleficio .
LXXXIV. De Grafione injufte invitato ,
LXXXV. De corpore expoliato .
LXXXVI. De caballo excorticato .

LXII. De homine qui fervum tributarium LXXXVII. De homine forbannito .

facit .
LXIII. De bomine in hofte occifo .
LXIV. De homine in domo propria occifo ,
LXV. De eo qui bannum non adimplet ,
LXVI. De facramento ,
LXXXVIII. Ut nemo munera in judicio
accipiat .
LXXXIX. Ut judices five Miffi fifcales "
freda non exigant prius , quam facinus com-
ponatur ,

EXPLICIUNT CAPITULA ,

INCIPIT LEX RIPUARIORUM.* (1)

TITULUs I, cufferit folido uno ( 3 ) culpabilis judice-

tur . Si bis , duobus folidis , Si ter , tribus
De idu ingenuorum ( 2 ) , folidis culpabilis judicetur ,

SI quis ingenuus ingenuum ictu per-

T I.

a Herold. De his qui ... tranfierint. 8 Herold. De his qui &c. Herold. Preftita.
Herold. Rathinburgiis . • Herold. ad Lindenbr. De teftamentis Regum vel de traditionibus
Lindenbr. &. Herold. Commutationem . Herold . Sem commiſfi fiſcales .
* Herold. In nomine Domini noftri Jefu Chrifti , incipit ordo legis Ripuaria .

( 1 ) Ripuariorum . ) Ripuarios , qui alias &
Ribuarii dicti , a ripa Rheni fic vocatos , & pri-
mum Romanos , ad defenfionem Limitis ad-
verfus Germanos ibi conftitutos , fuiffe , nul-
lus dubito . Solitum enim Romanis , limita-
neos a fluminum , qui limites conftituebant
ripis Riparios , & Legiones quæ apud Riparios
prætendebant , Riparienfes nominare . Veteres
Gloffa Riparius , ox topunež . Riparii illi ad
Rhenum per omnem itaque Germaniam pri-
mam & fecundam fedes primum habuerunt :
deinde vero cum fuperiora Burgundiones , A-
lamanni, aliique Germanici populi Romanis eri-
puiffent , & inferiora Franci occupaffent , Ri-
parii a feculo fere quinto a Colonia circiter
Agrippina Moguntiam ufque extenfi fuerunt ,
verfus occidentem Mofella , Mofa , Scaldi &
Silva Carbonaria terminati . Circa Coloniam
metropolim ipforum , quædam & in dextra
Rheni ripa habebant , Rura fluvio inclufa , ut
fcilicet eo melius tranfitus Rheni & Deufonis
caftellum adverfus fubitas barbarorum incur◄
fiones defendi poffet . Pagus Ripuarius hinc diu
poft ibi fuperfuit , & mentio ejus frequens fit
in monumentis Coenobii Werthinenfis a S.
Ludgero fundati . Traditio Werthinenfis IV.
No-

-298 LEX RIPUA
TITULUS " II.
De fanguinis effufione ( 4 ) .
Squis ingenuus ingenuum percufferit , ut
fanguis exeat , terramque tangat , bis no-
Lindenbr. Negare voluerit ,
Notum fieri cupio • • qualiter ego Imma tra-
didi partem hæreditatis mee ... ecclefiam S. Sal-
vatoris , quæ conftructa eft in pago Ripoariorum
in loco , qui dicitur Werthina , fuper fluvio Rura
c. Eadem locutio occurrit ibidem Traditio-
ne XVI. XVIII. XL. Traditione vero XV .
XIX . XXV . XXVI . XXVII . XXVIII . XXIX .
XXXII. XXXV . XLIV . XLIX . LI. LVIII. pa-
gus Riporum vocatur . Speciatim tamen idem
Ruricgoa etiam audiit . Unde notari merentur
verba Trad. XXIV . in loco , qui dicitur Werthi-
na , in pago Ruricgoa , in ducatu Ripcariorum ,
ubi Hildigrimus & Gerfridus Epifcopi Rectores
præeffe videntur . Frodoardus in Chronico ad
an. 923. Rotbertus in regnum Lotharienfe profi-
cifcitur , locuturus cum Heinrico , qui ei obviam
venit in pagum Ribuarium fuper fluvium Ruram .
De eadem Ripuaria Cis-Rhenana loquitur An-
naliſta Laureshamenfis ad an. 782. ubi dicit ,
Theodoricum Comitem Caroli M. propinquum
rebellibus Saxonibus in ipfa Saxonia obviaffe
cum iis copiis , quas raptim in Ripuaria congre
gare potuerit . Gefta Francorum epitomata cap.
38. pagum Riubarinfe five Ripuarienfem in Co-
Ionia circuitu jacuiffe indicant. Appendix Fre-
degarii in geftis anni DCCLXI. Duram , quæ
Marcodurum veterum eft , in pago Ripuerinfe
fitam fuiffe prodit . Pagus autem hic cum plus
res alios minores pagos five Comitatus conti-
neret , deinde numero plurali Ripuarie dictus
eft. Divifio Ludoviciani Regni : Ad Bajuva
riam , totam Toringiam , Riboarias , Atoarias ,
Saxonia , Frifiæ , Ardenna , Bragbento &c. Di-
vifio alia anni 837. apud Nithardun lib. I.
Portionem Regni bis terminis notatam Karolo de-
dit : id eft a mari per fines Saxoniae ufque ad
fines Ribuariorum , totam Frifiam per fines
Ribuariorum Comitatus Moilla , Halt , Traham-
molant , Mafagobbi . Deinde vero quicquid inter
Mofam & Sequanam ufque Burgundiam una cum
Viridunenfi confiftit . Annales Bertiniani eadem
ita proferunt : Dedit filio fuo Carolo maximam
Belgarum partem , id eft a mari per fines Saxo-
nie ufque ad fines Ribuariorum , Comitatus Mo-
illa , Ettraham , Melant , Mofagao &c. Ubi cum
Valefio utrobique reftituo , Moilla , Hattuarias ,
Hamelant & Mofagau . Moilla pagus in Tefta-
mento Everhardi Comitis & Gisle quoque no-
minatur , & fitus fuit ad Hasbam fluvium Bra-
bantiæ . Hattuariæ circa fluvium Neers , qui
inter Rhenum & Mofam medius defluit , ubi
nunc Geldria eft , fuere . Hameland vel Ham-
molant , forte a Chamavis eo translatis dictus ,
fuit in regione Ducatus Clivenfis . Mofagavia a
fluvio Mofa nomen , cui adfita fuit . Vide Va-
lefii Notitiam Galliæ & Paullinum de pagis . An-
nales Bertiniani ad an. 839. Comitatum Condo-
rufto , inde per curfum Mofe ufque in mare ,
Ducatum Ribuariorum , Wormazfelda , Sperobgou-
ui , Ducatum Helifatia &c. Ubi Ribuarii Wor-
matienfibus & Spirenfibus Alfatiaque vicini
videntur . Et Jodocus Coccius in Dagoberto
Riparios memorat finitimos Alfatiæ , a ripis ,
ut ille putat , trium fluminum Blefæ , Saravi
& Mofellæ dictos . In Tabula Theodofiana ad
Mofam , & fub Veteribus , majoribus litteris
exftat PARISI , quod fine dubio RIPARII re-
ftituendum . Marianus Scotus ad an. 875. fcri-
bit: Qui quoque Carolum feniorem 8. Id. Obr.
bello in pago Meginenfe , nomine Ripuaria , non
longe ab Andernach caftello juxfla Rhenum pu-
gnantem ultra 50000. fuperavit . Wippo , ubi
M
RIORU
.
vem folidis ( 5 ) culpabilis judicetur . Aut fi
negaverit , cum fex juret ( 6 ) .
TI-
narravit electionem Conradi Salici Moguntiæ
factam , pergit : Collecto regali comitatu Rex
Chonradus primum per regionem Ribuariorum
ufque ad locum qui dicitur Aquifgrani palatium
pervenit . Ripuarii ergo eo ufque a Moguntia
extenfi fuerunt . Idem Wippo Godefridum five
Gozelonem Rebuariorum Ducem vocat , qui Dux
Lotharingia inferioris erat . Plura his ex Va-
lefio & Cangio addi poffunt . Ripuarios autem
hos nunc Ribarolles aut Riberols vulgo vocari ,
Valefius atteftatur . Merovei tempore , cum
Ripa Rheni Romana valde imminuta effet ,
Riparii etiam diminutive Riparioli appellati
funt , quod nomen apud Jornandem ed. Lin-
denbr. pag. 118. exftat . Sub tempora tandem
Childerici Regis , ubi is cum Saliis fuis Au-
relianos cepiffet , alii Franci , fub alius Prin-
cipis ductu , Egidio præfecto Romanorum pul
fo , Coloniam Agrippinam & Auguftam Trevi-
rorum occuparunt . Gefta Regum Francorum
ea de re hæc habent : In illis ( Childerici R. )
diebus ceperunt Franci Agrippinam civitatem fu-
per Rhenum , vocaveruntque cam Coloniam ; mul
tumque populum Romanorum a parte Egidii oc-
ciderunt ibi . Egidius vero exinde per fugam la-
plus evafit . Venerunt autem Treveris civitatem
Juper fluvium Mofellam , vaftantes terras illas ,
ipfamque urbemfuccendentes ceperunt · Eadem
fere proferunt Codex Geftorum horum Came-
racenfis , Hincmarus in libro de Vita S. Re-
migii & Sigebertus Gemblacenfis . Cum vero
fub Chlodoveo Colonia cum circumfitis perti-
nuerit ad Sigebertum Regem , propinquum Chlo
dovei , ejus pater eam fibi & Francis fuis
acquifiviffe debuit . Si enim Childericus eam ,
ut Rorico Monachus falfo tradit , cepiffet ,
urbs non Sigeberti , fed Chlodovei ex fuccef-
fione paterna fuiffet . Sigeberti igitur hujus pa-
ter in Ripuariis regnum Francorum , nomine
Romano retento , condidit , quod Chlodoveus
deinde , Sigeberti & filii ipfius cæde callide
procurata , in fe tranftulit . Ne populus regio
nis interfectorem Regum fuorum repudiaret,
oratione blanda , quam Gregorius Turonenfis
lib. II . cap. 40. refert , eum delinivit , atque
inter cætera dixit : Sed quia hæc evenerunt ,
confilium vobis præbeo , fi videtur acceptum ,
convertimini ad me , ut fub mea fitis defenfione .
At illi ifta audientes , plaudentes tam palmis
quam vocibus , eum clypeo erectum fuper fe Re-
gem conftituunt . Regnumque Sigiberti acceptum
cum thefauris , ipfos quoque fuæ ditioni adfcivit .
Legitime igitur & tanquam in peculiari atque
a Francorum Saliorum regno diverfa ditione
Rex electus Chlodoveus , novis his fubditis fi-
ne dubio veteres confuetudines confervavit ,
Legefque confirmavit , quas deinde filius ejus
Theodericus , cum Ripuarii ipfi poft mortem
patris tribuerentur , in eam formam redegit
& emendavit , uti eas hodie habemus . Sed de
his jam fupra in Notis ad Legem Salicam e-
gimus . Leges ha in plerifque cum Salicis
conveniunt , quod etiam ad fingulos earum
Titulos annotavimus ; hoc vero indicio eft ,
Ripuarios & Salios arcte cognatos confuetu-
dines pares fere habuiffe . Specialis tamen in
iifdem ratio Romanorum habita videtur ; un-
de concludo multo plures Romanos in Ripna-
riis , quam alibi , fuperfuiffe & fuis legibus
vixiffe . Ex iis autem , quæ dixi , fatis appa
ret error Danielis nuperi Galliæ hiftorici , qui
Ripuarios ex Arborichis Procopii prodiille ,
 LEX RIPUARIORUM. 299

TITULUS III. VI. Sic in omni mancatione fi mem-

brum mancum ( 11 ) pendiderit , medieta-
De offe fracto . tem componat quam componere debuerat
Iyquis ingenuus ingenuo in quolibet mem- fi ipfum membrum abfciffum fuiffet .
Sta VII. Si fecundus digitus , unde fagitta-
bro os fregerit , xxxvI . folidis culpabi-
lis judicetur , aut a cum fex juret . tur , excuffus fuerit , triginta fex ( 12 ) foli-
dis componatur .
TITULUS IV.
VIII. Si quis ingenuus ingenuo pedem ex-
De puncto (7 ). cufferit , centum folidos componat . Si pes

ST quis ingenuus alterum tranfpuncxerit , mancus ibidem pendiderit , quinquaginta

aut infra coftas plagaverit , xxxvI . fo
lidis culpabilis judicetur , aut cum fex juret ,
TITULUS V.
De debilitatibus ( 8 ) .
I. I quis ingenuus ingenuo auriculam ex-
Scullerit, ut audire non poffit , centum
folidis culpabilis judicetur .
IX. Si articulum qualemcunque ( 13 ) am-
putaverit , triginta fex folidis culpabilis ju-
dicetur .
X. Ifta omnia fi negaverit , cum fex ju
ret quod hoc non feciffet .
TITULUS VI.

folidis culpabilis judicetur . Si autem audi- De caftratione ( 14) .

tum non perdiderit , quinquaginta folidos
componat , Ι
II. Si nafum excufferit , ut muccare non quis ingenuus
SIcentis folidis culpabilis caftraverit. , Aut
ingenuumjudicetur du-

poffit ( 9 ) , centum folidis culpabilis judice- fi negaverit , cum duodecim ( 15) juret ..
tur . Si muccare prævalet , quinquaginta fo-
lidos componat . TITULUS VII.
III. Si quis ingenuus ingenuo oculum ex- De bomicidio ingenuorum ( 16) .
cufferit , centum folidis culpabilis judicetur .
Si vifus in oculo reftiterit I quis ingenuus hominem ingenuum Ri-
pof fit , qui nqu agi nta foli dis culpab ili s ju. Spurium interfecerit
ju ducentis folidis
dicetur .
( 17) culpabilis judicetur . Aut fi negaverit ,
IV. Si manum excufferit ( 10) , centum cum duodecim ( 18) juret .
folidis culpabilis judicetur . Si manus ibidem
manca pependerit y " quinquaginta folidos TITULUS VIII.
componat ,
De bomicidiis fervorum ( 19) .
V. Si quis ingenuus ingenuo pollicem ex-
cufferit , quinquaginta folidis culpabilis judi- I
quis fervum interfecerit , triginta fex
Solidis culpabilis judicetur , aut
cetur . Quod fi pollex ibidem mancus cum
diderit , viginti quinque folidis culpabilis ju- fex juret quod hoc non feciffet .
dicetur .
TI-

a Herold. Aut fi negaverit , Herold. Videre non poffit . Al. Fendiderit . Al. Mancatus .
Lindenbr. Pependeris. Lindenbr. Pependeris . Herold. Homo .
Addit Lindeodr. Si negaverit .

& Gallos vel Romanos non vero Germanos byt. & Heroldus : XVIII. folidis .
fuiffe ftatuit , miferis argumentis in eam opi- ( 6 ibid. ) Cum fex juret . ) Ms. Guelf. cum
nionem inductus . Arborichi enim illi omni fi- VII. juret . Et fic quoque in fequentibus fe-
ne dubio funt iidem quos veteres Aremori- ptem juratores pro fex ponit .
cos appellant , circa Ligerim fluvium ad litus ( 7 ) De puncto . ) Lex Sal, Tit. XX. leg. 5.
maris conftituti . Si Procopium folicitius in- Pundum hic videtur vulnus cufpide facum .
fpexiffet , & cum Gregorio Turonenfi contu- ( 8) De debilitatibus . ) Lex Sal. Tit. XXXII .
liffet , hæc virum eruditum latere non potuif- evolvenda eft .
fent . Neque quicquam ex veteri Gallico idio- (9 ) Ut muccare non poffit . ) Cod. Gothanus :
mate in Lege Ripuaria reperitur ; omnes vero ut muccum retinere non poffit , L. folidis culpa-
termini obfcuriores e Germanica five Franci- bilis judicetur .
ca lingua defumti funt , ut in notis folide fa¬ (10) Excufferit . ) Sichardi editio : præciderit .
tis oftendimus , (11) Membrum mancum . ) Cod. Goth. mem-
( 2 pag. 297. ) De iЯu ingenuorum . ) Codex brus mancus ; & fic in mafculino ibidem fem-
Gothanus addit : abfque fanguine facto , V. Pact, per occurrit .
Leg, Sal. Tit. XX. leg. 7. (11) Triginta fex . ) Cod. Guelf, XXXV.
( 3 ibid. ) Solido uno . ) Heroldi editio : XV.fo- (13) Articulum qualemcunque triginta
lidos culpabilis judicetur , Reliqua vero omittit . fex . ) Cod . Guelf. hic folum XXX. habet .
Notari meretur , quod ictus uno folido hic com- (14) De caftratione . ) Lex Salica Tit. XXXII.
ponatur . qui fecundum Legem Salicam tri- leg. 17.
bus folidis redimendus eft , quemadmodum & (15) Cum duodecim . ) Cod. Guelf. cum VII.
in cæteris mulctis Lex Ripuaria mitior eft Sa- (16) De bomic. ingen. ) Lex Sal. Tit. XLIV.
lica , forte quod apud Ripuarios non effet tan- (17) Ducentis . ) Herold . CCC.
ta pecuniæ copia , quam apud Salicos . (18) Cum duodecim . ) Sichardus : cum XIII.
( 4 pag, 298. ) De fanguinis effufione . ) Pact. Cod. Guelf. cum VII.
Leg. Sal. Tit. XX . leg. 2. ( 19) De homic. fervorum . ) Vide Leg. Sal,
( 5 ibid. ) Bis novem folidis . ) Ms. Guelfer Tit. XXXVIII.

309 LEX RIPUARIORU
TITULUS IX.
De homicidiis hominum Regis ,
quis hominem
Situm folidis culpabilis judicetur , cen-
regium interfecerit aut
cum duodecim juret ,
TITULUS X.
De bomicidiis hominum ecclefiaftico-
rum ( 1 ) .
Sequts2 ,hominum
centum folidis culpabilis ju-
dicetur , aut cum duodecim juret ,
II. Sic in reliqua compofitione , unde Ri-
puarius quindecim folidis culpabilis judice-
tur , regius & ecclefiafticus homo medieta-
tem componat , vel deinceps quantumcunque
culpa afcenderit .
TITULUS XI.
De bomicidiis eorum , qui in trufte
Regis funt .
I. I quis eum interfecerit qui in trufte re-
Squeft
gia eft ,
, fexcentis folidis culpabilis ju-
dicetur . Et quicquid ei fiet , fimiliter ficut
de reliquo Ripuario in triplum componatur ,
II. De occifione ejus , fi negaverit , cum
feptuaginta duobus juret ,
III. Si quis regio aut ecclefiaftico homi-
ni de quacunque libet re forciam fecerit , &
per vim tulerit 9 in triplum ficut reliquo
Ripuario ( 2 ) componat ,
TITULUS XII.
De bomicidiis mulierum.
1. I quis feminam Ripuariam interfecerit ,
S poftquamparturire cœperit , ufque ad
quadragefimum annum , fexcentis folidis cul-
pabilis judicetur . Aut fi negaverit , cum fe-
ptuaginta duobus juret . Et ubicunque fex-
centi folidi accedunt , fimili modo cum fe-
ptuaginta duobus juret .
II. Si ille homo pauper fuerit ut infi-
mul folvere non poffit , per tres deceffiones
filiorum ( 3 ) folvat .
TITULUS XIII.
De bomicidiis puellarum ( 4 ) .
I quis puellam Ripuariam interfecerit
S'ducentis folidis culpabilis judicetur . Aut
* Lindenbr. addit , ŝi negaveris «
Herold. De foneſti . 1
( 1 ) De homicid. hom. ecclefiaftic. ) V. Leg,
Sal. edit. Lindenbrog. Tit. LVIII. leg. 2. 3.
(2 ) Reliquo Ripuario , ) Cod. Guelf. reliqui
Ribuarii .
( 3 ) Deceffiones filiorum . ) Sichardus : per tres
fuccefones liberorum .
(4 ) De bom. puellarum . ) Lex Sal. Tit.
XLIV . leg. 14.
(5) De bom. mordrido . ) Lex Sal. Tit. XLIV.
leg. 2. & 5. Nota vero hic accurate defcribi ,
quid fit Mordridus five eine mordthat , de quo
& nos ad Pacti Leg, Sal. Tit, XVI. leg. 1 .
M
.
fi negaverit , cum duodecim juret .
TITULUS XIV.
De muliere ecclefiaftica .
I. I quis feminam regiam aut ecclefiafti-
S'cam parientem interfecerit , trecentis
folidis culpabilis judicetur , aut cum trigin-
ta fex juret .
H. Quod fi puellam poft quadragefimum
lis judicetur , aut cum duodecim juret .
TITULU s XV.
De komine mordvido ( 5 ) .
I quis ingenuus ingenuum Ripuarium in,
terfecerit , & eum cum ramo cooperuerit ,
vel in puteo feu in quocunque libet loco ce
Jare voluerit , quod dicitur mordridus 8, fex-
centis folidis culpabilis judicetur ? aut cum
feptuaginta duobus juret .
TITULUS XVI .
De captivo x bomine ( 6 ) vel femina
ingenua .
quis ingenuus ingenuum Ripuarium ex-
S'tra folum vendiderit , & iterum eum ad
foluni non potuerit reducere , fexcentis foli-
dis culpabilis judicetur , aut cum feptuaginta
duobus ( 7 ) juret . Et fi eum in folum re-
duxerit ducentis folidis culpabilis judice-
• Quod & de femina ingenua fimiliter
convenit obfervare ,
TITULUS XVII.
De incendio ( 8 ) .•
I. I
I quis hominem per noctem latenter in-
cenderit , fexcentis folidis ( 9 ) culpa-
bilis judicetur , & infuper damnum & dela-
turam reftituat . Aut fi negaverit 2 cum fe-
ptuaginta duobus juret .
II. Si fervus hoc fecerit , xxxvi , fol. culp,
jud. & infuper damnum & delaturam refti-
tuat . Aut fi negaverit , dominus ejus cum
fex juret .
TITULUS XVIII.
De fonefti (10) .
Uod fi ingenuus fonefti
I. Qu , id eft
duo-
Lindenbr. Mordride . 2 Herold. Captivate.
egimus .
( 6 De captivo homine . ) Lex Sal . Tit. XLII.
( 7 ) Cum feptuaginta duobus . ) Cod . Goth,
cum LXX.
(8 ) De incendio . ) Lex Sal. Tit. XIX.
(9 ) Sexcentisfolidis . ) Cod. Goth . CC. folidis .
(10) De fonefti. ) Hoc eft , de integro grege
vel armento . Vocem expofuimus fupra ad Pact.
Leg. Sal. Tit. II. leg. 11. De cætero in Lege
Salica de equorum grege agitur Tit. XLI. leg.
5. de fuibus Tit. II. leg. 10. 11. 12. 13. de vac-
cis Tit. III, leg! 12. 13. 14.
 . LEX RIPUARIORUM .
duodecim equas ( 1 ) cum amiffario ( 2 ) ,
aut fex fcrovas cum verre , vel duodecim
vaccas cum tauro furatus fuerit fexcentis
folidis culpabilis judicetur , & infuper, capi-
tale & delaturam reftituat . Quod fi multi
ingenui fuerint , ficut in omni furto ( 3 ) con-
ftituimus , unufquifque fexcentis folidis cul-
pabilis judicetur , & infuper capitale & de-
laturam reftituant . Aut fi negaverint , fin-
guli cum feptuaginta duobus jurent ,
II. Quod fi fervus hoc fecerit , triginta
fex folidis culpabilis judicetur , & infuper
capitale & delaturam reftituat . Et fi mul-
torum fervi fuerint , unufquifque per femet-
ipfum fimiliter faciat . Aut fi negaverint ,
domini eorum cum fex jurent .
III. Si homo ecclefiafticus aut regius hoc
fecerit , medietate compofitionis Francorum
culpabilis judicetur . Aut fi negaverit , cum
triginta fex juret .
TITULUS XIX.
De icu ( 4 ) fervorum .
1. I *
a ingenuus fervum ictu percufferit
,
ut fanguis non exeat , ufque ternos.col-
B
pos ( 5 ) , quod nos dicimus bunislegi ( 6)
fingulos folidos componat . Aut ſi negave-
rit , cum fex juret .
II. Si homo ecclefiafticus aut regius hoc
fecerit > tribus folidis culpabilis judicetur ,
aut cum fex juret .
III. Quod fi fervus homini regio aut ec-
clefiaftico vel franco hoc fecerit , per ternos
ictus tres folidos componat . Aut fi negave-
rit , dominus ejus cum fex juret .
TITULUS
XX .
De effufione fanguinis ,
1.
fervus ingenuo aut regio vel ecclefia-
¹S ftico homini fanguinis effufionem fece-
rit , quinto dimidio folido ( 7 ) culpabilis ju-
dicetur , Aut fi negaverit , dominus ejus cum
fex juret .
Tom. II.
a Lindenbr. Si quis . B Quod nos dicimus punislegi. Ifta non habentur in edit. Lindenbrog. & Herold,
Deeft in edit. Herold. Dominus ejus , Herold. & Lindenbr. XVIII. & ita quoque in reliquis .
( 1 ) Sonefti , id eft , duodecim equas . ) Cod,
Goth. fenofti , id eft , XV. equas .
(2) Amiffario . ) Cod. Guelf. ameffario , He-
rold. amaffario , Sichardus & Tilius, admiffario ,
quod purius eft .
(3 ) Sicut in omni furto , ) Cod, Goth. Sicut
in omni texaga .
(4 ) De idu .) Cod . Guelf. de itis ,
( 5 ) Colpos . ) Sichard. colaphos .
( 6) Bunislegi . ) Schlag , ictus , in plurali ha
bet fchlage . Pro buni reftituendum buli , quod
alibi puli fcribitur , & idem eft ac noftrum
beule , Sax. bule , tumor ex percuffione , Hoc
modo bulislag eft percufto five ictus , qui tumo-
rem efficit , vel , qui facit . ut cutis intumefcat .
Lex Langobard. editionis Heroldina Tit. IV.
leg. 30. Si quis fervum alienum rufticanum per
cufferit , pro una ferita , id eft , pulslahi , fi vul-
aus apparuerit aut livor , componat folidum me-
dium . Lex Bajoar. Tit. III. cap. 1. leg. 1. Si
quis liberum per iram percufferit , quod pulislaç
3.01
II. Similiter fi ingenuus aut regius vel
ecclefiafticus homo hoc fervo fecerit , quin-
to dimidio folido culpabilis judicetur , aut
dominus ejus cum fex juret.
TITULUS XXI.
De offe fracto fervorum .
Uod fi ingenuus aut regius vel eccle
fiafticus homo fervo os fregerit no-
Q
vem folidis culpabilis judicetur aut
dominus ejus cum fex juret .
TITULUS XXII.
De offe fracto ingenuorum a fervo .
Uod fervus homini Franco aut Ri
Qpuario os fregerit , dominus ejus qus Ri
tri-
ginta fex folidis culpabilis judicetur
Si autem regio aut ecclefiaftico homini hoc
fecerit , bis novem folidis culpabilis judi-
cetur ,
TITULUS XXIII .
De ictu fervorum in fervo .
Uod fi fervus fervum ictu uno vel duo-
Q bus feu tribus percufferit , nihil eft .
Sed tamen , propter pacis ftudium
tremiffem , id eft , quatuor denarios , com-
ponat .
TITULUS XXIV.
De fanguinis effufione fervorum
a fervo,
autem fervus fervo fanguinis effufionem
S fecerit ,tertio dimidio, folido ( 8) cul-
pabilis judicetur .
TITULUS XXV.
De offe fracto fervorum a fervo .
I os ei fregerit , quinque folidis culpabilis
STjudicetur .
Cc T I-
vocant . Ibidem Tit. IV. leg. 1. Si quis eum
percufferit , quod pulislac vocant , cum dimidio
folido componat . Lex Alemann. Tit. LIX. Si
quis alium per iram percufferit , quod Alaman-
ni pulefchlach dicunt . Alibi pulebrus eft fractio
membri , ubi tamen præter tumorem exterius ni-
bil cernitur . Lex Aleman. Tit. LXV. leg. 7.
Şi brachium fregerit , ita ut pellem non rumpat ,
quod Alamanni pulepruft dicunt , ante cubitum ,
cum tribus folidis componat . Lex Bajoar. Tit.
III. cap. I. leg. 4. Si os fregerit & pellem non
fregit , quod pulepruft dicunt &c. Vide his de
vocibus etiam Dietericum Stadenium in Ex-
pofitione difficiliorum vocabulorum Verfionis
Bibliorum Lutherana pag. 52.
( 7 ) Quinto dimidio fol. ) Sichard . quinque
dimidiis folidis . Ita etiam Heroldus . Tilius
vero: quinque dimidio .
( 8 ) Tertio dimidio fol . ) Sichardus : tribus dis
midiis folidis .
 302 LEX RIPUARIORUM .

TITULUS XXVI. dicetur ; excepto ( 2 ) capitale , & delaturam

reftituat ,
De debilitatibus fervorum .
TITULUS XXX.
Uod fi oculum auriculam , nafum
De interpellatione v ( 3 ) fervorum ,
Q manum , pedem excufferit , bis novem
( 1 ) folidis dominus ejus culpabilis ju- I. Uod fi quis in judicio pro fervo in
dicetur . Qterpellatus fuerit, fi fervus talis non
fuerit , unde dominus ejus de fidu-
TITULUS XXVII. cia fecurus effe poffit , dominus ejus in ju
dicio pro eo interrogatus refpondeat &
De caftratione fervorum ,
fine tangano ( 4 ) loquatur , & dicat : Ego
I autem eum caftraverit , triginta fex fo- ignoro utrum fervus meus culpabilis , an in-
Slid is culpabilis judicetur ,
lidis aut cum nocens de boc extiterit . Propterea eum fe-
ſex juret . cundum legem Ripuariam Juper quatuorde
cim noctes ad ignem repræfento . Et fic
TITULUS XXVIII , de ejus præfentia cum feftuca ( 5 ) fidem fa-
ciat . Quod fi fervus in ignem manum mi-
De interfectione fervorum a fervo , ferit , & læfam tulerit , dominus ejus , fic-
I autem fervus fervum interfecerit , do- ut lex continet , de furto fervi culpabilis
STminus ejus triginta fex folidis culpa- judicetur ,
bilis judicetur , aut cum fex juret , quod II. Quod fi fervus , quando dominus in
fervus ejus hoc non feciffet . terpellatus fuerit , infra ducatum fuga lapfus
fuerit , fupra quatuordecim noctes aut ipfum
TITULUS XXIX , repræfentet , aut pro eo faciat rationem
Quod fi > poftquam eum ad ignem adpli-
De furtis fervorum ,
cuerit , fuga lapfus fuerit , ad placitum ve-
Uod fi fervus furtum fecerit , dominus niens cum tribus teftibus in haraho ( 6)
Qejus triginta fex folidis culpabilis ju- conjuret , quod fervus ille , quem ad ignem
re-

a Lindenbr. Aut fi negaverit , cum ſex juret , Herold. XXX. Addit Lindenbr. Et incendio &i,
♪ Herold. In judicio rogatus ; interrogatus refpondeat . Herold. Reprafenses .

( 1 ) Bis novem . ) Sichardus , Heroldus , Ti- quam babui , nec per meum nullum ingenium
lius & Cod. Guelferb. XVIII. ipfo jumento numquam perdedit , nec aliud tibi
( 2 ) Excepto &c. ) Sichardus excepto eo de bac caufa non redebio nifi efto edonio facras
quod capitale & dilaturam reftituat . Tilius : mento . Ibidem Charta Sacramentalis ita inci-
excepto capitali dilatura , que reftituat . pit Breve Sacramenti , qualiter & quos pra-
(3 ) De interpellatione . ) H. e. De appellatio- Jentibus ingreffus eft bomo 2 nomen illi , Ande-
ne in judicium , five de citatione judiciali . Sic cavis civetate , die illo , quod fecit minfis illi
infra Tit. XXXII. leg. 3. interpellare etiam ad- dies tantus , in bafileca domne illius . Juratus
hibetur pro in jus vocare , judicialiter citare. dixit &c. Et fic fere ubique juramenta in ba-
(4 ) Tangano . Vid. quæ diximus ad Pact. filicis præftita fuiffe hifce ex formulis appa
Leg. Sal. Tit. LX. leg. i. ret . Bafilica vero ecclefia , fanum , imo omnis
(5 ) Cum feftusa . ) Hoc eft , tradita alteri locus publicus , ubi jus fub autoritate princi
parti feftuca , pis exercebatur , baruc olim vocabatur , quod
( 6 ) In baraho . ) Heroldus in arabo , atque ita Latinizantes , omni dubio procul , in barabum
& Cod. Gothanus . Mire exorbitant Commen- mutavere ; b nempe pro c vel ch pofito . Glof
tatores hujus loci . Lindenbrogius nihil defi- farium Rabani Mauri Ms. Fanum , baruc .
nit . Spelmannus , quoniam in aliquibus exem- Idem alibi : Delubra , baruga . Idem Capito-
plaribus arabo ſcriptum eft , barabum de loso lium , haruc . Unde conjicio , in Gloffis Mss.
bonorato exponit , atque ab Anglofaxonico are, ad Beda artem metricam , quæ olim Goldafti
honor , deducit . Guillimannus Rer. Helvetic. fuere , eo loco , ubi exftat : Dilubra 1. templum
lib. I. cap.9. quafi am rechten , h. e. coram ju- demoniorum vel dia raga ; legendum effe cha
dicum concilio dictum fingit . Cangius folum has raga . Benfonius in Vocabulario Anglofaxoni◄
opiniones & , more Gallorum , erronee refert , co: Harg , lupercal , facellum . Idem : Hearge ,
ob ignorantiam linguæ noftræ . Ut noftram fanum , lucus . Hearch , lupercal , facellum , Vox
fententiam dicamus , notum eft ex Capitular. defcendit ab bar , bear , herr , dominus , atque
lib. VI . cap. 214. omne facramentum apud Fran- ita dominicum & bafilicam proprie denotat ; ut
cos Chriftianos , quales Ripuarios fuiffe fatis ita in barabo idem fit , ac in bafilica . Repeti-
apparet , in ecclefia & fuper reliquias juratum tur ea locutio Tit. XXXIII . leg. 2. Tit. XLI .
fuiffe , & quædam hanc in rem annotavit Bi- leg. 1. & Tit. LXXVII . Omnia vocabula no-
gnonius in Notis ad Form. Marculfi pag. 304. ftra fi de cætero e Germanica lingua , fine di-
Amplius vero hoc patet ex Formulis Andega- ftinctione , exponi ac derivari deberent ab
venfibus , ubi Notitia facramenti hæc annotatą baruc hocce vel charaga facillime Saxonicum
eft : Notitiafacramenti , qualiter vel quibus præ- Carc , Karcke , Kercke , & Germanicum Kirche
fentibus ingreffus eft illi in bafileca domne illius deduci poffet , qua voce Chriftiani templum
pro judicio , illo agente juratus dixit : Per bunc aut ecclefiam indigitamus . Sed obftat , quod
loco fanéto & divina omnia quod bic aguntur , non credam nomen , fanis idolorum pro-
qua bic Deo plenius offeruntur , unde me illi prium , in Chrifti ædibus denominandis re-
repotabat , quafi jumento fuo ad furtis conditio- tentum ; & deinde Walafridi Strabonis auto-
nis poft me babuiffit , & per meum ingenium ipfo ritas , qui non adeo longe abfuit a tempori-
jumento digere habuiffet ; nec ipfo jumento num- bus , quibus Chriftianifmus in Germania no-
fra
 LEX RIPUARIORUM.
repræfentare debuerat , extra ejus voluntatem
Tom. II,
ftra ftabilitus fuit . Hoc folummodo difquiren-
dum ergo reftat , quomodo vox Kirche a Græcis
ad nos pervenerit . Confcripfimus ante aliquot
tempus ea de re differtatiunculam , eamque
inferuimus Bibliotheca Bremenfis Claflis fe-
cunda Fafciculo fecundo . Hæc vero cum for
te non in omnium manibus verfetur , illam
hic aliquanto auctiorem repetere placet , quo
ab omnibus dijudicari poffit . Kirche , ecclefia ,
templum Chrifto facrum . Lipfius hanc vocem
a Circo Romanorum deduxit , & Calvoerius
nuper Ritualis Ecclefiaftici Parte II. Sect. I.
Cap, I, p, 10. ab Hebræo Kircha , cal
vitium , aut Syriaco LADO O karkafto , cra-
nium , quafi loca craniorum five calvaria_di-
ta fuerint Ecclefiæ . Confer Partis I.1 3. Cap,
43. p. 993. I. c. Sed refutari non merentur hæ
nullis fundamentis folidis innixa opiniones ,
cum major & melior eruditorum pars conve-
niat , vocem a ver vel T derivan-
dam . Ita enim Græci templa a upi five do-
mine noftro , Jefu Chrifto poft Conftantini
M. tempora vocarunt . Gloffa veteres : Domi-
nicum , pin . Athanafius in Vita S. Anto-
nii M. c. 92. Ipfi Idolorum facerdotes is up100
no convolabant , Ubi Antwerpienfes Jefuitæ ad-
dunt ; quod templum Chrifti cultui dicatum fi-
gnificat · Sie dies primus hebdomada eandem ob
caufam DOMINICA , five suprant dici coepit .
A voce bac Teutonicam Kirche vel Kercke , que
Ecclefiam fonat , defexam quidam arbitrantur ,
In vita S. Nili upis dicitur . In Con-
cilio vero Ancyrano c, 14. Neocæfarienfi c. 5.
13. Laodiceno c. 28. & alibi paflim uptake
obrium eft . Cangius hac de re in Gloffario
Græco-barbaro exemplorum copiam fuppedi-
tat . Latini templa , ut dixi , fimili modo Do-
minica vocabant , ut indicaretur , ea foli Do-
mino, Jefu Chrifto facra & dedicata effe , licet
nomina fubinde a memoriis Sanctorum homi-
num vel Martyrum receperint fpecialia . Ele
gans eft locus Georgii Caffandri in Epiftola
Hymnis Ecclefiafticis præmiffa , ubi de templis
Chriftianorum agit : Huic non abfimile eft , in-
quit , quod vulgato jam loquendi modo Sanctis
templa , are , facerdotia , facrificia & fefti dies
tribui videantur . Cui locutioni , nifi commoda
interpretatione fuccurratur , blafphemiafane com-
mitti videri poteft . Cum hæc tria potiffimum >
templum, ara , facrificium conjunéta fint , & non
nifi uni veroque Deo convenient , immo ex eo
Spiritus fancii divinitas imprimis monftratur ,
quod templum habere dicatur , quod Dei eft pro-
prium . Itaque veteres , dum caftius loquuntur ,
non templa aut aras Apoftolorum vel Martyrum ,
fed MEMORIAS appellant . In promptu funt
verba B. Auguftini , que ab Expofitore Romani
ordinis adducuntur : Nos , inquit , Martyribus
noftris non templaſed MEMORÍAS , quorum Spi-
ritus apud Deum vivunt , fabricamus , nec ibi
erigimus altaria , in quibus facrificemus Marty-
ribus , fed uni Deo & Martyrum & noftro , ad
quod facrificium , ficut homines Dei , qui mun-
dum in ejus confefione vicerunt , fuo loco & or-
dine nominantur > non tamen a facerdote qui
facrificat , invocantur , Deo quippe , non ipfis fa-
crificat , quamvis in memorias facrificet corum ;
quia Dei facerdos eft , non illorum . Ipfum vero
Jacrificium corpus eft Chrifti , quod non offertur
ipfis , quia hoc funt & ipfi , Ecce , inquit , Ro-
mani ordinis Expofitor , quomodo inftitutum eft
Miffas celebrari fuper memorias Martyrum ; quo-
modo non templa , fed memoria facienda junt
in honore fanctorum Martyrum : quomodo alia-
ria tua , Domine virtutum , non funt dicenda
303
fuga lapfus fit , & fic denuo placitus ei con-
Cc 2 ce-
altaria aliquorum San&orum : quomodo nominan-
di funt fancti Martyres , non tamen a facerdote
invocandi ad divinum facrificium . Hinc difci-
mus quo interpretationis remedio occurrendum
fit , fi quando templum vel aram , verbi caufa ,
Petri , Pauli vel Stephani , appellari legimus ,
ut bac fit orationis fententia : Templum Deo fa
crum in memoria vel ad memoriam S. Petri
Ea autem confuetudo , ut Janetcrum nominibus
orationum loca templa infcriberentur , ex co
cæpit , quod antiquitus in iis potiffimum locis
in quibus vel mortem pro Chrifto obierunt Mar-
tyres , vel infigne aliquid gellerunt , vel ex quo
ortum duxerunt , vel ubi eorum corpora , vel
pars aliqua corporis condita effet , conventus
Jacri cœtus inftitui & ades is conventibus apta
exædificari confueverunt , quas ædes rarius tem-
pla , fæpius Ecclefias , nonnunquam BAŞILICAS ,
Græco autem vocabulo nupinnn's , id eft , DOMI-
NICAS nominabant , quam pofteriorem vocem Græ-
cam Germani in appellandis facris ædibus ufur-
parunt . Id enim Hamalarius teftatur libro III.
Cap. de fitu Ecclefia : Ipfa vocatur KYRICA .
quia eft DOMINICALIS . Latina autem vox ce-
lebrioribus , quibus Epifcopi & potiſſimum Ar-
chiepifcopi præfident , eft attributa . Ea enim a-
des etiam nunc Germanis potiffimum , a prima
videlicet fyllaba ( nam monofyllabis gens illa gau-
det ) DOM vocatur , quod hodie a Mediolanenfi-
bus quoque fit . Hæc Caffander . Quod fi men-
te recolimus initia converfionis noftræ , eam
non Græcis , fed Romanis , aut Romæ mini-
mum informatis hominibus debemus omnino .
Et primos vetuftiorum Epifcopatuum noftro-
rum e. g. Trevirenfis , Moguntini , Colonien-
fis , Argentinenfis aliorumque Præfules Lati-
ni generis fuiffe vel ex primo nominum ipfo-
rum intuitu apparet . Unde concludo hos tem-
plis a Domino nomen , apud nos tandem in
Dom & Thum corruptum , indidiffe . Sed unde
fit , quod cæteræ Ecclefiæ minores up i vel
Kirchen nobis dicantur , & quando , & per quos
hoc nomen in ufum deductum fit hoc dif-
quifitione indiget . Si a Romanis Germania
illatum fuiffet , ejus nominis veftigia etiam in
Romanorum fcriptis & monumentis apparere ,
atque in regionibus Italorum , Gallorum & Hi-
fpanorum præcipue occurrere deberent . Ibi
vero nihil tale reperitur ; & pofteri Romano-
rum Itali templum Chiefa , Franco-Galli eglife
nominant , voce ab ecclefia corrupta . Hifpani
templo ufurpant ; Germanis autem vicini po-
puli propriæ linguæ vocabula ecclefiis impofue
runt ; fic Ungaris templum eft Egyhaz , hoc
eft , unitatis vel congregationis in unum do-
mus ; Bohemis koftel & Polonis kofchiol , quafi
offuarium a Boh. kotel , Pol . kofe , os ; unde
Polonis kofci , reliquiæ mortuorum , cineref-
que . Quod fi monumenta patria confulimus ,
invenimus apud veteres Francos fub Regibus
Merovingis vocem kirche nondum ufitatam
fuiffe . In Lege enim Salica titulo LXXI. Ba-
filica dicitur alutrude , hoc eft , ades Domini .
Neque apud nos Cis-Rhenanos vel in veteri
bus libris vel in nominibus locorum ante fe-
culum octavum adhibitam fuiffe reperio . Cer-
te nec dum in Gloffariis Francicis Carolinis ,
quorum copiam habeo , expreffà eft . Unde hoc
nomen , quando illa conciperentur , nondum
in fcripta receptum fuiffe coniicio , licet plebs
eadem tunc uti inciperet fortaffis . Seculo ita-
que octavo vox kirche ad nos deveniffe de-
buit . Crebræ circa id tempus Scotorum live Hi-
bernorum religioforum coloniæ in Germaniam
venere ; ex quibus S. Gallus Helyetiis , S. Wi-
li
 304 LEX RIPUARIORUM ,

cedatur > ut fuper quatuordecim feu fuper alterius inculpatus fuerit , ipfe qui eum poft
quadraginta noctes eum repræfentare ftudeat ; fe eodem tempore retinuit s , in præfentia
aut ipfe in rem refpondeat , judicis fimiliter ficut fuperius comprehen-
fum eft , repræfentare ftudeat ? aut in rem
TITULUS XXXI, refpondere ,
II. Quod fi eum non repræfentaverit , ta-
De homine ingenuo repræfentando ,
le damnum incurrat , quale ille fuftinere
debuerat , qui in ejus obfequio eft incul-
1. Uod fi homo ingenuus in obfequio patus .
Qu
III.
a Lindenbr. Inde . Herold. in re. 8 Lindenbr. Tenuis .

librodus Frifiis , S. Bonifacius cum fociis re- oflendit tamen feculo nono creditum jam fuifs
liqua Germaniæ evangelium prædicarunt . I fe Kirche ex xx formatum effe . Muito
dem tunc S. Bonifacius Archiepifcopus Mogun- antiquior verfio fragmenti Ifidori feculo VII.
tinus factus eft , & Salisburgo , Habipoli , Eich- confcripta , in qua chiriibha pro ecclefia jam
Atadio, & Ratisbone Epifcopos ex gente fua præ- exftat . Sed verfio illa hominem Gothum au-
fecit , prætereaque Monafterium Fuldenfe fun- thorem habet , & Gothi diu ante nos & lit-
davit . Et cum hactenus , præter Metropoles , teras & religionem a vicinis ipfis ad Iftrum
paucæ admodum Ecclefiæ minores extarent Græcis receperant . Unde hoc teftimonium ad
ab hoc tempore tales magno numero auctori- nos trahi nequit . Ex Treverici Templi pris
bus Apoftolis Scotis & Monachis etiam Ful- marii Bibliotheca Browerus Legem Ludovici
denfibus extrui ac nomine Scotis ufitato vo- & Lotharii Impp. quæ Capitul. Lib. IV. cap.
cari coepiffe videntur , Dominicarum yel Dom 19. continetur , Theotifce yerfam exhibet ,
appellatione majoribus Ecclefiis a Romanis olim Ibi vero verba , cum illa ecclefia , vertuntur bit
extructis relicta ; quæ etiam adhuc iifdem a theru Kiricbun , Formula Confefhonis eiufdem
nobis tribuitur . Non immerito autem fufpi- feculi noni , quam ex Flacio , Goldafto & Bro-
cor Scotos five Hibernos , Germaniæ ferme u- wero in Monumentis Catecheticis num . VII.
niverfæ Apoftolos , vocabulum hoc fecum illo edidimus , quæque etiam in Codice membras
avo, & quidem , ut jam monitum , feculo o- naceo Bibliothecæ Julia , feculo undecimo e-
ctavo apportaffe . Nam habebant illi ante Au- xarato , exftat , habet; ib ci chirichunni quam ;
guftini tempora , a Gregorio Papa in Britan- h. e. ego ad Ecclefiam non veni . In alia Con
niam mifli , cultum facrorum a Latina five feffionis formula , quæ ex Lambecio ibidem a
Romana Ecclefia in multis differentem ; Pa nobis num, VIII. exhibita eft : daz tb mina
fcha etiam alio , quam Romani , tempore ce- chirichun ne fuabda ; i . e. quod meam ecclefiam
lebrabant . Hos vero ritus ex Oriente dubio non vifitaverim . Ibidem ; daz ih in chirichen
procul hauferant ; peregrinationibus enim fem- unrechtes dabda ; i . e. quod in Ecclefia injufta
Fer diditi fuerunt Scoti , Orientemque ab an- cogitaverim . In vita Ezonis Palatini , feculo
tiquo frequentarunt . Pelagius certe , Scotus undecimo confecta , nominatur locus Didincki-
natione ilium fua hærefi non modicum per- rica , unde fcripturam vocis , eo tempore ufi-
turbavit ; nec folum eum aut primum fuo- tatam difcimus . Nos tandem inde kirche fe-
rum , ibi egiffe credibile eft . Ipfius Bonifacii cimus , & Helvetii kilche , Saxones kerke & ru-
tempore Zacharias Papa apud Othlon . Vit. flice karke , Dani kircke , Sueci kyrkia, & Fin-
Bonif. lib. II. cap. 9. fcribit : Noviffime vero ni kircko . Ex Slavicis populis Lufati illud no-
tuis temporibus Theodorus ex Græco Latinus ar- men in zirkwa , Slavoni in zerkou , Dalmatæ
te Philofophus & Athenis eruditus , Rome or- in Czrikva transformarunt . Carniolani dimi-
dinatus 2 Pallio fublimatus ad Britanniam præ nutiva forma zirkuiza idem efferunt ; unde
fatam transmiffus judicabat & gubernabat . Un- Valvaforis judicio , Cirknicenfi oppidulo & la-
de evidens & homines e Græcia in Britannia cui adfito nomen . Hiberni de cætero noftræ
fuiffe . Ibi vero & in cætero Oriente Græcus ætatis vocabulum corrupte kill enunciant , ec-
fermo in facris ubique adhibebatur ; unde vo- clefiamque etiam Eaglais , item koivthionol &
cem up inde cum religione & cum Scotis kouchrwinne aghadh , Lhuydio tefte , vocant .
Græcifque in Britannicas infulas , præcipue ve- Hæc funt , quæ de origine vocis kirche fcripfi ,
ro in Scotiam veterem , hoc eft , Hiberniam , quæ fi non alium ufum habuere , produxerunt
tranfiiffe , verofimile effe , quis non videt ? tamen eadem de re differtationes elegantiffi-
Communicata hinc eft etiam Anglo-Saxoni mas duorum Theologorum infignium , Joban-
bus , licet hi deinde , fpreta veterum Britan- nis Diecmanni Ecclefiarum Ducat, Brem. &
norum doctrina , Auguftinum Romanarum par- Verd. Superintendentis Generalis , & Henrici
tium hominem , in fidei fententiis fint fecu- Mublit Procancellarii aç Theologi in Ecclefia
ti . Vox certe hæc frequenter in Regis Alfres & Academia Holfatica primarii . Prior a voce
di verfione Bede , aliifque veterum Anglo- veteri Germ. Chi riba , regnum ; alter ab He-
rum monumentis , occurrit , cyricea , cyric , ci- braico , convocare , kirche deflexit . Sed ,
ric , circ , fcripta ; unde Angli fuum Church cum neutrum horum vocabulorum templo five
corruperunt . Apud nos ego primum illam edificio , in quo ecclefia , five coetus fidelium
inveni in feculi ostavi & noni Codicibus . A- a Deo invifibiliter convocatus , & in regnum
malarii locum fupra notavi quem non Tre- fibi collectus, > vifibiliter coadunatur , con-
virenfem , fed Metenfem Epifcopum fuiffe veniat ; & kirche tamen de edificio omni
fcio. In vulgatis quidem editionibus paulo ali- um primo apud nos accipiatur ; nec chi rii-
ter legitur ; fed Caffandri Codicem , forte Ms. ba , fed faltem ribe pro regno in veteribus
hæc ita expreffiffe non eft dubium . Interim monumentis occurrat ; ego quidem calculum
lætor , poftquam edideram meum fchediafma , jis meum adjicere nequeo ; fummam tamen
fggefta mihi , quæ exciderant tunc , Walafri- amborum eruditionem , quam in fententia pro-
di de eadem re verba : Ab ipfis autem Græcis pria ftabilienda adhibuerunt , & tacita vene
Kirch a núpi & Pabst a Papa , & herr ab eo ratione fufpicio , & publico elogio digniffimamm
quod eft beros , & mon & monath aa a- habeo . Interim , fi aliunde quam a ****
lia multa accepimus Sic etiam veni id eft kirche ortum eft a fupra recenfito baruc vel
Dominica a Domino nuncupatur , quia Domino do- charaga certiffime defcendit , licet id vetu-
minantium Regi Regum in illa fervitur . Li- ftiffimus Bede gloffator ignorarit , & templum
cet autem quædam erronea huic loco infint , dæmoniorum folum interpretatus fit .
 LEX RIPUARIORUM.
III. Hoe autem conftituimus , ut infra
pagum Ripuarium tam Franci , Burgundio-
nes , Alamanni feu de quacunque natione
commoratus fuerit , in judicio interpellatus ,
ficut lex loci continet , ubi natus fuerit , fic
refpondeat ,
IV, Quod fi damnatus fuerit fecundum
legem propriam , non fecundum Ripuariam ,
damnum fuftineat ,
V. Quod fi in provincia Ripuaria jurato-
res invenire non potuerit , ad ignem feu ad
fortem fe excufare ftudeat ,
TITULUS XXXII,
De mannire ( 1 ) .
1. I quis legibus ad mallum mannitus fue
SIquis
& non venerit fi eum funnis
non detenuerit , quindecim folidis culpabilis
judicetur . Ille vero qui alium mannit " &
ipfe non venit fimiliter quindecim folidis
culpabilis judicetur .
II. Si autem mannitus fuerit ad fecun-
dum mallum , aut ad tertium , feu ad quar-
tum , vel quintum , ufque ad fextum veni
re diftulerit , pro unoquoque mallo , fi ille
qui eum mannit , cum tribus Rachinburg is
in haraho conjuraverit quod legitime man-
nitus fuerit , quindecim folidis culpabilis ju-
dicetur .
III. Quod fi ad feptimum mallum non
venerit , tunc ille , qui eum mannit ante
comitem cum feptem Rachinburgiis in ha-
raho jurare " debet , quod eum ad ftrudem
Tom. II.
Lindenbr. Conjurare . Herold. Sequitur .
• Al. Manum fuam per eam . Herold. Et fic ille .
(1 ) De mannire . ) Lex Sal. Tit. I. Capitular.
lib. III. cap. 45. & Lib . VI. cap. 211 .
( 2 ) Ad ftrudem . ) Vox hxc hactenus a ne-
mine expofita eft . Repetitur ea hoc ipfo ti-
tulo adhuc duabus vicibus , & titulo quoque
LI. leg. 1. Loca hæc fi conferas invicem , ap-
paret , Legis fenfum effe : Si aliquis per fe-
ptem vices legitime citatus , non comparuif-
fet , tunc aliquid ex domo ipfius ablatum &
actori & Rachimburgiis five Scabinis adfiften-
tibus diftributum fuiffe , Id quod auferebatur ,
firudis legitima vocatur , five legibus conceffa ,
Quid igitur Arudis fit , ex monumentis An-
glofaxonicis repetendum eft . Anglofaxonum
enim lingua exacte cum vetuftiffima lingua
Francica congruit , & fæpe voces fuppeditat in
Theotifco idiomate deperditas . Benfonius in
Vocabulario : Strudan , fpoliare . Strudend , di-
reptor . Strudere, graffator , lucrio , raptor . Stru-
dunge, rapina . Unde patet , frudem hinc ex-
poni debere direptionem , rapinam , quæ judi-
cialiter in bonis poft feptem citationes non
comparentis rei fiebat .
(3 ) De intertiare . ) Til. de intertiata re .
Sichardus : de intertiatione . Intertiare Lex Sa-
lica in tertiam manum mittere exponit . Eft e-
nim idem ac fequeftrare . Vide quæ dicta funt
ad Pact . Leg. Sal. Tit, L , qui cum noftro hoc
loco congruit .
(4 ) Ad regis fapplum . ) Repetitur eadem
locutio infra Tit. LXVII. & Tit. LXXV . Si-
chardus hic corrupte habet , ad regis fans po-
lum ; Heroldus fcribit ßapfpolum , Tilius fiaf◄
305
( 2 ) legitimam admallatum habet ; & fic ju-
dex fifcalis ad domum illius accedere debet ,
& legitimam ftrudem exinde auferre , & ei
tribuere , qui eum interpellavit , hoc eft
feptem Rachinburgiis , unicuique quindecim
folidos , & ei qui cauffam profequitur , qua-
draginta quinque .
IV. Quod fi ipfam ftrudem contradice-
re voluerit , & ad januam fuam cum fpata
tracta accefferit ? & eam in porta five in
♪
pofte pofuerit , tunc judex fidejuffores ei
exigat , ut fe ante Regem repræfentet , &
ibidem cum armis fuis contra contrarium
fuum fe ftudeat defenfare .
TITULUS XXXIII.
De intertiare (3 ) .
I. quis rem fuam cognoverit , mittar
S 'manum fuper eam . Et fi ille
fuper quem intertiatur , tertiam manum quæ-
rat , tunc in præfente ambo conjurare de
bent cum dextra armata & cum finiftra
ipfam rem teneant . Unus juret , quod in
propriam rem manum mittat > & alius ju-
ret , quod ad eam manum trahat , qui ei
ipfam rem dedit . Et fi infra ducatum eft ,
fuper quatuordecim noctes auctorem fuum
repræfentet . Si foris ducatum , fuper qua
draginta . Si autem extra regnum , fuper
octuaginta ad regis ftapplum ( 4 ) , vel ad
eum locum , ubi mallus eft , auctorem fuum
in præfente habeat .
II. Quod fi eum ibidem habere non po-
Сс 3 tue.
Lindenbr. Ipfe ftrudem . Lindenbr. In cofte
g Al . In prafentia ,
folum , Codex Goth. Atabulum . Cangius ftaplum
exponit palatium , domum , ædes . Sed errat
Staplus enim Germanice faffel denotat gra lum .
Unde locutio auf die bachte staffel des glücks
kommen, h. e ad fummum bonoris gradum per
venire . Gloffarium Rabani Mauri Ms. Paffus ,
Aapheo . Idem alibi : Gradatim , flapfmalum .
Jam notum eft a gradibus , quibus afcenditur ,
tribunal epifcopale five umbonem , cathedram fa-
cram & fuggeftum gradus nominari in Scripto
ribus Medii ævi ecclefiafticis . Et Prudentii lo-
cus huc pertinet , ubi Hymn . D. Hippolyti ver→
fu 225. canit :
Fronte fub adverfa gradibus fublime tribunal
Scanditur , antikes prædicat unde Deum,
Sulpitius Severus Dialogo III. de S. Martino
refert , quod in fecretario fedens nunquam ca
thedra ufus fit , & mox faftum nefcio cujus
redarguens addit : Nam in ecclefia nemo unquam
illum federe confpexit , ficuti quendam nuper ( tea
for Dominum ) non fine meo pudore vidi fubli-
mi folio , quafi Regio tribunali , celfa fede ref
dentem. Cum igitur tribunalia gradibus adfcen-
derentur , quod pluribus Val. Chimentellius
in erudito de bonore Bifellii libello cap. 15. de-
monftrat , inde ab iis fedi regiæ vel folio no-
men etiam apud Francos tributum verofimile
eft . Staplus ergo hic gradum , tribunal , folium
proprie defignat . Alio fenfu Legis Sal. Tit.
LVII. leg. 3. adhibita eft eadem vox pro fta
tua bonoraria fepulchro impofita , de quo ibi no-
tata noftra vide .
 ORUM
306 LEX RIPUARI .

tuerit , fibi feptimus in haraho conjuret , quod pabilis judicetur . Et quanti fuper hos fue-
eum ibidem legibus mannitum habuiffet , & rint , unufquifque octavo femifolido mul-
fibi ab alio homine ipfa res tradita non fuif- tetur .

fet . Sic ei placitum fuper quatuordecim feu
fuper quadraginta vel octuaginta noctes de-
tur , ut cinewerduniam « ( 1 ) fuam in præ-
fentia teftium recipiat , & ei qui rem fuam
intertiavit , probabiliter oftendat . Et tunc
ipfe de furto ( 2 ) fecurus fit , & ille qui
intertiavit , furtum & delaturam ab eo
requirat , qui folvere cœpit .
III. Quod fi auctor fuus venerit , & rem
intertiatam recipere renuerit, tunc ille , fu-
per quem intertiata eft , capitale & delatu-
ram atque furtum folvere ftudeat .
IV. Quod fi in ipfa hora quando res
intertiatur , refponderit , quod fordronem ( 3 )
fuum nefciat , tunc in præfente de facramen-
to fibi feptima manu fidem faciat , & fuper
quatuordecim noctes adjurare ftudeat quod
auctorem vel cafam feu poftem januæ au-
&toris fui nefciat , & ipfam rem fine damno
reddat ,
TITULUS XXXIV .
* interfecerit , ducentis folidis culpabilis
De raptu ingenuarum mulierum ( 4 ) .
I. I quis ingenuus homo ingenuam fe-
STminam rapuerit , bis centenis folidis
noxius judicetur . Quod fi tres ingenui cum
ipfo fuerint unufquifque eorum fexaginta
folidis noxius judicetur . Et quanti fuper il
los quatuor fuerint , unufquifque quindecim
folidis noxius judicetur .
II. Quod fi regius aut ecclefiafticus ho-
mo hoc fecerit centum folidis culpabilis
judicetur .
III. Similiter illi tres » qui ei auxilium
præbuerint , unufquifque triginta folidis cul-
IV. Quod fi fervus hoc fecerit , de vita
componat .
TITULUS XXXV.
De eo qui uxorem alienam ( 5 ) tulerit .
I. I quis uxorem alienam tulerit vivo
S
m
marito , ducentis folidis multetur .
II. Si quis cum ingenua puella mecha
tus fuerit , quinquaginta folidis , culpabilis
judicetur .
III. Si quis ingenuam puellam vel mu
lierem , quæ in verbo Regis vel ecclefiafti-
ca eft , accipere vel feducere præfumpferit ,
feu parentum ( 6 ) voluntate de mundebur
de abftulerit , fexaginta folidis culpabilis ju-
dicetur .
TITULUS XXXVI .
De diverfis interfectionibus ( 7 ) .
I. I quis Ripuarius advenam Francum
Si quis
judicetur .
IL. Si quis Ripuarius advenam Burgun.
dionem interfecerit , centum fexaginta foli-
dis culpabilis judicetur .
III. Si quis Ripuarius advenam Romanum
interfecerit , centum folidis multetur ,
IV. Si quis Ripuarius advenam Alaman-
num , feu Frefionem , vel Bajuvarium , aut
Saxonem interfecerit , centum fexaginta fo-
lidis culpabilis judicetur .
V. Si quis clericum ( 8 ) interfecerit
juxta quod nativitas ejus fuit ita compo
natur . Si fervus ficut fervum . Si regius
aut

u Al Sinevverdusiam ; civeverduniam . Herold. De futuro . Herald. Dilationem .

Lindenbr. Accipere renuerir . Herold . Id jurare . Herold. Ingenuorum vel ,
Al. Alii tres . Lindenbr. Acceperit vel feduxerit .

( 1 ) Cinewerduniam . ) Vox hæc repetitur et- roldus cina vuerduniam , Tilius ciue uerduniam
iam Tit. LXXII. leg. 3. 6. 7. Ex ejufdem Ti- fcribunt . Omnes , quod notandum , Vocem
tuli lege 5. fi cum antecedentibus & confe- dividunt ; anus Codex Corbionenfis de cinus
quentibus comparetur , elucet , id quod alibi verduinia conjunctim , tefte Baluzio , habet .
Cinewerdunia vocatur , hic pretium rei dici ( 2 ) De furto . ) Codex Gothanus : de texaga.
Pretium vero Germanice eft die werdung , u- (3 ) Fordronem . ) Ferdro hic dicitur is , qui
fitatius der werth ; & in Pacto Salice Legis rem intertiatam tanquam fuam poftulat & re-
Tit. XXXII . leg. 17. uuiradardi , alibi wirito , petit . Junius in Notis ad Willera.num pag.
viridio, wirdira & uuerdarda fcribitur . Ex il- 88. annotat , Belgarum verbum vorderen poni
lo vero werdung , Latina terminatione data , pro voce ciere aliquem ac jugi clamore , ut fe
fponte fit werdunia . Quod antecedit cine , Lin- fiftat , urgere . Apud Willeramum fortberen eſt
denbrogius in Gloffario Anglofaxonico quater petere , poftulare , urgere . Vid. Fag. 42. 92. 128.
nio expofitum invenit . In Benfonii Vocabula- Nobis fordern & federn eodem fenfu reftat .
rio idem reperio , fed corruptionem utrobique Unde fordrer , & Lat. fordro eft , qui poftulat ,
latere fufpicor & forte fcriba cinewerdunia urget vel quærit aliquid .
invenit ( ubi ultimum vverdunia per quater- (4 ) De rapta ingen. mul. ) Pact. Leg. Sal,
nionem , quanquain hic non appofite , reddi- Tit. XIV. & XV.
tum fuit ) , atque ex eo priorem vocis partem , (s > Uxorem alienam . ) Pact. Leg. Sal. Tit,
pofteriore ofcitanter omiffa , quaterni nem in- XIV. & XV.
terpretatus eft . Quaternio certe in gloffario (6 ) Seu parentum . ) Heroldus : fineparentum .
Boxhorniano primo faring exponitur . Saxones (7 ) De div. interfect. ) V. Pact. Leg. Sal.
nottri veerdung dicerent . Ego cine idem effe Tit. XLIV. Lex Sal. ed. Lindenbr . Tit . XLIII,
puto ac Belgicum zijn , Sax. fin , fuus ; ut ita ( 8 ) Si quis clericum . ) Baluzius annotat ,
tinewerdunia fit rei pretium , vox in jure Ri- Caput hoc in Cod. Corbonienfi legi : Si quis
puario ufitata . Codex de cætero Gothanus clericum ingenuum interfecerit , bis quinquagenos
corrupte hanc vocem decine vel dunia , He- folid. culp. jud. fi quis fubdiaconum &c.
 LEX RIPUARIORUM .
aut ecclefiafticus ficut alium regium aut
ecclefiafticum . Si litus , ficut litum . Si li-
ber , ficut alium ingenuum cum ducentis fo-
lidis componat .
VI. Si quis Subdiaconum interfecerit
quadringentos folidos componar .
VII. Si quis Diaconum interfecerit , quin-
gentos folidos componat .
VIII . Si quis Presbyterum ingenuum in-
terfecerit , fexcentos folidos componat .
IX. Si quis Epifcopum interfecerit , non-
gentos folidos componat .
X. Si quis partum in femina interfecerit ,
feu natum priufquam nomen habeat cen-
307
folidis tribuat , equam videntem & fanam
pro tribus folidis tribuat , fpatam ( 2 ) cum
fcogilo ( 3 ) pro feptem folidis tribuat , fpa-
tam abfque fcogilo pro tribus folidis tribuat.
bruniam ( 4 ) bonam pro duodecim folidis
tribuat , helmum ( 5 ) cum directo ( 6 ) pro
fex folidis tribuat > bainbergas ( 7 ) bonas
pro fex folidis tribuat , fcutum cum lancea
pro duobus folidis tribuat , acceptorem non
domitum pro tribus folidis tribuat " com-
morfum gruarium ( 8 ) pro fex folidis tri-
buat , acceptorem mutatum ( 9 ) pro duo-
decim folidis tribuat .
XII. Quod fi cum argento folvere con-

tum folidis culpabilis judicetur . Quod fi tigerit , pro folido duodecim denarios , ficut
matrem cum partu interfecerit , feptingentis antiquitus eft conftitutum .
folidis multetur .
XI. Si quis weregeldum ( 1 ) folvere de- TITULus XXXVII.
bet bovem cornutum videntem & fanum
De dotibus mulierum ( 10) .
pro duobus folidis tribuat vaccam cornu-
tam videntem & fanam pro uno folido tri- I. I quis mulierem defponfaverit , quic-
buat equum videntem & fanum pro fex quid ei per tabularum feu chartarum
in-

a Herold. DCCC. folid. 8 Caput iftud deeft in edit. Lindenbrogii ; habetur tamen in Herold. & Eccard.

( 1 ) Weregeldum . ) Compofitio hominis hic auszerichten , præftega .

weregeldum dicitur . Vide ad Salicam Legem ( 6 ) Helmum cum directo . ) Cod. Guelferb.
notata . Cod. Goth. male hic wedregeldum ha condericum , Cod . Goth. belmo condrico , Cod.
bet , quod eft compenfatio aliarum rerum . Corbionenfis apud Baluz. conderedo , Tilius
( 2 ) Spatam . ) Spatam effe Francorum gla pro condereto . Per directum apicem galex cum
dium majorem , notum eft , Italis pada & Gal- Cangio indicari puto .
lis epèe, inde g'adium adhuc defignare . Glof- ( 7 ) Bainbergas . ) Arma crurum , munimen-
fographi hic magnum exemploruin cumulum ta tibialia . Cod. Goth. baimbargas , Gloffe
congeffere , nofque ea opera levarunt . Florentina: Ocres , arma crurum benberga ·
( 3 ) Scogilo . Sichardus fcogillo , Cod. Goth. Teftamentum Everhardi Comitis in Dacherii
fcorila . Anno atum jam eft b aliis , quofdam Spicileg. Tom. XII, pag. 493. Bruniam unam
coices etiam fcoilo & foilo habere . In Legi- & helmum cum halsberga & manicam unam >
bus Henrici I. Angl . Regis cap . 83. legitur : brimbergas duas . Ubi legendum beinbergas
Si inter aliquos ... diffenfio confurgat , ex quo ali- Quando autem indumentum ferreum , quod
quis corum gladium fcogilatum evaginat , non eft collum munit , dicitur balsberga , ita crurum
etiam exfpectandum , ut percutiat . Heccardi Co- munimentum vocatur beinberga á bein , tibia ,
mitis Teftamentum in Perardi Burgundicis crus , & bergen , condere , munire .
pag. 26. Theodorico aut Richardo filio meo dona- ( 8 ) Commorfum gruarium , Hæc verba ne-
te Spada Spanfigil . Ubi fine dubio legendum : que in Lindenbrogii editione , neque in Co-
fpada cum fcogilo . Ex quibus locis manifeftum dice Guelferbytano extant ; habentur tamen
eft , fcogilo vaginam fpatx denotari , quæ Fran- apud Sichardum , Heroldum , Tilium & Ba-
cis artificiofe confecta in ufu erant , ut ex luzium . Gruem nominatum vidimus in Leg.
defcriptione vagina gladii Caroli M. apud Mo- Sal. Tit. VII. leg. 8. Non improbo autein
nachum Sangallenfem lib. I. cap. 36. videre Wendelini conjecturam , qui in Legibus hifce
eft. Ut autem AS. fcob , Theot. fcuob & re- per grues intelligi putat ardeas , quæ nobis rei-
centius fchu , calceum , qui quafi eft vagina vel her vocantur . Gruarius itaque eft accipiter in
tegumentum pedis , ita diminutivum inde fa- gruum venatione , & pugna cum iis , exercita-
tum fcogil , tegumentum gladii five vaginam tus . In Lege Aleman. Tit. IC. is , accipiter
fignificat , quæ nobis jam fcheide , Scogili voci qui gruem mordet , nominatur . Lex Bajoar. Tit.
cognata funt fchale & Sax. fcbelle , cortex. XX. cap. 1. leg. 1. cranohari appellat .
( 4 ) Bruniam . ) H. e. loricam , thoracem . (9 ) Mutatum . ) Accipitres quotannis pen-
Vide , quæ fupra monuimus . nas mutant ; fed primum non ante quam an-
( 5 ) Helmum . ) Gloffa Mss . Florentina ; Caf- num exegerint ; mutatus ergo acceptor hic eft
fis , helm .Gloffariolum Boxhornianum primum : idem ac anniculus , five qui jam annum egit T
Galea, helm, Gloffa Mss . ad Beda Gutbertum: Co- plumas exuit . Galli talem muè vocant , & mu-
no, id eft , helme . Vox derivata ab helen , celare ; tationem pennarum 9 quæ fit in accipitre fin-
quia caput galea celat . Eodem modo Itali caffi- gulis annis, la mue , Lat. mutam . V. Friderici
dem celata vocant . Olim pro omni re , quæ ali- II. lib. I. de Venatione cap. 46. Græcos recen-
quid contegit, ufurpata fuit . Unde in Gloffario tiores idem ute enuntiare ex Demetrii CP-
Ms. Rabani Mauri : Latibulum , helm. Anglofa- tani Hieracofoph. lib. II. cap. 59. & 53. pa-
xonibus balme eſt culmen , te&um . Verelius in tet . Vox vero hæc non Latina , fed Germa-
Notis ad Herrauds- Saga pag. 83 , obfervat , nica eft , & radix apud nos latet . Saxonum
fuis bialm efle tectum quatuor perticis affixum enim ruftici vulgo muten adhuc pro faciem de-
foeno vel fegetibus tegendis aptum , quod pro tergere , faciem nitidam reddere , ufurpant . Ab
ufu funibus trochleæ infertis attolli vel demit- hominibus deinde ad oves hoc translatum eft ,
ti poffit . Pictorius in diction . Helvetico : Helm- veteres pennas abjicientes & nitidiores reci-
bauf , ein fchopf oder kedekt ort , da man zu- pientes .
Jammen kumpi fich zeerſprachen und die leut (19) De dotibus mulierum . ) De dote apud
Fran-

X P
308 LE RI
inftrumenta confcripferit , perpetualiter in-
convulfum permaneat •
II. Si autem per feriem fcripturarum ei
nihil contulerit , fi virum fupervixerit , quin-
quaginta folidos in dotem recipiat , & ter-
tiam partem de omni re , quam fimul conla-
boraverint , fibi ftudeat evindicare ; vel quic-
quid ei in morgangeba ( 1 ) traditum fuerat ,
fimiliter faciat .
III. Quod fi ex his , quæ confcripta vel
tradita funt fimul confumpferint , nihil re-
quirat .
TITULUS XXXVIII.
De eo qui bominem innocentem ( 2 ) aḍ
Regem ( 3 ) accufaverit ,
I quis hominem innocentem ad Regem
S'accufaverit , fexaginta folidis culpabilis
judicetur .
TITULUS XXXIX.
De eo qui ingenuæ mulieri manum vel
brachium ftrinxerit ( 4 ) .
I quis ingenuæ mulieri manum ftrinxe-
rit , quindecim folidis culpabilis judice-
tur . Certe fi fuper cubitum manum mife-
rit , triginta folidis multetur ,
TITULUS XL,
De caballo extra confilium ( 5 ) domini
fui afcenfo .
I quis caballum extra confilium domi-
''ni
S quis
bilis judici afcenderit
judicetur . , triginta folidis culpa-
a Addit Lindenbr. Aliquid . B Herold. Confenfum ,
Herold & Lindenbr. Furatus fuerit .
Francos erudite commentatus eft Hier. Bigno-
nius in Not. ad Formularum Marculfi lib. II.
cap. 15. quo continetur libellus dotis , qualis
in lege noftra defcribitur . Similes alii hujus
argumenti libelli in Formulis Andegavenfibus
cap. 34. & 39. nec non in Appendice ad Form.
Marculf. cap. 37. & in Formulis feeundum Le
gem Romanam cap. 14. reperiuntur ; ex qui-
bus apparet , dotem non a fponfa ad mari-
tum , fed a fponfo ad fponfam veniffe , quod
& Tacitus iam in Germanis fui ævi obfervavit .
( 1 ) Morgangeba . ) Verbotenus eft donum ma-
tutinale . Præter dotem enim novus maritus
uxori poft primam noctem exactam aliquid
donabat , quod a dote in Formula Marculfi
citata folicite diftinguitur . Idem factum eft in
Pactione Andelaenfi apud Gregorium Toro-
nenf. lib. IX. cap. 20. ubi legitur : De civita-
tibus vero , boc eft , Burdegala , Lemovica , Ca-
durco , Benarne & Begoira , quas Gailefvindam
germanam domne Brunichildis tam in dote
quam in morganegiba , hoc eft , matutinali done ,
in Franciam venientem certum eft adquifiviſſe .
Speculum Saxonicum Artic. 20. Nuhn ver-
nembt , was ein jeglich mann von Ritters art
feinem weib zu morgengaab gebe , des morgens ,
als er mit ihr zu tische gehet , vor effen . Cx-
tera Gloffographi fuppeditabunt , & Baluzius
in nota erudita ad noftrum Ripuariæ Legis
locum .
2 ) De eo, qui hominem innocentem &c. ) Lex
Sal. Tit. XXI.
!
M
RU
R IO
UA
.
TITULUS XLI.
De ligaminibus ( 6 ) ingenuorum ,
I. I
us uum ligaverit ,
S '&quis culpam ingen
ejusingenu cum fex teftibus in
haraho non adprobaverit , triginta folidis
culpabilis judicetur .
II. Si quis a contubernio probabiliter li-
gatus fuper res alienas fuerit , eum ad excu-
fationem non permittimus .
III. Sed fi unus homo cum fatellitibus
fuis hominem ligaverit , aut ipfum excufare
permittimus , aut proximus ejus , quod in
nocens ligatus fit , cum fex juret .
TITULUS XLII,
De venationibus ( 7 ) .
I. I quis de diverfis venationib
us fura
S'verit aliquid , & celaverit , feu &
de pifcationibus , quindecim folidis culpabilis
judicetur . Quia non eft hæc res poffeffa ,
fed de venationibus agitur .
II. Si quis cervum domitum vel cum triu
tis ( 8 ) occiderit aut furatus fuerit non
ficut de reliquis animalibus furtum exigatur ,
fed tantum quadraginta quinque folidis cul
pabilis judicetur ,
III. Si autem in venatione non fuit , tri
ginta folidis culpabilis judicetur .
TITULUS XLIII,
De fepibus ( 9 ).
virgas unde fepis liga-
S 'tur ,vel retorta
retortas unde lupis continetur,
ca-
? Al Arabo , aracbo .
(3 ) Ad Regem . ) Sichardus , Tilius & Lin-
denbrogius rectius : apud Regem .
(4 ) Manum vel brachium ftrinxerit . ) Pact.
Leg. Sal. Tit. XXIII.
(5 ) De caballo extra confilium & c. ) Pact,
Leg. Sal. Tit. XXVI.
( 6 ) De ligaminibus &c. ) Pact Leg. Sal. Tit,
XXXV.
(7 ) De venationibus . ) Pact. Leg. Sal. Tit.
XXXVI.
( 8 ) Cum triutis . ) Sich. cum truncis , Ti-
lius , cum troutis , Cod. Goth. vel triudes ad
venationem . Vulgaris lectio melior eft . Qui
hic triuti funt , in Lege Alemannorum Tit.
XCIX leg. 2. 3. & 8. treudes vocantur . Utri-
que nomine pulli cervini indicantur . True ves
teribus Germanis & Saxonibus , & treue Germa-
nis præfentibus eft fidelis , obfequens; quod nomen
etiam iis qui nos fequuntur, five nobis obediunt,
datum , & olim trut & treut fcriptum fuit .
Ita , ubi Pfalmo CIV. 42. legitur : Quo memorfuit
verbi fancti fui , quod habuit ad Abraham puerum
fuum ; hoc Notkerus tranftulit : Daz teta er al-
lez , uuanda er irbugeta fines gebeizes , den er
Abrahe tetafinemo trute. Ibidem Pfalmo CXVIII .
161. Paulus Apoftolus gotis trut vocatur . Quam
diu igitur pulli cervini cervum vel cervam fe-
quuntur , eique fideles quafi exiftunt , idem
nomen olim meruere .
(9 ) De fepibus . ) Pact. Leg. Sal. Tit. XXX-
VII. leg. 1 ,
 LEX RIPUARIORUM .
capulaverit , aut tres cambortas α involave-
rit
, feu in claufura aliena traugum ( 1)
ad tranfeundum fecerit , quindecim folidis
multetur .
TITULUS XLIV,
De eo qui in meffe aliena cum
carro ( 2 ) tranfierit .
I quis per meffem alienam cum carro
S vel carruca tranfierit , quindecim foli
dis multetur .
TITULUS XLV.
De eo qui nefciente bomine aliquam furti
vam rem in domum ( 3 ) illius
introduxerit .
I quis nefciente homine ( 4 ) furtivam
STrem in ejus poffeffionem introduxerit ,
& ibidem inventa fuerit , quadraginta quin-
que folidis culpabilis judicetur , vel quic-
quid ei damnum accefferit > aliud tantum STrum non
reftituat ,
fuam in præfentia Regis , five vir mulieri ,
vel mulier viro , feu cuicunque libet de pro-
TITULUS XLVI. ximis vel extraneis
De quadrupedibus , fi hominem
occiderint ( 5 ).
I
1. Si quis quadrupes hominem occiderit ,
ipfe quadrupes , qui eum interfecit
in medietatem weregildi fufcipiatur & TITULUS
aliam medietatem dominus quadrupedis fol-
vere ftudeat abfque fredo : quia quod qua-
drupedes faciunt , fredus exinde non exi-
gitur .
II. Quod fi quadrupes quadrupedem inter-
fecerit " dominus quadrupedis quadrupedem
mortuum vel debilem recipiat ; & eum ,
qui alium interfecerit , domino ejus , cujus
quadrupes eft interfectus , ipfum quadrupe-
Herold. In cambortos . B Al . Juzum ; presjugum .
Addit Lindenbr. In domum vel 6..
( 1 ) Traugum . ) H. e . foramen , aperturam ,
Unde Gall, trou , quod Picardi treu , Occita-
ni & Vafcones trau enunciant .
(2 ) In mele aliena cum carro c. ) Pact,
Leg. Sal. ibidem leg. 2.
( 3 ) Furtivam rem in domum , ) Pact. Leg,
Sal. ibidem leg. 4.
( 4 ) Homine . ) Melius in Lege Salica eft
domine ,
(5 ) De quadrupedibus , fi bom. occid. ) Pact,
Leg. Sal. Tit. XXXIX.
(6 ) De veftigio minando , ) Pact. Leg. Sal,
Tit. XL.
( 7 ) De homine qui fine hered, mor. ) Vid,
Pact. Leg. Sal . Tit. XLIX.
( 8 ) Adfatimi per fcript. ) Cod. Goth, adfa-
tim , Herold. ad fatinnire , Til. in adfatimi .
Legendum omnino adfatimire , vel , ut Herol-
dus habet , qdfatinnire . Alfatomia mentio eft
in Capitulari anni DCCCXIX. Legi Salicæ ad-
dito ; unde patet , vocem tunc non amplius in
tellectam . Alfatimus illa fcribitur in Legis
noftræ paragrapho fequenti . Lex Salica ed. Lin-
denbrog. Tit. XLVIII . habet de Affatomie , ubi
309
dem tribuat , & quantum interfectus vel
debilis prius valuerat folvat .
TITULUS XLVII.
De veftigio minando ( 6 ) .
1. I quis animal fuum per veftigium fe-
S 'quitur , & tertio die in domo cujus-
libet vel in quolibet loco eum invenerit
liceat ei abfque intertiato revocare .
II. Quod fi in domo fuerit , & ei fcru-
tinium , cujus eft domus , contradixerit , ut
fur habeatur .
III. Quod fi ibidem violenter ingreffus
fuerit , quindecim folidis multetur , aut cum
fex juret .
TITULUS XLVIII .
De homine qui fine heredibus
moritur ( 7 ).
I
quis procreationem filiorum vel filia-
omnem facultatem
adoptare in heredita-
tem vel adfatimi per fcripturarum ( 8 ) fe-
riem , feu per traditionem , & teftibus ad-
hibitis , fecundum legem Ripuariam licen-
tiam habeat .
XLIX.
De adfatimire ( 9 ) .
Uod fi adfatimus ( 10) fuerit inter vi
Q rum & mulierem , poft difceffum am-
borum ad legitimos heredes reverta-
tur ; nifi tantum , qui parem fuum fuper-
vixerit , in eleemofyna vel in fua neceffita-
te ( 11 ) expenderit ,
T I-
Herold. De his qui • • tranfierint .
Lindenbr. Et ipſum quadrupedem .
in Pacto eft de adframire ( quod eft adramire ) .
Hinc adfatomia vel adfatimus per traditionem
expofitum eft , & eadem vox in Gloffis apud
Pithoeum interpretatur donatio , que fit , feftu
ca in finum ejus , cui donabatur , projecta . Sed
in Lege noftra adfatimire diftinguitur a tradi-
tione , & generalius quid notat , cum fieri di-
catur per fcripturarum feriem vel per traditio
nem . Saxones habent verbum anfaten , Germ.
anfaffen , accipere . Hinc certe , an Germanico
in Latinum ad mutato , & terminatione Latina
addita , factum eft adfatimire vel adfatinire , quod
generaliter accipere & fpeciatim accipere in ha
redem , five id fiat per chartam five ramo tra-
dito. Adfatomia & adfatimus eft acceptio in be-
redem . In Formulis Lindenbrogianis cap. L.
mentio fit epiftolarum adfatimarum , quibus do-
natio facta inter virum & uxorem mutuo ac-
cipiebatur.
(9 ) De adfatimire , ) Cod . Guelf. de affati-
mire ; Sichard. de adfatimatione .
(10 Adfatimus . ) Sichard. fatimus ,
(11) In fua neceff. ) Heroldus : in fuam necef-
ftatem

310 LEX RIPUAR
TITULUS L.
De teftibus adhibendis ( 1 ) .
1. I quis teftes ad mallum ante Cente-
STnarium vel Comitem , feu ante Du-
cem , Patricium , vel Regem neceffe habue-
rit , ut donent teftimonium , & fortaffe te-
ftes noluerint ad placitum venire , ille , qui
eos neceffarios habet , mannire illos debet ,
ut teftimonium quod fciunt jurati dicant .
II . Quod fi noluerint , & falfum tefti-
monium ( 2 ) præbuerint " & hoc adproba-
tum fuerit , unufquifque de illis tribus tefti-
bus quindecim folidis multetur .
TITULUS LI,
De eo qui Grafionem ( 3 ) ad res
alienas invitat .
Į. I. quis judicem fifcalem ad res alienas
St quis
injufte tollendas , antequam ei fidem
fecerit , aut ad ftrudem admallatum habue-
rit , invitare præfumpferit , quinquaginta fo-
lidis multetur , · I.
II. Quod fi quis judex fifcalis amplius ,
quam lex Ripuaria continet , tulerit , quin
quaginta folidis multetur .
TITULUS LII.
В ror matris , patrifque fuccedant . Et dein-
De re præftata ( 4)•
I quis rem fuam alii præftiterit , & pla-
S
' '
rem præftitam retinere præfumpferit , quin-
decim folidis multetur ,
TITULUS LIII.
De eo qui Grafionem ( 5 ) interfecerit .
I.
I quis judicem fifcalem , quem Comi-
S'tem vocant , interfecerit , fexcentis
folidis multetur .
II. Quod fi regius puer , vel ex tabula
rio ( 6 ) , ad eum gradum afcenderit , tre-
centis folidis ( 7 ) multetur .
TITULUS LIV .
De corporibus expoliatis ( 8 ) .
I. I quis autem hominem mortuum , an-
S tequam fepeliatur , expoliaverit , fi
a Lindenbr. Aut falfum . A Herold. Preftisa..
Ita Herold. & Eccard. fed Lindeubr. Tunc frater & foror matris ,
( 1 ) De teftibus adhibendis . ) Pact. Leg. Sal.
Tit. LII.
( 2 ) Falfum teftimonium . ) Pact. Leg. Sal.
Tit. LI.
3 ) De eo qui Grafionem . ) Pact. Leg. Sal.
Tit. LIV .
(4 ) De re prælata . ) Pact. Leg. Sal. Tit. LV.
( 5 ) De eo qui Grafionem . ) Pact. Leg. Sal.
Tit. LVII.
( 6 ) Ex tabulario . ) Tabularius eft manumif-
fus per tabulas feu per inftrumenta Chartarum .
Vid. Cangius & Bignonius ad Marculfi lib. II .
Form. 32. Hinc lex tabularia eft conditio , que
adhibetur in manumiffione per Tabulas . Tradi-
tiones Fuldenfes Tradit. 143. Decernens , ut le-
IORUM
.
interrogatus confeffus fuerit , fexaginta foli-
dis multetur . Si autem negaverit , & poft-
ea convictus fuerit , centum folidis cum de-
latura multetur , aut cum fex juret .
II. Si quis mortuum effodere præfumpfe-
rit , ducentis folidis multetur , aut cum duo-
decim juret .
TITULUS LV.
s ibus ,
De Rachinburgii * ( 9 ) legem dicent
I quis cauffam fuam profequitur , & Ra-
Sc
h inburgii inter eos fecundum legem Ri-
chi
puariam dicere noluerint , tunc ille in quem
fententiam contrariam dixerint , dicat : Ego
vos tangano ( 10) , ut mihi legem dicatis .
Quod fi dicere noluerint , & poftea convi-
&ti fuerint , unufquifque eorum quindecim
folidis multetur . Similiter & ille , qui Ra
chinburgiis recte dicentibus non adquieverit .
TITULUS LVI .
De alodibus ( 11 ) .
ST quis abfque liberis defun & tus fuerit ,
fi pater materque fuperftites fuerint ,
in hereditatem fuccedant .
II. Si pater materque non fuerint , frater
& foror fuccedant .
III . Si autem nec eos habuerit , tunc fo-
ceps ufque ad quintum genuculum , qui pro
ximus fuerit , in hæreditatem fuccedat .
IV. SED DUM VIRILIS SEXUS EXTITE-
RIT , FEMINA IN HEREDITATEM AVIATI,
CAM NON SUCCEDAT .
TITULUS LVII .
·De libertis ( 12 ) a domino ante
Regem dimiffis .
I. quis libertum fuum per manum pro-
S'pquin feu per alienam in præfentia
Regis fecundum legem Ripuariam ingenuum
dimiferit per denarium , & ejufdem rei char-
tam acceperit , nullatenus eum permittimus
in fervitium inclinare ; fed ficut reliqui Ri-
puarii liber permaneat .
II. Sed fi quis ei poftmodum contrarius
extiterit , quod eum quis inlicito ordine in-
genuum dimififfet " & ipfe cum gladio fuo
hoc
y Herold. Cum Yi, Herold. Rathinburgiis .
ge tabularia unaquæque de vobis per fingulos an
nos duos denarios argentifolvat . Tabularios ve
ro in Ecclefia manumiffos ex noftræ Legis Tit.
LVIII. apparet .
( 7 ) Trecentis folidis . ) Cod . Gothan. decies
L. Solidis .
(8 ) De corpor. expoliatis . ) Pact. Leg. Sal.
Tit. LVIII.
(9 ) De Rachinburgiis , ) Pact. Leg. Sal Tit.
LX. De cætero Cod. Guelf. hic habet : de Ra-
cineburgiis , Cod . Goth. de Raginburgiis ,
( 10) Tangano . ) Vide , quæ ad Pactum Le-
gis Sal. hic diximus .
(11 ) De alodibus . ) Pact. Leg. Sal . Tit. LXII.
(12) De libertis . ) Pact. Leg . Sal. Tit. XXX ,
 LEX RIPUARIORUM .
hoc ftudeat defenfare . Aut fi auctorem ha-
buerit , auctor cum legibus ex hoc eum ad-
ducat . Aut fi legibus * eum non potuerit
defenfare , ad partem Regis ducentis folidis
culpabilis judicetur , & ad partem ejus , cu-
jus fervum inlicito ordine a jugo fervitutis
abfolvere nititur , quadraginta quinque foli
dis multetur & de omnibus rebus , quas
ei condonavit , alienus exiftat .
III. Si autem fe defenſaverit , liber per-
maneat , & ille , qui eum voluit infervire ,
ducentis folidis Regi , quadraginta quinque
illi qui defenfatur , culpabilis judicetur .
IV. Si autem homo denariatus ( 1 ) abf-
que liberis difcefferit , non alium nifi fifcum
(2 ) noftrum hæredem relinquat ,
TITULUS LVIII,
De tabulariis ,
I. Oc etiam jubemus , ut qualifcunque
H Francus Ripuarius , feu tabularius ,
fervum fuum pro animæ fuæ remedio feu
pro pretio fecundum legem Romanam liber-
tare ( 3 ) voluerit , ut in ecclefia coram
Presbyteris , Diaconibus , feu cuncto clero &
plebe , in manu Epifcopi fervum cum tabu-
lis tradat , & Epifcopus Archidiaconum ju-
beat , ut ei tabulas fecundum legem Roma-
nam , qua Ecclefia vivit ( 4 ) , fcribere fa-
ciat ; & tam ipfe quam & omnis procrea-
tio ejus liberi permaneant , & fub tuitione
Ecclefiæ confiftant , vel omnem reditum fta-
tus aut fervitium tabularii eorum Eccle-
fiæ reddant , Et nullus tabularius denarium
ante Regem præfumat jactare . Quod fi fe-
cerit , ducentis folidis culpabilis judicetur ,
& nihilominus ipfe tabularius & procreatio
« Non extant in editione Heroldina ; eum adducat . Aut fi legibus .
Herold. Liberare . Defunt in editione Heroidiaa : vel omnem reditum Aatus .
Lindenbr. Sue. ¿ Herold. Liberum .
( 1) Homo denariatus . ) H. e . denario excuf-
fo ante Regem manumiffus . Hujus generis au-
tem liberti fub fpeciali Regis patrocinio erant .
V. Bignonius ad Marculfi lib. II. Form. 32.
(2 Alium nifi fifcum . ) Regino de Difci-
plina Ecclef. hoc caput retulit ex Pacto Fran-
corum, & poft eum Burchardus , Ivo , Bernar-
dus Papienfis & Raimundus idem fecere . An-
tonius Auguftinus in notis ad Decretal . & An-
tonius Dominicus in Affertore Gallico inde
conjecere , defumtum fuiffe ex Libris Capitu-
larium . Sed eos erraffe recte Baluzius obfer-
vavit , & Janus a Cofta ad Tit. XVIII, lib. 1 .
decretal. pag. 116, merito annotavit , fe iftius
Pacti veftigia in Lege Ripuaria deprehendiffe .
Quamlibet enim Legem olim Pactum dictam
fuiffe certum eft . Vide fupra notata a nobis
ad Præfationem Pacti Legis Salicæ .
(3 ) Libertare . ) Regino hoc liberum facere
reddit . Lex Wifigothorum Lib. XII . Tit. II.
C. 14. Libertare vero fervum Chriftianum He-
bræus fi maluerit & c.
(4 ) Legem Romanim , qua Eccl. viv. Ita
Codices Mss. Baluziani & nofter Guelferbyta-
nus , Regino qua ecclefia vivunt ; atque ita
& Moguntinus & Viennenfis Codd. habent .
Reginonis ed. Helmftad. que in Ecclefia viget .
Baluzius hic annotat , Legem Romanam five
311
ejus tabularii perfiftant , & omnes reditus
ftatus eorum ad Ecclefiam reddant ; & non
aliubi nifi ad Ecclefiam , ubi relaxati funt ,
mallum teneant .
II. Quod fi quis tabularium feu ecclefia-
fticum hominem contra Epifcopum defenſa-
re voluerit , fexaginta folidis culpabilis judi-
cetur & infuper hominem cum omnibus
rebus fuis Ecclefiæ reftituar . Quia inlici-
tum ducimus , quod Ecclefiis conceffimus
iterum ab Ecclefiis revocare .
III. Nemo fervum ecclefiafticum abfque
Vicario ( 5 ) libertum facere præfumat .
IV. Tabularius autem , qui abfque libe-
ris difcefferit , nullum alium nifi Ecclefiam
relinquat heredem .
V. Quod fiquis tabulas Epifcoporum mani-
bus feu Clericorum roboratas inrumpere vo-
luerit , tunc Archidiaconus cum teftibus qui
tabulas roboraverunt , ante Epifcopum vel
Regem accedat , ut teftes , quod fciunt , di-
cant . Quod fi ille , qui caufam profequitur ,
adquiefcere noluerit , tunc tabulæ in præfen-
tia judicis perforentur ( 6 ) , & Archidiaco-
nus in præfente facramento fidem faciat
& fibi feptimus fuper noctes feptem conju-
ret cum ipfis teftibus , qui tabulas confcri-
pferunt , quod ipfe tabularius fecundum le-
gem Romanam legitime fuiffet ingenuus re-
laxatus , Et tunc ille qui cauffam profequi-
tur in præfente conftringatur , ut fe ante ju-
dicem repræfenter , & ad partem Ecclefiæ
centum folidis culpabilis judicetur , & uni-
cuique de teftibus quindecim folidis culpa- "
bilis judicetur , & Archidiacono quadraginta
quinque folidis culpabilis judicetur & ni-
hilominus tabulæ ftabiles permaneant .
VI. Quod fi Archidiaconus ifta adimple-
re
B Herold. Noluit infervire .
Al. Laboraverunt .
Codicem Theodofianum fuiffe valde favora-
bilem Ecclefiis & perfonis ecclefiafticis ; adeo-
que propter hanc caufam & Principes Eccle-
fiis conceffiffe ufum hujus Legis . Et qui in
clerum affumebantur , relictis Legibus , fecun-
dum quas hactenus vixerant , ad iftam fe con-
ferebant . Ludovicus Pius in Capit. Excerpt. ex
Lege Langobardorum cap. 5. Ut omnis ordo
Ecclefiarum fecundum Legem Romanam vivat
Et fic inquirantur vel defendantur res ecclefia-
ftice ; ut emphiteufeos contractus , unde ecclefia
damnum patiatur , non obfervetur , fed fecundum
Legem Romanam deftruatur & pæna non folva
tur . Eadem habentur in Lege Langobard. Lib.
III. Tit. I. c. 37. Charta edita a Durante Do
ria in Hiftoria familia Trincia pag. 90. An-
no ab incarnatione Domini noftri 1095. Indictione
tertia , menfe Februarii . Nos Presbyter Ado q.
Berardi , & Presbyter Joannes q. Joannis , qui
profeſſi fumus ex natione noftra legem vivere Lon
gobardorum , fed nunc pro bonore facerdotii no-
Ari videmur vivere legem Romanorum &c. Ad-
de cætera apud Baluzium ad h. 1.
(5) Vicario . ) H. e. judice minori , qui vi-
ce Comitis vel alterius judicis partes exequi-
tur . Vide Gloffographos .
( 6 ) Perforentur . ) Vide infra Tit. LIX. c. 3.
 312 LEX RIPUARIORUM.
re contempferit , & auctorem fuum , qui
eum ingenuum dimifit , non invenerit , tunc
tabularium ipfe Archidiaconus cum quadra-
ginta quinque folidis & cum omnibus rebus
fuis proprio domino ftudeat reftituere , &
unufquifque de teftibus quindecim folidis cul-
pabilis judicetur .
VII. Quod fi auctor dimiffionis eum inge-
nuum fecerit , caufam qui profequitur fimi-
lemเ multam fuftineat , ficut fuperius fcribe-
re juffimus & infuper ab ecclefiæ limini-
bus repellatur , ufque dum proprio domino
ipfe fatisfaciat .
VIII. Quod fi quis tabularium ex fervo
alieno facere præfumpferit , tunc ille ? cu-
us fervus eft , fuper eum manum mittere
debet . Et fi tabularius eft vel regius feu
Romanus homo , qui hoc facit , fuper fe-
ptem notes ; fi Francus , fuper quatuorde-
cim de manu in manum ambulare debet ,
quamvis multæ venditiones ex illo facta
fuiffent , ufque dum ad eam manum veniat ,
quæ eum ingenuum dimifit . Et tunc ex eo
judicium fuperius comprehenfum adimplea
tur .
IX. Si autem tabularius ancillam regiam
( 1 ) aut ecclefiafticam feu ancillam tabula-
rii in matrimonium fibi fociaverit ( 2 ) , ipfe
cum ea fervus permaneat . Si autem tantum
machatus fuerit , oavo dimidio folido cul-
pabilis judicetur , aut cum fex juret . Quod
i tabularia hoc fecerit , ipfa & generatio
ejus in fervitium inclinentur .
X. Si autem tabularius ancillam Ripua-
riam acceperit , non ipfe , fed generatio ejus
ferviat .
XI. Si autem ecclefiafticus , Romanus
vel regius homo ingenuam Ripuariam acce-
Lindenbr. Multe . B Defunt in edit. Herold . Aut caretur.
Deeft in edit. Herold. & Lindenbrog . Nullum .
( 1 ) Si autem tabularius ancillam reg. &c. )
Sichardus Si autem tabularius ancille regie
aut ecclefiaftice , feu ancilla tabularia in matri-
monium jociatus fuerit .
( 2 ) Sociaverit . ) Cod , Guelf, & Til . fibi fo-
ciatus fuerit ."
(3 ) Baronem . ) H. e. virum . Vide Notam
noftram ad Pact. Leg. Sal . Tit. XXXIV . leg . 1.
4 ) De mundeburde . ) Sichard. de mundebur-
de , Cod. Gothan. de mundburt.
( 5 ) Ancillam Ripuarii . ) Sichardus ancil-
lam Riboariam .
( 6) Spata . ) Gladius .
(7 Conucula . ) Sic Herold. & Lindenbro-
gius ; Codex vero Guelf. cunicula , Til . comicu-
la , Cod. Gothan. conugla . Germanis hæc vox
kunckel , Gallis quenouille , Ital. conocchia enun-
ciatur , & colum denotat . Vocabularius Secu-
lo XV. impreffus : Colus , guncke , rock . Glofe
Florentina: Colus , chunchla . Mire variant in
origine huius vocis tradenda Critici . Celfus
Cittadinius in differt. de Origine linguæ To-
Acana a Dante eam inventam , & ex nulla lin-
gua derivatam effe fomniat . Voffius , Linden-
brogius & Menagius a colo corruptam putant ;
quia in veteris Gloffarii Capite de Supellectili
invenere : Colucula , run ; nec procul abit
Angelus Caninius , qui in Hellenifino a coli-
tula derivat . Albertus Acarifius a conjunta ,
perit ; aut fi Romana , vel regia , feu tabu-
laria ingenuum Ripuarium in matrimonium
acceperit , generatio eorum femper ad infe-
riora declinetur .
XII. Quod fi quis hominem regium ta-
bularium tam baronem ( 3 ) , quam femi-
nam de mundeburde ( 4 ) Regis abftulerit
fexaginta folidis culpabilis judicetur .
XIII. Similiter & ille , qui tabulariam
vel ecclefiafticam feminam feu baronem de
mundeburde Ecclefie abftulerit , fexaginta
folidis culpabilis judicetur , & nihilomi-
nus generatio eorum ad mundeburdem Re-
gis feu Ecclefiæ revertatur .
XIV. Si autem Ripuarius ancillam Regis
feu ecclefiafticam , vel ancillam tabulariam
fibi fociaverit , non ipfe , fed procreatio ejus
ferviat .
XV. Si autem Ripuarius ancillam Ripua-
rii ( 5 ) in matrimonium acceperit , ipfe cum
ea in fervitio perfeveret .
XVI. Similiter & fi Ripuaria hoc fece-
rit ipfa & generatio ejus in fervitio per-
feverent .
XVII. Si autem ingenuus cum ancilla
mochatus fuerit , quindecim folidis culpabi-
lis judicetur . Si autem fervus hoc fecerit
tribus folidis culpabilis judicetur , aut ca-
ftretur .
XVIII. Quod fi ingenua Ripuaria fervum
Ripuarium fecuta fuerit , & parentes ejus
hoc contradicere voluerint " offeratur ei a
Rege feu a Comite fpata ( 5) & conucula
( 7 ) . Quod fi fpatam acceperit , fervum in-
terficiat . Si autem conuculam in fervitio
2
perfeveret .
XIX. Hoc etiam conftituimus ut nul-
lum hominem ( 8 ) regium , Romanum
vel
Al. Cunicula ; comicula ; conngla
Cafanovanus & Ferrarius a canna , Carolus Da-
tius a figura conica deflectunt . Datius notat ,
primario fenfu non de colo , fed de lino in
colo colligato , unde fila trahuntur , Italicum
conocchia ufurpari : idem de Gallico quenouille
obfervant Academici . Hoc fi verum eflet ,
uti id verum effe puto , con ca ( hoc enim pri-
mitivum fuit ) formari poteft commode a kno-
cke , quomodo lini portionem colligatam , quan-
ta fatis ad colum una vice veftiendam , yulga-
riflime vocamus . A lino ad colum , in qua
linum fufpenfum eft , vox deinde tranfiit , at-
que ex comoca ( unde Italicum conocchia ) ab-
forpta media vocali , paulatim koncke , guncke ;
& addito , diminutivæ vocis indice , conucu-
la ac kunckel prodiit . Sic vero convenit cum
knoche , os , quod proprie connexionem vel col-
ligationem defignat , & unde krachel , AS . cnucl,
articulus , etiam prodit . Kunckel itaque ut
hoc repetam , & conucula proprie fafciculum l-
ni in colo fufpenfum fignificavit , & deinde co
lo , inftrumento fœmineo , attributa eft .
( 8) Ut nullum bominem . ) Sine dubio refti-
tuendum : ut nullus hominem . Sed ita inferius
non omittendum effet . Vel loco nullum ponen-
dum , quis vel aliquis , ut fenfus fibi conftet :
aut duæ negationes hic , ut mos eft Latinos
rum , affirmare non debent .
 LEX RIPUARIORUM .
vel tabularium interpellatum in judicio non
tanganet ( 1 ) , & nec alfaccia ( 2 ) requirat .
Et fi in præfente legitime mallatus fuerit
ea verba commemoret & non ei fic ut
Ripuario ante altare verba commemoret .
XX. Servi autem Regis vel Ecclefia-
rum non per actores , fed ipfi pro femet-
ipfis in judicio refpondeant , & facramenta
abfque tangano conjurent .
XXI. Si autem homo regius homini re-
gio vel ecclefiaftico facramento fidem fece-
rit , fuper feptem noctes conjuret : fi Ri-
puario , fuper quatuordecim noctes . Simili-
ter & Ripuarius ei faciat .
TITULUS LIX.
De venditionibus .
I. I quis alteri aliquid vendiderit " &
m hæc & de donatione conftituimus . Hoc au-
S'emtor teftamentu venditionis acci-
pere voluerit , in mallo hoc facere debet ,
& pretium in præfente tradat , & rem acci-
piat , & teftamentum publice confcribatur .
Quod fi parva res fuerit , feptem teſtibus
firmetur : fi autem magna , duodecim robo-
retur .
II. Et fi quis in pofterum hoc refragari
vel falfare voluerit , à teftibus convincatur ,
aut Cancellarius cum facramenti interpofi-
tione cum fimili numero 2 quorum • robo-
ratum eft , idoneum confirmet .
III. Quod fi charta in judicio perforata
( 3 ) idonea fuerit , tunc ille , qui caufam
profequitur , dupla repetitione culpabilis ju-
dicetur & infuper ad partem Cancellarii
quadraginta quinque folidis culpabilis judice-
tur, & unicuique de teftibus quindecim foli-
dis culpabilis judicetur , & ipfum teftamen-
tum inviolatum perfeveret . Si autem tefta-
mentum falfatum fuerit , tunc ille , qui cau-
fam profequitur , rem quam repetit cum fe-
Tom. II.
Herold. Non aftores .
Defunt apud Lindenbr. Regis wel.
Lindenbr. &NO. Herold Idoneam .
Lindenbr. Hoftium . • Al. Venditor vel creditores .
rold. incipitque cap. VII. Has de donat.
regum vel de tradit. Al, Teftimonium .
( 1 ) Tanganet . ) Vide , quæ dicta funt ad
Pact . Leg. Sal. Tit. LX. Sichard . fcribit tan-
genat , Herold. tangeret , Til. tangonet , Cod.
Guelf. tangenet , Cod. Gothan. tangat .
(2 ) Allaccia . ) Tilius & Lindenbrog. alfacia
Sichard. & Cod. Corbonienfis. alfatia , Cod.
Guelferbyt. adficia . Obmutefcunt hic Gloflo-
graphi , nec tamen difficilis adeo fuiffet vocis
expofitio , fi linguæ Germanicæ veteris noti-
tiam habuiffent . A pofteriori incipiamus . No
tum eft , nobis fache , Saxon . Jake denotare cau-
fam , litem , controverfiam , rem . Unde Sagiba-
rones dicti . Inde fachwald , caufæ procurator ;
quam vocem tamen & alio paulifper fenfu u-
fitatam fuiffe ex Teutonifta videmus . Scribit
is : Sake , caufa , occafio . Wederfake , wederpar-
thye . Sakewalt , actor principalis . Verfaken , my-
faken, leunen. Anfaken , claghen . Eadem vox
olim fachia , fachea & Jecchia exarata fuit , ut
patet ex exemplis , quæ ad Pact. Leg. Sal. Tit.
LIII. leg. 2. attulimus . Prius als ex noftro
hals , collum , corruptum eft . Solet enim ba
veteribus in dictionum initio non raro omitti .
313
xaginta folidis recipiat , & infuper Cancella-
rio pollex dexter auferatur > aut eum cum
quinquaginta folidis redimat , & unufquifque
de teftibus quindecim folidis multetur .
IV. Quod fi ille , qui caufam fequitur .
manum Cancellarii de altari traxerit aut
ante oftium bafilicæ manum pofuerit , tunc
ambo conftringantur , ut fe fuper quatuor-
decim noctes feu fuper quadraginta ante Re-
gem repræfentare ftudeant pugnaturi .
V. Si autem Cancellarius mortuus fue-
liceat 2 qui rem comparavit ,
rit , tune ei
cum tribus chartis , quas ipfe Cancellarius
fcripfit , abfque pugna chartam fuam ſuper
altario pofitam idoneare .
VI. Quod fi venditor vel heredes fui
fupervixerint , ipfi teflamentum defendere
debent , aut multam incurrere .
VII. Quod de venditione confcripfimus '
tem conftituimus , ut quicunque in cauſa
victor extiterit , femper judicium confcri-
ptum accipiat , aut teftes .
VIII. Si quis in judicio interpellatus char-
tam præ manibus habuerit nulla ei malo .
ordine invafio * requiratur : quia dum in-
terpellatur , refpondeat ad interrogationes ,
& fine tangano loquatur & dicat : Non ma-
lo ordine , fed per teftamentum , bac teneo .
IX. Filiis autem aut filiabus fuper duo
decim folidos uni plus quam alteri nihil
condonare vel confcribere permittimus . Quod
fi quis fecerit , irritum habeatur .
TITULUS LX.
Deraditionibus & teftibus
adhibendis .
I. quis villam aut vineam vel quam-
S libet poffeffiunculam ab alio compa-
raverit , & teftamentum accipere non po-
Dd tue-
Herold. Noluerit .
Defunt ifta in edit. Herold. Quindecim folidis .
8 Ita præcedenti cap. VI. annectit edit. He
* Herold. Vel invafio . Lindenbr. De teftamentis
Sic halsberga , munimentum colli 2 in Charta
Heccardi apud Perardum alsbergum ; harinfca
ra variis in locis Capitularium armifcara ; &
noftrum handfchlag in Chartis diverfis andela-
gus fcribitur . Prodit ergo ex alfaccia ſponte
halflake , balache , quo communi JCtorum no-
ftrorum termino caufa capitalis , ubi de collo
five capite accufati agitur , indicatur . Et Lex
noftra prohibet , ne quis hominem regium
Romanum & tabularium vel in judicio deti-
neat , vel in judicium criminale vocet ; quia
caufa hominis regii & Romani ad Regem , ta-
bularii vero ad ecclefiam pertinet .
(3 ) Quod fi charta in judicio perforata . ) H.
e. quando charta in judicio annullata vel an-
nihilata . Annihilationis enim actus , ut fupra
Tit. LVIII. leg. 5. vidimus , perforatione char
tæ peragebatur . Ab hoc ritu proverbialis re-
ftat locutio die fache hat ein loch bekommen ,
res non proceffit vel fucceffit. Item : der krieg
bat ein loch bekommen , bellum non proceffit ,
vel præter ſpem debellatum eft .
 314 LEX RIPUARIORUM .

tuerit , fi mediocris res eft , cum fex tefti- TITULUS LXI.

"
bus , & fi parva , cum tribus , quod fi ma-
De libertis fecundum legem Romanam ,
gna cum duodecim ad locum traditionis cum
totidem numero pueris accedat ( 1 ) ; & fic I. is fervum fuum libertum fecerit
Iququis
St.
eis præfentibus pretium tradat , & poffeffio- & civem Romanum , portafque aper-
nem accipiat , & unicuique de parvulis ala- tas confcripferit , fi fine liberis difcefferit ,
pas donet ( 2 ) , & torqueat auriculas ( 3 ) , non alium nifi fifcum noftrum habeat her
ut ei in poftmodum teftimonium præbeant , redem .
Si autem teftes non potuerit congregare , ut II. Quod fi aliquid criminis admiferit
ei teftimonium præbeant , tunc rem fuam fecundum legem Romanam judicetur . Er
qui eum interfecerit , centum folidis mul-
cum fex five cum feptem cum facramenti
interpofitione fibi ftudeat evindicare . tetur .
II. Si quis confortem fuum quantulum- III. Quod fi dominus ejus eum ante Re-
cunque fuperpriferit ( 4 ) , cum quindecim gem denariatum facere voluerit , licentiam
folidis reftituat . habeat .
III. Si autem infra teftamentum Regis
aliquid invaferit , aut cum fex juret , quod TITULUS LXII,
infra terminationem teftamenti nihil invafif-
De homine qui fervum tributarium facit ,
fet , aut cum fexaginta folidis omnem red-
ditionem reftituat . 1. I quis fervum fuum tributarium aut
IV. Si autem ibidem infra terminationem litum fecerit , fi quis eum interfece-
aliqua indicia fua arte vel butina ( 5 ) , rit , triginta fex folidis culpabilis judicetur.
aut mutuli ( 6 ) facta exftiterint , ad facra- II. Quod fi denarialem eum facere vo-
mentum non admittatur , fed in præfente luerit , licentiam habeat . Et tunc ducentos
cum legis beneficio cogatur reftituere . folidos valeat
V. Quod fi extra marcham in fortem al-
"
terius fuerit ingreffus , judicium comprehen- TITULUS LXIII.
fum compellatur adimplere .
De homine in hofte occifo ( 7 ) .
VI. Quod fi teftamentum Regis abfque
contrario teftamento falfum clamaverit , non I. I quis hominem in hofte interfecerit
aliunde nifi de vita componat .
VIL Quod fi duo teftamenta Regum de tur .

una re extiterint , femper prior duplicem II. De furto fimiliter,

fortiatur portionem ? .
VIII. Quod fi quis de Ecclefia aliquid vi TITULUS LXIV..
♪
abftulerit , cum fuprafcripta lege in triplum
De bomine in domo propria occifo ..
reftituat ,
I quis hominem in domo propria cum
S'haurs hominem
SThariraida
, ( 8 ) interfecerit
in como auctor cum
fa-
Eti
& Lindenbr . Faðla . 8 Herold. Trius . y Herold. Proportionem . Herold. Superfcripta,
Herold. Dinararium ; al. degenaralem . Herold. Dinaria em . Lindenbr. Solvat .
Al . Vuedregildo . Lindenbr. Tenaga .

(1 ) Pueris accedat . ) Elegans hoc loco eft
Baluzii obfervatio , quam integram adfcribere
lubet . Quia tunc , ait , omnes caufæ teftimoniis
confirmabantur aut cadebant , eaque lis incidere
poterat , que grandevos teftes requireret , pue-
ros adhibebant teftes , eorumque aures vellebant ,
at ex his , quæ pertulerant , meminiffe difcerent
rei gefte . Sic ætate noftra parentes in nonnullis
provinciis liberos fuos adducunt ad locum fup-
plicii , cum aliquis bomo facinorofus illuc trahi-
tur morte fua luiturus peccatifui pœnam ; & in-
terim dum ille necatur , parentes virgis cedunt
liberos fuos , mt , alieni periculi memoria excita-
ti, noverint fe cautos & fapientes effe debere .
2 ) Alapas donet . ) Ut fcilicet rem , hoc
figno inflicto , memoria retineant . Hinc locu-
tio vulgaris : einem einen denckzettel geben pro
alapam alicui impingere . Ex eadem confuetur
dine obtinet mos , alapam dandi iis , quibus
jus gladium geftandi conceditur , ut nempe
meminerint , fe jam viros effe .
(3 ) Torqueat auriculas . ) Ad attentionem
excitandam , & auribus folicite haurienda , de
quibus poftea teftimonium ferre deberent . Sed
de hoc ritu plura ad Legein Bajoariorum di-
cemus , quibus is proprius fuit .
(4 ) Superpriferit . ) H. e. Ceperit plura quam
fas eft aut licet .
(5 ) Butine . ) Butinam hic ego idem effe
reor ac Gall. butin a Germanico beute , Sax.
bite , Ital . bottino & buttino , præda , derivatum ,
Sichardus de cætero legit buccine , Cod . Regis
Galliæ busine , Til. bucine ; omnes erronee .
( 6 ) Mutuli . ) Habuimus olim verbum meu-
ten pro clandeftine agere , inde meutmacher , fla-
bellum feditionis , Gall. mutin. In Anglofaxo-
num monumentis reftat mithan pro latere .
Ab hoc verbo eft , t in g converfo , meuchel-
mærder , clandeftinus latro , & meuchler , qui
aliquid clam penetrat , Sax . müchler . Vid. Sta-
denii Expof. difficiliorum Vocabulor. in Verfio-
ne Bibl. Lutheri Germanica pag. 108. 109. Hinc
ergo mutuli funt machinationes clandeftine vel
feditiones clam excitate . Et valde errat Can-
gius qui mutulos hic aggeres terreos exponit ,
de quibus nulla in Lege mentio .
( 7 ) De bomine in hofte occifo . ) Pa&. leg. Sal.
Tit. LXVI.
(8 ) Hariraida . ) Hari eft beer , exercitus ,
& raida idem ac rathe , vel , quod ufitatius ,
-ge-
 LEX RIPUARIORUM .
Ai triplici weregildo multetur , & tres prio-
res nonaginta folidis culpabiles judicentur ·
Et quanti ei fanguinem fuderint , unufquif-
que weregildo eum componat . Et quanti-
cunque poft auctorem fanguinis effufores vel
poft tres priores fuerint , unufquifque quin-
decim folidis multetur ; & quicquid ibi ta-
laverint ( 1 ) , reftituant .
TITULUS LXV.
De eo qui bannum non adimplet .
I. I quis legibus in utilitatem Regis ,
STfive in hofte , feu in reliquam utili-
tatem bannitus fuerit , & minime adimple-
verit , fi ægritudo eum non detenuerit , fe-
xaginta folidis multetur .
II. Si autem Romanus aut ecclefiafticus
vel regius homo hoc fecerit , unufquifque
contra auctorem fuum triginta folidis culpa-
bilis judicetur .
III. Si quis autem legatarium Regis vel
ad Regem feu in utilitatem Regis pergen-
tem hofpitio fufcipere contempferit nifi
emunitas Regis hoc contradixerit , fexagin-
ta folidis culpabilis judicetur . Aut fi regius ,
Romanus , aut ecclefiafticus homo hoc fece
rit , unufquifque contra auctorem fuum
triginta folidis multetur .
TITULUS LXVI.
De facramento .
I. quis Ripuarius facramento fidem fe-
S'cerit ,fuper quatuordecim nodes fibi
feptimus feu duodecimus vel feptuagefimus
fecundus cum legitimo termino noctium ftu-
deat conjurare . Si autem contentio orta fue-
Tit quod facramentum in die placito non
conjuraffet , tunc cum tertia parte jurato-
rum fuorum adfirmare ftudeat , aliquibus a
Tom. II.
Herold. Allorem . Lindenbr. Aliquibus a.
Herold. & Lindenbr. Debitor . Defunt apud Herold. Si non perveneris .
deabr. Placuit .
gerathe ? utenfile , fupellex , de quo fufius ad
Legem Anglorum & Werinorum agemus , ubi
rhedo fcribitur . Eft ergo hariraida jupellex mi-
litaris . Tilius baroida fcribit , corrupte vero
Codex Metenfis ariragide , Gothanus aragadia,
& Regis Galliæ barinxida . Legem autem hanc
in oculis habuit Henricus I. Rex Angl . ubi
cap. 80. in fuis Legibus edicit : Siquis alium in
fua vel alterius domo cum haraido affaliaverit
vel perfequatur ad portam vel domum fagittet .
Nos fupellectilem militarem , quæ in heredi-
tate paterna filii primogeniti eft , eodem fere
nomine adhuc beergerethe appellamus . In Spe-
culo Saxonico vocatur hergewethe , h. e. vefti-
tus militaris , & quænam ad illum pertineant ,
ibidem diftincte defcribuntur . Leges Brunfvi-
cenfes Artic. I. eundem enumerant hoc mo-
do: Tho deme herwede bort dat befte ors : is des
darmicht , fo Schal me gheven dat befte pert ,
offt id dar is . Hedde ein man del an eneme
erfe , eder an enem perde , denne fchal me ge-
ven dat befte fucke van diffen dren ; me fchal
gheven dat befte barnefch , "koverture , platen
metzet , Spoldener , famftener , tefter , belm , is
315
dextris feu a finiftris ftantibus . Sin autem
nec fic fatisfecerit tunc fecundum præfen-
tiam judicis vel fecundum terminationem
fextam juratorum fuorum cum dextera ar-
mata tam prius quam pofterius facramentum
in præfentia judicis confirmare ftudeat . Quod
fi verbis non dixerit , omnem repetitionem
cum legis beneficio ftudeat reformare ; &
unufquifque de juratoribus quindecim folidis
culpabilis judicetur . Si autem contradixe-
rint , judicium accipiant .
II. Si autem regius , Romanus , aut ec-
clefiafticus taliter egerit , cum legitimo nu-
mero fimiliter ftudeat implere , aut legiti
mam folutionem reftituat .
TITULUS LXVII.
De eo qui filium non relinquit .
uis moriens debitofus , aut tefta-
I qquis
I. St
menta venditionis feu traditionis ali-
qua fecerit , fi filios aut filias non relinque-
rit , quicunque de parentibus fuis , quantum
unus folidus valet in hereditatem accepe-
rit , vel cui weregildus ejus , fi interfectus
fuiffet , legitime obveniebat , omne debitum
per ipfum folvi judicatur ; & omne factum
ejus idoneare ftudeat , aut culpam incurrat .
II. Si quis autem poft fidem factam ſa-
cramenti in hoftem bannitus fuerit , fi non
perrexerit , poft quadraginta noctes ; fi au-
tem perrexerit , poft armorum pofitionem,
fuper quatuordecim noctes conjurare ftudeat .
III. Quod fi facramentum ille ,
fequitur, non pronuntiaverit , ipfe qui pro-
pla-
citavit ante annum revolutuin vel feptem
noctes facramentum fuum coram teftibus of-
ferat , & conjurare ftudeat , & deinceps in-
nocens habeatur .
IV. Si autem non adimpleverit , omnem
repetitionem cum legis beneficio reftituat .
D d 2 V.
Lindenbr. Dixerint . Lindenbr. Studeant .
Herold & Lin-
de helm dar nicht > me ghift enen yſernen bot ,
burteleder , dukene knilinge , fadel , ſwert , Spo-
ren , glevien > bil. Is des biles dar nicht 2 me
ghift eyne exe , offt fe dar is , fekelen , eyn par
tafchen , Schilt , eyne malen , twene yferne bant-
fchen , jcrapen , eyne fchalen offt fe eyn vader
hefft , anderes fchal me neyne filverne ute ghe-
ven , de beften cledere fchal me gheven , boyken ,
rock , koghelen , hot , fin befte gordel , Schedemet-
zet , eyne kolien , de eyn pleghet mit fek tovo-
rende , beft me dere nicht , Jo fchal me gheven
eyne kolte , de me degbelikes uppe fin bedde heft
ghelecht , befft eyn vrowe eyne kolten unde twey
lynene laken to ören eren , de fchal me nicht ghe-
ven , eyn Küffen , twey flaplakene , twey linene-
ne cleder , difchlaken , tu bojen , tweyne fcho >
brokremen , beckene oft le ghekede fint , ketel dar
man eyne fchulderen inne Jeden mach , eine kup-
perne blafen , ketelbaken mit twen baken &c.
( 1 ) Talaverint . Talare eft fcindendo vel
putando devaftare , Gall. tailler , Ital . tagliare ,
fcindere . Verbum occurrit quoque hoc fenfu
Leg. Aleman. Tit. XXXIV. "Adde Cangium .
 UM
IOR
UAR
316 LEX RIP .
terfecerit vel inceftum commiferit exi
V. Si quis pro hereditate vel pro inge-
nuitate certare cœperit poft malo ordine , lium fuftineat , & omnes res ejus fifco cen-
cum fex in Ecclefia conjuret , & cum duo- feantur ,
B
decim ad ftappulum Regis in circulo & in
hasla ( 1 ) , hoc eft in ramo , cum verbo- TITULUS LXX,
rum contemplatione conjurare ftudeat . Si
non adimpleverit cum legis beneficio re- De homine a ligno interfecto .

ftituat . Aut fi quis eum contra prendere I. I quis homo a ligno feu aliquoliber
voluerit , aur cum armis fuis fe defenfare S 'manufactile fuerit interfe&
tus , non fol-
ftudeat ante Regem , aut omnem repetitio- vatur ; nifi forte quis auctorem interfectio-
nem cum legis beneficio reftituat . nis in ufus proprios adfumpferit , tunc abf-
que fredo culpabilis judicetur ,
TITULUS LXVIII , II. Si quis autem foffam vel puteum fe-

1 cerit , feu pedicam vel baliſtam incaute po-

De oſſe ſuper viam ſonante , vel abfque fuerit , & ibidem hominem vel pecus debi-
effufione fanguinis . litaverit vel interfecerit omne compofitio-
I. I ne ficut lex continet Ripuaria , culpabilis
Si quis
STber in capite
membro vel in fuerit
plagatus quocunque
> & li
os judicetur . Aut fi negaverit , cum legitimo
exinde exierit , quod fuper viam duodecim numero juret ,
pedum in fcuto jactum fonaverit , triginta III. Quod fi in fepem animal impalave-
fex folidis factus ei culpabilis judicetur . rit , & ipfa fepis mentonalis ( 3 ) non fue-
II. Si autem plura offa exierint , pro uno- rit , dominus fepis interfe&tionis feu debili-
quoque offe fonante folidus addatur . tatis reus culpabilis judicetur .
III. Quod fi factum negaverit , quod ta- IV. Si autem virga de foris fepe incaute
lis plaga non fuerit in quantum confeffus miffa fuerit , & aliquid interfecerit ? folva-
fuerit folvat , & de reliquo cum fex juret . tur . Si autem de intus fepe fe in virga im-
Aut fi non dixerit verbum , tam ipfe quam palaverit , non eft folvendum ,
conjuratores fui , qui jurare cœperunt , cum V. Quod fi quis in fepem vel in quocun
quindecim folidis reftituant . que liber periculo res alienas invitas mina-
IV. Quod fi quis abfque effufione fangui- verit & ibidem interfectæ vel debilitatæ
nis in quocunque libet membro os fregerit , fuerint fimiles reftituat aut cum fex ju
octodecim folidis culpabilis judicetur , aut ret , quod hoc non feciffet .
cum fex juret , quod os fractum non fuif
fet , & tunc unum folidum componat , TITULUS
10 LXXI,
V. Quod fi quis abfque effufione fangui-
De feftuca intercurrente .
nis alium brachio , pede , oculo , auditu 2
muccatu , digito , vel quocunque libet mem- E quacunque caufa feftuca ( 4 ) inter
bro mancaverit > fic eum componat , ac fi D cefferit . lacina ( 5 ) interdicatur fe
cum gladio ipfum debilitaffet . cum facramento idoneare

TITULUS LXIX . TITULUS LXXII.

De eo qui Regi infidelis extiterit . De bomine intertiato vel pecore mortuo .

I, quis homo Regi infidelis extiterit , I. I quis hominem intertiaverit , & ine
1. ST
Ꮪ de vita componat , & omnes res ejus S'fra placitum mortuus fuerit , in qua-
fifco cenfeantur ( 2 ) druvio cum retorta in pede fepeliatur , &
II. Si autem quis proximum fanguinis in- ibidem ad diem placitus cum teftibus acce-
dat

Herold. Certare saperit pro malo ordine . Lindenbr. Chartam receperit pro male ordine . B Al. Stapfolum .
Lindenbr. Faltum ejus . Herold. Direxerit . Herold. Ufos . Lindenbr. Debilitationis .
Addit editio Lindenbr. Aut fi negaverit , cum legitimo numero juret . Herold. Interfeceris .
Herold. Sed cum facramento fe idoneare .

( 1 ) In hafla . ) Sufpicatus fum ad Pact Leg. toria in ufum venit .

Sal. Tit. XLIV. leg. 5. hafla hic pro balma (2 ) Cenfeantur . ) Sichardus & hic , & in Le-
poni , quod feftucam denotat . Sed quoniam ge fequenti : confecrentur .
omnes Codices basla habent , Sichardus & Co- (3 ) Menionalis . ) Cod . Goth. mentionalis :
dex Guelf. baslo , Til. asla , folufque Gothanus & fic etiam Henricus I. Angl. Rex , qui fua-
corrupte collere ; fententiam muto , & hasla rum Legum Cap. 90. integrum hunc paragra-
hic fpeciatim pro ramo ex corylo depromptofu- phum inferuit . Mentonalis autem fepes Can-
mi exiflimo . Corylus enim in Gloflis Ratisbo- gio eft , qui ad mentum ufque pertingit .
nenfibus a R. P. Pezio , Monafterii Mellicen- ( 4 ) Feftuca . ) H. e. actio legitima , quæ fit
fis & Ordinis Benedictini lumine , mihi com- tradita feftuca , & de qua fupra ad Saliças Le-
municatis hafal , atque in Benfonii Vocabula- ges egimus .
rio ASax. has vocatur . Forte ramus coryla- (5) Lacina . ) Eft impeditio via vel alius rei
cius , qui tanquam fignum rei vere gefta in Vide Notata ad Pact. Leg. Sal. Tit. XVI.
judiciis adhibebatur , inde apud plebem veri- leg . 4.
tatis index habitus eft , & pro virgula divina-
 LEX RIPUARIORUM.
dat , & cum ipfis fex , qui eum fepelire vi-
derunt , in haraho conjuret , quod ibidem
ipfe intertiatus abfque interfectione homi-
num , pecudum , vel alterius rei , nifi com-
muni morte confumptus fepultus jaceat , &
ipfam retortam in pede habeat , & per ipfam
retortam fuper ipfo fepulchro femper de ma-
nu in manum ambulare debet , ufque dum
ad eam manum veniat , quæ eum inlicito
ordine vendidit vel furavit . Quod fi ita
non fecerit , capitale & delatura cum legis
beneficio feu cum furto culpabilis judicetur ,
II. Si autem ei fuga lapfus fuerit fi
infra ducatum , fuper quatuordecim noctes ;
fi extra ducatum , fuper quadraginta noctes ;
quod fi extra regnum , fuper octuaginta pla-
citus ei concedatur . Quod fi infra placitum
cum repræfentare non potuerit , capitale &
delatura feu furto vel legis beneficio culpa-
bilis judicetur .
III. Si autem eum interfecerit nifi in
quadruvio cum retorta fepultus , ipfe capi-
tale & delatura cum furto feu cine werdu
nia vel legis beneficio culpabilis judicetur .
IV. Si autem aliquid culpæ commiferit
dum intertiatus eft , ipfe de hoc culpabilis
judicetur , qui eum eo tempore poft fe re-
tinuit .
V. Si homo commendatus vel fugitivus
defunctus fuerit , fimiliter in quadruvio cum
I
retorta fepeliatur . Quod fi ita non fecerit,
ipfe , qui eum poft fe retinuit , pretium rei ST
cum legis beneficio culpabilis judicetur .
fecutus
VI. Si autem animal intertiatum infra dat , & fic poftea ad Regis ftapplum ducar .
placitum mortuum fuerit , tunc ille , qui Sin autem aliter egerit , fur judicandus eft .
caufam profequitur , cum teftibus memorare
debet , qualiter adpretiatum fuerit , & ille ,
fuper quem intertiatur > corio cum capite
decorticato in præfentia judicis auctorem fu-
um oftendere debet . Quod fi auctor recepe-
rit , tantum folidum unum de cine werdu-
nia pro corio reftituat .
VII. Quod fi animal vivum fuerit fed
debilitatum vel macilentum , quantum eo
tempore adpretiatum fuerit , fic de cine wer-
dunia reftituat . Si autem fanum vel imma
culatum reftituerit , tunc omne pretium fu-
um recipiat .
VIII. Quod fi furto ablatum fuerit , tunc
ille fuper quem intertiatum fuerit , capitale
& delatura cum furto culpabilis judicetur .
IX. Veftimenta autem feu his fimilia
mu
abfque probabili figno intertiare prohibe
s.
TITULUS LXXIII.
De bomine ligato abſque judicio dimiſſo .
quis ingenuus Ripuarius furem liga
verit , & eum abfque judicio Princi-
Tom. II.
Herold, Is . A Herold. Veftimentum .
Al. Furbanniso, Herold. Colaphus . Lindenbr. Procolpus .
(1 ) De bomine furbattudo . ) Vide , quæ dixi
ad Decretionem Childeberti R. cap. 4.
317
pis folvere præfumpferit , fexaginta folidis
culpabilis judicetur .
II. Si quis eum per vim tulerit , fexa-
ginta folidis culpabilis judicetur .
III. Si autem ligatus fuga lapfus fuerit
& hoc cum fex juraverit , quod abfque ejus
voluntate fuga lapfus fuiffet innocens ha-
beatur ,
IV. Si autem cui commendatus fuerit fu-
ga evaferit , fexaginta folidis culpabilis ju-
dicetur .
TITULUS LXXIV.
Ut nullus cum fervo traditionem vel
commutationem faciat .
Oc autem conftituimus , ut nullus cum
H fervo alieno negotium faciat vel com-
mutationem facere non præfumat nec ei
ullam commendationem vel traditionem fa-
ciat nec a fervo quifquam commendatam
vel traditam rem recipiat · Si quis autem
poft hanc diffinitionem fervo aliquid com
mendare præfumpferit , nihil recipiat &
dominus ejus de hoc innocens habeatur . Si-
militer de puero ? vel de muliere alterius
conftituimus .
TITULUS LXXV .
De re proprifa vel fecuta .
quis caballum, hominem, velquam-
libet rem in via propriferit , aut eum
}
fuerit , per tres marcas ipfum often-
Quod fi quis latroni aliquid tulerit , fimili-
ter faciat .
TITULUS LXXVI.
De materiamine vel lignis furatis .
I quis Ripuarius in filva communi feu
STRegis vel alicujus locata materiamen vel
ligna fiffa abftulerit , quindecim folidis cul-
pabilis judicetur • Sic de venationibus vel
de pifcationibus ; quia non res poffeffa eft ,
fed de ligno agitur , Aut fi negaverit , cum
fex juret .
TITULUS LXXVII.
De bomine furbattudo⋅ ( 1 ) .
S'preh
S1 ende
quis hominem
rit , & fuper
prehenderit rebus fuis
eum ligare com-
voluerit
aut fuper uxorem , feu fuper filiam , vel his
fimilibus & non prævaluerit ligare , fed
colpusei excefferit , & eum interfecerit ,
coram teftibus in quadruvio in clida ( 2 ) eum
levare debet , & fic quadraginta feu quatuor-
D d 3 de-
Lindenbr. XL. Al. Confecusus,
(2 ) In clida . ) Cangius hanc vocem egre-
gie illuftravit , & oftendit , clidam denotare cras
tem
 ORUM
LEX RIPUARI .
318

decim noctes cuftodire , & tunc ante judi-
α ei viam fuam cum armis nunquam contra-
cem in haraho conjuret , quod eum de vi-
ta forfactum B ( 1 ) interfeciffet . Sin autem
iſta non adimpleverit , homicidii culpabilis
judicetur . Aut fi negaverit , cum legitimo
numero juret , quod hoc non feciffet .
TITULus LXXVIII ,
De eo qui furem in domo receperit ,
I quis furem in domo receperit , vel ei
hofpitium feu victum præftiterit , dum
fimilis furi
res alienas furatus fuerit , ipfe fimilis
culpabilis judicetur , aut cum fex juret , quod
cum nec celaffet nec in domo paviffet ,
TITULUS LXXIX,
De bomine penduto & ejus hereditate ,
I quis homo propter furtum comprehen-
S'
' fus fuerit & legitime fuperjuratus , fecerit, æftimatione damni culpabilis judice-
& judicio principis pendutus , vel in quocun-
que libet patibulo vitam finierit , omnes res
ejus heredes poffideant , excepto capitale &
delatura in locum reftituant ( 2 ) .
TITULUS LXXX.
De via lacinia ( 3 ) .
I quis Ripuarius ingenuum Ripuarium de
S via fua obftaverit , quindecim folidis cul-
fua obftaverit
pabilis judicetur , aut cum fex juret , quod
dixiffet ,
TITULUS LXXXI ,
Ut parvulus non refpondeat ante
quindecim annos ,
I quis homo Ripuarius defunctus fuerit ,
S 'vel interfectus , & filium reliquerit , uf-
'
que ad quintum decimum annum plenum
nec caufam profequatur , nec in judicio in-
terpellatus refponfum reddat · Quindecimo
autem anno aut ipfe refpondeat , aut defen-
forem eligat , Similiter & filia .
TITULUS LXXXII ,
De damno in meſe ( 4 ) vel in claufura ,
I. I quis Ripuarius in meffe aliena vel
S in quacunque libet claufura damnum
tur ( 5 ) . Si autem negaverit , & convictus
fuerit , capitale cum furto & delatura cul-
pabilis judicetur .
II. Si quis peculium alienum in meffe ad-
prehenfum ad parricum ( 6 ) minare non
permiferit , quindecim folidis culpabilis ju-
dicetur , aut cum fex juret , quod hoc non
feciffet .
TI-

« Al. Arabo ; al. atrio , B Al. Forfacto . y Al. Si perjuratus ; al. fuperasus . Herold. Furça .

tem & cratitium etiam parietem . Scripta fuit & dilatura , que in locum reftituant .
& cleda , cleta , clades , cleia , claia clitella . (3 ) De via lacinia . ) Vide , quæ diximus ad
Gallice eft claye , Occitanis clede . Glone Al- Pact. Leg. Sal. Tit. XVI. leg. 4. Notandum
frici : cleta , cratis , byrdel . Gloffæ aliæ Anglo- tamen hic apud Sichardum Legem noftram
faxonicæ , de Partibus domus agentes cleta 2 infcribi de turbato e via . Titulus de cætero
byrdel . Vetus Gloffarium Lat. Gall. crates , de via lacina in Pacto Leg. Salicæ eft XXXIV.
creil ou cloie , Capitula addita ad Leg . Alaman . ( 4 ) De damno in meffe . ) Pact. Leg. Sal.
cap. 22. Si quis alterius ingenuam de crimine " Tit. X.
feu firia aut berbaria fi fit , & eam priferit & (5 ) Culpabilis judicetur . ) Melius Cod . Me-
ipfam in clida miferit c.... Si in clida mifa non tenfis apud Baluzium ; reftituat .
fuerit , & prifatemptata fuerit , quadraginta (6) Ad parricum . ) Til. & Lindenbr. par
folidos componat . Et fi in clida non fuerit , fexfoli- cum , Codex Regius apud Baluzium parricium ,
dos folvat . Annales Loiffeliani ad an . 776. Petra- Corbion. paricum . Lex . Angl. & Werin . Tit.
rias, quas præparaverunt , etiam clidos ad debellan- VII. leg. 1. qui gregem equarum in parco fura
dum per virtutem ipfum caftellum , Ado Viennen- tus fuerit . Quid in Anglia fit parsus publicus
fis de eadem re :cum præpararent machinas petra- Cowellus ita definit ; Parcus , inquit , publicus
rias cleta, Romani hos clidos crates appella- eft area in quolibet feudo feu manerio circumfe
bant . Vetus charta apud Somnerum in Tractatu ptus , in quo animalia damnum frugibus aut fru-
de Gavelkind fol. 190. Item pro 18. cladibus fa- tibus terræ quibufcunque facientia includuntur,
&
ciendis ad ovile 6. den. Henrici I. Regis Angl , donec de damno per dominum fatis fiat , aut fal-
Leges cap. 92. Si murdrum inveniatur alicubi tem cautio apud Vicecomitem per dominum inter-
... cuftodiatur feptem diebus fuper cletam unam ponatur de fando juri . Et talis quoque parcus
elevatus . Gregorius Turonenfis clitella vocem in noftra Lege intelligi videtur . Vox alias ge-
eodem fenfu ufurpat , quo Ann. Loiffel. & neralioris fignificationis eft , ut erudite often-
Ado clidos & cleta . Scribit lib. VII. cap. 37. dit Thomas Reinefius in Defenfione Var. Lect.
Leudegifilus novas ad deftruendam urbem machi- pag. 131. feq. Vocabulum , ait , parcus profilva
nas præparabat plauftra enim cum arietibus , muro, palicio vel palanchato , ut loquitur Petrus
clitellis & axibus erant texta , fub quibus exer- Crefcentinas verubus cinta fervandis feris ,
citus properaret ad deftruendos muros . pro curte & claufura animalium ufurpant Lati-
( 1 ) Forfactum . ) H. e. privatum . Til. forfa no-barbari , Itali , Galli , Hifpani , Angli , Beb
i&um . ga : alias Waranda , Warenna , Warennis a cu
( 2 ) Except. cap. & del. in locum reftituant . ) ftodiendo . Gall. parcs & garenes , V. Mornac. ad
Heroldus : excepto , quod capitale & delaturain L. 62. D. de Usufruct. & Car. Molin . ad Con-
locum reftituant . Lindenbrog. excepiis capitali fuetud. Parif. Tit. I. fol. 13. n. 4. Saltus_ma-
gnos
 LEX RIPUARIORUM.
TITULUS LXXXIII.
De maleficio ( 1 ) .
I. Ripuaria
1. S1per quis vir fe,u quemaliquod male-
venenum
per
ficium aliquem perdiderit, weregildum com-
ponat .
II. Si autem mortuus non fuerit , & va-
rietatem ( 2 ) feu debilitatem probabilem ex
hoc in corpore habuerit , centum folidis cul-
pabilis judicetur , aut cum fex juret ,
TITULUS LXXXIV.
De Grafione injufte invitato ( 3 )
I quis Grafionem ad res alienas injufte
quis Grafionem ad res alienas injufte
S'lendas invitaverit , quadraginta quins
que folidos componat , & fimilem reftituat ,
TITULUS LXXXV ,
De corpore expoliato ( 4 ) .
quis corpus mortuum , priufquam
1. S ' fe
fepeliatur , expoliaverit , centum fo-
lidis cum capitale & delatura multetur .
II. Si autem eum ex humo traxerit , &
expoliaverit ducentis folidis cum capitale
& delatura culpabilis judicetur , vel wargus
( 5 ) fit , hoc eft , expulfus , ufque dum
parentibus fatisfaciat ,
Herold. Warguffit ob hoc expulfus exulet ,
gnos Gallici vocant parcos , leporaria magnagua-
rennas . Jac. Marcbantius lib. I. Defcript. Flan-
drie : Parcus , boc eft , venationum feptum in-
gens. Significat etiam munitionem , intra quam
exercitus habetur . Pro equili vel fepto , intra
quod equi pafcunt , auctor Vita B. Alcuini edi-
te e vetufto Codice S. Maria Remenfis ab A.
Quercetano, In tribunalibus Galliæ parqueti funt
Toca judicii , ubi folent fummaria per procurato-
res expediri ea , quæ ad litium inftru&ionem per-
tinent. Ant. Faber. Cod. for, LIX. t. XXII. art.
XXV. Auditorii fpecies inde fic dicti , quia intra
clatbros conclufum , quia fepto cinctum . Parco di
Bagnalia bortus ameniffimus Cardinalis Gamba-
ra , baud ita procul Viterbio in Italia . Hinc cu
jus lingue proprium fit , nefcire nos dixi Var.
lib. 3. c. 1 ... Fortaffis verum eft , a Germanis
accepiffe reliquos , uti bofcum hajam feu ha-
gam , quo lucum fylvulam circumfeptam no-
minamus; & jardenum Galli , Hifpanique a no-
Aratium garte formaverunt.... Ex co vero
quod in Legibus Bajuvariorum Tit. IX. qui eft
de fcuria , hoc eft , borreo vel fabulo , memora-
tur granarium quod barch appellant , & fignifi-
catio vocabuli nonnihil abludit a parco , qua lo-
cum feptum & claufum notat ( diftinguitur enim
ibi tam a conclufa parietibus & peffulis cum cla-
ve munita , quam a non fepta fcuria ) ipfe jam
plane certus Jum ... a Germanis ad alias gen-
tes manaffe . Eft autem , ut planiffime edifferam ,
noftrum , quod bodie efferimus cum fecunda vo
cali Pferch , quo ipfo locum palis vel parietibus
cratitiis cintum detinendis jub dio cuftodien
dis comminatis ovibus , im , Opayμo's , wardpur ,
mandrile fignificamus . Eft ubi laxiore fignificatu
quodvis ædificium , manfionem feu Aftabulum co-
erciumve , quo pecora armentaque clauduntur ,
denotat &c. Quia vero oves , quando in agros
deducuntur , ut ftercorent illum , parco inclu-
duntur ; inde agrum lætificare nobis eft pfer-
chen & fimus pferch . Quod autem Reinefius
319
TITULUS LXXXVI.
De caballo excorticato ( 6 ) .
I. I quis caballum alterius mortuum feu
S'
quodcunque libet animal extra, conta
filium domini fui excorticaverit , triginta
folidis culpabilis judicetur .
II. Si autem negaverit , & convictus.fue-
rit , centum folidis cum capitale & delatu-
ra multetur ,
TITULUS LXXXVII.
De komine forbannito ( 7 ) .
quis qui forbannitus ( 8 )
Seff, in domum recipere prafumpferit ,
fi Ripuarius eft , fexaginta folidis , fi regius ,
Romanus , vel ecclefiafticus , triginta folidis
culpabilis judicetur .
TITULUS LXXXVIII.
Ut nemo ( 9) munera in judicio accipiat .
Oc autem confenfu & confilio feu pa-
HⓇterna traditione & legis confuetudine
fuper omnia jubemus , ut nullus optimatum ,
major domus , domefticus , Comes , Grafio
Cancellarius vel quibuslibet gradibus fu-
blimatus in provincia Ripuaria in judicio
refidens , munera ad judicium pervertendum
non
putat parcum venire a Germ. pferch in hoc
diffentio ab eo . Parcus enim eft fimplicius &
noftrum paulo corruptius . Una certe vox eft
& Germanica , quæ defcendit a bergen , cu-
ftodire . De parci fignificatu adde his congruen-
tia apud Wolfgang. Hungerum in Vindicatio-
ne linguæ Germanicæ fol. O. 4. quibus Glof-
fographi jungantur
(1 ) De maleficio , ) Pact. Leg. Sal, Tit. XXII .
( 2 ) Varietatem . ) Egritudo & invaletudo
« i« , Gall. indifpofition , ab Inferiore Lati-
nitate etiam inæqualitas vocatur ; unde Can-
gius varietatem hic idem effe putat ac agri-
tudinem . Sed ego ex Germanico var , metus ,
periculum , hanc vocem factam puto , ut fen-
fus fit ; Si quis in periculo vel metu perdenda
valetudinis fuiffet , vel infirmum fe fenfiflet
Pfalterium vetus Saxonicum , quod ex primis
libris typis impreffis effe fufpicor , cujufque
poffeffor poft Eggelingium jam eft ampliffi
mus atque eruditiffimus vir Jo. Anderfonus
Syndicus Reipubl. Hamburgenfis , Pfalmo XX.
in gotliker var ; in timore divino , Belgis va
er , Angl. faer , metus , timor , periculum ;
Anglofax. færan , terrere ,
( 3 ) De Grafione injufte invitato . ) Pact. Leg,
Sal. Tit. LIV.
( 4 ) De corpore expoliato , ) Pact. Leg. Sal,
Tit. LVIII.
(5 ) Wargus . ) Vid. quæ ad hanc vocem in
Legis Salicæ expofitione protulimus .
(6 ) De caballo excorticato . ) Pact. Leg. Sal.
Tit. XLI. leg. 17. & Tit. LXVIII.
( 7 ) De bom. forbannito . ) Vid. Pact . Leg.
Sal. Tit. LIX.
( 8 ) Forbannitus . ) Qui in bannum miffus ,
der verbannet ift , five qui banno vel edicto
promulgato in exilium actus eft .
(9) Ut nemo 6. ) Pact. Leg. Sal. Tit. LIV.
leg. 2.
 320 LEX RIPUARIORUM .

non recipiat . Quod fi quis in hoc depre- ufquam facinus componatur . Si quis autem
henfus fierit , de vita componat . per cupiditatem ifta tranfgreffus fuerit le-
gibus componatur . Fredum autem non illi
TITULUS LXXXIX .
B judici tribuat , cui culpam commifit ; fed il
Ut judices five miffi fifcales freda non
li , qui folutionem recipit , tertiam partem
exigant priufquam facinus componatur . coram teftibus fifco tribuat , ut pax per-

Nelibes
que judexeffcalos
caufa non de quacun
exigat pri- petua ftabilis permaneat , Amen ,

EXPLICIT LEX RIPUARIORUM , DEO GRATIAS , AMEN ,

CAPITULARE

CAROLI MAGNI

ANNI DCCCII 1,

DE LEGE RIPUARENSE .

CA P. I. poffeffio ejus in bannum mittatur donec

1, I ingenuus ingenuum itu percufferit ,
S₁
quindecim folidis culpabilis judicetur ,
II.
X. Homo regius , id eft , fifcalinus & ec-
clefiafticus vel lidus interfectus centum foli-
dis componatur ,
III.
XXII, Homo ingenuus , qui multam quam.
libet folvere non potuerit , & fidejuffores
non habuerit , liceat ei femetipfum in wa-
dium ei , cui debitor eft , mittere ufque
dum multam , quam debuit , perfolvat . Item
in eodem capitulo , de foniste . aut fexcen-
tos folidos componat , aut cum duodecim
juret . Aut fi ille , qui caufam quærit , duo-
decim hominum facramenta recipere nolue-
rit aut cruce aut fcuto & fufte contra
eum decertet ,
IV.
XX. Nemini liceat fervum fuum propter
damnum ab illo cuilibet inlatum dimitte-
re ; fed juxta qualitatem damni dominus
pro illo refpondeat vel eum in compofi-
tionem aut ad pœnam petitori offerat .
autem fervus perpetrato fcelere fugerit , ita
ut a domino penitus inveniri non poffit
facramento fe dominus ejus excufare ftudeat ,
qued hoc fuæ voluntatis nec confcientiæ fuif-
fet , quod fervus ejus tale facinus commifit .
V.
XXXIII. Si quis ad mallum legibus ban-
nitus fuerit , & non venerit , fi eum funnis
non detinuerit , quindecim folidis culpabilis
judicetur . Sic ad fecundam & tertiam . Si
autem ad quartam venire contempferit
veniat & de re , qua interpellatus fuerit
juftitiam faciat . Si infra annum non vene.
rit , de rebus ejus , quæ in banno miffa
funt , Rex interrogetur , & quicquid inde
judicaverit fiat . Prima bannitio fuper no-
&tes feptem , fecunda fuper noctes quatuor-
decim , tertia fuper noctes viginti & unam ,
quarta fuper noctes quadraginta duas . Simi-
liter & de beneficio hominis , fi forte res
proprias non habuerit , mittatur in bannum
ufque Rex interrogetur .
VI.
XXXV. Si auctor venerit , & rem in-
tertiatam recipere noluerit , campo vel cru-
ce contendant ,
VII.
XLVIII. Qui filios non habuerit , & a-
lium quemlibet heredem facere fibi volue-
rit " coram Rege vel Comite & Scabiniis
vel Miffis dominicis , qui tunc ad juftitias
faciendas in provincia fuerint ordinati , tra,
ditionem faciat ,
VIII.
LVII. Homo denarialis non antea here-
Si ditare in fuam agnationem poterit , ufque
quo ad tertiam generationem perveniat .
IX .
LXIV. Homo chartularius fimiliter ,
X.
LXVII, Omne facramentum in Ecclefia
aut fupra reliquias juretur . Et quod in Eccle-
Ga jurandum eft , vel cum feptem electis ,
vel fi duodecim effe debent , quales potue.
rit invenire . Si illum Deus adjuvet & fan-
i , quorum ifte reliquiæ funt , ut verita-
tem dicant .
XI.

Lindenbr. t optimates majores domus , domeftici • fublimati .. refidentes . • non recipiant . Ita quoque
Herold . Herold . Seu commiffi . 2 Ita Baluz , & Eccard. Sed Herold. & Lindenbr. editiones ;
Hoc quoque jubemus , ut judices fupra nominati , five fiscales de quacunque exigant . Deeft in edit,
Herold. Fifco . Al. Ms. deeft ; aus cruce . Al. Ms. deck : vel sruse .
 LEX RIPUARIORUM .
XI.
LXXII. Si res intertiata furto ablata fue-
rit , liceat ei , fuper quem res intertiata fue-
rit , facramento fe excufare de furto , quod
nec fuæ voluntatis aut confcientiæ fuiffet ,
quod ablatum eft , aut tantum fine damno
reftituat .
XII.
De homine , qui comprehendit fervum .
Juffit eum occidere dominos fuos duos in-
321
fantes unum qui habuit novem annos , ม
lium qui habuit undecim . Ad extremum il-
lum fervum poftquam dominos fuos illos
pueros occidit in foveam quandam proje
cit . Et judicatum eft , ut illurn , qui no-
vem habuit , weregildo componat ;
vem annos habuit
alium vero , qui undecim annos habuit , du-
pliciter ; fervum , quem mordricum , tripli-
citer , & bannum noftrum ad omnia .

LEX ALAMANNORUMⓇ

CUM NOTIS COLLECTORIS .

INCIPIUNT CAPITULA LEGIS ALAMANNORUM .

E liberis qui res fuas ad Eccle- XX. Ut Presbyter res vel mancipia Ec-
ID fiam Dei tradunt .
clefiæ poteftatem vendendi non habeat .
II. De liberis qui res fuas ad Ecclefiam XXI, De his qui Ecclefiæ fervum vel an-
Dei tradunt , & in beneficium fub ufufru- cillam fufceperint fugitivos .
Guario accipiunt . XXII. Qualiter fervi Ecclefiæ tributa fol-
III. De liberis vel fervis qui ad Eccle- vere debeant .
fiam confugiunt. XXIII. De colonis ecclefiafticis , fi ad
IV. De liberis qui infra januas Ecclefiæ Epifcopum aut ad judicem fuum venire di-
interfecti fuerint . Spexerint .
V. De raptoribus qui de Ecclefiis aliquid XXIV. De eo qui in mortem ducis confi-
vi abftraxerint , liatus fuerit .
VI. De juratoribus , quales aut quantos XXV. De homine qui gentem extraneam
fecundum euua bomo babere debet . infra provinciam invitaverit .
VII. De liberis qui de Ecclefia aliquid XXVI. De bis qui in exercitu litem com-
furaverint . miferint .
VIII. De liberis qui fervum Ecclefiæ oc- XXVII. De bis qui in exercitu aliquod fur-
ciderint . tum fecerint .
IX, De colonis Ecclefiæ occifis . XXVIII. De eo qui figillum aut manda-
X. De eo qui in curte Epifcopi armatuş tum ducis neglexerit .
ingreditur . XXIX. De eo qui in curte Ducis hominem
XI. De eo qui in curte Presbyteri arma- occiderit .
tus ingreditur . XXX, De eo qui Miſſum Ducis infra pro-
XII. De his qui Epifcopo aliquam inju- vinciam occiderit ,
riam fecerint . XXXI, De eo qui in curte Regis furtum
XIII. De his qui Presbytero parrochiano commiferit ,
injuriam intulerint . XXXII. De eo qui res Ducis furaverit .
XIV. De his qui Diacono aliquam inju- XXXIII, De feminis quæ in minifterio du
riam fecerint . çis funt .
XV. De bis qui monacho aliquam inju XXXIV. De eo qui præfumpferit infra
riam intulerint . provinciam res Ducis hoftiliter invadere .
XVI. De his qui Clerico aliquam inju- XXXV. De filio Ducis qui contra patrem
riam intulerint , fuum furrexerit .
XVII. De liberis qui ad Ecclefiam dimiffi XXXVI, De conventu , ut fecundum an
funt , fi occidantur . tiquam confuetudinem fiat .
XVIII. De ancilla libera dimiffa , fi po- XXXVII. De mancipiis , ne foris provin
ftea fervo fe conjunxerit ; & de Alamanna cia vendantur .
que fervo nupferit . XXXVIII. De eo qui die dominico opera
XIX. Ut nullus laicus rem Ecclefiæ abf- fervilia fecerit .
que charta præfumat poffidere . XXXIX. De inlicitis nuptiis ,
XL.

Caput iftud , tefte Baluzio , non extat in antiquis Exemplaribus ; habetur tamen in editione Bavarica .
B Lindenbr. Capitula Legis Alamann. 2 Lindenbr. Qui ſemesipfos vel ver . Herold. Quales
effe debeans . Lindenbr. In curtem . Herold. De fervis .
 RUM
ANNO
322 LEX ALAM .

XL. De patricidiis & fratricidiis . LXXI. De eo qui equum plagaverit , dum

XLI. Ut nullus cauffam audire præfumat
nifi qui a Duce conftitutus eft .
XLII. De eo qui fæpe interpellatus ante
Ducem de qualicunque evidenti cauffa , &
convictus fuerit , ne ad juramentum permit- ferierit , abortivum fecerit .
tatur .
XLIII. Ut fcriptura non valeat in qua læferint , includantur .
annus & dies non oftenditur .
XLIV. De libero qui alteri libero crimen
mortale impofuerit .
XLV. De rixis quæ fæpe fieri folent in
populo .
XLVI. De libero qui liberum extra ter-
minos vendiderit .
XLVII. De eo qui feminam ingenuam ex-
tra marcam vendiderit .
XLVIII. De eo qui liberum bominem vel fe-
minam liberam infra provinciam vendiderit .
XLIX. De eo qui bominem occiderit , &
eum morttaudo a fecerit .
L. De eo qui liberum de terra effodierit .
LI. De libero qui alterius uxorem В tu-
lerit .
LII. De eo qui fponfam alterius accepe-
vit .
LIII. De eo qui fponfam fuam dimiferit ,
& aliam duxerit .
LIV. De eo qui filiam alienam non de-
Sponfatam acceperit .
LV. De uxore mortuo marito fine filiis re-
lista .
LVI. De eo qui proximi fui defuncti uxo-
ri fine filiis relicte dotem contradixerit .
LVII. De bereditate duarum fororum quæ
abfque fratribus poft mortem patris relicte
funt .
LVIII. De eo qui mulierem in itinere va-
dentem denudaverit , aut cum ea mocha-
verit .
LIX. De eo qui alium percufferit aut vul-
meraverit .
LX. De eo qui alteri aurem abfciderit .
LXI. De eo qui palpebras alterius ma-
culaverit .
LXII. De nare tranſpuncta vel abfcifar .
LXIII. De labiis maculatis .
LXIV. De lingua abfcifa , & de vulne-
vibus in facie factis .
LXV. De eo qui alium contra legem tun-
derit , & de diverfis vulneribus .
LXVI. De eo qui alteri viam contradi-
xerit .
LXVII. De eo qui alterum de caballo ja-
taverit .
& XCVIII. De eo
LXVIII. De libero qui liberum occiderit .
LXIX. De eo qui alterius amiffarium fu-
raverit .
LXX. De eo qui alterius cabalbum invo-
laverit .
bominem plagare voluerit .
LXXII. De eo qui in troppo de jumentis
duricem involaverit .
LXXIII. De eo qui prægnum jumentum
LXXIV. Qualiter jumenta , quæ meſſem
LXXV. De eo qui taurum gregem regen-
tem involaverit aut occiderit .
LXXVI. De eo cui morttaudus imputatur .
LXXVII. De eo qui gravidæ mulieri na-
tum interfecit .
LXXVIII. De pretio bovis .
LXXIX. De eo qui paftores vel artifices
occiderit .
LXXX. De eo qui cum ancilla vestiaria
& geneciaria concubuerit .
LXXXI. De eo qui incendium fuper ali-
um in nocte miferit .
LXXXII. De canibus feufibus vel aliis
furatis aut occifis .
LXXXIII. De eo qui aliquam claufuram
in aqua fecerit , & ibi aliquid negaverit
LXXXIV. De his qui de terra fua inter
fe contendunt .
LXXXV. De eo qui fervum alterius fu-
gientem acceperit & fequenti domino con-
tradixerit .
LXXXVI. De eo qui fervum in pignus
fufceperit , & fi ipfe fervus aliquod da-
mnum fecerit .
LXXXVII. De eo qui alteri res fuas apud
fe inventas contradixerit .
LXXXVIII. Ut fratres poft mortem patris
eorum hæreditatem non diffipent antequam
dividant eam .
LXXXIX. De eo qui hominem occiderit
& negaverit .
XC. De coxa , vel brachio abfcifis .
XCI. De eo qui mulieri prægnanti abor-
@
tivum fecerit .
XCII. De bereditate quam mulier poft par-
tum ftatim mortua derelinquit .
XCIII. De eo qui in pugna parem fuum
dereliquit & fugit .
XCIV. De eo qui poft finitam & emen-
datam caufam mallare prefumpferit .
XCV. De eo qui ingenuam feminam col-
po percufferit .
[
XCVI. De eo qui medelam aut carru
cam alterius involaverit .
XCVII. De eo qui buricas in filva por-
corum incenderit .
qui gregem animalium
in pignus tulerit , & porcarium vel ceteros
*.
paftores flagellaverit *
XCIX. De eo qui bifontem aut bubalum
vel cetera animalia furaverit aut occide-
rit λ .

EXPLICIUNT CAPITULA .

a Herold. Mortuum . Lindenbr. addit , Contra legem . Defunt in Herold . Vel abfcifa .
Lindenbr. Seufiis . Lindenbr. Anegaverit . Lindenbr. Si ſub ſe . Herold. Incifis .
Lindenbr. Abortium . Lindenbr. Medellam . x Herold. De grege pignorato & paftoribus
Ragellasis . a Herold. De bifonte & cæteris animalibus furasis .
1 N-
 LEX ALAMANNORUM .
INCIPIT LEX ALAMANNORUM. (1 )
TITULUs I.
De liberis qui res « fuas ad Ecclefiam
Dei tradunt .
I
I quis liber res fuas vel femet-
ipfum ad Ecclefiam tradere vo-
luerit nullus habeat licentiam
contradicere ei , non Dux
S
non Comes nec ulla perfona ;
fed fpontanea voluntate liceat Chriftiano ho-
mini Deo fervire & de propriis rebus fuis
femetipfum redimere . Et qui hoc voluerit
facere , per chartam de rebus fuis ad Eccle-
fiam , ubi dare voluerit , firmitatem faciat ,
& teftes fex vel feptem adhibeat
& no-
mina corum ipfa charta contineat , & co-
ram facerdote qui ad eandem Ecclefiam de-
2 de
vit , fuper altare ponat : & proprietas
ipfis rebus ad ipfam Ecclefiam in perpetuum
permaneat .
a paftore Ecclefiæ per beneficium fufceperit
II. Et fi aliqua perfona , aut ipfe qui de- ad victualem neceffitatem conquirendam die-
og Lindenbr. Semes ipfos vel vs. Lindenbr. Contradicendi. y Harold. Ad ecclefiam ; al , ad illam ·
( 1 ) Alamannorum . ) De Alamannorum ori-
gine in diverfas Scriptores abiere fententias .
Ego hic exfcribo , qua Wachterus tradidit in
'Gloffario ad hanc vocem , qui cæteros conciliare
conatus eft . Alamanni , nomen commune omniam
populorum , qui Marcomannis , & fociis a Danu-
bio , Rheno , Mancque digreffis , infolo vacuofuc
cefferunt. Horum duo genera deprehenduntur apud
Hiftoricos , fi recte inftituatur computatio , Galli ,
& Germani , Nam poft exceffum Marcomannorum
mox in fedibus eorum trans Rhenum , Danubium-
que confederunt Galli , de quibus Tacitus cap.
XXIX. Leviffimus quifque Gallorum , & inopia
audax , dubiæ poffeflionis folum occupavere . Et
deinde fub Antoninis Germani , quos ex omnibus
Germaniæ oris eo confluxiffe , Lingua Alamanni-
ca , que certe Germanica eft quamvis vocabulis
Gallicis mixta , fatis prodit . Utrifque nomen com
mune fuit Alamannorum . Hinc gens Alaman-
nica , fi parva initia fpecies , originem refert ad
Gallos , fi magnitudinem , & incrementa , ad Ger-
manos Eftque omnino convena quedam multi-
tudo ex acerrima Gallorum , Germanorumque ju
ventute congregata , prorfus ut olim plebs Ro-
mana , que ex diverfis Italie colonis coaluit .
Unde mirum non eft , Alamannos , cum fuerint
mixti homines , Refpublica quædam Gallo-
Germanica , jam haberi pro Gallis , jam ab il-
lis diftingui . Fuiffe autem mixtos bomines auctor
eft Agathias lib. I. , qui fuum viciffim auctorem
babet Alamanni autem , inquit , fi Afinio Qua-
drato , viro Italico , fides præftanda , qui res
Germanicas diligenter perfcripfit
convenc
funt , & mixti homines , quod & eorum no-
mine præfertur . Nec Afinium fefellit opinio .
Nam prior compofiti pars tam Gallis quam Ger-
manis fignificat alium , alienum , peregrinum ,
ut demonftravi in El ; altera vero hominem
vel virum . Hinc Alamannus vi nominis eft ho-
mo peregrinus , alienigena , extraneus , & a-
liunde adventitius , non Germanis tantum , fed
Britannis , tefte Boxhornio in Lex .
etiam Gallis
Ant. Brit. , ubi fequentia leguntur : Ellmyn
Alemanni , & ufurpatur pro peregrino . Ab All1,
alius . Tales autem fuiffe Alamannos , h.
e. pem
regrinos in folo Marcomannico , ex antedictis ma-
nifeftum eft . Afinius convenas vocat , qued idem .
323
dit vel aliquis de heredibus ejus , poftea
ipfas res de ipfa Ecclefia abftrahere volue-
rit vel aliquis homo qualifcunque perfona
hoc præfumpferit facere , & effectum quem
inchoavit , non obtineat , & Dei judicium
incurrat , & excommunicationem fanétæ Ec-
clefiæ 9 & multam illam quam charta con-
tinet ( 2 ) , perfolvat , & res illas ex inte-
gro reddat & fredum in publico folvat >
ficut lex habet ,
TITULUS II.
De liberis qui res fuas ad Ecclefiam Dei
tradunt , & in beneficium ( 3 ) fub
ufufructuario accipiunt .
derit , &
resfaas
per chartam Ecclefiam de-
ad firmitatem fe-
cerit , ficut fuperius dictum eft , & poft hæc
bus
Nam convenæ funt peregrini , qui ex diverfis
gentibus in unam five gentem five civitatem con-
veniunt , Sed & mixtos homines denor are pof-
funt , quia all in compofitis fæpe varium figni-
ficat , quod etiam videtur noviffe Afinius , m ,ram.
que fignificationem eodem nomine complexus . Din
xi autem Gallos Germanis mixtos fuiffe in illa
Republica . Et hujus mixture manifefta extant
documenta in ipfa lingua Alamannica . Nam in
exiguo Keronis Gloffario , quod ne millefimam qui-
dem Lingua Alamannica partem complectitur ;
plures occurrunt voces Gallica , quæ in cæteris
Dialectis non facile reperiuntur , & haud dubie
ex contagio lingua Gallica Alamannis adbaje-
runt. Huc ufque Wachterus .
Goldafti editio ex Sangallenfi Codice ha-
bet: Lex Alamannorum , que temporibus Hlota-
rii Regis cum Principibus fuis , id funt XXX.
tribus Epifcopis , & XXXIIII. Ducibus , & LXX.
duobus Comitibus , vel cætero populo conftituta
eft . Eadem ferme habentur in Heroldina &
Lindenbrogiana editionibus .
( 2 ) Multam illam , quam charta continet
perfolvat . In hujufmodi Chartis taxari con-
fueverat , quid multæ nomine folvendum ef-
fet ab iis , qui adverfus ipfas agere tentarent ,
ut ex quampluribus formulis , atque inftru-
mentis apparet . Lege inter cætera formulas
Goldafti Tit. de rerum traditione , & de tra-
ditione precaria . In quo valde notandum eft ,
quod huic perfolvendæ multæ non obftringe-
rentur tantum tradentes , vel contrahentes ipfi ,
vel ipforum hæredes , fed etiam quæcumque
extranea , aut oppofita perfona , quæ contra illam
chartam venire tentaverit .
(3 ) Et in beneficium . ) Eruditi docent olim
dicta fuiffe Beneficia , quæ fequioribus ævis ap-
pellata funt Feuda . Attamen hic vides agi non
de Feudo , fed de precaria , vel de cenfitico
contractu , quod itein Beneficii nomine venit .
Ego inter Beneficium , & Feudum id puto in-
tereffe difcriminis , quod inter genus & fpe-
ciem , ut omnia quidem Fenda dicta fuerint
Beneficia fed non omnia Beneficia fuerint
Feuda . Vide Form . Marculphi lib. II. cap. V.
ibique Bignonium .
 324 LEX ALAMANNORUM.
bus vitæ fuæ , & quod fpondit perfolvat ad
Ecclefiam cenfum de illa terra , & hoc per
epiftolam firmitatis fiat , ut poft ejus difcef-
fum ullus de heredibus non contradicat . Et
fi contigerit ut poft mortem ejus qui dedit
illas res filiam relinquat , & forfitan ipfe fi-
lis vult dicere quod hereditas paterna fibi
fit legitima
1 ad poffidendum , & pater ejus
non dediffet , nec firmitatem feciffet , non
liceat ei jurare ; fed ipfa charta quam pater
ejus fecit præfens veniat , & illi teftes qui
manus fuas in charta miferunt 9 una cum
Presbytero Ecclefiæ ficut lex haber ita
teftificentur , quod ipfi ad præfens fuiffent ,
& oculis fuis vidiffent , & auribus audiffent
quod pater ejus illas res ad Ecclefiam de-
diffet , & chartam feciffet , & illos ad te-
ftes advocaffet hoc per facramentum di-
fumus
cant , quod nos veri teftes fun us . Poft hæc
paftor Ecclefiæ res fuas poffideat , & & ille
ille
præfumptor qui contradixerit , illam multam
quam charta continet ad Ecclefiam perfolvat .
II. Si autem illa charta aut arferit aut
perdita fuerit quam ille homo fecit , tunc
liceat illi heredi cum teftibus nominatis quin-
que , ipfe fit fextos , in ipfa Ecclefia jurare
quodloca
pater ejus dediflet
nec chartam
illa fanéta . Et fifeciffet nec ad
hoc præfum
pferit facere , illas res poffideat .
TITULUS III.
De liberis vel fervis qui ad Ecclefiam
confugiunt.
| I.
1. I quis homo aliquem perfequens fugi-
Stivum aut liberum aut fervum , & ipfe
intra januas Ecclefiæ confugerit , nullus ha-
beat poteftatem per vim abftrahendi de Ec-
clefia , nec eum infra januas Ecclefiæ occi-
dendi , fed ex timore Dei honorem Ele
fiæ impendat , & facerdotem Ecclele in-
Lindenbr. Ecclefiam Dei . A Deeft in Lindenbr. Ecclefiæ.
Herold. Ecclefia . Heroid. Ipfe Ecclefie .
Herold. & Lind : abr. Vereglidum .
( 1 ) Et ut alii cognofcant . ) Hinc collegit Joa
shimus Vadianus in libro primo de Collegiis , Mo-
nafteriifque Germaniæ veteribus , banc legem il-
lo haud dubie fcriptam tempore , quo plurimi A-
lamannorum fidem Chriftianam nondum fufcepe-
rant . Balzins in notis ad Capitularia .
( 2 Sexaginta Jolides componat . Quid fre-
dum fit , quid widrigildum , feu potius , ut He-
foldus , & Lindenbrogius habent , weregildum ,
docet Eccardus in notis ad legem Salicam .
Hic tantum obferva , quod multa Ecclefiæ fol-
venda pro delicto in ipfa patrato Fredi nomi-
ne identidem appellatur in Lege I angobardi-
ca VII. Ludovici Pii ; quia ficuti fredum fol-
vebatur fi co , ut delinquens civili fecuritati ,
unde maleficio exciderat, reftitueretur ; ita &
pollutæ Ecclefiæ pendebatur , ut reus pacem
illius recuperaret . Vides , hos fuiffe gentium
mores , & inftituta , non Ecclefiafticorum ad-
inventiones .
(3 ) Widrigildum folvat . ) Ad avertendam
fcilicet privatam vindictam . Tacitus Germa-
niæ cap. XXI. Sufcipere tam inimicitias feu pa-
terpellet pro fervo fuo . Roget fibi eum red-
dere , & donet legitimum wadium ut illam
culpam illi fervo conceffam habeat . Tunc
ille Presbyter reddat in pace fervum domi-
no fuo .
II. Si autem Presbyter neglexerit redde-
re aut contradixerit illum fervum , apud fe
illum contineat , & curam de illo habeat ,
ut exinde fugitivus non evadat . Et fi eva-
ferit , ille Presbyter fine ulla dilatione per-
quirat , & domino reftituar . Er fi ipfum
invenire non potuerit , fimilem ipfius , aut
pretium pro eo folvat .
III. Si autem vi abftraxerit , & injuriam
Ecclefiæ fecerit componat otodecim foli
dos ad ecclefiam , & fredum folvar in fifcum
fexaginta folidos , quia contra legem fecit ,
& Ecclefiis honorem non impendit &
Dei reverentiam non habuit , & ut alii co-
gnofcant
gnofcant (( 11 )
) quod
quod fit timor Dei in Chri-
ftianis , & honorem Ecclefiis impendant .
TITULUS IV.
De liberis qui infra januas Ecclefiæ
interfecti fuerint .
I
quis liber liberum infra januas Eccle-
''
S fiæ occiderit , cognofcat fe contra Deum
injufte feciffe & Ecclefiam Dei polluiffe :
ad ipfam Ecclefiam quam polluit fexagin
ta folidos componat ( 2 ) , ad fifcum vero
fimiliter alios fexaginta folidos pro fredo fol-
vat , parentibus autem legitimum widri
gildum folvat ( 3 ) ;
TITULUS V. ( 4
De raptoribus qui de Ecclefiis aliquid
vi abftraxerint .
I. quis res fuas ad Ecclefiam commen-
habuerit , & aliquis eas exinde
S' atas
ra-
Herold. Perfequatur.
& Herold. Es fifcus fredum adquirat."
tris , feu propinqui , quam amicitias neceffe eft :
Nec implacabiles durant . Luitur enim etiam bo
micidium certo armentorum > ac pecorum nume-,
ro, recipitque fatisfactionem univerfa demus ,
utiliter in publicum , quia periculofiores funt
inimicitie juxta libertatem . Viguit , atque ho
die adhuc ut a fide digniffimis Dalmatis au-
divi viget in quibufdain Dalmatiæ locis mos ,
ut dum pax reftituenda eft inter interfecto-
rem , & proximum interfecti , una conveniant
utriufque propinqui cum aliis quoque ex pri-
moribus , qui fimel collecti definiunt quanti
tatem multæ , quam reus proximo interfecti
pendere debet ; quæ tamen multa a quampl
rimis reo condonari folet . Tum coram illo
confeffu pax inter eos reftituitur quibufdam
confuetis ceremoniis ; quibus expletis opipa-
rum celebratur convivium interfectoris exper-
fis paratum .
(4 ) Titulus V. ) Baluzius ait , ea quæ in
hoc , arque in fequenti Titulo exiftunt , deeffe
in libris regiis , & in Corbionenfi , atque pro
illis hæc tantum illuc haberi :
Di
 LEX ALAM ANNORUM.
apuerit , fi per furtum hoc fecerit , ipfas
res in capitale reftituat , & ficut ipfæ res
valuerint , hoc novempliciter componat , Ite-
rum atque iterum fimiliter faciat , hoc funt
per ter novempliciter . Ifta omnia ei cu-
jus res funt componi debent . Ecclefiæ ve-
ro , quam inhonoravit , triginta fex foli-
dos componat .
II. Si vero per virtutem học raptor de
Ecclefia abftulerit , dupliciter domino com-
ponat , & duodecim folidos . Ecclefiæ ve-
ro , ficut fuperius commemoratum eft
ginta fex folidos componat .
III. Si fervus hoc fecerit , & juffio domi-
ni ejus fuit ficut dictum eft ita omnia
obfervari debent .
IV. Si fervus per fe hoc fecerit , ex fur-
to fimiliter quomodo dictum eft adimplere
debet .
V. Nam fi per virtutem fervus hoc fe-
cerit , non ficut de libero compofitio exiga-
tur fed virtus fervilis componi debet ,9
ut ipfum quod abftulit reddatur fimpliciter ;
ita tamen fi ftatim quomodo inventum fue-
rit , contradictio domini fui non fuerit . Nam
fi aliquam moram fecerit , propter contra-
dictionem domini fui duodecim folidi ad,
dantur .
VI. Si dominus ex hac re immunis fue
rit , ut juffio ejus non effet , ei quatuor fol.
in fredo exigantur . Nam fi juffio eius fuit ,
ficut fupra dictum eft ita componatur .
Tom. II.
325
TITULUS VI.
De juratoribus , quales vel quantos fecun-
dum euua bomo babere debet
με
1. E minoribus caufis ufque ad folidum
valentem licet unicuique qualem
facramentalem unum fecum habere vult , in
fuo facramento continere .
II. Nam fi duas Saigas valentem fupra
folidum
folid um res valuerint
res valuer int de
de qua cauffa orta fue-
rit , tunc debet homo qui cauffam requi-
tri- rit , tres electos denominare , & ex deno-
minatis tribus licentiam habet excufator re-
jicere duos ; tertium vero non licet rejice-
re , fed ipfum fecum in facramento habere .
debet .
III. . Saiga ( 1 ) autem eft quarta pars
tremiffis , hoc eft , denarius unus . Dua Sai-
gæ , duo denarii dicuntur . Tremiffus eft ter-
tia pars folidi ( 2 ) , & funt denarii quatuor .
IV. Ita obfervandum eft ufque ad tres fo-
lidos & fupra tres folidos * .
V. Iterum duas Saigas valentes , fi ali-
quis interpellatus fuerit tunc qui cauffam
profecutus fuerit , electionem faciat de con-
juratoribus , unde excufator quales duos re-
jicere voluerit poteftatem habeat & cum
duobus juratoribus ifte ordo fervandus eff
ufque ad fex folidos .
VI. Nam fi duæ Saigæ fupra funt , tune
cum quinque fua manu fexta jurare debet
fimiliter cum electis , ficut fupra dictum eft ;
& duos in omnibus iftis ordinibus rejicere,
licet .
E e VII.

Herold. Et quanti be res.

In edit. Heroldi & Lindenbr. deeft totus paragr. Irerum. &c.
la Heroldina deeft quoque paragr. Ifta omnia &c. Lindenb . Inhonorificavit . Herold, violavit .
Herold. Per vim . Defunt in Herold. De Ecclefia . Herold. Domino fuo componat XII. fol.
Herold. Ersam obfervari debes . Herold. Fer vim hoc . x Herold. Vis. A Herold 1111..
folidi in fredum . Herold. De juratoribus quales eſſe debeant . Herold. Valentibus .
Herold. Aus fupra folidum res valueris . Totus §. deeft in edit. Herold, Ita Baluz. fed
Lindenbrog. V. Iterum , & fupra tres folid. duas faigas &c. Eodem fere modo habentur quoque in Heroldana .
• Herold. Conjurasoribus jures . Ifte ordo .

De raptoribus , qui de Ecclefiis aliquid vi faiga , vel ferre nomen perdurare potuit , li-
abftraxerint . cet mutata re ; ut in re monetaria ufuvenire
Si quis autem raptor res Ecclefiæ commenda- folet . Sic & nos a primævo nomine Carolenos,
tas alicujus , infra januas Ecclefiæ vi abftraxe- Paulos , Philippos appellamus & illos , qui nec
rit, & tulerit , bomini cujus fuerant , ficut lex Caroli , nec Pauli , nec Philippi imaginem re-
babet , ita folvat . Injuriam autem Ecclefia , ferunt .
quam per raptum fecit , XVIII. fol. componat . ( 2 ) Solidi . ) Ex hoc & aliis quampluribus
Eadem habentur & in Heroldina editione , locis colligitur , in antiquiori Regno Auftrafiæ
fed una cum reliquis quæ hic allata funt multas regulariter folutas, fuiffe folidis valen-
excepta lege tertia Tituli fexti . Codex Sangal- tibus XII. denariis . Id porro ex antiquo mo-
lenfis a Goldafto editus Rer. Alaman. Script. re obtinuiffe docet Lex Ripuariorum Tit.
Tomo II. parte, I. cum Corbionenfi concor- XXXVI. lege 12. Quod fi cum argento folvere
dat . Adeft quidem integer Titulus VI. fed in contigerit ( weregeldum ) , pro folido XII. dena-
calce totius. legis pofitus , & Goldafto ipfo te- rios , ficut antiquitus eft conflitutum . Nos au-
fie , alia manu , penna , & atramento exaratus.. tem folidos argenteos fuiffe docent antiquita-
(1 ) Saiga. ) Saiga , Latine ferra , Italice fega . tum ftudiofi , & confirmat Charta anni DCCC-
Ita appellatum numifma arbitror antiqua no- VII. apud Muratorium Antiquit. Italic. Dif-
menclatione . Tacitus Germ. cap. V. de Ger- fert. XXVIII. Tu mibi reddere debeas decem
manis loquens ait : Pecuniam probant veterem, folidos argento , de bonos denarios , mundos , grof-
& diu notam , ferratos , bigatofque . Vifuntur fos , expendiviles una duodecim denarios pro
adhuc ferrati nummi confulares ex probo ar- folido tantum . Quod notatum velim ad difcri-
gento , quorum fcilicet orbis denticulatus eft men Regni Neuftriæ , ubi ex Lege Salica com-
ferme ad modum ferræ . Ejufmodi ferratos pofitiones feu multæ pendeban ur folidis au-
nummos, vidi in felectiffima pinacotheca præ- reis , id eft valentibus denariis XL. ut perpe-
clari juvenis Co. Hieronymi Afquinii Patritii tuo in ipfa Lege fcriptum eft . Quamquam &
Utinenfis , inter quos & bigatum animadver hic fub Pipino tandem multæ ipfæ ad folidos
ti . An & fub. Merovingicis Regibus ejufino- argenteos redacta fuerint ; de quo tamen vi-
di ferrati numini aliquo in ufu fuerint , igno- de Cangium > ibique Maurinorum addita-
ro , At vero moneta cuidam , puta denario , menta .
 NORUM .
326 LEX ALAMAN

VII. Ifta facramenta debent effe jurata “ ,

TITULUS IX.
ut illi conjuratores manus fuas fuper capfam
ponant , & ille folus cui cauffa requiritur De colonis Ecclefiæ occifis .
verba tantum dicat , & fuper omnium ma-
nus manum fuam ponat ( 1 ) , ut fic illi Deus Uicunque liberum Ecclefiæ , quem co-
adjuvet ( 2 ) vel illæ reliquiæ ad illas ma- lonum ( 4 ) vocant , occiderit , ficut
nus quas comprehenfas habet , ut de illa cauf- alii Alamanni ita componatur .

fa unde interpellatus eft culpabilis non fit .

TITULUS X.
TITULUS VII. Ө
De eo qui in curte Epifcopi armatus
De liberis qui de Ecclefia aliquid ingreditur .
furaverint. quis in curte Epifcopi armatus contra
I quis res Ecclefiæ furaverit , & con- STlegem intraverit , quod Alamanni hai-
fterahandi m
1. Svict us fuerit ut folvatur unicui- dicunt , octodeci folidos com-
♪ quam furaverit
que rei , tres novigeldos ponat . Si infra domu m intraverit tri.
nt a x li do s o m p o n a t
folvat , aut fervum , aut ancillam , aut bo- gi fe fo c .
vem , aut caballum aut qualecunque ani-
mal , vel ceteras res quæ ad Ecclefiam Dei TITULUS XI.
pertinent . Si poft furtum inventus fuerit
De eo qui in Presbyteri curte armatus
ita folvat ut fuperius fcriptum eft .
ingreditur .
II. Si autem negare voluerit , fecundum
qualitatem pecuniæ ita juret cum fuis facra-
quantalibus peuplo altare , cui res furtivas parochia pofitus eft yo Epifcopo , com-
abftulit , coram facerdote vel miniſtro ejus , tia legem armatus intraverit , ficut fuperius
quem paftor Ecclefiæ jufferit audire facra diximus , ficut folet aliis liberis Alamannis
mentum componere ita Presbytero tripliciter com-
ponat , hoc eft octodecim folidos ; & fi
TITULUS VIII. infra cafam , triginta fex .

De liberis qui fervum Ecclefiæ occiderint . TITULUS XII.

I quis fervum Ecclefiæ occiderit in
Sttriplum componat ; ficut folet fervus De bis qui Epifcopo aliquam injuriam
Regis , ita folvatur , id eft , quadraginta quin- fecerint .
1 que folidis . Et fi eum rapuerit contra le-
gem , & vendiderit extra provinciam , tri- I
pliciter eum componat · Et fi eum furave- Si quis Epifcopo aliquam injuriam fe-
cerit , vel plagaverit , vel fuftaverit ,
rit aliquis in capite , femper confimilem re- vel mancaverit omnia tripliciter compo
ftituat , fi ipfum invenire potuerit ; alius nantur ficut ceteri parentes ejus compofitio-
autem medietatem in auro valentem me- nem habebunt , ac fi melius dicamus , ficut
dietatem cum qualem pecuniam habet & Ducem ita in omnibus eum com-
folvat (3 ). ponat ,
II.

a Herold. Ifta vero facramenta fie debent fieri . B Herold. Et illas . Lindenbr. Solvat .
Herold. namquamque rem. Herold. Non potuerit . Deeft in Lindenbr. Cum . Herold.
Quale pecunia. é Lindenbr. Curtem , Herold. Haifterabanni , Al . baißibenti baußter anni .
x Deeft in edit. Lindenbr. Componat . A Herold. & Lindenbr. In calam . A Deeft in Herold. Ita.

(1 ) Et fuper omnium manus manum fuam
ponat .) Ex ritu hic defcripto nullo nego
tio intelligis , quid fibi velit apud veteres ,
jurare tertia , fexta , decima , duodecima ma-
nu & c.
(2 ) Sic illi Deus adjuvet . ) Formulam jura-
menti , Sic me Deus adjuvet , hodie adhuc in-
ter nos folemnem antiquiffimam effe conftat
ex hac lege . Ea ab Ethnicifmo in Chriftia-
nifmum felicius tranfiffe videtur . Certe &
Ethnicis in ufu fuit . Johannes Ihre in Gloffa
rio Sviogothico V. As ait formulam iurandi
Ethnicam in partibus Septemtrionis fuiffe : So
bielpi mier bin belge As , Freyr , oc Niordur :
hoc eft : Ita adjuvet me Sanctus As , Freyer ,
Niord. Et revera in fragmento Legis Islan-
dicæ in Ethnicifmo latæ apud Bartholinum An-
tiquit. Dan. lib. II . cap. 7. habetur , quod unuf-
quifque , cui peragendum eft aliquod forenfe
negotium , jurare teneatur eadem concepta for-
mula: Hialpi mier sva Freyr , oc Niordr , oc
binn Almaiki As , fem &c. hoc eft : Adjuvet
me fic Freyer , & Niord , ille omnipotens As,
ficut &c.
(3 ) In Codice Sangallenfi a Goldafto edi-
to adeft titulus , cui locus adfignandus eft in-
tra Titulum editionis noftræ VIII. & IX. Il-
le tamen in calce totius legis legitur , & , Gol-
dafto tefte , alia manu , penna , & atramento
confcriptus a reliqua lege . Sic autem effertur .
Qualiter fervi componendi funt .
Si quis fervum alienum occiderit , folidos XII.
in capitale reftituat , aut cum aliofervo , qui ba
beat XIIII. palmas cum pollice replicato , & duos
digitos in longitudinem ; tres folidos in alio
pretio fuperponat , quod fiunt fimul folidi XV.
Si quis Ecclefiafticumfervum , vel Regium occide-
ri , tripliciter componat , hoc eft XLV. folidis .
(4 ) Colonum . Diploma Othonis II. an.
DCCCCLXXXV . apud Hundt Metr. Salish.
Tomo I. Ingenui , qui ex inopia fervorum in
locis Ecclefiaftici patrimonii conftituuntur coloni .
Hi autem vel fervi manumiffi fuiffe viden-
tur , aut ex manumiffis oriundi .
 LEX ALAMANNORUM .
II. Et fi occifus fuerit , ficut & illum Du
cem ( 1 ) ita eum folvat ( 2 ) , aut Regi , aut
Duci , aut ad Ecclefiam ubi paftor fuit .
TITULUS XIII.
De bis qui Presbytero parrochiang
injuriam intulerint .
I quis Presbyterum parrochianum in-
juriaverit , aut fuftaverit , aut man-
caverit 2 vel qualemcunque ei injuriam in-
tulerit , in triplum componatur .
II. Et fi eum occiderit , fexcentis foli-
dis eum folvat , aut ad Ecclefiam ubi fer-
vivit , aut ad Epifcopum de cujus parrochia
fuit :
TITULUS XIV.
De his qui Diacono aliquam injuriam
fecerint.
quis Diacono, qui Evangelium coram
S
''Epifcopo legit , & reveftitus ante alta-
re officio fungitur , fi quis ei s aliquam in-
juriam fecerit , vel eum fuftaverit , vel pla-
gaverit , vel mancaverit , dupliciter compo-
natur . Et fi eum occiderit , quadringen-
tis folidis componatur .
TITULUS XV.
De bis qui monacho aliquam injuriam
intulerint .
Onachus autem qui fub regula in mo-
Monach us
nafter io autem
converfatus fuerit , & ab ali-
quo aliquas injurias , ficut fuperius diximus ,
paffus fuerit , ita ut Diaconus fimiliter com-
ponatur
Tom. I.
Lindenbr. Ceciderit . & Defunt in edit. Lindenbr. & Herold. Si quis, ej.
sempenat . Lindenht. Solvat . Herold. Componat .
cam lectionem . • Lindenbi. Ancilla,
( 1 ) Illum Ducem . ) Italice , il Duca . Arti
culum præpofitivum in Barbaricis linguis ufi-
tatum Barbari in Latium invexere , adhibito
præfertim pronomine demonftrativo , ille , il
la , illud ; unde ortus eft articulus præpofiti
vus Italicus , il , la , lo . Hujufce Barbarifmi
exempla haud femel occurrunt in lege Alaman-
norum .
(2 ) Ita eum folvat . ) Vides hic Epifcopum
in æftimatione capitis æquiparatum Duci . Ali-
cubi etiam reperire eft pretium Archiepifco-
pi excedere pretium Regis . Sic enim in libro
Conftitutionum tempore Athelredi Regis An-
glofaxonum apud Wilkins pag. 110. In Can-
tuarienfi lege Rex Archiepifcopus habent a-
qualem , & æque charam pacis fractionem . Et
in illis legibus pretium Archiepifcopi eft unde-
cim folutionum & Regis novem folutionum . Quod
ullo, procul dubio, ab antiquiffimo Barbarorun
jure publico derivatum eft . Vide quæ dixi in
Præfatione generali .
( 3 ) Recitat . ) Nota hic , non omnes Cleri-
cos privilegio civili in æftimatione capitis ga-
327
TITULUS XVI.
De bis qui clerico aliquam injuriam
intulerint
I. Lerici autemficut ceteri
parentes
C eorum , ita componantur .
11. Si autem Clericus , qui in gradu in
Ecclefia publice lectionem recitat ( 3 ) ,
vel gradale , vel alleluja coram Epifcopo in
publico cantaverit , aliquam injuriam paffus
fuerit , ficut fuperius diximus , componatur
quomodo parentes ejus componuntur , & ter-
tia pars fuper hæc addatur in compofitione .
TITULUS XVII.
De liberis qui ad Ecclefiam dimiffi
funt , fi occidantur .
Iberi qui ad Ecclefiam dimiffi funt li-
Liberi, vel per per chartam (4) libertatem
acceperunt fi occidantur , octuaginta foli-
dis folvantur Ecclefiæ ( 5 ) vel filiis ejus .
TITULUS XVIII.
De ancilla libera dimiffa , fi poftea fervo
fe conjunxerit , & de Alamanna ,
quæ fervo nupferit .
I. I ancilla libera dimiffa fuerit per char
S'tam , aut in Ecclefia , & poft hæc.
fervo nupferit , Ecclefiæ ancilla permaneat .
II. Si autem libera Alamanna fervo Ec
clefiæ nupferit , & fervile opus ancilla con-
tradixerit , abfcedat .
III. Si autem ibi filios vel filias genera-
verit , ipfi fervi & ancillæ permaneant , po-
teftatem exeundi non habeant .
IV. Illa autem mater eorum , quando exi-
re voluerit " ante tres annos liberam
pote-
ftatem habeat .
V. Si autem tres annos induraverit opus
ancillæ , & parentes ejus non exadoniave-
rint eam ( 6 ) , ut libera fuiffet , nec an-
E e 2 te
Lindenbr. Eum
Herold. Fecerint • Herold. Publi-.
9 Herold. Exidoniaverint .
vifos fuiffe , fed eum qui in Ecclefia publice le-
tionem recitat &c. feu ut habetur in lege Bai-
variorum Tit. I. cap. VIII. Illi qui funt mi-
niftri altaris Dei.
(4) Vel per chartam . ) Hinc perfpicuum vi-
detur , manumiffionem , quæ appellabatur per
chartam , diverfam fuiffe. ab ea quæ in Eccle
fia peragebatur , ut adverfus Thomafium evin-
cit Potgiefer , de fervis lib. IV. cap. 6.
( 5 ) Ecclefia .) Qui fcilicet in Ecclefia ma-
numifli erant , & liberti Ecclefiæ , non vero
priorum dominorum , fiebant , ideoque ut li-
berti Ecclefiaftici cenfebantur , atque fub Ec-
clefiæ mundeburde confiftebant , ut oftendit
idem Cl. Potgiefer lib. IV. cap. 4.
(6) Non exadoniaverint eam . ) Id eft, non
reddiderint idoneam , ut liberafuiffet . Vides ,
durante triennio actionem vindiciarum fecun
dum libertatem parentibus mulieris competiif-
fe , idque profecto tum ex jure mundii , tum
ut dedecus , quod ex mulieris facto in ipfos
recidere poterat , a fe amoverent . Triennio
elapfo actio illa exfpirabat .
 NORUM
328 LEX ALAMAN .

te Ducem, nec ante Comitem , nec in pu-
blico mallo , tranfactis tribus Kal. Mart. ( 1 )
poft hæc ancilla permaneat in perpetuum ( 2 ) ;
& qui ex ea nati fuerint , fervi & ancilla
fint .
TITULUS XIX .
Ut nullus laicus rem Ecclefiæ abfque
charta præfumat poffidere .
glexerit reddere , & contra legem anteftete-
rit , ficut folet aliis Alamannis componere ,
• Et quicquid
ita & tripliciter componat
Ecclefiæ contra legem fecerit , omnia tripli-
citer componat ficut lex habet ..
TITULUS XXII.
Qualiter fervi Ecclefiæ tributa folvere
debeant .

Es Ecclefiæ de laicis abfque charta ( 3)
R nullus præfumat poffidere . Et fi char-
tam non oftenderit , quod comparaffet a pa-
ftore Ecclefiæ , poffeffio femper ad Eccle-
fiam pertineat .
TITULUS XX.
Ut Presbyter res vel mancipia Ecclefiæ
poteftatem vendendi non habeat .
Ervi enim Ecclefiæ ( 4 ) tributa fua le-
Sgitime reddant , quindecim ficlas de cer-
vifa , porcum valentem tremiffe uno , pa-
nem modia duo , pullos quinque , ova vi-
ginti . Ancillæ autem opera impofita fine
neglecto faciant . Servi dimidium fibi & di-
midium in dominico arativum reddant . Et
fi fuper hæc eft , ficut fervi ecclefiaftici ita
faciant , tres dies fibi , & tres in dominico .

Ullus Presbyter nec aliquis paftor Ec- TITULUS XXIII.

N clefiæ poteftatem habeat vendendi ec- B
clefiafticam terram nifi contra aliam terram , De Jervis ecclefiafticis ( 5 ) , fi ad
Epifcopum aut ad judicem fuum
nec mancipium , nifi aliud mancipium re- venire difpexerint .
ceperit . Et fi concambium fecerit aut de

mancipio aut de terra , femper epiftolam fir. I.
mitatis faciat , ut non nec
Ecclefia perdat , quod legitime poffidere de-
beat .
TITULUS XXI.
De his qui Ecclefiæ fervum vel ancillam
fufceperint fugitivos .
I quis mancipium Ecclefiæ , aut fervum ,
S'aut ancillam , fugitivum fufceperit , &
polt requifitionem aut ipfe Presbyter requi-
rat , aut miffus ejus legitimus , & ille ne-
Iberi autem ecclefiaftici , quos colo-
nos vocant , omnes , coloni
Regis , ita reddant ad Ecclefiam .
II. Si quis legitime tributum antefteterit
per juffionem judicis fui , fex folidis fit cul-
pabilis .
III. Et opera quæque impofita ei fuerint
fecundum , mandatum , aut quomodo lex ha-
bet , fi non adimpleverit , fex folidis fit cul-
pabilis .
IV. Et fi figillum aut fignum qualecun-
que judex per juffionem domini fui tranfmi-
ferit , & eum venire jufferit , aut ambulare
in

Al. Concamium . B Lindenbr. Colonis .

( 1 ) Tranfactis tribus Kal. Mart. ) Nota , fi- (3 ) Abfque charta . Hoc in favorem Eccle
nem actioni impofitam non præcife poft trien- fiæ , Cæterum contractus etiam de immobilibus
nium a die peracti conjugii , fed a tribus Kal. abfque charta initos , & lege probatos fuiffe con-
Martiis , quo tempore celebrata antiquitus fuif- ftat ex Lege Baivariorum Tit. XV. cap. XII.
fe Generalia Regni Comitia notiffimum eft . (4 ) Servi enim Ecclefia . ) De fervis agra-
Ab eo quoque tempore fumpfiffe videntur riis Ecclefiæ agitur , quibus cenfus & fervi-
Franci anni civilis initium . Concilium Ver- tium lege definitur , ne forte a dominis plus
nenfe an. DCCLV. cap. IV. Ut bis in anno æquo graventur . Verumtamen vel hinc innui-
Synodus fiat . Prima Synodus menfe primo , quod tur , fervos ipfos fuos lares habuiffe , propriam
eft Martias Kalendas . Hac notanda duxi ad familiam rexiffe , & quod foluto cenfu ex agro-
intelligentiam antiquæ jurifprudentiæ . rum redditibus reliquum erat , vel quod indu-
( 2 ) Ancilla permaneat in perpetuum . ) Ex ju- ftria lucrabantur , in proprium & familiæ ufum
rifprudentia quæ fequiori avo vigebat , mulier ceffiffe . Id porro antiqui juris apud Germanos
poft mortem mariti in jura libertatis ex poft- fuiffe teftis eft Tacitus Germ. cap. XXV . Ca-
liminio redibat Id quippe animadverti non teris fervis non in noftrum morem defcriptis per
femel in quibufdam confuetudinibus , atque familiam minifteriis utuntur . Suam quifque fe-
conftitutionibus medii ævi . Unam faltem af dem , fuos penates regit . Frumenti modum do-
feram . Liber Confuetudinum Imperii Roma- minus , aut pecoris , aut veftis , ut colono injun-
nix in Venetorun & Fancorum ditionem re git , fervus bactenus paret . Cætera domus
dacti Ms. hæc habet cap. CLXXX. Se libera officia nxor , ac liberi exequuntur .
non feudataria contrazerà con villano , vivan- (5 ) De fervis ecclefiafticis . Inter colones
do lo marito deventa villana del Signor del fo ecclefiafticos , de quibus hoc Titulo , & fervos
marido . Et fe la vive dapuò lo marido , la tor- Ecclefie , de quibus Titulo fuperiori agitur ,
na alla prima libertà , Et li fioli de quello ro- diftinctio intercedit . Confer legein Baivariorum
magne villani . Ma che ferave , ſe la jera feu- Tit. I. cap. XIV . lege 1. & 6. Porro ex hoc
dataria ? El ferà quella medexima cofa . Hæc titulo colliges , colonos ecclefiafticos in debito
ex tardiori avo . An vero & ex jurispruden- fervitiorum & tributorum æquiparari colonis
tia antiqua idem jus obtineret inter Barba- Regis , & quodam jure fifcali lege probato in
ros , alii difquirant . prædia & fervosEcclefiam ævis illis gavifam effe.
 LEX ALAMANNORUM.
in aliquam utilitatem & ille neglexerit ,
fex folidis fit culpabilis .
V. Si autem figillum Epifcopi neglexe-
rit aut ad veniendum , aut ad ambulan-
dum , ubi jufferit , duodecim folidis fit cul-
pabilis .
TITULUS XXIV.
De eo qui in mortem Ducis confiliatus
fuerit .
I aliquis homo in mortem Ducis con-
STfiliatus fuerit & inde convictus fue-
rit , aut vitam perdat , aut fe redimat ( 1 ) ,
ficut Dux aut principes populi judicaverint .
Et fi jurare voluerit , cum duodecim nomi-
natis juret in Ecclefia coram Duce , aut aut
quem ille miferit .
TITULUS XXV.
De homine qui gentem extraneam infra
provinciam invitaverit .
I homo aliquis gentem extraneam infra
STprovinciam invitaverit " ut ibi a præ-
dam vaftet hoftiliter , vel domos incendat
& de hoc convictus fuerit , aut vitam per-
dat aut in exilium eat , ubi Dux miferit ,
& res ejus infifcentur in publico .
TITULUS XXVI.
De bis qui in exercitu litem commiferint .
I
Si quis in exercitulitem commiferit, ita devat revertentem
propter hoc quod vergetum
armis & ibi pugna orta fuerit inter pro- tranfg
reffus eft , ut unufquifque homo pa-
prium exercitum , & aliqui ibi occifi fue- cem habeat ad dominum fuum veniendo &
rint , ipfe homo qui hoc commifit , aut vi-
tam perdat , aut in exilium eat , & res ejus
infifcentur in publico ; & illi alii qui ibi ali-
quid commiferunt aut fecerunt , omnia ficut
lex habet tripliciter folvant .
TITULUS XXVII.
De bis qui in exercitu aliquod furtum
fecerint.
I quis in exercitu , ubi Rex ordinaverit
S'exercitum Ⓡ , aliquod furtum fecerit
Tom. II.
Lindenbr. Obi. Deeft in Herold. Exercitum .
(1 ) Aut fe redimat . ) Ergo etiam qui in
vitam Ducis confiliatus effet , foluta multa fe
fe redimere poterat . Parallelam , imo lenio-
tem legem inter Anglofaxonicas legere eft .
Liber Conftitutionum tempore Ethelredi Re-
gis : Si aliquis Regis vite infidietur , vite fue
reus fit , fi illud excufare velit , faciat hoc
per compenfationem eftimationis capitis Regis ,
vel per triplex Ordalium juxta leges Anglorum .
Idem ferme habetur in Legibus Alfredi cap.
4. Hoc quoque notandum , caput ipfum Re-
gis apud Anglofaxones æftimationem habuiffe
non arbitrariam , fed lege taxatam ut non
femel ex iifdem legibus apparet . Ex quo in-
ferendum videtur , antiquiffimi juris Barbarici
329
novem vicibus novigeldos folvat quicquid
involatum fuerit . Sin autem Dux exerci-
tum ordinaverit , & in illo fifco aliquid fu-
raverit
raveri t , tres novigeldos folvat . Et fi jura-
re voluerit fecundum qualitatem pecunia
juret .
TITULUS XXVIII.
De eo qui figillum aut mandatum Ducis
neglexerit .
I. S I
' quis figillum Ducis neglexerit , aur
mandatum vel fignum qualecunque
quod mandaverit , duodecim folidis fit cul-
pabilis . Et fi negare voluerit , quod ad il
lum nuntius non perveniffet , cum quinque
nominatis juret , fi eum facramentum do-
minus præbere voluerit .
II. Si autem figillum Comitis neglexerit
vel mandatum , cum fex folidis componat .
III. Si autem Centurionis figillum aut
mandatum neglexerit , tribus folidis fit cul-
pabilis .
IV. Aut fi negare voluerit quod ad il-
lum nuntius non perveniffet , fecundum quod
debuit folvere , ita juret .
TITULUS XXIX.
De eo qui in curte Ducis bominem
occiderit .
quis in curte Ducis hominem occi-
I.ST
S'derit , aut illic ambulantem , aut in-
tripod præceptum Ducis
de illo revertendo . Et nullus præſuniat ho-
minem de Duce venientem aut ad illum
ambulantem in itinere inquietare , quamvis
culpabilis fit ( 2 ) . Et fi præfumpferit , quic-
quid ei fecerit , aut occiderit , aut ille vi-
vens evaferit aut plagatus fuerit , femper
tripliciter componat .
II. Et fi ad Comitem perrexerit , & ibi
vel occifus vel plagatus fuerit , ille qui hoc
fecit , omnia tripliciter componat .
Ee 3 TI-
> Herold, Ei . ♪ Al, XII. fol.
fuiffe , ut crimina ipfa in vitam Principis pa-
trata , determinata facultatum folutione lui
poffent .
(2 ) Quamvis culpabilis fit . ) Habes hic e-
xemplum perfrictionis juris privatæ vindictæ .
Simile quid habes in ipfa Frifionum lege , quæ
tamen cæteris ampliores juri privatæ vindicta
laxat habenas . Ita enim in Additione Sapien-
tum Tit. I. lege 1. & 2. Homo faid fus pacem
habeat in Ecclefia, in domo fua, ad Ecclefiam eundo ,
de Ecclefia redeundo , ad placitum eundo , depla
cito redeundo . Qui hanc pacem effregerit , & bon
minem occiderit , novies XXX. Jolid. componat .
Si vulneraverit , novies XII. folidos compones
ad partem Regis .
 LEX ALAMANNORUM.
33°
TITULUS XXX.
De eo qui miſſum Ducis infra provinciam
occiderit.
I
I quis miffum Ducis infra provinciam oc-
ciderit , tripliciter eum folvat ficut lex
hibet . Si negare voluerit quod non fecif,
fet , ficut lex habet ita juret cum duode-
cim nominatis & aliis duodecim electis .
TITULUS XXXI.
De eo qui in curte Regis furtum
commiferit .
1.
I in Regis fuum alicus
S fecerit , dupliciter componat , cui fur-
tum iecerit , & fexaginta folidos pro fredo
( 1 ) in publico folvat .
II. Si fervus alienus hoc in curte Ducis
fecerit , dominus ejus aut redimat eum quan,
tum valet , aut ipfum reddat ,
TITULUS XXXII.
De eo qui res Ducis furaverit .
I de quæ ad Ducem pertinent
aliquid furatus fuerit " ter novigeldos
componat ; & ibi fredum non reddat , quia
res dominicæ funt & tripliciter compo-
nuntur
TITULUS XXXIII.
De feminis quæ in minifterio Ducis funt ,
I feminis quæ in minifterio Ducis funt
um fuerit , qui
S'aliquid contra legem fact
hoc fecerit , omnia tripliciter eis componat ,
quod aliis Alamannorum feminis fimpliciter
componere debeat . ( 2 )
TITULUS XXXIV .
De eo qui præfumpferit infra provinciam
res Ducis hoftiliter invadere .
I quis præfumpferit infra provinciam ho-
ftiliter res Ducis invadere & ipfas ta-
a Herold. Tallatum , Defunt in Herold. Patrem fuum7) ►
(1 ) Pro fredo . ) Non modo ex patrato ho
micidio , de quo fupra Tit. IV. actum eft , fed
& ex aliis delictis folvendum erat fredum pu
blico , & compofitio lafo juxta taxatam æfti-
mationem , qua Widrgildum appellabatur . Id-
que pariter ex antiquo Barbarorum jure , Ta-
levioribus deli-
citus Germ. cap . XII. Sed
is leviora delicta appellat ad diftinétionem
proditorum , transfugarum , ignavorum , ac cor-
pore infamium ) pro modo pœnarum , equorum
pecorumque numero convicti multantur . Pars
multa regi, vel civitati , pars ipf qui vindi-
catur , vel propinquis ejus exolvitur .
2) Hoc loco Heroldus Titulum interferit
his verbis expreffum :
De eo , qui in curte Ducis feditionem movet .
Si quis in curte Ducis pugnam commiferit , &
ibi clamor ortus fuerit per ejus commiffum , quic-
quid ibi factum fuerit per concurfum , ei impu
lare , & poft hæc convictus fuerit , quicquid
ibi tultum fuerit , mancipia , pecuniam ,
omnia tripliciter reftituat & infuper we-
regildum fuum Duci componat , quia con
tra legem fecit , Et quanti liberi illum funt
fecuti , & ibi raptores fuerint , & inde con-
victi fuerint , unufquifque fexaginta folidos
Duci componat , & quicquid ibidem tulit >
,
femper tripliciter reftituat ,
TITULUS XXXV,
De filio Ducis qui contra patrem fuum
furrexerit .
I
ST quisDux , habet film contumacem
& malum , qui rebellare conetur con
tra ipfum patrem fuum & per ftultitiam ſu-
am , vel per confilium malorum hominum ,
qui volunt diffipare provinciam , & hoftili
ter furrexerit contra ipfum patrem fuum
dum adhuc pater ejus potens eft , & utili
tatem Regis poteft facere id eft , exerci
tum gubernare , equum afcendere utilita-
tem Regis implere ( 3 ) , & filius ejus eum
yult dishonorare aut per raptum regnum ejus
poffidere ( 4 ) non obtineat quod inchoa-
vit . Et fi pater ejus eum vicerit " & ad-
prehendere potuerit in fua fit poteftate ,
aut exiliet eum de provincia aut ubicun
que tranfmittat eum , aut Regi domino fuo ,
& de hereditate paterna amplius ad eum ni-
hil pertinear , quia inlicitam rem contra pa-
trem fuum fecit .
II. Et fi fratres habuerit , ipfi fratres in-
ter fe per voluntatem Regis dividant here-
ditatem patris eorum . Illi autem qui rebel-
lavit contra patrem fuum non dent portio
nem inter ipfos .
III. Et fi amplius non fuerit nifi ille unus
qui rebellavit tunc illa hereditas , quam
ille Dux habuit , poft mortem ejus in po-
teftate Regis fit , cui vult donet aut illi
filio Ducis qui rebellavit , fi potuerit per fer-
vitium hoc ad pedes Regis conquirere ; aut
fi alii vult dare , in fua fit poteftate ,
TI-
tetur . Qualiscunque autem bomo egerit , aut ali
quid neglexerit , aut contra legem fecerit , illud
omne tripliciter componat . Ille autem , cujus ope-
ra vel voce bac contentio acta fuerit , IX.folid,
in publico componat .
Hac Heroldus ; fed Baluzius notat , fe hæc
confulto omifine , quia in nullo eorum exem-
plarium reperta funt , quibus ille ufus eft fæ
concinnande editioni . Deeft profecto hic Ti-
&
tulus etiam in editionibus Lindenbrogii
Goldafi :
(3 Utilitatem Regis implere . ) Confer legem
Baivariorum Tit. II. cap. X. ibique annotata .
(4 ) Per raptum regnum ejus poffidere . ) Lex
Baivar. lidem: & regnum ejus auferre ab eo ;
id eft , provinciam , quam ipfefufcepit regendam ,
ut manifeftum eft etiam ex Tit. II. Legis Bai-
variorum cap. I. IV. VIII . Hifpani hodie regna
vocant , quas nos dicimus Provincias . Baluzius ,
 LEX ALAMANNORUM .
TITULUS XXXVI.
De conventu , ut fecundum antiquam
confuetudinem fiat .
1, Onventus autem fecundum confuetu-
C dinem antiquam fiat in omni cen-
tena ( 1 ) coram Comite ( 2 ) aut fuo Mif-
fo , & coram Centenario ( 3 ) .
II. Ipfum placitum fiat de fabbato in fab-
batum , aut quali die Comes aut Centena-
rius voluerit , a feptem in feptem noctes ( 4 ) ,
quando pax parva eft in provincia ; quando
autem melior eft , poft quatuordecim noctes
fiat conventus in omni centena , ficut fupe-
rius diximus .
III. Et fi quis alium mallare vult de qua-
licunque caufa , in ipfo mallo publico debet
mallare ante judicem fuum , ut ille judex
cum diftringat fecundum legem , & cum ju-
( 1 ) In omni centena . ) Non Anglofaxonibus ,
aeque Francis , ut quidam rati funt , adfcri-
benda eft origo divifionis Provinciæ in cente-
nas , cum apud Wifigothos , & Svecos , & Da-
nos ufitata reperiatur ; ut verius repetenda fit
a communi fonte yeterum Germanorum , & Se-
ptemtrionalium , Porro centena ab origine fuit
di ftrictus centum ingenuorum familiis , aut
villis , feu villicis domibus cum fuo agri mo-
do conftans ; aucto vero fubinde , aut immi-
nuto familiarum numero , primævæ regionis di
vifioni antiqua centene appellatio remanfit .
Id non obfcure innuit Tacitus Germ . cap. VI.
Centeni ex fingulis pagis funt , idque ipfum in
ter fuos vocantur ; quod primo numerus fuit ,
jam nomen honor eft . Reliquiæ divifionis Pro-
vinci in centenas non uno in loco fuperfunt
adhuc . Ut ego de patriis loquar exemplis ,
Territorium noftrum Cadubrienfe in quatuor
diftrictus difpefcitur , qui hodiedum Centena-
ria appellantur , Imo ego jampridem fufpica-
tus eram , a voce Germanica Hundreda , quæ
Centenam fignificat , originem duxiffe Italicam
vocem Contrada . Et plurimum gaudeo , quod
fententiam meam confirmet doctiffimus Sve-
cus Johannes Ihre , vir in antiquarum lingua-
rum peritia nulli fecundus , qui in fuo Gloffa-
rio V. Hundrade vocem Contrada ab eodem
fonte derivat .
(2 ) Coram Comite . ) Barbari Latine loquens
do Comitis nomine donare confueverunt illum ,
qui voce Latino-Barbara Grafo dicitur , quam
vocem ab arguendo , multando , vindicando de
ducit citatus Ihre V. Grefove ; idque proprie
convenit illi , qui rei præcipue judiciariæ Præ-
fectus eft . Et certe Comes hoc loco is eft
quem apto nomine Magnum Juftitiarium , vel
jusdicentem appellare effet . In Italia Lango
bardis regnantibus eadem fignificatione Co-
mitis nomen veniffe oftendit Muratorius An-
tiquit. Ital. Differt. VIII . Officium Comitiş
graphice defcriptum legitur in Præcepto Ca-
roli Magni pro Trutmanno Comite anno DCC
LXXXIX. apud Baluzium in Capitularibus ,
Quapropter in illa parte Saxonia Trutmannum
virum illuftrem ibidem Comitem ordinamus , ut
refideat in curte ad campos in mallo publico ad
univerforum caufas audiendas , vel recta judi-
cia terminanda , ifque Advocatum omnium Pres-
byterorum in tota Saxonia fideliter agat , Juper-
que Vicarios , Scabinos , quos fub fe habet , di-
ligenter inquirat , & animadvertat ut officiafua
331
ftitia refpondeat vicino fuo , aut qualifcun-
que perfona eum mallare voluerit . In uno
enim placito maller caufam fuam : in fecun-
do , fi vult jurare , juret fecundum conftiru-
tam legem . Et in primo mallo ( 5 ) fpondeat
facramentales , & fidejuffores præbeat , ficut
lex habet , & wadium fuum doner Miffo
Comitis vel illi Centenario qui præeft , ur
in conftituto die aut legitime juret , aut fi
culpabilis eft, componat , ut per neglectum
non evadat : & fi evaferit , fexaginta folidis
de fredo fit femper culpabilis . Ille autem
diftringat ut neglectum non fiat nec pau
peres patiantur injuriam nec fint fine le-
ge , nec maledicant Ducem nec populum
terræ ; fed in omnibus fit difciplina , ut qui
rebelles funt , de malis fe abftineant ; & qui
boni funt , pacem poffideant .
IV, Si quis autem liber ( 6 ) ad ipfum
pla-
fedulo peragant , tandem idem Comes omnia fua
fibi fingulariter a nobis præfcripta toto conatu >
viribus perficiat , atque ita memoratus nofter
Comes Trutmannus bene ingenuus , atque fecu-
rus exiftat . Non unum autem in Ducatu Co-
mitem fuiffe , alibi deprehendemus .
(3 ) Centenario . ) Id eft Centenæ Præfecto ,
(4) A feptem in feptem notes . ) Mos com-
putandi per notes in Germanicis legibus fre
quens occurrit . Adhuc in Anglia loquendi
formula non obfolevit : To day fen' night : To
day fort' night . Ita antiqui Germani nec dierum
numerum, ut nos ( ait Tacitus Germ . cap. XI. ) ,
fed noctium computant . Sic conftituunt , fic cons
dicunt . Nox ducere diem videtur . Ita quippe
diurnum temporis fpatium computabant , ut
noctem dies fubfequeretur , ficuti de Gallis quo-
que loquitur Cæfar de Bello Gallico lib. VI,
cap. V. ita ut ab incipiente nocte computum
aufpicarentur , & vefpera effet ultima pars
diei . In Italia verbotenus quidem numeramus
per dies , de facto autem computamus per no-
tes , Barbarorum morem antiquum retinentes ,
dum horarum diei initium aufpicamur ab in-
cipiente nocte , videlicet , media circiter ho-
ra poft folis occafum , quando fereno cælo ftel
la incipiunt reddi confpicua , atque XXIV. ho-
rarum curfum ufque ad fubfequentis noctis
initium fucceffivo ordine numeramus . Adeout
in calculo noftro nox diem ducat , noctem dies
fubfequatur , & vefpera fit ultima pars diei .
Que temporis menfurandi ratio a Barbarorum
inftitutis accepta civilibus ufibus fatis commo
da non eft .
( 5 ) Et in primo mallo . ) Ex hujufmet legis
verbis innui videtur vocem mallum neque fi-
gnum , neque convivium fignificare , ut quidam
cenfuerunt . Rectius enim derivatur a voce
Gothica mala , quod eft loqui , Ita ut mallus
proprie vi vocis indigitet , quod puriori Latina
lingua dicimus Colloquium , & Romantice Par
liamentum . Quod & judiciariis conventibus
optime aptatum
optime aptatum .. Inde mallare eft ad mallum
citare , in jus vocare .
(4 ) Si quis autem liber , ) Confer legem Bai-
variorum Tit. II. cap. XV. Quare vero omnes
liberi Centena ad placitum venire cogebane
tur ? Ut verum fatear , mihi hæret aqua ha-
fce leges pervolventi , & præfertim ea , quæ
habentur Tit. XLI. ex quibus colligitur , ad
judicem , non ad populum , fpectaffe caufa
rum judicium . Sed verba , quæ in præfenti
Ti-
 332 LEX ALAMANNORUM.
placitum neglexerit venire , vel femetipfim
non præfe taverit aut Comiti aut Cente-
nario , aut Miffo Comitis in placito , duo-
decim fol dis fit culpabilis .
V. Qualifcunque perfona fit , aut vaffus
Ducis aut Comitis , aut qualifcunque perfo-
na
nem negligat ad ipfum placitum ve-
nie , ut in ipfo placito pauperes conclament
caufas fuas • Et quod in uno placito finiri
non potuerit , in alio finiatur , ut fine ira
Dei fit defenfa patria , & illi rebelles qui
ufque modo raptum fecerunt , amplius po-
teftatem faciendi non habeant .
VI. Et fi eft talis perfona quam Comes
in placito , vel Centenarius , vel Miffis Co-
mitis dift ingere non poteft , tunc eum Dax
legitime diftingat , plufque quærat Deo ph
cere quam homini , ut nullum neglectum in
anima Ducis a Deo requiratur « .
TITULUS XXXVII.
De mancipiis , ne foris provinciam
vendantur .
I. Ancipia foris provincia nemo ven-
M la . nec in paganos , nec in Chri-
fos , nifi jufto Decis fuerit .
II. Infra provinciam , ubi neceffitas eft
unufquifque de mancipio fuo poteftatem ha-
beat fecundum legem judicandi .
III. Foris terminum autem captivum fa-
ciendi poteftatem non habeat .
IV. Si autem fecerit , & inde convictus
fuerit , poft conventum noftrum quod com-
placuit cuntis Alamannis , & aliquis hoc
præceptum tranfgredere voluerit , illud pre-
tium quod tulit de proprio fuo mancipio per-
a Lindenhr. Ut nullum negle&tum in animam ducis Deus requirat .
Lindenbr. Contra hæc fecerit.
Titulo habentur infra lege $ . innuere certe
videntur , non modo placito cuftodiendo , fed
etiam juri dicundo populum congregatum fuif-
fe ; adeo ut aliquora pars in ferendis fenten-
tiis populo quoque effet . Quod certe ex ve-
1 teri Germanorum more obtinuiffe teftis eft
Tacitus Germ. cap. XII . Eliguntur . inquit ,
in Conciliis & Principes , qui jura per pagos ,
vicofque reddunt . Conteni fingulis ex plebe co→
mites confil um fimul authoritas adfunt . At
que moris ipfius fequioribus ævis veftigia fu-
perfuiffe contendunt eruditi ; & merito qui-
dem ; nam certe in Patria mea diutiffime
perdurarunt . Etenim judicium in civilibus ,
ac criminal bus caufis ad circumftantium mul-
titudinem proprie fpectabat ; atque a circum
fantium judicio ad Generale Patria Parliamen-
tum , hoc eft a multitudine ad multitudinem
appellatio interjiciebatur . Ejus moris monu-
menta in calce legis exhibeo , ex quibus quo-
que ufus q ofdam in judiciis obfervatos col-
liges , qui remotæ antiqui atis originem fa
piunt . Sed labente tempore fubinde evenit ,
ut forte ex incommodis , quæ ex ufu illo orie-
bantur , Aftantes cum facul ate judicandi de-
terminati fant , atque ad certum , modicum
que numerum redacti . Supereft adhuc Utini ,
& alibi in Patria Trib nal , quod dicitur Afan-
tium ; in quo Aftantes quidam a Communitate
lex habet com-
dat , & infuper fredum quem
ponat .
TITULUS XXXVIII .
De eo qui die dominico opera fervilia
fecerit .
Je dominico nemo opera fervilia præ-
I.
D fumat facere ; quia hoc lex prohi-
buit , & facra fcriptura in omnibus contra-
dicit .
II. Si quis fervus in hoc vitio inventus
fuerit , vapuletur fuftibus ; liber autem cor-
ripiatur ufq e ad tertiam vicem .
III. Si autem poft tertiam correptionem
in hoc vitio inventus fuerit , & Deo vaca-
re die dominico neglexerit , & opera fervi-
lia fecerit , tunc tertiam partem de heredi-
tate fua perdat .
IV. Si autem fuper hæc inventus fuerit
ut diei dominico honorem non impendat
& opera fervilia fecerit tunc coactus &
convictus coram Comite , ubi tunc Dux or-
dinaverit , in fervitium tradatur ; & quia
noluit Deo vacare in fempiternum fervus
permaneat .
TITULUS XXXIX .
De inlicitis nuptiis .
1.
Nuptias prohibemus , inceftas . Itaque
uxorem habere non liceat focrum ,
nur m , privignam , novercam , filiam fra-
tris , filiam fororis , fratris uxorem , uxoris
filiam fororis
fororem ( 1 ) . Filii fratrum , filii fororum
inter fe nulla præfumptione jungantur . Si
quis contra hoc fecerit > loci judicibus
fepa-
Lindenbr. Tranfgredi.
delecti confilium & auctoritas Judici vel Capi
taneo funt in decifione caufarum criminalium ,
atque civilium .
(1) Sororem . ) In Pacto legis Salica Tit.
XIV. lege 12. ejufmodi nuptiæ fcelerate ap
pellantur , feparatio jubetur , filii ex hoc con-
cubitu nati non hæredes legitimi , imo infamia
notati declarantur . Incettas nuptias Canonibus
quoque Ecclefiafticis interdictas legimus , quos
videre eft apud Burchardum , Ivonem , & Gra
tianum . Imo ego arbitror leges has inter Bar-
baros ex Canonibus ipfis defumptas fuiffe , ut
ecclefiafticis fanctionibus robur quoque acce-
deret ex authoritate civili . Certe Karloman-
ni Principis Capitulare II. an. DCCXLII. a-
pud Liptinas , hæc habet cap. 3. Similiter præ-
cipimus , ut juxta decreta Canonum adulteria ,
& incefia matrimonia , quæ non funt legitima ,
probibeantur & emendentur Epifcoporum judicio.
Liutprandus quoque Langobardorum Rex Lib.
V. lege 3. & 4. incefta quædam prohibens con
jugia , hanc affert rationem : Quia Canones fic
balent de duabus fororibus ficut de duobus fra
tribus . Et poft alia fubdit : Hoc autem ideo af-
fiximus , quia Deo tefte & Papa Urbis Roma ,
qui in omni mundo caput Ecclefiarum Dei & Sa-
cerdotum eft , per fuam Epiftolam nos adhortatus
eft , ut tale conjugium fieri nullatenus permitte
remus .
 LEX ÁLAMANNORUM .
.333
feparetur , & omnes facultates amittat , quas TITULUS XLII.
fifcus adquirat .
II. Si minores perfonæ funt quæ fe inli- De eo qui fæpe interpellatus eft ante Ducem
de qualicunque evidenti cauffa , & i
cita conjunctione polluerunt , careant liber-
convictus fuerit , ne ad jura-
tate , fervis fiſcalibus adgregandi funt « .
mentum permittatur .
TITULUS XL. I. I quis interpellatus ante Ducem de
S'qualicunque cauffa , quod jam mani-
De patricidiis & fratricidiis . feftum eft tribus vel quatuor teftibus aut

SI.quis homo volens occiderit patrem fi de homicidio

um , aut patruum fuum , aut fratrem
fuum , aut avunculum fuum , aut filium fra-
tris fui , aut filium avunculi fui , aut filium
patrui fui , aut matrem fuam , aut foro-
rem fuam , cognofcat fe contra Deum egif-
fe 2 & fecundum juffionem Dei fraternita-
tem non cuftodiffe & in Deum graviter
deliquiffe , & coram omnibus parentibus ejus
res ejus infifcentur , & nihil ad heredes ejus
pertineat amplius ; pœnitentiam autem fe-
cundum canones agat .
TITULUS XLL
neglectu , quod illi teftantur qut bonaliqu
teftantur qui boni tefti-
monii funt in plebe , non perjuratores , nec
fallaces nec pecuniarum acceptores fed
veritatem volunt dicere , cognofcat hoc ju-
dex , quod tunc licentiam ille homo qui
mallatur ante eum , de cauffa illa potefta-
tem jurandi non habeat , fed ficut lex ha-
bet in hoc judicio perfolvat , ut propter
fuam nequitiam alii qui volunt Dei effe ,
non fe perjurent , nec propter culpam alie-
nam femetipfos perdant .
II. Teftis enim qui jam convictus fuit
quod mendacium femel * teftificatus fit , am-

Ut nullus cauffam audire præfumat plius ad teftimonium non recipiatur .

nifi qui a Duce conftitutus eft .
TITULUS XLIII.
Ullus caufas audire præfumat nifi
¹.N qui a Duce per conventionem po- Ut fcriptura non valeat in qua annus
dies non oftenditur .
puli judex conftitutus eft ut cauffas judicet ,
qui nec mentiofus , nec perjurator , nec mu- Criptura non valeat nifi in qua annus &
nerum acceptor fit fed cauffas fecundum dies evidenter oftenditur .
legem veraciter judicet fine acceptione per-
fonarum , & timens Deum fit . Et fi jufte v TITULUS XLIV.
judicaverit , credat fe apud Deum mercedem
recipere & laudem apud homines Ꮄ bonam De libero qui alteri libero crimen mortale
poffidere . impofuerit .
II. Si autem per cupiditatem aut per in- I. I
vidiam alicujus aut per timorem contra le- Sitale
quisimpofu
liber erit
libero
, crimen aliquod
& ad Rege mor-
m aut ad
gem judicaverit , cognofcat fe deliquiffe , & Ducem eum accufaverit & inde probata
duodecim folidis fit culpabilis , cui injufte res non eſt nifi quod ipfe dicit , liceat
judicavit ; & quod per illum damnum paf- illi alio cui crimen impofuit , cum tracta fpa-
fus eft injufte , ille judex reftituat ei . ta fe idoneare contra illum alium .
III. Si autem ille qui judicium audire de- II. De minoribus autem culpis , ficut Du-
bet , illius qui ad judicandum conftitutus eft ci placet , ita fiat inter eos .
judicium contemnit dum ille jufte judica-
E
verit , & dedignatur eum audire , & fper- TITULUS XLV.
nit eum & arguit coram aliis , & dicit :
Non recte judicas , dum ille recte judicat , De rixis quæ fæpe fieri folent in populo .
& fi hoc ab aliis judicibus inquifitum fue- I. Ι
rit , quod ille jufte judicavit , ille contem- SImines
qua rixa
aut orta fuerit inter duos ho
in platea " , aut in cam-
ptor qui judici injuriam fecit , folvat duo- po , & unus alium occiderit , & poftea fu-
decim folidos judici illo , & poft hæc non git ille , qui occidit , & illi pares fequuntur
contemnat audire juftum judicium , quia fic eum • ufque in domum fuam cum armis ,
convenit Duci & omni populo ( 1 ) in pu- & infra domum percufforem occiderint ,
blico concilio . cum uno weregildo folvant eum .
II. Si autem in campo ubi prius pugna
orta fuerit , ibi reftant fuper mortuum fu-
um , & non funt fecuti in domum , & po
ftea
a Al. Adgregantur. Defunt in Herold. Aut filium patrui fui , y Herold. Juftum . Herold.
Apud hominibus . Herold. Dedignet . Lindenbr, Illi . Al. Judici . Lindenbr. Judicem .
Lindenbr. Judicem . * Herold. & Lindenbr. Semel , aut bis , aut ter. a Al. Proba tus non eft .
Herold. In placito . , Herold. Et illum parentes occifi fequuntur . Herold. Reftisuas .

( 1 ) Et omni popule . ) Qui populi nomine generali Tomo I. hujus collectionis præfixa .
hic veniant , dictum eft jam in Præfatione
 LEX ALAMANNORUM.
334 1
ftea mittunt in vicinio , & congregant pa-
res ( 1 ) , & paufant arma fua iofum , &
poftea hoftiliter fequuntur eum in domum ,
& fi eum tunc y occiderint , novem were-
gildos componan .
TITULUS XLVI.
P
De libero qui liberum extra terminos
vendiderit .
liber liberum extra terminos
1.S1 quis liber
S'vendiderit , revocet eum infra provin-
ciam , & reftituat eum libertati , & fexa-
ginta folidos componat .
H. Si autem revocare eum non potue-
rit , cum weregildo eum parentibus folvat ,
id eft , bis otuaginta folidos fi hæredem
reliquit . Si autem hæredem non rel quit
cum ducentis folidis componat .
TITULUS XLVII.
De eo qui feminam ingenuam extra marcham
vendiderit .
I quis feminam liberam extra mar-
¹S'chus vendiderit , revocet eam ad pri-
ftina libertatem & cum octuaginta foli-
dis componat
a Al. Mirtis . Al. Fofuit arma fua juffu .
Herold & Lindenbr. Dereliquis . Herold. De libero qu::
• Herold. Morssudo ; al, moriots moṛtodos mortudu
( 1 ) Et congregant pares . ) Paris vox , quæ
tam late pate ac Latina Sodales , hic intelli-
genda facile fe prodit de Sodalibus quarun-
dan Confraternitatem , qua Gilda appellaban-
tur , in quibus Conf atres motuum fibi fpon-
debant aux lem , & quarum mentio fit in
Capitulari Karlomanni Francorum Regis Tit.
Ill. cap. 14. apud Baluz um in Capitular. To-
mo 1. Thomas Bartholinus de caufis contem-
pta a Danis mortis lib. I. cap. VIII. de hu-
jufmodi Confraternitatibus in partibus Daniæ
fequiori adhuc ævo vigentibus verba faciens ,
fic loquitur: Horum Convivio um hoc eft So-
dalitiorum ) fatuta manufcripta apud nos ex-
fant , que id pofimum intendunt , ut cædem
cujufcumque ex con gildis fuis , fi poßibile fue-
rit , vindicarent cætest ; ita enim incipit , at-
que infcribitur Lex Convivii S. Canuti Ducis :
Hac Lex Convivii S. Kanuti Rincftadienfis ,
quam homines fenes & difcreti olim invene
runt, & ad utilitatem Congildarum eiufdem
Convivii ubique in profperitate & neceflitate
obfervandam ftatuerunt . Si non gilda inter-
fecerit congildem , & affuerint congilda, tunc
vindicent eum , fi roterint . Ifa autem Lex
centum viginti jex annos poft cadem ipfius S.
Canuti primum in fcriptum redacta eft , cum ita fuerunt & Sodalitia in Conciliis interdicta , in
finiat . Ita Statuta fuerunt confcripta vel com- quibus Sodales fpondebant fefe adverfus alios
pilata in Scanor a XVIII . Senioribus , qui di- ad invicem adjuvare , & in omni cafu auxi-
cuntur Aldermanni de Convivio Sancti Ka- lium , confilium , & favorem invicem præbere
nuti , Anno Domini MCCLVI feptimo idus
Septembris Ipfe autem S. Canutus , dum ad-
buc viveret , Slefvici dominatum haberet ,
antiquioris alterius gilda fenior , atque defen-
for extiterat , ut opinor , S. Canuti Regis ; un-
de poft cadem ipfius a Magno Nicolai Regis fi-
dio patratam , cum deinde Nicolaus Rex ab crucn
tiffimo Foteſvicenfi prælio fuga clapfus Slevi-
II. Si autem revocare non poteft cum
quadringent is folidis componat .
TITUL US XLVII .
2
८
De eo qui liberum bominem vel feminam
liberam infra provinciam vendiderit .
I. I quis liber liberum infra provinciam
S'vendiderit , revocet eum in priftinam
libertatem ? & cum duodecim folidis com-
ponat .
II. Si autem feminam liberam infra pro-
vinciam vendiderit , revocet eam ad prifti-
nam libertatem , & cum viginti quatuor fo
lidis componat ".
TITULUS XLIX.
De eo qui bominem occiderit , & eum
mortaudum , fecerit .
I. I quis hominem occiderit , quod Ala-
S 'manni mortaudo dicunt , novem we-
regildos folvat , & quicquid fuper eum rau-
ba vel arma tulit , omnia ficut furtiva com-
ponat .
II. De feminis autem fi ita contigerit ,
dupliciter componat , id eft , ectodecim we
regildos . Veftimenta autem quod fuper
eam tulit , velut furtiva componat .
TI
Deeft in Herold. Tune. Herold. XL. fəl
Herold. Mortuum .
Herold. & Lindebr. Que.
cum intraffet , a civibus lege Convivii , cujus
membrum Canutus Dux præcipuum fuerat , ad
ultionem difrictis perimitur , defcribente, exitum
ejus Chronica Sialandia , que in veluta mem-
brana exarata in Bibliotheca Academia Hafni-
enfis publica affervatur : Nicolaus cum venif-
fet prope Hethæby fcilicet Slefuic ) , diffua
ferunt ei comites & pueri fui , ne intus iret
illuc Dicebant enim quod Burgenfes diftri-
imam legem tenent in convivio fuo quod
appellatur Hezlagh , nec finunt inultum ef-
fe quicunque alicui convivarum illorum da
mnum five mortem intulerit , & Dux Kanutus
dum adviveret , fenior erat convivii illius &
defenfor . Sprevit hujufmodi admonitionem
Rex & dixit : Nunquid timendum eft nobis
a pellipariis & futoribus iftis ? Mox itaque
cum villam effet ingreffus , clauferunt portas
civitatis , & repente campana convivii clarius
infonuit . Concurrentes autem Burgenſes ra-
puerunt Regem , & cum omnibus , qui eum
defendere nitebantur , morti tradiderunt . Fue-
runt itaque in mutuum adjutorium inftituta cjuf
modi convivia &c. Hæc Bartholinus de foda-
litiis illis , quæ juris privatæ vindictæ princi-
piis innixa fuifle nemo non videt . Cæterum
ex quibus juftitia offenditur , mortes &
depredationes fequuntur , pax & fecuritas exu-
lat , innocentes & nopes opprimuntur &c. que
verba funt Concilii Avenionenfis anni MCCC-
XXVI. can. 37. Videant alii num ex ejufmo-
di Sodalitiis originem duxerint foedera illa
quibus Civitates noftræ libertatem fibi vindi
carunt , & Reipublicæ formam induerunt .
 LEX ALAMANNOR U M.
TITULUS L.
De eo qui liberum de terra effodierit .
L I quis liberum de terra effodierit
$quicqu id ibi tulerit , novem weregil-
qu
dos reftituat & cum quadraginta folidis
componat .
II. Feminam autem cum octuaginta foli-
dis componat , fi eam effodierit.
III. Res autem quas tulit , ficut furtiva
componat .
IV. Si fervum effodierit de terra , cum
duodecim folidis componat , & ancillam
fimiliter .
TITULUS LI.
De libero qui alterius uxorem contra
legem a tulerit .
I. quis liber uxorem alterius contra le-
S 'gem tulerit reddat eam & cum
octuaginta folidis componat . Si autem red-
dere noluerit , cum quadringentis folidis com-
ponat eam ( 1 ) . Et hoc , fi maritus prior
voluerit . Et fi antea mortua fuerit quam
maritus eam quæfierit , cum quadringentis
folidis componat .
II. Si autem ille raptor , qui eam acce-
pit fibi uxorem , ex ea filios aut filias , an-
tequam folvat , habuerit , & ille filius mor-
tuus fuerit 8 ad illum priftinum maritum
illum filium cum weregildo folvat . Si au-
tem vivi funt , non fint illius qui eos ge-
nuit fed ad illum priorem maritum (2 )
mundio pertineat ,
* Defunt in Herold . Contra legem . 8 Addit Herold. & Lindenbr. Aut illa filia.
denbr. Et illam filiam cum duplici Vueregeldo .
Al. Ille mundio .
( 1 ) Componat eam · ) Si hanc legem recte
intelligo , ea certe adverfatur Evangelicis in-
ftitutis . At profecto jus interdicti divortii ad
huc in civili non invaluerat ; & in hiftoriis
occurrunt divortiorum exempla , quæ Chri-
ftiana lege probari non poffunt ; atque eo qui
dem effectu ut conjux uterque fefe alteri in
conjugio copulandi facultatem confequeretur ,
Vide inter cætera Form. Marculfi lib. II. n ,
30. & Form. Andecav. LVI. Miror tamen ,
dum ea lego quæ habet Stephanus Baluzius
in notis ad Marculfum . In veteri codice , in-
quit , archivii Regii Barcinonenfis extat vetus
charta de divortio inter Guillelmum Raymundi
de Moncada Senefchallum Comitis Barcinonenfis,
uxorem ejus Beatricemfato anno MCXXXV. ,
cujus mentionem facit Francifcus Diago lib. II.
cap. 139. hiftoria Comitum Barcinonenfium . Sunt
qui putant divortium interceſſiſſe propter affini-
tatem , que inter conjuges erat . Sed in veteri
charta nibil legitur iftiufmodi . Hæc Baluzius .
Ego tamen in hoc hæreo . Cæterum cum res
antiquitus ita fe habuerit , quidni ergo adul
terio , compofitione , & mariti affenfu interce-
dentibus matrimonium ita diffolvi poffe cen-
feretur , ut uterque conjux novas nuptias con-
trahere valeret ?
(2 )Ad illum priorem maritum . ) Lex noftris
quidem infpectis moribus ridicula, fed fi peni-
335
TITULUS LII.
De eo qui fponfam alterius acceperit .
I. I quis fponfam alterius contra legem
S'acceperit , reddat , eam & cum du-
centis folidis componat .
II. Si autem reddere noluerit , folvat eam
cum quadringentis folidis etiam fi mortua
fuerit fub eo .
TITULUS LIII.
De eo qui fponfam fuam dimiferit ,
aliam duxerit .
quis filiam alienam defponfatam dimi-
Sferit , & aliam duxerit , componat ear
quam defponfavit & dimifit cum quadra-
ginta folidis & cum duodecim facramen-
talibus juret , cum quinque nominatis & fe-
ptem advocatis ( 3 ) , ut pro nullo vitio nec'
tentatam eam habuiffet , nec vitium in illa
inveniffet , fed amor de alia eum adduxit ut
illam dimififfet , & aliam habuiffet uxorem .
TITULUS LIV.
De eo qui filiam alienam non defponfatam
acceperit .
I. I quis filiam alterius non defponfa-
S 'tam acceperit fibi uxorem
& , fi pater
ejus eam requirit , reddat eam , & cum qua-
draginta folidis eam componat .
II. Si autem ipfa femina fub illo viro
mortua fuerit , antequam illi mundium <
apud
Addit Lin
Herold. Quod . • Lindenbr. Alienam .
tius introfpiciatur , folidiffimo innixa princi-
pio . In cafu , de quo agitur , uxor foluta ad-
huc non erat a mundio , feu poteftate tute-
lari prioris mariti ; ergo illegitimo partu fe-
quente ventrem id confequens erat , ut ma-
rito ipfi competeret quoque jus poteftatis tu-
telaris in uxoris filium , quod ex antiquis mo-
ribus haud leves in tutoris utilitatem parie-
bat effectus , & pretio æftimabile erat . Unde
& vides , quod fi filius mortem obiiffet , ra-
ptor marito folvere cogeretur filium cum We-
regildo . Confer infra Titulum LIV.
( 3 ) Cum quinque nominatis , feptem ad-
vocatis . ) Sacramentales nominati , & advocati
non femel hac in lege memorantur . Qui a
reo eligebantur , advocati ; qui ab accufatore ,
nominati dicebantur . Sacramentales autem non
de veritate facti jurabant , fed folum , quod ve-
ritatem credebant eum dicere qui jurabat ut
pluribus oftenditur apud Cangium V. Jura-
mentum , Cæterum non abfque caufa fponfa-
rum honori non modo , fed & decori tanta
folertia a Barbaris profpiciebatur ; Tanti enim
pudicitiam faciunt illi Barbari , ut eam proſßi-
tuiffe videatur fæmina , cui folum nomen pacti
conjugii , non res ipfa , contigerit : ut de qui-
bufdam loquitur Procopius de Bello Gothico
lib. IV. cap. 21.
 RUM
MA NNO
336 LEX ALA .

pud patrem adquirat ( 1 ) , folvat cam pa

tri ejus quadringentis folidis . TITULUS LVI.
III. Et fi filios aut filias genuit ante mun-
dium , & omnes mortui fuerint , unumquem- De eo qui proximi fui defuncti uxori fine
que cum weregildo fuo componat patri fe- filiis relicte dotem contradixerit .
mina:
1. I autem proximus mariti defuncti con-
TITULUS LV.
Stradicer e ipfam dotem illi mulieri yo
tradicere yo-
De uxore mortuo marito fine filiis relicta , luerit quod lex non eft illa fequatur cum
facramento cum nominatis quinque aut cum
I mortuus fuerit & reli- fpata tracta pugna duorum ( 3 ) , fi poteft
1. S'¹qquiorem fine flifs aut filiabus ,adquirere caur per facramentum aut aut per
per pu
& de illa hereditate exire voluerit nubere gnam , illa pecunia poft mortem mulieris
fibi alio coæquali , fequatur eam doris le- retro nunquam revertatur , fed ille fequens
В
gitima ( 2 ) & quicquid parentes ejus le- maritus aut filii ejus ufque in fempiternum
gitime placitaverint , & quicquid de fede poffideant .
paterna fecum adtulit , omnia in poteftate II. Si autem ipfa femina dixerit ; Maritus
habeat auferendi , quod non manducavit 2 meus dedit mibi morgangeba ( 4 ) ; compu
aut non vendidit , tet 3 quantum valet aut in auro aut in ar
II. Dotis enim legitima quadraginta foli- gento aut in mancipiis aut in equo pecu
dis conftar , aut in auro , aut in argento , niam duodecim folidos valentem . Tunc li-
aut in mancipiis , aut in qualicunque re ceat illi mulieri jurare per pectus fuum ( 5 ) ,
quam habet ad dandum, & dicat: Quod maritus meus mibi dedit in
po-
Lindenbr. Alii fibi. Herold. Dos legitimą. Herold. Placueris . ♪ Herold. in marg, CCCC,
Al. Quam liber. * Al. Componat.

( 1 ) Adquirat . ) Krantzius Wandaliæ lib. I.
cap. 13. hæc fcribit : Valet bedie ea ut fe-
runt ) confuetudo in Thietmarfis , gente paluftri,
ad exitum Allis fuminis , ut nuptui tradant
filias indotatas , fponfo , quantum inter eos con-
venit , annumerante aut pendente iis , qu : puel-
lam in poteftate habuerunt . Et nuperus Scriptor
Morlaccus amicus quondam meus , Johannes
Lovrich Obfervat. cap. 19. refert , iden inter
Morlaccos hodiedum obfervari ; ait enin :
La fanciulla confegna il pomo al padre , od al
fratello , che per la ceffione della figlia , o forel-
ba , cominciano ad apprezzarla co Profzci hi
funt delegati a fponfo , ejufque confanguinei ,
& amici . Il prezzo d' una fanciulla fuol con-
fiftere in Zecchini dieci , o dodici , e più , o me-
no a tenore della ricchezza dello ſpoſo . Questo
Jeldo viene impi galo per formare i regali da
diftribuirfi , come vedremo , l'ultimo giorno del
te nozze agli Svatti . Hinc dictum antiquis
quoque ufitatum , matrimonia inter Barbaros
fuiffe venalia . At vero ex lege , in qua nunc
verfamur , probe dignofcimus , illo ftatuto pre-
tio ftricte loquendo acquifitum fuifle jus mun-
dii , feu potestatis tutelaris in fponfam , quod
e patre tranfibat in maritum , & quod ob con-
fequentes effectus res inter Barbaros haud
parvi momenti , & pretio æftimabilis erat .
(2 Dotis legitima . ) Tacitus Germ. cap.
XVIII. Dotem non uxor marito , fed uxori ma-
ritus offert . De dote e mariti bonis confti-
tuenda pluries mentio fit in legibus , & in for-
mulis . Que uxor e paterna domo afferebat ,
erant extradotalia , in Langobardorum legi
gibus Rotharis CLXXXII . appellata Phader-
fium , quod optime vertere poflis peculium pa-
ternum: Fader-fio .
Cum paia tracta pugna duorum . ) Haud
femel in hac lege mentio fit judicialis duelli
cum fpata traca . Inter nos eq idem a tempo-
ribus Caroli Magni inolevit ufus duelli , cum
clypeo baculo . Vide Murator. Differt.
XXXIX. Sed inter Alamannos non defeciffe
morem pugnandi cum clypeo & enfe colligi-
mus ex Jure Provinciali Alamannico e Schil
terianis fchedis edito cap. CCCLXXXVI.
(4) Morgangeba . ) Donum matutinale . Alia
affignationis fpecies novæ nuptæ facta poft pri
mam nuptiarum noctem , in pretium purita
tis . Donum hoc erat gratuitum , majus mis
nufve , prout quifque amore erga coniugem
ferebatur . At in profufam adeo liberalitatem
tranfibat , ut a Liutprando Langobardorum
Rege libro II . lege I. cautum fuerit , ut quar
tam partem bonorum fponfi non excederet ,
(5) Jurare per pectus fuum . ) Ritum per
pectus jurandi exponit Jus Provinciale Ala-
mannicum Cap. XXI. art. 2. Tacta mamma dex-
tra , & tacta spira capillorum dextra fi cam
adhuc habet . Et art. 8. Debet jurare tactis
mammis fuis . Ejufinodi ritum & hodie in
Germania obfervari docet Heineccius Elem.
Jur. Germ. p. 111. art. 223. Dextra enim pedo
vi finiftro impofita jurant & fœmine & clerici ,
Idem celebris Jurifconfultus cum Gundlingio
cenfet juramentum hoc vere factum fuifle ia-
do Evangelio , quod mulieres & pueri ubique
circumferebant ; quod probat authoritate Chry
foftomi , & Authoris Operis imperfecti in
Matthæum ; quem ufum viguiffe quoque in
Germania colligit ex Epitaphiis . Sed etfi da-
remus , morem geftandi ad pectus Evange
lium fœminis omnibus in Germania fuiffe fo-
lenne ; allata fane legis verba , & confequens
inde ritus obfervantia , nonnifi violenter de-
torqueri poflunt in hanc fententiam . Ut quid
enim memorare pectus & mammas , non E-
vangelium ? Quod profecto Legislatores me
morare debuiffent , fi vere ad illud refpexif-
fent . Alias enim foemina etiam non gerens
Evangelium legi parebat fimpliciter fuper pe-
tus jurando ; uti & hodie paret . Ego fim-
&
pliciter cenfeo id in more pofitum fuifle , ut
ubi armat s fuper arma fua veritatem tefta-
batur ( Vide infra Tit. LXXXIX. ) , iner-
mis ut foeminæ & religionis miniftri , fuper
pectus fuum teftarentur . Adde , fi placet ,
Germanorum antiquiffimam perfuafionem , quod
Janctum aliquid fœminis ineffe putarent , ut ait
Tacitus Germ. cap. VIII. Certe ritus fupra
pectus jurandi inducti Chriftianifmi tempore
antiquior eft , cujus quoque meminit Ovidius .
Vide Cangium V. Juramentum .
Germ, Med. Dert. v . art. 4.
(2 ) Per raptum denudat caput ejus . ) Vide
foeminas tecto capite incedere confueviffe . Ta-
citus Gerin. cap. XVII. Fœminæ Jepius lineis
amitibus velantur , eofque purpura variant .
Sunt & qui hujufmodi amictuum formam ni-
tuntur inveftigare . Sed res veftiaria veterum
melius non dignofcitur , quam ex fuperftiti-
bus pictis fculptifque tabulis . Idcirco inter
alia ab aliis exhibita monumenta unum ego
proferam , quod elegantiffimum profecto ef-
do mes ame magic catia y 11—
ginis ; & pone imaginem Matrona , forte Rat-
berga præfatorum Principum mater > velata
caput , & cincta fub lumbos , quod expreffe
ab artifice factum puto , more adhuc in qui-
bufdam pagis apud nos fuperftite , pudicitiæ
fepimento . Hæ autem tabulæ non modo quo-
ad capitis velamen , fed etiam quoad alia ple-
raque , præcipue ad rem veftiariam fpectan
tia , lumen aliquod effundent eruditis .

L A T F C V R OP VLCHRO ALT
ternum : rager-po :
(3 Cum Jpaia tracta pugna duorum . ) Haud
femel in hac lege mentio fit judicialis duelli
cum fpata traca . Inter nos eq idem a tempo-
ribus Caroli Magni inolevit ufus duelli , cum
clypeo baculo • Vide Murator. Differt.
XXXIX. Sed inter Alamannos non defeciffe
morem pugnandi cum clypeo & enfe colligi
mus ex Jure Provinciali Alamannico e Schil
terianis fchedis edito cap. CCCLXXXVI.
(4) Morgangeba . ) Donum matutinale . Alia
N3
ut
ubi armat s fuper arma fua veritatem tefta-
batur ( Vide infra Tit. LXXXIX. 2. iner
mis ut foeminæ & religionis miniftri , fuper
pectus fuum teftarentur . Adde > fi placet ,
Germanorum antiquiffimam perfuafionem, quod
Jantum aliquid fœminis ineffe putarent , ut ait
Tacitus Germ. cap. VIII. Certe ritus fupra
pectus jurandi inducti Chriftianifmi tempore
antiquior eft , cujus quoque meminit Ovidius .
Vide Cangium V. Juramentum

Germ, Mea. Laert. v. art. 4.
(2 ) Per raptum denudat caput ejus . ) Vide
foeminas tecto capite incedere confueviffe . Ta-
citus Germ. cap. XVII . Famine fæpius lineis
amitibus velantur , eofque purpura variant .
Sunt & qui hujufmodi amictuum formam ni-
tuntur inveftigare . Sed res veftiaria veterum
melius non dignofcitur , quam ex fuperftiti-
bus pictis fculptifque tabulis . Idcirco inter
alia ab aliis exhibita monumenta unum ego
proferam , quod elegantiflimum profecto ef-
1
"
f
aona rerentes ante mmaginem beatina y n-
ginis ; & pone imaginem Matrona , forte Rat-
berga præfatorum Principum mater > velata
caput , & cincta fub lumbos , quod expreffe
ab artifice factum puto , more adhuc in qui-
bufdam pagis apud nos fuperftite , pudicitiæ
fepimento . Ha autem tabulæ non modo quo-
ad capitis velamen , fed etiam quoad alia ple-
raque , præcipue ad rem veftiariam fpectan¬
tia , lumen aliquod effundent eruditis .

Tomo . II. pa
SVBEIMICONCESSA PEMMONÌVBIOVEDIRVTO
IDEA
0000
+
DOD
scrnum rayer-zio .
(3 Cum pala tra&a pugna duorum . ) Haud
femel in hac lege mentio fit judicialis duelli
cum fpata traca . Inter nos eq idem a tempo-
ribus Caroli Magni inolevit ufus duelli , cum
clypeo baculo . Vide Murator. Differt.
XXXIX. Sed inter Alamannos non defecifle
morem pugnandi cum clypeo enfe colligi
mus ex Jure Provinciali Alamannico e Schil
terianis fchedis edito cap. CCCLXXXVI.
(4) Morgangeba . ) Donum matutinale . Alia
N:1-
C
das super al d vernatem teita-
batur ( Vide infra Tit. LXXXIX. ) , iner
mis ut fœminæ & religionis miniftri , fuper
pectus fuum teftarentur . Adde , fi placet ,
Germanorum antiquiffimam perfuafionem, quod
Janctum aliquid fœminis ineffe putarent , ut ait
Tacitus Germ . cap. VIII. Certe ritus fupra
pectus jurandi inducti Chriftianifmni tempore
antiquior eft , cujus quoque meminit Ovidius .
Vide Cangium V. Juramentum .
 LEX ALAMANNORUM .
poteftate , & ego poffidere debeo . Hoc di-
Cunt Alamanni naftahit " .
TITULUS LVII,
De bereditate duarum fororum quæ abfque
fratribus poft mortem patris relicte funt .
I autem duæ forores abfque fratre reli-
S'&
tæ poft mortem patris fuerint , & ad
& ad
ipfas hereditas paterna pertingat , & una nu-
pferit fibi coæquali libero alia autem nu-
pferit aut colono Regis aut colono Eccle-
fiæ , illa quæ illi libero nupfit fibi coæquali
teneat terram patris earum . Res autem alias
æqualiter dividant . Illa enim quæ illi colo-
no nupfit , non intret in portionem terra ,
quia fibi coæquali non nupfit ( 1 ) .
TITULUS LVIII.
De eo qui mulierem in itinere vadentem
denudaverit , aut cum ea mochaverit .
1. I libera femina virgo vadit in iti-
S¹
S 'nere libera
qua fuo femina virgo vadit
inter in iti-
& obvia-
vit eam aliquis , & per raptum denudat ca-
put ejus ( 2 ) , cum fex folidis componat .
Et fi ejus veftimenta levaverit ut ufque ad
genicula denudet , cum fex folidis compo-
nat . Et fi eam denudaverit ut genitalia
ejus appareant vel pofteriora cum duode-
cim folidis componat .
II. Si autem cum ea fornicaverit contra
ejus voluntatem , componat folidos quadra-
ginta .
III. Si autem mulieri hæc fecerit , omnia
dupliciter componat ficut antea diximus de
virgine .
TITULUS LIX.
De eo qui alium percufferit aut
vulneraverit
I. iram
I quis alium
percufferit , quod
perire
Alamanni pulisl ac › dicunt , cum uno
folido componat .
Tom. II.
Herold. Naftbait, & in marg, nachfcbait .
2 Herold. Pulistaib . Herold. & Lindenbs. Cernella setigit.
( 1 ) Quia fibi coæquali non nupfit . ) Lex
pene ejufdem tenoris tranfiit in Jus Provin-
ciale Alamannicum Schilter. Edit.cap. CCCXX .
Ultima porro verba legis innuunt , hanc le
gem effe poenalem , mulieremque terra mul-
tari in pœnam imparis conjugii ; aliunde au-
tem notum eft inter Germanos & lege & mo-
ribus cautum fuiffe , ne quis extra fuum or-
dinem conjugio fociaretur . V. Hachemberg.
Germ, Med. Differt. V. art. 4.
(a ) Per raptum denudat caput ejus . ) Vide
foeminas tecto capite incedere confueviffe . Ta-
citus Germ. cap. XVII . Famine fæpius lineis
amiibus velantur , eofque purpura variant .
Sunt & qui hujufmodi amiétuum formam ni-
tuntur inveftigare . Sed res veftiaria veterum
melius non dignofcitur , quam ex fuperftiti-
bus pictis fculptifque tabulis . Idcirco inter
alia ab aliis exhibita monumenta unum ego
proferam , quod elegantiffimum profecto ef-
337
II. Si autem fanguinem fuderit fic ut
terram tangat , componat folidum unum &
femis .
III. Si enim percufferit eum ut teſta ap-
pareat & radatur , cum tribus folidis com-
ponat .
IV. Si autem de capite os fractum tule-
rit de plaga , ita ut fuper publica via lata
viginti quatuor pedes in fcuto fonaverit il-
lud os , cum fex folidis componat .
V. Si autem ipfum os medicus perdit
& non poteft eum præfentare , tunc duos
teftes adhibeat , qui hoc vidiffent quod de
illa plaga os tuliffet , aut ille medicus hoc
comprobet quod verum fuiffet quod de ipfa
plaga os tuliffet .
VI. Si autem tefta tranfcapulata fuerit
ita ut cervella appareat , ut medicus cum
pinna aut cum fanone cervellam tangat
cum duodecim folidis componat .
VII. Si autem ex ipfa plaga cervella exie-
rit , ficut folet contingere , ut medicus cum
medicamento aut Sirico ftupavit , & po-
medic ament
fanavit & hoc probatum fuerit quod
verum eft cum quadraginta folidis com-
ponat .
TITULUS LX.
De eo qui alterius aurem abfciderit .
I. I quis alterius aurem abfciderit &
S 'non exfurdaverit , duodecim folidos
componat .
II. Si autem fic abfciderit profundo , &
eum exfurdaverit , quadraginta folidos com-
ponat .
III. Si enim medietatem auris abfciderit ,
quod Alamanni orfcardi dicunt , cum fex fo-
lidis componat .
TITULUS LXI.
De eo qui palpebras alterius maculaverit .
1.
enim fuperior palpebra maculata fue-
I. ST rit ut claudi non poffit cum fex
folidis componatur .
Ff II.
In Herold. deeft totus paragr. Et fi ejus &c.
Herold. Seriao .
fet , fi elegantius fuiffet elaboratum . Eft quip-
pe menfa altaris e quatuor lateribus infcul-
pta , quæ adhuc extat in Ecclefia S. Martini
Civitatis Auftriæ . Altare conftrui coeptum a
Pemmone Duce paulo poft initium fæculi
VIII. abfolutum fuit a filio ejus S. Rachifio
inde Langobardorum Rege . Obferva præfer-
tim Tabulam fecundam , in qua expreffi funt
Rachis , & fratres ejus Katchait & Aiftulphus,
dona ferentes ante imaginem Beatiffimæ Vir-
ginis ; & pone imaginem Matrona , forte Rat-
berga præfatorum Principum mater , velata
caput , & cincta fub lumbos , quod expreffe
ab artifice factum puto , more adhuc in qui-
bufdam pagis apud nos fuperftite , pudicitiæ
fepimento . Ha autem tabulæ non modo quo-
ad capitis velamen , fed etiam quoad alia ple-
raque , præcipue ad rem veftiariam fpectan
tia , lumen aliquod effundent eruditis .

AM
338 LEX AL
II. Si enim fubterior maculata fuerit , ut
lacrymas continere non poffit , cum duode-
cim folidis componatur .
III. Si enim vifus tactus fuerit in oculo ,
ita ut quafi vitrum remaneat , viginti foli-
dos componat ,
IV. Si autem ipfe vifus foras exit & mi-
lus , quadraginta folidos componat .
TITULUS LXII,
De nare tranfpuncta vel abfcifa " ,
I enim nafus tranfpunctus fuerit , cum
1. S fex folidis componat .
II. Si enim fummitas nafi > ut muccus
contineri non poffit , abfcifus fuerit , cum
duodecim folidis componat .
III. Si autem totus a preffo abfcifus fue-
rit , cum quadraginta folidis componat .
TITULUS LXIII.
De labiis maculatis :
I. I fuperius alicujus quis
III. Si quis alio brachium fuper cubitum
S'maculaverit , ita ut dentes appareant , tranfpuncxerit , cum fex folidis componat .
cum fex folidis componat , IV. Si autem cubitum tranfpuncxerit, cum
II. Si fubterius , ut falivam continere non tribus folidis
poffit , cum duodecim folidis componat .
III. Si enim aliquis alio uno ictu duos
dentes fuperiores excufferit primos , cum fex
folidis componat ,
IV. Et fi quemvis unum de ipfis duo-
bus excufferit , cum fex folidis componat .
V. Si autem dentem abfciderit , quem
marczan Alamanni dicunt , cum tribus foli-
dis componat .
VI. De aliis vero qualemcunque excuffe-
rit unumquemque cum uno folido com-
ponat .
VII. De fubterioribus vero duobus primis
dentibus fi alicui quis excufferit , duodecim
folidos componat , fi uno ictu fecerit .
VIII . Si autem unum ex ipfis excufferit
duodecim folidis componat .
cum
Defunt in Herold. Vel abfcifa . Lindenbr. Abfcifa.
Inferit Liudenbr. Duobus ictibus . Lindenbr. Sicut fi uno illu .
bus. Ita quoque Herold. Lindenbr. Tonderit nolentis .
(1) Tunderit caput . ) Gravis XII. folidorum
compofitio hic infligitur , quod præcipue cæfa-
riei tonfio ignominia effet , imo & infamiæ
nota . In Barbaricis legibus occurrit decalva-
tio , imo & detonfio , veluti gravis delicti pœ-
aa , quæ cum fuftigatione conjungi confueve-
rat .Libro III. Capitularium cap. 9. de Con-
fpiratoribus : Uli nihil mali perpetratum eft ,
fimiliter quidem inter fe flagellentur , & capil-
los fibi invicem detondeant . Et , ut antiquiora
promamus , Tacitus Germ. cap. XIX . de a-
dultera loquens ait : Accifis rinibus coram pro-
pinquis expellit domo maritus > ac per omnem
vicum verbere agit .
( 2 ) Si barbam alicujus tunderit . ) Vides hic
Alamannis , Merovingis regnantibus , moris
non fuiffe tonfam barbam gerere . Idem & in
Langobardorum Regno obtinebat ; imo & vi
UM
N OR
AN
.
TITULUS LXIV.
De lingua abfcifa , & de vulneribus
in facie factis .
I.
I, I autem lingua tota abfcifa fuerit
Squadraginta folidos componat .
II. Si autem media , ut aliquid intelliga-
tur quod loquitur , cum viginti folidis com-
ponat,
III. Si autem aliqua plaga in facie alicu-
jus facta fuerit , quam capilli vel barba non
cooperiant , fex folidos componat .
IV. Si autem collus tranfpunctus fuerit,
cum fex folidis componat .
TITULUS LXV.
De eo qui alium contra legem tunderit ,
de diverfis vulneribus .
I. I quis alicui contra legem tunderit ca-
Sput ( 1 ) liberum non volentis , cum
duodecim folidis componat .
II. Si barbam alicujus tunderit ( 2 ) non
volentis , cum
fex folidis componat .
componat .
V. Si manum tranfpuncxerit, ita ut focus
non intret ad coquendum venas vel fangui-
nem ftagnandum , folidum unum & femis
componat ,
VI. Si autem ferrum calidum intraverit
ad ftagnandum fanguinem , cum tribus foli-
dis componat .
VII. Si enim brachium fregerit , ita ut
pellem non rumpat , quod Alamanni pale-
pruft dicunt ante cubitum cum tribus
folidis componat ,
VIII. Si autem fupra cubitum hoc conti-
gerit , cum fex folidis componat .
IX. Si enim in cubito percuffus fuerit ,
ita ut portare non poffit nec ad os manum
, mittere , cum duodecim folidis componat .
X. Si enim totum brachium mancum fue-
rit , ut nihil cum eo facere poffit , cum vi-
ginti folidis componat .
XI,
Lindenbr. Et quamvis unum .
Addit Lindenbr. Duobus illi.
Lindenbr. Pulepruft . Herold. Pulbepruft .
detur , non modo liberos , ut Muratorius do-
cet Differt. XXIII. , fed neque fervos barbam
totondiffe . Id innuitur Lege Rotharis CCCL-
XXXVI . Sifervum minifterialem, aut aldium, aut
fervum alienum rufticanum per barbam , aut ca-
pillos traxerit , componat ei ficut pro una ferita
unum folidum . Sub fecunda ftirpe in Franco-
rum regno invaluiffe videtur barbæ tonfio, ut
Romanorum moris erat ; præfertim vero Ca-
rolo Magno regnante , qui pacem reddens Gri-
moaldo Beneventi Principi , ab ipfo quoque
inter cætera expetiit , ut Langobardorum men-
tum tonderi faceret . Vide Murat. loc. cit . Tan-
tæ molis erat Romanam condere barbam . Sed,
ut verum fatear , fi icones , fcriptorefque con-
fulamus antiquos , expedit dicere , quod hae
in re la moda andava variando .
 LEX ALAMANNORUM.
XI. Si autem a cubito abfciderit , qua-
draginta folidos componat .
XII. Si autem ab fcapula abfcifus fuerit ,
cum octuaginta folidis componat .
XIII. Si enim fummitatem pollicis abfci-
derit , cum fex folidis componat .
XIV. Si autem totum , cum duodecim fo-
Lidis componat .
XV. Si autem proximum pollici a primo
nodo abfciderit , duos folidos & femis .
XVI. Si enim in fecundo nodo abfcide-
rit , quinque folidos .
XVII. Si totum abfciderit a palma , cum
decem folidis componat .
XVIII. Si longiffimus digitus abfcifus fue-
rit a primo nodo, folido uno & femis com-
ponat .
XIX, Si in fecundo nodo , cum tribus fo-
lidis componat .
XX. Si totus a palma abfcifus fuerit
cum fex folidis componat .
XXI. Si autem digitus annularis a primo .
nodo abfcifus fuerit , duos folidos , fi in fe-
cundo nodo , quatuor folidos , fi totus , octo
folidos componat .
XXII. Ille minimus digitus ita folvatur ,
ut pollex .
XXIII. Si quis autem longiffimum digi-
turn ita plagaverit ut inde mancus fit , ita
ut complicare non poffit , aut fcutum pren-
dere , aut arma in terra per illum recipere ,
duodecim folidos componat .
XXIV . Si autem in latus pun& tus fue-
rit 2 ita ut interiora membra non contin-
gat , cum fex folidis componat .
XXV. Si autem interiora membra vulne-
ratus fuerit , quod hrefuunt dicunt cum
duodecim folidis componat .
XXVI. Si autem tranfpunctus fuerit , cum
viginti quatuor folidis componat .
XXVII. Si autem in inteftinis maculatus
fuerit , ut ftercora exeant , quadraginta foli-
dos componat .
XXVIII. Si aliquis alio genitalia tota ab-
fciderit , quadraginta folidos componat
XXIX. Si autem caftraverit , ita ut viri-
lia non tollat cum viginti folidis com-
ponat .
XXX . Si quis alio ambas coxas uno ictu
tranfpuncxerit , cum duodecim folidis com-
ponat . Si autem duabus vicibus , fimiliter .
XXXI. Si quis in genuculo tranfpunctus
fuerit aut plagatus , ita ut claudus perma-
neat , ut pes ejus ros tangat , quod Alaman-
ni taudragil dicunt cum duodecim folidis
componat .
XXXII. Si tibia fubtus genuculo tranfpur-
&ta fuerit , cum tribus folidis componat .
XXXIII. Si autem articulus prior abfcifus
fuerit , cum fex folidis componat .
XXXIV. Illi autem alii articuli fi abfcifi
Tom. II.
« Herold. Cum VII. folid. Lindenbr. Fulnerasi fuerint .
Herald. Es non flasim.
Herold. & Lindenbr. Admiſſarium .
fea folvat ille . a Lindenbr.
11. Fuerogeldos . Herold. Oftegeldos.
339
fuerint toti , unufquifque cum tribus folidis
componatur .
XXXV . Si totum pedem abfciderit , qua-
draginta folidos componat Si a genuculo
abfcifus fuerit , quinquaginta folidis compo-
natur .
XXXVI. Si autem a coxa furfum abfcifa
fuerit , & inde vixerit , octuaginta folidis
componatur .
XXXVII. Si autem aliquis alio herniam
exprefferit , cum tribus folidis componat .
TITULUS LXVI.
" "
De eo qui alteri viam contradixerit.
quis liber libero in via manus injece-
S rit , & contra legem ei viam contradi-
xerit , aut aliquid ei tollere voluerit , cum
fex folidis componat .
TITULUS LXVII.
De eo qui alterum de caballo jactaverit .
I quis liber liberum in via de caballo
S jactaverit , & ei tulerit , & ftatim
' eum
reddit in ipfo loco addat ei confim ileni
& duodecim folidos . Hæc omnis compofi-
tio , quam viris judicavimus , feminis eorum
omnia dupliciter componantur .
TITULUS LXVII.
De libero qui liberum occiderit .
I.
I quis autem liber liberum occiderit,
S'componat cum bis: octuaginta folidos
filiis fuis.
II. Si autem filios non reliquit , nec he-
redes habuit , folvat eum ducentis folidis ..
III. Feminas autem eorum femper in da-
plum componat .
IV. Medius vero Alamannus , fi occifus
fuerit ducentis folidis folvat eum parenti-
bus qui eum occiderit .
TITULUS LXIX.
De eo qui alterius amiffarium furaverit.
I. I quis alicujus amiffarium involave
ST rit , ille cujus eft debet probare quan
tum valet . Si enim dicit , quod duodecim
folidos valeat , cum duobus juret quod tanti
valeat , & fic folvat illi fur talem qualem
ille juraverit in caput , & illos alios novem
geldos folvat , medietatem in auro valen-
te pecunia , medietatem autem qualem in-
venire potuerit pecuniam .
II. Et fi ille talem equum involaverit
quem Alamanni marach dicunt , fic eum fol-
vat ficut & illum amiffarium.
Ff 2 T la
Lindenbr. XXII. fol.
2 Herold. Quod fit valit, Pon
 340 LEX ALAMANNOR U M.

..6. TITULUS LXX, cum duodecim folidis componat & dimittat

De eo qui alterius caballum involaverit ,
I, ququis alicui caballum involaverit , ad,
St
pretiet eum dominus ejus cum fa-
cramento ufque ad fex folidos ? fi tantum
valet " aut plus aut minus ,, quantum ille
cum facramento adpretiaverit in caput , tan-
tum reftituat fur , Novem enim geldos in
quali pecunia habet , jumentum tribus foli-
dis adpretier , fi tantum valet aut minus ,
II. Si equo quem marach dicunt , ocu-
lum excufferit , aut eum excurtaverit
tribus folidis componat ,
III. Illo alio caballo mediano fi oculum
excufferit , folidum unum & femis compo-
nat . Et fi eum excurtaverit , fimiliter com-
ponat .
IV. Si enim jumento oculum excufferit
medium folidum . Et fi eum excurtaverit
?
ita faciet
TITULUS LXXI.
De eo qui equum plagaverit , dum hominem
plagare voluerit ,
& ufque ad annum integrum habeat eos in
cura ille qui illos pignoravit . Et fi aliquid
de ipfo grege in ipfo anno perdiderit , ille
qui pignus tulit , fimile reftituat .
II. Si autem ipfe grex jumentorum da-
mnum fecerit , aut in prato , aut in meſſe ,
foris minetur , & dicatur domino ejus ut ve-
niat videre quale damnum fecit ; & quan
tum æftimaverit arbitrio , aut adfirmare ' au-
fus fuerit quod tantum , damnum feciffet ,
tantum dominus jumentorum reftituat .
III, Si vero paftorem illorum jumento-
rum aliquis occiderit , componat eum foli-
dis quadraginta ,
TITULUS LXXV,
De eo qui taurum gregem regentem invola
verit aut occiderit ,
quis in vaccaritia legitima , ubi funt
S¹ duodecim vaccæ vel amplius , taurum
ex ea involaverit vel occiderit , tribus fo-
lidis eum folvat ; aut qualecunque armen-
tum de ipfa vaccaritia involatus fuerit , fe-

SI&quis homo
aliquis in fuper
eum equo fuo caballicaverit,
ipfum plagare vo- cundum qualitatem
mam vaccam cum
quatuor folvat ,licet
tremiffes Illam opti-
adpre-
luerit , & dum illum plagare voluerit ca- tiare illam aliam fequenterianam folidum
ballum ejus plagaverit , ita plagam caballi unum . Illa alia minuta animalia fecundum
componat , quemadmodum componere de arbitrium adpretientur , & ita folvantur fe
buit fi dominum ejus plagaffet , cundum quod lex habet ,

TITULUS LXXII. TITULUS LXXVI.

De eo qui in troppo de jumentis duricem De eo cui morttaudus imputatur .

involaverit .
I. I in troppo de jumentis
S'ductricem aliquis involaverit , licet
cam domino ejus adpretiare duodecim foli-
dis . Et quicquid ille adpretiaverit , ille fur
furtivum reddat novem geldos .
II. Alia autem jumenta de grege , quæ
lactantes funt , cum fex folidis componat .
III. Alia autem quæ adhuc prægna non
fuerunt , tribus folidis fint adpretiata .
TITULUS LXXIII.
·
De eo qui prægnans jumentum ferierit ,
& abortivum fecerit .
autem aliquis homo ictu ferierit præ-
gnum jumentum , & abortivum fecerit ,
ita ut jacter poledrum mortuum unum fo-
lidum componat .
I quis morttaudit barum aut feminam
S ' qui qualis fuerit fecundum legitimum
weregildum novem geldos ,folvatur aut
cum viginti quatuor totos electos * aut cum
octuaginta quales invenire potuerit juret .
TITULUS LXXVII.
De eo qui gravideæ mulieri natum
interfecerit.
'I qua mulier gravida fuerit , & per fa-
S' &tum alterius infans natus mortuus fue-
rit , aut fi vivus natus fuerit , & octo dies
non vivit , cui imputatum fuerit , quadra
ginta folidos folvat , aut cum duodecim me-
dios electos juret .
TITULUS LXXVIII .
De pretio bovis .

TITULUS LXXIV. Primus bos quinque tremiffos valet , me-

Ο dianus quatuor tremiffos valet , minor
Qualiter jumenta, quæ meſſem læſerint ,
includantur . ficut adpretiatus fuerit . Qui de ipfis ali-
quem involaverit , ficut lex habet , ita com-
I. I quis gregem jumentorum ad pignus ponat .
S'tulerit , & incluferit contra legem ,
TI-

« Herold. Et pretiet . Lindenbr. Si quis equo , quem Alamanni . y Lindenbr. Laflantia.

Herold . Pragnum . Lindenbr. Ea , & paullo poft eos. Herold. Aut firmare . ↑ Al. Quanium3 .
Herold Si cui mortaudus imponitur , five fit baro five femina. Defunt in Herold. Nowem geldosp
a Lindenbr. Tos cleftis . Herold. Tos electos . A Herold & Lindenbr. Medsis eleftis .
 LEX ALAMAN
TITULUS LXXIX .
De eo qui paftores vel artifices occiderit .
I.
paftor porcorum , qui habet in gre-
I S'coconcu
S'
nem doctum & cornu & juniorem > fi oc-
cifus fuerit , quadraginta folidis componatur .
II. Legitimus paftor ovium , fi octuagin-
ta capita in grege habet domini fui , & oc-
cifus fuerit , cum quadraginta folidis com-
ponatur .
III. Si alicujus fenifcalcus ( 1 ) , qui fer-
vus eft , & dominus ejus duodecim vaffos
( 2 ) infra domum habet occifus fuerit ,
quadraginta folidis componatur .
IV. Si marifcalcus qui fuper duodecim
caballos eft occiditur , quadraginta folidis
componatur .
V. Si coquus qui juniorem habet occidi-
tur , quadraginta folidis componatur .
" tus fuerit , omne quod ibidem arfit fimile
VI. Si paftor ( 3 ) , fimiliter .
VII. Faber aufifex & aut fpatarius , qui
publice probati funt , fi occidantur, quadra-
ginta folidis componantur ( 4 ) .
Tom. II.
Herold. Si piftorem . Lindenbr. Faber , artifex .
♪ Lindenbr. Cum aliqua de alio genecio .
( 1 ) Senifcalcus . ) Quidquid dicat Eccardus
in notis ad Pactum Legis Salicæ, verba hujufce
legis oftendunt , Senifcalcum effe hic fervum
præfectum , non armentis , fed Vaflis , hoc
eft famulitio , ficut Mariscalcum fervum præ-
fectum equitio .
(2 ) Valos . ) Famulos hac voce hic defigna-
tos effe , nemo , ut arbitror , inficias ibit. Su-
per Titulo XXXVI . lege 5. Vallus Ducis aut
Comitis memoratur , & famulus Curialis indi-
gitatur . Gwas Armorica lingua idem eft ac
fervus , famulus . Antiquitus , Boxhornio au-
vi-
thore , defignabat juvenem , adoleſcentem ,
rum : quibus vocibus nos adhnc famulos de-
fignamus: il Giovane , il Garzone , l'Uomo . In
hoc quoque Titulo Junior paftoris porcorum
& coqui idem eft ac fervus , garcio . Inde pe-
ti poteft fignificatio vocis Vafallus , quæ vi
grammaticali eft diminutiva vocis Vaffus, quam
vis haud raro in eandem fignificationem ad-
hibeantur . V. Wachter . h. v.
( 3 ) Sipaftor . ) Alias : fi pifor ; quam lectio-
nem finceriorem videri ipfe Baluzius autu
mavit .
(4) Quadraginta folidis . ) Obferva paftorem
porcorum , paftorem ovium , fenifcalcum, ma-
rifcalcum , coquum , piftorem , & fabrum au-
rificem , atque fpatharium publice probatos ,
omnes æqualiter habitos in aftinatione capi-
tis , XL. fcilicet folidis . Credo profecto hic
agi de hominibus , qui e fervorum grege ef-
fent ( quamvis excellentiori cenfu fupra co-
munes fervos habiti fuerint ) , cum compofi-
tio hominis liberi æftimatione quadruplo ma-
jore, hoc eft bis octuaginta folidis cenfeatur
Titulo LXVIII. Inde inferas & fervos me-
chanicas artes exercuiffe , atque ad id etiam
publice probatos fuiffe , ut eas publico commodo
exercerent . Sane ex lege Burgundionum Tit.
XXI. cap. 2. liquido colligitur fervos artes
mechanicas publice exercuiffe : Quicumque fer-
N O RU M. 341
TITUL US LXXX .
De eo qui cum ancilla vestiaria & gene-
ciaria ( 5) concubuerit .
I quis cum alicujus ancilla veftiaria
quus buerit contra volun tatem
ancilla ejus
ve tari
cum fex folidis componat .
II. Et fi cum puella de genecio priore
concubuerit aliquis contra voluntatem ejus ,
cum fex folidis componat .
III. Si quis cum aliqua ex illis aliis de
genecio ( 6 ) contra voluntatem ejus con-
cubuerit , cum tribus folidis componatur .
TITULUS LXXXI .
De eo qui incendium fuper alium in
nocte miferit .
I. quis fuper aliquem focum in nocte
ST quis fuper
miferit , ut domum ejus incendat
feu & falam fuam , & inventus & proba-
reftituat & fuper hæc quadraginta folidos
componat .
II. Si enim domum infra curtem incen-
derit , aut fcuriam , aut graniam , vel cel-
laria , omnia fimilia reftituat , & cum duo .
decim folidis componat .
Ff 3 III.
Deeft in Herold . Priore .
vum fuum aurificem , argentarium , ferrarium ,
fabrum ærarium , fartorem , vel futorem in pu-
blico attributum artificium exercere permiferit ,
id , quod ad facienda opera a quocumque fu-
fcepit , fortaffe everterit , dominus ejus aut pro
eodem fatisfaciat , aut fervi ipfius , fi maluerit,.
faciat ceffionem . Nonne & nos mechanicas ar-
tes inter opera fervilia recenfemus ?
(5 Cum ancilla veftiaria , geneciaria . )
Vestiaria ancilla erat , cui veftiarii domeftici
cura demandabatur : Geneciaria , quæ in gy-
necæo alebatur . Etenim viri principes , ac
nobiles fua gynecaa habebant , in quibus an-
cilla nendo , fuendo , texendo , aliifque mulie-
bribus artibis vacabant . Vide Cangium hac
voce , ibique additiones PP. Maurinorum .
( 6 ) Ex illis aliis de genecio . ) Sunt qui di-
vidant gynecæum in fuperius , & inferius ; il-
lud honeftius pro foeminis liberis > hoc vilius
pro ancillabus . Hanc divifionem & hac lege
confirmant , Lindenbrogianæ forte lectioni in-
nixi , quæ habet : cum aliqua de alio_genecio .
Ego is non fum , qui horum fententiam va-
leam vel minimum infirmare ; fed tamen mi-
hi perfuadeo , legem hanc ex lectione noftra
non nifi de uno gyneczo verba facere . Primo
enim agitur de ancilla de genecio priore , id eft
de ea una , quæ inter ancillas erat Prior , &
præfecta , quam Italice dicimus la Priora del
Confervatorio . Inde agitur de illis aliis de ge-
necio , quæ fub Prioriffe illius directione vive-
bant . Sicut enim inter famulos præfectus erat
Senifcalcus , ita & congruum erat , ut inter
ancillas effet una præfecta , quæ æftimatione
ancillis cæteris majore penfaretur , ficut Seni-
fcalcus cæteris famulis . Cæterum & hanc &
illas ex fervorum coetu fuifle mihi certum
videtur ex compofitione delicti , quæ minima
eft , fi conferatur cum compofitione ejufdem
delicti in fœminam liberam commiffi , quæ
babetur fupra Titulo LVIII.

342 LEX A LA MANN
III. Si quis ftubam , ovile , porcaritiam
domum alicujus concremaverit , unamquam-
*
1 que cum tribus folidis componat , & fi-
milem reftituat .
IV. Servi domum fi incenderit , cum duo-
decim folidis componat , & fimilem ei re-
ftituat .
V. Scuriam vel graniam fervi fi incende-
rit , cum fex folidis componat , & fimilem
reftituat .
VI. Si enim fpicarium fervi incenderit ,
cum tribus folidis componat . Et fi domino,
cum fex folidis , & fimilem reftituat .
TITULUS LXXXII.
B aut comparet .
De canibus feufibus ® ( 1 ) vel aliis furatis
aut occifis .
I. quis canem feufium primum curfa-
STlem , qui primus currit , involaverit,
folidos fex componat ; qui fecundum , foli-
dos tres componat .
II. Qui illum ductorem qui hominem
fequentem ducit , quem laitihunt dicunt , fu-
raverit , duodecim folidos componat .
III. Bonum canem porcaritiumy , vel qui
vaccam & taurum prendit , fi occiderit ali-
quis , cum tribus folidis componat .
IV. Si veltrum leporalem probatum ali-
quis occiderit , cum tribus folidis componat .
V. Si quis canem paftoralem , qui lupum
mordit , & pecus ex ore ejus tollit , & ad
clamorem ad aliam vel ad tertiam villam
currit , occiderit , cum tribus folidis com-
ponat .
VI. Si canem qui curtem defendit ( 2 )
aliquis occiderit , cum folido componat .
VII. Et fi ipfe canis eum per veftimen-
tum adprehendit , & eum quafi nolens per-
Lindenbr. I fol. 8 Lindenbr. Seufiis .
Lindenbr. Annegaverit . Ita etiam in reliquis .
Et ubi ille alius voluerit . ? Al. Jurent ipfam contentionem . Poftquam jurata fuerit .
( 1 ) De canibus fenfibus . ) Ne mirere in
ampliffimo Regni Senatų tanta præcifione , &
exactitudine de canibus venatoriis actum effe,
cum & liberi , & nobiles , & Principes vena-
tionibus quam maxime oblectarentur . Tanti
namque fiebant canes hujufmodi , ut veteres
Danorum heroes canem fecum confepultum
effe voluiffent . Apud Saxonem Grammati-
cum lib. V. Afvitus morbo confumptus cum ca-
ne & equo terreno mandatur antro . Ad quæ
M. Brynolfus Svenonius apud Stephanum Ste-
phanium in notis ad Saxonem hæc habet : E-
quum veteres Danorum Heroes , ac Proceres tan-
quam bellatoris infigne , canem ceu venatoris ,
una fecum condi velebant , ut quibus in vita
rebus , ac ftudiis fe oblectaffent , iifdem in mor-
te comitati deponerentur ; aut etiam in altera
vita ex illis ufum expectabant .
( 2 ) Si canem , qui curtem defendit , ) Ma-
gna certe æftimatio habenda canum rei dɔ-
meftica cuftodum , ubi minus tuta cæteroquin
funt habitacula . Hinc mihi perfuadeo , majo-
ri adhuc æftimatione canes cuftodes penfatos
fuiffe antiquioribus ævis , cum infirmioribus
munimentis res & perfonæ Barbarorum ab a-
liorum injuriis tutæ redderentur . Statuta Da-
ORUM
.
cufferit , & mortuus fuerit , juret ut per in-
vidiam non feciffet nifi fe ad defenden-
dum, & donet alium catellum , qui jugum
tranfpaffare poffit .
TITULUS LXXXIII .
LXXXIII.
De eo qui aliquam claufuram in aqua fece
rit , & ibi aliquid negaverit ,
I. I quis mulinum aut qualemcunque clau-
S' furam in aqua facere voluerit , fic fa-
ciat ut nemini noceat . Si autem nocuerit ,
rumpatur ufque dum non noceat .
II. Si ambæ ripæ fuæ funt , licentiam ha-
beat . Si autem una alterius eft , aur roget,
III. Si quis aliquam claufuram in aqua
fecerit , & ipfa aqua inflaverit , & ibi ali-
cujus pecus negaverit , vel famulus , vel
infans , quicquid ibi negaverit , fimile refti-
tuat , unumquodque fecundum legem fuam
componat .
TITULUS LXXXIV .
De his qui de terra fua inter fe contendunt ,
Igen ealogi
qua
as de termino terræ eorum ,
contentio orta fuerit inter duas
S'
& unus dicit ; Hic eft nofter terminus ; a-
lius revadit in alium locum , & dicit ; Hic
eft nofter terminus ; ibi præfens fit Comes de
plebe illa ( 3 ) , & ponat fignum ubi ifte
voluerit , & ubiaille alius voluerit termi-
num , & girent ipfam contentionem . Poſt-
quam girata fuerit , veniant in medium ,
& præfente Comite tollant de ipfa terra ,
quod Alamanni curffodi ( 4 ) dicunt , & ra-
mos de ipfis arboribus infigant in ipfam ter-
ram quam tollunt , & illa genealogiæ quæ
con-
y Addit Herold. & Lindenbr. Vifaritium .
Lindenbr. Anegaverit . Defunt in Herold.
vid II. Regis Scotia , licet hifce legibus val-
de recentiora , ex remotiori tamen antiquita-
te hac in re certe derivantur . Ita enim cap.
15. Statuit Dominus Rex , fi aliquis injufte &
contra legem alterius canem interfecerit , vigi-
labit cuftodiet ejus fimarium per annum ↑
diem . Et omnia damna infra dicum tempus
per eum fuftentata pro defectu canis fui , reftau-
rabit fine ulla eontradictione ,
( 3 ) Comes de plebe illa . ) De divifione ci-
vili Provinciæ in Plebes , quæ in Ecclefiafti-
cis adhuc fupereft , alibi ex profeffo agemus ,
cum aliquando fufiori calamo opus fit huic
rei fatis illuftrandæ ,
( 4 ) Curffodi . ) Advertit Baluzius , in Co-
dicibus Metenfi , & Thuano legi Zturf , quæ
yox opportune defignat rem , de qua agitur ,
fcilicet cæfpitem , feu glebam avulfam cum
fuo gramine . Receptiffima fuit inveftituræ for-
ma per ramum & cefpitem. Hunc ambo con-
tendentes e controverfo agro fibi affumunt ,
ut fuper illum dimicent , & cui Deus per vi-
&
toriam ramum & cefpitem tradiderit ipfe de
agro rite inveftitus effe intelligatur . Habes
bic duelli quemdam ritum non fine voluptate
legendum .
 LEX ALAMANNORUM .
contendunt levent illam terram præfente Co-
mite & commendent in fua manu : ille
involvat in fanone , & ponat figillum , &
commendet fideli manu ufque ad ftatutum
placitum . Tunc fpondeant inter fe pugnam
duorum • Quando parati funt ad pugnam ,
tunc ponant ipfam terram in medio , & tan-
gant ipfam cum fpatis fuis , cum quibus pu-
gnare debent , & teftificentur Deum creato-
rem ut cujus fit juftitia , ipfius fit & victo-
ria ; & pugnent . Qualis de ipfis
vicerit ,
ipfe poffideat illam contentionem ; & illi
alii præfumptiofi , quia proprietatem contra-
dixerunt , duodecim folidos componant .
TITULUS LXXXV.
De eo qui fervum alterius fugientem accepe-
rit & fequenti domino contradixerit .
I quis fugitivum ( 1 ) alterius fervum fu-
Sfceperit, fequenti domino aut in illa
die , aut quando poterit , contradixerit eum ,
& reddere noluerit tunc vadat ad Princi-
pem quem ille habet , ut ei juftitiam fa-
ciat ,
& cum quadraginta folidis componat
eum , quia contra legem eum recepit .
TITULus LXXXVI.
De eo qui fervum in pignus fufceperit , &
fi ipfe fervus aliquod damnum fecerit .
1.
quis pignus tulerit contra legem, aut
Sfervum, aut equum , poftquam illum I. Soua gint a fol idi s componatur .
I coxa abfcifa fuerit libero homini
in domum fuam duxerit , & ille fervus ibi
hominem occiderit aut ille equus aliquod
damnum fecerit , illud damnum ad illum
pertineat qui illud pignus tulit , non ad il-
lum dominum cujus illud pignus fuerit .
II. Si autem dominus voluntarie pignus
dederit pro aliqua re alicui , & illud pignus
qu , doanimus quib dediquoddamnum quod
factum eft fimile reftituat .
TITULUS LXXXVII.
De eo qui alteri res fuas apud fe inventas
contradixerit .
in lineamenta corporis , cum duodecim fo-
I quis res fuas apud alium hominem in- lidis componat . Si amplius requirit ' , cum
S' venerite, quicquid fit , aut mancipia , facramentalibus fuis te
a Lindenbr, Et fi fub fe . Herold. Dominus ejus qui .
Lindenbr. XV. fol. Lindenbr. Et aliis tantis advocatis .
» Defunt in Herold . A fçapula . Lindenbr. Cognofci , & fic paullo poft ,
(1 ) Fugitivum . ) Quæfitum eft avo Rhaba
ni Archiepifcopi Moguntini , an liceret Miffas
aut Pfalmos cantare pro fervo fugitivo in fuga
mortuo. Refpondit ille ad Reginbaldum Chorepi-
fcopum Moguntinum fcribens , orandum effe pro
co , nifi forte aliquo crimine majore implicetur ,
aut in perfidiam devolvatur . Baluzius .
(2 ) Aqualiter partiant . ) Nulla de jure pri-
mogeniture mentio , de qua etiam nefcio an
in ulla ex antiquis Germanicis legibus ver-
bum occurrat . Et tamen apud quofdam Ger-
maniæ populos quoddam primogenituræ jus
adumbratum cerno ex Tacito hæc de Ufipiis ,
ac Tenteris fcribente Germ. cap. XXXII .
Inter familiam & penates & jura fucceffionum
343
aut pecus , aut aurum 9 aut argentum , aut
alia fpolia , & illa reddere noluerit , & con-
tradixerit , & poft hæc convictus fuerit an-
te judicem , aut fimile aut ipfum reddat ,
& cum duodecim folidis componat , quia
proprietatem ejus contradixit .
TITULUS LXXXVIII .
Ut fratres poft mortem patris eorum beredi-
tatem non diffipent antequam dividant eam .
I qui fratres poft mortem patris eorum
Sa
aliqua
l nti fuerint dividant portionem
patris eorum . Dum hoc non fuerit factum,
nullus rem fuam diffipare faciat ufque dum
æqualiter partiant ( 2 ) .
TITULUS LXXXIX .
De eo qui bominem occiderit & negaverit .
I quis hominem occiderit , & negare vo-
S'luerit , cum duodecim nominatis juret ,
& alios tantos advocatos in arma fua fa-
cramenta ( 3 ) pro quatuor tremiffis cum
uno facramentali juret . Pro tribus folidis &
tremiffe cum duobus facramentalibus juret ·
De fex folidis & tremiffe cum quinque no-
minatis juret , aut cum tracta ſpata defendat .
TITULUS XC.
De coxa vel brachio incifis
.
II. Si brachium abfcifum a ſcapula » fue-
rit , fimiliter .
TITULUS XCI.
De eo qui mulieri prægnanti abor-
tivum fecerit .
I quis mulieri prægnanti abortivum fe-
S cerit, ita ut jam cognofcere & poffit t-
trum vir an femina fuit ; fi vir debuit effe,
cum duodecim folidis componat ; fi autem
femina , cum viginti quatuor . Si neutrum
cognofcere poteft , & jam non fuit formatus
fe idoniet .
TI-
Lindenbr. Simile ei .
Lindenbr. Abfcifis .
Lindenbr. Requiratur,
equi traduntur , Excipit filius , non ut cætera ,
maximus natu , fed prout ferox bello, & melior .
( 3 ) In arma fua facramenta . ) Juramentum
fuper arma Barbaris receptiffimum fuit . Su-
fpicor autem hic legendum effe : in arma fua
facrata . De juramento ad armafacrata mentio
quoque fit in noftris Legibus Langobardicis
Rotharis CCCLXIV . & CCCLXVII. Dicun-
tur porro arma facrata , quia is , qui jurare
debebat , dabat arma fua adfacrandum , feu ad
benedicendum , ut habetur in lege Bajuvario-
rum Tit. XVI. cap . V. Errarunt profecto , qui
per arma facrata reliquias Sanctorum , vel fa-
cra paramenta intellexere..
 344 LEX ALAMANNORUM .
TITULUS XCII.
De bereditate quam mulier poft partum fta.
tim mortua derelinquit ,
I quis feminam ingenuam colpo per-
Si qua mulier, quæ hereditatem paternam
S¹ habet , poft nuptum prægnans peperit
puerum , & in ipfa hora mortua fuerit , &
infans vivus remanferit aliquanto fpatio, vel
unius horæ ? ut poffit aperire oculos & vi-
dere culmen domus & quatuor parietes , &
poftea defunctus fuerit , hereditas materna ad
patrem ejus pertineat , eo tamen fi teftes
habet pater ejus quod vidiffent illum in-
fantem oculos aperire & potuiffet culmen
domus videre & quatuor parietes ( 1 ) . Tunç
pater ejus habeat licentiam cum lege ipfas
res • defendere .Si autem aliter ; cujus
eft proprietas , ipfe conquirat ,
TITULUS XCIII.
De eo qui in pugna parem fuum
dereliquit & fugit .
qua in exercitu pugna commiffa fue-
S' rit , & dimit it quis parem fuum ( 2 )
pugnare & fugit , & ille alius defendit fe ,
poft reverfionem ille qui fugit componat
bis octuaginta folidos illi alio quia inde fu
givit
TITULUS XCIV.
De eo qui poft finitam & emendatam
cauffam mallare præfumpferit .
quis aliquem poft finitam cauffam &
S' emendatam mallare voluerit , poft teftes
tractos & emendationem datam fi hoc præ-
fumpferit tentare , & ifte fe non poteft per
facramenta vel per teftes defenfare " tunc
per pugnam duorum fe defendat . Et poft
hæc ille teftator cum quadraginta folidis •
componat .
a Herold. Et tamen . Defunt in Herold . Ipfas vès .
Lndenbr. Illı alii qui inde non fugit , fed manfit , & pares fuos non dimifit .
Lindenbr. Medellam ; al. medullam , medalam .
Lindenbr. Nam fi , x Herold. in marg. Driftum .
( 1 ) Et quatuor parietes . ) Simplicibus hifce
cautionibus , quas aliqui fortaffe ex noftrati-
bus irridebunt , cavebatur ne abortio pro jufte
nato venditaretur . Forte etiam id cautum ,
ut infans ita inter homines vixiffe cenfere-
tur, ut jurium civilium capax moraliter ha-
beri poffet . Petitum in Anglia fuit , ut neo-
nati infantuli audiretur vagitus . Saxones quo-
que id colligebant ex vagitu intra quatuor
parietes audito, Heineccius Elem. Jur, Germ ,
lib. II. art. 249.
(2 Parem fuum . ) Similem , imo feverio-
rem legem habes libro III. Capitularium cap.
1. Capitulare II. anni DCCCXIII. apud Ba-
luzium cap. 20. Si quis fidelibus noftris contra
adverfarium fuum pugnam , aut aliquod certa-
men agere voluit , convocaverit ad fe ali-
quem de comparis fuis , ut ei adjutorium præ-
buiffet , & ille noluit , & exinde negligens per-
manfit , ipſum beneficium quod habuit auferatur
TITULUS XCV.
De eo qui ingenuam feminam colpo
percufferit .
I. S¹ cufferit , fic ut fanguis non exeat
folvat folidos duos . Si lida fuerit ( 3 ) , fol
vat folidum unum & tremiffem . Si ancil
la fuerit , folvat folidum unum .
II. Si barus fuerit , fimiliter .
III. Si fervus fuerit , medium folidum .
Tai TULUS XCVI.
De eo qui medelam aut carrucam
alterius involaverit .
I. Si quis medelam rumpit aut involat ,
folidos tres folvat .
II. Si carrucam involat , aut rumpit ro-
tas in priori parte , fic ut illa die opera
tricet , folidos tres componat .
III. Si de poft involat aut rumpit , fex
folidos componat .
IV. Si herpices fuerit , tres folidos com-
ponat ,
TITULUS XCVII.
De eo qui buricas in fylva porcorum
incenderit .
I. quis buricas in filva tam porcorum
1. St quam pecorum incenderit, viginti duos
folidos componat .
II. Et fi intus per furorem intrat , & de
fuo nihil invenit , fex folidos componat .
III
III.. Et
Et fi in curte
curte aliena ingreffus fue
rit , fimili modo .
IV. Si intus in fcuria , duodecim folidos
componat .
V. Nifi homicida fuus ei in curte aut
in cafa fugerit , & pro ipfo nullus offert ju-
ftitiam , fi fequenter ipfum currit ^ , hoc
non eft ad requirendum ,
TI-
Herold. Sin autem alter .
Herold. Cum XX. folid.
Herold. Triecetur . 9 Herold. Pecorum .
A Addit Herold . Et in curtem vel in domum .
ab eo , & detur ei , qui in fidelitate & ftabili-
tate fua permanfit . Cæterum in ejufmodi de-
cretionum fpiritum , veramque rationem in-
quirere illorum eft , qui rei militari fua ftu-
dia impendunt .
(3 ) Si lida fuerit . ) Hinc profpicis litam
haberi ut medium quid inter liberam , & an-
cillam . Qui litos in claffem fervorum reji-
ciunt , rem acu non tangunt . Obfervat Mu-
ratorius Differt. XV. litos poffedifle bona im-
mobilia , fructufque fuos fecifle ; item luille
ipfos patrata delicta pecuniaria taxata folu
tione . Hæc fervis minime competebant . Ser-
vos manumiffos rectius dixeris , quamvis non
plena libertate donatos , fed quibufdam oneri-
bus erga patronos obnoxios .Uno verbo fer-
vi erant fub dominorum poteftate & domi-
nio , liti fub quadam obedientia erga patro-
nos . An vero in Italia ejufmodi fuerint Al-
diones , alii dijudicent .·
 LEX ALAMANNORUM . 345

TITULUS XCVIII , VIII. Si treudem habuit , medium folidum :

IX. Si cum ipfa rubea fera fagittata fue-
De eo qui gregem animalium in pignus rit , fex folidos folvat ,
tulerit , porcarium vel ceteros
X. Si nigra , fex folidos componat ,
paftores flagellaverit * . XI. Si involata fuerit , novem geldos com-
I. I quis gregem de porcis , aut de ju ponat .
S'mentis , aut de vaccis , vel de ber- XII, Si urfus alienus occifus aut invola-
bicibus in pignus tulerit , quadraginta foli- tus fuerit , folvat eum folidis fex .
dis fit culpabilis . XIII. Aprum fimiliter ,
•
II. Si porcarius ligatus de via oftatus XIV. Si quis pecus manualem , qui di-
vel battutus fuerit , fic ut duo teneant , & citur alatus , aut verrem , aut ducafiam oc-
tertius percutiat , novem folidos componat . ciderit , fex folidos componat .
Et de reliquo quod ei fecit , ficut reliquis XV. Si furatus fuerit, tres folidos folvat,
fervis componi folet , ei in triplum compo- & quantum juret quod valuit, novem geldos
natur . componat .
III. Et quod de berbicario , ftotario y , XVI. Si quis capriolum occiderit , faiga .
& vaccario fit , quod reliquis fervis com- . Si involatus fuerit , novem geldos componat .
poni folet , componatur eis in duplo , XVII. Si grus fuerit furata aut occifa, tres
folidos folvat ,
TITULUS XCIX. ( 1 XVIII. Si auca fuerit involata aut oc-
cifa , novem geldos folvat .
De eo qui biſontem vel cetera animalia
XIX, Aneta , gariola, ciconia, corvus, cor
aut furaverit aut occiderit . nicula , columba , & cauha & croerola
I. quis bifontem ( 2 ) , bubalum ( 3 ) , vel ut alia fimilia requirantur
S¹ ceryum qui prugit furaverit aut XX. Si acceptor qui aucam mordet, tres
occiderit , duodecim folidos componat ." folidos folvat fi gruem mordet , fex foli-
II. Et fi cervus ille treudis non habet, dos componat,"
medium folidum componat . XXI. Si verris occiderit , alium pro eo red-
III. Si treudis habet , & cum ipfo nihil dat , & tres folidos folyat .
fagittatum eft , folvat folidum unum . XXII, Si canis alienus hominem occiderit,
IV, Si rubeus feramus cum ipfo fagit medium weregildum folvat . Et fi totum we-
tatus eft ( 4 ) , tres folidos folvat . regildum quærat, omnia oftia fua claudantur ,
V. Si niger eft , folidos fex componat & per unum oftium femper intret & exeat :
VI. Si involatus fuerit , novem geldos & de illo limitare novem pedes fufpendatur,
componat . ufque dum totus putrefcat & ibi putridus ca-
VII. Si cerva indomita fuerit occifa, tre- dat , & offa ipfius ibi jaceant, per alium o
miffo folvat . ftium non intret nec exeat ( 5 ) . Et fi ca-
nem

Herold. De grege pignoraro & paftoribus Bagellatis . A Herold. Hortatus . y Al. Stocario .
Lindenbr. Bifontem vel bubalum . Al. Brugit; burgit. Al. Trindis . • Herold. Rua
beus feramus . Herold. Rubica fera . Herold. Autem . Lindenbr. Anera ,
Lindenbr. Querola . Herold. borocralu & cauba .

(1) In Heroldina editione Titulus ifte in- (3 ) Bubalum . ) Non ambigo Bubalos , de
fcribitur: De bifonte , & cæteris animalibus fu- quibus lex loquitur , ipfofmet fuiffe Uros, quo-
ratis ; & progreditur ufque ad legem XIX. rum ferax erat Germania , quibus imperitum
poft quam adeft Titulus : De acceptore occifo . vulgus Bubalorum nomen imponit , ut ait Pli-
Poft legem XXI. Titulus : De cane , qui bomi- nius lib. VIII. cap. XI. Ita & Solinus cap.
nem occiderit . Poft legem XXII. Titulus : De XXXIX. Sunt & Uri , quos imperitum vulgus
jumento quod hominem occidit . Poft legem vocat Bubalos cum Bubali pene ad cervicam
XXIV. Titulus : De his qui res alienas capu- faciem in Africa procreentur Urus autem al
laverint . Poft legem XXVII . Titulus : De co₂ tera eft bovis fylveftris fpecies , communem
qui extraneos fufcipit fine permiffu . bovem magnitudine corporis fuperans . Ad-
( 2 ) Bifontem ) Bifontibus , feri bovis ge- huc invenitur in Boruffia & in Septemtrione,
nus , Germaniam refertam fuiffe docent anti- ubi tamen & rarefcit . Pelloutier loco citato .
qui . In noftris quoque Juliis Alpibus inven- (4 ) Sagittatus eft . ) Originem colligo (_ni
tos fuiffe tradit Paulus Diaconus lib. II. cap, fallor ) jurium venationum refervatarum . Fe-
8. , & quidem adeo portentofæ magnitudinis , ræ & volatilia non cenfebantur quidem in
ut ferme fupra fidem fit . Nunc fylvis exci- poffeflione , fed in jure domini fundi , ficuti
fis , & arvis excultis ex Europa pene defie ferme apud nos pifces in pifcari's , vel in val-
runt , fi Lithuaniam excipias , & feptemtrio libus Venetici litoris . Vide Legem Ripua-
nales Europa receffus . Pelloutier Hift. des riorum Tit. XLII. Confer quoque Legem Ba
Celtes lib. II. cap. 12. Ferunt tamen quam juvariorum lege ultima . Bannis autem regiis
plurimos in America Septemtrionali inveniri, impetratis , & venationum jure fub regia tui-
a freto Hudfoni ad Floridam ufque . Aliquot tione pofito , quo facilius cæteri excluderen
ab hinc annis vidimus Venetiis Bifontem ju- tur , inter Regalia tranfiiffe pluribus evincit
batum ex Illinenfium finibus advectum , qui J. H. Boehmerus in Jure Eccl. Prot. lib. V.
Europæorum imaginem referebat . Anne per tit. 24.
extremas Septemtrionis oras ab Europa in A- (5 ) Nec exeat , ) Obferva , quænam adhi-
mericam Bifontibus patuit via ? berentur pœnæ , feu civilia remedia , ut las
fçi-

346 LEX ALAMAN
nem ipfum inde jactaverit, aut per alium o-
ftium intraverit in cafam, ipfum weregildum
medium reddat .
XXIII. Si caballus , porcus , aut bos ho
minem occiderit, totum weregildum folyat ,
Si fervus fuerit , medium pretium folyar .
XXIV. Si alicujus caballus fepem alienam
fallierit , & de palo tranfpun&
tus fuerit , cu-
jus fepis fuerit, ipfe folvat medium pretium ,
XXV. Si quis ferrum mulinarium invo-
laverit , alium cum ipfo reddat , & folvat
EXPLICIT LEX ALAMANNORUM ( I ) ,
CAPITULA
AD LEGEM ALAMANNORUM ,
Uti edita funt a Steph. Baluzio ex
I quis alteri oculum ruperit , & ille
pupillus intus reftitit , folvat folidos
S viginti , Si oculus ille foras exierit ,
folidos quadraginta , aut cum duodecim me-
dios electos juret .
II. Et qui auriculam fimaverit, folvat fo
lidos viginti . Sitatum excufferit, aut fipla-
gaverit , ut audire non poffit , folvat folidos
quadraginta , aut cum duodecim juret .
III. Si quis brachium fuper cubito tranf
punxerit , folvat folidos fex . Si fubtus cubi-
tum fuerit , folidos tres folvat ,
IV, Simili modo fi coxa trafpuncta fue-
rit, folvat folidos fex , Si fubtus genuculum
fuerit, folvat folidos tres . Si non fuerit trans-
puncta , & nervora tetigerit , ut ibi wafilus
intrat , folvat folidos tres .
V. Si in brachium five in coxa fuper ge-
nuculum aut fuper cubito unam compofi-
tionem .
VI. Si quis in revo plagatus fuerit in pe-
&
tus aut in latus , folvat folidos duodecim ,
aut cum duodecim medios electos juret . Si
tranfpunctus fuerit, folvat folidos viginti qua-
tyor , aut cum duodecim juret .
Lindenbr. Serum mulinariam .
fcivientis civium libertatis abufus coerceretur .
Cæterum remedia hujufmodi inter Barbaros
abs ufu non erant . Etenim nefcio quid fimi,
le occurrit in Legibus Oftrogothie Drap. B.
c. 13. Si dom nus pro fervo mulcam pendere
abnuerit in conventu publico , tum judicis fen-
tentia lata , ligamentum ex ramis quernis collo
Jervi circumdabitur , illeque fufpendetur ad in-
troitum domus domini . V. Joh. Ihre V. Lid.
Quatuor infuper leges leguntur in He-
roldina Editione , quarum duæ fb Titulo :
De eo , qu in freda infantes baferit reliqua
hunc titulum præferunt : De eo qui raptori re-
Afit , Leges ipfas hic referre fuperfedeo , cum
NORUM
.
folidos fex in texaga ei cujus fuerit .
XXVI. Si quis fepem alienam capulave.
rit , tres folidos folvat ,
XXVII. Si quis mortuum fuum in terra
aliena pofuerit, duodecim folidos folvat, aut
cum duodecim juret , ut hoc pro malo non
feciffet .
XXVIII, Si quis ingenuum aut ingenuam
extraneam fine permiffu cujus fuerit in ter
ram miferit , quadraginta folidis fit culpabi-
tis . Si fervus fuerit , duodecim folidos folvat.
ADDITA
veteri Codice Remenfi .
VII, Si quis in latus alium tranfpunxerit
fic ut in revo plagatus non fit , folvat foli-
dos fex , aut cum fex medios electos juret .
VIII. Si quis alteri brachium fuper cubi-
tum aut coxa fuper genuculum cum fpata
aut cum fufte fregerit , & non mancat , fol-
vat folidos fex . Et fi fubtus cubitum aut
fubtus genuculum fuerit, & non mancaverit,
folvat folidos tres . Si nervora tangit, & wa-
filus intrat , folvat folidos tres .
IX, Si quis alterum brachium mancat, fol-
vat folidos viginti . Et fi ipfum pertruncat,
folvat folidos quadraginta , aut cum duode
çim juret .
X. Si quis digitum pollicem alteri trunca-
verit , folvat folidos duodecim . Si mancat,
aut in primo nodo truncatus fuerit , folvat
folidos fex .
XI. Si fecundus digitus truncatus fuerit ,
folidos decem folvat . Si mancat, folvat for
lidos quinque . Si prima junctura truncata fue-
> folvat folidos tres .
rit ,
XII. Si tertius digitus truncatus fuerit, fol
vat folidos tres . Si mancat , folvat folidos
tres .
XIII.
infra recitentur , funtque lex XXXIX. primi
additamenti , & leges tres fecundi additamen-
ti , quæ tres leges a Baluzio ex eadem He-
roldina editione depromptæ funt . Goldaftus
vero nobifcum quidem Legi finem imponit ,
fed fubinde habet integrum caput : De Legi
bus . Moyfes Genti Hebrea &c. quod Pacto Le-
gis Salicæ præfixum eft . Tandem in fine tum
Heroldina editio , tum Goldaftina hæc habent :
HOC DECRETUM EST APUD REGEM,
ET PRINCIPES EJUS , ET APUD CUN-
CTUM POPULUM CHRISTIANUM, QUI
INFRA REGNUM MERWUNGORUM
CONSISTUNT ,
 LEX ALAMANNORUM .
XIII. Si quartus digitus truncatus fuerit ,
folvat folidos tres , Si mancat , folvat folidos
tres .
XIV. Si quartus digitus truncatus fuerit ,
folvat folidos quinque . Si in primo nodo
truncatus fuerit , folvat folidos tres .
XV, Si minimus digitus truncatus fuerit,
folvat folidos decem . Si mancaverit , folvat
folidos quinque .
XVI. Et fi manus tranfpuncta fuerit, fol-
vat folidos fex . Et fi manus tota excuffa
fuerit , folvat folidos quadraginta , aut cum
duodecim medios electos juret ,
XVII. Si quis alteri pedem truncaverit ,
folvat folidos quadraginta . Et fi mancat ,
folvat folidos viginti . Et fi foris villa am-
bulare potuerit , & in campo fuo cum ftel-
zia ambulare poterit , folvat folidos viginti
quinque , aut cum duodecim medios electos
juret .
XVIII. Si quis alteri articulum pollicem
truncaverit , folvat folidos fex . Si prima
junctura truncatus fuerit , folvat folidos tres ,
Si lito contigerit , folvat
folvat folidos quatuor ,,
folidos quatuor
Si fervo , folvat folidos tres .
XIX , Si alius articulus truncatus fuerit ,
folvat folidos tres ,
XX. Si qua mulier gravata fuerit , & per
facto alterius infans mortuus natus fuerit ,
aut fi vivus natus fuerit , & novem noctes
non vivit ( 1 ) , cui reputatum fuerit qua-
draginta folidos componat .
XXI, Si femina baronem extra rixam fub-
dulum clamaverit , folvat folidos duodecim,
aut cum duodecim medios electos juret ma
ritus ipfius .
XXII, Si quis alterius ingenuam de cri-
mina feu ftria aut herbaria fifit ( 2 ) , &
eam priferit , & ipfam in clida miferit , &
pfam cum duodecim medios electos aut
( 1 ) Et novem noctes non vivit . ) Simile quid
habes in Lege Salica a Carolo M. emendata,
quæ fic effertur Si quis infantem in ventre
matris fuae , aut natum , antequam nomen ba-
beat , infra VIII. nodes occiderit c. Ex qui-
bus inferes , infantem quoad æftimationem ca-
pitis ante nonam diem a nativitate cenfitum
fuiffe parem non nato . Notandum autem in
Pacto Legis Salica Heraldine editionis , ubi
parallela Lex habetur , claufulam , de qua a-
gitur , deeffe . Atque in hac ipfa Alamanno
rum Lege Tit. XCII . quoad civiles effectus ,
ut pater fcilicet filio in hæreditate fuccedat,
novem dies vitæ filii non requiruntur , fed
tantum ut figna dederit quibus vere inter ho-
mines vixiffe cenfendus fuerit . Quare ego
hanc novam inter Barbaros doctrinam fuiffe
reor > atque a Romanis acceptam · Feftus
Luftrici dies infantium appellantur , puellarum
octavus , puerorum nonus , quia bis luftrantur ,
atque iis nomina imponuntur . Habuere quidem
& antiqui Germani & Septemtrionales luftra
tionem quandam infantium , qua & nomen
imponebant , fed certam diem luftricam non
babuiffe videntur , neque nonam expectaffe ,
ut adductis exemplis docet Cleffelius Antiq.
Germ . cap. II. art. 9.
(2 ) Aut herbaria fifit . ) Herbaria , hoc eft,
venefica . Cleffelius loc. cit. cap. I. art. 20 .
2
347
cum fpata tracta quilibet de parentes adu-
naverit , DCCC. folidos componat . Si an-
cilla fuerit , quindecim folidos componatur .
Si in clida mifa non fuerit , & prifa & tem-
ptata fuerit , quadraginta folidos componat .
Et fi in clida non fuerit , fex folidos folvat .
Et fi ipfam vir contrafteterit culpabilem ,
& ille propter quem ei reputatur mortuus
fuerit , ille qui feminam contrafteterit , wi-
regildum ejus defolvat . Si baro fuerit de
minoflidis , folvat folidos centum feptuagin-
ta . Si medianus Alamannus fuerit , ducen-
tos folidos componat . Si primus Alaman-
nus fuerit , ducentos quadraginta folidos com-
ponat , aut cum viginti quatuor medios e-
lectos , aut cum quadraginta quales inveni-
re poterit juret . Si femina minoflidus fué-
rit , folvat folidos trecentos viginti . Si mè-
diana fuerit > folvat folidos quadringentos .
Si prima Alamanna fuerit , folvat folidos
quadringentos octuaginta .
XXIII. Si quis mortuatus fuerit baro aut
femina , qui qualis fuerit , fecundum legiti
mum wiregildum fuum in novegildum fol-
vatur , aut cum viginti quatuor totos ele-
tos
& aut cum octuaginta quales invenire
poterit juret .
XXIV. Si quis fuperius mortuum fuum
de alienas res qua valuerit fol, in terra mi-
ferit , folvat folidos quadraginta . Et fi tre-
miffis aut duos valuerit , folvat folidos duo-
decim
> aut cum duodecim medios electos
juret .
XXV. Et cuicunque mortuo , tam occi-
fo , quamque fua morte mortuo , aliquid tol-
latur aut involatur , de foffa ubi repona-
tur exfoditur ( 3 ) , & expoliatus fuit , quod
ibi tulit reddat , & octuaginta folidos folvat .
XXVI. Si quis ingenuus ingenuum inter-
ficiet , & ei aliquid de res fuas fangulentas
tule-
id inter artes foeminarum refert , quod medi-
cinam tractarent , vulneraque morbos tum
maritorum fuorum , tum univerfæ familiæ cura-
rent . Igitur illas veneficiis conficiendis ma-
xime idoneas fuiffe indubium eft . Infuper
cum ex Ethnicifmi ritibus fuperftitiofæ obfer-
vationes tum in colligendis herbis, tum in ap-
plicandis pharmacis adhiberentur , nil mirum
i herbariæ illæ una ferme cum ftrigibus ve-
niant . Contra hujufmodi abufus non femel
clamant Canones . Apud Gratianum c. XXVI .
q. 5. C. Non licet . Nec in colle&ionibus herbarum ,
qua medicinales funt, aliquas obfervationes , aut
incantationes liceat attendere : nifi tantum cum
Symbolo Divino , aut Oratione Dominica , ut tan-
tum Deus creator omnium " Dominus bonore-
tur . Alios Canones non refero , ne longior
fim .
(3 ) Exfoditur . ) Adverfus violatores fepul-
chrorum clamitant Barbarorum leges . Colli-
ges , ideo præcipue perfuafum fuiffe violari
fepulchra , ut res auferrentur , quas una cum
defunctis fepulchro mandari mos erat . Pre-
tiofa equidem mortuis confepulta fuifle , quam-
plura nos edocent monumenta . Vide Eccar-
dum in notis ad Pactum Legis Salica Titulo
XVII. lege 2. Tammen Barbaris omnibus commu-
ne minime fuiffe aptiore videbimus loco .

LEX AM ANNO
348 AL
tulerit , aut hoc auferit ad parentes , nihil
eft ad requirendum . Si enimvero non offe
rit , quadraginta folidos folvat .
XXVII. Si litus fuerit in Ecclefia ut in
heris generationis dimiffus fuerit , tredecim
folidos & tremiffo componat . Si fervo fue-
rit factum , duodecim folidos componat . Si
ingenua Alamanna factum fuerit , octuagin-
ta folidos componat , aut cum duodecim ju-
ret . Si lita fuerit , viginti fex folidos &
duos tremiffos componat , Si ancilla fuerit,
duodecim folidos componat , aut cum duo-
decim medios electos juret . De wegalau-
gen fex folidos folvat . Si litus fuerit , fol-
vat folidos quatuor . Si fervus fuerit , foli-
dos tres , Si ingenua Alamanna hoc alteri
fecerit , duodecim folidos componat . Si lita
fuerit , octo folidos componat . Si ancilla
fuerit , quatuor folidos folvat . Aut qui eas
difcapillaverit . : rit , quindecim folidos
componat .
XXVIII, Si quis meffem alienam inchoat,
folidos componat , aut cum duodecim
juret ut pro malo hoc non feciffet . De ini-
tiata mefie priferit , tres folidos folvat ,
XXIX. Si mulier maritum datum fine pro-
creatione aliqua mortua fuerit , & omnes res
ejus ad parentes reddantur , quicquid per le-
gem obtingat , Et fi maritum fupervixerit ,
totą lectuaria ei concedantur . Si yoluntaria
fe partire volunt , tollant quod eam per le-
gem obtinger , Lectaria partiant æquale ,
XXX, Si maritus uxorem fuam dimittit ,
quadraginta folidos ipfe componat , & de
mundo fuo non habeat poteftatem, & omnia
ei reddat quod ei per legem obtingit . Si
reputat aliquid , poteftatem habeat femina
ipfa debet , folidos duodecim folvat . De
una remanaftula fua jure quod fuperfuerit
maritus juret aut reddat ,
XXXI. Si quis altero per mano aut per
drappo iratus priferit , folidos fex folvat .
XXXII. Si pignus alterius occidit , fex fo-
lidos folvat . Si porcus aut berbicis fuerit ,
tres folidos folvat .
XXXIII . Si alius altero pro altero pigno-
rat aut furore tollit , fi domitem armento
retulit tremiffe componat . Si indomitus
fuerit , duas fagias componatur . Si
equus
ITEM ALIA
quis invitam puellam repugnaverit , is nullum crimen admittit :
Siquiser egildo
Srit , weregildo fuo femper fit culpa- quia non facit violentiam qui vim repellit ,
bilis . Si non fuerit rapta , duodecim folie aut qui male agenti contradicit .
dos componat , III. Nullus alienam terram fine auctori-
II. Si quis res alienas aut Ecclefiæ malo tate præfumat invadere . Qui hoc fecerit
ordine invaferit, & alius facienti violentiam
7
M
RU
.
fuerit , folido uno . Si veltris fuerit , dimi-
dio folido , Si jumentus fuerit , tremiffe . Si
expoliatus fuerit , fimiliter componatur .
XXXIV. Si quis alterum ligat 9 & foris
marcha eum vendit , ipfum ad locum revo
cet , & quadraginta folidos componat . Si
eum invenire non potuerit , wiregildum fu
um folvar .
XXXV. Si cujuslibet meffarius de grege
tuletur & caftratus fuerit , quantas equas
funt , tantos folidos folyat ,
XXXVI. Si accipiter qui augam mordit ,
folidos tres folvat . Si grugem mordit , fex
folidos folvat ,
XXXVII . Si verrus verrem occidit , ipfe
pro eo reddatur , aut tres folidos folvat .
XXXVIII. Si quis ingenuum aut inge-
nuam expromiffum cujus fuit in terra mife-
rit , quadraginta folidis fit culpabilis . Si
fervus fuerit , duodecim folidis fit culpabilis .
XXXIX, Si quis alterius infans minofle
Si me-
dis fuerit , tres folidos componat .
componat • Si
dianus faerit > fex folidos
melioriffimus fuerit , duodecim folidos com-
ponat .
XL. Si quis alium de caballo jactat , fol-
vat folidos fex .
XLI. Si quis alterius puellam impiafue
rit quadraginta folidos folvat & ipfam
reddat ,
XLII. Si quis alterius puellam de geni-
cio deviolaverit , folvat folidos fex . Et qui
in ejus folatium ambulat , qui fuper eam
manum mittit folvat folidos tres . Qui eam
non tangit , folvat folidos duos .
XLIII. Si quis de grege aliena jumentum
tollit & domat eum alium fimile eum
reddat . Si occifa fuerit , tres folidos folvat .
Si mediana equa fuerit , fex folidos compo-
nat , Si melioriffima fuerit , duodecim foli-
dos componat . Si taurus fuerit , fex folidos
componat . Si involatus fuerit , fex folidos
componat , & quantum valuit octogildum
componat ,
XLIV. Si faber ferrarius occifus fuerit
quadraginta folidos componatur . Si aurifex
fuerit , quinquaginta folidos componatur .
Si quis de ipfos mancatus
Cetera defiderantur ,
CAPITUL A.
cum vindicta fe expellendum effe cognofcat ,
A D
 LEX ALAMANNORUM .
AD TITULUM
LEGIS ALAMANNORUM .
DOCUMENTA,
Quæ ritum veterum judiciorum
criminalibus caufis latorum illuftrant .
Mnes , quotquot tribunali præfentes
Le
fe fiftebant , etiam non vocati , ju-
re fuffragii gaudebant tum in criminali fo-
ro, tum in civili . Docum. I.
II. Sententia , quæ a majori circumftan
tium parte probata erat , rata & grata ba-
bebatur . I.
III. Id autem obtinebat non modo in fen-
tentiis definitivis , fed & in interlocutoriis,
imo cum de actis , præceptifque judicia-
libus ageretur . I.
IV. Suffragantium pluralitas in judiciis
faltem prima inftantiæ demonftrabatur per
elevationem , & numerationem digitorum . I.
V. Auditis hinc inde allegatis , ipfo
inftanti fententia ferebatur . II.
VI. In caufa facti & poffeffionis , produ-
&is , auditifque teftibus , illico fententia di-
cebatur . V.
VII. Sententia ferebatur a circumftantibus
ftantibus , & non fedentibus , & non in
fcriptis. III.
VIII. Ejufmodi ferebantur judicia , etiam
DOCUMENTUM
De Rubeis , Monum .
Rbanus ( 1 ) Epifcopus fervus
fervorum Dei Venerabili Fra-
tri .. ( 2 ) .. Patriarchæ Aqui-
legenfi falutem & Apoftolicam
U
benedictionem . Nuper ad no-
ftrum pervenit auditum , quod in Civitate
Aquilegenfi , Utinenfi , Civitatis Auftria
Glemonæ , Venzone , Marani , Montis-Fal-
conis , Sacili , Sancti Viti , Medunæ locis ,
& nonnullis aliis locis ac Terris & Ca-
ftris , Gaftaldiis , & Oppidis Patria Foroju-
lii , Aquilegenfis diocefis , tuæ temporali ju-
rifdictioni fubjectis , in criminali & civili
foro quædam abufiva confuetudo , quæ po-
tius corruptela dici debet , inolevit recto-
rum judiciorum quamplurium perverſiva ·
Ex eo quia in judiciis antedi&
tis , tam in
Tom. II.
(1 ) Urbanus V. ( 2 ) Marquardo .
349
XXXVI
popularium in civilibus &
cum de fori competentia , & judiciaria po-
teftate Domini Territorialis ageretur . IV.
IX. Appellatio non recipiebatur , nifi fta-
tim , & abfque intervallo a lata fententia
interjecta foret . VI.
X. Appellatio interjiciebatur a multitudi-
ne ad multitudinem , boc eft ad Generale Pa-
trie Colloquium , feu ad Pares Curiæ . VI.
XI. Patriarcha , ejufque Officialium pro
tribunali fedentium non erat vel opinati-
ve fententiam proponere , neque quidquam
fuper id ore depromere , fed tantum à cir-
cumftantibus petere , quid juris . I. II. VI.
XII. Unus ex circumftantibus fententiam
oretenus proferebat , alii infententiam ibant,
fi bæc placuiffet . VII.
XIII. Cum vero duo aut plures ex cir-
cumftantibus difpares proferrent fententias ,
ea pro juridica recipiebatur , quæ a majori
circumftantium parte probaretur . VIII.
XIV. Radicata bec judiciorum confuetu
do evelli non potuit , quamvis Pontificiis
litteris reprobata . Confer I. II.
L
Eccl. Aquil. c. 98.
præceptis , monitionibus , interlocutoriis , &
definitivis fententiis , quam aliis quibufcum
que actibus judicialibus , Patriarcha qui pro
tempore eft , & ipfius Officiales examina-
re , cognofcere , definire , terminare , & alios
actus judiciales facere ex ponderata , & ma-
tura deliberatione non poffunt : fed folum
inquantum in inftanti per aftantes , feu ma-
jorem partem aftantium , indifferenter & paf-
fim , five nobiles , innobiles , litterati , &
illitterati , artifices , feu cujufvis alterius con-
ditionis , dignitatis , & ftatus homines exi-
ftant : etiam per Patriarcham feu ipfius Of-
ficiales in judicio præfidentes non vocati
fed eorum motu proprio , vel ex cafu , tem-
poribus , quibus idem Patriarcha & ipfius
Officiales pro jure reddendo federe contige-
G g rit ,

359 LEX ALAM
rit , in loco judicii convenientes : & facto
per partes , feu ipfarum Advocatos vel Pro-
curatores , atque omnibus quæ ipfæ partes
dicere vel allegare in ipfo inftanti voluerint
refpectu articuli caufæ , de quo in termino
ipfis partibus ftatuto litigare contigerit , enar-
ratis ; tunc ad vocationem Patriarchæ , feu
Officialium ejufdem , quafi more præconis ,
eofdem aftantes requirentium , quid in præ-
miffis actibus feu articulis judicialibus de
jure videtur , fententiatum & dictum fuerit
ipfo inftanti , nulla alia deliberatione præ-
miffa > qualis & quantacumque fuerit caufa
feu negotium in judicio deductum non at-
tentis ; idem Patriarcha , & ipfius Officia-
les ita & taliter , ficut per prædictos aftan-
tes , feu majorem partem dictum & fenten-
tiatum extiterit ipfo inftanti , promulgare &
fententiare tenentur ; & quæ prædiétorum
aftantium , ficut præmittitur , fententiantium
major pars exiftat , per elevationem & nu-
merationem digitorum eorundem , divifim &
DOCUMENTUM
De Rubeis , Monum. Ecclefia
Xemplum fideliter de verbo ad ver-
bum extractum ex Libro , five Regi-
E
ftro Litterarum Cancellaria Reveren-
diffimi D. Antonii Patriarchæ digniffimi de
MCCCXC. ( 2 ) Indictione V. fic incipiens .
Nos Antonius tenore præfentium facimus
notum univerfis noftras præfentes litteras
infpecturis quod in hac noftra Patria Fori-
julii noftros ad libitum facimus conftitui-
mus , & ordinamus , & creamus Officiales :
videlicet , Marefcalcum & Vicarium in
temporalibus Generales , Poteftates , Capita-
neos , & Gaſtaldiones ; qui tam in crimina-
libus , quam civilibus & profanis caufis fe-
cundum antiquas præfatæ noftræ Patriæ con-
DOCUMENTUM
An. 1330. Ex Membrana Tab.
IN Chrifti nomine amen . Anno Nativi-
tatis ejufdem millefimo , trecentefimo ,
I
trigefimo . Indictione tertiadecima . Die
20. menfis Septembris . Præfentibus nobili-
bus viris Dom. Odorico de Cucanea , Arti-
co de Prampergo , Preogna de Spinimber-
go , & Hestore de Savorgnano militibus te-
ftibus , & aliis ad hoc fpecialiter vocatis &
rogaris . Coram Reverendo in Chrifto Patre
& Domino , Dom. Pagano Dei gratia fan-
tæ fedis Aquilegenfis Patriarcha conftitutus
& bius de Romagnano Canonicus Aquilegenfis ,
( 1 ) Hoc eft , Anno MCCCLXVII .
R
ANNO
U M.
fucceffive factas , demonftratur . Ex quibus
incaute 2. & abfque congrua deliberatione
& fæpe cum fraude partium , & di& torum
aftantium , vel convenientium in loco & tem-
pore judicii antedicti ad amicorum , paren-
tum feu aliquorum potentium litigantium
... actus judiciarii , interlocutoriæ fenten-
tiæ , & definitive , ac præcepta indebite pro-
mulgantur . Nos igitur attendentes , quod con-
fuetudo , quæ canonicis obviat inftitutis
nullius debet effe momenti : quodque fen-
tentia a non fuo lata judice , nullam obti-
net firmitatem ; ut tam tu , quam Officia-
les tui prædicti in caufis fubjectorum tuo-
rum , poftquam tibi & ipfis de meritis ea-
rum conftiterit fententias proferre valea-
tis , ficut ordo poftulat rationis , præmiffa
confuetudine non obftante , Fraternitati tuæ
authoritate præfentium concedimus faculta-
tem . Datum Viterbii x111 . Kal. Augufti ,
Pontificatus noftri anno quinto ( 1 ) .
IL
Aquilejenfis cap. 98.
fuetudines , fcilicet per aftantes , & non alios ,
unicuique poftulatam habent juftitiam mini-
ftrare . Dum enim prædicti noftri Officiales
vel ipforum aliquis feder pro tribunali ad
jus reddendum , petunt a circumftantibus in
caufa de qua quæftio vertit , auditis hinc
inde allegatis , quid juris ? Et tunc per ipfos
aftantes fententiatur : & lata fententia per
eos , rata , & grata habetur & inviolabi-
liter obfervatur . In cujus rei teftimonium
præfentes fcribi juffimus , & noftro figillo
muniri . Datum in noftra Civitate Auftria
die xxvI . Aprilis , anno & indictione qui-
bus fupra .
III.
Aquil.
Venerabilis vir Dominus Eufebius de Ro-
magnano Canonicus Aquilegenfis , Syndicus
& Procurator Canonicorum & Capituli Aqui-
legenfis Ecclefiæ , præfente etiam Nicolao
de Brazaço Procuratore Dom. Simonis de
Caftillerio , ut dicebatur , quandam interpo-
fuit appellationem hujus tenoris . Coram vo-
bis Reverendo in Chrifto Patre & Domi-
no , Dom. Pagano Dei gratia fanctæ fedis
Aquilegenfis Patriarcha compareo ego Eufe-
Syn-
( 2 ) Lege MCCCXCVII.
 LEX ALAMANNORUM.
Syndicus & Procurator Canonicorum & Ca-
pituli Aquilegenfis Ecclefiæ , dicens & pro-
ponens , quod cum nobilis vir Dom. Simon
de Caftillerio coram vobis ipfos Canonicos
& Capitulum traxiffet in caufam occafione
cujufdam manfi pofiti in villa de Morfano
fubtus ftradam altam , vos die quinto deci-
mo menfis Septembris contra dictum Capi-
tulum & Canonicos injuftam & nullam fen-
tentiam , quærendo a circumftantibus laicis ,
quid juris effet , protuliftis , hoc pro fenten-
tia habentes , quod ab ipfis laicis ftantibus
& non fedentibus , nec in fcriptis dictatum
fuit ; ex qua fententia dicti Canonici
& Ca-
pitulum fe reputant aggravatos . Quare ego
Eufebius nomine dictorum Capituli , & Ca-
nonicorum ab ipfa fententia injufta , fi
qua
fi
qua
dici poteft , ad Reverendum in Chrifto Pa-
trem & Dominum , Dom. Bertrandum Dei
gratia Oftienfem & Velletrenfem Epifcopum
Apoftolica: Sedis Legatum in his fcriptis ap-
pello , & a vobis apoftolos peto , & iterum
ac iterato & inftanter peto , fubjiciens me ,
dictum Capitulum & Canonicos , eorum Ec-
clefiam , & manfum præfatum , ac omnia
eorum jura , protectioni & defenfioni dicti
Domini Legati · Proteftans etiam nomine
quo fupra , quod liberum fit dicto Capitulo
& Canonicis dictam impugnare fententiam
ex injuftitiæ , & nullitatis vigore . Qua qui-
dem appellatione perlecta , & recepta , idem
Dominus Patriarcha afferuit ipfi appellationi
velle refpondere . Actum Utini in Curia Pa-
triarchali .
Anno & Indictione prædictis , die fecun-
do menfis Octubris . Præfentibus Ven. viro
Domino Fratre Johanne Abbate monafterii
Rofacenfis Vicario , ac difcretis viris Dom.
Zonfredino de Oppreno Vicedomino , Nico-
DOCUMENTUM
Charta producta
1404. Ultimo Junii .
In Chrifti Nomine Amen &c.
Oram nobili viro fer Francifco filio
fer Matthæi de Faganeiis coram vi-
Cfer
ro ( 1 ) Marifcalco pro nob. viro Do-
mino Phædrico dicto Toplicher , pro Reve-
rendiffimo in Chrifto Patre & Domino Do-
mino Antonio Dei gratia fanctæ fedis Aqui-
lejenfis digniffimo Patriarcha , generali Mari-
fcalco in juditio conftitutus Antonius frater
infrafcripti Joannis defuncti de Galleriano
& Dominica ejus filia conquafi fuerunt di-
to Dom. viro Marifcalco contra Simonem
& Simon captus fuit extra territorium Domini
Laretomat habitantem in Mortegliano ibi
Tom, II.
(1 ) Forte legendum Vice- Marifcalco , atque ita femper infra .
351
lao de Lafalle de Tarvifio Domicello præ
fati Dom. Patriarchæ , ac Botto notario de
Utino teftibus > & aliis ad hoc fpecialiter
vocatis & rogatis . Conftitutus in præfentia
fuprafcripti Domini Patriarchæ Dom. Eufe-
bius Syndicus & Procurator antedictus petiit
adhuc cum inftantia apoftolos fibi dari fuper
appellatione prædicta • Cui refpondit idem
Dom. Patriarcha , quod ob dicti Dom. Le-
gati & Sedis Apoftolicæ reverentiam appel-
lationi deferebat prædicta , & ipfum appel-
lantem remittebat ad examen ejufdem Do-
mini Legati & Curiæ fuæ , hanc fibi refpon-
fionem cum proceffu caufæ præcipiens fibi
dari in formam publicam loco apoftolorum
five litterarum remifforiarum • Actum ut
fupra .
Anno & Indictione prædictis , die quarto
menfis Octubris . Præfentibus Ven. viris Do-
minis Petro Mora Vicario dicti Dom. Pa-
triarchæ , Odorico de Strafoldo Canonico Ci-
vitatenfe , ac nobili viro Dom. Thomafino
de Cucanea , & Stephano notario de Civita-
te teftibus & aliis ad hoc fpecialiter vo-
catis & rogatis . Coram præfato Dom. Pa-
triarcha conftitutus Dom. Eufebius Syndicus
& Procurator prædictus notificavit & inti-
mavit prædicto Domino Simoni de Caſtille-
rio ibidem conftituto appellationem fupra-
fcriptam , & quod idem Dom. Patriarcha
dicte appellationi detulit , & fuper ea apo-
ftolos fibi dedit . Actum Civitat. in Palatio
Patriarchali .
Ego Gubertinus quondam Dom. Reffona-
di de Novate Mediolan . diœcef. publicus Im-
periali auctoritate Notarius , ac præfati Do-
mini Patriarchæ Officialis , omnibus præfens
fui , & rogatus hoc publicum Inftrumentum
inde fcripfi & publicavi .
IV.
in caufa &c.
dem in poteftate dicti Domini Marifcalchi
exiftentem , quod idem Simon fpiritu dia-
bolico inftigatus interfecit Joannem fratrem
ipfius Antonii fuplicantis ipfi Dom. viro Ma-
rifcalco , quod de ipfo vellet facere juftitiam
tanquam de homicida , & quod hujufmodi
quærelam juftificare volebant feque offere-
bant . & ex adverfo dictus Simon refpon-
dendum dixit , quod idem vir Marifcalcus
de ipfo juftitiam facere non debebat ; imo
ipfum relaxare debebat in fua libertate , &
reducere eum fecum ufque ad locum 9 ubi
ipfe captus fuit per dictum Dominum virum
Marifcalcum , feu ejus familiam , quia ipfe
Patriarchæ Aquilejenfis , videlicet fuper ter-
rito-
Gg 2

352 LEX ALAMAN
ritorio villa Mortegliani , in qua villa , &
in quo territorio Domini de Strafoldo habent
jurifdictionem , & dominium , ac merum
& mixtum imperium , quod dominium, &
jurifdictionem ipfi Domini de Strafoldo re-
cognofcunt ab inclitis , & illuftribus Domi-
nis Comitibus Goritiæ , & quod femper a
tanto tempore citra &c. memoria non erat
in contrarium delinquentes fub dominio
Ecclefiæ Aquilejenfis reducentes fe in villam
Mortegliani femper fuerunt foliti ftare & tum Goritiæ relaxati fuerunt quandocunque
fteterunt , ficuti fub dicto dominio Domino-
rum de Strafoldo in villa 1 Mortegliani
, &
in territorio ipfius villæ , & hæc & alia ad
fui defenfionem probare volebat & fe ob
tulit probaturum , fuper quibus , & aliis plu-
ribus allegationibus factis petente dicto Do-
mino viro Marifcalco . Quid juris ? Per omnes
adftantes ( nemine difcrepante ) fuit fenten-
tiatum , & definitum , quod dictus Simon
admitti debebat ad probandum allegata per
eum , & etiam Dom. vir Marifcalcus , fi
aliquid probare vellet in prædictis , & quod
limitari debebat utrique parti unus terminus
brevis , infra quem utraque pars debeat pro-
duxiffe , & probaffe quidquid voluerit in
prædictis . Cujus fententiæ virtute dictus Do-
minus vir Mariſcalcus limitavit utrique par-
ti terminum decem dierum .
Supradictis Millefimo , & Indictione die
Jeptimo MenfisJulii . Actum Utini &
'c.
Oram dicto fer Francifco de Faganeiis
C viro Marifcalco ut fupra , conftitutus
Simon Laretomat habitans in Mortegliano
in poteftate ipfius Domini viri Marifcalchi
exiftens occafione mortis dicti quondam Jo-
annis , de cujus morte fertur culpabilis , nec
non nob. vir fer Joachinus de Strafoldo pro
fe , & cæteris fuis confortibus propofuerunt
alias fuiffe datum terminum dicto Simon
ad probandum quod ipfi Dom. de Strafoldo
habeant , & habuerint a tanto tempore ci-
tra quod hominum memoria in contrarium
non exiftit dominium , jurifdictionem , ac
merum , & mixtum imperium in dicta vil-
, ac perti-
la Mortegliani , & ejus territorio ?.
nentiis , quod dominium , & quæ jurifdictio
eft feparata & de per fe , ac diverfa a do-
minio & jurifdictione Ecclefiæ Aquilejen-
fis " & Patriarcatu , confiderato quod ipfi
nobb. de Strafoldo recognofcunt dictum do-
minium garritum & jurifdi&tionem ipfius vil-
læ ab illuftribus , & magnificis Dom. Comi-
tibus Goritiæ , Tyrolifque . At etiam dixe-
runt , quod volebant probare per teftes
quod femper a tanto tempore citra quod
hominum memoria non erat in contrarium
delinquentes , & homicida homicidium fa-
cientes in territorio Ecclefiæ Aquilejenfis
& in Patriarcatu , & fe reducentes ad ha-
bitandum in dominio , ac jurifdictione , &
territorio dictorum Illuftriffimorum Domino-
rum Comitum Goritiæ , & in villis & ter-
NORUM .
ritoris per ipfos Dom. Comites infeudatio
prout eft dominium & jurifdictio villa
prædicta Mortegliani , & Lavariani fuerunt
& fteterunt fecuri in ipfis territoriis , & do-
miniis , & jurifdictione ipforum Dominorum
Comitum Goritiæ , & in dicta villa Mor
tegliani , & quod officiales Dominorum Pa
triarcarum tales homicidas minime fuerunt
foliti capere & fi aliquis captus fuit in ipfis
territoriis & dominio Dominorum Comi-
fuit facta defenfio . Quare inftiterunt dictus
fer Jacominus , & Simon audiri eorum jura ,
privilegia , & teftes , & nihilominus infti-
tuerunt declarari ibidem fi dictus Simon ca-
ptus fuit in pertinentiis dicta villæ , & ter-
ritorioipfius villa Mortegliani . Qui fer Fran-
cifcus yir Marifcalcus ibidem dixit , & de
claravit fore verum , quod dictus Simon ca-
ptus fuit in territorio , & pertinentiis dictæ
villa Mortegliani , fed dixit , quod potuit
& poteft capere homicidas , qui homicidium
fecerunt in territorio Ecclefiæ Aquilejenfis ,
& Patriarcatus in quibufcumque locis Pa
triæ . Super quibus petente dicto fer Fran-
cifco a dictis adftantibus , quid juris ? fen-
tentiatum fuit , quod audiri debeant jura ,
& probationes dicti fer Jacobini , & Simo-
nis , & etiam ipfius Dom. viri Marifcalchi
fi aliquid probare volebant . Cujus fententiæ
vigore dictus fer Jacominus de Strafoldo ibi-
dem produxit , & legi fecit duo privilegia
figillata figillis pendentibus Illuftriffimorum
Dominorum Comitum Goritiæ in effe& tu
continentia quantum ipfi Nobiles de Stra-
foldo recognofcebant a Dom. Comitibus Go-
ritiæ dominium , garritum , & jurifdictio-
nem dicta villa Mortegliani , ac villa La-
variani . Item produxit in teftes nobiles vi-
ros fer Nicolaum de Goldoneriis , & fer Ni-
colaum de Toppo cives Utini ? qui me-
diante debito facramento eis per me Nota-
rium delato per eorum facramentum con-
corditer depofuerunt , & teftificati fuerunt
ibidem ( facta prius interrogatione ) quod ab
corum memoria citra quæ erat annorum
quadraginta & ultra , fciebant quod Nobb.
de Strafoldo exercuerant , & exercebant do-
minium , garritum , & jurifdiétionem in di-
ta villa Mortegliani & adminiftraverunt
juftitiam in civilibus & criminalibus tan-
quam vaffalli dictorum Dominorum Comi
tum Goritiæ , prout multoties viderunt pa-
cifice , & quiete . Item dixerunt , quod fem-
per a dicto tempore eorum memoria citra
homicida homicidium committentes in domi-
nio , & territorio Ecclefiæ Aquilejenfis , &
fe reducentes in territoriis , & jurifdi&tione
Dominorum Comitum Goritiæ ad habitan-
dum , & in dicta villa Mortegliani fuerunt ,
& fteterunt , fecuri ab officialibus Domino-
rum Patriarcarum ' , & quod non fciebant
nec unquam intellexerant , quod DD . Ma-
rifcalchi DD. Patriarcarum juftitiam fecif
fent de aliquo homicida capto in territorio ,
& ju-
 LEX ALAMANNORUM .
& jurifdictione ipforum Dom. Co. licet ho-
micidium factum fuiffet in territorio , & ju-
rifdictione Ecclefiæ Aquilejenfis . Imo fi ali-
quis captus fuit , prout publice audiverunt
dici & fic publice dicebatur &c. Quibus
privilegiis fic lectis , & aufcultatis , ac tefti-
bus productis , & auditis . Præfacti fer Jaco-
binus , & Simon fupplicaverunt ipfi Domi-
no viro Marifcalco quatenus proferret per
fententiam quid juris effet . Super quibus pe
tente ipfo Dom. viro Marifcalco , quid ju-
ris ? per omnes adftantes fuit fententiatum ,
& definitum , quod vigore ipforum privile-
giorum ibidem lectorum , ac teftium produ-
&torum ipfe Dominus vir Mariſcalcus ipfum
Simonem capere non potuit in territorio
& pertinentiis dicta villa Mortegliani , cum
non fit de jurifdi&
tione , & dominio Eccle-
DOCUMENTUM
Ex Autographo penes DD. Comorettos .
Nno Domini Indictione I.
A Die
tibus 10. Menfis
Nob. virisDecembris , Prafen-
Dom. Federico de
Pers , Joanne de Vilalta , Volvino de Ca-
nuffio de Civitate Auftriæ , Joanne quondam
Blafii Notarii de Glemona , Mattiuffio de
Alteneto de Glemona , & aliis pluribus di-
gnis fide .
Coram Venerabili viro Domino Gugliel-
mo Vicario & Decano Aquilegienfis Ec-
clefiæ comparuit Afquinus qu. Gomoretti de
Buja , dicens : Domine , quia Leonardus Ar-
coleanus de Utino Gaftaldio in Buja me con-
tra debitum rationis impignorari fecit 2 eo
quia non vult , quod pifcari debeam in aqua ,
& fuper aqua Ledre : ideo Dominationi ve-
ftræ placeat ordinare mihi , ut effe deberem
ad hodiernam diem cum meis probationibus
ad teftificandum , quod jus haberem &c . Qui
Dom. Guigelmus audiens prædicta dixit ;
quod verum eft &c. Et quia eft pluribus fa-
&
tis occupatus , ideo dictam quæftionem com-
mittit audiendam nob. viro Dom. Federico
de Pers præfenti , qui congregatis de Nobi-
libus de Forojulii dictas probationes audire
debeat , & poftea petere quid juris inde ef-
fe deberet , & ficut fententiatum fuerit exe-
cutioni mandabitur . Salvo femper jure cu-
juslibet perfonæ .
Actum in Caftro Glemona .
Ub inftantibus Anno , Indictione , & die ,
Sub & præfentibus nobilibus viris Dom . &
Odor-
lico de Cucanea , Hectore de Savorgnano Mi-
litibus honorabilibus , Joanne de Villalta
Fantino de Cucagna , Vulvino de Civitate
Auftria , Benevenuto de Porcilis , Bortolo-
meo de Monteregali , Manfredo de Soldane-
riis Utini commorante , & aliis pluribus di-
gnis fide ad hæc fpecialiter congregatis , &
yocatis .
Tom. II
353
fiæ Aquilejenfis & Patriarcatus , fed fit
de dominio & jurifdictione Dominorum
Comitum Goritiæ , quod , & quam ipfi No-
biles de Strafoldo in phæudum recognofcunt
ab ipfis Dominis Comitibus . Item fenten-
tiatum fuit , quod ipfe Dominus vir Mari-
fcalcus ipfum Simonem relaxare debeat , &
ipfum fecurum in dicta villa Mortegliani ,
& ejus pertinentiis , & quod deinceps non
poffit ipfum Simonem , vel alios homicidas
capere in dicta villa , & aliis villis fub do-
minio , & jurifdictione ipforum Dominorum
Comitum Goritiæ , & ipforum Dominorum
de Strafoldo , quas recognofcerent ab ipfis
Dom. Comitibus Goritiæ , qui Dominus vir
Marifcalcus eundem Simonem relaxavit li-
berum , & fecurum juxta dictam latam fen-
tentiam &c.
V.
Coram nob. viro Dom. Federico de Pers
comparuit Afquinus
qu. Gomoretti ,&Francifcus
de Buja fupplicantes fratres
eidem
Dom. Federico , ut ex auctoritate ei com-
miffa per Dom. Vicarium Guigelmum de-
beat teftes fuos audire & diligenter exa-
minare fuper eo , quod fciunt , quod in aqua
Ledræ ipfi , & fui anteceffores a fexaginta
annis citra pifcaverunt pacifice & quiete
fine contradictione alicujus perfonæ . Qui
Dom, Federicus ex auctoritate fibi data in-
frafcriptis teftibus dedit facramentum de ve-
ritate dicenda remotis prece , & pretio , da-
mno , & proficuo , quod inde fperarent . Qui
teftes infrafcripti corporaliter ad fancta Dei
Evangelia jurarunt fuper prædictis dicere ve-
ritatem , & cavere mendacium , Et primo
Marcus qu. Leonardi Barbutini de Buja te-
ftis fuper prædictis productus dixit , quod fcit ,
& recordatur , quod Dom. Afquinus , & Go-
morettus ejus filius , & Afquinus , Francifcus
fratres femper in aqua Ledræ pifcaverunt
ubicumque vellent & quandocumque fine
contradictione alicujus perfonæ recordatur
de quinque Patriarchis , quod nullus Patriar
cha nec eorum Gaftaldio eifdem aliquam
quæftionem non pofuerunt . Item Bonuffius
qu. Biendonii de Buja teftis fuper prædictis
productus juratus , & interrogatus dixit
quod recordatur de quatuor Patriarchis quod
femper Dom, Afquinus , & Gomorettus , &
dial Gomoretti
filii dicti offerti in aqua Ledræ cum re-
te de tratta ubicumque , & quandocumque
vellent pifcare , pifcarunt fine contradictio-
ne alicujus perfonæ . Item Dominicus Pet-
tonus teftis fuper prædictis juratus , & in,
terrogatus dixit , quod recordatur a Patriar-
cha Raimundo citra , quod femper Gomo,
rettus , & filii pifcaverunt in aqua Ledræ
ubicumque , & quandocumque vellent fine
Gg 3 con-
 354 LEX ALAM ANNORUM ..
contradictione alicujus perfonæ . Item Bo-
naffius de Buja teftis fuper prædictis produ-
Aus juratus , & interrogatus dixit , quod re-
cordatur bene de quadraginta annis , quod
femper Dominus Afquinus , Gomorettus , &
Filii pifcaverunt cum rete de trata ubi
cumque , & quandocumque vellent in aqua
Ledræ fine contradictione alicujus perfonæ
&c. Quibus teftibus fic examinatis & au-
ditis petente prædicto Domino Federico
quid juris inde effet : fententiatum , & de-
finitum extitit per fupradictos Nobiles , &
alios multos Nobiles circumftantes , quod di-
ti Afquinus , & Francifcus fratres eorum
intentionem bene probaverunt , & legitime,
& non debeant removeri ab eorum tenu-
ta , ita quod poffint pifcare in aqua Ledræ
DOCUMENTUM
An. 1330, Ex Notis Eufebii de
Anetiffimo Patri & Domino Reveren-
do Dom. Johanni Divina providentia
S
Sacrofan&tæ Romanæ Ecclefiæ Sum-
mo Pontifici Paganus Patr. Aquilegenfis
cum devotiffima recommendatione obedien-
tiæ ac reverentiæ debitum & pedum ofcula
beatorum . Pro inftructione clementiæ veftræ
in facto appellationis a me interpofitæ ab
Epifcopo Tergeftino ( 1 ) , quam ad cautelam
mitto præfentibus interclufam , cognofcat ve-
ftra benignitas , quod adverfarii dicti Epi-
fcopi comparuerunt coram me fuper profe-
cutione cujufdam appellationis alias interje
Ata per eos ad Generale Colloquium fecun-
dum morem Patriæ , & cum ad eorum in- in-
ftantiam citari fecerim dictum Epifcopum ,
ipfe in die termini adverfariis fuis compa-
rentibus & in caufa procedi inftanter pe-
zentibus non comparuit ; licet · Vica-
rium fuum ad judicium tranfmiferit , qui,
prout a fide dignis accepi , fufficiens habe-
bat mandatum a dicto Epifcopo . Et quia
putabam , quod ipfe Vicarius comparuiffet
legitime ad defenfionem Epifcopi , eo quod
in judicio continue fuam exhibebat præfen-
tiam , miratus non modicum & ftupore mo-
zus ipfum follicitavi pluries , & induxi , ut
dominum fuum defenderet . Sed demum ni-
hil profuerunt monita & exhortationes, quia
licet fe præfentem in omnibus exhibuerit ,
dominum fuum tamen, nefcimus quo inftin-
etu , obftinato animo defendere recufaverit .
Quare contigit quod inftantibus adverfariis
dicti Epifcopi neceffario habui procedere ,
& facta relatione nuncii , qui eum citave-
rat , coram Paribus Curiæ , quos ad hoc con-
querimonia
veneram in unum , & præmiffa querimonia
dictorum queri feci a Paribus , Quid ju
(1) Guillelmum produnt acta appellationis ,
1
ubicumque , & quandocumque voluerint fine
contradictione alicujus perfonæ , donec dicta
eorum tenuta quam probaverunt de pifcan-
do extiterit eis accepta coram inftituto Do-
minio fententia mediante · Item fententia-
verunt , quod Dominus Vicarius fupradictus
conftringere debeat Leonardum prædictum
Gaftaldionem Buja ad reftituendum pignora
per ipfum , & ejus Officiales accepta Afqui-
no , & Francifco fratribus prædictis occa-
fione pifcationis in aqua Ledræ prædictz .
Actum in Glemona fub Domo Commu.
nis in Platea .
Ego Alexander Brugnus de Glemona fi-
lius Domini Bertramini Brugni Imperiali au-
ctoritate Notarii Notarius conftitutus iis o-
mnibus interfui , & rogatus feribere fcripfi .
VI
.
Romagnaco pag. 51 .
ris . Per quos fecundum legem confuetudi-
nis Curiæ & formam Patriæ latæ fuerunt
quædam fententiæ , quales in contumaces fieri
confuevit . Et novit Deus , ་ quod non me-
dicum me in ftuporem adduxit obmutefcen
tia Vicarii fupradicti , & in quantum va-
lui , favere & fupportare curavi falva debi-
ta honeftate juftitiæ Epifcopum Tergefti-
num . Et hæc omnia facta fuerunt die Lu-
næ XVIII. Menf. Decemb. Ind. XII. in
Palatio Patriarchali de Utino . Die autem
Jovis XXVII . ejufdem Menfis in Aquilegia
comparuit coram me Procurator dicti Epi-
fcopi interponens appellationem interclufam
præfentibus . Et quia expedire putavi , ut
pro inftructione facti aliqua Sanctitati ve-
ftræ defcriberem & maxime de confuetu-
dinibus Aquilegen. Ecclefiæ & Patriæ in-
frafcripta fummifi . Habet equidem Ecclefiæ
Aquilegenfis , & Patriz confuetudo in tem-
poralibus caufis > ut as fententia lata coram
Patriarcha ad Colloquium appelletur , ita
quod aliter appellatio. non recipitur interje
eta . Habet etiam Ecclefiæ Aquilegen. &
Patriæ confuetudo , ut in temporalibus a
Colloquio ad Imperium appelletur a quo
Ecclefia temporalta obtinet . Quod tamen
non credo habere locum nunc vacante Im-
perio , fed fi non vacaret , forte haberet lo-
cum in præfenti caufa , quæ feudalis exiftit .
Habet etiam Ecclefiæ Aquilegen. & Patriæ
confuetudo , ut in temporalibus caufis a fen-
tentia ftatim abfque intervallo aliquo ap-
pelletur , adeo quod aliter interjecta appel
latio non recipitur . Præfens vero appellatio
nedum ftatim fine intervallo interjecta vi-
detur , immo nec infra decemdin
detur Præ-
miffe etiam confuetudines , clemens Pater ,
ita
 LEX ALAMANNORUM.
ita inveteratæ funt & in legem apud in-
colas deductæ , quod videre non poffum qua-
Liter poffint inverti , aut quomodolibet im-
mutari . Item me movet etiam & vertit in
dubium , quod cum fententiæ non a me ,
cujus eft officium a circumftantibus Paribus
tantum quærere , nihilque in fententiis ore
depromere , qualiter a me , qui nil protuli
quod fententiam fapit , & non a dictis Pa-
DOCUMENTUM
Ex Tranffumpto Tab.
Nno Domini MCCLXXVI. Indictio-
ne quarta , die primo Decembris ,
Ane in Civitate Auftria , in Palatio Pa-
triarchali , præfentibus Dominis Wittmaro
de Faganea , Leonardo de Utino , Girardi-
no de Civitate , Thomafio de Cucanea
Conrado de Cronoleto , Bultinico de Ruvi-
gnaco , Conrado Bojano , & aliis ;
; compa-
compa-
rentibus in judicio Venerabili viro Fratre
Bonefacio Abbate Monafterii Bellinienfis ex
parte una , & Domino Leonardo de Trica-
no ex altera , coram Reverendo Patre Do-
mino Raymundo Dei gratia Santa Sedis
Aquilegenfis Patriarcha , idem Domin. Leo-
nardus propofuit dicens , quod Maffarii ejuf-
dem Domini Abbatis refidentes in villis di-
Ai Monafterii , in quibus ipfe Dominus Leo-
nardus jus copolatici dinofcebatur habere >
de manfis non locatis , five poftotis , licet
colerentur , fibi copolaticum perfolvere de-
hegabant ; quare petiit per laudum curia
fententialiter diffiniri , utrum dicti Maffarii
DOCUMENTUM
De Rubeis , Monum.
Odem anno ( 1 ) , cum D. Henricus
de Villalta quæreret a Ven. Patre
Domino Gregorio Dei gratia Electo
Aquilegenfi , ut judicari faceret per laudum
Curiæ fuæ quid juris effet , fi aliquis qui
non effet de natura Militum , neque per
patrem , neque per avum , neque proavum ;
& perveniret ad honorem militiæ propter
divitias fuas , vel aliter ; fi poffet habere
manum feudi , & heredes ipfius poffent he-
reditare feudum ? Et quærente ipfo Domi-
no Aquilegenfi Electo , judicatum fuit per
D. Henricum de Villalta : quod fi illi, qui
acceperat militiam non contradictum fuit
( 1 ) Anno fcilicet MCCLXVII .
355
ribus Epifcopus duxerit appellandum . Super
hoc tamen Sanctitas tua dijudicet ac de
cernat , quid me facturum fore difcutiat "
qui humilitatis cervicem Clementiæ femper
veftræ jugo fubjectum detinens promptusfum
& vigil ad quæcumque mandata . Dat. A-
quilegia V. Jan. Anno Domini MCCCXXX.
Indict. XIII
VIL i.
Aq. 1276.
tam de manfis locatis , quam de non loca-
tis five puftotis , integraliter folvere tene-
rentur , an ne ? Unde quærente ipfo Domi-
no Patriarcha fententiatum fuit per Conra-
dum Bojanum , & fubfequenter per alios ,
qui præfentes erant , quod in villis , in qui-
bus copolaticum perfolvitur , talis ratio , fi-
ve confuetudo eft hactenus obfervata ; vi-
delicet , quod quilibet Maffarius refidens
cum foco fuper aliquo manfo unum modi-
um , fcilicet tria ftaria annonæ dare pro
copolatico confuevit , & debet , & quotquor
Maffarii fuerint fuper uno manfo cum fo-
cis , tenentur & debent pro unoquoque foco
unum modium annona perfolvere , atque da-
re ; & licet unus Maffarius habens unicum
focum decem manfos , aut plures , vel mi-
nus coleret , ipfe tantum unum modium an-
none perfolvere tenebatur .
Ego Henricus Civitatenfis Imp. auct . no-
tarius prædictis interfui , &. rogatus fcripfi .
VIII .
Eccl. Aquil. cap. 75.
per aliquam partem , vel per Dominum
Terra , tempore receptionis fuæ militiæ ;
quod deberet uti honore militiæ , & here-
ditare feudum ipfe , & heredes fui . Ex alia
parte judicatum fuit per D. Cononem de
Murucio : quod fi cum voluntate Domini
Terræ acceperit militiam debeat ipfe &
heredes ejus habere manum feudi , & uti
honore militari : fin autem , non poffit ha-
bere manum feudi , nifi vivente illo , de cu-
jus manu feudum accepit , nec uti honore
militari ipfe , vel heredes ejufdem . Cujus
D. Cononis fententia fuit a majori parte
Curiæ approbata .
LEX
 LEX BAJUVARIORUM
CUM NOTIS COLLECTORIS .
INCIPIUNT CAPITULA
TITULUS I.
De ecclefiafticis rebus , de libris legis infti-
tutionum quæ ad clerum pertinent ,
feu de Ecclefiarum jure .
T fi quis liber Bajuvarius vel
Cap. I.
"U quifcumque alodem fuam ad Ec-
clefiam vel quamcunque rem donare volue
rit , liberam habeat poteftatem ,
II. De his qui contra legem Ecclefiam frau-
dare voluerint ,
III. De furtis Ecclefiæ , quomodo compo-
nantur .
IV. De his qui fervum Ecclefiæ ad fu
giendum fuaferint .
V, De his qui fervum Ecclefiæ fine mor-
tali crimine interemerint .
VI. De his qui res Ecclefiæ igne crema-
verint .
VII. De his qui rei funt , & confugium
fecerint ad Ecclefiam .
VIII. De compofitione miniftrorum Eccle-
fie , quomodo componantur .
IX. De Monachis
X. De Presbyteris vel Diaconibus , quo-
"
modo componantur ·
XI. De folis Epifcopis , & illorum inter-
fectione .
XII. De fanctimonialibus vel Deo dica-
tis .
XIII. De Presbyteris & Diaconibus ? ut
minime babitent cum mulieribus .
XIV. De colonis vel fervis Ecclefiæ , qua-
liter ferviant.
TITULUS II.
De Ducibus & eorum caufis quæ ad
eos pertinent .
Cap. I. Si quis de morte Ducis confiliatuș
fuerit.
II. Si quis Ducem fuum occiderit ,
III. Si quis feditionem excitaverit contra
Ducem fuum.
IV. Si quis in exercitu fcandalum excita-
verit .
V. Si quis infra provinciam , ubi Dux
exercitum ordinaverit , fine Ducis juffione
aliquid prædaverit .
VI. Si quis in exercitu aliquid furaverit .
VII. Si quis in utilitate Ducis vel domi-
ni fui mortuus fuerit .
Lindenbr. Regis .
LEGIS BAJUVARIORUM .
VIII. Si quis Regis vel Ducis fui juffio-
ne bominem interfecerit .
IX. De Duce , fi protervus & elatus vel
Juperbus atque rebellis fuerit , & decretum
Regis contempferit .
X. De filiis Ducum , fi protervi fuerint ,
XI. De eo qui fcandalum in curte Ducis
commiferit .
XII. Ut nullus in campiones fine juffu
manus injiciat .
XIII. De his qui in curte Ducis a ali-
quid furaverint .
XIV. De bis qui juffionem Ducis contem
plerint.
XV. Ut placita fiant per Kalendas .
XVI. Ut judex partem fuam accipiat .
XVII, Qualis judex fieri debeat .
XVIII. Si judex propter munera injufte
judicaverit .
XIX. Si per ignorantiam male judica
verit .
XX. De Ducum genealogia , ut duplum
bonorem accipiant , & eorum compofitione .
TITULUS III.
De liberis , quomodo componantur .
Cap. I. Si quis liberum percuſſerit per iram .
II. De in ripa projectis ,
III. De ab equo projectis .
IV. De fcalis projectis .
V. De in ignem projectis .
VI. De fagitta intoxicata .
VII. De potione mortifera .
VIII. De boftiliter cinétis .
IX. De invitis pro pignore obtentis .
X. De porcis difperfis .
XI. De fimulatis , quod wancftodal die
Cunt .
XII. De plaga claudicationis .
XIII. De interfectione liberi hominis .
XIV. De peregrinis tranfeuntibus viam ,
XV. Si fervus liberum furaverit .
TITULUS IV.
De liberis qui per manum dimiffi funt
liberi , quomodo componantur .
TITULUS V.
De fervis , quomodo componantur ,
T I
 LEX BAJU VARIORU M. 357

TITULUS VI. XVII. De falfa fuggeftione .

XVIII. De accufatione fervi alterius
De nuptiis & operationibus in-
licitis prohibendis . TITULUS IX.

De incendio domorum & earum

Cap. I. De nuptiis inceftis probibendis .
II. De diebus dominicis . compofitione .

III. Ut liberum fine mortali crimine non Cap. I. De immiſſione ignis per noctem .
Siceat infervire . II. De fcuria liberi .
III. De culminum ejectione minorum ædi-
TITULUS VII. ficiorum .
De uxoribus & caufis quæ fæpe IV. De igne immiffo & extincto.
V. De diffipatione domus .
contingunt .
VI. De culmine . T
Cap. I. Si cum uxore alterius quis con- VII. De trabibus .
cubuerit .
VIII. De pangis , quæ parietes conti
II. De fervis qui boc commiferint " nent.
III. Si propter libidinem manum injecerit . IX. De cæteris ædificii fumptibus .
IV. Si indumenta fupra genucula eleva- X. De curtis diffipatione .
verit , XI. De fepe rupța .
V. De difcriminalibus rejectis XII. De fignis ob defenfionem pofitis,
VI. De raptu virginum , XIII. De via publica .
VII. Si quis viduam rapuerit , XIV. De via convicinali .
VIII. De fornicatione cum libera . XV. De femita.
IX. Si fervus cum libera fornicaverit , XVI. De fonte .
X. Si cum libera manumiffa fornicaverit ,
XI. Si cum virgine que per manum li- TITULUS X,
bera miffa eft:
XII. Si cum ancilla alterius . De violentia .
XIII. Si cum ancilla virgine .
Cap. I. De curte .
XIV. Si uxorem propriam propter invidiam II. De domo .
Aimiferit
XV. Si fponfatam non acceperit , TITULUS XI.
XVI. Si alterius fponfam rapuerit .
XVII. Si promiffione feminam fraudaverit , De terminis ruptis .
XVIII, De avorfo per potionem facto .
Cap. I. De limitibus .
XIX. Varia de avorfo .
II. De limitibus cafu motis .
XX. De diuturna compofitione dolore pa- III. De contentione terminorum ,
yentum ,
IV. De novo termino prohibendo .
XXI. De debilitate avorſt .
V. De fignis non evidentibus .
VI. De jacentibus columnis .
TITULUS VIII. VII. De materiis non elevatis .

De furto .
Cap. I. Si liber furtum fecerit .
II. Si in publico furaverit .
III. Si majorem pecuniam furaverit .
IV. Si liberum bominem furaverit .
V. Sifur nocturno tempore captus infurto .
VI. Si alienum fervum furtum fuaferit .
VII. Si nefciens a fure aliquid compara-
verit .
VIII. De furto in auro vel aliis fpecie-
bus .
IX. Si quis occulte alienum animal in-
#erfecerit.
X. Si cafu occiderit alienum animal .
XI. De tintinnabulo
XII. De borto .
TITULUS XII.
De pignoribus .
Cap. I. Ut nemini liceat pignorare .
II. De eo qui non vult juftitiam facere .
III. Si contra legem pignoraverit .
IV. Si porcos in pignus tulerit .
V. Si oves tulerit in pignus .
VI. Si meffem vel prata araverit .
VII. Si meffem maturam furaverit .
VIII. Si alterius initiaverit meffem .
IX. Si fervum ad fugiendum fuaferit .
TITULUS XIII.
De vitiatis animalibus & eorum

XIII. De furtiva re comparata . compofitione .

XIV. De cuftodia furtiva rei . Cap. I. De animalibus vitiatis .
XV. De compofitione a latrone accepta II. Qui ea in fepem compulerit .
VI. Ut facramenta non cito fiant . III. Si dominus fepis hoc fecerit .
IV

P. De fervo dulceros
 358 LEX BAJUVARIORUM .
IV. Statim fi mortua non fuerint .
V. Si confeffus eft , recipiat eum,
VI. De reflituendis animalibus .
VII. Si læfum recipere noluerit .
VIII. Si oculum alterius animalis excuf
ferit .
IX. Si bovis cornu ,
X. Si caudam amputaverit .
XI. De injufte ufis animalibus .
XII. Ut minime præfumat animal alienum
occidere,
TITULUS XIV.
De commendatis & commodatis ,
Cap. I. De cuftodia .
II. Si aurum furaverit .
III. De incendio furatis .
IV. De commendatis furatis .
V. De re in contentione pofita ,
VI. De Viduis .
VII. De fecundis nuptiis .
VIII. De divifione inter fratres .
IX. De eo qui fine liberis moritur ,
TITULUS XV.
De venditionibus .
Cap. I. Si quis res alienas vendiderit .
II. Si quis poffeffionem vendiderit .
III. Si a fervo alieno comparaverit .
IV. De contentione vendite rei .
V. Si ingenuum kominem vendiderit .
VI. Si fervum proprium vendiderit .
VII. Si fervus de fuo fuerit redemptus .
VIII. De commutatione .
IX. De venditionis forma ,
X. De arris .
XI. De firmitate :
INCIPIT LEX BAJUVARIORUM .
TITULUs I.
De ecclefiafticis rebus , de libris legis infti-
tutionum , quæ ad clerum pertinent ,
feu de Ecclefiarum jure ,
CA PU T I.
Ut fi quis liber Bajuvarius vel quifcumque
alodem fuam ad Ecclefiam vel quam-
cunque rem donare voluerit , libe-
ram babeat poteftatem ,
I quis liber perfona voluerit & de-
derit res fuas ad Ecclefiam prore-
demptione animæ fuæ ( 2 ) , licen-
tiam habeat de portione fua, poft-
S
quam cum filiis fuis partivit . Nul-
lus eum prohibeat , non Rex non Dux ,
a Herold, lil. 8 Lindenby. Notentur ,
quam auferre.
(1) Lex Bajuvariorum . ) Sicuti Francorum ,
atque Alamannorum , ita & Bajuvariorum in-
XII. Ut per chartam venditio firmetar aut
teftes ,
XIII. De pactis vel placitis ,
TITULUS XVI.
De teftibus & eorum cauffis .
Cap. I. De teftibus , fi fuum voluerit vin
dicare .
II. Si teftem habuerit per aurem tra&um.
III. Si teftis victus fuerit .
IV. De difcordia judicum..
V. Si plures fuerint teftes .
TITULUS XVII.
De campionibus & cauffis quæ ad
*
eos pertinent .
Cap. I. Si unus ab altero fuerit interfectus ,
II. De his qui propriam alodem vendi.
derunt .
TITULUS XVII .
De mortuis & eorum cauffis .
Cap. I. Si mortuum ex monumento ejecerit ,
II. Si in flumine projecerit .
III. De veftitu mortuorum .
IV. Si vulneraverit mortuum ,
V. Si cadaver læferit ,
VI. Si humaverit mortuum .
VII. De navibus .
TITULUS XIX,
De canibus . Capitula X,
TITULUS XX.
De accipitribus vel avibus . Cap. VI,
TITULUS XXI.
De pomariis & nemoribus atque
apibus . Capitula XI .
(
1)
nec ulla perfona habeat poteftatem prohi-
bendi ei . Et quicquid donaverit , villas,
terram , mancipia , vel aliquam pecuniam ,
omnia quæcunque donaverit pro redemptio-
ne animæ fuæ, hoc per epiftolam confirmet
propria manu fua ipfe , & teftes adhibeat
α vel amplius . Si voluerit , imponant
fex a
manus fuas in epiftola , & nomina eorum
notent ibi quos ipfe rogaverit . Et tunc
ipfam epiftolam ponat fuper altare , &fic
tradat ipfam pecuniam coram facerdote qui
ibidem fervit . Et pofthæc nullam habeat
poteftatem exinde nec ipfe nec pofteri e-
jus , nifi defenfor Ecclefiæ ipfius per bene-
ficium præftare voluerit ei ; fed apud Epi-
fcopum defendatur res ecclefiæ , quicquid a
chriftianis ad Ecclefiam Dei datum fuerit .
CA-
Herold. Per ipfam , Lindenbr. Exinde quic-
certa origo ingeniis eruditorum locum in di
yerfa abeundi relinquit . Gentem Germanica
lin-
 LEX BAJU VARIORUM .
CAPUT II.
De his qui contra legem Ecclefiam
fraudare voluerint ,
OL contra res Eccle-
Si quis aliqua perfona
S'fiæ injufte agere voluerit , vel de rebus
Ecclefiæ abftrahere voluerit five ille qui
dedit , vel de heredibus ejus aut qualif
cunque homo præfumpferit , inprimis incur-
rat Dei judicium & offenfionem fanctæ ec-
clefiæ & judici terreno perfolvat auri un-
cias tres , & illas res Ecclefiæ reddat , &
alias fimiles addat Rege cogente vel Prin-
cipe ( 3 ) qui in illa regione judex eft ,
CANA III.
P U T
De furtis Ecclefiæ , quomodo componantur •
I. quis res Ecclefiæ furaverit , & exin-
S'de probatus fuerit , de qualicunque re
niungeldos folvat , id eft , novem capita re-
ftituat . Et fi negare voluerit fecundum
qualitatem pecuniæ juret in altari de qua
Ecclefia furaverit . De una faiga folus juret .
De duabus faigis , vel tribus & ufque ad
tremiffem ( 4 ) cum uno facramentale ju-
ret . Deinde ufque ad quatuor tremiffes cum
tribus facramentalibus juret .
II. Et fi ampliorem pecuniam furaverit ,
bovem , aut vaccam ,
aut caballum ,, aut bovem
a Defunt in Lindenbr. Aliqua perfona :
Herold. Commune facramentale Norat tamen in margine , Cum uno .
Herold . Cum 111. Herold. Et ipfe eris .
hic idem tamen alibi, thrimniungeldum . Herold . XII. folid. Et ita quoque paullo poft .
Herold. Pro pignus . x Herold. XII. folid.
linguæ fuiffe prodit Paulus Diaconus de Al-
boino Langobardorum Rege differens lib. I.
Cap. 27. Alboin ita præclarum longe lateque no-
men percrebuit , ut hactenus etiam tam apud Ba-
joariorum gentem , quam & Saxonum , fed & a-
lios ejufdem lingue homines ejus liberalitas " & lictis taxatæ leguntur in legibus civilibus . Et
gloria bellorumque felicitas virtus in eorum
carminibus celebretur . Eadem igitur erat lin-
gua Langobardorum, Bajoariorum , & Saxonum :
& quænam alia quæfo , nifi Germanica ? Vo-
ces item in Bajuvariorum Legibus hodiedum
fuperftites Germanicæ funt . Porro num populi
ifti quorum nomen in remota antiquitate
Germanica inauditum fuerint veterum Bojo-
rum , num vero aliarum gentium filii , dif-
quirant eruditi Germani . Ego libens credo ,
hoc fuiffe nomen foederatorum focietati primo
impofitum , ficuti Franci , atque Alamanni .
Vide Spenerum Germaniæ antiquæ lib. I. cap.
6. & Germaniæ mediæ cap. 4. Tempus erat ,
ut ejus verbis utar , quo divino quafi monitu
omnes Germaniæ nationes , pofitis que hactenus
morata erant victoriarum curfum impedimentis ,
ad ftabiles confpirarunt focietates , oriente
congregata vi fortiores Romanam ubique dejece-
runt , protriverunt dominationem . Hinc &
nova foederatis nomina , quæ deleverunt gen-
tium antiqua .
( 2 pag.358 . ) Pro redemptione anime fue.) Pec-
cata eleemofynis redimi quifque Chriftifidelis no-
vit ex Divina Scriptura . Sed & civilis fuit lo-
quendi formula , qua fignificabatur redemptio
a poena legibus ftatuta pro patrato delicto, quæ
foluta multa redimebatur . Redimere dorfum a
flagellis Pact : Leg. Sal. Tit. XLII. lege 1.
Redimere manum ab amputatione Capitular.
359
vel quicquid plus valet quam quatuor tre-
miffes , et negare voluerit , tunc cum fex .
facramentalibus juret , et ipfe fit feptimus,
in altare coram populo et Presbytero .
III. Si autem de minifterio Ecclefiæ ali-
quid furaverit , id eft , calicem , aut pate-
nam , vel pallam , aut qualemcunque rem
de infra Ecclefia furaverit , et probatus fue-
rit , trimniungeldo , folvat , hoc eft ter
novem reftituat . Et fi negare voluerit , fe-
cundum qualitatem pecuniæ juret cum XII .
facramentalibus in ipfo altare .
CAPPUT IV.
De his qui fervum Ecclefiæ ad fu-
giendum fuaferint .
I. I quis fervum ecclefiæ vel ancillam ad
S'fugiendum fuaferit , & eos foras ter-
minum duxerit & exinde probatus fuerit ,
revocet eum celeriter , & cum quindecim
folidis componat auro adpretiatos , pro qua
re præfumpferit hoc facere . Et dum illum
revocat , alium mittat in loco pro pigno-
re donec illum reddat , quem in fuga du-
xit . Et fi non potuerit illum invenire , tunc
alium donet fimilem illi , & quindecim fo-
lidos componat .
II. Ita & de ancilla , fecundum quod va-
let , fimiliter faciat .
CA-
Defunt in Herold . Et judici c. ufque Ecclefiæ .
Lindenbr. Et fi .
Lindenbr. Triuniumgeldo . Herold. Litrim niungeldum ;
lib. III. lege 10. Redimere fe a fubeunda nece :
Pact . Leg. Sal. Tit. LIII. lege 4. &c. Mos
inter Barbaros inoletus ad ecclefiaftica tran-
fiit . Etenim in Canonibus Poenitentialibus ta-
xatæ fuerunt pœnitentiæ , ficuti poenæ pro de-
ficut hic definitæ pro pœnis fuerant certe pe-
cuniaria compenfationes , ita & illic admiflæ
funt pro poenitentiis compenfationes definitæ
aliis piis operibus , atque inter hæc eleemofy-
nis in pios ufus erogandis . Quas qui adim-
plere diftulerat , tandem una larga largitione
penfabat . Hinc orta formula in piis largitio-
nibus paffim obviæ : Pro remiffione peccatorum :
Pro remedio anima : Pro redemptione anima c.
(3 ) Vel Principe . ) Id eft , Duce , velComite .
Infra Cap. XI. lege 1. Regis , vel Judicis . Et
lege 2. Mallet eum ante Regem , vel Ducem .
Duces enim agitaffe judicia planum eft ex mul
tis locis , tum vero ex Tit. II . bujus legis cap.
10. ex Cap. XLII. legis Alamannorum . Hæc
Baluzius .
(4 ) Ufque ad tremiffem . ) Hoc eft , ad ter-
tiam partem folidi . Vides & inter Bajuva-
rios , ficuti inter Alamannos , & Ripuarios
compenfationes factas fuiffe folidis argenteis ,
valentibus denariis XII . Notandum tamen eft,
quibufdam in locis legis Bajuvariorum men-
tionem fieri de compofitionibus faciendis foli-
dis auro adpretiatis , quod quafi per exceptio-
nem a regula generali ( & forte ex ferius
inducto in Auftrafia more ) intelligendum reor
de folidis aureis denariorum XL. more veteri
Regni Neuftriæ. Vide infra annotata ad Tit.
III. cap. 14. lege 3 .

U I
360 L EX B AJ
CAPUT V.
De his qui fervum Ecclefiæ fine mortali
crimine interemerint
I quis fervum Ecclefiae fine mortali cul-
Spa occiderit per præfumptionem ali , duos
files reftituat pro illo quem occidit
Et fi negare voluerit cum duodecim fa-
cramentalibus juret in altare in illa Eccle-
fa cujus fervum occidit .
CAPUT VI.
De his qui res Ecclefiæ igne
cremaverint .
1. I quis res Ecclefiæ igne cremaverit per
Siinvidiam more furtivo in nocte , &
inventus fuerit , fi fervus eft , tollatur , ma
nus ejus & oculi ejus , ut amplius non va-
leat facere malum . Dominus vero ejus o-
mnia fimilia reftituat , quicquid in illo in-
cendio arferit .
II. Et fi liber homo hoc præfumpferit fa-
cere , & res Ecclefiæ igne cremaverit &
probatus fuerit , componat hoc fecundum le-
gem , id eft , in primis donet fexaginta fo-
lidos auro adpretiatos propter præfumptio-
I.
nem
omne, quia talia aufus
quod in fuerat facere. cecidit
illo incendio Poftea ISIdiaconum
quis miniftros
cum viginti quatuor folidis componat , & Acoly tum , Oftia rium , de iftis aliqu
quicquid ibi arferit , omnia fimilia reftituat .
Et quanti homines ibi intus fuerint , & in-
læfi de incendio evaferint , unicuique cum
fua hreuuauunti componat . Et fi ibi ali-
quis lafus fuerit vel mortuus ac fi ipfe
cum propria manu fecerit fic fecundum
perfonam uniufcujufque componat . Et fihoc
negare voluerit , cum viginti quatuor facra-
nientalibus nominatis juret in altare evange
lio fuperpofito coram defenfore Ecclefiæ .
III. Et quifquis de rebus ecclefiæ furtivis
probatus fuerit ad partem fifci pro fredo
præbeat fidejufforem , & donet wadium de
quadraginta folidis , & tantum folvat quan-
tum judex jufferit ; & quantum durius fol-
verit , tantum firmior erit pax Ecclefiæ ,
CAPUT VII.
De bis qui rei funt , & confugium
fecerint ad Ecclefiam .
1. I culpabilis aliquis confugium ad Ec-
clefiam fecerit , nullus eum vi abftra-
XL. Herold.
vel LX. Propter
folid. præfumtionem duo fimiles Ve.
Herold. Hreus unta .
Deeft in Herold. Non . Lindenbr. Quare ad Herold. Qui ad.
marg. In suso . * Lindenbr. Eorum .
( 1 ) Ut vita . ) Sanctio Concilii Aurelianenfis
1. fub Clodovao I. Rege Francorum : De bo-
m.cidis , adulteris , & furibus , fi ad Ecclefiam
confugiunt , id conftituimus obfervandum , quod
Ecclefiaftici Canones decreverunt , & Lex Roma-
na conftituit , ut ab Ecclefie atriis , vel domo
Epifcopi cos abßrabere omnino non liceat , fed
UM
OR
V AR .
here aufus fit poftquam januam Ecclefiæ
Presbyterum
intraverit donec interpellat
Ecclefiæ vel Epifcopum ,
II. Si presbyter refponfum dare aufus
non fuerit , & fi talis culpa eft ut dignus
fit difciplina , cum confilio facerdotis hoc
difciplina
faciat , quia ad Ecclefiam confugiunt fecit.
III. Nulla fit culpa tam gravis ut vita
( 1 ) non concedatur propter timorem Dei
& reverentiam fanctorum ; quia Dominus
dixit : Qui dimiferit , dimittetur ei . Qui
non dimiferit , nec ei dimittetur .
IV. Si quis autem homo contumax &
fuperbus timorem Dei vel reverentiam Ec-
clefiarum fanctarum non habuerit & fu-
gientem fervum fuum , vel quem perfecutus
fuerit , de Ecclefia vi abftraxerit & Deo
honorem non dederit , componat ad ipfam
ecclefiam quadraginta folidos judice cogen-
te ,
& pro fredo ad fifcum quadraginta fo-
lidos , ut fit honor Deo & reverentia fancto-
·
rum , & Ecclefia Dei femper invicta fit ,
CAPUT VIII.
De compofitione miniftrorum Ecclefiæ
quomodo componantur .
, Ecclefiae" , Exorci ftam
id eft, Sub,
em in
juriaverit , aut percufferit , vel plagaverit ,
vel occiderit , componat hoc dupliciter ficut
folent componi parentes ejus * .
II. Illi qui funt miniftri altaris Dei , du
plicem compofitionem accipiant .
III. Alii autem Clerici componantur fic
ut parentes corum .
CAPUT IX.
De Monachis .
Onachi autem qui fecundum regulam
M in monafterio vivunt , & illi dupli-
citer componantur fecundum genealogiam
fuam , ut reverentia fit Dei , & pax cis
qui illi deferviunt ,
CAPUT X.
De Presbyteris vel Diaconibus , quomode
componantur .
I. I quis Presbytero vel Diacono , quem
S'Epifcopus in parochia ordinavit , vel
qua-
Lindenbr. & Herold. Tollantur . > Herold.
Herold. Ac fi ipfa. Lindenbr. Repræfentart .
Herold. In susa ; & in
nec aliter confignari , nifi ad Evangelia datis fa-
cramentis , de morte , debilitate , & omni pana-
rum genere fint fecuri , ita ut ei , cui reus fue-
rit , criminofus de fatisfactione conveniat e.
Vide quoque inter cætera Capitulare Caroli
M. de Partibus Saxoniæ cap. 2. Confule Tho
maffinum Ecclef. Diſcipl. P. II. Lib. III, 6, 97.
 LEX BAJU VARIORUM,
qualem plebs ( 1 ) fibi recepit ad facerdo-
tem , quem ecclefiaftica fedes probatum ha-
bet , injuriam fecerit , vel plagaverit , tri-
pliciter eum componat .
II. Si autem Presbyterum occiderit , fol-
vat trecentos folidos auro adpretiatos . Si
Burum non habet , donet aliam pecuniam
mancipia , terram , vel quicquid habet , uf-
que dum impleat . . eum ante Regem vel Ducem , aut ante ple-
III. Diaconum vero cum ducentis folidis bem fuam .
folvat . III. Et fi convictus de crimine negare
IV. Utrofque ad illam Ecclefiam ubi mi-
niftri fuerunt , Epifcopo requirente , & ju-
dice cogente , qui in illa provincia funt
ordinati
V. Et pro fredo in publico folvat folidos
fexaginta ut exinde fit reverentia facer-
dotum & honor ecclefiafticus non con-
zemnatur ? , neque præfumptio crefcat in
plebe ,
CAPUT XI.
De folis Epifcopis , & illorum inter-
fectione.
1. SI quis Epifcopum , quem conftituit
Rex ( 2 ) , vel populus elegit ( 3 ) fibi
Pontificem , occiderit , folvat eum Regi vel
plebi aut parentibus fecundum hoc edictum ,
Fiat tunica plumbea ( 4 ) fecundum ftatum
ejus , & quod ipfa penfaverit , auri tan-
tum donet , qui eum occidit , Et fi aurum '
non habet , donet aliam pecuniam man-
cipia , terram , villas , vel quicquid habet ,
ufque dum impleat debitum . Et fi non ha
bet tantam pecuniam , fe ipfum & uxorem
Tom. II.
a Lindenbr. Presbyterum vel diaconum injuria affecerit .
& Al. Duce . Herold. Sit ordinatus .
Condamnetur . Herold, Penſaverit auro .
A Lindenbr. Si talis culpa eft us deponatur , aut exiliesur , de homicidio &c.
Aibus. Herold. Prodere . Herold, Eum ,
ufurpauit fponfam .
( 1 ) Qualem plebs . ) Divifionem Dioecefis ,
feu territorii in Plebes ( Italice Pievi ) non
modo in Ecclefiafticis , fed & in civilibus_no-
tam eo tunc fuiffe inter Barbaros innuit Lex
Alamannorum Tit. XLII. , ubi memorantur
alli , qui boni teftimonii funt in plebe ; & Tit,
LXXXIV. Ibi præfens fit Comes de plebe illa .
Rector autem Plebis Plebanus aut Archipres-
byter nuncupatur . Horum autem Rectorum
( qui alios minores titulos fub fe habebant )
electio facta fuiffe videtur ad formam quan-
dam electionis Epifcoporum , fuffragante Cle
ro, affentiente populo Plebis . Concilium Ti-
cinenfe an. DCCCLV. can. 4. Primum qui-
dem ipfius loci Presbyteri , vel cæteri Clerici
idoneum fibi Rectorem eligant ; deinde populi ,
qui ad eam Plebem adfpicit , fequatur affenfus .
Si autem in ipfa Plebe talis inveniri non po-
tuerit , qui illudopus competenter peragere pof-
fit , tunc Epifcopus de fuis quem idoneum judi-
caverit , inibi conftituat . Vide Thomaffin. P.
II. Lib. I. cap. 35.
(2 ) Quem conftituit Rex . ) Vides tum confue-
viffe Reges dare Epifcopatus , quod infinitis , ut
ita dicam , exemplis probari poffet . Habes Titu-
lo II. ( in Capitularibus ) Præceptum Dagoberti
Regis de Epifcopali dignitate Cadurca Urbis con-
lata Defiderio Thefaurario , Vide Formulas Mar-
culfi . Baluzius .
( 3 ) Vel populus elegit . ) Cum permiffu vel
368
& filios tradat ad Ecclefiam illam in fervi
tium ufque dum fe redimere poffit . Hoc
per imperium Regis vel judicis fiat . Et illa
pecunia in ufu ipfius Ecclefiæ , ubi Pontifex
fuit , ibi fit firmata ufque in perpetuum .
II. Et fi Epifcopus contra aliquem cul-
pabilis apparet , non præfumat eum occide-
re , quia Summus Pontifex eft ; fed mallet
non poffit , tunc fecundum canones ei judi-
cetur .
Si talis eft culpa ut deponatur , depona-
tur aut exilietur . De homicidio ( 5 ) , de
fornicatione , de confenfu hoftili “ ( 6 ) , fi
infra provinciam inimicos invitaverit , & eos
perdere voluerit , quos falvare debuerat
pro iftis culpis damnetur ,
CAPUT XII.
De fanctimonialibus vel Deo dicatis ,
hoc eft Deo
S'dicatam, de monafterio traxerit , & eam
fibi in conjugio duxerit contra legem eccle-
fiafticam ( 7 ) , requirat eam Epifcopus ci-
vitatis illius cum confilia Ducis ; velit no-
lit tamen reddat eam ad illud monafte-
rium unde eam tulit , & componat ad illud
monafterium dupliciter ficut folet compone-
re , qui alienam • rapit fponfam . Scimus
illum crimini effe obnoxium qui alienam
fponfam rapit . Quanto magis ille obnoxius
eft crimini qui Chrifti ufurpavit fponfam ?
Hh Et
Herold. Solid. CCC. auro adpresietur .
Herold. Solid. XL. Al. Ecclefia. Herold.
Herold . Et fi autem . x Lindenbr. Crimen negare .
Herold. De confenfu bo-
• Herold. Alteram . Herold, Qui uxorem
confenfu Regis , quod confirmatur ex bis , qua
infra Tit. II. dicuntur de electione Ducis . Vide
Marculfum & Gregorium Turonenfem . Hæc Ba-
luzius . Cui tamen addendum eft , electionem
Epifcoporum ad Clerum & Populumquidem
pertinuiffe ex vetufto jure communi , Regis ve-
ro nominationem locum habuiffe per exception
nem a jure communi , Vide quæ erudite diffe-
rit Thomaffinus P. II. Lib. II. cap. 10. & 13.
(4 ) Fiat tunica plumbea . ) Colliges hinc : pe-
nes Bajuvarios æftimationem capitis Epifcopi
quanquam graviffimam , minoris tamen habi-
tam fuiffe æftimatione capitis Ducis , cujus
cædes luebatur vita , & amiffione bonorum ·
Vide infra Tit. II. cap. 2. & confer dicta ad
Legem Alamannorum Tit. XII.
(5 ) De homicidio . ) Puta legis iftius latorem
refpexifse ad Canonem XXV. Apoftolicum, in quo
prout legebatur in nonnullis editionibus, præcipi-
tur, ut Epifcopus, qui in homicidio , fornicatione ,
aut perjurio, aut furto , captus fuerit , depona,
tur . Vide que de boc Canone dicta a nobis funt
in notis ad Agobardum , ad Reginonem , & ad
Gratianum . Baluzius .
(6 ) Do confenfu hoftili . ) 1ud refertur ad
perjurium . Vide notas ad Agobardum . Balu-
zius .
(7 ) Contra legem ecclefiafticam . ) Id eft Con-
fitutionem Gelafii Papæ , que extat in libro I,
Capitularium cap. 199. Baluziuş .
 362 LEX BAJU VARIORU M.
Et fi noluerit emendare & reddere , expel-
latur de provincia , dicente Apoftolo : Au-
ferte malum a vobifmetipfis ; & iterum :
Tradere a bujufmodi fatane in interitum
carnis ut fpiritus falvus fit in die Do-
mini .
CAPUT XIII,
De Presbyteris & Diaconibus , ut minime
babitent cum mulieribus
1. E Presbyteris vel Diaconis & de ec-
D clefiafticis miniftris , ut nullo Pres-
bytero vel Diacono liceat habere fecum in
domum extraneam feminam , ne per il
lam occafionem decipiatur , & pollutus offe-
rat facrificium Deo , nec plebs per ejus of-
fenfionem corruat , & plagam fuftineat .
II. Propterea ( 1 ) qui gradu facerdotali
fulciuntur , extranearum mulierum interdicta
confortia cognofcant ; hac eis tantum facul-
tate conceffa , ut matres , filias , atque fo-
rores germanas inter domorum fuarum fe-
pta contineant . In his enim nihil fufpecti
( 2 ) criminis æftimare fœdus naturale per-
mittit illas etiam non relinqui caftitatis
hortatur affectio . feffionem fuam reddat tributa . Opera vero
III. De cereris caufis Presbyteri , Diaco-
ni , vel Clerici ab Epifcopis fecundum illo-
rum canones judicentur ,
CAPUT XIV.
De colonis vel fervis Ecclefiæ , qualiter
ferviant.
I. E colonis ( 3 ) vel fervis Ecclefiæ
1.D qualiter ferviant, vel qualia tribu-
ta reddant , hoc eft , agrarium fecundum
æftimationem judicis , provideat hoc judex ;
fecundum quod habet donet . De triginta
modiis tres donet , & pafcuarium defolvat
fecundum ufum provinciæ .
II. Andecingas legitimas , hoc eft , per-
ticam decem pedes habentem , quatuor
perticas in tranfverfo , quadraginta in fon-
a Lindenbr. Tradite . Herold . Tradesur a vobis .
Herold. In domo . Al. Nibil fceleris crimini/ve .
affectio . Al. Angaria . Al. Andecenas .
x Herold Carpento . A Herold. Aut tremille .
Herold, Cum carra . Herold. Stabulum ; al. ftabulire .
Herold. Petoritas ; in marg. camen : pedituras .
Al. Minime . ↑ Herold. Elegit .
( 1 ) Propterea . ) Translata eft hæc lex ex li
bro XVI. Cod. Theodos . Tit. II. lege 44. Balu-
zius .
( 2 ) Suſpe&i . ) In Cod. Theodof. fcævi . Ba-
luzius .
(3 ) De colonis . ) Inter fervos aut colonos
Ecclefiafticos in hac lege memoratos , & fer-
vos Ecclefie , de quibus agitur lege 6. quænam
intercedat difparitas , dictum eft ad Leg. A
lamannorum Tit. XXIII.
(4) Boves . Inde colligitur ex fervis agra-
riis , alios bobus inftrumentifque a fe partis ,
alios a domino comparatis , domini agros co-
luifle ; atque illos equidem multo meliori præ
his conditione habitos fuiffe .
(5 ) Populus bi elegerit . ) Germanicis gen-
go , arare , feminare , claudere , colligere ,
& trahere , & recondere . Pratum arpento
uno claudere , fecare , colligere , & trahere ,
A tremiffe unufquifque accola ad duo mo
dia fationis excolligere , feminare , collige-
re , & recondere debeat . Et vineas plan-
tando claudere , fodere , propaginare , præ-
cidere , vindemiare .
III. Reddant decimum fafcem de lino ;
de apibus decimum vas , pullos quatuor ,
ova quindecim reddant μ .
IV. Parafredos donent , aut ipfi vadant
ubi eis injunctum fuerit . Angarias cum car-
ro faciant ufque quinquaginta leugas , am-
plius non minentur ,
V. Ad cafas dominicas ftabulare , fœ-
nile , granicam , vel tuninum recuperando ,
pedituras rationabiles accipiant ; & quan
do neceffe fuerit , omnino componant , Cal-
cefurnum ubi prope fuerit , ligna aut petras
quinquaginta homines faciant ; ubi longe fue-
rit , centum homines debeant exire ; &
ad civitatem yel ad villam ubi neceffe
fuerit , ipfam calcem trahant ,
VI. Servus autem Ecclefiæ fecundum poſ
tres dies in hebdomada in dominico opere,
tur , tres vero fibi faciat , Si vero dominus
ejus dederit ei boves ( 4 ) aut alias res quas
habet , tantum ferviat quantum ei per pof
fibilitatem impofitum fuerit . tamen injuſte
neminem opprimat ,
TITULUS II,
De Ducibus & eorum caufis , quæ ad
eos pertinent .
CAPUT I.
Si quis de morte Ducis confiliatus fuerit ,
I. I
Si quis contra Ducem fuum , quem Rex
ordinavit in provincia illa aut po-
T
pulus fibi elegerit ( 5 ) Ducem , de mor,
te
Defunt in Herold. De Presbyteris &c. ufque miniftris.
Herold. Permittat . & Al. Probat
Herold. Pertigam ; & iterum pertigas .
adquc ... debeant . Herold. Ova XII
Lindenbr, & Herold. Recuperandum ,
Al. Debeant experiri . Herold. Expediri.
tibus , quæ fui juris erant , Regum , fupremo-
rumque Principum, electiones ad generalia co-
mitia gentis fpectaffe , fufe ab aliis oftenfum
eft . Aft a potentiore fubactis , jus quidem fe-
paratæ Reipublicæ fæpe relictum eft ; confti-
tuere autem proprium Regem , vel Principem
non ita liberum , ut id a dominatore fupremo
præcipue non dependeret . Theodoricus Wifi-
gothorum Rex fubactis Svevis primum quidem
Achiulfum Warnum ipfe præfecit ; at inde il-
lis conceflit , ut fibi de fuo genere Principem
conflituerent . Jornand . c. 44. Balamber Hun-
norum Rex Gothorum populum Jubactum poffe-
dit , ita tamen ut genti Gothorum femper unus
proprius Regulus ( quamvis Hunnorum confilio )
imperitaret , Idem c. 48. Bajuvariis in Franco
rum
 LEX BAJU VARIORUM .
te ejus confiliatus fuerit & exinde proba-
tus negare non poteft , in Ducis fit pote-
ftate homo ille " & vita illius , & res ejus
infifcentur in publico .
II. Et hoc non fit per occafionem factum ,
fed probata res expediat veritatem " ; nec
fub uno tefte , fed fub tribus teftibus per-
fonis coæqualibus fit probatum . Si autem
amus fuerit teftis & ille alter negaverit ,
tunc Dei accipiant judicium . exeant in cam-
pum ; & cui Deus dederit victoriam , illi
credatur . Et hoc in præfentia populi fiat
ut per invidiam nullus pereat .
III. Ut nullus Bajuvarius alodem aut vi-
tam fine capitali crimine perdat , id eft ,
fi aut in necem Ducis confiliatus fuerit
aut inimicos in provinciam invitaverit , aut
civitatem capere ab extraneis machinaverit ,
& exinde probatus inventus fuerit , tunc in
Ducis fit poteftate vita ipfius & omnes res
ejus & patrimonium .
IV. Cetera vero quæcunque commiferit
peccata , quoufque habet fubftantiam , com
ponat fecundum legem .
V. Si vero non habet , ipfe fe in fervi-
tio deprimat & per fingulos menfes vel
annos quantum lucrare quiverit , perfolvat
cui deliquit , donec debitum univerfum re-
ftituat ,
CAPUT II.
Si quis Ducem fuum occiderit .
I Ducem fuum occiderit anima
S'illius pro anima ejus fit . mortem quam
intulit recipiat , & res ejus infifcentur in pu-
blico in fempiternum .
CAPUT III.
Si quis feditionem excitaverit contra
Ducem fuum .
1.
quis feditionem excitaverit contra
Ducem fuum , quod Bajuvarii carmu-
lum dicunt , per quem in primis fuerit le-
vatum , componat Duci fexcentos folidos .
II. Alii homines , qui eum fecuti funt
illi fimiles " & confilium cum ipfo habue-
runt , unufquifque cum ducentis folidis com-
ponat .
III. Minores populi qui eum fecuti funt ,
Tom. II.
* Al. Et boc vitetur ne fit per occafionem fa&tum , fed per probatas res expeñes veritatem . Al. Expectas veri-
tatem , Herold. Experietur veritatem . A Defunt in Herold. Sit probasum.
In prafenti populo . Defunt ifta in Herold.
• Al. Propria bofte . Herold. Repuser .
Quinquaginia gamañas . Herold. habet fimpliciter : XL. gamaƐtos accipias ,
rum ditionem redactis ita conceffa fuiffe vi-
detur proprii Ducis electio , ut hic femper de
genere Agilolfingorum effet , ( vide infra c.
20. lege 3. ) atque ut Francorum regi juris ef
fet , illam propria ordinatione antevertere .
( 1 ) Centuriones & Decanos . ) De Centenis
jam diximus ad Legem Alaman. Tit. XXXVI.
Aliam nunc minutiorem divifionem fpectamus
in Decanias , ex quibus decem in origine Cen-
tenam conficerent , & quarum fingulis Præfe-
363
& liberi funt , cum quadraginta folidis com-
ponant , ut tale ſcandalum non nafcatur in
provincia ,
CAPUT IV.
Si quis in exercitu fcandalum excitaverit .
I. I quis in exercitu , quem Rex ordina-
S vit vel Dux de provincia illa , ſcan-
dalum excitaverit infra proprium hoftem "
& ibi homines mortui fuerint , componat in
publico fexcentos folidos .
II. Et quifquis ibi aut percuffiones , aut
plagas , aut homicidium fecerit , componat
ficut in lege habetur , unicuique fecundum
fuam genealogiam .
III. Et ille homo , qui hæc commifit
benignum imputet Regem vel Ducem fu-
um , fi ei vitam concefferint .
IV. De minoribus autem hominibus fi
in hofte fcandalum commiferint in Ducis
fit poteftate , qualem pœnam fuftineant .
V. Et ille ufus eradicandus eft ut now
fiat . Solet enim propter pabula equorum
vel propter ligna fieri fcandalum quando
aliqui defendere volunt cafas vel fcurias ubi
fænum vel granum inveniunt . Hoc vetan-
dum ne fiat . Ut fi quis invenerit pas
dum eft ne
bula vel ligna , tollat quantum vult , & ne-
mini vetet tollenti , ut per hoc fcandalum
non nafcatur .
VI. Si quis hoc aufus fuerit facere aut
contradicere aliquid quod lex vetar , ille
tunc , inventus coram Duce difci-
plinae hoftili fubjaceat , vel ante Comitem
fuum quinquaginta gamactas , id eſt , quin-
quaginta percuffiones accipiat .
CAPUT V.
Si quis infra provinciam , ubi Dux exerci
tum ordinaverit , fine Ducis juffione
aliquid prædaverit ,
I. I quis in exercitu infra provinciam fine
juffione Ducis fui per fortiam hofti
lem aliquid deprædare voluerit , aut fœnum
tollere aut granum , vel cafas incendere ,
hoc omnino teftamur ne fiat . Et exinde
curam habeat Comes in fuo comitatu . Po-
nat enim ordinationem fuam fuper Centu-
riones & Decanos ( 1 ) , ut unufquifque provi-
Hh 2 deat
Lindenbr. & Herold.
Herold. Si quis . Al. Carmulam .
Ita Lindenbr. Al, defunt in omnibus codicibus Mis .
* Lindenbr. Agrum .
tus erat Decanus . De Decanis , & Decaniis
&
fermo fit in Legibus Langobardorum , Wifi-
gothorum , Anglofaxonum , & alibi . Apud nos
omnium commodiffima divifio aliquando fuiffe
videtur per decenas . In Comitiis celebratis
Utini anno MCCCXXVIII. fub Patriarcha Pa-
gano , cum de inftruendo exercitu ageretur ,
decretum fuit , quod impofitio peditum juxta
decenas fiat , quod pro qualibet decena duo
pedites habeantur , & .... fi unus pro decena
non
 LEX BAJU VARIORU
364
deat fuos quos regit , ut contra legem non
faciant ,
II. Et fi aliquis præfumptuofus hoc fece-
rit , a Comite illo fit requirendum cujus ho
mo hoc fecit .
III. Et fiille Comes neglexerit inquirere
quis hoc fecit , ille omnia de fuis rebus re-
ftituat ; tamen tempus requirendi habeat .
d
IV. Et fi talis homo potens hoc fece-
rit , quem ille Comes diftringere non poteft ,
tunc dicat Duci fuo , & Dux illum diftrin-
gat fecundum legem ,
V. Si liber eft , quadraginta folidis fit
culpabilis , & omnia fimilia reftituat .
VI, Si fervus hoc fecerit , capitali fubja-
ceat fententiæ . Dominus vero ejus omnia
fimilia reftituat , quia fervo fuo non conte-
ftavit ut talia non faceret . Quia fi vofmet-
ipfos comeditis , cito deficietis ,
VII. Comes tamen non neglegat cuftodi-
re exercitum fuum " ut non faciant contra
legem in provincia fua .
CAPUT VI,
Si quis in exercitu aliquid furaverit .
I. I quis in aliquid
Spatoriam,capiftrum , frenave,fel-
trum , vel quæcunque involaverit , & pro-
batus fuerit fi fervus eft perdat manus
fuas ; dominus vero ejus ipfam rem , fi ha-
bet , aut fimilem reddat .
II. Si autem liber homo hoc fecerit , cum
quadraginta folidis redimat manus fuas ? &
quod tulit reddat .
Deeft in Lindenbr. Potens . AA1. Crimini .
Herold. Frenum feltri . Ita Herold. & Baluz. fed Lindenbr. Manum fuam .
Herold. Eft us impleas . Defunt in Herold. Sui , qui .
non fufficeret , duo babeantur . Chartam ipfam
exhibet de Rubeis Monum. Eccl. Aquil. Cap.
LXXXVI. in qua populus item per decenas
numeratur . Adhuc tractui cuidam fupereft
decena nomen ; & pæne in Patria tota pago
rum Præfecti hodiedum appellantur Decani .
Sed ut verbis utar Taciti de Centenariis lo-
quentis Germ. cap. VI. quod prime numerus
fuit , jam nomen & bonor eft.
(1 ) Non requiratur ei . ) Neque Regi , ne-
que Duci fas erat hominem pro libito morte
multare ; imo & Duci expreffe interdicitur
liberum fine mortali crimine infervire
fua hæreditate expellere . Vide infra Tit. VI.
c. 3. Lex igitur , ni fallor , agit de iis , qui fon-
tes , & noviffima exempla meriti , ex politi-
cis caufis fecreto judicio , & abfque ftrepitu
forenfi , more puniebantur . Neque fub Me-
rowingicis Regibus defunt ejufmodi executio-
num exempla ; uti funt ea , quæ Childeberto
& Guntranno regnantibus, Gregorio Turonenfi
tefte , Hift. lib. VIII . cap. 36. & lib . IX. cap. 9.
acta funt adverfus Magnovaldum , & Ran-
chingum regio ulu trucidatos , thefauris quo-
que eorum publico ærario infifcatis ; adverfus
Ranchingum , inquam , ex confpirationis cau-
fa damnatum , adverfus Magnovaldum autem
ex caufis occultis ; autumabant tamen quidam
( verba funt Gregorii eo quod poft mortem
fratris diverfis plagis conjugem affectam intere
miet , & uxorem fratris adfciffet thoro , exti
M.
CAPUT VII,
Si quis in utilitate Ducis vel domini
fui mortuus fuerit .
I.
quishomo in utilitatem domini fu
.in exercitu
ST vel ubicunque dominus
ejus eum miferit , perrexerit , & ibi mor
tuus fuerit , & quærit opinionem facere do-
mino fuo vel populo fuo , heredes ejus nun-
quam fint dejecti de hereditate ejus , quam-
vis qualefcumque fint ; fed Dux eos defen-
dat ufque dum ipfi poffint .
II. Tunc enim unufquifque non tardat
voluntatem domini fui facere quando fpe.
rat fe exinde munus accipere fi inde vi
vens evaferit . Et fi propter hoc mortuus
fuerit , credat quod filii ejus aut filiæ poffi
deant hereditatem ejus nullo inquietante ,
tunc fidus & promptus implet 3 juffionem ,
CAPUT VIII ,
Si quis Regis vel Ducis fui juffione
bominem interfecerit .
I. I
Siquis
vel Ducis juffionem
hominem per illam Regis
provinciam
in poteftate habet, occiderit ,mon requian
tur ei ( 1 ) , nec faidofus fit , quia juffio do
mini fui fuit & non potuit contradicere
juffionem ; fed Dux defendat eum & filios
ejus pro eo.
II. Et fi Dux ille mortuus fuerit , alius
Dux qui in loco ejus accedit , defendat eum .
CA-
Herold. & Lindenbr. Pofterium capiſtrum .
tifle caufam , qua interimeretur . Ex quo fatis
dignofcitur , eo tunc jam fecretorum crimina
lium judiciorum modos neque Francorum re-
gibus , neque populis ignotos fuifle . Res ergo
omnino nova non fuere judicia illa Weftfalie
ca , quæ Carolo Magno referuntur accepta , &
de quibus verba faciunt nonnulli fequioris ævi
Scriptores . Quædam de illis referain ex Tri-
themio libro VI. Polygraphiæ . Secretos quof-
dam conftituit Inquifitores , quibus judiciariam
contulit poteftatem . Qui totam Saxoniam pera-
grantes , de fide & moribus gentis fecrete inqu
rerent diligenter . Et quofcumque reperiffent apo-
ftataſſe a fide , raptores , adulteros , blasphemos ,
Ecclefie aut Sacerdotum ejus , & mandatorum
contemptores , feu notoriis criminibus Rempubli-
cam perturbantes , aut populum ad Paganifmum
revocantes , vel follicitantes , fine dilatione , Iw-
periali & Regali authoritate , impune laqueo fu
Spenderent , vel alias , ut poffent , necarent . Ita-
que jam ab antiquo infiituti erant fecreti
Inquifitores , qui in reos præcipue in caufis
Religionis & Reipublicæ occulta procedendį
via ani nadverterent , ufque ad executionem
fententiæ nclufive . Scio , a quibufdam in du-
bium verti , num Carolus Magnus vere judi-
ciorum Weffalicorum author fuerit ; ego ve
ro ante ipfum Carolum ejus generis judicio-
rum veftigia cerno , & in lege , quæ fub ocu-
lis obverfatur , & in fupra laudatis Regum
Merovingicæ ftirpis exemplis .
 LEX BAJU VARIORUM .
CAPUT IX ,
De Duce , f protervus & elatus vel
fuperbus atque rebellis fuerit , &
decretum Regis contempferit .
I
Siquis
T provin
autem Dux de tam ciaillaaut
, quem
S ordinaverit audax con-
tumax , aut levitate ftimulatus , feu proter
vus & elatus vel fuperbus atque rebellis
fuerit , qui decretum Regis contempferit
careat , et-
donatu dignitatis ipfius Ducati
iam & infuper fpem fupernæ contempla-
tionis ( 1 ) fciat fe effe condemnatum , &
vim falutis amittat .
CAPUT X.
De filiis Ducum , fi protervi fuerint ,
1. I quis filius Ducis tam fuperbus vel
ftultus fuerit , ut
ut patrem fuum deho-
neftare voluerit per confilium malignorum
vel per fortiam , & regnum ejus auferre ab
eo , dum adhuc pater ejus poteft judicio con-
tendere , in exercitu ambulare , populum ju-
dicare , equum viriliter afcendere , arma fua
vivaciter bajulare > non eft furdus nec
>
cœcus in omnibus juffionem Regis poteft
implere ( 2 ) , fciat fe ille filius contra le-
gem feciffe & de hereditate patris fui fe
effe dejectum , & nihil amplius ad eum per-
tinere de facultatibus patris fui . & hoc in
poteftate Regis vel patris fui erit ut exiliet
cum , fi vult .
II. Nihil aliud habeat in poteftatem , nifi
quod per mifericordiam Rex vel pater ejus
dare ei voluerint .
III. Et fi fupervixerit patrem fuum " &
alios fratres habuerit non dent ei portio-
nem , quia contra legem peccavit in patrem
fuum .
IV. Et fi ille folus de heredibus ejus fu-
Tom. II.
22 Herold. Ducatu . & Herold. Spc.
sold. Si quis in curte. & Herold. Eum .
Lindenbr. Triuniugeldum . Herold. Trininum .
( 1 ) Contemplationis . ) Verba hæc ex Herol-
da fic legit Heineccius Elem . Jur. Germ. lib.
II. p. 2. art. 134. Donato dignitatis ipfius Du-
catu careat , etiam infuper fpe fuperne con-
templationis fciat effe fe condemnatum , & viam
falutis amittat . Ex quibus adverfus Gundli-
gium infert , Ducem rebellem non modo do-
nato Ducatu cariturum , verum etiam omni fpe
Juperne contemplationis , feu vitæ monaftica λ
fed capitalem in eum latum iri fententiam ,
fine fpe veniæ . Confirmat id ex Reginone ad
anaum DCCLXXXVIII. fcribente , in Synodo
Ingelheimenfi Taffilonem Bajuvariorum Du-
cem violata fidei convictum , ab omnibus di-
judicatum fuiffe ad mortem · Et cum omnes
capitalem fententiam proclamarent , Rex miferi
cordia motus eo quod confanguineus ejus effet ,
cbtinuit ab ipfis Dei & fuis fidelibus , ne more-
retur . Quare Taffilo in monafterium miffus
eft . Feralem ergo fententiam pronunciaverant
Synodi Patres juxta Legem Bajuvariorum , fed
Rex id neceffitudini dedit , ut veniam a Pa-
tribus impetraret .
(2 ) Juffionem Regis poteft implere . ) Idem
365
pervixerit patrem fuum , in Regis erit po-
teftate ; cui vult donet , aut illi , aut alteri .
CAPUT XI.
De eo qui fcandalum in curte Ducis
commiferit .
I. I quis curte Ducis fcandalum com-
S miferit , ut ibi pugna fiat per fuper-
biam fuam vel per ebrietatem , quicquid
ibi factum fuerit , omnia fecundum legem
componat , & propter ftultitiam fuam in
publico componat quadraginta folidos .
II. Si fervus eft alicujus qui hæc commi-
fit , manus perdat .
III. Nullus umquam præfumat in curte
Ducis fcandalum committere .
CAPUT XII.
Ut nullus in campiones fine juffu
manus injiciat .
I. I quis in curte Ducis , vel ubicunque
S'pugnaverint campiones , manus ad le-
vandum miferit antequam ille jufferit cui
commendatum eft prævidere , fi liber eſt
quadraginta folidos componat in publico . Si
fervus , manum fuam ibi dextram perdat 2.
aut dominus ejus redimat eam cum vigin-
ti folidis .
II. Vetanda eft talis caufa unde fcanda-
lum folet nafci ,
CAPUT XIII.
De bis qui in curte Regis aliquid
furaverint .
I. I quis infra curtem Ducis aliquid in-
I.SIvolaverit , quia domus Ducis domus
publica eft , trimniungeldum componat ,
hoc eft , ter novem donet liber homo . Ser-
Hh 3 vus
Lindenbr. Kelociter batalare . Lindenbr. & Ha
Lindenbr. Nafcere . 2 Herold. Ducis .
ferme ftatuitur Lege Alamannorum Tit.XXXV.
Quod profecto dignum eft animadverfione. Nam
ex hoc innuitur , aliud obtinuiffe , fi Dux fe-
nio , aut infirmitate præpeditus , regendo po-
puto , adminiftrando bello , & Regis juffis im-
plendis ineptus evafiffet . Eo fane cafu ( ele-
ctionis , non fucceffionis jure quoad Bajuvario
rum Ducem tunc vigente ) ex confilio Gen-
tis , ad quam Ducis fpectabat electio , ut fupra
capite primo hujus Tituli obfervatum eft , vi-
vente adhuc patre , unum ex filiis ad Duca-
tum affumi potuiffe reor . Grotius de jure belli
& pacis lib. I. cap . 3. art . 11. n. 3. ex exem→
plis colligit extitiffe Barbaros , qui jus impe-
randi revocabile darent Regibus fuis , cum ipfos
deponerent populi , quoties difplicerent . Idque
de Burgundis diferte teftatur Ammianus Mar-
cellinus lib. XXVIII . cap. 5. dicens , Regem
eorum ritu veteri removeri , fi fub eo fortuna
titubaverit belli , vel fegetum copiam negaverit
terra . A fortiori ex hac Bajuvariorum lege
colligo , filio fas fuiffe ad Ducatum evehi , f
pater regendæ provincia impar evafiffet .

366 LEX BAJU VARIO
vus vero niungeldo folvat , aut manus per-
dat .
II. Et fi aliquid invenerit in curte Du-
cis quafi per neglectum jacere , & id tu-
lerit , & fuper noctem celaverit , furtum
reputetur in publico quindecim folidos
componat .
CAPUT XIV.
De bis qui juffionem Ducis contempferint .
I quis juffionem Ducis fui contempferit ,
Sivel fignum quale vifus fuerit Dux
tranfmittere , aut annulum , aut figillum ( 1 ) ,
fi neglexerit venire aut facere quod juffum
eft , quindecim folidos pro neglecto donet
in publico , & fic impleat juffionem .
CAPUT XV.
Ut placita fiant per Kalendas ,
T placita fiant per Kalendas 2 aut
1.U Ppoft quindecim dies ?, fi neceffe eft
ad cauffas inquirendas , ut fit pax in pro-
vincia , & omnes liberi conveniant conftitu-
tis diebus ubi judex ordinaverit , & nemo
fit aufus contemnere venire ad placitum .
Qui infra illum comitatum manent , five
Regis vaffi , five Ducis , omnes ad placitum
veniant . Et qui neglexerit venire , damne-
tur quindecim folidis .
II. Comes vero fecum habeat judicem ,
qui ibi conftitutus eft judicare , & librum
·
legis ut femper rectum judicium judicet
de omni cauffa quæ componenda funt .
III. Qui contra legem fecit , componat
ficut lex habet & doner wadium Comiti
illo de fredo fic ut lex eft .
CAPUT XVI.
Ut judex partem fuam accipiat ,
Udex vero partem fuam accipiat de cauf-
fa quam judicavit . De tribus folidis tre-
Ju
miffem accipiat , de fex folidis duos tre-
& Lindenbr. Pro neglecto . Herold, Pro neglectum .
Herold. XII. Herold. XII. dies.
Al. Regir. a Herold. fic habet : De VII. Jolid. tremiffem accipiat de 111. folid. us remiffes accipiati
de 1X. folid. 1. folidum accipiat . a Lindenbr. Per premia .
(1 ) Signum aut annulum , aut figillum . )
Tria hic memorari videntur fignaculorum ge-
nera ; quæ qua ratione diverfa inter fe fue-
rint , videant , qui rei diplomaticæ operam
navant . Romana Curia antiquitatum optime
tenax in re præfertim beneficiaria tribus fi-
gnorum generibus hodiedum utitur ; etenim
chartæ expediuntur , fub fimplici fignatura , fub
annulo Pifcatoris , & fub figillo , feu Bulla .
Item & in Curia potentiffimi Regis Angliæ ,
in qua non pauca venerandæ antiquitatis ve-
ftigia fuperfunt , trium fignaculorum differen-
tia obfervatur , quæ inibi appellantur : Signa-
culum , Privatum Sigillum , Magnum Sigillum :
Signet, Privy Seal , Great Seal .
(2 ) De genealogia . Fruftra non erat apud
Barbaros genealogias retexere , cum ex nobili-
RUM
.
miffes accipiat , de novem folidis unum fo-
lidum accipiat . De omni compofitione
femper nonam partem accipiat , dum rectum
judicat .
CAPUT XVII .
Qualis judex fieri debeat ,
Udex autem talis ordinetur qui yeritatem
J' fecundum hoc edictum judicet , Non fit
perfonarum acceptor , neque cupidus pe-
cuniæ . Perit lex cupiditatis amore . Præmia
& dona legibus vires tulerunt . Impunita
& denallevivendi
manet male vivendi licentie
licentia .
. Propterea ta-
lis conftituatur judex qui plux diligat jufti.
tiam quam pecuniam .
CAPUT XVIII,
Si judex propter munera injufte
judicaverit,
Udex fi accepta pecunia male judicave-
rit ille qui injufte aliquid ab eo per
fententiam judicantis abftulerit ablata
reftituat . Nam judex qui perperam ♣ judi-
caverit , in duplum ei cui damnum intule
rit cogatur exfolvere , quia ferre fenten-
tiam contra legum noftrarum ftatuta præ-
fumpfit . & in fifco cogatur quadraginta fo
lidos perfolvere .
CAPUT XIX.
Si per ignorantiam male judicaverit .
I vero nec per gratiam nec per cupi
S
'' ditatem , fed per errorem injufte judi-
caverit , judicium ipfius , in quo erraffe co-
gnofcitur , non habeat firmitatem ; judex
non vocetur ad culpam ,
CAPUT XX.
De Ducum genealogia , ut duplum bonorem
accipiant , & eorum compofitione .
I. E genealogia ( 2 ) qui vocantur Huofi ,
( 3 ) Topizza , Sagana , Hahilin-
Degen
gua ,
B Al. Pre furto . y Herold. XII. Herold. Ufus ,
* Herold. Illam communitatem . Herold. XII.
pe Ei damnum , quod intulerat .
tate generis æftimatio capitis recenferetur
aliique præclari in Republica , ipfifque fami-
liis utiles gignerentur effectus . Præftantiorum
familiarum genealogiæ apud veteres Scripto-
res occurrunt ; quarum quædam longiffimæ
& ufque ad remotiflimas fontes afcendunt
Credo , ufum fervandarum linearum , feu ar-
borum genealogicarum penes nobiles familias
ex hujufmodi Barbarorum inftitutis facile de-
fcendiffe .
(3 ) Huofi . ) Vides hic familias integras , feu
verius Genealogias , uno communi nomine voca-
tas , quod oppido antiquiffimi moris eft . Inter
Oftrogothos eminebat profapia, feu genus Ama
lorum , inter Wifigothos Baltharum , inter Wan-
dalos Afdingorum . Jornandes c. V. XXII. XXIX.
XXXVIII. În Prologo Legum Langobardica-
rum
 LEX BAJU VARIORUM. 367

gua , Aennion * , ifti funt quafi primi poſt TITULUS III.

Agilolfingos , qui funt de genere ducali ( i ) .
Illis enim duplum honorem concedimus . Et De liberis , quomodo componantur .
fic duplam compofitionem accipiant .
II. Agilolfingi vero ufque ad Ducem in CAPUT I.
quadruplum componuntur , quia fummi Prin-
Si quis liberum percufferit per iram.
cipes funt inter vos y .
III. Dux vero qui præeft in I , Sqqu puisiana,Per iram percufferit
in populo , il- I
le femper de genere Agilolfingorum fuit , & quod pulislaç vocant ? unum foli-
debet effe ; quia fic Reges anteceffores no- dum donet ,
ftri concefferunt eis , ut qui de genere il- II. Si ei fanguinem fuderit , folidum unum
lorum ( 2 ) fidelis Regi erat & prudens , ipfum & femis * componat .
conftituerent Ducem ad regendum popu- III. Si in eum contra legem manus in-
lum illum . jecerit , quod infanc dicunt , tres folidos
IV. Et pro eo quia Dux eft , addatur ei donet .
major honor quam ceteris parentibus ejus , IV. Si in eo venam percufferit , ut fine
fic ut tertia pars addatur fuper hoc quod igne fanguinem ftagnare non poffit , quod
parentes ejus componuntur . Si vita parento- athargrati dicunt , vel in capite tefta ap-
rum ejus aufertur , cum fexcentis quadra- pareat , quod gebulskini vocant , & fi os
ginta folidis componuntur . Dux vero cum fregerit , & pellem non fregerit , quod pa-
nongentis fexaginta folidis componitur pa lepruft ' dicunt , & fi talis plaga ei fuerit
rentibus , aut Regi , fiparentes non habuerit , quæ tumens fit , fi aliquid de iftis contige-
V. Et fecundum hoc edictum alia com- rit , cum fex folidis componat .
pofitio fequatur , qualiter parentes ejus com- V. Si os tulerit de plaga de capite , vel
poni folent . Itaque fi Duci aliquid acceffe- de brachio fupra cubituin , cum fex folidis
rit a coæqualibus fuis fic eum componere componat ,
debet . Ubi compofitio parentum ! ejus eft VI. Si cervella in capite appareat , vel
in quatuor folidis Duci vero fex folidis interiora membra plagata fuerint , quod hreu-
Ubi illorum in fex folidis Duci vero in uauunt dicunt , cum duodecim folidis com-
?
novem . Ubi vero illis dantur duodecim fo- ponat .
lidi , Duci autem octodecim . Sic femper VII. Si quis eum funibus ligaverit contra
addatur tertia pars fupra in Ducis cauffa uf- legem , duodecim folidos componat .
que in noviffimam quæftionem quæ folet in-
VIII. Si eum per vim implexaverit , &
fer homines contingere . non ligaverit , quod hropant dicunt , cum
fex folidis componat .
IX. Si quis libero oculum eruerit vel
pedem • tulerit cum quadraginta folidis
componat ,
X.
Herald, Huofteroz, Zafagana , Hailinga , Ennion . Lindenbr. Hofidra , Ozza , Sagana , Habilingua , Anniena .
6 Herold. Ufque ad crucem . Sed male. Herold. Nos . d Herold. Quia. Herold. Conftituerunt .
Lindenbr. Parentum . Herold. DCCCC XL. folid. 9 Heroid. Parentorum . Lindenbr.
Puleslasal , bullislach . * Lindenbr. Semiffem . A Al. Arcrati . Al. Gelbukin ; al. feep-
polfein. Herold. Placpruft . Al. palepruft , balchpruft , polbrust . Deeft in Herold. Tulerit .
• Herold. III, folid. Herold. Hreuanuns . Lindenbr. brefanunt . Herold. Hrobaten .
Lindenbr, & Herold. Vel manum 1 vel pedem ,

rum Regis Rotharis memoratur Agimundus ex
genere Cugingi , feu , ut eft apud Paulum Dia-
conum lib. I. cap. 14. ex profapia Gunginco-
rum , quæ apud Langobardos generofior habe-
batur: Adoinus ex genere Gaufis ; Cleph ex
genere Beleos ; Agiliup ex genere Anauvat ;
Arioald ex genere Capui ; Kothar filius Nan-
digild ex genere Arodos . In hac Bajuvario-
rum lege , præter quinque familias , feu genea-
logias , quæ hoc loco memorantur , clarefcit
Ducale genus Agilolfingorum . Animadverte ea-
dem nomina , feu vocabula , in integras fami-
lias , feu genealogicos ramos derivata . Et quid
hæc funt aliud , quam illa , quæ nos appella-
mus familiarum cognomina ? Ut vel hinc pate-
at , quan antiquus fit ejufmodi cognominum
ufus inter nobiliores præfertim Barbarorum fa-
milias , quorum maxime intererat proprii ge-
neris fervare memoriam ,
(1 ) De genere ducali . Nobilitas generis
adeo inter Barbaros in pretio fuit , ut Reges ,
fupremofque Principes ex maxime claro lan-
guine deligere confuefcerent . Hinc fenfim eve-
nit , ut nobiliffima omnium familia , regio præ-
cipue fanguine clarefcens illa foret , ex qua fum
mum Reipublicæ caput feligeretur . Quo ipfo
aliquid juris capeffendo regno , & principatui
familiæ ipfi quærebatur . Quo jure augefcente ,
atque regalis majeftatis exiftimatione incre-
menta in dies acquirente , & jure repræfen-
tationis invalefcente , id tandem citius aut fe-
rius evenit , ut regna in hæreditariam fuccef-
fionem tranfirent . Vide Loccenium Antiq.
Sveogoth. Lib. II. cap. 1.
(2 ) De genere illorum . ) Tacitus Germ . cap.
VII. ait , Germanos Regem quidem ex nobilita
te , Duces vero ex virtute fumere confuevif-
fe . Sed penes Bajuvarios Dux idem erat ac
Rex . Bajuvaria , ficuti Alamannia , Francis
quidem Merovingicis Regibus tunc obfeque-
batur ; fed ha fpectabantur ut duo feparatæ
Reipublicæ , ad fidelitatem Francis obligatæ
quod civitatis formam non deftruebat . Sic po-
puli ipfi fua comitia , fuafque leges habebant,
& officium Ducis ( qui uti fummus Præfectus
non modo militaris , fed etiam politicus , &
civilis fuiffe dignofcitur ) idem ac Regis erat .
Adde Metting. de Militia Vet. Sect. II. art. s,
 368 LEX BAJU VARIORUM.

X. Et fi talis plaga vel fractura fuerit

CAPUT II.
ut exinde mancus fit , cum viginti folidis
componat . De in ripa projectis .
XI. Si quis alicujus pollicem abfciderit ?
I quis alium de ripa vel de ponte in
cum duodecim folidis componat .
XII , Et fi proximum a pollice vel mini- aquam impinxerit , quod Bajuvarii in-
unuuant • dicunt cum duodecim folidis
mum abfciderit , cum novem folidis compo-
nat , unum fic , & alium fic . componat .
XIII. Illos medianos duos digitos cum de-
cem folidis componat , unum cum quinque CAPUT III.

folidis , & alium cum quinque .

De ab equo projectis .
XIV. Et fi non fuerint abfcifi , & eft
mancus , & ftat rectus ut non poffit plica- quod marachfalli
I quis aliquem de equo fuo depofuerit ,
ri , hoc impedimentum eft ad arma bajula- S' × vocant ? folidos fex
ab-
de ab- componat .
re , major eft compofitio quam de
fcifo , tertiam partem fuperaddat . Ad duo-
decim adde quatuor , fiunt fexdecim . Ad no- CAPUT IV,
vem adde tria , fiunt duodecim . Ad quin-
De fcalis projectis .
que adde duo & tremiffe , fiunt feptem fo-
lidi & tremiffe . Sic enim debes judicare , T fi alicui fcalam injufte ejecerit A , vel
& fic componere . ΕΞquodcunque genus afcenfionis & ille
XV. Si quis alicui brachium fupra cubi- defuper fuerit relictus , quod inunuuant di-
tum tranfpunxerit , cum fex folidis com- cunt , cum duodecim folidis componat ,
ponat .
CAPUT V.
XVI. Si ante cubitum tranſpunxerit , cum
tribus folidis componat .
De in ignem projectis .
XVII. Si quis alicui nafum tranfpunxe-
rit , cum novem folidis componat . Imiliter qui in ignem impinxerit , ita ut
XVIII. Si quis aurem tranfpunxerit , tres flamma fuper caput emineat , cum duo-
folidos componat . decim folidis componat " ;
XIX. Si quis aurem alicui abfciderit , cum
CAPUT VI.
viginti folidis componat .
XX. Si eum fic plagaverit , ut inde fur-
De fagitta toxicata .
dus fiat , cum quadraginta folidis componat .
XXI. Si aurem maculaverit ut exinde
quis cum toxicata fagitta ( 1 ) alicui
turpis appareat , quod lidfcarti vocant , S'aquinem fuderit, cum duodecim folis
cum fex folidis componat . dis componat , eo quod inunuuan eſt ▾ .
XXII. Labium fubterius fimiliter compo-
nat , & palpebram fubteriorem fimili modo . CAPUT VII,
Si fic plagaverit ut lacrymam continere non
De potione mortifera .
poffit , vel fubterius labium falivam non con-
tinet , tunc cum fex folidis componat . Imiliter qui potionem ( 2 ) hujufmodi do-
XXIII. Superiorem vero palpebram vel naverit alicui in quo mortiferum effe

fuperius labium fi maculaverit , cum tribus dinofcitur , quamvis parvum fit , aut mul-
folidis componat . tum fi evaferit
?
cum duodecim folidis
XXIV. Si quis alicui dentem maxillarem componat ,
quem marchzant vocant , excufferit , cum
duodecim folidis componat .
XXV . Alios
vero dentes fi excufferit 2
unumquemque cum fex folidis componat ,
C A-

Herald. Mancatus , Lindenbr. Fuerit abfcifus ; Herold. Abfciffa . Lindenbr Patalare,

Lindesbr. Majorem compofitionem . Addit Lindenbr. Ad VII. adde 17. funt XI. Lindenbr.
Eum . Lindenbr. Lid fearts al. lidftafti. Lindenbr. Marchzan . Al . Marzan . Herold. In
vruuan . x Lindenbr. Marchfalli al. marfalli a Herold. Injecerit . Addit Herold. E
quod inanuuan impinxerit . Lindenbr. In unawant . Herold & Lindenbr. In qua .

( 1 ) Cum toxicata fagitta . ) Mos fuit apud
veteres veneficis herbis linire fagittas , quæ vel
fummam cutem tantillum pervadentes necem
infligerent vulnerato . Ita apud Greg. Turon,
Hift. lib. II. Franci effudere jagittas inlitas ber-
barum venenis , ut famme cuti neque lethalibus
infica locis vulnera haud dubie mortes feque-
rentur . Vide Pellouterium Hift. des Celtes
lib. II. cap. 12. & Bignonium ad leg. Sal . Tit.
XIX. Quanquam non femper adeo lethifero
veneno imbutas fuiffe fagittas , ut haud dubiæ
mortes fequerentur , aut certe adverfus ejufmo-
di toxica non defuiffe remedia , conftat ex
compofitione hic decreta , quæ multo major
ftatuta fuiffet , fi certa mors fequutura foret .
( 2 ) Potionem . ) Et hæ quidem potiones her
bis , aut herbarum fuccis venenifera reddeban-
tur . Pactus Legis Salicæ antiquior Tit. XXII.
lege prima : Si quis alteri herbas dederit bibe
re ut moriatur &c. Vide Eccardum ibi .
 LEX BAJU VARIORU M: 369
CAPUT VIII,
CAPUT XII.
De boftiliter cinctis ,
De plaga claudicationis .
L I quis liberum hoftili manu cinxerit ,
S'' herireita 2 ( 1 ) id quis aliquem plagaverit ut exinde clau-
cuni quadraginta duobus é clypeis , & fagit dus fiat, fic ut pes ejus ros tangat , quod
tam in curtim projecerit , aut quodcunque taudregil vocant , cum duodecim folidis
telorum genus , cum quadraginta folidis componat ,
componat . Duci vero nihilominus .
II. Si autem minus fuerint fcuta , verun- CAPUT XIII.
tamen ita per vim injufte cinxerit quod
heimzuht vocant ? cum duodecim folidis De interfectione liberi bominis .
componat , I. I quis liberum hominem occiderit.
CAPUT IX, IS folvat parentibus fuis , fi habet ; fi au-
tem non habet , folvat Duci , vel cui com-
De invitis pro pignore obtentis , mendatus fuit dum vixit , bis octuaginta fo-
Ι
SI quis liberum contra
tenuerit , autlegem per vim
domo pro
reclufe- lidos
II. * Deidfeminis
funt centum fexaginta
vero eorum .
fi aliquid de
rit hujufmodi ut liberum non habeat egref, iftis actis contigerit , omnia dupliciter com-
fum , cum quadraginta folidis componat , ponantur . Et quia femina cum armis fe de-
fendere nequiverit , duplicem compofitionem
CAPUT X. accipiat .
III. Si autem pugnare voluerit per auda-
De porcis difperfis ,
ciam cordis fui , ficut vir , non erit duplex
liberi porcos
I quis li beri propter præfum compofitio ejus ; fed ficut fratres ejus , ita
ST
ptionem ejulati aut hujufmod fono & ipfa recipiat .
i
ejecerit vel difperferit ubi feptuagint fue-
a
rint porci, & ipfe paftor buccinam portaverit CAPUT XIV.
porcilem , cum duodecim folidis componat ,
De peregrinis tranfeuntibus viam .
CAPUT XI, I. Emo enim aufus fit inquietarevel
N nocere peregrinum ; quia alii pro-
De fimulatis , quod wancftodal dicunt
pter Deum 9 alii propter neceffitatem di-

Squisfugerit liber a facie

, & alius inimicorum
eum fuorum
per vim conftare fcurrunt ; tamen una pax omnibus neceffa-
ria eft .
fecerit , aut fe contra illum paraverit , in- II. Si autem aliquis tam præfumptuofus
terdum inimici illius conjunxerint , & inter- fuerit ut peregrinum nocere voluerit , &
fecerint , & ifte nihil amplius commiferit , fecerit , aut defpoliaverit , vel læferit , vel
nec ipfe tetigerit , quod wancftodal dicunt , plagaverit , aut ipfum ligaverit , vel vendi
cum duodecim folidis componat parentibus derit ,, aut
derit occiderit • ( 2 ) , & exinde pro-
aut occiderit
fuis .
batus fuerit centum fexaginta folidos in
fifco
Al. Heireita . 8 Herold. XL. Herold. Telarum . Herold. Heimzot. • Lindenbr.'
Liber porcos. Lindenbr. Ejulatu . Herold. Hejulasu . Lindenbr. Aus fi . • Herold. Vanfiodal .
Herold. Athau dregil. x Herold. Bis LXXX. folid. componat . A Herold. Sicut wir non timer .
duplex compofitio ejus non erit . Herold. Peregrinis tranfeantibus viam nemo aufus &c. Lindenbr.
& Hero ld. Pereg rino . Lindenbr. Peregrinis . Herold. Peregrino. Defunt in Herold. Aut occideris .

( 1 ) Herireita . ) Lindenbrogius vocem Theoti invaluerat inter Barbaros , ut ex præfinito ag→

fcam interpretatur equitatum exercitus , Spel- grefforum numero invafio exercitus cenfere-
mannus catervam militarem , Eccardus fupel- tur . Apud Anglofaxones reputabatur exerci-
lectilem caftrenfem . Cangius metu erroris ab in- tus , cum aggreffores effent plures quam tri-
terpretatione abftinet , ignorantiam ingenuefa- gintaquinque . Sic enim in Legibus Ina cap.
tetur. Qua in re mihi cæteris doctior videtur XII. ex interpretatione Wilkinfii ; Fures ap-
quia modeftior. Nam reite non eft equitatus , nec pellamus focietatem feptem bominum ; a feptem
caterva , nec fupellex , fed invafio . Quid au- ufque ad trigintaquinque , turmam ; deinde
tem fit herireita , & heimzuht , ex oppofitione efto exercitus . Apud Langobardos exercitum
utriufque criminis manifeftum eft . Nimirum do- conftituiffe videntur homines tantum quatuor .
mus cujufque erat inftar prætorii , legum valla- Rotharis lege 19. Si quis . manu arma-
ta munimine , ne quis turbari poffet ab invafori- ta , aut cum exercitu ufque ad quatuor bomines
bus , Invafio autem erat major , vel minor , pro in vicum intraverit . In Edda Snorronis Stur-.
numero aggreffurum , Si quis agmine fcutato do lonida centenarius numerus excrcitus dicitur .
mum cinxiffet numero armatorum XLII. tunc Vide Ihre Gloff. V. Her, Alibi alius reputa-
committebat magnam invafionem ; fi minori nu- batur numerus ; ita tamen ut exercitus defi-
mero , minorem . Illa dicebatur herireita , boc nito , & quidem non amplo , hominum nume-
eft , invafio militaris , ab her , exercitus , quia ro , conftitutus civiliter cenferetur .
talis numerus cenfebatur exercitus : bæc heim- ( 2 ) Aut occiderit . ) Merito hæc defunt in
zuht , boc eft , invafio domus , ab heim , domus , Heroldina editione , cum de occifione fermo
fuchen , infeftare . Hæc Wachterus in Glof- fit lege fequenti .
fario V. Reite , & quidem optime . Id enim
 379 LEX BAJU VARIORUM .
fifco cogatur exfolvere ; & peregrino , fi vi-
ventem reliquit , omnia injuria quod fecit
ei , vel quod tulit , dupliciter componat ( 1 )
ficut folet unum de infra provincia com
ponere .
III. Si autem eum occiderit , centum fo-
lidos auro adpretiatos ( 2 ) cogatur exfolve-
re . Si parentes defunt , fifcus accipiat , &
pro delicto hoc pauperibus tribuat , ut pof-
dominumi propitium habere , qui di-
fit is
xit : Peregrinum & advenam non contrifta-
bis de juis rebus ,
IV. Si Dux illi concefferit aliquid habe-
re , componat octuaginta folidos ,
CAPUT XV.
Si fervus liberum furaverit ,
1. I vero fervus liberum furaverit & ven-
S'a diderit , dominus ejus ligatum præſen-
tet coram judice . In Ducis poteftate fit di-
fciplina ejus ; aut manus perdat , aut ocu-
los . Sine figno nunquam evadat , quamvis
delitiofus fit apud dominum fuum .
II. Et fi dominus ejus hoc juffit ,
confentiens fuit , fuperiori fententiæ fubjaceat
ipfe , & illum fervum perdat
TITULUS IV.
De liberis qui per manum dimiffi funt
liberi , quomodo componantur ,
I. I quis eum percufferit , quod pulislac
1. Sivocant , cum dimidio folido com-
com-
ponat .
II. Si ei fanguinem perfuderit , cum no-
vem faigis & femis componat .
III. Si in eum contra legem manus inje-
cerit , quod infanc dicunt , vel fi eum pla-
gaverit , ut propter hoc medicum inquirat ,
vel fic ut in capite tefta appareat vel
vena percuffa fuerit cum folido & femis
componat .
IV. Si in eum talem plagam fecerit ut
exinde os tollatur de capite vel de brachio
fupra , cum tribus folidis componat ,
V. Si quis eum percufferit ut cervella
ejus appareat , vel interiora membra vul-
neraverit , quod hreuuauunt dicunt
Herold. Omnem injuriam quam .
Medio folida . Herold. VI. folid. faigis & femis.
pre cubitum. 9 Lindenbr. Adpareant .
III. folid. a Al. Appareat .
pareant. Lindenbr. Ceciderit & rurbaveris Herold. Et turnaverit.
In Herold. deeft caput VIII.
(1 ) Dupliciter componat. Hinc colliges quam
facrum inter Barbaros effet jus hofpitalitatis ;
quod certe ex antiquís Celtarum inftitutis pro-
fectum erat . Graviorem pœnam apud Celtas luit
qui peregrinum , quam qui civem interemerit .
Nicolaus Damafcenus apud Stobæum Serm.
165. Cæfar item de Bello Gallico lib. VI . cap.
22. de Germanis fcribit , quod hofpites violare
fas non putant ; qui quaque de caula ad eos ve-
nerunt , ab injuria probibent Janetojque habent ,
iifque omnium domus patent viufque communica-
tur .
eum ligaverit contra legem , cum fex foli-
dis componat .
VI. Si quis ei oculum vel manum vel
pedem excufferit , cum decem folidis com-
ponat .
VII. Si quis alicui pollicem abfciderit
cum fex folidis * componat .
VIII. Proximum a pollice & minimum
digitum cum folido uno & femis componat ,
IX. Et medianos duos cum folido com-
ponat .
X. Si quis eum plagaverit , ut exinde clau-
dus permaneat fic ut pes ejus ros tan
gat , cum fex folidis componat .
XI. Si eum occiderit , componat eum do-
mino fuo cum quadraginta folidis ,
TITULUS V.
De fervis , quomodo componantur ,
I. I quis fervum alienum per iram per
S'cafferit , cum tremiffe componat .
II. Si fanguinem fuderit , medium foli
dum donet .
aut III, Si in eo contra legem infanc fece-
rit , vel in capite plagam , ut tefta appa-
reat , vel vena percuffa , vel plaga tumens
fuerit , cum uno folido componat ,
IV. Si in co talem plagam fecerit ut ex-
inde fracturas offium tollat “ ? cum folido
& femis componat ,
V. Si eum plagaverit ut cervella appa
reat , vel interiora membra vulneraverit ,
quod hreuuauunt vocant , & fi eum tantum
caderit & turnaverit ufque dum eum fe-
mivivum relinquat , hoc cum quatuor folie
dis componat .
VI. Si ei oculum vel manum vel pedem
abfciderit , cum fex folidis componat .
VII. Si ei pollicem abfciderit , cum qua-
tuor folidis componat ,
VIII. Et proximum a pollice & minis
mum cum duobus folidis componat .
IX . Et medianos cum uno folida & fe
mis componat .
X. Si ei nafum tranfpunxerit , cum duo-
bus folidis & femis componat .
XI. Si labia fubteriora maculaverit , vel
vel aurem vel palpebram fubteriorem maculave-
rit ,
Deeft in Herald , is , Al . Reddat . Lindenbr.
Deeft in Herold . Vel . " Herold. Su
Lindenbr. Hrifauunt ; ita & paulo inf. x Herold .
Herold. Ut ex ea fractura offuum sollat . Lindenbr. Ad-
Herold. Ill. folid.
Herold . Et median's cum 1. fol.
(2 ) Auro adpretiatos . ) Interfectionem libe-
ri bis octuaginta folidis componendam docet
caput XIII. hujus Tituli . Cum vero peregrinus
majori multa penfandus effet , ut ex fuperiori
lege conftat , confequens eft , multam liberi
folidis minoribus , five argenteis , æftimatam
fuiffe , multam vero peregrini folidis aureis
Quod notandum . ut infpiciatur , ex Bajuva-
riorum lege compofitiones folidis minoribus
perfolutum iri , exceptis cafibus , ubi mentio
fit folidorum auro adpretiatorum , qui folidi
majores , feu aurei cenfendi funt .
 LEX BAJU VARIORUM.
rit , cum folido & femis componat ,
XII. Superiores vero cum uno folido com-
ponat .
XIII, Si ei dentem maxillarem excuffe-
rit , quem marchzant vocant , cum tribus
folidis componat .
XIV. Alios vero cum folido & femis com-
ponat .
XV. Si aurem ejus abfciderit , cam foli-
do & femis componat ,
XVI. Si aurem ejus tranfpunxerit , cùm
uno folido componat ,
XVII. Si eum furdaverit , vel fic eum
plagaverit ut claudus permaneat , quod tau-
dregil vocant , & fi in aquam impinxerit de
ripa vel de ponte , in iftis caufis femper
quatuor folidos componat ,
XVIII. Si eum occiderit , folvat eum
domino fuo cum viginti folidis .
TITULUS VI
De nuptiis & operationibus in-
licitis prohibendis .
CAPUT I. ( 1
De nuptiis inceftis prohibendis .
L
Nuptias prohibemus inceftas . Itaque
uxorem habere non liceat focrum ,
nurum , privignam , novercam , filiam fra-
tris , filiam fororis , fratris uxorem , uxo-
ris fororem . Filii fratrum , filii fororum in-
ter fe nulla præfumptione jungantur .
II. Si quis contra hæc fecerit , a loci ju-
dicibus feparetur , & omnes facultates amit.
tat , quas fifcus adquirat .
III. Si minores perfonæ funt quæ fe in-
licita conjunctione polluerunt , careant li
bertate , fervis fifcalibus adgregentur .
CAPUT II.
De diebus dominicis .
I. I quis die dominico operam fervilem
' S'fecerit liber homo , id eft , fi boves
junxerit , & cum carro ambulaverit , dex-
rum bovem perdat .
Ita Herold. & Baluz. Sed Lindenbr. Marcbzan .
Si autem eum . Defunt in Herold. Filiam fratris .
Herold. Separentur ... amitrant .
el collegerit , aut meffem ficcaverit c. Herold. Qui voluit in die fecundo .
A Heroldina annetit ifta præcedenti cap.
Herold. Se alicui , Herold. LX. folid.
( 1 ) Caput 1. ) Caput hoc iifdem pæne ver-
bis defcriptum eft Titulo XXXIX. Legis Ala-
mannorum .
(2 ) Si autem fepem clauferit &c. ) Quæ ope-
ra licite exerceri poffent die Dominico , quæ-
ve non , arbitror ex Conciliorum Canonibus ,
Sanctorumque Patrum dictis defumptum effe ,
vel faltem a Præfulibus , qui Comitiis intere-
tant , conftitutum , Francorum recepto more ,
ut Ecclefiaftici facra , laici civilia tractarent ;
eaque in Leges civiles tranfiiffe , ut eorundem
ftatutorum inobfervantia civili quoque autho-
ritate , civilibufque poenis facilius comprime-
37!
II. Si autem fepem clauferit ( 2 ) , fœnuinz
fecaverit , aut meffem fecaverit vel college-
rit vel aliquod opus fervile fecerit die
dominico , corripiatur femel vel bis . Et fi
non emendaverit , rumpatur dorfus ejus quin-
quaginta percuffionibus . Et fi iterum præ-
fumpferit operare die dominico , auferatur
de rebus ejus tertia pars . Et fi nec fic cef-
faverit
faverit , tunc perdat libertatem fuam , &
fit fervus qui noluit in die fancto • effe
liber .
III. Servus autem pro tali crimine vapu-
letur . Et fi non emendaverit , manum dex-
tram perdat . Quia talis caufa veranda eft ,
quæ Deum
que ad iracundiam provocat , &
exinde flagellamur in frugibus , & penuriam
patimur .
IV. Et hoc vetandum eft in die domi-
nico > ut quamvis in itinere pofitus cum
carro , vel cum nave , paufet die domini-
ço ufque in fecundam feriam .
V. Et fi noluerit cuftodire præceptum Do-
mini , quia Dominus dixit : Nullum opusfer-
vile facias in die fancto , neque tu , neque
fervus tuus , neque ancilla tua , neque bos
tuus , neque afinus tuus , neque ullus fub-
"
jectorum tuorum . Et qui hoc in itinere
vel ubicu nque obferv are neglex erit , cum
duodecim folidis condemnetur ,
CAPUT III.
Ut liberum fine mortali crimine non
liceat infervire ,
I, T nullum liberum fine mortali cri-
UTmine liceat infervire , nec de he-
reditate fua expellere fed liberi qui juftis
legibus deferviunt , fine impedimento here-
ditates fuas poffideant . Quamvis pauper fit ,
tamen libertatem fuam non perdat , nec he-
reditatem fuam . Nifi ex fpontanea volun-
tate alicui tradere voluerit , hoc poteſta-
tem habeat faciendi .
II. Qui contra hoc præceptum fecerit
five Dux , five judex , five aliqua perfona ,
agnofcat fe contra legem feciffe , quadragin-
ta folidis fit culpabilis in publico , & li-
berum quem fervitio opprefferit , vel here-
dira-
In Herold. deeft Caput XVI, y Lindenbr.
Herold. Intra ſe . .. ligantur.
Herold. Quia. Herold. Si autem ficcaveric fanum ,
x Lindenbr. Dominum .
Herold. Carra , » Herold . Et quia.
retur . Certe ejus generis lex , quæ habetur
Capitularium libro I. cap. 7. a Burchardo &
Ivone refertur ex Concilio apud S. Medardum
præfente Karolo Imperatore cap. 5. & ex Con-
cilio apud Compendium cap. 6. Vide ibi Balu-
zium . Item in præceptione Regis Guntramni
anni DLXXXV . de obfervando die Dominico
aliis , hæc fubinde leguntur : Cuneta ergo , que
bujus Edici tenore decrevimus , perpetualiter vo-
lumus cuftodiri ; quia in fancta Synodo Matifco-
nenfi hæc omnia , ficut noflis , ftuduimus defini-
re, que præfenti auctoritate vulgamus .
 372 LEX BAJU VARIORUM.
CAPUT III.
ditatem tulit , ad priftinam libertatem re-
ftituat , & res ejus reddar , quas injufte ab- Si propter libidinem manum injecerit ,
ftulit , & alias fimiles reftituat , & cum qua-
libidinem liberæ manum
draginta folidis componat illi homini quem quis propter
contra legem infervivit , S injecerit , aut virgini feu uxori alterius ,
quod Bajuvarii horcrift vocant ? cum fex
TITULUS VII. folidis compo nat ,

De uxoribus & caufis quæ fæpe CAPUT IV.

contingunt .
Si indumenta fupra genucula elevaverit ,
CAPUT I.
I indumenta fuper genucula elevaverit ,
himilzorun vocant m ode
Si cum uxore alterius quis concubuerit , S quod
S'quod ? cu du
cim folidis componat ,
I. quis cum uxore alterius concubue-
CAPUT V.
S'rit libera , componat hoc marito ejus
cum fuo weregildo , id eft centum fexa-
De difcriminalibus rejectis ,
ginta folidos ( 1 ) .
II. Et fi in lecto cum illa interfectus fue- I autem difcriminalia ejecerit de capite ,
rit , pro ipfa compofitione quam debuit fol- S 'quod waluurft १ ( 3 ) dicunt , vel virgi
vere marito ejus , in fuo fcelere jaceat fine ni libidinofe crines de capite extraxerit , cum
vindicta ( 2 ) . duodecim folidis componat ,

III. Et fi in lecto calcaverit uno pede ,

& prohibetur a muliere & amplius nihil CAPUT VI.

fecerit , cum duodecim folidis componat , co De raptu virginum .

quod injufte in extraneum calcavit thorum
I quis virginem rapuerit contra ipfius
CAPUT II. STvoluntatem & parentum ejus , cum qua-
draginta folidis componat , & alios quadra
De fervis qui boc commiferint ginta cogatur in fifco ,
I. I fervus hoc fecerit & interfectus
S'cum libera in extraneo fuerit thoro , CAPUT VII.
viginti folidis in fuo damno minuetur ipfius
Si quis viduam rapuerit ,
conjugis weregildus .
II. Cetera vero quæ remanent dominus I autem viduam rapuerit , quæ coaca
ejus cogatur folvere , ufque dum repletus S'ex tecto egreditur propter orphanorum
fuerit numerus fceleris compofitionis . & propriæ penuria rebus cum octuagin
III. Et fi ille fervus evaferit , & interfe- ta folidis componat , & fexaginta cogatur
Etus non fuerit fed tamen crimine devi- in fifco : quia vetanda eft talis præfumptio ,
tus , dominus ejus reddat eum illi cujus & ejus defenfio in Deo & in Duce atque
uxorem maculavit , pro viginti folidis . in judicibus debet confiftere .
IV. Cetera vero omnia perimpleat , pro
eo quod fervo fuo difciplinam minime im- CAPUT VIII ,
pofuit . De fornicatione cum libera .

I quis cum libera cum confenfu ipfius

S fornicaverit , & nolit eam in conju
gium
a Herold. Qui. 8 Lindenbr. De fervo adultero . Herold. Scelera te . Herold. & Lin-
γ
denbr. Per omnia impleat . Herold. Horschrifft . Lindenbr. Horgriftsal , Horchrift al. Horuncrift ; al
HoorsTies . Herold. Vultuurfo ; Lindenbr . Vvultvvorf ; al. vualmuoft . Lindenbr. Orphanorum &
pro penuria rebus . Herold. Propter orfanorum & propriam penuriam rerum : Herold. Per confenfum .
Lindenbr. Nollet .

( 1 ) Centum fexaginta folidos . ) Sunt qui le- ro non diffitear ejufmodi compofitionem no-
ges ejufmodi cachinnis excipiunt , turpem cla- ftris quidem infpectis moribus vilem habitum
mitantes folutionem pecuniæ ab adultero ir- iri , fed non item ex Barbarorum inftitutis 2
rogandam marito ; ut adultero luente flagitium , ex quibus omnia ferme delicta privata , atque
maritus paffus injuriam , in novum probrum publica pecuniis , ac facultatibus redimi con-
incidat , puta in lenocinium . Sed fcite refpon- fueverant .
det Cl. Heineccius in Præfatione Elem. Jur. ( 2 ) Jaceat fine vindica . ) Hoc eft , homici-
Germ . non tam fubtiles fuiffe Germanos , ut in da nec weregeldum interfecti propinquis fol-
lenocinium incidere exiftimarent pænam pecunia- vere teneatur , nec privatæ ipforum vindicta
riam marito injuriam paſſo adplicandami . Leno obnoxius habeatur .
eft , qui dolo malo fœminas proftituit , & quæ- ( 3 ) Waluurft . ) Sive Walaworf; ejecio difcri-
Auaria babet corpora . Cui vero pecunia in pœ- minalium de capite virginis . . . . Lindenbro-
nam folvitur , is non magis venalem habere u- gius wala interpretatur caput , invita lege , in
xorem dici poteft , quam is venales habet alapas qua certe non de capite , quod nullo modo ejici
pugnos, qui ex Juris Romani principiis certa potes , fed de ejectione difcerniculi agitur . Wa-
pecunia aflimat has injurias . Hac ille . Ego ve- chter. V. Wurf.
 LEX BAJUVARIORUM .
373

gium fociare , cum duodecim folidis com- II. Mulieri autem dotem fuam fecundum
ponat : quia nondum fponfata , nec a pa- genealogiam fuam folvat legitime . Et quic-
rentibus fociara > fed in fua libidine macu- quid illa de rebus parentum ibi adduxit
lata , omnia reddantur mulieri illi ( 1 ) ,
CAPUT IX.
CAPUT XV.
Si fervus cum libera fornicaverit ,
Si fponfatam non acceperit ,
I fervus cum libera fornicaverit , & hoe
I quis
S repertum fuerit , ille cujus fervus eft red - Su s fil iam ,libe
liber ram legiti
poftquam me , ficut ali.
fponfaverit lex
dat illum parentibus ejus ad poenam quam
meruit luendam , vel ad interficiendum , & eft , & eam dimiferit , & contra legem
amplius nihil cogatur exfolvere : quia talis aliam duxerit , cum viginti quatuor folidis
præfumptio excitat inimicitias in populo , componat parentibus , & cum duodecim fa
cramentalibus juret de fuo genere nomina-
CAPUT X, tis ut non per invidiam parentum ejus nec
per ullum crimen eam dimififfet , fed pro-
Si cum libera manumiffa fornicaverit .
pter amorem alterius alteram duxerit , &
I cum manumiffa , quam Frilazin vo fit finitum inter illos , & poftea filiam fuam
STcum
cant , & maritum habet , concubuerit , inter
donet cui vult .
cum quadraginta folidis componat paren
tibus fuis , vel domino vel marito ejus , CAPUT XVI.

CAPUT XI. Si alterius fponfam rapuerit .

Si cum virgine que per manum libera
miffa eft .
I quis cum virgine quæ dimiffa eft li-
STbera concubuerit , cum octo folidis com-
ponat parentibus vel domino ,
I
quis fponfam alicujus rapuerit , vel per
S'fuafionem fibi eam duxerit uxorem ,
ipfam reddat > & componat bis octuaginta
folidos , hoc eft , centum fexaginta .
CAPUT XVII.

CAPUT XII, Si promiffione feminam fraudaverit .

Si cum ancilla alterius . I quis liberam feminam fuaferit quafi ad

S'conjugem , & in via cam dimiferit
I n vocant cum
St quis cumcum
S'cubuerit ancilla alterius
viginti maritata
folidis con- quod Bajuvarii wancluga
, componat duodecim folidis componat .
domino y.

CAPUT XVIII.
CAPUT XIII.
De avorfo per potionem facto .
Si cum ancilla virgine .
qua mulier alii potionem dederit ut
I quis cum ancilla virgine concubuerit avorfum faceret , fi ancilla eft , ducenta
S cum quatuor folidis ? componat , fiagella fufcipiat , & fi ingenua , careat li-
bertate fervitio deputanda cui Dux juf-
CAPUT XIV. ferit .
CAPUT XIX.
Si uxorem propriam propter invidiam
dimiferit . Varia de avorfo .
1.
I quis liber liberam uxorem fuam fine I. quis mulieri ictu quolibet avorfum
S'aliquo vitio per invidiam dimiferit , Sifecerit , fi mulier mortua fuerit , tan-
eum to folidis • compo-
quadraginta & o& quam homicida teneatur .
at parentibus . II. Si autem tantum partus extinguitur ,
Tom. II. Ii & fi
Herold. Spontanea. Herold. XII. folid. y Lindenbr. Cum 1111. folid. componas .
Gums Ill. fol. Lindenbr.
Herold. XL. folid. Deeft in Lindenbr. Es . a Herold . Vuanslugr . A ). Vua-
cbfitdac ; Vnachſtodat . Herold. Si quis mulieri. Herold, Careat liber libertate , fervisio de-
purains .

( 1 ) Mulieri illi . ) Binas hafce leges perpen-
denti videtur potuiffe virum abfque ullo uxo-
ris vitio , per invidiam uxorem ipfam di-
mittere , dummodo multam folveret lege ftatu-
tam . Quin & priore dimiffa conjuge ad alias
tranfire nuptias non legitur interdictum . Con-
fule dicta ad Legem Alamannorum Tit. LI.
At vero quod civilibus poenis non fatis coer-
cebatur , Ecclefiafticis cenfuris cohibitum eft .
Capitularium lib, VII. c. 305. Hi vero fæcu-
lares , qui conjugale confortium abfque culpa gra
viore dimittunt , vel etiam dimiferunt , & nul-
las caufas diffidii probabiliter proponentes , prom
pterea fua matrimonia dimittunt , ut aut inlici-
ta , aut aliena præfumant fi antequam apud
Epifcopos Comprovinciales diffidii caufas dixe-
rint , priufquam axores judicio damnentur
abjecerint, a communione Ecclefiæ , & fan&o popu-
li cætu , pro eo quod fidem & conjugium macu-
lant , excludantur .
 374 LEX BAJU VARIORU M.
& fi adhuc partus vivus non fuerit , vigin-
ti folidos componat .
III. Si autem vivens ( 1 ) fuit , weregil-
dum a perfolvat quinquaginta & tribus fo-
lidis & tremiffe .
IV, Si avorfum fecerit , in primis duode-
cim folidos cogatur exfolvere ; deinde ipfe
& pofteri fui per fingulos annos , id eft , au-
tumnos ( 2 ) , fingulos folidos folvant uf-
que in feptimam propinquitatem de patre
in filios .
V. Et fi neglectum unius anni fecerint ,
tunc iterum duodecim folidos folvere cogan-
tur , & deinceps ordine præfato , donec fe-
ries rationabilis impleatur .
CAPUT XX .
De diuturna compofitione dolore
parentum .
Ropterea diuturnam judicaverunt ante-
P ceffores noftri compofitionem & judi-
ces , poftquam religio Chriftianitatis ino-
levit in mundo . Quia diuturnam , poftquam
incarnationem fufcepit anima , quamvis
ad nativitatis lucem minime perveniffet , pa-
titur pœnam ; quia fine facramento regene-
rationis ( 3 ) abortivo modo tradita eft ad
inferos .
CAPUT XXI.
De debilitate avorfi •
1. I vero ancilla a quacunque perfona
S'debilitata fuerit ut avorfum faceret
fi adhuc vivus non fuit , cum quatuor foli-
dis componat .
II. Si autem jam vivus , decem folidos
componat . Ancillæ domino reformentur
Herold: Fuirgilt. Deeft in Lindenbr. Solvant .
Herold. Aut quæcunque .
bafilicam vel in mulino . Lindenbr. Triniungeldo . Herold. Thrimniungeldo .
Id eft sres , denarios . Item capite fequenti Hoc eft , fex denarios .
Serriatur . Lindenbr. Fortiter , Herold. Farsiorem .
( 1 ) Vivens ) Animadverte diftinctionem
inter fœtum animatum , & inanimatum .
(2 ) Id est, autumnos . Vides Autumnum fu-
mi pro integro anno . Teftatur equidem Ta-
citus Germ. cap. XXVI. antiquos Germanos
autumni nomen perinde ac bona ignoraffe . At
vero quod apud Romanos Autumni , apud Ger-
manos Meffis nomine donabatur . In Legibus
Anglofaxonicis Ælfredi XXXIX . En barffte
fullan wucan; h. e. In Autumno plena feptima
na . Porro harveft , vox indigitandæ autumna-
li tempeftati quondam ufurpata , hodiedum
apud Anglos meffem fignificat . Haud abfimili
vocabulo Autumnus dictus fuit Germanis her
bft , Francis berlift , Belgis bertft , procul du-
bio ex primaria mis fignificatione , Per bye-
mes autem , vel per meffes integros annos nu-
mera e Barbaros certum eft ; adeo ut ex . gr.
quinque anni ab illis quinque meles nuncupa
rentur . Et per autumnos quidem five perme
fes ( de quibus nunc fermo eft annos intelle-
tos fuiffe , docet Cl. Ihre Gloff. V. Ar , quæ
& Haud dubie & publica diverforia pari faltem
proprie melemn denotat , & refertur ad inte-
grum annum . Inde exortæ juxta varia diale-
a voces jer , jar , year &c. quibus annus de-
TITULUS VIII
De Furto .
CAPUT I.
Si liber furtum fecerit ,
quis liber aliquid furaverit qualem-
eit , novem capitalia reftituat .
CAPUT II.
Si quis in publico furaverit .
I. T fi in Ecclefia vel infra curtem
E Ducis
, vel in fabrica , vel in moli-
no aliquid furaverit , ter niungeldum com-
ponat , hoc eft , ter novem reddat : quia
iftæ quatuor domus cafe publicæ funt &
femper patentes ( 4 ) .
II. Et fi negare voluerit , fecundum qua-
litatem pecuniæ juret .
III. Si unam faigam , id eft , tres dena-
"
rios " furaverit , folus juret fecundum le-
gem noftram .
IV. Si duos faigas , hoc eft , fex dena-
rios , vel amplius ufque ad unum folidum
quod funt tres tremiffes cum facramentali
uno juret .
V. Et fi amplius quam folidum five tres
x
denarios vel plus ufque ad quinque folidos
furaverit , cum facramentalibus fex juret ,
VI. Si bovem domitum vel vaccam mul-
fam id eft lactantem
? furaverit , cum
ſex facramentalibus juret , vel duo campio
nes pugnent ; & fortiant de illis cui Deus
fortiam μ dederit .
.
CA-
Herold . Quam primum , Al. Carnem.
Herold. X. folid. ancille domino reformentut . Lindenbr. Vel infra
Defunt in Herold.
x Deeft in Herold. Pius , A Lindenbr,
fignatur . Neque aliunde fumpfiffe videtur ori
ginem Hifpanica vox ara a Gothis diffemi-
nata , ut optime cenfet laudatus Gloffogra
phus .
(3 ) Quia fine facramento regenerationis &c. )
Hinc patet , Legislatoribus extra omnem du
bitationis aleam pofitum fuifle , non modo ba-
ptifmum infantibus neceffarium effe ad falu
tem , fed etiam nondum natorum fine baptif-
mo decedentium animam traditam effe ad infe-
ros , pœnam paffuram ; quo indigitari videtur il-
la , quæ pœna fenfus a noftratibus appellatur .
Notatu antem digna eft pro diuturna poena
infantis diuturna compofitio a fceleris aucto-
re reddenda parentibus , ut perpetrato delicto
multa penalis aliquo modo refpondeat .
(4) Semper patentes . ) Elegans ratio , qua
molendina ipfa fancta haberentur , graviufque
puniretur , qui fecuritatem ibi violaret . Quod
& adhuc quibufdam obfervatum effe ait Hei-
neccius Elem. Jur. Germ.. lib. II. p. 2. art. 45.
fanctita e gandere Legislatores decreviffent , f
ea tunc in ufu fuiflent .
 LEX BAJU VARIORUM , 375
CAPUT III. CAPUT VII.
&
Si majorem pecuniam furaverit , Si nefciens de fure aliquid comparaverit .

T fi majorem pecuniam furaverit , hoc I. I quis de fure nefciens comparavit, re-

E eft , duodecim folidos valentem vel ann
Ε am-
plius , aut equum totidem pretii α > vel
mancipium , & negare voluerit , cum duo-
decim facramentalibus juret de lite fua , vel
duo campiones propter hoc pugnent ,
CAPUT IV.
Si liberum bominem furaverit ,
L quis liber liberum hominem furave-
rit & vendiderit & exinde proba-
tus fuerit , reducat eum , & libertati refti-
tuat & cum octuaginta folidis componat
quirat accepto fpatio venditorem.
II. Quem fi non potuerit invenire , pro-
bet fe cum facramento & teftibus innocen-
tem , & quod apud eum cognofcitur ? ex
medietate reftituat › & furem quærere non
defiftat .
III. Quod fi furem celare voluerit per
jurans , & poftea detectus inventus fuerit
tamquam ille fur , ita in crimine damnetur .
CAPUT VIII.
De furto in auro vel aliis fpeciebus .

eum ; in publico vero quadraginta folidos I

Sipeco
quis
ra aurum, argentum , jumenta
, aut quaf , vel
folvat propter præfumtionem quam fecit . cunque res ufque ad
II. Et fi eum revocare non potuerit , folidos decem vel amplius furaverit , & ex-
tunc ipfe fur perdat libertatem fuam pro eo inde probatus fuerit , tunc fur comprehenfus
quod conlibertum fuum fervitio tradidit , fi judici tradatur , & fecundum legem vindicta
B
folvere non valet weregildum parentibus , fubjaceat , aut ei qui perdidit in fimplo
& amplius non requiratur , componat . Veruntamen non prius damnetur
ad mortem ( 2 ) quam vel fimplum de fa→
CAPUT V. cultatibus furis componatur .

Si fur nocturno tempore captus in furto .

CAPUT IX.
Ur nocturno tempore captus in furto
Si quis occulte alienum animal
FUdum res furtivas fecum portat , fi fue-
interfecerit .
rit occifus , nulla ex hoc homicidii querela
nafcatur .
CAPUT VI. Si
S Tnum occulte in
quiscaballum nocte
aut boven autdie
vel in alie-
aliquod
animal occiderit & negaverit & poftea
Si alienum fervum in furtum fuaferit .
exinde probatus fuerit , tamquam furtivum
I
Siritquis
autalienum
aliquid fervum ad furtum
damnofum fuafe.
in fraudem componar ,
' CAPUT X.
domini fui , ut poffet accufare eum &
Si cafu occiderit alienum animal .
fraus ipfa fuerit detecta per inveftigationem
judicis , dominus nec fervum perdat , nec quis autem non volens cafu faciente
aliquid damni pro compofitione patiatur, S'occiderit alienum animal 9 & non ne
fed ille cujus conludione crimen admiffum gaverit , confimile dare non tardet , & ca-
eſt , tanquam fur damnetur , in novicuplum daver mortuum accipiat .
compofitionem ? cogatur exfolvere . Servus
vero quod tulit reddat , & infuper ducen, CAPUT XI.
tos ictus flagellorum extenfus ( 1 ) publice
De tintinnabulo .
accipiat .
1. SI
I quis tintinnabulum ( 3 ) furaverit de
Tom. II. Ii 2

Herold. Major pecunia furata fuerit ... equus tanti pretii , 8 Herold . Fueregelt . y Herold. Pre .
Herold. In novicuplam & compofitionem . Lindenbr. A fure ; fic & paulo poft . Herold. ei .
Herold. Mortis panam . Lindenbr, Simplem de facultatibus prius componas . Herold. Furis componat.

(1 ) Extenfus . ) Vide , quæ Cl. Eccardus de
hac poena differuit ad Pactum Legis Salica Tit.
XLIII. lege I.
( 2 ) Ad mortem . ) Supra Tit. II. cap. 1. le-
ge 3. expreffe præfcriptum eft , ut nullus Ba-
juvariorum alodem , aut vitam fine capitali cri-
mine perdat , hoc eft , ex tribus criminibus ibi-
dem memoratis , inter que non recenfetur
furtum . Hic tamen cernimus & furta morte
multata fuiffe. Et quidem non una Barbarorum
lege furta majora morte luebantur , cum ta-
men homicidia multa pecuniaria componeren
tur . Vide Heineccium Elem, Jur. Germ. lib.
II. p. a, art. 43. & feqq. Quod non nifi gra-
vibus de caufis conftitutum fuiffe , inficias i-
bit nemo ; quamvis illas plene affequi non va-
leamus . Unam ego ex antiquis gentium infti-
tutis repetam ; ut fcilicet facultatum fecurita
ti confuleretur , dum vel nullo vel infirmo
munimine tutabantur . Hanc caufam certe af-
fert Juftinus lib. II. c. 2. de' Scy his loquens ,
quorum mores plurimum exprimebant antiqui
Germani : Nullum fcelus , inquit , apud eos fur-
to gravius , quippe fine tecto , munimentoque
pecora , armenta habentibus " quid falvum
effet , fi furari liceret ?
( 3 ) Tintinnabulum . ) Mos antiquis inoleve-
rat Francis , & maxime Auftrafiis , ut pafcenti
bus
 376 LEX BAJU VARIORUM.
caballo vel bove , cum uno folido compo-
nat .
II. Si de vacca , cum duobus tremiffibus
⚫ componat .
III. Si de minutis pecoribus , cum tre-
miffe componat .
CAPUT XII.
De Horto .
I. quis in hortum furtive alicujus in-
traverit ottum tribus folidis compo-
nat ; & quicquid ibi tulit , fecundum legem
furtivum componat .
II. Ita & de pomariis lex fervanda eft .
CAPUT XIII.
De furtiva re comparata .
T nullus præfumat furtivam rem
comparare infra provinciam . Quod
comparare voluerit , prius inquirat fi furti-
vum eft an non .
II. Si furtivum præfumpferit emere, & ex-
inde probatus fuerit , & fcienter hoc fecit ,
tunc fimilem rem donet illi cujus pecuniam
comparavit . Et in fifco pro fredo duode-
cim folidis fit culpabilis .
CAPUT XIV .
De cuftodia furtivæ rei .
Imiliter ille qui de manu furis furti
1.S vam rem ad cuftodiendum acceperit ,
quafi confentiens furi ita componat ficut
fuperius diximus .
II. Aut cum uno facramentali juret quod
nefcivit furtivum quando comparavit , vel
quando commendatum fufcepit .
III. Una lex erit utrifque В qui emit
> lerit , pro eo quod innocentem in tormen-
furtivum , aut qui commendatum fufcepit .
IV. Si autem ille qui furtivam rem com-
mendatam fufcepit >> & quærente domi-
no negaverit , ille fur eft ; ficut ille qui
furavit , ita componat ficut lex habet .
CAPUT XV .
De compofitione a latrone accepta .
T nemo de probato furto compofi-
I UTtionem a latrone aufus fit accipe-
Herold. Furtivam . B Herold. Utraque.
Lindenbr. Et fi quærenti domino . Herold . De furti comprobato , compofitionem , aut de lairone .
Defunt in Herold . De facramenta non çito fiant .
Herold. Exfolvi . x Lindenbr. Injuftam accufationem .
Herold. In tormentis .
bus equis tintinnabula imponerent , quo fi forte
longius in pafcendo aberraffent , eorum fonitu di-
gnofci poffent . Aimoinus lib. III. Hift. Franc.
cap. 82. Alia reperies apud Lindenbrogium
in Gloffario V. Tintinnabulum .
( 1 ) Ejufdem meriti . ) Lex Wifigothorum lib.
VIII. Tit. 4. c. 13. Alium ejufdem meriti do
mino reformare cogatur . Ibidem lib. IX. Tit. 1.
c. 6. Duos æqualis meriti domino cogatur ex-
re , nifi ante judicem fuum judicetur .
II. Si autem præfumpferit hoc facere , &
celaverit judici fuo , tunc latronis culpæ fub-
jacebit .
CAPUT XVI.
Ut facramenta non cito fiant .
I. T facramenta non cito fiant . Ju-
UTdex caufam fuam bene cognofcat ,
& prius veraciter inquirat , ut eum veri-
tas latere non poffit . Nec facile ad facra-
menta veniatur .
II. Hoc autem volumus inter Bajuvarios
in perpetuum cuftodiri , ut caufa inveftiga-
ta & veraciter inventa , apud judicem
fit judicata . Nulli liceat perjurare ; fed fic-
ut judicatum eft , cogatur exfolvere .
III. In his vero caufis facramenta præ-
ftentur , in quibus nullam probationem di-
fcuffio judicantis invenerit .
CAPUT XVII.
De falfa fuggeftione .
I. quis contra caput alterius falfa fug-
au quacunque invidia
S'etierit ,vel pro
de injufta accufatione
commoverit , ipfe
pœnam ▲ vel damnum , quod alteri intulit ,
excipiat .
II. Neminem damnes antequam inquiras
veritatem . Scriptum eft : Omnia probate .
quod bonum eft tenete .
CAPUT XVIII.
De accufatione fervi alterius .
I. quis fervum alienum injufte accufa-
Si verit , & innocens tormenta pertu-
ta tradidit , domino fimile mancipium red-
dere non moretur .
II. Si vero innocens in tormento mor
tuus fuerit , duos fervos ejufdem meriti ( 1 )
fine dilatione reftituat .
III. Si non habuerit fervum aut unde
componat , ipfe fubjaceat fervituti qui in
nocentem fecit occidi .
T le
y Defunt in Lindenbr. Si autem ufque fufcepit .
Herold. Vel tacitus . Herold. Et qua .
A Herold. Ipfam panam .
folvere . Præceptum Karoli Regis Burgundiæ de
commutatione mancipiorum cum Monafterio S. An-
dree Viennenfis in Tomo XII. Spicilegii Dache-
riani pag. 127. In hujus meriti recompenfatio-
ne dedimus Warnerium & Warnaldum cum
uxoribus & infantibus illorum . Meritum ergo
hic fignificat pretium rei vendita , commutata ,
perdita , aut debilitate . Vide infra Tit. XIV.
cap. 1 , bujus legis . Baluzius .
 LEX BAJU VARIO KUM.
TITULUS IX.
De incendio domorum ( 1 ) & earum
compofitione .
CAPUT I.
De immiffione ignis per noctem .
L quis defertaverit , aut culmen ejecerit,
aliquem in nocte ignem
SI impofuer
S¹
it , & incenderit liberi vel
fervi domum , in primis fecundum qualita-
rem perfonæ omnia ædificia componat at-
que reftituat , & quicquid ibi arferit refti-
I
quat unaquæque fupellectilia .
II. Et quanti liberi nudi de ipfo in-
cendio evaferint , unumquemque cum fua
brewauunti componat .
III. De feminis vero dupliciter .
IV. Et tunc domus culmen cum quadra-
ginta folidis componat ,
CAPUT 11.
De fcuria ( 2 ) liberi ,
I. E fcuria vero liberi , fi conclufa pa-
1. ]DE rietibus & peffulis cum clave mu-
nita fuerit , cum duodecim folidis culmen >
componat .
II. Si autem fepta non fuerit fed talis
quod Bajuvarii fcof dicunt , abfque parie-
ibus , cum fex folidis componat .
•
III. De illo granario , quod parch ap-
pellant , cum tribus folidis componat .
IV. De mita vero fi illam detegerit
vel incenderit , cum tribus folidis componat .
V. De minore vero , quod fcopar appel
Tom, II.
Lindenbr. ita legit : Reftituat . 11, Unaquaque fupellectilia & quanti e.
Herold. Aremunti . Deeft in Herold . Culmen
Al. Medam . Herold. Cum paraba . Al . parialia,
Herold. Ernétuat
* Lindenbr. Erefavuunti . Herold . Hrennanuunting .
(1 ) De incendio domorum . ) Quoniam tota do-
mus, & omnia ferme utenfilia e materie con-
ftabant facile combuftibili , id occafionem de-
derat incendiis, ex lafciviente antiquo jure pri-
vate vindicta. Accidebat enim , ut ii præfer
tim , qui cominus pugnare non auderent , quof-
vis inimicos , imo & fortiffimos heroas incen-
diis opprimerent . In Septemtrione præcipue
apud Saxonem , Snorronem , aliofque fcripto-
res, quorum monumenta fuperfunt, hujusfaci-
moris occurrunt exempla . Vide Cleffelium
Antiq. Germ. cap. IV. art, 13. Huic morbo
non modo legibus , fed & Ecclefiafticis Ca-
nonibus medelam afferre fedulo curarunt ve
teres . Inter hos extat Decretum Eugenii Pa-
pæ II. ex Conc, Rhemenfi cap. 9. Innovamus
ut fi quis pro vindicta , vel odio ignem appofue-
rit , vel apponi fecerit , non abfolvatur , nifi da-
mno , cui intulerit , fecundum facultatem fuam
refarcito , juret fe ulterius ignem non appofitu-
↓ cenfeatur . Quod nec antiqui ignorabant . Uti-
rum; & pænitentia ei detur , ut Hierofolymis ,
aut in Hifpania , in fervitio Dei per annum pœ-
niteat .
( 2 ) Scuria . ) In voculis non hæreo , fed
hæc , quæ ad nos ufque pervenit , incuriofe
prætereunda non eft ; ea enim in mentem re-
vocat morem quendam antiquiffimum gen-
tium Europæarum . Vox hæc derivata vide-
tur ab antiquiffimo vocabulo , quod a Latinis
Scriptoribus effertur Sirus ( uti reor Germano-
377
lant , cum folido uno componat > & uni-
verfa comparilia reftituat .
CAPUT III.
De culminum ejectione minorum ædi
ficiorum ,
quod fæpe contingit , aut incendio tra
S
diderit uniufcujufque , quod firftfalli dicunt ,
I
quæ per fe conftructa funt , id eft , bal-
nearium , piftoriam , coquinam , vel cetera
hujufmodi , cum tribus folidis componat , &
reftituat diffipata vel incenfa ,
CAPUT IV.
De igne immiffo & extincto .
I. I autem ignem pofuerit in domo , ita
Stut flamma eructuet , & non per-
arferit , & a familiis liberata fuerit , unum-
quemque de liberis cum fua hreuuawunti >>
componat , co quod illos in.nwan quod
dicunt , in defperationem vitæ fecerit .
II. Et non componat amplius , nifi tan,
tum quantum ignis confumpferit .
III. Ducalis vero difciplina integra per-
maneat .
IV. Et fi negare voluerit de iftis cum
campione fe defendat , aut cum duodecim
facramentalibus juret .
V. De fervorum vero firftfalli uniufcu
jufque , ut manum reciſam componat .
1i
13 CA-
A Lindenbr. Brefavunti ,
Lindenbr Scofph . Herold. Pare .
• Herold. Quia.
Lindenbr, Eructet .
A Herold. Cum manu refcifa .
rum Scheur) , quo penes omnes ferme Euro-
pæos indigitabantur fubterraneæ fpecus , fru
gibus , aliifque rebus condendis effoffa . Vid.
Pelloutier Hift. des Celtes Lib. II. cap. 5.
Et de Germanis equidem , inter quos moda
verfamur , hæc fcribit Tacitus Germ. cap. XVI.
Solent & fubterraneos fpecus aperire : eofque mul-
to infuper fimo onerant , fuffugium byemi, & re-
ceptaculum frugibus : quia vigorem frigorum
ejufmodi locis molliunt ; fi quando boftis ad-
venit , aperta populatur : abdita autem de-
foffa , aut ignorantur , aut eo ipfo fallunt , quo
quærenda funt , Cofacchi & Circaffi , qui ad
Pontum Euxinum incolunt , hodie quoque ejuf-
modi fpecus habere dicuntur . Sed & in qui-
bufdam Italiæ locis fruges itidem adhuc fer-
vari in fubterraneis fpecubus ego vidi , non
quod hoftiles timeantur incurfus, fed quod hæc
optima fervandarum frugum methodus effe
bilime ( verba funt Plinii lib. XVIII. cap. 30: )
frumenta fervantur in fcrobibus , quos Siros vo
cant , ut in Cappadocia , in Thracia , in Hi-
fpania, & Africa ..... Varro au&or eft , fic
conditum triticum durare annis quinquaginta ,
milium vero centum . Cæterum tempore condi-
torum codicum aliud apud Germanos obtinuif-
fe innuitur ex lege præfertim , quæ fub ocu-
lis obverfatur ; fed re mutata vox & nomen
perdurare facile potuit.
 ORUM
VARI
378 LEX BAJU .

CAPUT V. CAPUT X.

De diffipatione domus , De curtis diffipatione ,

Odo quia de domorum incenfione fer- I curtem diffip averit aut inruperit liber
mo perfinitur , cenfemus incongruum
Modo 'liberi , cum tribus folidis componat , &
S
non effe ut de diffipatione domus ædificio- reftituat damnum .
rumque compofitione edifferamus .
CAPUT XI,
CAPUT VI.
De fepe rupta :
De culmine ;
1. I illam fepem eruperit , vel diffipa
" Sveri quam ezzifezun
1. quis delicti vel qualibet caufæ præ- t ,, quam
verit vocant , cum
Sfumptione vel inimicitia , nec non & uno folido componat & reftitutione
incuria aut certe hebetatione liberi culmen II, Superiorem vero virgam , quam etar-
ejecerit , domino domus quadraginta foli, chartea i yocamus , quæ fepis continet fir
dos componat . mitatem ? fi eam injufte reciderit fimili
II. Si eam columnam a qua culmen fu- modo cum folido componat , eo quod mi-
ftentatur , quam firftful ( 1 ) vocant , cum nime tunc fepis vitiata animalis fuftiner im-
duodecim folidis componat Y. petum .
III. Si interioris ædificii illam columnam
ejecerit , quam winchilful vocant , fex foli CAPUT XII.
dos componat :
De fignis ob defenfionem pofitis .
IV. Cæteræ vero hujus ordinis componan-
tur cum tribus folidis . Ui autem fignum (2) quod propter
V. Exterioris vero ordinis columnam an-
Q defenfionem ponitur , aut injuftum iter
gularem cum tribus folidis componat . excludendum , vel pafcendum , vel
VI, Illas alias columnas hujus ordinis fin- campum defendendum , vel applicandum ↑
gulas cum fingulis folidis componat . fecundum morem antiquum , quod fignum
wiffam vocamus , abftulerit vel injufte re,
CARUT VII. ciderit , cum uno folido componat .

De trabibus.
CAPUT XIII.
Rabes vero finguli cum tribus folidis
De via publica .
TRacomponantur .

CAPUT VIII. quis

St tur viam
, vel viam æqualemubi
publicam, Dux egredi
alicujus claufe
rit contra legem , cum duodecim folidis
De fpangis que parietes continent . componat , & illam fepem tollat . Et fine-
Xteriores vero , quas fpangas vocamus , gare voluerit , cum duodecim facramentali-
E eo quod ordinem continent parietum , bus juret .
cum tribus folidis componat .
CAPUT XIV.
CAPUT IX.
De via convicinali .
De ceteris ædificii fumptibus :
E via convicinali vel paftorali , qui
etera vero id eft , afferes later- DEeam alicui contra legem clauferit, cum
C culi axes , vel quicquid in ædifi- fex folidis componat & aperiat , vel cum
cio conftruitur , fingula cum fingulis com- fex facramentalibus juret .
ponantur .
II. Et fi una perfona hæc omnia com- CAPUT XV.
miferit in alterius ædificio , amplius non co-
De femita .
gatur folvere quam culminis dejectionem
vel ea quæ majora hujus commiferint crimi . Dfer
E it , cu
femita m tribus foli
convicinali quiscom
, fidis eampon
clau-
at ,
nis . minora hujus perfonæ non fequuntur ,
nifi tantum reftituendi fecundum legem . aut cum uno facramentali juret .
CA-

a Baluz. habet Relili . Lindenbr. Cum XL. fol. Defunt in Lindenbr. Cum duodecim folidis
componat. Lindenbr. Laterculos . Herold. & Lindenbr. addunt folidis . Z Lindenbr. Sequitur.
Ludenbr. Ruperit . Herold. Irruperit . Lindenbr. Eft reftitutio . A. Etacarita ,
x Lindenbr. Excindendum . A Lindenbr. & Herold. Amplificandum . - μ Al. Vuiffun.

( 1 ) Firfful . Quo materiamine , quave
ftructura conftarent Germanorum ædificia cir-
ca tempora hujus conditæ legis , ex his capi-
tibus aptius , tutiufque colligi poteft , quam ex
quibuslibet Hiftoricis .
(2 ) Signum . ) Hodiedum femitis , quæ ad
vicinos agros ducunt, & publicæ non funt, fi
gnum ex lignis , & frondibus intextum apud
nos apponi folet , quo etiam facile claudi po-
teft , & clauditur femite ingreffus . Mos fane
antiquus .
 LEX BAJUVARIORUM . 379
CAPUT XVI. II. Si fervus eft , per fingula figna vel
*
notas vicina flagella ( 1 ) fufcipiat .
De fonte .
CAPUT II.
fontem quacunque immunditia coin-

De limitibus cafu motis .

eum prius , ut nulla fit fufpicio coinqui-
nationis , & cum fex folidis componat . quis dum arat vel plantat vineam ,
II. Si autem plurimorum in vicinio pu- S'¹ terminos cafu non voluntate evellerit ,
teus fuerit , compofitione inter fe multentur . vicinis ( 2 ) præfentibus reftituat terminum
III. Ille vero puteum in priftinum refti- & nullum damnum patiatur .
tuat gradum .
! CAPUT III.
TITULUS X, De contentione terminorum .
De Violentia .
I. Uotienfcunque de terminis fuerit or
CAPUT I Q ta contentio , figna quæ antiquitus
conftituta funt oportet inquirere ,
De curte .
id eft , aggerem terræ , quem propter fines
I quis in curtem alterius per vim con- fundorum antiquitus apparuerit fuiffe inge-
S¹ tra legem intraverit , cum tribus foli- ftum , lapides etiam quos propter indicium
dis componat , terminorum notis evidentibus fculptos vel
conftiterit effe defixos .
CAPUT II. II. Si hæc figna defuerint , tunc in arbo
ribus notas , quas decoreas ( 3 ) vocant ,
De domo.
convenit obfervare , fed illas quæ antiqui-
I, autem in domum per violentiam in-
in tus probantur incife .
S¹ traverit , & ibi fuum nihil invene- III. Quod fi intra terminos alienos per
rit , cum fex folidis componat . abfentiam aut per ignorantiam domini par-
II. Nemo enim ingrediatur alienam do- tem aliquam forte poffederit , ftatim eam ,
mum per violentiam ; quia hoc fcandalum cum antiqui & evidentes , ab inſpectoribus
generat fines agnofcuntur , amittat domino refor
III. Et poftquam intraverit , & fe co- mandam , nec contra figna evidentia ullum
gnoverit reum , injufte quod intraffet , det longæ poffeffionis tempus opponat .
wadium domino domus . Et fi ille defue- . IV. Nifi fi comparavit ab aliquo tunc
rit , mittat ipfum wadium fupra liminare , venditorem oftendat , & fecundum legem
& non cogatur amplius folvere quam tres definiant *
folidos ,
TITUL
* Us XI.. CAPUT IV.

De Terminis ruptis De novo termino probibendo .

CAPUT I. Emo novum terminum fine confen-

1. NEM fu partis alterius aut fine inſpecto-
De limitibus .
re conftituat .
1. aut II. Quod fi forte liber hoc fecerit , da-
S¹ terminos fixos fuerit aufus evellere , mnum pervafionis excipiat , quod legibus
fi ingenuus eft , per fingula figna vel notas continetur , id eft , fex folidos .
vicenos fex folidos componat . III. Si vero fervus hoc admiferit domi-
no

Herold. U prius . Heroid. Cognofcerit . Lindenbr. vandium . Herold. Complanaverit .

Herold. Notas vicinas VI. folid. Herold. & Lindenbr. L. flagella. Herold. Nullus .
Herold. Decorticatas , Herold. Antiquitatis evidentis . Lindenbr. Definias .

( 1 ) Vicina Aagella . ) Legendum , Vicena
ut eft in libro Metenfi . Quam lectionem nos præ-
tulimus propter ea , que paulo ante dicta funt ,
quamvis reliqua exemplaria , & omnes editiones
bab ant quinquaginta . Error ortus eft ex ea
quod Scriptores veterum Codicum iftius legis o-
miferunt vocem notas in hoc paragrapho , lit-
teram pofitam poft vocem figna interpretati
funt de numero flagellorum , cum fignificet tan-
tum vel , Nam notum ef eam litteram , cumfu-
periorem ejus partem obelifcus interfecat , non ef
Je notam numeri . Rem conficiam auctoritate Co-
dicis Regii , in quo locus ifte fic legitur: Si fer-
vus eft , per fingula fignatal flagella fufcipiat ,
Ibi fuperior litteræ illius pars divifa eft per li-
neam tranfverfam, ut intelligeremus ita legendum
efe ; fignata vel flagella . Nemo non videt , fen-
fum non effe plenum . Erit autem integer fi lega-
tur , figna , vel notas vicena flagella , ut fcri-
ptum eft in libro Metenfi . Baluzius .
( 2 )Vicinis . ) Id eft, ejufdem loci incolis, qui
haud raro vicinorum nomine veniunt in legi-
bus , & chartis antiquis . Inde apud nos pa-
genfis rufticorum conventus hodiedum appel-
latur Vicinia .
(3 ) Decoreas . ) Signa cultro , aut fcalpello
impreffa in arboribus aut clavos ferreos ar-
bori infixos fuiffe ad denotandos agrorum fi-
nes , nota res eft . Hinc qui nova temere fi-
gna in arboribus faceret , aut qui fignatas ar-
bores incideret , tanquam reus termini moti
graviter multabatur . Vide LL. Langob. Ros,
tharis CCXLII . & feq.
 ORUM
VARI
389 LEX BAJU .

no nefciente , ducenta flagella publice ex- non fuerit , ille qui defendere voluerit , ja

tenfus accipiat ; & nullum ex hoc præjudi- tet fecurem faiga valentem ( 2 ) contra me-
&
cium domino comparetur A ridiem , orientem , atque occidentem : a fer
ptentrione vero ut umbra pertingit am-
CAPUT V. plius non ponat fepem nifi determinata fue,
" *
rit contentio
De fignis non evidentibus :
Uotiens de commarchanis contentio na CAPUT VII.

fcitur , ubi evidentia figna non app De materiis non elevatis ,

rent in arboribus aut in montibus nec
I. aliquis alicujus materiamen in filva
in fluminibus , & ifte dicit ; Hucufque an-
teceffores mei tenuerunt , in alodem mihi aut propter inimicitias yel invidiam
Sa
reliquerunt ; & oftendit fecundum proprium truncaverit , vel læferit , cum alio fimili
arbitrium locum ; alter vero nihilominus in reftituat , & cum folido uno componat .
iftius partem ingreditur , alium oftendit lo- II. Et fi ea fibi in ufum miferit nifi

cum , fecundum prioris verba fuum & fuo- per convenientiam non poteft , debet ei in
rum antecefforum femper finiffe ufque in mallo placare ad reftituendum , & cum fo
præfens afferit . Et fi alia probatio nufquam lido , dum ipfam habet , componat .
inveniri dinofcitur , nec utriufque invafio-
nem compenfare voluerint , tunc fpondeant TITULUS XII,
invicem wehadinc ( 1 ) quod dicimus , & De Pignoribus ,
in campiones non fortiantur , fed cui Deus
fortiorem dederit & victoriam , ad ipfius CAPUT I.

partem defignata pars , ut quærit , pertineat , Ut nemini liceat pignorare .

CAPUT VI. I. Ignorare nemini liceat nifi per juffio-

De jacentibus columnis ,
I quis , priufquam finita fuerit conten-
1.S¹ tio , per fortiam ædificia elevare vo-
luerit , & e contrario ille alter jacentibus
columnis contradixerit , & inde teftem ha-
buerit , & is propter contumaciam legi ob-
temperare noluerit , fed fuam perfecerit do-
mum , & cetera ædificia fepis conclufione
firmaverit , tunc dicat ; Emunda territorium
meum ufque ad legis perfinitionem ?; &
ille e contrario in fuum dicit pofuiffe &
emundare minime debere , ifte vero dicit ;
Ego teftem babeo quod tibi jacentibus co-
lumnis contradixi tunc teftes jurantes te-
ftimonium præferant , & cum campioni-
bus determinetur fententia .
II. In ceteris hujufmodi ædificiis & ho-
rum conclufionibus nullatenus teftificatio con-
fiftar ; fed is qui ædificavit cum fua lege
defendat . Si autem curtis adhuc cinctus
Plnem judicis .
II. Si forte eft aliquis homo tam durus vel
inobediens aut contumax , rebellis juftitiæ ,
qui non vult recte refpondere , non vult
juftitiam facere ille eft contemptor legis ,
talis diftringatur a judice ,
CAPUT II.
De eo qui non vult juftitiam facere ,
I. Smallat de qualicumque
I quis liber dedigna-
alicui liberore, , qui eum
bitur juftitiam facere , ille qui quærit cau-
fam fuam , habeat ibi teftes duos vel tres ,
qui audiant & videant qualiter ille refpon-
deat , ut poffint ante judices teftes effe ,
Tunc judex jubeat eum in præfenti veni-
re , & judicet ei , & componat duodecim
folidos , quia non dignabatur juftitiam face
re ei cui debuit .
II. Sic omnis qui non dignabitur juftitiam
face-

a Herold. Tane . Al. Componat . y Herold. Voeladine . Lindenbr. Fortjam . Et fors

te rectius , Lindenbr. Ut quæritur . Herold . Veraquem . Lindenbr. Prefinitionem . Lindenbr.
Preferant . Lindenbr. Cum alia .

( 1 ) Webadine. ) Hoc eft verbotenus , judi- confueverat , quo domus circumambiretur :

sium pugne . Wachterus V. Ding; qui etiain Vicos locant non in noftrum morem connexis
fubdit , rationem cur duellum fic appelletur ? cobarentibus ædificiis fuam quifque domum
fat manifeftam effe . Nam quæ judicio ordi- fpatio circumdat , five adverfus cafus ignis re-
nario terminari non poterant , duello apud medium , five infcitia ædificandi . Anne ſpatium
veteres diri nebantur , tanquam oraculo quo- hoc , quo domus circumdabatur , pro vulgi fa-
dam , & judicio divino . miliis definiri confueverat per jactum fecuris,
(2 ) Jacetfecurem faiga valentem . ) Animad- & umbram folis , ficuti legimus in lege , quam
verte , quæfo , morem determinandi dome præ oculis habemus ? Hac adnoto , quoniam
fticam curtem per jactum fecuris , & umbram ubi monumenta antiquitatis defunt , fragmen-
folis . Ruftica , & fimplex hæc methodus ma- ta quæque pretiofiflima funt . Cæterum num
fpatium illud fuerit ipfum , quod Terra Sali-
ximam prodit antiquitatem illius . Anne pro- fpatium
diit ex tempore illo , quo ager omnis commu- ca primitus diceretur , ad Legem Thoringo-
nalis erat , ficuti Cæfaris imo & Taciti obtine- rum agemus . Vide interim dicta a Cl. Ec
bat ætate ? Tacito tefte Germ. cap. XVII. cir- cardo ad Pactum Legis Salica Tit. LXII.
a cujufque adem eo tunc fpatium affignari
 LEX BAJU VARIORUM .
38 .
facere ei cui debuit , de qua re appellatus CAPUT VII.
fuerit , pro fatigatione quam facit ei qui
eum appellat , componat duodecim folidos , Si meffem maturam furaverit .
& poftea refpondeat fecundum legem & I.
1. quis meffem jam maturam in agro
α Sfuraverit, cum fex folidis componat ,
faciat juftitiam ficut lex habet ; Duci ve-
so quadraginta folidos . II. Et fi negare voluerit , cum fex facra-
mentalibus juret fecundum legem fuam .
CAPUT III.
CAPUT VIII,
Si contra legem pignoraverit .
I. Si alterius initiaverit meffem.
quis aliquem contra legem pignora- }
St verit fine juffione Ducis pignus I quis meffes alterius initiaverit maleficis
fine læfione reddat , & aliud fimile addat . artibus ( 1 ), & inventus fuerit, cum duo,
Duci vero profredo quadraginta folidos folvat. decim folidis componat , quod aranfcarti di-
II. Et fi læferit illud pignus , compo- cunt , & familiam ejus & omnem ſubſtan-
nat quantum æftimaverit qui caufas judicat . tiam ejus vel pecora ejus habeat in cura
III. Talis enim præfumptio non debet ufque ad annum . Et fi aliquid perdiderit
fieri , quia hoc fcandalum generat . homo ille de rebus fuis in illo anno ille
IV. Et pro omni pignore , quod contra reddat . Et fi negare voluerit , cum duode-
legem tulerit , femper cum fex folidis com- cim facramentalibus juret , aut cum cam-
ponat. pione cincto defendat ſe hoc eft , pugna
V. Si pignus illud minus valet , quam duorum .
fex folidos , tunc pignus reddat & cum CAPUT IX.
fex folidis componat .
Si fervum ad fugiendum fuaferit .
VI. Si autem pignus quod tulit plus va-
let quam fex folidos , ipfum inlæfum red- I. quis fervum alienum ad fugiendum
dat , & fimile aliud addat ; Duci vero pro
fredo quadraginta folidos . xerit , hoc eft , foras marcham cum duo.
decim folidis componat , & ipfum reducat
CAPUT IV. II. Et fi negare voluerit , cum duodecim
facramentalibus juret , aut cum campioni-
Si porcos in pignus tulerit .
bus fuam quærat juftitiam .
I. III. Si ancilla eft cum viginti quatuor
St tulerit , unumquemque
quis contra cum
legem porcos duode. folidis
inpigdes folidis sumanoida,
componat , & ipfam reddat .
cum vidat
cim faigis componat .
II. Illam ductricem cum tremiffe com- TITULUS XIII.
ponat .
De vitiatis * animalibus & eorum
CAPUT V.
compofitione .
Si oves tulerit in pignus . CAPUT I.
I. quis oves in pignus contra legem tu- De animalibus vitiatis .
Stlerit , taceat de caufa pro qua pi-
gnus tulit , & cum folido componat . Ui fepi damnum inferunt , & hujus
II. Nifi forte ille homo alias res non ha- QUvitii adfuefcunt , fi fe in ftipitem
bet , per quas poffit pignus tollere , fi nifi maculaverint introeundo vel exeundo,
ipfas oves nihil aliud habet , non erit cul- & ibi mortui fuerint , fi fepes legitime fue-
pabilis ; quia neceffitas hoc compellit facere , rit exaltata , id eft , mediocri ftatura virili
ufque ad mammas , nihil cogatur folvere
CAPUT VI. domínus fepis .

Si mellem vel prata araverit .

CAPUT II.
quis meffem vel pratum alterius ara-
Qui ea in fepem compulerit .
S¹ verit ufque ad tres fulces in longitu-
dine jugeris , vel in tranfverfa fex fulces, I altera perfona ipfum animal per vim
cum tribus folidis componat . Aut fi nega- fallire compellerit , folvat animal , quia
re voluerit , juret cum facramentali uno . injufte eum in periculum mortis ejecit .
CA-

Herold. Lindenbr. Legem babet. Lindenbr. Et fine . Lindeabr. Et aliud pignus fi laferit .
Herold. & Lindenbr. Salcos . Et fic porro. Lindenbr. In tranfverfo . Herold. & Lindenbr.
Viriofis . Et ita quoque paulo poſt . Lindenbr. & , Herold. Animalia ; que .
Lindenbr. Huic vitio . Lindenbr. Compulerit .

( 1 ) Initiaverit maleficis artibus . ) In Capitu- animadvertam , vocem aranfcarti ( qua expli-

lis additis ad legem Alamannorum lege 28.
Si quis meffem alienam inchoat ... .. De initiata
De initiata
meffe priferit . Quid porro proprie fit maleficis
artibus initiare, videant eruditiores . Ego tantum
catur legis fententia ) defignare læfionem mef-
fis incifione factam . Arn enim eft meflis , &
fcharte incifura . Wachter . Gloffar. V. Scharte .
 382 LEX BAJUVARIORUM ,

CAPUT III, CAPUT X.

Si dominus fepis boc fecerit . Si caudam amputaverit .

dominus fepis fimili modo ex caudam amputaverit , vel aurem ,

S¹ claufura cum cambus vel ceteris flagel- quem marach dicimus
Sfi equus eft , qucru
lis ejecerit , cum fimili componat , cum folido componat .
II. Si mediocris fuerit , quod vulz vo-
CAPUT IV. cant , cum medio folido componat .
III. Et fi deterior fuerit , quod angargna-
Statim fi mortua non fuerit ,
go dicimus , qui in hofte utilis non eft,
I autem ftatim mortuum non fuerit , fed cum tremiffe componat .
Saueratum evaferit ad domum domini IV. Similiter qui alterius bovi caudam
fui , & dominus animalis hoc cognoverit , amputaverit vel
vel aurem
aurem , cum tremiffe com-
& dicit ad illum reum qui ipfum animal ponat .
compellebat in mortem , Recipe animal quod V. Si vaccam alterius hujufmodi læferit ,
hæfifii , quod nos auurfum vocamus , cum duabus faigis componat ,

CAPUT V. CAPUT XI.

Si confeffus eft , recipiat eum , De injufte ufis animalibus ,

I autem confeffus eft , recipiat , donec I. T fi unum eorum contra legem mi.
St fanerur & aliud interim ad operatio. E naverit , quod fwezcholi . dicimus ,
nem reftituat , quale illud fuerat quod læfit . pari fententiæ fubjaceat .
II. Si quis autem contumaciter alterius
CAPUT VI, jumento propter difpectionem domini fui

animalibus . vel quacunque inimicitia hoc injufte perpe.

De reftituendis
traverit , hæc univerfa in componendo du
9
I. vero mortuum fuerit , quod in lo- plentur
S¹cum pofuit teneat poffeffor animalis
læfi . CAPUT XII.
II. Ifte & vero cadaver quod fanare ne-
Ut minime præfumat animal alienum
quiverat ad fuum tençat ufum .
occidere .
CAPUT VII, I. T nemo præfumat alienum animal
UToccidere , neque porcum , quamvis
Si læfum recipere noluerit ,
in damno cum invenerit ; fed recludat eum
I autem læfum animal , qui id lædere donec domino ejus oftendat damnum , &
S'fe compellebat , recipere noluerit do- aliqui de vicinis eorum videant hoc , &de-
minus animalis cadaver fibi fumat in ufum , fignent locum qui læfus eft . & alia quæ
& ille alius nihilominus ex integro cogatur intacta funt , ufque ad maturitatem colli
exfolvere . gat cujus meffis eft ; & quantum minus in-
venerit in læfione illa, contra hæc æqualita-
CAPUT VIII, tem integram ille reddat cujus animalia fue-
runt & damnum fecerunt .
Si oculum alterius animalis excufserit ,
II. Ita & de vinea & de prato faciat fi-

alicujus caballo
quis quadrupedi
Si libet unum aut bovi vel
oculum excuffe- cut aeftimatores arbitraverint , & componat ,
rit adpretiet illud pecus quod valet , & TITULUS XIV .
tertiam partem componat .
De commendatis & commodatis ,

CAPUT IX. CAPUT I.

Si bovis cornu . De cuftodia .

bovi alterius cornu a capite ex-

quis , cum tremiffe componat .
1. Si cufferit 1. S¹ quis caballum aut quodlium
bet anima-
mercede
lium genus ad cuftodiend
Il. Si cornu exilierit & os remanfe- placita commendaverit , fi perierit , ejuf
rit , duas faigas donet . dem meriti ille commendata fufcepit
qui
III. Si vaccæ excufferit , duas faigas com- exfolvat ; fi tamen mercedem fuerit pro cu
ponat . ftodia confecutus * .
II. Quod fi etiam nulla placita mercede
fufceperat , & mortuum effe probaverit ,
nec ille mercedem requirat , nec ab illo a
li-

Lindenbr. Aunrfam . Herold. Anorfam , Al . Anurfum . 8 Herold. 18i , Herold. Quod

Lindenbr. Exiluerit . Lindenbr. Voilz, Al . Voulz. Lindenbr. Apgargnaco .
Lindenbr. Svveizskoli, Lindenbr. Duplicantur . Herold. Mercedem placito.
Herold. Sufceperit pro cuftodia . A Herold. Nullo placiso mercedem .
 LEX BAJUVARIORUM .
383

liquid requiratur . pud eum cui commendaverat , quæcunque fue-

III. Tamen ratio eft ut præbeat facramen-
ta ille qui commendata fufceperat ,
non per fuam culpam neque per neglegentiam
mortua confumpta fint , & reddat corium .
IV. Eadem de commodatis forma fervetur .
rint fuppreffa vel repreffa repererit A cum
quod hæc ille prius fe dixerat perdidiffe , vel fur-
to fuiffe fublata , ficut a fure ea ab eo
exigi legum ftatuta præcipiunt , & compo .
fitionem cogatur implere ,

CAPUT II, CAPUT V.

Si aurum furaverit , De re in contentione pofita .

I cui aurum vel argentum , vel orna- Em in contentione pofitam non liceat
St menta , vel quæcunque fpecies fuerint Rdonare nec vendere,
conmendatæ , five cuftodiendæ traditæ fint,
five vendendæ , & in domo ipfius cum re- CAPUT VI.
bus ipfius forfitan fuerint incendio concre-
De viduis ,
matæ , una cum teftibus qui commendata
fufceperat præbeat facramenta nihil exinde Iduæ
æ , fi poft mortem mariti in vidui-
fuis profuiffe compendiis & nihil cogatur Vidu ,
tate permaneant , æqualem inter fi-
exfolvere ; excepto auro & argento , quod lios fuos , id eft , qualem unus ex filiis
ardere non potuit . ufufructuariam habeant portionem , ufque ad
tempus vitæfuæ ufufructuario jure poffideant ,
CAPUT III,
CAPUT VII.
De incendio furatis .

1, De fecundis nuptiis .
quis forte , dum domum flamma con-
Uod fi mater ad alias nuptias forte
gefferit , & aliquid forte rapuerit , dominus "
Q" ranfierit , ea die ufufructuariam por-
domus diligenter inquirat ; & fi eum potue- tionem , quam de bonis mariti
rit invenire , ille qui rapuerat , in quadru- fuerat confecuta , filii inter reliquas res pa-
plum rapta reftituat . ternas , qui ex eo nati funt conjugio , vin-
II. Et fi de commendatis rebus apud di- dicabunt ,
reptorem aliquid forte reperit , domino re- II. Mater vero fi habet proprias res , cum !
ftituere non moretur , dote fua , quam per legem habet , egre-
diatur .
CAPUT IV, III. Et fi ibi filios nec filias generavit ,

De commendatis furatis. poft mortem ejus omnia quæ de filiis fuis

I.
vero quæ commendata fuerant furto
S'
ta perdiderat fpatium tribuatur , donec fu-
rem fuum inveftigatione perquirat .
II. Et fi eum invenerit , commendatori
res proprias tantummodo reformare procuret .
III. Compofitio vero furti ad eum qui
habuit rem commendaram pertineat ,
IV. Et fi fur non fuerit intra ftatutum “
termps inventus , medietas rerum commen-
da tarum domino fufcipiente reddatur , da
m num vero ex medio uterque fuftineat .
V. Et poftmodum fi dominus rerum a-
a Lindenbr. Statum . Lindenbr. Expreſſa reperit.
Herold . Que poft . · • permanet .
Herold. & Lindenbr. Et cum .
Defunt in Herold. Inter fratres .
detulit , ad alios revertantur .
CAPUT VIII.
De divifione inter fratres .
I. fratres hereditatem patris æquali-
UTter dividant ; ut quamvis multas
mulieres habuiffet & totæ liberæ fuiffent
de genealogia fua ,quamvis non æqualiter
divites , unufquifque hereditatem matris fuæ
poffideat , res autem paternas æqualiter di-
vidant .
II . Si vero de ancilla ( 1 ) habuerit fi-
lios , non accipiant portionemjinter fratres ,
nifi
y Deek in Lind nbr. ea .
Herold. loss & reétius forte .

( 1 ) De ancilla . ) Ex lege prima hujus capi bet , a communione non repellatur , tantum ut
tis colligitur hic agi de ancilla uxore , potius unius mulieres , aut uxoris , aut concubina › ut
quam de pellice . Siquidem cum ex antiquis ei placuerit , fit coniunctione contentus . Quo fpe-
Germanorum moribus cautum effet , nequis ctat & fan&tio , qua legitur inter Canones e-
extra proprium ordinem uxorem duceret , in- ditos fob Eadgaro , qui titulum præfeferunt ,
valuit , ut matrimonia cum inferioris ordinis Modus impendipænitentiam, Can. XIX. apud
foemina , & præcipue ex fervili fæce con- Wilkins Legum Anglofaxonicarum pag 91. Si
tracta 2 jufta matrimonia quoad civiles ef-
quis habeat uxorem , concubinam etiam, nul-
fectus , maxime vero quoad prolis fucceffio- lus Sacerdos ei aliquod fi ium faciat cum Chri-
nem , minime cenferentur . Matrimonia hu- ftianis , ni ad emendationem revertatur , unam
jufmodi vocabulo inferioris ævi dicta fuere retineat pili pve ve vxorm five concubinam . Hæc
difparagia ; & ejus generis uxores efie credo , autem matrimonia confundi non debent cum
que fcripturali fiylo concubinarum nomine ve- matrimoniis ad morganaticam , quorum mentio
niunt in Concilio Toletano I. cap. 17. Qui fit II . Feud . 29. , de quibus confulendi funt
non habet uxorem , s pro uxore concubinam ba- Juris Interpretes .
 384 LEX BAJU VARIORUM .
nifi tantum quantum ei per mifericordiam CAPUT II.
dare voluerint fratres eorum ; quia in veteri
Si quis poffeffionem vendiderit ,
lege fcriptum eft : Non enim erit beres filius
ancillæ cum filio liberæ . Tamen debent mi, I. is
S
Sttququis
fericordiam confiderare , quia caro eorum eſt , licui ,vendideritpoffeffionem fuam a-,
terram cultam , non cultam
prata , vel filvas , poft acceptum pretium
CAPUT IX. aut per chartam aut per teftes comprobetur
firma emptio, ille teftis per aurem ( 2 ) de,
De eo qui fine liberis moritur ,
bet effe tractus , quia fic habet lex veftra ,
E eo qui fine filiis & filiabus mor- Duo vel tres vel amplius & debent effe teftes .
DEtuus eft , mulier accipiat portionem II. Si venditio fuit violenter extorta , id
fuam , dum viduitatem cuftodierit , id eft eft , aut metu mortis , aut per cuftodiam ,
medietatem pecuniæ . Medietas autem ad nulla ratione firma fit ,
propinquos mariti pertineat .
II. Si autem mulier mortua fuerit , aut CAPUT III,
alium maritum tulit , tunc quod proprium
habet de mariti rebus , quæ per legem ei Si a fervo alieno comparaverit .
I.
debentur , accipiat . Ceteras res propinqui quis a ferviente dom aliquid compa
raverit domino fuo , fi do-
III. Si autem maritus , qui nec filios nec minus firmam effe noluerit emptionem , red,
filias nec nepotes nec pronepotes nec ullum datur pretium emptori , & emptio nihil ha
de propinquis habet , fed in uxorem aut do- beat firmitatis .
natione aut teftamento five partem five o II. Si ipfum non habet , confimile reddat .
mnes contulerit facultates , & hæc deinceps
in viduitate perfiftit , & memoriam mariti CAPUT IV,
cum pudicitia caftitatis ( 1 ) obfervar , o-
De contentione vendita rei .
mnia quæ a marito ei funt donata poffi-
deat , & ea in quem voluerit pro fuo jure 1. Uotiens de vendita re contentio com,
transfundat . movetur , fi alienam fuiffe confti-
Q
IV. Quod fi maritus & mulier fine he- terit , nullus fine domini præjudicio
rede mortui fuerint , & nullus ufque ad fe- comparet .
ptimum gradum de propinquis & quibufcun II. Et domino is qui aliena vendere præ-
que parentibus invenitur , tunc illas res fi fumpfit , duplum cogatur exfolvere , nihilo-
fcus adquirat . minus emptori , qui accepit , pretium red-
diturus .
TITULUS XV. III. Et quicquid ad comparatæ rei pro
fectum ftudio fuæ utilitatis emptor adjece
De Venditionibus ,
A

rit a locorum judicibus æftimetur " &

CAPUT I. ei qui laboraffe cognofcitur , a venditore ju-
ris alieni fatisfactio jufta reddatur .
Si quis res alienas vendiderit ,

I. quis vendiderit res alienas fine vo- CAPUT V.

Sluntate domini fui , aut fervum, aut
S'
Si ingenuum hominem vendiderit .
ancillam , aut qualemcumque rem , ipfam
per legem reddat , & confimilem aliam addat . I. quis ingenuum vendiderit , cum ille
II. Et fi ipfam non poteft invenire, duas fuam probaverit libertatem is qui
confimiles reddat . eum vendidit , reducat eum in locum
fuum , & reftituat ei libertatem ficut prius
ha-

Herold. Autem altera. Herold. Et de mariti rebus . y Herold. Secundus accipias .

Defunt in Herold. Vel amplius . Herold . Apud locorum judices . Lindenbr. Fendiderit .

( 1) Cum pudicitia caftitatis . ) Obferva , Notitia judicii faci ab Arnone Archiepi-

quod non tantum ob novas nuptias , fed etiam fcopo , & cæteris Miffis Dominicis anno fecundo
ob jacturam caftitatis extra matrimonium per- Karoli M. Imperatoris Tomo III. Metr. Salisb.
petratam , vidua deftituebatur jure fuo in bo pag. 322. Teiles ufu Bajoariorum per aures
nis a marito relictis . Simile quid ego animad- ex utrifque partibus tracti , ut amplius examen
verti adhuc fervari in quibufdam partibus firmum effet , Baluzius . Ex quo videtur hic
Regni Angliæ , ubi vidua in quædam mariti fermonem non efle de teftibus illis , quibus
jura , facultatefque fuccedit , dum fola , & cafta tempore celebrati contractus infligebantur ala-
fuerit . Hoc autem occurrit valde ridiculum pæ , & torquebantur auriculæ , de quibus lo-
quod alicubi incontinens vidua poteft jus fuum quitur Lex Ripuar. Tit. LX. lege 1. , fed ver-
redimere , dummodo fiftat fe Curia Manerii , ba fieri de teftibus tractis per aurem
inequitans inverfo ordine arieti nigro , ejuf- examini fubjiciendi forent , ex veteri forte a
que caudam manu tenens , & recitans quen- Romanis deprompto more , quo in quibuſdam
dam fibi indecorum rhythmum ex ufu præfcri- judicialibus actibusteftis auricula vellicari con-
ptum , quem exhibet Anglus Jurifconfultus Ja fueverat ; de quo vide Cangium V. Auris ,
cob Law Diction. V. Free Bench . Cæterum teftes tracti memorantur etiam in les
(2 ) Per aurem . ) Vide infra Tit. XVL c. ge Alamannorum Tit. XCIV.
 LEX BAJU VARIORUM .
habuit , & componat ei quadraginta foli-
dos ; excepto quod emptori in duplum pre-
tium , quod accepit , cogatur exfolvere .
II. Similis ratio dupliciter de feminis fer
vetur .
II. Et fi cum vel illam foris provincia
vendiderit , & iterum reducere non potue
rit , tunc cum weregildo componat , hoc
eft , centum fexaginta folidos folvat
rentibus .
CAPUT VI.
Si fervum proprium vendiderit ,
SI ejus
quis nefciens
fervum fuum vendiderit
facultates quas , forfitan
habebat ,
dominus ejus poteftatem habeat , qui eum
vendidit , requirendi res ejus ubicunque in,
venire potuerit .
CAPUT VII.
Si fervus de fuo fuerit redemptus .
I quis fervus de peculio fuo fuerit re-
S'demptus , & hoc dominus ejus forte ner
fcierit , de domini poteftate non exeat ; quia
non pretium , fed res fervi fui , dum igno,
rat , accepit ,
CAPUT VIII.
De commutatione .
Ommutatio , hoc eft , quod cambias ,
C talem qualem emptio habeat firmi
tatem .
CAPUT IX.
De venditionis forma ,
I. Enditionis hæc forma fervetur ut feu
VEres feu mancipium vel quodliber
genus animalium venditur , nemo propterea
firmitatem venditionis inrumpat quod dicat,
fe vili pretio vendidiffe ; fed poftquam fa-
Яum eft negotium , non fit matatum ,
II. Nifi forte vitium invenerit quod ille
venditor celavit hoc eft , in mancipio ,
aut in caballo , aut in qualicunque pecu-
lio , id eft , aut cacum , aut herniofum ,
aut caducum , aut leprofum ,
III. In animalibus autem funt vitia quæ
aliquotiens celare poteft venditor .
IV. Si autem venditor dixerit vitium
ftet emptio : non poteft mutari .
V. Si autem non dixerit , mutare poteft
in illa die , & in alia , & in tertia die .
VI. Et fi plus de tribus noctibus habue
rit , poftea non poteft mutare .
VII. Nifi forte eum invenire non potue-
rit infra tres dies , tunc quando invenerit , ftes ( 1 ) qui hoc probare poffint , hoc eft ,
Tom. II.
Lind:abr. Componat. A Herald. Cambias vocant .
2 Herald. & Lindenbr. Mutare .
Lindenbr . Si mancipium aliquod fit dicis . Heroid. Et fi de manespiis fi aliquis dicat.
Herold. Infirmari ; fed minus reste .
(1 ) Aut per teftes ) Vides hic contractus emptionis venditionis etiam de rebus immobili-
385 1
recipiat qui vitiatum vendidit .
VIII. Aut fi non vult recipere , juret cum
facramentali uno : quia vitium ibi nullum
fciebam in illa die quando negotium feci-
mus. & ftet factum .
CAPUT X.
De arris .
par
Ui arras dederit pro quacunque re, pre-
Qutium cogatur implere quod placuit em
pto . Et fi non occurrerit ad diem confti-
tutum ? yel antea non rogaverit placitum
ampliorem , & hoc neglexerit facere
perdat arras , & pretium quod debuit impleat .
CAPUT XI,
De firmitate .
I. mancipium alicujus aliquis intercia
St verit dicens : Iftud mancipium ego
comprebendi extra terminum ubi Dux exer-
citum duxit > vel alibi Dux illum per de
bitam & jułam culpam tulit , & mibi li-
center tradidit . At fi aliqua ornamenta
fint , dicit ; Quod mancipia mea ex propria
mea materia laboraverunt & fecerunt , aut
fabri hujufmodi fi fuerint ; propterea tradidi
firmabo . Si hæc defuerint in fupradi-
tis rebus nullatenus poteft firmare . Si au-
tem firmaverit , non potest ab eo cui fir-
mavit , nifi ipfe voluerit , retrahere .
II. Si campio qua fitores vicerit , fi fir-
mare promiferit emptori , id eft, fuuiron
& non potuerit per hæc verba veraci
ter , ut fupra diximus , & conftitutum ru-
perit , tunc pretium reddat & talem ter
ram aut fpeciem , qualem fe firmare polli
cebatur , reftituat fine mora ; eo quod vals
de reprehenfibilis eft qui res alterius dare
præfumpferit ; quia aliquotiens exinde fcan-
dala nafcuntur ,
III. Simili modo qui propria donaverit
ut quibufdam injuftis machinamentis fibi fo
ciaret , quod nunquam tenuerat .
IV. Si mancipium fuerit , & dicit : Pa-
ter meus reliquit mihi in bereditatem
aut , Ego in propria domo enutrivi illud
de propriis meis mancipiis natum fimili-
ter de jumentis vel hujufmodi , quæ fuerint,
adferere poteft .
CAPUT XII.
Ut per chartam venditio firmetur aut teftes .
Uicquid vendiderit homo , aut compa
Q raverit qualemcunque rem , omnia finţ
firmata aut per chartas aut per te-
Kk de
Hero'd Claud m 2 & in marg. Caḍivum .
Hoc caput multum varit ab edit. Herold.
Lindenbr. Sunra . Herold. Si vero addimetis ,
bus
 386 LEX BAJUVARIORUM.
de mancipiis , de terra , cafis vel filvis , ut
poftea non fit contentio ,
CAPUT XIII.
De pactis vel placitis .
PAftaquamcuvel e facta fun
nquplacita quet per fcripturam
teftes
"
denominatos tres vel amp liu s , du mm odo
in his dies & annus fit evidenter expreffus ,
immutare nulla ratione permittimus .
TITULUS XVI,
De Teftibus & eorum caufis ,
CAPUT I.
De teftibus , fi fuum voluerit vindicare .
1.
S' quis homo pratum vel agrum vel
exartum ( 1 ) alterius contra legem malo
ordine invaferit , & dicit fuum effe , pro-
pter præfumptionem , cum fex folidis com-
ponat , & exeat .
II. Si autem fuum voluerit vindicare il
lum agrum aut pratum vel exartum , vel
unde illa contentio eft , taliter vindicet .
Juret cum fex facramentalibus , & dicat :
Ego tua opera priora non invafi contra le-
gem , nec cum fex folidis componere debeo ,
nec exire >
quia mea opera & labor prior
bic eft quam tuus , Tunc dicat ille qui
quærit : Ego babeo teftes qui boc fciunt ,
quod labores de ifto campo femper ego tuli,
nemine contradicente exartavi , mundavi
poffedi ufque bodie , & pater meus reliquit
mibi in poffeffione Jua . Ille homo qui hoc
teftificare voluerit , commarchanus ejus de-
bet effe , & debet habere fex folidorum pe-
cuniam & fimilem agrum . Tunc ille teftis
juret taliter : Quia ego hoc meis auribus au-
divi , & oculis meis vidi , quod iftius ho
minis priora B opera fuerunt in ifto agro
quam tua, labores fructuum ille tulit .
Poft facramentum reddat agrum . Tunc ille
defenfor fi fperat quod juftitia de illo a
gro fuo fuiffet , & hoc in præfenti popu-
lo fiat , ne per invidiam aliquis pereat , di-
Herold. Duos vel . 3 Herold. Propria .
Lindenbr. Non babet ,
bus validos , ratofque habitos fuiffe etiam abf-
que fcripturis , & inftrumentis , modo teftes
adeffent , qui rei geftæ veritatem affirmarent .
Quod cæteroquin fatis erat ævis illis , quibus
triginta annorum poffeffio tutum reddebat em-
ptorem .
( 1 ) Exartum . ) Effarta vulgo dicuntur , quæ
apud Ifidorum occationes nominantur , quando fci-
licet , forefta , nemora , vel dumeta quælibet paf-
cuis , latibulis ferarum opportuna fucciduntur ,
quibus fuccifis & radicitus evulis terrafubver-
titer excolitur . Liber Scaccarii Anglici par-
te I. cap. 13. apud Cangium , qui ignotæ vo-
cis origines atque etyma refert nonnulla ; quæ
tamen non poflunt me inducere , ut fenten-
tiam meam dimittam , dum exartum deriva-
cat ad illum teftem Mendacium jurafti
contra me . Sponde mihi pugnam duorum
& manifeftet Deus fi mendacium an veri-
tatem jurafti contra me ; componere de-
bes cum duodecim folidis , & illam terrom
reddere quam mendaciter abftulifti . Si vi-
cerit
decimille qui,quærit
folidis , componat
, & illam cum .duo-
terram reddat Et
fi illam terram non potuerit donare , donet
aliam in proximo quantum jactus eft de fe-
curi faiga valente . Et fi in proximo non
habet , nec comparare poteft juret fecun-
dum pretium agri ut ipfum agrum cum pre-
tio valente nec cum duplo nec cum triplo
conquirere potuiffet , donet ubi habet ; &
ipfum agrum quem donaverit , juret quod
talis fit qualis fuus fuerat .
CAPUT I.
Si teftem habuerit per aurem tra&tum ,
quis teftem habuerit per aurem tractum
S¹de qualibet caufa finita ratione , & hoc
confirmarit per teftes , pofthæc non debet
repetere nec inquietare illum a quo finivit
rationem fuam . Et fi voluerit tunc per
fe , ille teftis teftificet ficut
teftes defendat fe
fcit unde ad teftem per aurem tractus fuit ,
& hoc per facramentum confirmet . Non
debet teftem veritatis repellere caufaticus
ejus . Nifi forte aliquis teftem mendacem ha-
bere voluerit , poteft illum cum lege repel,
lere cum pugna duorum & dicere : Non tibi
traxi teftem de ifta caufa , neque confentio .
Si autem teftis per aurem tractus fuerit de
compofitione finienda vel propter arras ,
qui donat quafi pro pignore qualemcunque
rem , ufque dum folvat debitum , & pignus
recipiat , illum teftem nemo repellat , nec
poteft , fed confentiat . Nifi fuper mortuum
hominem ( 2 ) teftare voluerit aliquam cau-
fam, illum poteft contradicere cum duorum
pugna & dicere : Defendere boc volo cum
campione meo ( 3 ) quod dicis , quia & tu
mentiris , &tuus teftisfuper mortuum meum .
CA:
Y Deeft in Lindenbr. Hoc .
tum Latino-barbarum effe cenfeo a verbo
exardeo . Etenim penes antiquos Barbaros no-
tum fuit , excifis fylvis ignem fubjicere , ut
arvum e lignofa materia expurgaretur , & ci-
neribus fertilius redderetur . Confulatur Cl.
Ihre V. Swedia.i
(2 ) Super mortuum bominem . ) Antiquis in
ufu pofitum erat , ut fi quid a quopiam a& tum
effet , ob quod interveniente morte in jus vocari
non potuit , ad locum fepultura irent cum jure-
jurando , confacramentalibus , fidem defunci
imploraturi : quod dicebatur vulgo conteftatio fu-
per fepulchrum . V. Ihre V. Hoeg.
(3 ) Cum campione meo . ) Per campiones de-
fendere fe poterant non modo qui per fe ipfos
certamen inire legibus excufabantur , ut fer-
mi-
 LEX BAJU VARIORUM . 387
CAPUT III. juravit , hoc eft , pugna duorum .

Si teftis victus fuerit . TITULUS XVII .

Tfi ille victus fuerit qüi negare te- De Campionibus & caufis quæ ad
ços pertinent .
ETftem voluit fuper mortuum fuum, tunc
amplius pugna duorum non veniat , quia ad CAPUT I
teftificationem per vim illum mortuum ad-
Si unus ab altero fuerit interfectus .
quifivit ; fed cum facramento ? ut lex eft ,
teftificetur , & teftificatio firma permaneat , I. Si unusqua
I t, exmvi nobili
hiss ab perfona (fue-
s fitinterfectus
altero 3) ,

CAPUT IV. non componatur amplius quam duodecim

folidis ; & ab eo componatur qui illum in
De difcordia judicum . jufte invitavit ,
Ed hic a difcordant noftri judices de pa- €
II. Si fervus fuerit ( 4 ) per domini fui
SE Ao ( 1 ) , quod ipfe qui teftem adducit confenfum , pari modo ratio fubjacebit .
jurare debeat , quod mendacem teftem non viginti folidis. componat .
Sin autem , cum viginti
proferat nec de illius teftificatione fa-
cramenti fe abftinere debeat . CAPUT II.

CAPUT V. De his qui propriam alodem vendiderunt -

E his qui propriam alodem vendunt

Si plures fuerint teftes .
T fi plurimi teftes fuerint , & ad unum
ET conventum venerint , fortiantur illi te-
tes inter fe, & cui fors exierit , juret ille
taliter & dicat : Ad teftem fortitus fum ,
ad teftem me facere volo . Adprehendat
manum proximi fui , & dicat : Si illum
Deus adjuvet , & illum cujus manum te-
neo , quod ego ad teftem illum inter vos per
aurem tractus fui de ifta caufa ad verita
tem dicendam . Tunc folus juret cum fua
manu . Poftea donet arma fua ad facran-
dum (2 ), & per ea juret ipfum verbum cum
uno facramentali . Et fi mendaciter jurat ,
componat illi cujus caufam abftulit cum
duodecim folidis ; & ipfam caufam reftituat,
aut defendat fe cum campione fuo , fi recte
Tom. II
Lindenbr. Sed fi. 8 Lindenbr. Proferres .
Lindenbr. Illa . Herold. Ille . e Deeft in Lindenbr . Fuerit .
D vel quafcunque res , & ab emptore
alter abftrahere voluerit & fibi fociare in
patrimonium , tunc dicat emptor ad vendi-
torem : Terram , aut quæcunque fuerit res ,
abftrabere mibi vult vicinus meus , aut quis
fuerit . Et ifte refpondet : Ego quod tibi
donavi , cum lege integra & verbis teftifi-
catione firmare volo . Super feptem noctes.
fiat conftitutum . Si dicit , cum utrifque u-.
træque partes conveniunt : Cur invadere co-
naris territorium quod ego jufte jure he-
reditatis donavi . Ille alius contra : Cur
meum donare debuifti , quod anteceffores mei
antea tenuerunt ? Ifte vero dicit : Non ita
fed mei anteceffores tenuerunt , & mihi in
alodem reliquerunt , & veftita eft illius ma-.
nus cui tradidi , & firmare volo cum lege .
Kk 2 Si
Liudenbr. Sic me Deus .
Herold. Ratione . Lindenbr. Quem .

minæ , ecclefiaftici , &c. fed in quibufdam caufis V. Campio . Feuda hæc accenfen tur Feudis Ma-
id unicuique licuiffe ex hac lege colligimus gnæ Sergenteria . Ex antiquo inftituto adeft.
& clarius adhuc ex Lege Frifionum Tit. XIV. hodiedum in Anglia illuftris familia manerio.
lege 7. In hac contentione licet unicuique pro fe feudali Magna Sergenteria donata , titulo Cam-
campionem mercede conducere , fi eum invenire pionis Potentiffimi Regis Angliæ ; & qui hoc
potuerit . feudum tenet, in folemni die coronationis Re-
( 1 ) Judices de pacto . ) Qui_fcilicet caufas gis perhonorabili perfungitur Campionis officio .
judicabant fecundum Legem Bajuvariorum . (4 ) Si fervus fuerit . ) Hinc patet fervos
ut optime explicat Baluzius ; ad difcrimen . quamvis jure armorum non gauderent , ad
præcipue illorum , qui ex Romanis, legibus ju- duella tamen judicialia campionum titulo re-
dicabant caufas eorum , qui Romana lege vi- ceptos fuiffe . De quo & exemplum fuppedi-
vebant . Certe ex Prologo Legis Burgundio- tat Paulus Diaconus lib. IV. cap. 49. Cum
num conftat extitiffe Judices Barbaros & Ro Gundiberga Regis Rodoaldi conjux de crimine
manos . Pati autem nomine Barbarorum leges adulterii apud virum accufata fuiflet , proprius
donabantur , quod ex pacto convento late , ejus fervus , Carellus nomine , a Rege expetiit ,
aut admiffe forent communi populi confenfu , ut cum eo , qui Regina crimen ingefferat , pro
V. Eccardum in Prologo Pacti Legis Salicæ . caftitate fua domina monomachia dimicaret .
( Danet arma fua ad facrandum . ) Habes Qui dum cum criminatort illo fingulare certa-
hic perfpicue quid rei fuerit jurare ad arma men iniffet , eum cuncto populo anante Jupera-
facrata . Vide dicta ad Legem Alaman. Tit. vit . Muratorius Antiquit . Italic. Differt. XXX-
LXXXIX. IX. fufpicatur , Carellum aut aulicum quidem
(3 ) Quamvis nobilis fit perfona . ) Obferva , Reginæ , fed non ex fervorim grege fuiffe ,
nobiles quoque perfonas functas fuiffe cam- aut peculiare jus dimicani a Rege obtinuiffe .
pionis officio. Quod perpendendum eft adver- Poffet quis etiam dicere , Carellum illum fuif-
fus illos , qui campions officium velut infa- fe ex fifcalinis , qui honoratioribus juribus fu-
mia notatum traducunt . Fuere fubinde & qui pra cæteros fervos gaudebant . At vero inuti-
Feudis donarentur titulo Campionis , ut oblata les funt hujufmodi hypothefes , ubi fervi a
occafione pro dominis fuis five per fe five per monomachia de jure non penitus excludeban-
alium monomachia dimicarent · V. Cangium tur ; ut ex hac lege fat elucefcit .
 388 LEX BAJU VARIORUM.
Si ftatim voluerit , liberam habeat potefta-
tem . Sin autem , poftea fuper tres dies aut
a ea ratione fir-
quinque aut certe feptem
met . Per quatuor angulos campi , aut de-
fignatis terminis , per hæc verba tollat de
ipfa terra , vel aratrum circumducat , vel
de herbis , aut ramis , filva fi fuerit : Ego
tibi tradidi , & legitime firmabo per ter-
nas vices Dicat hæc verba , & cum dex-
tera manu tradat ; cum finiftra vero porri-
gat wadium huic qui de terra ipfa eum
mallat , per hæc verba : Ecce wadium tibi
do quod terram tuam alteri non do , legem
faciendo . Tunc ille alter fufcipiat wadium,
& donet illum vicefforibus iftius ad legem
faciendam . Si caufa fuerit inter illos pu-
gnæ , dicat ille qui wadium fufcepit : In-
jufte territorium meum alteri firmafti , id
eft , fafwirotos . Ipfum mihi debes red-
dere cum duodecim folidis componere .
Tunc fpondeant pugnam duorum , & ad
cum
Dei pertineat judicium . Sin autem ,
facramento fe defendat , id eft , cum duo-
decim , quod fuam terram injufte non fir-
maret alteri nec fuæ ditioni reftituere de-
beret , nec cum duodecim folidis componere ,
TITULUS XVIII.
De Mortuis & eorum caufis ,
CAPUT I.
Si mortuum ex monumento ejecerit ,
quis mortuum liberum de monumento
S¹effodierit , cum quadraginta folidis com-
ponat parentibus , & ipfum quod ibi tulit
furtivum componat .
CAPUT II.
Si in flumine projecerit .
I. I quis liberum occiderit furtivo mo
1. Sdo
do, & in flumen ejecerit , vel in
talem locum ut cadaver redire qui-
non qui-
non
verit , quod Bajuvarii murdridam dicunt ,
in primis cum quadraginta folidis compo-
nat , eo quod funus ad dignas obfequias
reddere non valet . Poftea vero cum fuo
weregildo componat ,
II. Et fi ipfum cadaver a fluminis alveo
ad ripam projectum fuerit , & a quolibet
inventum , qui iterum cadaver de ripa im-
pinxerit , & exinde probatus fuerit cum
duodecim folidis componat .
III. Si fervus furtivo modo fupradiéto mo
re occifus fuerit , & ita abfconfus , quod ga-
a Herold Duas aut tres aut certe quatuor noftes ,
Lindenbr. Tunc refpondear : Pugna duorum .
Mordida. Lindenbr. Exequias . " Herold. Garmurdrit .
Lindenbr. Interfecerit . x Lindenbr. Si tantum quantumn .
μ Lindesbr. Sepelite .
( 1 ) Repertum fuerit . ) Si hanc legem con-
feras cum Titulo IC. lege 27. & 28. Legis
Alamannorum adverfus eum , qui mortuum in
terra aliena pofuerit , facile elicies , tempore
conditarum legum non adhuc ita invaluiffe
murdrit dicunt , nouuplum componat , id
eft , centum octuaginta folidos .
CAPUT III .
De veftitu mortuorum .
1. E veftitu utrorumque , quod wala-
dicimus
DEraupa → fi ipfe abftulerit
qui hos interfecit ' , dupliciter componat .
II. Si alter & non ipfe reus , omnia
furtivo more componat .
CAPUT IV.
Si vulneraverit mortuum .
fi , ut fæpe contingit , aquilæ vel ce-
ETtera aves cadaver repererint , & fuper
ad lacerandum confederint , & aliquis fagit-
ram ejecerit & cadaver vulneraverit , &
repertum fuerit , cum duodecim folidis com-
ponat .
CAPUT V.
Si cadaver læferit .
Imili modo quicunque cadaver hominis
STlæferit , quem alter interfecit , fi capur
amputaverit , fi manum præciderit , fi pe-
des , fi aurem fi tantum quod * profufio-
nem fanguinis reputamus , de mortuo tam
minima quam maxima plaga , femper cum
duodecim folidis componat .
CAPUT VI.
Si bumaverit mortuum .
I. T fi a quolibet mortuus fuerit reper-
ETtus & eum humanitatis caufa huma
verit , ut neque a porcis inquinetur , nec a
beftiis feu canibus laceretur liber fit an
fervus & poftea repertum fuerit, ( 1 ) ille
qui eum humaverit , fi requirere voluerit ,
parentes illius folvant ei folidum unum ,
aut dominus fervi , fi fervus fuit . Sin au-
a
tem , a domino recipiar mercedem › qui
fcriptum eft : Mortuos fepelire " .
II. Quia aliquotiens confpicimus , cum ca-
daver humo immiffum fuerit , & lignum in-
fuper pofitum , cunctis adftantibus , ut re-
quiratur dominus cadaveris ut primus ter-
ram fuperiniciat , & fi liber, fimiliter filium
aut fratrem , ne rei fint ceteri humatores ,
quod omne a falfis judicibus fuerat æftima-
tum , non in veræ legis veritate repertum .
CA-
Herold. Farunifotu . Lindenbr. Furfovirator.
Lindenbr . Reddere . Lindenbr. Murdrido . Herold.
9 Herold. valaurapa .
A Lindenbr. Parentes vera .
jus mortuos fepeliendi in Ecclefiæ cœemeteriis ,
& authoritate ecclefiaftica , ut id non fieret
etiam extra cœemeterium , & authoritate pri-
vata .
 LEX BAJUVARIOR U M.
CAPUT VII,
De navibus .
tulerit de
4.Si quis ipfam
navem alterius
inlæfam ·
taleaut fimilem .
reddat
II. Et fi eam foris aqua traxerit , & ab-
fconderit , & negaverit interrogatus , fur-
giyum componat .
TITULUS XIX .
De canibus & eorum compofitione ,
I. quis canem feucem , quem leitihunt &
1. S¹vocant furaverit aut fimilem aut
ipfum reddat , & cum fex folidis compo-
mar . Et fi negare voluerit , cum tribus fa-
cramentalibus juret fecundum legem fuam .
II. Si autem feucem doctum , quem tri-
phunt vocant , furaverit , cum tribus foli-
dis componat , aut cum uno facramentali
juret .
III. Si autem feucem qui in ligamine ve-
ftigium tenet , quem fpurihunt dicunt , fu-
raverit , cum fex folidis componat , & fi-
milem aut ipfum reddat .
IV. De eo cane quem bibarhunt vocant,
qui fub terra venatur , qui occiderit , alium
fimilem reddat & cum fex folidis com-
ponat .
V. De canibus veltricibus , qui unum oc-
ciderit qui leporem non perfequitur , fed
fua velocitate comprehendit , cum fimile &
tribus folidis componat ·
VI. De eo cane qui dicitur hapihuhunt ,
pari fententiæ fubjaceat .
VII. De his canibus qui urfos vel buba-
tos , id eft , majores feras , quod fuuarzuuild
dicimus , perfequuntur , fi de his occiderit
cum fimile & fex folidis componat .
VIII. Qui vero paftoralem , qui lupum
mordet , occiderit , cum tribus folidis com-
ponat .
IX. Si autem canem qui curtem domini
Tui defendit , quem houauuarth dicunt , oc-
ciderit poft occafum folis in nocte cum
tribus folidis componat , quia furtivum eft .
Si vero ante folis occafum hoc fecerit
fimilem reddat , & cum uno folido com-
ponat .
X. Si autem canis per veftimentum aut
per membrum hominem tenuerit , & de ma-
eum percufferit ut moriatur fimilem
reddat , & amplius non requiratur . Et do-
minus canis quod canis fecit componat me-
dietatem ac fi ipfe feciffet . Si hoc nolue-
rit , canem non requirat .
Tom. II.
Lindenbr. " Negare voluerit . Lindenbr. Leithibunt .
Lindenbr, Hapiebbunt. Herold. Habugbunt .
Deeft in Liudcubr. Quis . In Herold. deeft hoc caput .
a Lindenbr. Aneshapich. A Lindenbr, Saluaticis .
( 1 ) De Accipitribus. ) Accipitritia venatio ma-
gno in pretio apud ve:eres habebatur . Magni
ab omni memoria ( ait Stephanus Stephanius in
notis ad Saxonem Grammaticum lib. VIII. ) id
genus oblegamenti fecere Reges Principefque ,
389
TITULUS XX.
De Accipitribus ( 1 ) vel avibus .
loco I. quis accipitrem occiderit , quem
Schranohari dicunt, cum fex folidis&
" cum
fimile componat , & cum uno facramentali
juret ut ad volare & capere fimilis fit .
II. De eo qui dicitur ganshapuch ' , qui
anferes capit , cum tribus folidis componat,
& fimilem reddat .
III. Illum quem anothapuch , dicimus ,
cum folido & fimili componat .
IV. De fparvariis vero pari fententiæ fub-
jaceat cum folido & fimile reftituendi , &
cum facramento ut tales fint quales interfe-
tione damnavit .
V. Si vero furto ablati fuerint › per o-
mnia furtivum cogantur folvere ut lex com-
pellit .
VI. De his quidem avibus quæ de fil-
vaticis per documenta humana domefti-
cantur induftria , & per curtes nobilium man-
fuefcunt volitare atque cantare , cum folido
uno & fimile componat , atque infuper ad
facramentum .
TITULUS XXI.
De Pomariis & nemoribus atque
apibus & eorum compofitione .
I. I quis alienum pomarium effodierit
S'per invidiam , vel exciderit arbores.
fructiferas , ubi duodecim five amplius fue-
rint , in primis quadraginta folidos compo-
nat , viginti cujus pomarium fuit , & alios
viginti in publicum , quia contra legem.
fecit , Et alias arbores fimiles ibi plantet ,
& unamquamque arborem cum folido com-
ponat ; & omni tempore pomorum foli-
dos donet ufque dum ille arbores fructum
faciant quas ille plantavit ..
II. Si quis aliena nemora præciderit , fi
portat efcam , & rubus eft " cum folido
& fimile componat .
III. Et fi amplius ufque ad numerum fex
per fingulos fingulum restituat . Deinde ar-
borum numerofitatem reftituere cogatur ; &
de his quæ nondum fructum portaverunt ,
cum tremiffe & fimile reftituat.
IV. De fagis ' vero tremiffem & fimile
reftituendum cenfemus , ufque ad numerum
fex folidorum per fingulas arbores , id eft
decem & octo . Et fi amplius damnum in-
fert , non cogatur componere nifi numerum
reftituendi .
V. Si malum vel pirum vel cetera hujus-
Kk 3 mo-
y Deeft in Lindenb. Uno .
• Herold, Sole ftanse. Deeft in Lindenbr Uno .
Lindenbr. Gansbapich.
Al. Ubi porcorum eſca. Al. De favis .
atque Magnates , adeout lege etiam prohiberent ,
ne quis fpatham , vel accipitrem fuum in ipfam
capitis redemptionem dare cogeretur : fcilicet cum
hic non minus vitæ effet folatium 2 quam illa
libertatis vindex atque præfidium .
 390 LEX BAJU VARIORUM .
modi , pari fententia ut fagi perfeverent .
VI. Si vero de minutis filvis de luco vel
quacunque Kaheio " ( 1 ) vegetum recide-
rit , cum folido & fimile componat , & de-
inceps ufque ad fex folidos reftitutionem &
compofitionem ,
VII. Si amplior fuerit numerus vegita-
rum , non cogatur componere , nifi refti-
tuere cum fimili & facramento . Si autem
poft compofitionem & reftitutionem damnum
intraverit inferre in ipfius nemora cui com-
pofuit 2 nihil excludat componendi fenten-
tiam > fed fuperioris obfervetur regula fen-
tentiæ .
VIII, Si apes , id eft , examen alicujus
ex apili elapfum fuerit , & in alterius ne-
moris arborem intraverit , & ille confecu-
tus fuerit tunc interpellat eum cujus ar-
bor eft , & cum fumo & percuffionibus ternis
de tranfverfa fecure , fi poteft , fuum ejiciat
examen , veruntamen ita ut arbor non læ-
datur . Et quod remanferit , hujus fit cujus
arbor eft .
IX. Si autem in capturis quæ ad capien-
das apes ponuntur , id eft , vafculis apum ,
fimili modo interpellat eum cujus vafculum
eft , & ftudeat fuum ejicere examen . Ve-
runtamen vaſculum non aperietur nec læde-
tur . Si ligneum eft , ternis vicibus lidat
Lindenbr. De vvic vel quocunque Kaneio . Al. Kacioneitam .
Lindenbr. Quas. A. Unterprus .
Defunt in Lindenbr. Et fi adinistitur .
( 1 ) Kabeio . ) Muratorius in Legem Lango-
bardicam Rotharis CCCXXV. teftis eft, in Le-
ge Bajuvariorum defcripta in Codice Cathe-
dralis Ecclefiæ Mutinenfis pro Kabejo legi Ga-
jo . Gajum autem in excerptis Pithoeanis eft
fylva denfiffima , Superfunt adhuc quorundam
pagorum nomina Gajo , Gazo , Gajarine &c.
quæ innuunt ea fuiffe fylveftria loca.
( 2 ) Nullus &c. ) Ergo non quadrupedium
eum terris . Si ex corticibus aut ex furcu-
lis compofitum fuerit , cum pugillo ternis
vicibus percutiatur vafculum , & non am-
plius . Et quos ejecerit fua erunt ; &
quæ remanferint , ipfius erunt cujus vafcu-
lum eft .
X. Si autem dominum arboris vel vafculi
non interpellaverit , & fine illius confcien-
tia ejectum domino reftituerit , & ille cu-
jus vafculum fuerat eum compellaverit , ut
ex fuo opere vel arbore res tuliffet , & ad
reftituendum compellaverit , quod untprut
vocant & ille alius fi negare voluerit ,
& dicit fuum confecutum fuiffe tunc
cum fex facramentalibus juret quod ex fuo
opere ipfum examen injufte non tuliffet , nee
illud ad judicium reftituere deberet .
XI. Pari modo de avibus fententia fubja
cet , ut nullus ( 2 ) de alterius filva , quam-
vis prius inveniat , aves tollere præfumat
nifi ejus commarchanus fuerit . quem calaf
neo dicimus . Et qui aliter præfumpferit
femper reftitutionis facramentum juftum pu-
tamus , quamvis minima fit querela . Et fi
admittitur , cum fex facramentalibus ju
rare lex compellit .
DE ISTIS SUFFICIT ,
B Lindenbr. Vegetorum ,
e Lindenbr. Conſecutus .
tantum , fed & volatilium in forefta exiften-
tium jus ad foreftæ dominum fpectare cenfeba-
tur, ut a venatione cæteri excluderentur . Vi-
de dicta ad Legem Alaman. Tit. IC. Exce-
ptio commarchani fat indicat , volatilia promi-
fcui juris inter conterminos agrorum poffeffo-
res cenfita fuiffe . Similem legem habet Jus
Weichb. Magdeburg. art. CXVIII .
CON-
 LEX BAJU VARIORU M. 395

CONCILIUM ASCHAIMENSE ( .)

SUB TASSILONE DUCE BAJOARIÆ

Anno a reparata falute DCCLXIII . celebratum .

a
Domino gloriofiffimo duce noftro Taffiloni ( 2 ) maxime congregatio
B
jura & Synodali per præfentes eulogias in Chrifto falutem dirigitur .

Ufficit enim Chriftianis cum ad normam prifcorum Patrum vitam deducere & eo-
rum auctoritate paffim gradibus polum fcandere : tanien propter diverfitate
tem-
S porum diverfa neceffitate componendi compellitur : Propterea fanctumq. eft con-
gregatio facerdotum ( 3 ) in dictis temporibus , Deo opitulante , ut diverfa jure confi-
derentur. Nam qui hos præceffores paftores & patres noftros docuit , ipfe & nos doce-
bit , ficut veritas ait : ficut mifit me Pater , & ego mitto vos . Mifit nos qui miffurus
erat . Ideo indefinenter Deo deferimus grates , qui de noftris temporibus conftituit princi-
pem , quia eft in ætate tenerulus ( 4 ) , in fenfu fanctæ Scripturæ præcefforibus tuis ma-
turior appareris . Propterea time Deum & cuftodi vias ejus . Nam qui illum non ha-
bet placatum , nunquam evadit iratum ,

I.
1. Præcipimus enim , ut omnes cam Sa- rit , & reliqua .
cerdotes quam monachi & omnis III. De poteftate epifcoporum, qui , cla
cleros ecclefiaftice jure non tantum in mif- ves polique lingandi atque folvendi de-
farum celebratione , fed etiam in omnibus veuntur * & curam paftoralem exerceunt
curfalis oribus ( 5) , tam pro animam in pleve ( unde & fine dubio rationem red-
fcellentiæ veftræ , quam pro vitam ' & regni dituri funt ) ut ecclefiafticis rebus dominen-
in læfione & fidelium veftrorum die no- tur atque fpenfando provideant . Unde
Auque preces Deo fundere debeant . Et fi Synodus Nicinenfis ait , ut omnes res ec-
aliter quis inventus fuerit , deponatur . clefiafticas in poteftate epifcoporum fint .
II. Ut ecclefias ad prifcorum anteceffo- IV. De legibus ecclefiarum paterna re-
rum veftrorum , aut veftris temporibus fun- verentia comperiemini , & nos maxime ad-
datas fine fraude permanere inlæfas debeant ; moneri oportet , quod tot diffufus orbis ,
ubi oculi Domini malos & bonos contem- oriens occidenfque confervat & præcefforum
plantur . Unde & veritas per Paulum dici- veftrorum depicta pactus ( 6 ) infinuat; qui-
tur : Si quis autem templum Dei violave- cumque domum Dei , & altarem ejus
frau-
a Duci. B Jure, vel noftra . y Diverfitatem temporam diverfas neceffitates componere compellimür . ļ
Jura. • Appares . Clericus ecclefiaftico . Curfalibus . Anima excellentiæ pro vita .
• Quibus. * Debentur . Exercent in plebe . μ Difpenfando . ? Ecclefiaftica . & Torus .

( 1 ) Concilium Afchaimenfe . ) Concilium hoc ,
feu Concilii partem e Codice Capituli Cathe-
dralis Frifingenfis in lucem edidit , & proce-
mio , notifque erudite exornavit R. P. Frobe-
nius Forfter O. S. Benedicti ; quod in amplif-
fima Collectione Conciliorum editionis Vene-
tæ noviffimæ impreffum eft Tomo XII. pag.
667. & feqq. Inde ego illud deprompfi , & quod
ad notas attinet , Forfteri breviatorem ferme
in omnibus egi ,
(2 ) Taffiloni ) Taffiloni Bajuvariorum Duci
hæc conftituta diriguntur, neque ulla fit men-
tio Regis Francorum . Quod unum eft ex ar-
gumentis , quibus ab eruditis probatur , Con-
ventum hunc referendum effe in annum DCC-
LXIII. , quo Taffilo , defertis Francis , Boi-
cum principatum fibi foli vindicaverat .
(3 ) Congregatio facerdotum . ) De Afchai-
menfi Concilio hæc fcribit Aventinus Annal .
Bojor. lib. III. cap. 10. Proceres Bojorum , Epi-
fcopi , Monachorum Præfules , ut mos gentis
eft , Aſchaemis ( vicus eft fuperioris Bojariæ in-
ter Oenum & Ifaram ) conveniunt . Veteri con-
fuetudine novo Principi adminiftrandi leges præ-
fcribunt . Si vera funt , quæ de conventu Pro
cerum nobis narrat Aventinus ¿ pronum eft
credere , in Afchaimenfi Concilio Francorum
morem obfervatum fuiffe , penes quos Præfu-
les Ecclefiaftici facra , laici politica fejunctim
tractare confueverant . Porro hic defcripta le-
gimus , quæ ab Ecclefiaftico coetu feu à con-
gregatione Sacerdotum , conftituta fuere ; lai-
corum fanctiones vel deperditæ funt , vel in
archiviis delitefcunt .
(4)Tenerulus.) Non minus, quam vigefimum
circiter ætatis fuæ annum agebat Taffilo anno
DCCLXIII. , quo Synodus hæc celebrabatur .
(5 Curfalis oribus . ) Lege : curfalibus bo-
ris . Curfus idem apud veteres fuit , ac Divi-
num Officium in Horas Canonicas diftributum .
( 6 ) Pa&us . ) Hoc eft Lex Bajuvariorum ,
quam confule Tit. I. cap. 2. & 3 .
 3922 LEX BAJU VARIORUM .
fraudare conatur , quibufcunque præfidiis ,
in ipfo altare jurare faciatis , ut ne eorum
lectionibus ab altare alienetis * ·
V. De decimis Deo reddendis Propheta
reftatur , ut fi quis decimam non dederit ,
ad decimam revertatur . Unde venit , ut
quicumque aut occafione presbyteri aut
avaritiæ modo Deo decimas reddere nolue-
rit , ut manus veftræ decretus confirmetur
ut dupliciter ecclefiæ cenfum reddatur " ut
veftra requerilla fecundum poffibilitatem
culpabilis exiftant ,
VI. De deocenis & ut presbyteri fibi
minime injungere debeant , nifi fecundum
conftitutionem epifcoporum, qualiter facerdo-
talem aut paftoralem queant exercere curam .
VII. Ut ipfi presbyteri alienas oblationes
aut decimas fibimet ingerere conentur . Un-
de Gregorius ait : Per extraneam mellem
tranfiens , falcem mittere non debet . Et
alibi : Quod tibi non vis , alii ne facias .
VIII. ( 1 ) De Abbatibus & abbatiffas
convenit admonendi ut fecundum poffibi
litatem & loci adminiftrationem , ut regu-
lariter vivere debeant cum providentia epi-
fcoporum , quorum cura hæc adeffe dinofcun-
tur . Unde & veritas : Omnis plantatio quam
non plantavit , & reliqua .
IX. De clericis aut Nonnanes , ut aut in
monafterio ire debeant , aut cum con-
fenfu epifcoporum , cui hæc credita funt
regulariter vivant , & fi hoc agere nolue
rint , exterminentur .
X. De viduis & orphanis admoneri opor-
tet > ut fine calumnias potentium efficien-
tur . Unde propheta teftatur : Vocifera-
buntur ad me ; & reliqua .
XI. De oppreffione pauperorum admonen-
di convenit, ut per omnia præfides feu ju-
Alieneris . Odio . Ita cod. Foite requille , & infra inculpabiles . Vox ex Gallico . Vide De-
cangum . Manfi . & Discefanis . • Vivere .
Circuitum diocefanum . Locus corruptus ,
(1 ) Caput hoc & fequentia duo parallela
effe dignofcuntur Canonibus quibufdam Con-
cilii Vernenfis anno DCCLV. celebrati ; e-
xordium quoque hujus Synodi fimilis eft exor-
dio illius . Advertit etiam Forſterus , in Co-
dice Frifingenfi , qui pene coævus eft , idem
Concilium Vernenfe Afchaimenfi Concilio im-
1
mediate præponi . Quæ fat innuunt Aſchaimen-
fe pofterius tempore effe Vernenfi , adeoque il-
lorum corruere fententiam , qui Afchaimenfe
rejiciunt in annum DCCXLVIII.
( 2 ) Permaneant . ) Obfervat alias Forfterus
quod decreta ad Principem mittantur , non cum
Jupplicatione , ut fua authoritate rata habeantur ,
fed cum exhortatione ut ferventur , executio-
ni mandentur . Quod anfaveat fyftemati D. Lud-
vvigii ( Diſſert. de Principum S. R. I. pote-
ftate in facris ante paces religionis ) aliifque
ejus fyftematis fautoribus , ipfi viderint .
(3 ) Capitalis criminibus . ) Vide legem Ba-
dices centuriones atque vicarios admone.
re feu præcipere debeatis , ut fine ulla inju
fta calumnia permaneant ( 2 ) . Unde evan
gelium teftatur : Depofuitpotentes de ſede ,
exaltavit bumiles .
XII. De reliquo promifcuo , ut in lege
Bajuvariorum confiftere debeant , ut de eo-
rum hereditate , exceptis capitalis crimini-
bus ( 3 ) , non alienentur.Unde veritas :
Nolite judicare , non judicabimini , &
reliqua .. Primum quidem judicium , poftea
mifericordia .
XIII. De inceftis conjugiis minime con-
venit , ut per omnia veftro confequamini
༡
decreto ( 4 ) , quo in præfente villa pu-
plica , noncupante Afcheim conftituere re-
cordamini . Unde & Paulus ; Neque adul
teri regnum Dei poffidebunt ·
XIV. De miffis veftris ( 5 ) per cir-
cuitu diocenum , ut ibi quemdam facerdo-
tem ( 6 ) cum his mittere dignemini , ut
ne innocens fraude deceptus calumnii reftue-
tur & vobis in caffa commutata pecunia
recurrat , pro quos in ætate pofitum fub
jure fenfu redditurum rationem fatemus, aut
fi recte te geris , fine hæfitatione remune-
raturum in die judicii effe credimus atque
teftamur .
XV. De judicio puplico & clamore pau-
perorum per fingulas fabbatis ( 7 ) fiendi aut
per dies Kalendarum ut in auribus cle-
mentiæ veftræ acta prænuntient diverfa . , De
quibus diebus te epulaturum fateris , fi hoc
agere coneris teftare audemus . Et in his die
bus femper facerdos adeffe debeat , ut fit
fententia veftra Dei fale condita , ut ne ju-
dices terreni præmias caufas torquantur * ,
& innocentes obprimantur , aut nocentes ju-
ftificentur .
Calumniis efficiantur . * Quod .
x Premia torqueans .
juvar. Tit. I. cap. 1. lege 3 .
( 4 ) Veftro confequamini decreto . ) Ex hoc cat
pitulo apparet , in alio conventu Afchaemis ha
bito jam ante hanc Synodum , fub Duce Taf-
filone , decretum fuiffe publicatum adverſus
incefta conjugia .
(5) De miffis veftris . ) Hæc probant jam an-
te tempora celebrati Concilii invaluiffe morem
Mifforum Dominicorum .
(6 ) Quemdam facerdotem . ) Forfterus opina-
tur morem adjungendi Miffis Dominicis Sa-
cerdotem nunc primum conftitutum fuiſſe . Fi-
des fit penes ipfum .
( 7) Per fingulas fabbatis . ) Caftigata vide-
tur Lex Bajuvar. Tit. II. cap. 15. lege 1. ju-
bens ut Placita fiant per Kalendas , aut po
quindecim dies , & redacta ad tramites Legis
conterminorum Alamannorum Tit. XXXVI.
lege 2. quæ præcipit , ut Placitum fiat de Sab
bato in Sabbatum .
CON-
i
 LEX BAJU VARIORUM . 393

CONCILIUM BAVARICUM

Apud Dingolvingam ~ ( 1 ) XXII . anno Taffilonis Ducis

Bavaria celebratum tempore Hadriani papæ primi ,

Anno Chrifti DCCLXXII .

Ec funt decreta ( 2 ) quæ conftituit fancta fynodus in loco qui dicitur Dingolvin-
HEgam , domino Taffilo mediante ,

I. E die dominico ita conftitutum dicuntur Adelſchalche ( 3 ) ut fuam ha-

eft , ut tali honore habeatur fi- beant Weregeldam , juxta morem quem ha-
D parentibus , & cæteri minores
cut in lege fcriptum cft , & in buerunt fub parentibus
decretis canonum . Et fi quid præfumpfe- Weregildi juxta legem fuam , ita conftituit .
rit frangere contra legem aut decreta ca- VIII. (4) De eo quod parentes principis
nonum , quodcumque præftitum fuiffet nobilibus intra
tali pœna fubjaceat ficut ibi fcri-
ptum eft . Bajoarios , hoc conftituit , ut permaneret ,
II. De hereditate quæ tradita eft ad ec- & effet fub poteftate uniufcujufque relin
clesiam , ita conftituit , ut quifquis heredi- quendum pofteris , quamdiu ftabiles foedere
tatem fuam ad ecclefiam ante donaverat , fervaffent apud principem ad ferviendum fi-
aut poftea donaverit fi quid mutare vo- bi , & hæc
hæc firma permaneret , ita conftituit .
luerit , chartam fuam habeat ita fcriptam , IX. De eo ut nullus hæreditate fua pri-
ut locum , tempus & perfonam habeat, aut vetur , nifi per tres caufas , quas in pacto
tribus teftibus fidelibus & nobilibus teftifi- ( 5 ) fcribentur : Propter homicidium, hoc
cetur . Si facerdos non habeat chartam nec eft , ut quifquis hominem principis fibi di-
teftem , ut prædiximus , tunc ficut in lege lectum occiderit
occiderit , ob injuriam principis , &
Bajoariorum & judex judicat , fic defendat , ad calumniam hominem componat fecun-
III. De eo quod epifcopi juxta canones dum legem , tunc privetur hereditate fua .
T
& abbates monafteriorum juxta regulam vi- X. De eo quifquis mulierem nobilem
ventes , ita conftituit . acceperit in conjugium , & non præfcivit ,
IV. De eo quod fanctimoniales quæ in ita conftituit , ut iterum libera effet , dimit-
fervitio Dei funt , ita conftituit , ut nullus tat fervum , & poftea non redigatur in fer-
aufus fit in conjugium & matrimonium du- vitium , fed effet libera .
cere aut fi quis aufus fuerit contra decre- XI. De eo quod & fi quis de quocumque
tum canonum ita componat ficut cano- reatu accufatus ab aliquo poteftatem acci-
nes decreverunt .
piat cum accufatore fuo pacificare fi volue-
V. De eo quod jus ad legem quam ha rit , antequam pugnam quæ Wedahinc vo-
buerunt in diebus patris fui , nobiles & libe- catur , permittat .
1
ri fervi ejus , ita donaverunt ut firma fieret . XII. De eo quifquis de nobili genere de-
x
VI. De eo quod ut fi qui de nobili prehenfus fuerit de illis IV. T caufis de qua
genere de hereditate fua dare ad fan- fupra diximus , fi ille hereditate fua por-
tuarium Dei , in fua poteftate effet , nemo tionem pro illius criminis reatu perdat , u-
prohibuiffet M > nec mutaret in perpetuum xor autem illius fuo jure non privetur , ita
VII. De eo quod ut fervi principis qui conftituit .
'XIII.
Dingelfina , vel ifaurum amnem in Bawaria . Harduinus . S Taffilone . y Quis .
Lindenbrogius , facere. Vivant , aut viventes fint . De fanctimonialibus .
Lind. Decreta . Lind. ac . Lind. liberi, & fervi ejus , ita ordinavit . x Lind. A cus .
A Vellent . μ Lind. probiberes . • Abundat ut. Qua. • Lind. fcribuntur .
☛ Servus videtur deeffe . P Lind. Voebadine. Permittatur .
Lind . III. `u Quibus . Ille bereditatis fuæ ,

( 1 ) Apud Dingolvingam . ) Concilium Bava- fterium Principi impendebant .

ricum apud Dingolvingam celebratum ad nos inte-
grum non pervenit , fed potius ejus fragmen
tum , a Marco Velfero e tenebris erutum . Pa-
gius ad an. DCCLXXII.
(2 ) Hac funt decreta . ) Prooemiolum hoc de-
eft in Lindenbrogiana editione ; hoc autem lo-
co præfixus legitur integer articulus : Regnan-
te in perpetuum &c. , qui habetur infra poft
legem XIV.
( 3 ) Adelfchalche . ) Hoc eft , fervi nobiles .
Videntur fuiffe ii , qui nobile quoddam mini-
(4 ) VIII. ) Articulus hic deeft apud Lin-
denbrogium .
( 5 ) In pacto . ) Hoc eft in Lege Bajuvario-
rum , in qua fimile quid legitur Tit. II. cap.
1. lege 3. ad quam appellat & Synodus A-
fchaimenfis cap. 12. Obierva femper repetitam
legem , qua vita & facultates populi tutæ red-
derentur adverfus eos præcipue , qui juri di-
cundo præfecti erant . Confer qua dicta funt
in Præfatione Generali Tomo I, præfixæ .

1
•
 394 LEX BAJU VARIORUM.

XIII. ( 1 ) De collaudatione quam
fcopi & abbates in Bajoaria inter fe
runt , pro defunctis fratribus .
In Crifti nomine : Notitia qualem con-
venientiam gentis Bajoariorum epifcopi &
abbates inter fe fecerunt , quorum nomina
infra perarare stylo decrevimus . Id eft , Man-
no Nuvenpurgenfis civitatis epifcopus , Alim ,
α
Vigilius Wiferich , Sintpreth , Heres ,
epifcopi , Oportunus Wolfpreth , Adalpreht ,
Ato , Uto , Lantfrit , Albune , Ruothart ,
Erneft Reginpreht , Volchanhart , Perch-
koch , Sigido , abbates ( 2 )
epi- XIV. Ut corum quis de hac luce migra-
fece- ret , unufquifque fuperftitum ( 3 ) epifcopo-
rum vel abbatum pro defuncto in domo fua
epifcopali vel cœnobio centum miffas fpecia-
les & eodem numero pfalterio cantare fa-
ciat . Ipfe vero de propria perfona fua xxx,
fpeciales miffas compleat , vel a religiofis
fibimet fubjectis implere omnino prænotatum
faciet numerum presbyteris five monachis
cum de hoc fæculo migraverint epifcopus
feu abbas , uno presbytero vel monacho xxx,
miffas fpeciales , totidem pfalteria faciant ce-
lebrari .

Poft hæc mox ifta fubjiciuntur eodem , ut vides , ordine,

DE CONCILIO ,

Quod dux Taffilo apud Dingolvingam celebravit .

Egnante in perpetuum Domino noftro Jefu Chrifto , in anno vero xx11 . regni ( 4)
R religiofiffimi ducis Taffilonis
Doms gentis
penis B Jefu in
Bajoariorum fub die confulem , ( 5 ) , quod
erat 11. Idus Octobris , atque anno ab incarnatione Dominica ( 6 ) DCCLXXII . indictione
x. divina præflatus infpiratione , ut omne regni Dei prænotatus princeps collegium pro-
cerum coadunaret in villam publicam Dingolvingam nuncupatam , ut ibi tam regulare
moderaretur in fancto habitu coenobium virorum & puellarum , quam epifcopales mo-
deraretur obfequias , infuper gentis fuæ inftitutiones legum per primatos imperitos uni-
verfa confentiente multitudine , quæ reperit diuturna vitiata , & quæ videbantur abftra-
hendo evellere * , & quæ decretis placerent componendo inftituerentur , Inter tot vera.
collegia facerdotum , devolutis epifcoporum & abbatum in præfentia paginis , regularis or-
dines vitæ atque canonum normas vel decreta patrum nullis comprobare quiverant tefti-
moniis , ut monachis parochie commendari deberent vel publica baptifmatis obfequia , nifi
forte pro periculo mortis , & nihil eorum implerent commorandi negotio , excepto " vi-
ciffitudinis villarum propriarum fingulis annis obedientialibus curis commiffio ab abbate
proprio fuerit determinata . Unde ab univerfis abbatibus facta profeffio , ut minime titu
lis popularibus fe ingerere depellerentur , & hæc omnia cui commiffe funt plebes , fub
poteftate epifcoporum permanerent , ficut in fanctis fynodis vel decretis prifcorum patrum
perarata comprobat confcriptio : ab epifcopis vero fimili modo , & nihilominus prælatis
ponderaverunt fententiis , ut erga eos charitatis gererentur curæ , ita ut canonica auctori-
tas confirmat & fpiritualis concordia declarat . Hoc peracto concilio , & • ab univerſis
#
uno
a Virgilius Pfaleria Fortaffe Callifti , incidit enim prid . Id . Octobris . Lind . Sub
die confulum ? • Lind. fui . Lind Ordinares . Frimates , & pericos. Lind. Per
primates imperii . • Diuturnitate. * Lind. Abrahenda , evelleret . a Lind. Componenda , in-
Aismerer . μ si. Lind. Deberent , fed hæc omnia &c. & Prolatis • Lind. Eft.

( 1 ) XIII. ) Articuli XIII. & XIV. defide- venfium functi funt corum Pontifices .
rantur in editione Lindenbrogii . (3 ) Unufquifquefuperftitum . ) Hæc innuunt
( 2) Abbates . ) Aventinus Annal. Bojor. libro inftituta jam tunc fuiffe pia fodalitia ad mif-
III. c. 10. n. 4. hæc habet : Celebrior conventus fas , precefque pro defunctis confratribus per-
Bojorum in inferiore Bojania Dingulofini fuit , folvendas .
oppidum eft in ripa Ifara . Interfuere fex Epifcopi , ( 4 ) Anno XXII. regni &c. ) Vide quæ in
Pontifices tredecim Monafteriorum rectores . At hanc epocham habet Pagius ad an. DCC-
que bi fuere Epifcopi, Mannus Neoburgenfis ; LXXII.
ea Provincia & Daces poftea Divo Udaldrico ( 5 ) Sub die confulem . ) Seu potius , fub die
condonata Auguftam Rhetiæ translata eft . Al- confule . Notes formulam fub die Confule , qua
mus Sabonents , Divus Vergilius Saleburgenfis , Bajoarii bucufque in datis omnium Chartarum
Bifericus Laureacenfis Archifamen , Pontifex ufi funt , & que etiam in dato Synodi Dingol-
Bathavenfis , Synebertus Regineburgenfis , Ari- fingenfis extat , ac ibi a Wellero male interpre
bo Fruxinenfis . Nomnina Antiftitum , qui cano- tata eft , fub die Callifti . Olim enim Bajoarii
biis ac contuberniis præfuerunt , hæc funt : O- Romanorum more annos per Confules numerarant ;
portunus Menenfis , Wolfprechtus Altaichii in- cum vero bi defeciffent , formulam tamen fub die
ferioris pater , Albertus Tigurinus, Ato Schira Confule , hoc eft , Jub tempore vel regimine Con-
tius , qui jam ad Schlechdorf & in templum ibi fulis incerti , vel non exiftentis , retinuerunt .
Divo Dionyfio dedicatum demigrarat , relictofal- Eccardus Francie Orientalis Tomo I. pag. 727.
tu Schinatio; Uto , qui & Ato Ilmenfis , Lan- ( 6 ) Anno ab incarnatione Dominica ) Indi-
dofridus Burenfis , Albanus Sandunenfis , Ru- catur , hanc effe Concilii appendicem a pofte-
thardus Wettobrunnæ Præful , Arioniftus fu- riori manu exaratam , cum numerare annos ab
perioris Altaichi , Reginobertus Pfaffomona erii , Incarnatione Domini in frequenti ufu non fuerit
Wolcardus Auftravia , Berichtoldus Chimenfis, ante initia fæculi VIIII. Vide Murat. Annal.
Segido Weltenburgenfis rector . Vice Reginobur ad an . DCCCI . Idipfum probat & Rubrica in
genfium , Bathavienfium , & Monachorum Juva- fronte hujus articuli pofita .
 LEX BAJU VARIORU M.
ano ore confirmato " ut fi quis de eadem inftitutione deviare præfumpferit , a collegio
eorum alienetur , ufque iterato examine , id eft , publica fynodo .
De popularibus legibus .
I.
Ranotatus princeps univerfo concor-
Pdante collegio hic conftituit, ut nullus
a provinciæ fuæ mancipium limine venum-
dare vel proprium vel fugitivum præfumpfe-
rit : & fi quis hoc decretum non obfervave-
rit
, Weregeldo fuo culpabilis permaneret •
II. ( 1 ) Ut nullus furtivam rem , tam in
equis & aliis quadrupedibus , quam in reli-
qua fupellectili , extra finem Bajoariorum
venumdare , vel machinis diabolicis extra
minandi , infidiis tegi : ut fi quis hoc præ-
fumpferit , XL. folidis componat în publicum .
Ut fi quis domum tam liber qua n fervus
altius . effoderit & ibi occifus fuerit , fine
compofitione in fua damnatione permaneat .
Si autem fupellectilia abftulerit de eadem
domo , & eo fugiente in curtem vel extra
curtem
> hic cui damnum intulit confequi-
tur & interfecerit , pari fubjaceat fententiæ .
Similiter qui liberum vel mancipium fuum
furaverit & eum comprehendere minime
quiverit , & ibidem interfecerit reum , fupe-
rior permaneat fententia . Sed tamen ea ge-
nera trium homicidiorum , debita fignavi-
a Lind. Confirma:um . f Sie. y Limite mancipium .
■ Alterius. Lind. deb to figno .
Lind. Camfuvis . Liud. Abreid .
‫ال‬ ( 1 ) II. ) Articlus hic in tres difpefcitur
articulos apud Lindenbrogium .
( 2 ) Vel magicis artibus . E us generis cau-
telæ & alibi occurrunt , cum de duellis judi-
cialibus agitur . Ex. gr. Lex Coft.naria Nor-
mannica P. II. cap. 2. art. 1o . de pigilibus
ad campum convocatis agens , hæc inter cœ-
tera præcipit : Deindejurabuntforcerias , & pri-
mus defenfor, quod nec per fe nec per alium in
campo Jorcerias fecit afferre , que ei poffint , vel
debeant juvare , vel parti adverse nocere . Et
appellator confequenter jurabit fimiliter . Ani-
madverte quo munimentorum genere adver-
fus vim duelli hominem tutari poffe fibi per
fuaderent , non modo ignara plebecula , fed
& Legislatores , & judices .
(3 ) Stafsaken . ) Conpofitæ vocis pofterius
membrum faken notiffime fignificat caufam ;
prius vero membrum faf , vel fapf , lubrici
adeo fignificatus eft , ut in illo explicando ipfi
Linguarum Germanicarum peritiffini abierint
in diverfa . Inter eruditorum fententias liceat
& mihi prodere meam . Meminiffe debemus
nos in Francia Orientali verfari , ubi procul-
dubio quibufdam in caufis ritus obfervabatur ,
qui Paganorum idololatriam fapiebat . Hæc nam-
que habentur in Lege Ripuariorum Tit. LX-
VII. lege 5. Si quis pro bereditate , vel pro in
genuitate certare cœperit poft malo ordine , cum
Jex in Ecclefia conjuret , cum duodecim ad
Rappulum Herold as legit fapfpolum , Tilius
Rafolum Regis in circulo , & in hasla , hoc
eft , in ramo , cum verborum contemplatione con-
jurare ftudeat . Hic autem Ethnicifmi reliquias
fuperftites cernere reor . Fragmentum vetuftif-
fimæ Legis Islandica in Ethnicifmo latæ , de-
nominata Ulfiotzlog , apud Bartholinum de
caufis contemptæ a Danis mortis libro II . cap.
1. hæc promit verba : Unufquifque , cui nego
395
cinis fuis , & his qui affiftunt , infignet .
III. De pugna duorum quod Wenda
hinc vocetur ut prius infortientur quam
parati funt ne forte carminibus vel ma-
chinis diabolicis › vel magicis artibus ( 2 )
infidiantur .
IV. Qui fupradix pugnæ , quod Cham-
fuvic dicimus peracto judicio , fe fimili
vindicta erigere contra querentem præfum-
x
pferit , facramentum quod Atheja dicitur ,
juret in ecclefia cum tribus nominatis fa-
cramentalibus .
V. De eo quod Bajoarii Stafsaken (3 )
dicunt , in verbis quibus ex vetufta con-
fuetudine paganorum idololatriam reperimus,
ut deinceps non aliter nifi indicat qui
quærit debitum ; hæc mihi injufte abftuli-
fti , quæ reddere debet Reus vero con-
tradicat ; nec hoc abftuli , nec componere de-
beo , iterata voce requifito debito dicat : Ex-
tendamus dextras noftras adjuftum judicium
Dei : & tunc manus dexteras uterque ad
cælum extendat ( 4 ) .
VI. Ut nullus furtiyam rem fufcipere vel
in-
Lind, extra minave infidiis tentet . Et .
Lind. Vuebadine vocatur . Lind. fupra pradicta .
A Lind. Stapfsachen . μ Ita dicat, y Debes .
tium aliquod forenſe ibidem coram judice pera»
gendum erat , ad hunc annulum jurare teneba-
tur duobus " pluribufque teftibus nominatis bac
formula : ad hoc teftes advoco me ad annulum
juramentum præftare , & quidem juramentum
legitimum . Ita Freyus , & Niordus , & omnipo❤
tens ille Deus me adjuvent &c. Quifnam au-
tem fuerit annulus ille , difcimus ex Arngri-
mo Jona Crymogea libro I. cap. 7. qui de
delubris quondam in Islandia exiftentibus ver-
ba faciens , inter cætera fcribit : In ara præte-
rea annulus affervabatur argenteus ( vel ex ori-
chalco ) unciarum XX. , quem forenfi aliquo mu-
nere fungentes , jusjurandum jam præftituri , vi-
&imarum illinitum cruore , religiofe inter juran
dum contre&abant . Hæc de circulo , feu annu-
lo . Huc facit & basla , quod corylum defigna-
re egregie notat Eccardus in citatum locum
Legis Ripuariorum . Baculi , feu cancelli li-
gnei , quibus olim monomachiæ campus defcri
bi confueverat , Hasla-voll appellantur apud
Jo. Ihre V. Haffel ; Heslefteingur apud Vor-
mium Monum. Dan. lib. I. cap. 10. profecto
non alia de caufa , nifi quia corylus primi-
tus illorum baculorum materia fuerat . Cur
autem præ cæteris lignis corylus felecta fue-
rit , facile conjicient , qui virgalæ ex corylo
præclaras virtutes & energias deprædicant
qua in re & ego in adolefcentia mea pluri-
mum infanivi . Inde porro innuitur , coryli
virgam veteribus ut & recentioribus thau-
maturgam creditam fuiffe ; a que in juramen-
to peracto in circulo , feu annulo , & in cory,
li ramo fuperftitiofum & paganicum quid faci-
le latere potuiffe , ficut & in contemplatione ver-
borum , quæ una cum eo ritu proferre moris
erat . Atque idipfum interdictum fuiffe reor
hac Taffilonis decretione .
( 4) Et tunc manus dexteras uterque ad cœ-
Lum
 396 LEX BAJU VARIORUM.
intra terminum abfcondere præfumat : qui
hoc fecerit , XL. folidis componat .
VII. Ut hi qui ducali manu liberi di-
miffi funt , ad eadem cogantur judicia quæ
Bajoarii Urtella ( 1 ) dicunt .'
VIII. ( 2 ) Ur hi qui in ecclefia liberta-
tem conquirebant , deinceps tam ipfi quam
corum pofteritas in fecura libertate perma
neant , nifi forte ipfi fibimet infolubile da-
mnum inferant , quod componere minime
quiverint .
IX. Qui ex eis occidentur , prætium co-
rum his folvatur ecclefiis ubi liberi dimifi
funt . Liberi qui ad ecclefiam ( 3 ) dimiffi
funt liberi , vel per chartam acceperunt li-
bertatem a rege , fi occidantur LXXX. fo-
lidis componantur ecclefiæ vel filiis eorum ,
in dominico x . folidis componantur ( 4 ) .
Si ancilla libera ( 5 ) dimiffa fuerit per char-
tam auti in ecclefia , & poft hæc fervo nu-
pferit , ecclefiæ ancilla permaneat . Si au-
tem libera Bajoaria fervo ecclefiæ nupferit ,
& fervile opus ancilla contradixerit , abfce-
dat fi autem ibi filios & filias generave-
rit , ipfi fervi & ancillæ permaneant , po-
teftatem exinde non habeant ; illa autem
mater eorum quando exire voluerit , ante
annos 11. liberam habeat poteftatem ; fi
autem 111. annos induraverit opus ancillæ ,
& parentes ejus non exadoniaverunt eam
ut libera fuiffer , nec ante comitem nec
ante ducem , nec ante regem , nec in pu-
blico mallo , tranfactis tribus Kalendis Mar-
tis , poft hæc ancilla permaneat in perpe-
tuum , & quicumque ex ea nati fuerint ,
fervi & ancillæ funt .
· X. Qui furtivam, quod Zougenzunt di-
u Exeundi . A Martiis. Lind. Zongenzubs .
" Lind. Reperts funt '. Lind. judicum furem .
pe Lind. rens fceleris ·· Scelerum . & Reus .
lum extendat . ) En fpeciem judicii Crucis , in
quo determinando haud modicum defudavit
Cangius . Eft fiquidem fpecies Ordalii , feu
Judicii Dei , quo contendentes brachiis exten-
fis fe fifterent eo pacto ut qui prior laffus corrue-
ret , vel brachia dimitteret , caufa cecidiffe
cenferetur . Confule Muratorium Antiquit.
Italic. Differt. XXXVIII. Cæterum Ordalia
Crucis ab Auguftis fubinde interdicta fuere .
Lex Langobardica XC. ' Lotharii I. Statutum
eft , ut nullus deinceps quamlibet examinationem
Crucis facere præfumat ; ne Chrifti paffio , qua
glorificata eft , cujuslibet temeritate contemptui
babeatur.
(1) Uriella . ) Ordela Sveogothica dialecto
verbotenus fignificat lisi finem imponere . Ihre
Gloffar. bac voce . Inde Ordalium , vox veteri-
bus notiffima , qua indigitabantur probationes
per aquam , per ignem , per ferrum candens ,
& cætera , quæ dicta fuere judicia Dei ; hoc
enim judiciorum genere in caufis implexis
præfertim cum de dubio facti ageretur , liti
finis imponebatur , utpote quæ ab ipfo fupre
mo Numine judicata cenferetur . Confer dicta
in Monito1 hifce Legibus Francia Orientalis
præfixo .
( 3) VIII. ) Caput hoc , & fequens Caput
citur , fuper furem comprobare nequive-
git , furtivo componar more .
XI. Qui refifterit domum fuam , quod
felifuchen ( 6 ) dicunt , qualem rem quæ-
renti refiftebat , talem componat . In publi-
co XL, folidis .
XII. Qui manuum immiffionem refifte,
rit , quod hantelod dicunt , XL. folidos fol-
vat in publico , & ipfam rem quærenti reddat ,
XIII. De his qui fupradictis homicis
debita morte in furto repertis • ut fi
quis hujus interfecti parentele eum qui fuo
fcelere captus eft , vindicare tentaverit , a
propria alode alienus efficiatur .
XIV. Et fi quis fignum quod eft figil,
lum inhonoraverit 9 vel hujufcemodi injun-
a minime impleverit , prima vice arguetur ;
fecunda XL . folidis componat ; 111. fuum We-
regeldum , Iv. exterminetur abacto officio ,
XV. ( 7 ) Ut fi quis judicium furti ↑ in
bina vel terna reprehenfione non damna
verit, & eum diabolico lucro dimiferit, ut
per eum quafi comparticeps , fpoliis pau-
perum ditarentur , tot fceleris quod com,
miferit ante oculos Dei & angelorum effi-
ciatur nihilominus cui fraudem fecerit,
quafi proprium componat debitum . Ut fi
quis in virtute conjunctus , a conjuge pro-
pria adulterina feparatus fuerit, ejufque ex
cognatione conjugis propter eamdem dimif
fionem qui . cum perfequi tentaverit , a
proprio alienantur patrimonio .
XVI. Ut nullus poft tonfuram capillos ufu
populari nutrire præfumat , nec velata reli-
to velo fæcularem habitum fumat, ut ! fi
quis vel qua in hoc vitio reperti fuerint ,
aut corripiantur , aut excommunicentur .
Lind. falfuchen . Homicidiis. & Repertus .
Lind. deprehenfione . x Lind . ac . λ Dicaretur.
• Quis . Lind. alienesar. Lind. &.
IX. aliter diffecantur apud Lindenbrogium
atque in tria Capita dividuntur .
(3 ) Liberi qui ad ecclefiam . ) lifdem pene
verbis defcripta legitur Lex Alamannorum
Tit. XVII.
(4) In dominico XL. folidis componantur . )
Hæc verba defiderantur in Lege Alamannos
ṛum .
( 5) Si ancilla libera . ) Et hæc quoque uf-
que ad finem Capitis pene ad verbum con-
veniunt cum Lege Alamannorum Tit. XVIII.
Videntur hæc ex ipfa Alamannorum Lege des
prompta fuiffe , & Bajuvariis quoque aptata ,
imperante Taffiloné .
(6 ) Selifuchen . ) Seu potius Salifuchen , ver-
botenus eft fcrutinium domus facere , fcilicet
rem furtivam quærendo . Hujufce legis intel-
ligentiæ lumen forte affundere poteft mos ho
diedum inter pagenfes noftros fuperftes . Ete-
nim hominibus , qui funt de Vicinia , feu de
Confilio Communitatis , jus eft quamcumque
domum ingredi , ac perfcrutari , ad inquirendum
præcipue in furta : quibus obfiftere nefas eft .
Atque hæc inquifitio proprie fcrutinium appel-
latur , noftratibus ferufugn .
(7) XV ) Caput hoc in bina difpefcitur in
editione Lindenbrogiana .
CA.
 BAJUVARIORUM .
LEX
CAPITULA
CAROLI
CAPITULARE BAJUVARIORUM.
Hæc funt Capitula que Domnus Karolus fereniffimus
addere juffit .
INCIPIUNT
E banno Regis inrupto componendo .
2. DDe tuitione Ecclefiæ , viduarum , or
pbanorum, & minus potentum .
3. De raptu ✪ violentia & incendio infra
Patriam factis.
4. De mannitione in hoftem .
INCIPIUNT SUPRASCRIPTA CAPITULA ET EORUM TEXTUS ,
De banno regis inrupto componendo ,
Ie T bannum ipfius quilibet irrupe-
U rit , componere debeat .
De tuitione Ecclefiæ, viduarum, orpha
norum minus potentum ..
II. Ut Ecclefia viduæ orphani , vel
minus potentes pacem rectam habeant . Et
ubicunque fuerit infracta , fexaginta folidis
Componatur ,
De raptu & violentia & incendio
infra patriam factis ..
III. Ut raptum vel vis per collectam ho-
minum & incendia infra patriam nemo facere
præfumat . Et qui hoc commiferit , fexagin-
ta folidos in bannum noftrum componat .
De mannitione in boſtem.
IV. Similiter & qui juffionem regiam
in hofte bannitus inruperit ,
De compofitione hominis denarialis .
V. De denarialibus , ut fi quis eos occi-
(x) Capitulare Bajuvariorum . ) Anno DCC-
LXXXVIII. e Principatu dejectus fuit , & in
monafterium detrufus Taffilo Dux et Prin-
ceps Bojoariorum : & fubinde octa hiç defcri-
pta Capitula Carolus Magnus fervanda tulit
Bajuvariis , ut & aliis populis regni fui . Wel-
ferus ea refert ad eundem annum DCCLXXX-
VIII. , Carolus le Cointe rejicienda arbitratur
in annum DCCXCII. Eruditiffimus Baluzius
generatim colligit ea edita fuiffe ante annum
DCCXCVII. , cumin Capitulari Saxonum cap.
1. & 2. quod eodem anno editum fuit , ho-
Tom. II,
1
397 :
MAGNI
(1)
CAPITULA ,
5. De compofitione hominis denarialis .
6. De bis qui in Ecclefia manumiffi funt ,
7. De bis qui per chartam ingenuitatis di-
miffi funt liberi ,
8. Ut Clericum alienum nemo recipiat fine
confenfu Epifcopi fui .
derit , Regi componantur .
De his qui in Ecclefia manumiffi funt .
VI. Similiter de his qui per chartam in
Ecclefia juxta altare dimiffi funt liberi, cum
quadraginta folidis Regi componantur .
De bis qui per chartam ingenuitatis
dimiffi funt liberi .
VII. Qui vero per chartam ingenuitatis
dimiffi funt liberi , ubi nullum patrocinium
& defenfionem non elegerint , fimiliter Re-
gi componantur quadraginta folidis .
Ut Clericum alienum nemo recipiat fine
confenfu Epifcopi fui .
VIII. Ur Clericum nemo recipere audeat
fine confenfu Epifcopi fui . Et fi eum ali
quis acceptum habet , quando licentia ipfius
Epifcopi fuerit , aliter non faciat ; nifi eum
ejus præfentia perfcrutandum , fi dignus fue-
rit , deducat , ( z
2)
rum octo Capitulorum diferta mentio fiat .
(a ) Deducat . ) Baluzius iterato profert octo
hæc Capitula ad an. DCCCVI. , in quorum fi-
ne hæc habetur adnotatio . Hec octo Capitula
in affiduitate . Reliqua autem refervata funt Re-
gibus , ut ipfi poteftatem habeant nominative de-
mandare , unde exire debent . Ex quibus con-
cludit , Capitula ipfa ( ut tunc moris erat )
repetita fuiffe , poftquam Carolus Magnus an-
no DCCCVI. Regni divifionem inftituerat in-
ter filios fuos Karolum , Pippinum , & Ludo-
vicam ,
Has

X JU
398 LE BA VA
Hæc Capitula ( 1 ) noftra Miffi
omnibus in omnes partes .
INCIPIUNT
D E armis non portandis .
1.
2. De latronibus .
3. De animalibus vel aliis rebus , a quibus
emantur .
INCIPIUNT SUPRASCRIPTA CAPITULA ET EORUM TEXTUS ,
De armis non portandis ,
Fh
T nullus ad mallum vel ad pla-
citum infra patriam arma id
U
eft , fcutum & lanceam portet .
1 De latronibus,
II. De latronibus , quicunque poft Mif
fam fancti Johannis latroni manfionem de-
derit , fi Francus eft , cum duodecim fimi-
libus Francis juret , quod latronem eum fuif-
fe non fciffet , licet pater ejus fit aut fra-
ter vel propinquus . Si hoc jurare non po-
tuerit , & ab aliquo convictus fuerit quod
latronem in hofpitio fufcepiffet , quafi la-
tro , & infidelis judicetur ; quia latro ? in-
fidelis eft nofter & Francorum ; & qui il
lum fufcipit , fimilis eft illi . Si autem au-
divit quod latro fuiffet , & tamen nefcit
profirmiter , aut folus juret quod nunquam
eum audiffet nec per veritatem nec per men-
dacium latronem effe ; aut fit paratus , fi de
illo latrocinio poftea victus fuerit , ut fimi
liter damnetur.
Et hæc Miſſi
Miffi noftri ante nativitatem Domini omnibus
cognita faciant .
INCIPIUNT
I. E juftitiis ecclefiarum ,
2. De poteftate Epifcoporum .
હું
3. Ut vidue , orphani , & minus potentes
babeant defenfionem Imperatoris .
4. De concordia Epifcoporum & Comitum .
5. De latronibus , homicidis , adulteris , &
INCIPIUNT SUPRASCRIPTA CAPITULA ET EORUM
De juftitiis ecclefiarum .
N primis omnium jubendum eft ut ha-
beant ecclefiæ earum juftitias,tam in vi-
I ta illorum
qui habitant in ipfis ecclefiis ,
quamque in pecuniis & fubftantiis eorum ,
( 1 ) Hac Capitula ) Quatuordecim , quæ fe-
quuntur , Capitula Lindenbrogius Bajuvario-
rum legi fubnexuit, utpote ad Bajuvarios præ-
M
O RU
RI
,
noftri cognita faciant
CAPITULA.
4. De adventitiis .
5. Item de adventitiis & fugitivis ,
6. De iftis capitulis ad Miffos tranfmite
tendis ,
De animalibus vel aliis rebus , a
quibus emantur .
bor
III. Ut nullus comparet caballum
vem , & jumentum , vel alia , nifi illum
hominem cognofcat qui eum vendidit , aut
de quo pago eft , vel ubi manet , aut quis
eft ejus fenior ,
De adventitiis .
IV. De adventitiis , ut cum Miſſi noſtrį
ad placitum noftrum venerint , habeant fcri-
ptum quanti adventitii funt in illorum mif-
fatico , & de quo pago funt , & nomina eo-
rum , & qui funt feniores eorum .
Item de adventitiis & fugitivis .
V. Similiter direximus Miffos in Aqui
taniam & in Longobardiam , ut omnes fu-
gitivos & adventitios ad noftrum placitum
adducant ,
De iftis capitulis ad Miffos tranfmittendis ,
VI. Quicunque ifta capitula habet 9 ad
alios Miffos ea tranfmittat qui non habent ,
ut nulla excufatio de ignorantia fiat .
CAPITULA ,
inceftuofis,
6. De rebus proprifis .
7. De eo qui dixerit quod ei juſte non judi,
cetur .
8. Quas juftitias Miffi ad præfens faciant ,
Et de marcha cuftodienda .
TEXTUS ,
De poteftate Epifcoporum .
II. Ut omnes Epifcopi poteftative fecun
dum regulam canonicam doceant , & regant
eorum minifteria , tam in monafteriis viro-
rum quam puellarum , vel in forenfibus Pres-
by-
cipue fpectantia ; quod & ex Capitulis ipfis pro-
batur . Baluzius ea rejicit in annum DCCCVI.
 LEX BAJU VARIORUM.
byteris , feu reliquo populo Dei .
Ut vidua , orphani, & minus potentes ha-
beant defenfionem Imperatoris ,
III. Ut viduæ & orphani & minus po
rentes fub Dei defenfione & noftro munde-
burdo pacem habeant , & eorum juftitias
adquirant ,!
De concordia Epifcoporum & Comitum
IV. Epifcopi cum Comitibus ftent , &
Comites cum Epifcopis , ut uterque pleni
ter fuum minifterium peragere poffit .
399
ibi accipiant finitivam fententiam . Et an-
tea nullus præfumat alterius res proprindere ;
nifi magis fuam cauffam quærat ante judi-
ces noftros , ut diximus , & ibi recipiat quod
juftum eft .
De eo qui dixerit quod ei jufte non
judicetur.
VIL Et fi aliquis voluerit dicere quod
jufte ei non judicetur , tunc in præfentiam
noftram veniat , Aliter vero non præfumat
in præfentiam noftram venire , pro alterius
juftitia dilatanda .

De latronibus ,2. bomicidis , adulteris. Quas juftitias Mifi ad præfens faciant .

& inceftuofis , Et de marcha cuftodienda .

V. Ut latrones , vel homicidæ , feu adul-
teri , & inceftuofi fub magna diftrictione
& correctione fint correpti fecundum eu
uam Bajuvariorum vel legem ,
De rebus proprifis .
VI. De rebus proprifis , ut ante Miffos
vel Comites noftros & judices veniant , &
1
VIII. Quod non amplius de illis jufti-
tiis Miffi noftri ad præfens modó faciant
nifi de temporibus Taffilonis feu Liutpirge,
exceptis illis qui avi & genitoris noftri vel
ad nos venerint . Et marcham noftram fem
cundum quod ordinatum & fancitum habe-
mus , cuftodiant una cum Miffis noftris .

E x P L I G IT.

LEGES PORTORIÆ

BOJORUM .

Ojariorum cuncti Epifcopi, Abbates, chione in præfentia Theotmari Archiepifco-

Comites , omnefque , qui in Orien- pi , & Burchardi Epifcopi Bathavienfis re-
1
B te iter habebant, ad Hlodovicum ( 1 ) fidente cum eis Otochario Comite in ipfo
Regem venerunt conqueftum de in- Placito in loco Rasfolteftetun , dixere , qui
jufto Theloneo , iniqua Muta in illis par juftiffime Theloneum exigebatur tempore
tibus . Is benigne audiens Arboni Marchio . Hludovici , & Karlomanni Regum , cæte-
ni præcepit , ut cum Judicibus Orientalium ræque naves ab occidentalibus partibus poft-
rem inveſtigaret , juffitque Legatos illuc ire quam egreffæ fylvam Bathaviorum & a Rof-
Rex Theotmarum Archiepifcopum , Burchar dorff , vel ubicumque federe voluerit , &
dum Bathavienfem Epifcopum & Otacha- mercatum habere obvenit pro Theloneo Se-
rium Comitem ut hæc vice Regis jufte midragmam , id eft Scoti I.
corrigerent . Ifti jurarunt pro Theloneo in Si inferius ad Lintzam ire voluerint de
comitatu Arbonis : Walcho Vicarius , Du- una navi reddat tres Semimodios feu tres
rinc Vicarius , Gundalprecht , Anno , Ger- Scaflos de fale ; de mancipiis & cæteris a-
precht , Pazrich , Diotrich , Afchrich , Ar- liis rebus , nihil ibi folvatur , poftea liber-
bo, Tunzili, Salucho , Helmwin , Sigimor , tatem habeant fedendi , mercandi ufque ad
Gerolt , Yfac , Salamon , Humprecht , En- fylvam Bojemicam ubicumque voluerint .
gelfchalh , Azo , Oramvot , Ruotoh , Du- Si aliquis de Bois fal domum transfert ,
rinc , Reinolt , Eigel Vicarius , Poto , Ei- nil folvat .
gilo , Elliger , Orlant , Gundpolt , Gerolt , Liber mercatum transferens nec profeffus,
Otpricht , Adalholm , Tenfo, Buoto, Wolf- naves & res auferantur fervus capiatur ,
ker , Rantolf , Kozprecht , Graman , Hei- donec dominus veniat .
mo : ifti & cæteri omnes qui in his tri- Boi five Sclavi cum bobus caballis ut

bus comitatibus Nobiles fuerunt poft per- emant victum , nihil dant .
actum juramentum rogati ab Arbone Mar Carra Sigmariæ per ftratum Anafum tran
Tom. II. LI 2 fe-

(9 ) Hlodovicum ) Ludovico III . Regi Ger- nus . Ego in hæc curiofius non inquifivi ,
mania Arnulphi filio leges has tribuit Avenți-
 400 LEX BAJU VARIORUM .
feuntes ad cirulam unum Scafel plenum
dent .
Naves de Trungowe nil dent , de Bair
pariter .
Sclavi vero de Rugis vel Boemannis mer-
candi caufa venientes , de Sogme una de
cera , uvas maffiolas quod utraque Scoti I.
valeat .
De onere fimiliter maffiola una ejuſdem
pretii , fa mancipia , vel caballos vendere
voluerint .
De una ancilla Tremifamia I. de cabal
lo mafculo fimiliter .
( 1 ) Accipe nunc leges ipfas breviatas , &
clariorem in lucem pofitas ab Aventino An-
nal. Bojor, lib. IV, cap. 21 , art. 17.
Merces , naves , improfeffa , publica funto .
Navis , que ab Occidentali Regno venit , po
fteaquam fylvam Bathavenfem prætergreffa eft ,
five Rofdorphii ( fortaffis Kobelfdorff) five ali-
bi venundandi gratia appellitur , Semidrachmam ,
boc eft , unum fcutatum pendat fi infra Lint-
zium tendit , femimodios tres , hoc ef , tres fca-
phulas falis folvat : copia poftea fit cuique , quo
libet verfus Bojemiam , diftrabendi gratia vehi.
De mancivis , ceterifque rebus nihil penditur .
Bojus domum falem tranfvebens , nihil pendit .
Boii , Sclavi , bobus , caballis , clitellis , ut viðum
De fervo faigam unam , fimiliter de equa .
Boi Sclavi Itrii primo ibi omnes vel Ve-
nedi nihil fimiliter .
Naves Salinariæ ut fylvam P. tranfierunt,
nufquam vendant , donec Eperæfpurch ve-
niant .
De navi Legic xxx. que tres homines
vehat de fale Scafel 111. nihil amplius .
Si ad mercatum Marharorum vult ire ,
folvat folidum unum de navi tunc tran-
feat . Mercatores Judæi undecunque fint , ju-
ftum folvant Theloneum de rebus & man-
cipiis . ( 1 )
emant , commeantes , immunes funto :
Naves Tranorum nil præftant .
Carri , clitellarii , qui Anaſſum tranſeunt , [ca-
phulam præbent ,
Venedi , qui. de Rugiis , Bojemis , mercandi
gratia veniunt ? de clitella unum fcutatum tri-
buunt : de mancipio , caballis venditis , faicam
unam . Venedi vero in Bojaria incolentes , emen-
tes , vendentes , nil tribuunt .
Naves falinaria fylvam Bathawenſem egreſſe ,
nil pendant , donec ad Ebersperg ( Eberfperg an
der Traun ) veniant : fi quis ad Moraviam na-
vigat , de nave Solidum folvat .
Mercatores , Judæi , undecunque fint , derebus
mancipiis juftum pendant vectigal .
200
FOR-
 FORMULE
ALSATICE
Cum Annotatiunculis Jo.
FORMULARUM
X. Arta traditionis Monafterio in pre-
C caria .
2. Carta repræftationis a Monafterio inpre-
caria .
3. Walafridi Abbatis Augienfis Coenobii com-
paratio de Mundanis & Ecclefiafticis di-
gnitatibus .
4. Carta Regalis Manumiffionis .
5. Carta Exemptionis manfi cujufdam atri-
butis , vectigalibus , operibus & araturis .
6, Carta qua Rex concedit Parochia jus
eligendi Epifcopi .
7- Carta qua Rex concedit Ecclefiæ curtem
feu fifcum juris proprii & regalis .
8. Carta qua Rex concedit Monafterio jus
eligendi Abbatis .
9. Carta inftitutionis Monafterii a Regefub
ejus & Epifcopi juriſdi&ione ,
10. Carta Excambii feu permutationis inter
Regem Vafallum bobarum jure bære-
ditario poffidendarum .
11, Epiftola commendatitia formata Epifco
po in favorem Sacerdotis de fua Dioecefi
in aliam tranfeuntis ,
12. Alia brevior pro Diacono ad Sacerdo-
tium promovendo .
13. Epiftola Suffraganei ad Metropolitanum ,
de confecrando Epifcopo a Rege defignato .
14. Epiftola Hl. Regis Francorum Hl. Gal-
liarum Aquitanie & Hifpaniæ Regi, de
4
amicitia pace fervanda , & ut mune-
ra grata babeat .
5. Epiftola de tundendis capillis & cucul-
la Monachorum .
16. Epiftola qua Epifcopus fe erga Regem
excufat quod non venerit ad confpectum .
37. Epiftola qua Suffraganeus Metropolita-
num informat de appellatione interpofita
I.
Go ille cum manu Advocati illud
trado ad Monafterium S. N. cui nunc
E ad ipfum Monafterium
S. Epifcopus Abbatis jure ( 1 ) præfi,
Tom. II,
( 1 ) S. N. cui nunc S. Epifcopus Abbatis ju-
e.) Legi poffet : Sandi Nazarii . Sed cum fta-
tim fequatur , huic Monafterio præfuiffe jure
Abbatis Salomonem Epifcopum Conftantienfem ,
evidens eft , legi debere : S. G. five S. Galli :
(2 ) Arguna. ) Pagum Arguna Paullinius a
pago Argowe diftinguere videtur ; fed eftunus
ANTIQUÆ
Georgii Eccardi ,
ARGUMENTA.
a fententia feparationis lata contra con-
juges confanguineos in quarto & quinto
gradu .
18. Mandatum Epifcopi Archipresbyteropa-
gi , de forma obfervanda in triduano je-
junio a Regibus pro multis neceffitatibus
ordinato .
19. Aliud mandatum Epifcopi Congregationi
Monachorum de triduano jejunio obfer-
vando .
20. Conftantienfis Epifcopi ad Argentarien-
fem Epiftola , qua monet de tranfitu ad
Luxovienfe Coenobium , & petit ut man-
fionem cuncta fibi neceffaria , & fe-
quentibus fuis in vico fue poteftatis pre-
cipiat fubminiftrari & exhiberi .
21. Epifcopus mandat Vicedomino fuo ut Ne-
midonenfem Epifcopum Romam proficifcen-
tom bonefte excipiat , & neceffaria , que
in mandato exprimuntur , illi fubminiftret
22. Epiftola , qua Vicedominus Procuratorem
Epifcopi in Pollingen monet de adventu
alterius Epifcopi , ut præparet illi mini-
fterium , & res , quae in Epiftola expri
muntur , quam videre eft ,
23. Mandatum Epifcopi Procuratori fuo, ut
celeriter perferat epiftolam
24. Mandatum Metropolitani Suffraganeo ut
interfit Concilio Provinciali
25. Epiftola qua Excubitor Ecclefiæ Archie-
pifcopo fuo Dioecefis ftatum exponit .
26. Epiftola Brixienfis Epifcopi alteri Epi-
fcopo , qua rogat , ut certioremfaciat, quo-
modo fe babeant res inter Regesfilios Hlu-
dovici , confobrinum fuum filium K.
de perturbatione Italia conqueritur .
27. Refponfio præcedenti Epiftolæ , qua fta-
tus Regum & Regni exponitur ,
det , quicquid hæreditatis in Arguna ( 2 )
poffideo , hoc eft in illo & illo loco . , ea
conditione ut ego inde duos denarios fingu
lis annis vitæ meæ
LI 3
per-
idemque . Eckehardus pagum Araris vocat , &
Ifo in Vita S. Othmari Lib. II. c. 2. pagum
Arigeve . Vita S. Wiborada Lib. II. c. 9. Eria
gowe nominat . In pago , inquit , qui Erigowe
nuncupatur , quem Araris fluvius ex uno late-
re præterfluit , ex altero Rhenus . Araris hiq
vulgo Aar , Latine vero Arola dicitur .
 MUL
E CÆ
FOR
402
perfolvam . Et filius mous , Ille , & ejus le-
gitime procreati eafdem res intra fex annos
poft obitum meum decem libris , in arg. &
auro puro , a fupra dicto Monafterio rede-
merunt . Quod fi pa & tum quod cum eis pla
citus fum confirmaverint & impleverint
poteft eadem redemptio , etiam me viven-
te , fi ita mihi & amicis meis complacue-
rit , fieri . Qolli in aliquo pationis meæ
contrarii fuerint , ego de rebus meis ordinan
dis poteftatem habeam . Sic autem hæc o-
mnia trado , ut cunta & filio meo , Illi >
& ejus procreationi , & Monafterio profi-
ciant , in agris , pratis , fylvis , aquis , aqua-
rumque decurfibus , & omnibus ædificiis ac
mancipiis atque univerfa fupellectili ; nifi
tantum quod mancipia que jugiter in do-
mo mea confiftunt , & mihi fpecialiter fer-
viunt extra hanc traditionem relinquere de-
crevi , donec , mihi Dominus infinuare di-
gnatus fuerit quod de his , fecundum fuam
voluntatem & utilitatem meam facere de-
beam . Si quis vero contra hanc cartam po-
teftativa manu peractam venire , aut eam
irrumpere conatus fuerit ad fifcum Regis
auri uncias tres , argenti libras octo coa tus
perfolvat , & hæc carta nihilominus firma
& ftabilis permaneat . Hæc traditio primum
placita & facta eft in illa feria IIII. VII.
Kalend. Octobris coram N. feniore Comite ,
& fubfcriptis Proceribus ac Plebejis , atque
roborata eft in illa VI. die Kalend . earun-
dem Tr. VI. coram Illo Comite juniore &
multitudine procerum ac popularium , quo-
rum hic pauci admodum funt adnotati . Si-
gnum N. & Advocatus ejus N. qui hanc
traditionem fieri jufferunt & decreverunt·.
Ego itaque N. notavi fupradictos dies , an-
num N. Regis Piiffimi VII. ( 1 ) Comitem ,
II.
Complacuit mihi S, Epifcopo ( 2 ) &
Abbati Monafterii S. G. ( 3 ) ut res
quas nobis N. tradidit cum confenfu fra-
trum & manu Advocati noftri N. hoc ei
repræftaremus . Tradidit autem nobis eadem
N. quicquid hæreditatis in Arguna in Au-
ftrali parte Aquilonis Argunæ poffedit . I-
dem in ifto & ifto loco , ea conditione , ut
ipfa inde duos denarios fingulis annis vitæ
fuæ ad ipfum S. G, Monafterium perfolvat .
Et filius illius N, & ejus legitimi procrea-
ti , eafdem res intra fex annos poft obitum
ipfius R. X. libris in argento & auro puro
a fupradicto Monafterio redimant . Quod fi
pactum quod cum eis idem N. & procrea
tione jus placita eft , confirmaverint & im-
pleverint , poteft eadem redemptio , ipfa vi-
vente , fi ita ipfi N. & amicis ejus compla-
cuerit , fieri , Quod fi in aliquo pactioni i
(1) Annum N. Regis Piiffimi VII. ) Cum Sa-
lomon circa annum 891. Hepidanno tefte, Ab-
bas S. Galli factus fit , annus feptimus Regis
Arnulfi defignabitur , qui in annum Chrifti
894. incidit .
(2 ) S. Epifcopo , ) Salomoni Epifcopo ,
ATI
ALS .
pfius contrarii fuerint , ipfa de rebus fuis or-
dinandis poteftatem habeat . Sic autem hae
cuncta tradidit , ut omnia & filio ipfius N.
& ejus procreationi , & prædicto Monafte-
rio in agris , pratis , fylvis , aquis aquarum-
que decurfibus & omnibus ædificiis , ac man-
cipiis , atque univerfa fupellectili : nifi tan-
tum , quod mancipia quæ jugiter in domo
illius confiftunt , & ipfi fpecialiter ferviunt ,
extra hanc traditionen relinquere decrevit
donec Deus illi infinuari dignatus fuerit , quid
de iftis fecundum voluntatem ipfius & uti-
litatem fuam facere debeat . Hec conditio
primum placita & facta eft in N, feria IIII.
VII. Kalend. Qtobris coram N. feniore Co-
mite , & fubfcriptis Proceribus ac Plebejis
atque roborata eft in N. V. die Kalend.
earundem , feria III. coram N. Comite Ju-
niore & multitudine Procerum ac Popula-
rium , quorum hic pauci admodum funt ad-
•
notati Signum S. Epifcopi & Abbatis &
Advocati ejus N. qui hanc precariam fieri
decreverunt . Signum Dec. Sacr. ( 4 ) Præ-
pofiti Port. Hofpit. Cell. Cam. Signum &
aliorum teftium qui ibi præfentes fuerunt ·
Signum illud & illud . Ego itaque N. no-
tavi dies fupra fcriptos . Annum N. Comi-
tem finis carta precariæ .
III. ( 5 )
Sicut Augufti Romanorum totius orbis
Monarchiam tenuiffe ferunt , ita fummus
Pontifex in Sede Romana vicem beati Pe-
tri gerens , totius Ecclefiæ apice fublimatur .
De quo Sardicenfi Concilio ftatuitur. cun-
&
torum ftatuta ad eum referri debere : id-
que obfervandum quod ipfe ftatuerit . Sicut
vero fummus fæculi ftatus aut principatus ,
non tantum apud Romanos , verum etiam
apud aliarum partium gentes fuit , ita &
aliæ Ecclefiæ dignitati fedis Apoftolicæ &
Romanæ confociantur . Idem Antiochenfis in
Afia , Alexandrinus in Africa . In Concilio
enim Nicæno harum trium privilegium Ec-
clefiarum cæteris omnibus anteferendum often-
ditur . Sed poteft trium locorum eminentia
ad unam dignitatem referri : quia in duobus
horum Petrus ipfe fedit , & cum nihilomi-
nus idem Alexandrinam , per Marcum fi-
lium fuum , & Evangelium , quod ex ore
ejus ipfe Marcus defcripferat , fuam effece-
rat fedem ; fimiliter intelligendum de Prin-
cipatibus fæculi ; quod quamvis in diverfis
orbis partibus per tempora fua fulferint , ta-
men ad jus Romanum , quafi unum apicem
poftremo omnes relati funt . Comparetur
ergo Papa Romanus Auguftis & Cæfaribus ;
Patriarchæ vero Patriciis , qui primi poſt
Cæfares in Imperiis fuiffe videntur ita &
ifti , qui fatis pauci funt , primi poft trium
Se-
(3 ) S. G. ) Sancti Galli .
( 4 ) Dec. Sacr. . ) Decani , Sacrifta , Por
tarii , Hofpitalarii , Cellerarii , Camerarii .
( 5 ) III. ) Ex libro Walafridi Strabonis de
Exordiis rerum ecclefiafticarum cap. 31.
 FORMULE ALSATICE . I
403
Sedium Præfules habentur . Deinde Archie-
conos familiæ refpicit gubernatio . Sunt in
pifcopos , qui ipfis Metropolitanis præminent fæcularibus Quæftionarii , qui reos exami-
Regibus conferamus . Hoc eft Furiolanum nant ; funt in Ecclefia Exorciftæ Dæmonum

Lugdunenfem , Mogontiacenfem . Metropo- exclufores . Habent potentium Janitores , ha-

litanos autem Ducibus comparemus , quia
ficut Daces fingularum funt Provinciarum ,
ita & in fingulis Provinciis illi finguli po-
nuntur . Unde & in Calcedonenfi Concilio
jubetur ne una Provincia in duos Metropo-
litanos dividatur . Quod Comites & Præfe-
&i in feculo , hoc Epifcopi cæteri in Ec-
clefia explent . Ferunt enim in Orientis par-
tibus
per fingulas urbes , & præfecturas fin-
gulas effe Epifcoporum gubernationes . Sicut
Tribuni militibus præerant , ita Abbates Mo-
nachis Athletis fpiritualibus præeffe nofcun-
tur . Quemadmodum funt in Palatiis Præ-
tores , & Comites Palatii , qui fæcularium
qui fæcularium
caufas vent lant , ita funt & illi , quos fum-
mos Capellanos Franci appellant Clericorum
caufis prælati . Capellani minores ita funt
ficut hi quos vaffos Dominicos Gallica con-
fuetudine nominamus . Dicti funt autem pri-
mitus Capellani a cappa Beati Martini
quam Reges Francorum ob adjutorium vi-
toriæ inpræliis folebant habere fecum , quam
ferentes & cuftodientes , cum cæteris Santo-
rum reliquiis Clerici Capellani cœperunt voca-
ri . Porro ficut Comites quidam Miffos fuos
bet & domus Dei Hoftiarios . Habet mun-
dus Veredarios , Commentarienfes , ludorum
exhibitores carminum pompaticos relato-
res ; habet Ecclefia Accolytos Lectores ?
Cantores atque Pfalmiftas . Cæterum ex u-
triufque ordinis conjunctione & dilectione
una domus Dei conftruitur , unum corpus
Chrifti efficitur ; cunctis membris officiorum
fuorum fructus mútuæ utilitati conferenti-
bus , quemadmodum oculi in fapientibus ,
qui veram lucem & percipiant & infinuent :
os in Doctoribus > auris in benevolis audi--
toribus nafus in difcretionis amatoribus
manus in operatoribus , pedes in proficifcen-
tibus , venter in compatientibus , humeri in
laborum toleratoribus , & cætera in cæteris ,
ut non fit fchifma in corpore ; fed fi glo-
riatur unum membrum , congaudeant omnia
membra ; triftatur unum cuncta condo-
leant . Ifta convenientia eo ufque tenenda
eft , donec occurramus omnes in virum per-
fectum , ut fit Deus omnia in omnibus
Amen .
IIII.
In nomine Sanctæ & individuæ Trinita,

præponunt Popularibus , qui minores caufas
determinent , ipfis majora refervent ; ita qui-
darn Epifcopi Chorepifcopos habent , qui in
rebus fibi congruentibus , quæ injunguntur
efficiant . Centenarii , qui & Centuriones ,
& Vicarii , qui per pagos ftatuti funt , Pres-
byteris Plebeji , qui baptismales Ecclefias te-
nent, & minoribus præfunt Presbyteris, confer-
ri queunt . Decuriones & Decani, qui fub ipfis
Vicariis quædam minora exercent , minori
bus Presbyteris titulorum poffunt compara-
ri Sub ipfis Miniftris Centenariorum funt
tis . K. ( 1 ) Divina favente gratia Impera-
tor . Notum fit omnibus fanctæ Dei Eccle-
fie Fidelibus , noftrisque , præfentibus fcili-
cet & futuris , qualiter Fideles noftri , illi
& illi tradiderunt duo mancipia fua propria
N. ad monafterium novum puellarum in
Brixia ( 2 ) per manus Advocati ejufdem
Monafterii N. & concambiaverunt inde quem-
dam fervum N. ut eum ob mercedis noftræ
augmentum liberum dimitteremus . Nos ve-
ro manu propria noftra excutientes de ma-
nu fupra dicti N. denarium & numerum

adhuc minores , qui Collectarii , Quaternio- & argentum & aureum & dragmam , &
nes , & Duumviri poffunt appellari , quia feftertium , & minam , fecundum legem Sa-
colligunt populum , & ipfo numero often- licam eum liberum dimifimus , & ab omni
dunt , fe Decanis effe minores . Sunt autem jugo fervitutis abfolvimus , ejufque abfolu-
ipfa vocabula ab antiquitate mutuata , in tionem per præfentem authoritatem noftram
qua officia Prælatorum dicebantur ex nume- confirmavimus , atque noftris & futuris tem-
ro fubjectorum , ut funt Chiliarchi , Græci , poribus firmiter & quam inviolabiliter man-
Latini , Millenarii , Centenarii , & Centu- furam effe volumus . Præcipientes ergo præci-
riones , Pentepontarchi & Quinquagenarii , pimus , ut ficut reliqui manumiffi , qui per
Decani & Centuriones , Quaterniones, Duun- hujufmodi titulum abfolutum a Regibus & Im-
viri . Ad horum , id eft , minorum fimilitudi- peratoribus Francorum nofcuntur effe inge-
nem funt Diaconi, Subdiaconi , Presbyterorum nui relaxati , ita deinceps memoratus N. per
adjutores in verbo , Baptifmo & quotidiano hoc noftræ authoritatis præceptum nullo in-
officio . Sunt etiam Archipresbyteri in Epi- quietante , fed Domino auxiliante , perpe
ſcopiis Canonicorum curam gerentes . Ha- tuis temporibus debeat permanere ingenuus
bent & potentes fæculi Confiliarios in do- atque fecurus . Et ut hæc auctoritas abfo-
mefticis , & liberorum Pedagogos fuorum lutionis noftræ incorruptivam obtineat firmi-
habent ipfi Procuratores rei familiaris . Si- tatem , annuli noftri impreffione fubfigillari
militer in quibufdam Ecclefiis ad Archidia- cam juffimus . Data VIII . Kalend . Julii an-
no

( 1 ) K. ) Karolus , cognomento Craffus . Celeberrimum ex omnibus eft , quod B. Juliæ

2 ) Monal. nov . puellarum in B ixia . ) Q'a- Martyri a Fl. Defiderio Longobardorum Rege
tuordecim Monafteria Sancti nonialium funt pro Anfilperga filia Abbatiffa conditum & re-
Brixiæ ; quodnam ergo intelligatur , dubium . giis opibus fuffultum fuit .
 FORMULE
no quinto . (t ) per mortem patris
fu Hludvici in Francia , Alamannia , fe-
cundo regni ejus in Burgundia , Imperato-
riæ vero dignitatis & Apoftolicæ benedictio-
nis primo · Ego N. Notarius & exceptor
ad vicem N. (fic ) Archimentarienfis (2 )
recogno . Feci .
V.
In nomine Domini & Salvatoris noftri
Jefu Chrifti K. Divina ordinante providen-
tia triumphator & Imperator Auguftus , o-
mnibus Comitibus partibus Alemanniæ , feu
fuccefforibus atque junioribus veftris & omni-
bus fidelibus noftris , notum fit . Quia placuit
nobis pro remedio animæ noftræ & æternæ
retributionis fructu , Monafterio & Epifco-
pio N. illi & illi quod fitum eft in pago N.
ubi illi , & ille venerabilis Abbas & Epi-
fcopus præeft , & Congregationi ipfius Mo-
nafterii quemdam cenfum defuper fcriptis
Monafteriis , qui partibus Comitum exire
folebant , falva tamen functione , quæ tam
ex tributo , feu vectigalibus & alia qualiber
re partibus Palatii noftri venire debet , per
hanc noftram authoritatem concedere , &
propterea has noftræ præceptionis litteras præ
dicto Monafterio ejufque congregationi fieri
juffimus , per quas omnibus vobis præcipi-
mus , ut de Monafteriis denominatis , hoc
eft in Comitia N. indurg. · in Centu-
ria illa in loco qui dicitur N. juxta vil-
lam noftram N. de hoba illa & illa in eo-
dem pago in Centuria N. in loco qui &
pfe N. nuncupatur , qui eft juxta N. ba-
ptifmalem Ecclefiam , de manfo illo & illo ,
& in eadem Comitia in parte Orientali in
Centuria N. in loco qui æque N. vocatur ,
& eft juxta Conftantienfem Ecclefiam . De
manfo illo , & illius nullum tributum , aut
vectigal , aut opera , aut araturas , aut alias
quaslibet functiones exigere , aut exactare
præfumetis , fed ficut in noftra Elemofina
conceffimus , ita perpetuo maneat . Reliqua
ut fupra .
VI.
In nomine Sanctæ & Individuæ Trinita
cis H. L. Rex Germaniæ ( 3 ) , fi erga lo-
ca ab anterioribus noftris Divino cultui man-
cipata , & fervos Dei in eifdem commanen-
tes , liberalitas noftra aliquid beneficiorum
contulerit , mercedem nobis ob hoc a Deo
credimus rependendam , & prolem noftram
poft nos feliciter regnaturam . Et idcirco
omnes fideles noftri , & filiorum noftrorum
præfentes fcilicet & futuri cognofcant , quod
venerabilis vir N. illius Ecclefiæ Præful pre- K. ( 4 ) Sereniffimi Regis in Orientali Fran-
cibus , quibus aufus eft , ferenitati fuggeffit , cia data Kalend. Maji anno Imperii ejus V 、
(1 ) Anno quinto &c. ) Omnes hi characte-
res chronologici congruunt in annum Chri-
ti 881.
(2 ) Archimentarienfis . ) Leg. Archicommen-
tarienfis ; quod eft Archinotarius . Commentarien-
fis in Vita Ludovici Pii ad annum 812. pro
notario adhibetur
ALSATICÆ .
quod Canonici , & familia ipfius Ecclefiae
fed & alii Clerici & cunctus populus ejuf
dem Dioecefeos , nimium folliciti effent &
fufpecti , quifnam illis aut cujus gentis per
fe Epifcopus ordinaretur , timentes videlicet ,
"ne fi ignotus ignotis , & etiam alterius lin
gua , diverforumque morum fuperponeretur ,
eis nequaquam convenire potuiffet . Cujus
fuggeftioni affenfum noftræ pietatis accom-
modantes , & Chriftianæ plebis utilitati pro-
fpicientes , per authoritatem noftræ potefta-
tis eidem Ecclefiæ hoc pacto in eodem Cle-
ro & etiam in ipfa Parrochia jus fibi eli-
gendi Epifcopum in Elemofinam noftram
conceffimus . Ideo fi inter ipfos Canonicos
Ingenui et Nobiles homines Divine autho
ritatis eloquiis , et Synodalium Decretorum
conftitutis inftructi , et bonis moribus ador,
nati fuerint inventi , per confenfum facro-
rum ordinum ર et natu majorum nobilium
Laicorum , qui dignus ex eis electus fuerit ,
ad noftræ ferenitatis deducatur afpectum ?
ut per noftram comprobationem Clericis et
Monachis et omni Populo acceptus et ho
norabilis habeatur . Quod fi inter eos talis
inveniri nequiverit , fed Dei gratia Mona-
fteria in eadem Dioecefi Nobilibus et eru-
ditis viris referta , inde dignum et induftri,
um Ecclefiæ Rectorem invenientes , noftro
confpectui perducant eligendum , ut per nos
Archiepifcopo commendatus , officii fui au-
thoritatem , per noftram obtineat potefta
tem . Si hoc noluerint , de tota Parrochia
unum quemlibet Clericum natalibus et do,
trina pollentem cum confenfu populi eli
&
gentes nobis videndum et comprobandum
præfentantes petitionem fuam apud clemen-
tiam noftram fe obtinere confidant . Si ve-
ro , quod abfit , perfonam fervili jugo nota
bilem, & publicis exactionibus debitam , aut
etiam vitiis fuis confentaneam , et ipfi fine
populo eligere , et nobis abfque idoneis Par
rochia teftibus affignare præfumpferint , li-
ceat nobis poteftate Regia uti , et juxta
fcientiam nobis divinitus conceffam , Eccle-
fiæ Dei dignum conftituere Sacerdotem , qui
et Ecclefiam Canonice fciat dirigere , et ad
noftram obfequelam et obfequium , per æta
tis et induftriæ commoditatem fufficiat oc-
currere , quod etiam cæteri , fi perveniant
ad Epifcopium , fibi noverint fubeundum
Ut autem hæc conceffio noftra firmitatis
fuæ diuturnum obtinere poffit vigorem , pla-
cuit nobis eam propria manu roborare et
annuli noftri impreffione munire . Signum
V.
2-
( 3 ) H.L. Rex Germaniæ . ) Intelligitur fine
dubio Hludovicus Ludovici Pii Imp. filius .
Sed Datum Diplomatis ad Carolum Craffum
pertinet , unde duas Chartas în unam confu-
fas effe fufpicor .
(4 ) Signum K. &c. ) H. e. Signum Karoli
fc. Crafl . Sed verba , Sereniffimi Regis in ori
enta-
 FORMULE
actum Regino curte publica , in Regno Ba-
joariorum , anno ab incarnatione Domini
qualicunque , indictione quavis .
VII.
In nomine Dei et Domini noftri Jefu
Chrifti K. Divina favente clementia Rex .
Quicquid ad loca fancta impendiorum con-
ferre curaverimus , Deum nobis pro hoc re-
muneratorem promereri confidimus : & ideo
fideles noftros fcire volumus , quod ille ve-
nerabilis Epifcopus Ecclefiæ illius per fami-
liares Celfitudinis noftræ Pietatem noftram
flagitare confifus eft ut pro Elemofyna no-
ftra , & Auguftiffimorum Progenitorum no-
ftrorum quemdam Fifcum Regalium poffef-
fionum , qui N. dicitur ad eandem Eccle-
fiam , & ad Clerum fuftinendum ( 1 ) &
peregrinos , & ad peregrinos fufcipiendos con-
cedere dignaremur , & eofdem interceffores
affabilitati noftræ conqueftus ipfius Ecclefiæ
reculas valde tenuiffimas, effe de quibus &
noftræ fublimitatis obfequio & fuo minifte
rio fatisfacere nequiret . Rationabili igitur
ejus petitioni affenfum noftræ largitatis ac-
commodantes , conceffimus ad ipfum titulum
Paftoralem curtem feu fifcum juris proprii &
Reg alis in illo & illo loco , tanta noftræ
poteftatis auctoritate 2 ut ficut ufque nunc
eædem poffeffiones ad nos tantum & noftros
Minifteriales afpectabant , ita ex hoc ad Epi-
fcopum loci ipfius & ad eos tantum quibus
ille curam earundem rerum commiferit per-
tinere debeant , & nullus Dux aut Comes ,
nec quilibet fuperioris aut inferioris Ordinis
Judex , five Miffus in eodem loco nec in
omnibus ad eum pertinentibus , & manfio
nes fibi parare aut invadere , aut paftum ju-
mentis fuis aut fuorum diripere , aut inde
veredos aut veredarios exigere , aut ibi Con-
cilium congregare , aut aliquid ex eifdem
locis fuo juri vindicare , abfque tunc tempo-
ris Epifcopi confenfu præfumere audeat , uf-
que ad noftram præfentem audientiam & di-
judicationem . Et quifquis de vicinis exfua
hæreditatula ad eumdem fanctum locum tra-
diderit , hoc ipfum eidem immunitatis tui-
tioni fubjaceat . Et ut hæc largitatis noftræ
conftitutio firmum a pofteris fuæ perfectio-
nis tenorem obtinere valeat , manu propria
cam infignire voluimus , & noftri imaginis
anulo confignari præcepimus . Signum K. Se.
reniffimi Augufti Rectoris Francorum , Sve-
viorum , Bajoariorum , Turingorum , Saxo-
num , Domitorifque barbararum nationum .
(2 ) Ego N. ad vicem N. Archicapellani
entali Francia, iterum ad patrem Caroli hujus
Ludovicum Germanicum pertinent . Annus
vero imperii V. eft Caroli Craffi , & convenit
in annum Chrifti 885. Unde iterum confufio
duarum Chartarum Ludovici patris & Caro-
li Craffi filii , manifefta eft .
( 1 ) Suftinendum . ) Leg. Suftentandum .
(a ) Saxonum , Domitorifque barbar, nat. ) Sa-
xonum fe hic Carolus Craffus re&orem & do-
mitorem barbararum nationum vocat . Habuit
ALSATICE . 405
fic recogno fieri . Data Kl. Aug. anno , &
ind. ut fupra .
VIII.
In nomine Patris , & Filii & Spiritus
Sancti . N. Divina largiente Clementia Im-
perator ( 3 ) Auguftus . Notum fit omnibus
fidelibus noftris , quod vir Reverentiffimus
N. Abbas Coenobii , qui dicitur N. & eft
conftructum in honore fancti Martyris N.
detulit nobis quoddam Gloriofiffimi Geni-
toris noftri HL. Imperatoris præceptum, in
quo continebatur , qualiter idem Monafte
rium ab antiquis temporibus a Regibus po-
teftatem ac privilegium haberet , ut ipfi fra-
tres inter fe Abbatem eligerent , & nulli
hominum fubjecti effe deberent , præter in
eo folum , Epifcopo fuo deferrent , quod ad
Ecclefiafticam difciplinam pertinet : videli
cet ordinationem accipiendi , & fi qua forte
contra Canonicam authoritatem commiffa
fuerint, corrigendi , donec quibuſdam ma-
chinationibus , imo furreptionibus apud avum
noftrum N. R. M. Epifcopus ipfi Ecclefia
idem Monafterium fubjugaret . Deinde in
eodem præcepto Domini & Patris noftri
fanctæ recordationis Piiffimi hæc contine
bantur . Qualiter ipfe per fuæ poteftatis au-
thoritatem eidem Monafterio firmius privi-
legium conceffiffet , quam prius habere di-
nofcebatur , Cujus conftitutionem noftra e-
tiam authoritate renovare ab ejufdem Ab-
batis intercefforibus implorati præcipimus at-
que conftituimus , ut idem facer locus no-
ftræ immunitatis tuitioni fubjectus a cætero-
rum hominum dominatione in perpetuum
fit abfolutus ; & nullus Epifcopus , nullus
Comes , nec corum Miffus , in ejufdem Mo-
nafterii poffeffionibus abfque petitione & con-
fenfu Abbatis ipfius Concilium congregare
& manfiones fibi parare , & ad ipfum Mo-
nafterium fi quando eum rationalis caufa
five neceffitas itineris pertraxerit , cum mul-
titudine hominum & exercitu venire præ-
fumat , fed modefte & decenter ficut fan-
&ta loca decet adire nec ullus fuperioris
aut inferioris Ordinis Judex aliquid de eif-
dem coenobii poffeffionibus , quas modo le-
galiter obtinet , & poftea conquefierit , &
acceperit , fuo juri fine publico mallo vin-
dicare audeat : nec inde aliquid auferre, aut
homines ejus loci fervos aut ingenuos ad ju-
ftum aliquod Concilium & neceffitatem di-
ftringere , aut freda & parafreda exigere
aut titulos noftros feu fuos aut cujuslibet in
omnibus ejus locis imponere præſumat , abſ-
que
dubio procul is , qui Carolo M. diploma de Scho-
lis Græcis & Latinis Ofnabrugenfibus affinxit ,
Caroli Craffi Chartam cum hujufmodi infcri-
ptione , & inde nomen domitoris vel domina-
toris defumfit; fed illud , non ut hic factum ,
barbaris nationibus , verum , quod convenien-
tius videbatur , Saxonibus attribuit .
( 3 ) N. Div. larg. Clem. Imperator . ) Hic ite
rum eft Carolus Craffus .
 406 FORMULE
que noftra
noftra , fi tamen ita res poftulaverit ,
juffione . Et quandocunque Abbas , qui nunc ,
& ejus fucceffores Divina vocatione ex hoc
mundo decefferint , quamdiu tales inter eos
inventi fuerint , qui ipfum Monafterium fe-
cundum Regulam Sancti Benedicti bene re-
gerent , & ad noftræ ferenitatis obfequium
fint idonei , cum Dei voluntate & noftra
authoritate unanimo & falubri confenfu eli-
gant fibi Abbatem , quem nullus propter a
liquam caufam defpicere & ab icere debeat ,
Et fi aliqui de primis , alii de mediis , qui
dam etiam de extrems , ad noftram præ-
ad noftram præ-
fen iam ipfum ele&
tam adducant , ut per eos
cæterorum omnium voluntas addifcens , eum
illis Abbatem præficiant fub fpirituali regi-
mine , unanimes habitantes in domo , fta-
tum Regni noftri & pacem totius Ecclefiæ
femper impetrare precibus devotis infiftant ;
hoc procul dubio fcientes , qui fi querelofi
aut contradi&
tores inventi fuerint , aliquem
de Capellanis aut Epifcopis , feu Vallallis
meis , talem eis fuperimponam , qui aut eo
rum contumeliam edomet , aut fi etiam fic
corrigi noluerint , quod abfit , ex meo illis
præcepto ad exemplum cunctorum in omnem
ventum difpergam & difpergat . Reliqua ut
fupra .
51 IX. ཟི་ ཏ༥ ༦་ ཉི་
Karolus Divina ordinante Clementia Rex .
Quia ficut Regni Patrum noftrorum fuccef-
fores ita etiam Religionis eorum hæredes
effe cupimus . Ideo quemdam locum in quo
ex multo jam tempore plurima Santorum
Reliquia continebantur & laudes Dei a Re-
ligiofis hominibus celebrabantur , noftta Au-
thoritate Monafterium , imo Cœnobium effe
decernimus , & Abbatem eidem loco Vene-
rabilem Virum N. præficimus , ut fecundum
Regulam Sancti Benedicti eum debeat ordi-
nare , Nobiles & Religiofos homines illic
congregando , orationibus , lectionibus , ope-
ri manuum regulariter infiftendo , congrua
Monachis habitacula conftruendo , res ejuf-
dem Ecclefiæ contra manifeftos & occultos
adverfarios per noftrum & filiorum noftro-
rum favorem defenfando , ut fervi Dei , qui
ibidem congregantur , victus & veftitus abun-
dantia potientes , die noctuque Dei laudibus
& precibus pro nobis & pro omni populo Chri-
ftiano ex tempore in tempus infiftere fufficiant ,
& nullus in Regno noftro qui grația noftra
uti defiderat , eis aliquam inquietudinem ,
aut oppreffionem , aut direptionem inferre
præfumat , & fint immunes ab omnium ho
minum poteftate , nifi noftra & Epifcopi 2
in cujus Parrochia fita funt , cui tantum
Canonice non autem ferviliter fe obtem-
perare debere noverint . Quæ conftitutio ut
per generationum fucceffiones illibata per-
duret , propria manu eam communire > &
anuli noftri impreffione libuit roborare . A
&tum in Caftrum TRI.
( 1 ) XI. ) Eft Epiftolæ genus , quod Formatam vocant ,
ALSATICE .
X.
K. ex Dei conftitutione & antiquorum
Regum propagatione Rex Alemanniæ . Sci-
re volo omnes in Regno noftro degentes ,
quia cunctis jufte & pie vivere cupientibus
paternuni affetam exhibere defidero , & id-
circo cuidam N. vaffallo fidelis noftri N.
petitionibus annuentes concedimus ei in pro
prietatem quemdam locum proprii juris no-
ftri , ad quem pertinent Hobe numero , quia
ipfa poffeffio paternæ ipfius hæreditati conti-
gua eft . Et ut hæc conftitutio firma permane-
at , placuit nobis hoc conferiptum noftræ au-
thoritatis ei facere , ut per generationum
fucceffiones ipfe & pofteritas ejus eafdem res
quafi hæreditarii jure poffideant , et nullus
Minifterialis et Procurator Reipublicæ eidem
homini de ipfis rebus aliquam moleſtiam per
qualemcunque 1 machinationem audeat infer
re , ne populus nofter per malignorum ho-
m num occulta et nobis incognita molimi.
na abhorrefcat a nobis . Pro qua fupra di
ta poffeffione , accepimus ab eodem homi-
ne in loco qui dicitur ille et ille , qui eft
juxta villam Regiam quæ dicitur N. Hobas
N. ut eadem poffeffio folis Regibus hære-
ditario jure fubjecta fit in perpetuum , et
爨
nullus de pagenfibus ibi aliquid commune
habeat , nifi forte precario . Et ne fortaffis
eidem homini timor aliquis & fufpicio rerum
fuarum perdendi remaneat , placuit nobis
hanc confcriptionem per nos roborare , &
bulla noftra figillare debere . Actum in Ro-
tuvila curte Regali . Signum K. Clementiſ,
fimi R. data die illa . Ego itaque fignum
ad vicem V, Archicapellani recognovi .
XI. (1).
Summæ fanctitatis , fcientiæ , pietatis &
ordinisculmine fublimato Domino Y. di-
gnitatis Epifcopalis , infimus N. Paftor Ec
clefia C. falutis & profperitatis augmentum ,
& futuræ vitæ gaudium fempiternum . Ite
juvenculus fectator fidei II. a. id eft confef-
for æqualitatis & coæternitatis П. & Y. a.
nomine a. M. CCC. LXII . Ex multo jam
præcedente tempore pufillitatem noftram in-
quietare non ceffat , ut ad veftræ domina-
tionis dulcedinem eum dirigere debeam , qua-
tenus apud veftram fapientiam aliquid e mul
tis edifcere poffit , quo ad minifterium cur
deputatus eft quantulumcumque proficiens ,
vitam, fuam in Ordine Sacerdotali feu Le-
vitico tranfigere ufquequaque non exiftat in-
dignus . Opinio quippe omnimodarum vir-
tutum in vobis redolentium , more redolen-
tium aromatum & flagrantiffimorum ita o
mnium animos oblectare dinofcitur , ut nec
proximi ob defiderii nimietatem ea fatiari ,
nec longinqui propter odoris magnitudinem
ea poffint privari . Quapropter & ego hu-
jus pueri voluntatem divinitus exiftimans
infpiratam , N. nec non fimul & ejus per-
pendens indolitiam N. & tantum in tali
æta-
 FORMULE
tate ingenium infuper & infantiam in o-
ptimis ftudiis tritam , nefas putavi ejus bo-
no defiderio abnuere , & non ad veftram
clementiam aliquid pro ejus commendati
fcribere . Quod etiam me non rogatumoneo-
portuiffet facere , præfertim cum Dominatio-
nem veftram me & omnes ad me pertinen-
tes indulgentius femper habuiffe certiffimo
experimento probaverim . Nunc ergo Pue-
rum iftum , vifcera mea , filium confobrina
meæ , folam & maximam curam meam com-
mendo , quibus eftis pleniffimi vifceribus mi,
fericordiæ veftræ , ut veftram vitam & vos
primis miretur ab annis , manfuetudinem vi-
gore decoratam , doctrinam operibus com-
mendatam aufteritatem dulcedine tempe-
ratam , taciturnitatem modeftam , locutio-
nem utilem & neceffariam , victus & fo-
> mni parcitatem , mediocritatem veftitus •
jejuniorum & orationum per dies & noctes
inftantiam , largitionem elemofynarum , fufce-
ptionem hofpitum , folamen lugentium , pe-
regrinis & egenis , & egentibus plebibus ,
& Clero , Monachis & virginibus , viduis
& orphanis , Comitibus & Regibus , fervis
& liberis , conjugibus & continentibus , me-
diocribus & maximis , Judæis & Gentilibus 2
Vos unum omnia perdifcat effectum . Quod
fi aliquod apud vos , ubi omnes proficiunt ,
doctrine morumque profectus Deo largien-
te ceperit , debitorem Chriftum vobis de eo
facitis , qui eum talem educaveritis , ut non
folum fibi , fed & aliis poffit utilitatis fieri .
Priorem autem ejus vitam veftræ fapientiæ
abfque fuco manifeftare curamus . A fanctæ
recordationis Avunculo meo S. Epifcopo de-
confus in Clericum: mox apud Monafterium
Sancti Galli cuidam Religiofiffimo , omni-
que vigore & induftria pleniffimo viro com-
mendatus fub arctiffima difciplina et cufto-
dia , litterarum ftudiis monafterialibufque in-
fiftens rudimentis , vitam fuam , ut credo ,
fpero , et confido , adjutus gratia Dei hacte-
nus fervavit illæfam . Juxta illud fapientiffi-
mi Salomonis , futuræ illius viæ ignari , com-
mendamus eum Deo et verbo gratiæ ejus
qui potens eft ædificare illum , et dare ha-
reditatem in fanctificationibus , ut fub veftra
cuftodela femen Doctrina Chrifti in eo coa-
lefcat , antequam inimicus ei zizania fuper-
infpergat , quod heu ! proh dolor ! quotidie
in omni loco dormientibus agricolis agere
perfiftit infeftus . Vos autem ad cuftodiam
gregis fui , ad correctionem totius Germaniæ
ad confolationem omnis Ecclefiæ , vigiliis ,
orationibus , omnique diligentia infiftentem ,
Sancta Trinitas diu confervare , et ad per-
petuam remunerationem perducere dignetur.
L. XL. VIII. L. Scripta eft Epiftola hæc
anno præfenti , indictione XII. M. CCCC,
LXIIII.
XII.
N, Sanctæ N. Ecclefiæ Paftor Dilectiffi-
(1) N.Florentino . ) Ille debuit fuiffe Andreas , de quo vid. Ughellus Ital. Sacræ Tom.III.pag. 35 .
T
ALSATICE . 407
mo et Sanctiffimo Fratri et Confacerdoti
N. Florentino ( 1 ) Epifcopo , in Domino
Salutem . Charitas veftra fcire dignetur
quod præfens frater nofter mediocribus apud
nos natalibus ortus , optimis autem moribus"
et facris litteris apprime inftitutus , a quo-
dam cognato fuo in veftram Diœcefim ve-
nire perfuafus , poftulavit a pufillitate noftra ,
ut pro fe aliquid ad dulcedinem veftram fcribe-
re curaremus ; cujus petitioni annuentes , et
paupertati confulentes commendamus eum
Sanctitati veftræ , ut apud Vos vitam fuam in
Diaconii gradu ducere debeat ; ufquequo ejus
converfatione vobis & veftris agnita & pro-
bata , ad Sacerdotii gradum in Elemofynam
veftram promoveri mereatur . Vitam ejus
priorem , Deo tefte , fine fuco vobis inti-
mavimus . Amator erat jejuniorum & vigi,
liarum , & idcirco caftitatis perpetuus cu-
ftos , affiduus Ecclefiarum vifitator , & cha-
ritatis in Deum & proximum indefeffus exe-
cutor . Vale .
XIII.
Domino & Patri S. Vifocenfis Ecclefiæ,
Pontifici C. indignus Epifcopus Ecclefiæ C.
a Deo II, & Y. & A. per interceffionem
beati ПI. a. gratiæ & mifericordiæ pacifque
abundantiam . Sublimitas veftra fcire digne-
tur , quia Domnus nofter K. Rex comper-
to receffu fratris noftri N. Lofanienfis Epi-
fcopi , cuidam Clerico fuo eamdem fedem tra
dere decrevit , pro quo mihi præcepit , ut ex
minifterio meo , & confenfu fratrum noftro-
rum , ad Sanctitatem veftram juxta Cano-
num Decreta ſcriberemus . Quod Dei gratia
opportune contigit ; nam quando nobis ea-
dem Domini Regis Epiftola præfentata eft
, Synodum collectam habuimus
numerofam
quibus cum ipfam brevicolam legi feciffe-
mus , maximo funt omnes gaudio repleti ,
quod tanti apud illum fumus habiti , ut ex
nobis aliquos fummo Sacerdotio non exifti-
maret indignos . Commendamus ergo hunc
fratrem noftrum , nomine N. Religiofitati
veftræ nihil extra dicentes , quam quod ve-
rum comperimus & fcimus , Undique nobi-
liter genitus , moraliter enutritus , liberali-
ter inftructus in omni vita fua fine que-
rela converfatus , ab anterioribus meis Ar-
chipresbyteratus minifterio fufcepto , cum o-
mni diligentia plebem fibi commiffam rege-
torum vitiorum oforem , &
re curavit ; cun&
omnium virtutum eum novimus amatorem ,
pauperum & peregrinorum in eo fufceptio-
nem & omnibus hofpitalitatem ; adeo cuncti
fcire & laudare confuerunt , ut hanc ipfam
dignitatem , quam nunc fufcepturus eft , non
per aliquam ambitionem & machinationem ,
tam , aut fubimmiffam
five etiam fubintrodu&
perfonam , fed per folum hofpitalitatis bo-
num , Deo benignitati ejus vicem redden-
te , meruerit . Nam cum quodam in tem-
pore Dominus nofter K. adhuc juvenculus
per
 ULE ICE
408 FORM ALSAT .

per flagrantiffimum æftum ad nocturnam man- XV.

fionem fibi præparatam feftinarer, & propter
anguftiam temporum per totam diem non
habens , quo diverteret , juxta poffeffionem
ejufdem Presbyteri itineris reftitudine per-
veniens , devotiffime ab eo fufceptus & re-
galiter honoratus eft ; cui decedens promi-
fit , quia fi aliquando fibi facultas fuppete-
ret , hoc ei prandium recompenfarer . Nunc
ergo ei , quem Deus ut credimus elegit ,
officii veftri munus impendere dignamini :
dulciffimam Paternitatem veftram & Eccle-
fiam Sanctitati veftræ commiffam & omnes
fuffraganeos veftros cum gregibus fue cure
commendatis ad lauden & gloriam nominis
Domini Deus omnipotens confervare digne-
tur. Amen . Scripta eft autem hæc Epifto-
la anno præfenti , indict . XII. M. CLXXIIII.
XIV .
Dilectiffimo fratri & unanimo amico Glo-
riofiffimo Galliarum , Aquitaniæ , & Hifpa-
niæ Regi Hludovico ( 1 ) cognominis veltri
Hl. Rex ( 2 ) Francorum , gratia vobis &
pax atque victoria de cœlo vobis fubmini-
ftrentur . Obfecro , frater chariffime , fanguis
& offa mea , pars animæ meæ , nomen
Uterinis fratribus , Adoptulus frater , in
Salvatore mundi falutem . Rem miraculo di-
gnam , immo portentuofam mihi præcipitis ,
ut balbus , edentulus ( 3 ) , et ideo blefus ,
et ut verius dicam , femiblaterator furdaftris
vobis , et potius infenfatis cantare , feu lude-
re , five lamentari debeam : quod contra
poffibilitatem er confcientiam meam inci-
pio , qui vobis quicquam denegare nequeo ,
Vos autem et mihi et vobis in hoc confulite ,
ut ad invidiam noftram hoc nemini propaletis .
Quicquid ab anterioribus noftris accepimus ,
abfque ulla retractatione , et difcuffione fu
fcipere , et fubire debemus ; quia ur Caffia-
nus ait , qui a difcuffione incipit difcere ,
nunquam ad perfectum perveniet . Sed quia
ita fe humanum habet ingenium , ut juxta
peffimum et execrabile primorum terrigena-
rum exemplum , omnia cupiunt experimen-
to probare , non obediendo fervare , quan-
tum fcientia fuppetit , conabor vobis aperi-
re , quam neceffario et Clericis tonfura et
Monachis fint indicta cuculla . Et quidem
de tonfura que Clero et Cœnobiis et cunétis
altaris Miniftris , cifmarinis duntaxat , eft

meum , ut poftpofitis , vel potius explofis communis , hoc nobis fufficere debet , quod
& ann latis fimultatibus & inimicitiis , quas Patres noftri Petrum Apoftolum ob recor-
1
inter Patrem veftrum & noftrum cupidi et dationem et imitationem fpineæ coronæ , quæ
Domino ab illudentibus eft impofita , fum-
perverfiffimi homines feminare gaudebant ,
mum fibi capitis denudare et infra ad fi
Chriftiano et cognato amore nos invicem di-
ligere et alter alteri domi militiæque fidi militudinem corona capillos fibi relinquere
et pacati effe curemus , ne quifquam tertius tradiderunt , er exinde cunctos , qui ad Sa-
nos duos , nifi unum , fe invenire tripudiet ; cerdotium pertingere cuperent , eo modo non
et ita fit , ut nec noftri de noftra diffentio- folum rebus fuis , fed etiam fibi ipfis fe ab-
ne et minoratione glorias et dignitates au- negare debere . Et quidem hoc nobis ma-
cupentur , nec adverfarii et extranei de Re- gnum eft , cum in veteri teftimonio et le-
gni noftri defectu , et cafu glorientur . Ut au- ge præter fummum Pontificem et ejus tan-
ten foedus inter nos conditum permaneat tum filios , omnes Levitæ non folum capil-
firmum mittimus vobis pro arrabone ca- los , fed et omnes pilos corporis fint rade-
vallum viribus et velocitate , non ftatura et re præcepti , donec Ezechiel Propheta fum-
carnibus probabilem , et fellam , qualem nos mufque Sacerdos in portentum populi con-
infidere folemus , ut nos fortitudine et uti cidendi,, cremandi 2 & difpergendi , ca-
litate , non luxu et inanitate delectari no- pillos & barbam radere , & ex eis partem
veritis . Mittimus etiam cortinam præftan- cremare , partemque concidere & partem
tiffimam , qua in palatio veftro tempore con- in omnem ventum difpergere juffus eft : qui
filii pro figno dilectionis noftræ fufpenfa o- etiam hoc in mandato accepit , ut Sacerdo-
mnia maledicorum feminaria contabefcant tes capita non raderent , fed tonderent , quia
dum et meam apud vos devotionem hoc in altero aliquid miferæ delectationis , in al-
munere , et veftram erga nos affectionem ipfa tero nihil eft nifi profunda humilitatis
viderint , et extimuerint oftentatione . Et quod apparet in his qui tondentur ad palum :
ut de vitæ veftræ diuturnitate nos follicitos quamvis Beatiffimus Papa Gregorius in ex-

effe noveritis , dirigimus vobis aromata , et planatione ejufdem fententiæ non ita videa-
tur intellexiffe , fed ita folummodo tonde-
unguenta , et pigmenta medicabilia , quorum
odore , delibatione , et fapore delectati , diu ri , ut non impedirentur oculi . Quod fi ita
eft , quid fiet de mandato legis , quæ dicit ,
vivere , et nos diligere firmiter et jure de-
beatis . non attondetis vos in rotundum ; & caufa
ad-

(1 ) Hludovico . ) Directa eft hæc Epiftola ad thor lib. II. cap. 26. fcribit : Hic igitur , que.
Ludovicum cognomento Balbum , Caroli Cal- ego balbus & edentulus · explicare tentavi
yi filium . &c. Hanc autem Caroli M. Vitam Goldaftus
(2 ) H. Rex . Eft Ludovicus junior Ludo- Notkero Balbulo attribuit . Erat is certe Mo-
vici Germanici filius . nachus S. Galli , vivebat tempore Caroli Craf-
(3 ) Ut balbus , edentulus . ) Qui fe hic Ad- fi , & ipfe , quod præprimis notandum , fe bal
optulum vocat , idem eft cum illo monacho S. bum vocat in Hymno de S. Stephano . Ado-
Galli , qui vitam Caroli M. juffu Caroli Craf- ptuli igitur nomine & hic illud Notkeri expri-
Romam pergentis , fcripfit . Nam & hic au- mi certum eft .
 FORMULE ALSATICE . 409

Additur ; quia fancti eftis Domino . Quod bus quafi tribunal afcenfuri confueftis ornari .
quem intellectum , juxta hiftoriam , habeat , Sed quam facile hæc indumenta rejicitis &
non litteris commendandum , ne contra con- Laica induitis , propter quod calvaria eft
fuetudinem noftratum aliquid fentire videa- maxime neceffaria , quia hanc celerius ca-
mur . Sed forte de Sacerdotibus in Ezechie, pillis obducere non poteritis . Cur autem ra-
le ita poteft intelligi juffum , ut fupra ocu- fio potius quam tonfio & ipfa frequens a
los fe tantum tonderent , ficut adhuc Græci modernis fit Epifcopis inftituta ? hoc vide-
faciunt Sacerdotes , cum Monachi , & juxta tur in caufa , ut videatur & diligatur ipfa
Athanafium , totum caput ufque ad barbas corona , quæ hujus temporis Sacerdotibus eft
radant bis & femel in anno , vel juxta pri- conceffa , cum in veteri Teſtamento totum
mos ejufdem profeffionis viròs Heliam Pro- caput Levitarum fit calvaria deturbatum
phetam , Joannem Baptiftam , Paulum foli- 1 Quod vero eadem rafura fæpius eft indicta
tarium , Antonium , eundem Anachoretam non ideo fit , ut nos imperfecti putamus ,
Ecclefiarumque Doctorem , & ipforum Epi- ut pro comarum fpecie hac ornemur inno-
fcoporum Magiftrum naturali tegmine dele, vatione , fed quia fi rarius fieret & capilli
Atati pro gratiarum actione Creatori capil- aliquantum excrefcerent , non fine aliquo
lis & barba veftiri non graventur , quorum fcrupulo exoletis abfcinderentur , vel potius
ག
etiam Antonius hoc dicit , quia quicquid in cincinnos nutrirentur , & plures præva-
naturæ meliorandæ decorandæque fubtrahitur , ricatores , immo defertores fpiritualis militiæ
hoc eft ad turpitudinem ipfius , & ad inju- invenirentur . Et hæc quidem in commune
riam Creatoris redundat . Huc accedit quod de Clericis . De Monachis , licet ipfi inter
novaculæ comparanda , temperandæ , ipfum fe majori flagrent odio quam Clerici & Lai-
que caput ad nimiam in frigore & calore ci , fpecialiter de Monachis dicendum , quia
miferiam & calumniam decalvandum fit , nimium indecens eft & incongruum , ut qui
ipfæque horæ , quibus hæc præparantur & ita veftitus eft aliquid feculare defideret :
aguntur pereant , nifi diligenter noveritis & quia quicquid feculares homines diligunt
obfervetis cur hoc genus tonfuræ , immo cucullis indignum judicant & contrarium ;
rafuræ in his fit Provinciis ufurpatum , & nec immerito , quia qui veftem abrenuntia
potius pro lege fufceptum licet Paulus & tionis quam in baptifmo fufcepit jugiter por
Stephanus in fua regula verticem Monachos tare confuevit , mundo fe mortuum conti
iterato non radere , fed tondere præcipiant , nue meminiffe debebit . Delibato ore quali-
Porro quam neceffario & tonfura five rafu- tercunque cantavimus , ludum in ejulatum
ra eadem fit inftituta , ex fequentibus liqui- vertere habemus , quia Clerici & Monachi
do perpendite . Licet quidam Petrum & Pau- habitu , quo mundo fe renuntiare promit
lum non attonfos & derafos, fed naturaliter tunt , mundi curis & negotiis , immo ille,
priorem recalvaftrum affeverare foleant , fe- cebris omnimodo fe implicare contendunt
quentem in frontifpicio calvum ; quod fi ita Lamentationis ignarus mitto te ad libros.
eft quis tam fuperbus debet effe Chriftia- Hieronymi ad Sabinianum Diaconum , &
nus , ut non libenter pro Chrifti nomine Joannis Chryfoftomi ad Stelechium Mona-
contumeliam fubeat , qua primos Apoftolos chum ,
infignitos effe non diffidit ? quin potius hinc XVI.
difcat , in alia vita honorem inquirere , cum Domino Præcellentiffimo & Regi Glorio-
amicos fuos in hac vita capillorum didice- fiffimo N. indignus Epifcopus & fidelis fa-
rit honore privare . Si autem Petrus non mulus vefter N. Clementiffima dominatio
naturaliter calvus fed raforio creditur de- veftra fcire dignetur , quia quod ego tan-
calvatus , ut contumelia crucis Chrifti par- tillus homuntio ad confpectum ferenitatis
iciparetur ? merito quæritur cur fibi coro- veftræ juxta præceptum Dominationis ve-
nam , tollendo comam , non torquem im- ftræ non veni , maxima infirmitate deten-
ponendo , facere voluerit ? Ad quos facilis tus , juffionem veftram implere non potui .
refponfio patet . Primum quia fi juxta Do Nunc autem fuppliciter obfecro , ut in hoc
ninum fpinea Sacerdotibus imponeretur co- mifericordiam veftram fuper me recognofce-
rona , non femper ea poffent uti , & præci- re poffim , fi per hunc Legatum pufillitati
pue dormientes : fi autem viminea & fraxi- meæ dignamini , quando cum gratia Dei ,
nea & cujuslibet flexibilis ligni feu ceræ , fanitate recuperata , ad fervitium veftrum
cujufcunque texturæ & metalli , quis noftrum properare debeam : quia poft timorem Con-
eam pro loco & tempore ut vilem non ab- ditoris mei , tota intentio mea in hoc labo
jiceret , & pretiofam fibi imponeret ? & rare debeat & defiderat ut ferenitatem

quid effet , quod nos a Laicis difpararet ?
quod fi dixeritis quia veftes , quid eft , in
quo indumenta veftra a Laicorum differant
veftimentis ? nifi quod interdum podere ( 1 )
inea , quafi fummi Sacerdotes , ad altare
proceffuri foletis
1 indui , & purpureis vefti-
Tom. II.
veftram circa me ferenam invenire merear .
Sicut autem in diebus iftis nihil exterioris
operis exercere & negotii fecularis aut ec-
clefiaftici procurare potui , ita tota ad Deum
mente converfus pro incolumitate veftra &
conjugis & filiorum , ac pro ftatu Regni ve-
Mm ftri

( 1 ) Podere , ) Veftis Sacerdotum . V. Cangium in Poderis ,

 410 FORMULE
ftri Dei mifericordiam implorare non ceffa
vi . Parva Xeniola , fed peregrina , feu tranf-
marina , quæ modo ad obfequium veftrum
pietatem Divinam mihi credo direxiffe , Au-
guftæ Dominationi veftræ curavi deftinare ,
Pallium coloris Prafini ( 1 ) , & aliud Poli-
metum ( 2 ) , fpatulas Palmarum ( 3 ) cum
fuis fructibus , Cynamomi , Calaugani ( 4 ) ,
Cariofili , Mafticis & Piperis fafciculum, Ca-
ricas ficorum , Malogranata , Pectinen Ele-
fantinum , Vermiculos ( 5 ) , Cicadas , Aves
Pfitacos , Merulam albam , & longiffimam
fpinam de pifce marino . Sereniffimam Cel-
fitudinem veftram ad munimen Ecclefiæ o-
mnipotentis Dei mifericordia diu conferva-
re dignetur .
XVII.
Summum gradum in Ecclefia fumma fan-
Atitate promerito Patri & Provifori meo N.
humilis Suffraganeus & fidelis obfecrator ve-
fter , ac devotus Servitor N. illius Ecclefiæ
Paftor indignus . Scrutatorem cordium te-
ftem invoco in animam meam , quam in-
vitus & coactus aliquid finiftri , & quod pla-
ciditatem veftram turbare valeat , auribus
dulcedinis veftræ aliquando ingerere præfu-
mo . Sed quia melius eft ut errata Populi
nos incufemus , & damnare ftudeamus, quam
ab ipfis pro noftra negligentia circa illos
jure forfitan laceremur , notum fit Religio-
fitati veftræ , quia quofdam conjuges quos
injufte & contra Chriftiane difciplinæ Re-
gulam conjunctos audimus , ad nos evocari
fecimus , & prout Cleri judicium & ipfa ju-
ftitia dictavit , feparari præcepimus . Qui ,
ut erant nobiles , de principibus populi multos
fibi complices adunantes, tyrannico more, con-
tra Ecclefiafticam normam , jurata bella fu-
fceperunt . Sed nos vigore juftitiæ contuma-
ciæ illorum oppofito , nequaquam injuftitiæ
cedendum putavimus . At illi in majorem
infaniam verfi propter meæ perfonæ vilita-
tem , officii noftri authoritatem pro nihilo
reputantes, ad veftram Celfitudinem appel-
laverunt . Vos autem ad quem nos omnes
fpectare debemus , nolite inaniloquio eorum
credere , quia notitiam civium fuorum , in-
ter quos degunt , evitantes , ad ignota loca
fe transferre fatagunt , ut ibi mendacia fua
vitare prævaleant . Porro ego in fide mea
omnia vobis vera narrabo . Cum Dioecefim
meam circuirem , deveni ad locum ubi me-
morati homines habitabant , & ibi didici a
( 1 ) Prafini . H. e. coloris viridis acutiffimi .
(2 ) Polimetum . H. e. multi coloris , ut Ifi-
dorus lib. XIX. Orig. cap. 22. defcribit .
(3 ) Spatulas palmarum . ) Hoc eft , ramulos
palmarun qui fructum ferunt . Ex hoc
fenfu apud Theophraftum extat . Vid. Salma-
fii Exercit. Plinian . pag . m. 291 .
(4 ) Calaugani . Calauganum eft quod nos
Galgan nominamus, radix nota, Diverfum eft
ab eo , quod Latini Galbanum vocant , li-
quor nempe ferulæ in Syria nafcentis , cale-
faciens & ftomacho gratus .
( 5) Vermiculos . ) Vermiculi funt id , quod
ALSATICE .
majoribus vici illius , quia iidem conjuges
ita fibimet confanguinitate juncti effent , ut
de uno Parente in quinta , de altero in
quarta generatione mutuam ducerent propa-
gationem . Quod inquifitione facta & fide
cum juramento data ita verum effe didici ,
ut omnes , a minimo ufque ad maximum ,
id ita fe habere proclamarent , Quod fi hæc
facul as inprobis hominibus inhibita non fue-
rit , ut Epifcopi fui præceptum contemnere
non audeant , ficut minores mihi , ita ma-
jores quique vobis facere incipient , & pe-
riclitabitur apud Domnum Apoftolicum no-
ftrum Minifterium . Communibus ergo viri-
bus communes hoftes Chrifti debellare ftu
deamus . De cætero, Domine Pater, de gra
tia veftra fuper me fubjectionem meam cer-
tiorare dignemini . Religiofitatem veftram ad
regimen Ecclefiæ fuæ Mediator Dei & ho-
minum roborare dignetur ,
XVIII,
Providentia divina N. Ecclefiæ ille Epi-
fcopus N. Archipresbytero pagi illius falu-
tem. Notum fit dilectioni tuæ , quia Do-
mini noftri Reges , quando nuperrime in
unum congregati funt ( 6 ) , inter multa quæ
pie ac falubriter obfervanda conftituerunt ,
hoc etiam decreverunt , ut pro multis ne-
ceffitatibus triduanum jejunium pariter ob-
fervare deberemus ; quod hoc modo fieri
debebit , XIIII. Kalend. & XIII. & XII.
Kal. Junii , pura confeffione & pace præ-
miffa jejunent omnes ufque ad nonam ; ex-
ceptis qui præ infirmitate & infantia aut
fenio ( non ) poffunt abftinere ; & unanimes
contrito & humili corde veniant ad Eccle-
fiam , fequantur Crucem cum Litania . To-
tus populus Kyrie eleifon clamantes , cinere
afperfi , & ciliciis induti , qui illa poffunt
invenire . Cæteri quicunque habent , laneis
veftibus induantur ad corpus . Pauperibus &
non habentibus ipfa fua penuria pro affli-
&tione fufficit . Difcalceati omnes Miffam in
commune aufcultent cum metu & reveren-
tia . Presbyteri fingulis illis diebus Miffam
cantent . Cæteri Clerici & omnes qui no-
verint viri ac fœminæ L. Pfalmos impleant,
obfecrantes Conditoris noftri clementiam, ut
ab invifibilium hoftium infidiis & gentibus
variis & gentilium incurfionibus Ecclefiam
fuam defenfare , & ipfam pace fua , qua
omnem fenfum exuperat , interius cuftodire
dignetur , ne in fua vifcera ipfa confurgere
&
hodie cochenille nominamus , & quo fcarlati-
nus color ferico & pannis pretiofis datur . V.
Cangium .
( 6 ) In unum congregati funt . ) Filii Ludo-
vici Germanici Carolomannus , Ludovicus &
Carolus Craffus menfe Novembri anni DCCC-
LXXVI. convenerunt in Pago Recienfi , ut
Annales Fuldenfes habent . Sed cum a Kalen-
dis Junii hoc temporis fpatium remotius fit ,
puto Chartam neitram loqui de Ludovici &
Carolomanni jam morte vicini conventu , qui
anno DCCCLXXIX. contigit,
 FORMULE
& femet lacerare conetur : diverfas peftes
& morbos ab hominibus & jumentis aufe-
rat
aeris temperiem tribuat , terram fœe-
cundet , fruges ad maturitatem perducat ,
fructus arborum multiplicet , ut exterioribus
neceffariis affluentes cum fide recta , fpe fir-
ma , & charitate fyncera Deum diligere ,
& illius mandatis inhærere poffimus : & his
fubfidiis utentes in via ad æterna præmia
perv e mer ur in patria . Pane ficco
eniromn
alantur eseam
, & crudis oleribus & fale
atque pomis ; & qui opus habent infufis
vefcantur oleribus , uno vafculo de pura cer-
vifa refocillentur . Cunctis omnino a carne
& pinguedine & omni quod ex lacte con-
ficitur . Pifces & ova præter infirmitatem
nemo præfumat . Similiter vinum & omne ,
quod melle dulcioratum eft , & unufquifque,
in quantum poterit , quod fibi fubtrahit
indigenti præbere non differat : quia jejunio
innocens acquiritur vita , oratione religiofus
animus enutritur elemofyna mifericordia ,
quæ requiritur , invenitur & quod nuper
in minifterio tuo femi correctum dereliqui
ficut a te digrediens ftrenuitati tuæ com-
mendavi Omnia ad certum finem , prout
poteris perducere , curato . Vale .
XIX .
Ille Epifcopus fanctiffimæ Congregationi
in honore Sancti N. coadunatæ falutem .
Dilectio veftra noverit , quod fancta Syno-
dus apud urbem N. collecta 2 finitis quæ-
ftionibus , quæ ex diverfis caufis emerferunt,
faluberrime decrevit , ut omnes Ecclefiarum
Clerici & Monachorum catervæ commune
jejunium & orationes tribus diebus exeque-
rentur , hoc eft IIII. & III. & II.
Presbyteri tres miffas , cæteri Clerici Pfal-
terium decantarent , circa nonam horam cru-
cem fequerentur , alimentis vero confuete
uterentur , cætero populo propter æftum atque
opera forinfeca hoc non indixerunt . Vale.
Tom. II.
( 1 ) Ruvacha . ) Hodie Rufach.
(a ) Situlas , tres . ) Corruptio hic quædam eft .
( 3 ) Friskingas . ) Friskinga de porcis & ovi
bus adhibetur , & denotat anniculum porcum
vel ovem . Vadianus : Noftri , ait , venatores
porcum fylveftrem anniculum aut adultum Fri-
Jchling vocant . Aurelianenfes , Menagio tefte ,
porcum nondum plane adultum , porcello ta-
men lactente fortiorem, frefangeau nominant .
Capitular. lib. IV. cap. 73. Abbati ... uni-
cuique dentur quotidie panes 30. Friskinga dua
... porcellus unus &c. Canon. XIII . Synod .
Ticinenfis Epifcopi Dioecef. Rhemorum & Ro-
thomag. ad Hludovicum Regem ; Qui illorum
pecora frifcingas aut quæcunque illorum funt ,
non prædentur. Hincmarus Clero & plebi Tor-
nacenfi : Exigendo denarios aut verresfeu frif-
kingas . Hincmarus ad Clerum Laudunenfem:
Ne etiam
num quafi ad receptionem Regis aut legatio-
. denarios
vel caballos aut verresfeufrif
kingas accipiat . Traditiones Fuldenfes lib.
II. Trad. 7. Et ut mihi per fingulos annos unum
fagum aut frifgung vel aliquid confolationis de-
tur . Apud Browerum lib. VIII . Annal. Trexempla vocis plura in Lindenbrogii & Can-
vir. occurruntfriscinge vervecina , & in Diplo gii Gloffariis .
mate apud Lindenbrogium friſcingæ qvina
ALSATICE . 411
XX.
Dilectiffimo Patri & omni laude colen-
do N. Ecclefiæ Argentarina & Argentarien-
fis Pontifici N. humilis oppidi Conftantien-
fis Epifcopus . Paternitas veftra fcire digne-
tur , quod Dominus nofter Rex C. ad Cœ-
nobium Luxovienfe parvitatem meam diri-
gere voluit . Unde peto largitatem veftram,
ut in vico veftræ poteftatis Ruvacha ( 1.)
mihi manfionem & neceffaria cuncta fubmi-
niftrari ; me vero fequentibus hofpitia & a-
liquas impenfas exhiberi præcipiatis , procul
dubio fcientes , quia quodcunque pufillitati
meæ demandare dignamini , abfque omni re-
craftinatione perficere curabo . Et fi quando
juxta nos alicubi deveneritis , fcitote quia
ad veftrum obfequium cinn omni feftinatio-
ne occurrere ftudebo . Sanctitatem veftram
& gregem vobis commiffum continuis ora-
tionibus Domino commendamus . Idipfum
autem ut pro Ecclefia fidei noftræ commif-
fa & noftra fragilitate facere dignemini fup-
pliciter imploramus . Vale .
XXI.
Ille N. gratia Dei Epifcopus N. Vice-
domino & fideli fuo falutem . Strenuitas tua
fciat , quia G. Nemidonenfis Epifcopus Ro-
mam profecturus unam manfionem petiit a
me in III. Idus Maji , hoc eft fecunda die
fequentis Hebdomadæ . Ideoque omni cura
provide , ne quicquam tunc ibidem neceffa-
riorum ei defuerit fed omnia fufficienter
illi fubminiftres , id eft maldra quatuor de
pane , de cervifa carradam unam triginta
fitulas de Vino , fitulas tres ( 2 ) friskin-
gas ( 3 ) , Ovinas quatuor , Porcum unum ,
de lardo dimidium tergum , Agnellum u-
num Porcellum unum Ánferem unum ,
>
Annetas duas , Pullos quatuor , & ipfi ali-
quem pifcem fi potueris : ligna ad focum ,
& vafa ad minifterium , plumatia & capi-
talia ad lectum de avena trita & venti-
9
Mm 24 lata
Pro porco juniore occurrit frequenter in Bre-
viario Rerum Fifcal. Caroli M. Vita S. Me-
inwerci cap. XXXII. § . 14. Conceffit ... I. po-
tedrum ac V. victimas , id eft , friskinga , fratri
vero ejus unum equum dedit . Pro ove anni-
cula fæpius apud Notkerum in Pfalterii Para-
phrafi Ms. obvium eft . Pfalm. XLIII . г2. ver-
ba : Dedißi nos tanquam oves efcarum, Germa
nice redduntur : Du gabe unfh in ze frezzen-
ne, famofo frifginge . Pfalın. XV. 4. Dax fi de-
bein opfer bringen fone den frifginken ; ut non
offerant victimas ex ovibus recentibus . Pfalm .
XXXII . 22. Unde er doh ne lerta die frifginge
opferon fo Aaron teta ; Nec tamen docebat vi
&timas immolare , ut Aaron faciebat . Pfalm.
XXVI. 6. frifgine dero freuui eft hoftia lætitia .
Pfalm. CXV. 8. Des opferon ib dir lobe frif-
ging : Ideo facrificabo tibi hoftiam laudis . Á-
lia plura Notkeri loca huc fpectantia omitto .
Vox vero frifching, vel , ut nunc pronuntia-
mus, frifchling aut fræfchling, afriſch, recens ,
derivata , fignificat porcum vel ovem recentem ,
quæ nondum eft adultæ fatis ætatis . Vide e-
 412 FORMULE
lata ad paftum cavallorum maldra tria &
foenum in pratis & in agris , fingulis caval-
lis vafallorum & fervorum illius unum ma-
nipulum : & fi præ nimia occupatione
gravi damno aliarum rerum poteris , per te
ipfum illi fervire , curato ita ut ad gratiam
fiat quod facimus . Et fi quando ad ejus
loca nos devenire neceffitas coegerit , ita
eum benefactis anticipatum habeamus ut
jure fe nobis vicem debere noverit . Vale ,
XXII.
! .. Vicedominus N. Epifcopi N. Procuratori
in Polligen. ( 1 ) unus Epifcopus debet ad
Polligen fuper XII. noctes advenire, & ideo
præpara illi minifterium . Vide ubi opti-
mum granum habeas & para VI . maldra
de farina lota , & unum modium de fimi-
la . Tolle de XII. cenfariis fingulas Ovas ,
( 2 ) & da illis quotidie fal & ventilamina
& commixtum migma , ut tunc bonæ fint ,
Tolle unum porcum de illo fervo , quem
hoc anno reddere debet & da illi quoti-
die fufficienter de figila & hordeo , & ine-
bria illum mixtura furfurum feu farinæ , &
fac unum Agnellum tota matris ubera fu-
gere , fimiliter et Porcellum et unam au-
cam , et duas anetas a cæteris fepara et
da illis quotidie abundanter , et fex Galli-
nas et Pullos commixta hordeacea farina pa-
fce ; et fume de fervis quibus volueris .
Duas fretas de cervifa , et fume fex ficlos
( 3 ) de vino in cellario Epifcopi ad Con-
ftantiam, et præcipe quatuor fervis , ut una
hebdomada diebus quos indomicum ( 4 ) de-
bent , ligna fagina , et cætera optima quo-
tidie adducant , et ova congrega , ut quan-
do ego venero omnia parata inveniam , fi
cutem et capillos habere volueris . Vale ,
XXIII.
Epifcopus Procuratori fuo N. Accipe epi-
ftolam iftam , et commenda illam alicui tri
butariorum noftrorum qui cavallum habet ,
et præcipe illi , ut nec die nec nocte quie-
fcat , donec eam ad Tringonilla Majori de-
ferat . Quod fi nullus eorum tibi obedierit,
tu ipfe eam illuc defer , er præcipe illi, ut
diem cum nocte continuando N, eam per-
ferat , et hanc brevicolam apertam illi fi-
gnatæ coargille ( 5 ) ut tu et focius tuus et
ipfe N. noverit , quod qui per cujufcunque
veftrum neglectum contigerit , ut ipfa Epi-
dominicam
ftola N. Epifcopo ante iftam dominicam
non veniat , omnibus meis & gratia mea pri-
vabitur . Si autem tibi N. venerit , expecta
me in loco , et para mihi hofpitium , quia
in fequenti hebdomada ad te in illum lo-
cum , propitia Divinitate , venire debebo ,
inde ad Stratoburgam perrecturus . Et ftre-
nuem Miffum dirige , qui ipfam Epiftolam
(1 ) Polligen . ) Polling hodie eft Præpofitu-
ra Canonicorum Regularium ad Ambram Ba-
variæ fluvium .
( 2 ) Ovas . ) Ova pro ovis pofitum ; unde
ewe, quod alicubi ovem Germanice denotat ,
ALSATICÆ .
N. fub omni celeritate repræfenter . Cæte-
ris etiam Compresbyteris tuis de meo ad-
ventu indica , quia fpero , quod Augienfis
& Abbas et Comes N. mecum veniant > ut
aliquid illis impendere valeam . Vale .
XXIV.
Sanctæ Moguntiacenfis Ecclefiæ Præful fra-
tri et Sacerdoti N. in Salvatore mundi fa-
lutem . Dilectio tua novit , quod a recor-
datione juventutis tuæ, ut reor , numquam
in noftra Diœcefi Epifcoporum Concilium
eft habitum ; et idcirco puto , quin potius
metuo , quod in Ecclefiis noftræ pufillitati
commiffis multa grandia et infanabilia, tum
propter fuimet enormitatem , tum etiam
propter incuria et occupationis noftræ diu-
turnitatem adeo concreverint > ut aut vix
aut certe nequaquam fine magna authorita-
te aut vigore corrigi valeant . Quapropter
ut dicta Canonum præcipere nofti , ut non
dicam quod ad omnia meus femper fuifti ,
pridie Nonas Aprilis , ad urbem Mogun-
tiam venire ne prætermittas , ita paratus ,
ut quandiucunque caufarum neceffitas expo
fcit , ibi manere pro abundantia fumptuum
poffis . Et quicunque aliquid gravioris ne-
gotii , quod fupra vires tuas exiftimas , et
nunc et Antecefforum tuorum temporibus
habuerunt , aut tecum pariter venire , aut
feorfum tibi occurrere in loco memorato præ
cipe , ut ibi omnis eorum controverfia fi-
niatur . Vale ,
XXV .
Domino et in Chrifto Patri . Illi Archie-
pifcopo N. indignus Ecclefiæ N. excubitor .
Sanitate dulcedinis veftræ comperta ,
omni
gaudio repletus fum . Ad . præcepta veftra
non folum ea quibus pro authoritate regi
minis veftri obtemperare fubjectionem meam
convenit fed & omnia quamvis gravia
& difficilia , me effe femper paratiffimum .
Utinam ita probaveritis experimento , ficut
ego , memor fcilicet beneficiorum & educa-
tionis veftræ libentiffime vobis oftendere de-
fidero , Obfecro vero ne aures fapientiffimi
Magifterii veftri forfitan offendat , fi pietate
veftra confifus unam Apologiam , immo que-
rimoniam vobis infinuare , & potius implo-
rare præfumo . Solertiffima veftra novit in-
duftria quamdiu Epifcopium mihi commif-
fum ab infirmis & fenio defeffis hominibus
retentum eft , adeo ut jam nonus annus pene
fit exactus , ex quo nullus eorum ipfam Par-
rochiam circuire potuerit , & ego fecundo
jam anno illam retinens ob perturbationem
Reipubl. caufarumque varietates & Domini
mei Regis fervitium nifi tantum dimidiam
pertranfire potui . Et licet in illis partibus
quas adhuc vifitavi , non fatis multa prava
in-
( 3 ) Siclos . ) Forte legendum : Situlas .
(4 ) Indomicum . ) Leg. in dominicum .
( 5 ) Signata coargilla . ) Forte : Signatæ cum
argilla .
 FORMULE
invenerim , meruo ne illis , quas molo adi,
re debeo , plurima diftorta & incorrigibilia
infipientiam meam deprehendere contingat ;
quæ tamen cum gratia Dei & adjutorio
prudentiu n virorum aliquantulum eventila-
re, & difcutere neceffarium puto , antequam
ad notitiam veftram & dignitatis veltræ &
tantæ Synodi tam multa hæc & tan gra-
via ita incorrecta & indifcuffa perveniant ,
ne in mei peccatoris minifterio plus facino-
rum & flagitiorum reperiatur , quam in cun-
tis fuffraganeorum veftrorum Parrochiis . I-
& triftamur : quia pau errima et arida Provin
deo fupplico manfuetiffimæ Religiofitati ve
ftræ , ut fi veftræ benignitati placuerit , per
hunc Miffam vilitati meæ remandare di
gnemini , fi me ab hac profectione excufa-
tum habere velitis , donec aliquid eorum
que minus adhuc correcta funt ad normam
juftitiæ dirigere queam . Nihil tamen in vo-
luntate mea ponens , veftræ fan&titatis juffis
impigrum me exhibere ftudebo . Valete .
XXVI, ( 1 )
Dile&
tiffimo & religiofiffimo Confacerdo-
ti & firmiffimo amico N. Epifcopo , ille
Brixienfis Ecclefiæ Paftor ( 2 ) . Obfecro fi-
delitatem veftram , ut veraciter mihi & di-
ligenter demandare dignemini , quomodo fe
fumma rerum habeat , quam pacati inter fe
Domini noftri Reges fint , id eft filii Hlu-
duvici qualemque pacem ad confobrinum
fuum filium K. confervent : quia nos habi-
tatores Italiæ , & potius inquilini , feu quod
potiffimum veritas ipfa teftatur , præda nunc
horum , nunc illorum , ægre nimis expecta-
mus , donec inter fe concorditer adinveniant,
cuinam Provinciam iftam concedere velint ;
ut illi , prout oportet , fingulariter fubjicia
mur: cæteris etiam in quibus poffumus ,
læti ferviamus . De fofpitate fanctitatis ve-
ftræ certum me reddere velitis , & veftris
1
Romam pergentibus , feu reliquis pro fua
neceffitate Italiam petentibus intimate , ut
ad me divertant & in veftro honore eis
aliqua impendam fubfidia & de ftatu fani-
tatis veftræ lætificabor ; & vos de mea , ut
credo , In veftram jucunda & pigmenta ac
medicamenta , quæ vobis congrua puto,
puto, ve-
ftræ dilectioni dirigere curabo . Munufcula ,
que modo fuerunt ad manus , veftræ digni
tati direximus , hoc eft palliolum diacedri.
num ( 3 ), & aliud coccineum , tertium fa-
phirini coloris , ftragulas duas , duos ramos
palmarum virides , & partem amigdalarum,
& Thimiama novum . Quod fi opportunum
vobis eft , obfecro , ut unum Admiffarium
generofiffimum , celeritate & forma , quin
& animo præftantiffimum & alacrem, mihi
fideli veftra dirigatis . Simul quodcunque vo-
lueritis grandioris pretii mihi injungentes ,
Tom. II .
( 1 ) XXVI, ) Hanc Epiftulam anno aut
DCCCLXXVI, aut fequenti fcriptam fuiffe
oportet ,
( 2 ) Brixienfis Eccl. Pator , ) Debet hic effe
Antonius Epifcopus Brixienfis , ad quem Johan-
nes VIII. Papa plures Epiftolas fcripfit ,
ALSATICE . 413
ut puto , ad veftram voluntatem paratiffimo
XXVII.
Nobilitatis & religionis fum nique Sicer
dotii dignitate fublimito N. illi Ecclefie Pon
tifici N. illius Ecclefiæ indignus Epifcopus .
Comperta fan tirate dulcedinis veftræ mal-
tum in Domino gavifus fum , fed & gau ,
deo & gaudebo . De perturbatione vero Ita
lie tum propter veftram & Ecclefiarum Chri-
fti inquietudinem et vaftationem , tum e-
tiam propter noftra detrimenta nimiam con-
cia noftra quid amplius habitura eft matre
diviti rum fuarum direpta , Sed Dei miferi-
cordia confidimus hanc tempeftatem in bre.
vi ferenaadam ; nam ficut demandaftis mi-
hi , ut de Regni pace , et ftatu vobis certi
aliquid fignificarem , & qualem pacem ad
invicem confervarent tres fratres filii noftri
Domini Hladovici ? et utrum nepotem et
confobrinum , immo compatruelem fuum fi-
lium K. in focietatem fuam afciviffent ? No-
tum facio dilectioni veftræ , qu'a tres illi
fratres , ita fe mutua charitate complectun-
tur , ut fummam Trinitatem mediam inter
illos diverfari credamus . Adeo omnia, quæ
ad illos feu privato , feu publice pertinere
videntur , humanas res et vota fupergrediun-
tur ; et unufquifque eorum, fi poffet , et po-
teft fieri , plus alios quam fe ipfum diligit,
et diligeret , Et Domnus quidem K. com
fratre Hl. Hludovici junioris , id eft Gal-
liam Lugdunenfem et Treverim cum omni
Mofellana regione , nec non Agrippinenfem
Provinciam , et Burgundioniam inter fe dis
videndas acceperunt . Italiam vero et Tu
fciam et omnem Campaniam Domno K,
regendas commiferunt , qui etiam modo fa
nitate indulta , et indepta , quandocius vos
per gratiam Dei vifitabit , et omnem ad-
verfarium et prædonem de veftra Provincia
fugabit . Ineffabiles veftræ liberalitati gratias
de magnis exquifitis muneribus , quæ mihi
dirigere curaftis . De cavallo , quem me ex-
poftulaftis , fcitote quia præftantiffimum vo-
bis mitto , Illorum ( 4 ) de, gente Patrum ,
quos Dedala Circe fuppofita de matre no-
ihos furata creavit . Quod ne fabulofum e-
xiftimetis , aerius ei color innatus hoc ve
rum
rum effe comprobat .. Qui pernicitate Cil-
larum , animofitate Rhebum , mirabili fin-
gularitate Bucephalum antecellat et gene-
rofiffimos pullos faciat : qui procul odore-
tur bellum , et gaudeat ad vocem tubæ, et
cum fanguineam pugnam videat , dicat Vah :
qui montes oppofitos lætus et alacris exfu-
peret , et fluvios rapaces innatet , et latiffi-
mos lacus tranfvadet . Belgica ( 5 ) vel mol-
li melius ferat Effeda collo , et humano ſen
Mm 3 fu
(3 ) Diacedrinum , ) H. e. citrini coloris in-
tenfioris .
( 4) Illorum &c. ) Virgil. VII. Æneid. verf,
282. 283.
(5) Belgica &c. ) Virgil. III. Georg. 204,
 414 FORMULE
fu cognofcat , quomodo fub quolibet homi-
ne fe gerere habeat : hoc eft fub juvenibus
et indifciplinatis tranfverfus et fupinus , fub
fenioribus vero er gravibus humilis et re-
&tus incedere norit . Debetis autem farre pa-
fcere , non filiquis fabarum et lupinorum ,
feu frondibus cerrarum , et quercuum , De-
betis autem puro amne et liquido fonte po-
rare , non putentibus aquis , ut vos eas no
FORMULÆ
GOLDASTINE ,
Seu Centuria Chartarum Alamannicarum
idem Goldaftus bac de Chartarum Scriptoribus
CHARTARUM
T bos Auctores clarius ac manife-
ftius contemplari poffis, Lector, vi-
U fum eft opere pretium allucere
faculam , quæ tibi præeat ad or
dinem fingulorum ac ornatum confpiciundum .
Ea eft feries Regum , qui Alamanniam te-
nuere, & Imperatorum , fub queis Charte
funt perfcriptæ , per annos ætatis & regni
diftincti in contexta . Et ne fis nefcius , a
cujus filo ducamur , fecuti fumus pleraque
ex parte accuratiffimum Hiftoricum , Guil-
Jermum de Nangis , Monachum Sancti Dio-
nyfii apud Parifios , qui Francorum Regum
resgeftas ante bos annos CCC. fumma fide at-
que induftria Francice & eleganter infti-
tuit . Id apud nos Ms. exftat , de Fran-
cicæ linguæ antiquitate auro contra carius .
Interim tamen negare non poffumus , nec ab
ipfo femper rem acu tangi . Ea re nonnum-
quam ab eo difceffimus , fed parce : Eft
quippe perdifficile , certi quid in tanta o-
mnium Chronographorum , quot ufque oculis
ufurpavimus , conftituere . Quam quidem
rem aut a nemine , aut Chartarum ope au-
xilio impetrari poffe confido . Nobis accurare
in fubitata bac fcriptione non licuit , nec ,
fi otium libuit . Contenti nunc boc marte ,.
Quid futurum fit , id eft , ut Diogenes di-
cere folebat , 2001 TO 18. Porro in ipfa
ferie obfervandum eft , notas illas Ch. &
An. fignificare charte & anni regnorum nu-
meros . Et quia Legem Alamannicam , cu-
jus ipfe charte funt interpretes , præfigen-
dam cenfuimus , quidni pariter præmitta-
mus ejus conditores ? quorum primus , cujus
memoria ad pofteros fit delata ,
Theodoricus I. Clodionis an potius Clodo-
ALSATICE
mine dicitis . Si hæc ei facitis , omnia qua
dixi et ampliora in co invenietis ; fi vero
hac negligitis , et curam illi fubtrahitis ,
immunis ero a mendacio , qui vobis bonum
eum direxi , et qualiter habere deberetis in
ftruxi . Vos autem vobis ipfis , aut miniftris
veftris de ejus vili .
Cætera defunt
a Cl. Goldafto congefta , cui
præmifit .
SCRIPTORES .
vai I. qui contra Alamannos , invocate
falutari Jefu Chrifti nomine', pugnans , pri-
mus Regum Francorum in Chriftianos no-
men dedit) filius, Francie & Alamanniæ Rex,
promulgator Legis Alamannica , qui defun-
o patre regnum fortitus A. N. C. CCCL
XXXXVIIII.
Childebertus II, Sigebertifilius , Francie
Alamanniæ , quæ tum ad Burgundiam
Spectabat , Rex , Alamannica Legis Repeti
tor primus , regnum acceffit A. N. C.
Chlotharius II. Chilperici I.filius , Fran-
cia & Alamanniæ Rex , Alamannica Legis
Repetitor fecundus , regnum accepit A. N
C. DLXXXVIII.
Dagobertus Magnus , fuperioris Chlotharii
filius , Franciæ , Alamanniæ , & Sclavonie
Rex , cognomentoJUSTUS , Alamannice Le-
gis Repetitor tertius , fucceffit in regno pa-
terno A. N. C. DCXXXII. tenuit annos 14.
Chlodovaus II, Francie & Burgundiæ A.
N. C. DCXLVI. regnavit annos 17. etiam
in Auftrafia poft obitum fratris Sigeberti,
interfecto Grimoaldo ufurpatove regni .
Chlotharius III. A. N. C, DCLXIII. re-
gnavit annos 3.
Theodoricus III. A. N. C. DCLXVI. an-
num 1. Quo depofito & in monafterium de-
trufo eligitur
Childericus II. A. N. C. DCLXVIII. an-
nos: XII. Quo interfecto ex monafterio repe-
titur
Theodoricus III, A. N. C, DCLXXX,
annos 14.
A. N, C, DCLXXXX-
Chlodovæus III, A,
IIII. annos 4.
Childebertus III, pater Dagoberti II. A,
N.
 FORMULE
N. C. DCLXXXXVIII, annos 18.
Dagobertus II. five junior , qui in charta
Dacopirtus , Theodorici IIII. pater, Childe- CCII. quum he charte , que illo ipfo tem-
berti fuperioris filius , A. N. C. DCCXVI. pore fcriptæ funt , exfertim XXXI. annum
Plerique omnes Chronographi 4. tantum exprimant . Quos ubi ad Regni annos con-
annos ejus Regno tribuunt . Atqui hæc charta tuleris , reperies a Nato Chrifto , quos ap-
anno Regni ejus 30, præfcripta eft ? Quid pofuimus , ipfiffimos annos .
dicemus ? An computabimus annos paternos ,
quibus ille confors regni fuerit , & conti-
nuabimus regnum ejus ufque adfucceffionem
Theodorici filii? Sed neque ita conftabit 'nu-
merus , etiamfi excludamus Chlotharium &
Chilpericum veluti intrufos , quod Monachos
illos feciffe putandum foret , fi calculus con-
veniret . Etenim ab anno primo Childeberti
ufque ad annum primum Theodorici non re-
periuntur quam 29. an. non liquet .
Chlotharius IIII. A. N. C. DCXX. an-
nos 2.
Chilpericus , qui in charta Elpericus , A.
N. C. DCCXXII. annos 5. Ch. 41. fine anno ,
Theodoricus IIII. Dagoberti junioris fi-
lius , fub tutela Caroli Martelli , A. N. C.
DCCXXVII. annos 15. Ch. 36. An . 15. que
obiit ,
Childericus III. qui chartis Ildiricus &
Hiltrihhus , cognomento fimplex , quum prius
David vocaretur , ex monafterio a Carolo
Martello Majore domus ad regnum accerfi-
tur A. N. C, DCCXLII. regnavitque annos
10. ut ex chartis patet , non 9. tantum , ut
tradunt vulgus Chronographorum Ch. 58.
An. 3. Ch. 40. An . to.
Carlomannus , Martelli filius , Majordo-
mus & Alamanniæ Dux , regnavitfub Chil-
derico Rege annos 4. qui monachus factus
in Caftro Caffino Alamannie amminiftratio-
nem fratri Pipino refignavit . Ch. 61. An. 2.
Ch. 37. fine an. Ch. 38. fine an. Ch. 39.
fine an. Ch. 58. fine an.
Pipinus Magnus qui & Groffus Martelli
filius , Majordomus & Alamannie Dux de-
turbato in coenobium trufo Childerico Re-
ge , regnum Francorum ufurpat A. N. C.
DCCLI. fi Childerico 10. annos inclufive
tribuamus . Rexit annos 18. Ch. 42. An. 3.
Ch. 59. An. 8. Ch. 69. An. 1o. Ch. 43. An.
10. Ch.77, An. 15. Ch. 44. fine anno, Ch,
60. fine anno .
Carlomannus , Pipini filius , Alamanniæ
Rex A. N. C. DCCLXIX. annos 3. Ch. 45 .
An. 1. Ch. 3. An. 1. Carolus Magnus , Pi-
pini filius , Rex Francorum A. N.C. DCC-
LXIX. Alamannorum poft obitum Carlomanni
fratris , DCCLXXII. Romanorum Imperator
Auguftus , DCCC. Legis Alamannica Repe-
titor quartus & ultimus , rexit & impera-
vit annos 46. Ch. 62. An. 2. Ch. 46. An . 4.
Cb. 29. An. 4. Ch. 87. An. 4. Ch. 12. An.
12. Ch. 69. An. 12. Ch. 48. An. 26. Ch.
49. An. regni 33. & imperii 2. Ch. 68,
An. 34. Ch. 47. An. regni 36, imperii 5.
Ch. 99. An. regni 38. & imperii 7. Ch. 15.
An. 40. Ex quibus chartis notandus eft in
fignis Chronograpborum error , qui Caroli M,
GOLDASTINE .
415
inaugurationem Romanam rejiciunt in an-
num Regni XXXIII. Nati vero Chrifti DC-
Pipinus , Caroli M. filius Rex Lango-
bardorum, & Rhetia Curienfis Dux , A. N.
C. DCCCVI. Ch. 15. An. 2.
Hludovicus Pius , Caroli M. filius , Im-
perator Auguftus , A. N. C. DCCCXIII.
imperavit annos 27. partim cum patre , par-
tim folus , partim cum filiis . Ch. 81. Añ.
6. Ch. 50. An. 12. Ch. 51. An. 15. Ch.65.
An. 16. Ch. 64. An . 24. Ch. 30. fine anno .
Sub eodem fcriptæ funt Ch. 90. & 95. fi-
ne anno & Imperatore .
Hlotharius , Hludovici Pii F. Auguftus ,
a patre confors imperii factus A. N. C.
DCCCXXII. ut clariffime patet ex Ch. 65.
Nam fi pater ad imperium ( ut paulo ante
memoravimus chartarum auctoritate ac fide
freti ) anno DCCCXIII. pervenit , Hlotha-
rius autem anno imperii ejus 9. ad focie-
tatem accitus , belle conftabit nofter nume,
rus . Imperavit annos 15.
Hludovicus junior Germaniæ feu Francia
Orientalis Rex , Pii filius , cum patre com-
munes regni habenas capeffit A. N. C. D-
CCCXXXII. Id uti effe credam , movet me
Theothartus in charta 64. Gubernavit an-
nos 44. Ch. 56. An. 3. Ch. 87. An. 4. Ch.
64. An. 5. Ch. 83. An. 5. Ch. 70. An. 10. Ch.
71. An. 12. Ch. 31. An. 14. Ch. 1. An. 15 .
Ch. 26. An. 15. Ch. 63. An . 15. Ch. 8. An.
17. Ch. 22. An. 18. Ch. 52. An. 19. Ch.
72. An. 19. Ch. 5. An. 22. Ch. 54. An. 24.
Ch. 18. An. 28. Ch. 55. An . 29. Ch. 23. An.
31. Ch. 32. An. 31. Ch. 57. An. 33. Ch. 74.
An. 35. Ch. 93. An. 35. Ch.7. fine anno .
Sub eodem fcriptæ funt Ch. 78. 91. fine
an. Imperatore . Moritur anno DCCCL
XXVI. veriffime computavit Hepidannus in
Annalibus a quo Pius etiam ab Albrico
Presbytero chart. 74. fimiliter ut pater , co-
gnominatur .
Carolus II. cognomento Crafus , Hludovi-
ci fuperioris filius , Pii nepos Caroli M.
pronepos , Imperator Auguftus , Germanie qu
bernacula fufcepit A. N.C. DCCCLXXVII.
tenuit annos 12. Ab Alamannis five Ger-
manis Secundus recenfetur, quia Calvus, e-
tiamfi nomen Imperii affectavit , impetrata
jam a Pontifice Romano benedictione , nibil
juris tamen in Alamannia obtinuit , à Car-
lomanno Craffi fratre victus acfugatus, quem-
admodum præter alios Otto III. Imperator
audacter Pontifici Romano objicit in Diplo
mate Silveftro II. Papæ Rom. dato , anno
DCCCCXCVIII, quo illi Comitatus quofdam
Italie concedit explofo Conftantiniane Dona-
tionis ( ut illius verbo utar ) commento
cujus Jobannem Diaconum cognomento Digi-
torum oftendit effe fitorem . Affervatur id
Lu
 416 FORMULE
Lutetiæ Parifiorum in Archivis Regiis . Hac
ergo de cauffa Carolus Calvus a Germanis
non reponitur in Imperatoribus . Sub eofcri-
pte funt Ch. 7+ 93 . ante adeptum Im-
perium . Ch. 19. An. 2. Ch. 73. An. 2. Ch.
79. An. 3. Cb. 24. An. 5. Cb. 28. fine anno ,
Anolfus Craft ex fratre Carlomanno ne-
pas , abrogata Patruo corona , fit Imperator
Augutus A. N. C. DCCCLXXXIX. Imper
ravit annos II. Ch. 85. fine anno .
Hulovicus IIII. Arnolfi filius puerulus
etiam regno præficitur & imperio A. N.C.
DCCCC, Id liquet ex Hepidanni Annalibus
quibuscum faciunt Ch. 2o. An. 3. Ch. 6,
An. 7. Cb. 75. An. 10. Ch. 84. An. 13 ,
Ch. 76. eft fine anno . Præfuit annos tot ,
quot pater illius .
Chunradus I. Imperator Auguftus A.
N. C. DCCCCXI. Imperavit annos 7. Ch,
21. An. 3. Ch. 2. fine anno .
Heinricus I. Auceps qui Ms. noftro Ein-
ricus , Imperator Auguftus , A. N. C. DC-
CCCXVIII. Imperavit annos 18. Ch. 33.
An . 14. Ch. 13. An. 15.
Otto I. Aucupis filius , Imperator Augu-
ftus , A. N. C. DCCCCXXXVI. Regnavit
annos 42. Ch. 11 , An . 12. Sub eodem fcri-
pte junt Ch. 27. & Ch. 60. & Ch. 89.
fine anno & Imperatore .
Otto II. fuperioris filius poft obitum pas
tris folus cepit regni babenas , A. N. C.
DCCCCLXXVIII. tenuitque annos 11. Char-
tæ fub eo exaratæ nonnullæ exftant in Bar-
tholomei Schobingeri p. m. relicta bibliothe
ca , quarum nullam fatis idoneam nancifci
potuimus, que bic adjiceretur.
Otto III. fuperioris filius Imperio præpo-
nitur , A. N. C. DCCCCLXXXIX. ætatis
fue quarto , Regnat cum matre Theophanu
annos 8. folus 11. Hujus nullam chartam
vidimus.
Heinricus II. Dux Bavaria Imperator
Auguftus , A. N. C. MVIII. annos 22 .
Chuonradus II. Imperator Auguftus A.
N. C. MXXX. annos 15.
Heinricus III. Chuonradi II. filius , Impera-
tor Auguftus , A. N. C. MXLV. annos 17,
Heinricus IV. fuperioris filius , Imperator
Auguftus , A. N. C. MLXII. Ut quidem
babent Hepidanni ( quos in bis pofterioribus
fecuti fumus Annales : fed aut vehemen-
ter fallor , aut falfifunt numeri , Nam Nort-
pertus Abbas in Ch.86. Heinrici bujus an-
num IIII. refert ad annum Dominicæ incar-
nationis MLXI. Regnum igitur acceperit o-
porter A. N. C. MLVII. Ex quo reftitui
porro velim veros annorum numeros cum a-
pud Hepidannum, tum cæteros Chronographos
plerofque omnes . Nos digito monftravimus :
jam ad ipfos Auctores properamus •
Madalfredus .
Quin Monachusfuerit Sancti Galli, quam
vis profeffionis fuæ nomen more alioquin
folemni non appofuerit , nibil addubito ,
GOLDASTINE :
Facit ipfemet , quum fe ab Rotoco ( Hro
toch babet exemplar ) Præpofito Monafterii
rogatum teftatur chart in confcripfiffe , Com
pofuit Ch. 1. Anno Dom. 847.
Sintpertus Monachus Santi Galli .
Scripfit Ch. 2. circiter annum Domini 912
fub Cunrado Imperatore ,
Albuinus Clericus ,
S. Galli ne an alibi , non babeo exploras
tum , Scripfit Ch. 3. An, Dom. 770.
Willehelmus Abbas San&
ti Galli .
Non eft ipfus Ch. 4. fcriptor , fed alius
fub ejus difciplina ac imperio Monacbus
Vixit , Charta tefte , A. D. 1288. Viden
dus Joachimus Vadianus in Catalogo Aba
batum , &Johann. Stumpfius Chronic. lib, se
Nandcrim Monachus .
Ubi? An S. Galli ? Atqui hæc alta funt
trans Rhenum Rotvvile in Hegovia . An
Celle ad lacum inferiorem ? Ita videtur ?
Nam monafterium illud a Ratpoto Epifco
po exftructum Juberat Abbati Ș. Galli ut
difertis verhis hi fcribitur . Nifi illud me
movet , quod in fuperfcriptione hujus char
tæ VVolaliuba notitiam iftam feciſe dicatur
de Nibalgovva . Qui Comitatus eft in Rhe
tia prima inferiore in confinio Veltkirchen
fis ditionis & Sulcenfium Vadutzii Comis
tum , cui quoniam Comites Montfortii , illi
qui Lantgraviatum Ranovvilanum nomine
Imperatoris an Ducis Sueviæ gubernabam ,
præfedere , Scripfit Ch. 5. An. Dom. 857
Richpertus , cujus vicem geffit , videtur fuif
fe Præpofitus Monafterii .
Ernuftus Cancellarius Ludov
Ernuft us Cancellarius ici
Ludovici IV.
IV. Impe-
Impe-
ratoris ,
Annus in Ch. exprimitur . Theotmarus
qui fuerit , Abbas an Epifcopus , pariter
cum ignariffimis fcia . Archicapellanus tunc
temporis dicebatur , qui nunc Archicancel,
larius . Quod officium Archiepifcopi Mogun
tini fibi fuifque fuccefforibus proprium im-
petraverunt , auctoritate Caroli IV. in Bul-
la aurea . Sic Ekkehardus junior de cafibus
Monaft. in Salomone : Grimaldo Abbate no-
ftro Archicapellano ejus juvante Capellas
nus fit Ludovici Regis , fe, III. qui fuit a-
vus bujus noftri Ludovici , Pro Archica
pellano Notkerus Balbulus fcribens Luitv-
vardo Vercellenfi Epifcopo maluit alterum
illud ufurpare , ad hunc modum ; Nec non
& Archicancellario gloriofiffimi Imperatoris
Caroli , fc, Craffi , Ut ita Cancellarius et
Capellanus , Archicancellarius et Archica
pellanus folo nomine videantur differre , quem-
admodum ad Ekkehardum juniorem cap.
11. docuimus . Rotwila non eft Erythropo
lis , ut imperite reddidit Heny. Glareanus ,
fed vero Bulevopolis , Raathftatt , quaſi ße-
βασιλείας
λευτήριον τῆς BR8405 Rota Raath
MUTHPON THE 2
qua
 FORMULE
que hodie Camera : Villa , Statt. Hinc de-
cifiones Rota , Italis frequentatæ . Et Ro-
tuli , Rodel " ex quibus fententiæ judicum
recitabantur , Ciceroni in Verrem lib, 3. ta-
bulæ publicæ , periculaque magiftratuum ·
Legitur etiam pro libello fupplice , qui ju-
dicibus offerretur , pro omni cujuscujus
generis fchedula vel codicillo . Quod quia
nemo dum , quod fciam , animadvertit , ju-
vit obiter admonere : fimul ut obſerves an-
tiquitatem Camera Rotovilane , quæque ' Spi-
renfem ipfis DCC. annis & amplius fupera
se vel fola bac ex charta deprehenditur .
Watto Diaconus S. Galli .
# De boc
Sub Grimaldo Abbate & Cunrado Duce
Suevorum fcripfit Ch. 7. & Ch. 70. A,
D. 842
Theothardus Præpofitus S, Galli .
Hic per omnes honoris gradus in Mona
fterio fub Abbate Hartmoto confcendit . Nam
adbuc Monachus privatus Notarii officiofun-
&us fcripfit Ch. 8. An. Dom. 849. ubi no-
men Thiothart fatis arguit doctrinæ etiam-
num infantiam itemque Ch. 64. An. Dom.
856. vice Cozzolti Diaconi . Triennio poft ,
id eft an. Dom. 859. Præpofitus factusfcri-
pfit Ch. 17, vice Remmingii Presbyteri, cu-
jus aliquot chartæ apud Schobingeros ex-
fant Dein Decanus fubfcripfit charte 74.
An. Dom, 867. & fimul Præpofitus An,
Dom. 869. fubfcripfit Ch. 18. Et Portarius
denique An. Dom . 879. Ch. 73..
Ifo Magifter et Monachus S. Galli ,
De boc vide quæ annotavimus Tomo I.
Script, Rer. Alaman. part. 2. An. Dom.
909. functus eft officio Cellerarii in Mona-
fterio , quo tempore fimul etiam fcholis præ-
evat . Scripfit Formulas fcribendi chartaspro
difcipulis fuis , quas in primo codice Epi-
grammatum VValafridi Strabi Abbatis Au-
gienfis ipfius Ifonis manu fcriptas habemus .
Sunt vero Ch. 9. Ch. 16. Ch. 25. Ch. 34.
Ch. 66. Anno Domini 913. fcripfit Ch. 84.
Bernhardus Subdiaconus S. Galli .
Scripfit Ch. 11. An. Dom. 948. vice Wal-
donis , quo
, quo de infra , fub Cralone Abbate,
Alboinus ,
Monachus , ut mihi videtur , S. Galli 2
Jub Johanne Epifcopo Conftantienfi & Ab-
bate S. Galli , Carolo M. Imperatore , Scri-
pfit Ch. 12. Anno Dom. 771.
Umbertus Canonicus ,
Ubi ? Chartas fcriptas effe in Rhætia
Curienfi vel ipfa nomina fidemfaciunt . An
ergo Pugi Collegium Canonicorum ? Fere eft
ut autumem : nam & in vicis antiquitus
Collegia exftitiffe , qui poftea in oppida &
civitates excreverint notius eft quam ut
exemplis demonftrari debeat . Scripfit Ch. 33.
GOLDASTINE . 417
An. Dom, 932. Ch. 13. An. Dom. 933 .
Mano Diaconus
Quo locorum , non habeo compertum . Vi
detur in Rhetia prima inferiori , cujusfuit
Comes , qui Curie domicilium habebat , Ri-
chuinus fub Pipino Rege Italie . Scripfit Ch.
15. Anno Dom. 808.
Rifine Subdiaconus S. Galli .
Scripfit An. Dom. 869. Ch. 18. vice
Folchardi Præpofiti , fub Abbate, Hartmoto
Monachus S, Gallį ,
B. Notkerus Balbulus
vide Ekkehardum juniorem in
Cafibus Monafterii cap. 1. 2. 3. feq. &
Ekkehardum Minimum in ejus vita , Com-
pofuit libros complures , quos in Tomo Fran-
cico commemoramus . Scripfit Ch. 52. An.
Dom. 851. Ch. 72. eodem anno , Ch. 57:
An. Dom. 865. vice Winidbardi Monachi ,
non illius , cujus ope confilio bafilica B. Oth-
mari a Gozperto Abbate inftituta , ut re-
fert Hepidannus An. D. DCCCXXVIII . Ete-
nim tempora difcordant . Ch. 19. fcripfit an-
no Dom. 879. obiit an. Dom, 912. ut He-
pidannus in Annalibus & Herimannus Con-
tractus in Chron. fcribunt : bomo fummaſe-
nectute , & jam ætate pariter ac multis vi-
giliis cæcus ut auctor eft Ekkehardus ju-
nior . Scripfit & Notkerus Piperifgranum
Phyficus aliquantas chartas , quæ apud Scho-
bingeros fuperant Babuli quidem coata-
neus , fed difcipulus peritia fcribendi clarus ,
Ratpertus Monachus S. Galli .
Diximus initio Tomi I. Script. Rev. A
Jaman. Levità etiamnum fcripfit Ch. 24.
Ann. Domini 882. Magifter Schole Ch.20.
An. Dom. 902. Nec diu poft fenectute con-
fectus obiit .
Sigibertus Presbyter S. Galli .
Scripfit Ch. 21. An. Domini 914. vice
Nordperti , qui & ipfe S. Galli Monachus
non incelebris fuit .
Herimotus Monachus S. Galli .
Scripfit Ch. 22. Ann. Domini 850. Ex
litteris apparet , notarium fuiffe non e mul-
tis, & fcribendi peritiffimum .
Ruadgangus .
Fuerit ne Monachus , non liquet ex char-
ta , Attamen quando laici non admitteban-
tur ad bæc officia , verifimilius eft fuiffe .
Scripfit Ch. 23. anno Domini 863.
Wolfcozus .
Et hic profeffionis nomen nufquam expref-
fit . Quia vero Hartmoti , qui Decanus , &
tandem Abbas Monafterii , vicem geffit , 'cau-
fa non eft cur ambigamus Monachum &
ipfum fuiffe . Scripfit Cb. 83. an. Dom. 837,
Ch. 26. an. Dom. 847.
Et-

418 FORMULÆ GOLDAST
Etcho Archipresbyter & Canonicus
Conftantienfis .
Ex illuftri Turgovienfium quorumdam Co-
mitum familia , auctor atque fuafor pacis
inter Santgallenfes Monachos & Canonicos
Conftantienfes conftituendæ , Scripfit Ch. 28.
Anno Domini 879.
Waringifus Cancellarius .
Primus Notarius Monafterii S. Galli , fcri-
pfit Ch. 43. An. Dom. 761. Ch.44. & item
67. eodem anno . Poftea Cancellarius , id eft
( ut fupra docuimus ) princeps Scribarum
Jeu notariorum factus , fcripfit Ch. 29. An.
Domini 773. Et hic omnium primus fuit
Monafterii S. Galli Cancellarius , qui qui-
dem eum fibi titulum arrogaverit . Nec poft
eum quifquam a me lectus , qui idem , five
nolens five non aufus , ufurpaverit , ufque
tempora Udalrici Baronis a Saxo , Abbatis
magnanimi , qui Principis infignia & ap-
pellationem primus a Philippo Imperatore Ba-
filea impetravit, cunctaque inftituit officia ,
que Principis dignitatemfequuntur ac decent .
Andreas Presbyter ,
Locus non exprimitur . An Vinnonenfis , qui
vicus eft in Rhætia Curienfi , ubi contractus
ifte confirmatus ? Certe videtur . Nam &
fermonis borrida barbaries , quæ Romanif-
mum Rhetiæ prime ad unguem refert ,
nomina quoque propria , bominem Rhætum
produnt . Sed& Folchuinus emptor Rangwila
ortus in Charte dicitur fuperfcriptione . Que
villa fuit & eft in Rhetia prima inferio-
ve , e regione Montisfortis , non procul a
Rheno in ejus dextero latere , fedes quon-
dam Lantgravii , id eft Comitis Provincia-
lis cujus Comitatus adbuc reliquiæ fupe-
rant , Judicium Provinciale , quod illic quo-
tannis celebratur , ut in Gloff. ad Tom. I.
Script. Rer. Alam. diximus . Scripfit Ch. 30.
Ann. Dom. 813.
Lavefo Presbyter ,
In vice Quaradives Rbatie Curienfis ,
Prout be Charte fcriptæ funt , video laicos
bomines imperitos , inter fe contracturos,
fere ad Parochos fuos inftrumenti conficiendi
caufa conveniffe . Deftituebantur enim nota-
viis : cujus artis imperiti tum erant laici :
quippe ex qua foli Sacerdotes & Monachi
queftum aucuparentur , Scripfit Ch. 31. An.
Dom. 846.
Wilimannus Clericus ,
In vico Vinnona Rbatie Curienfis , An-
drea Presbyteri fucceffor , Scripfit Ch. 32,
An. Dom. 863.
Audo Clericus .
Natione Rhætus , fuppreffo loci nomine ,
Scripfit Ch. 35. De anno nibil certi liquet ,
nifi quod circiter DCCXX. vixerit .
INÆ
,
Silvefter Diaconus S. Galli .
Scripfit Ch. 36. Ann. Dom. 742. Ch. 37.
An. Dom. 744. Ch. 38. fine anno & Rege .
Hiringus Monachus et Lector Ba-
binchovenfis .
Scripfit Ch. 39. An. Dom. 744. & nota
bilem Ch. 58. An. Dom. 745.
Landarius Presbyter Raudinleimenfis .
In Rhætia Curienfi inferiore , ut exprin
cipio charte colligitur . Scripfit Ch. 40. An-
no Domin. 752 ,
Liutfredus Presbyter ,
S. Galli ne an in vico aliquo, non expri-
"
mitur . Scripfit Ch. 42. An. Dom. 754-
Moathelmus Clericus .
Scripfit Ch.45. Anno Domini 770. Locus
Parochialis non exprimitur .
Ufalto Diaconus S. Galli .
Natione Thuregienfis , fcripfit Ch. 46. An-
no Domini 773.
Emicho .
Quis ifte fuerit , aut quinam pagus( que
vox diftrictum feu territorium notat ) Pu
rihinga , feu ( ut in charta 87. fcribitur )
Burichincas , æque cum ignariffimis fcio : nifi
fi in Rhætia Curienfi aliquis fit , quod a-
nimus auguratur . Scripfit Ch. 47. Ann.
Dom. 805.
Adalhardus Lector S. Galli
Scripfit Ch. 48. An. Dom. 795. Argunz
quæ noftrati vulgo Langenargen , trans
lacum Potamicum .
Pernegarius Presbyter .
Neque bujus five monafterium five Paro
chia exprimitur. Scripfit Ch. 49. Ann. Dom.
802.
Atto Clericus Auguftanenfis .
Scripfit Ch. 50. Anno Dom. 825. Mun-
ciacum an eft Munchen , quod imperiti vo-
cant Monachium ? Divinet , quifavente uti-
tur Apolline , an Monachium in pago Au-
gustoviano fitum fuerit .
Ratbertus Conzl .
Non queo nec poffum divinare , quid fibi
velit vocabulum pofterius . Ipfe Ratbertus
Brifgovienfisfuit . Scripfit Ch. 81. An. Dom,
819. Ch. 51. Anno Dom. 828. in qui-
bus chartis conftanter fcriptum eft Hratber-
tus , ficut in aliis vetuftis codicibus Hea-
banus , Hradulphus , Hratherius , Hrichar-
dus , & id genus fimilia.
Bebo .
Quia teftem ſe vocat in re, quæ Mona-
fte-
 FORMULE
fterium non obligat , non videtur Monachus
fuiffe . Exfcripfit tantum Ch. 52. quam Not-
kerus Balbulus compofuit Ann. Dom . 851 ,
Dodo Monachus S. Galli ,
Scripfit Ch. 53. fine anno & Imperato-
ve. Que negligentia baud raro percepit no-
ftros Monachos . Imperitia ne Legis an in-
Jcientia annorum , baud facile dixerim . Cer-
te Lex Alamannorum expreffis verbis cavet ,
ut fcriptura non valeat , in qua annus &
dies non oftenditur , cap. 43. Quod imita-
tione Juris Civilis eft introductum .
Albricus Presbyter S. Galli ,
Primum Diaconus fcripfit Ch. 54. An.
Dom. 864. Deinde Presbyter Ch. 74. An.
Dom. 867. fub Hartmoto Abbate An. Dom.
861 , fubfcripfit Ch. 55. officio functus Cel-
lerarii , cum Hartmoto adhuc Decano .
Eccho Monachus S. Galli .
Scripfit Ch. 55. An. Dom. 861. Fuit &
alius in Monafterio Eccho , qui An. Dom.
909. Editui , tefte Ch. 75. Ann . Dom.
913. Decani officio functus , tefte Ch. 21 .
Warimbertus Levita S, Galli .
Scripfit Ch. 56. An. Dom. 835. cujus e-
tiam aliæ apud nos exftant charte .
Autwingus Lector S. Galli .
Scripfit Ch. 59. An. Domini 759. fubJo
banne Pontifice ( id eft Epifcopo ) Conftan-
tienfi & Abbate Monafterii S. Galli .
Waldo Decanus S. Galli .
Sub eodem Jobanne Epifcopo , & Abbate,
regnante Pipino Craffo , Martelli filio , Re-
ge Francorum , fcripfit Ch. 60. Ann. Dom.
760. Fuit & alius Waldo , itidem ut ille,
Decanus , fub Ottone I. Imperatore , cujusfit
mentio in Ch. 11. cujufque vitam perftrin-
git Ekkehardus Junior in Cafibus Monafte-
rii cap. 15.
Atto Diaconus S. Galli .
Ato Atto ficut Wato & Watto ,
Hato Hatto , indifcriminatim reperitur
in chartis & vetuftis codicibus . Scripfit Ch.
61. An. Domini 771.
Hadupertus Clericus Argunenfis .
Scripfit 62. chartam fuæ ipfius traditio-
nis , quam de rebus fecit Haddinvillanis &
Argunenfibus in Algovia ad lacum Brigan-
tinum , ubi videtur Parochum egiffe, Ann.
Domini 771 .
Marcellus Monachus S. Galli ..
Natione Scotus Moengal initio dictus ,
illuftri familia Comitum Montisfortis fuere,
ab avunculo Marco Epifcopo , qui Roma re- fub quorum dominio etiamnum Comitatus Te-
diens ad S. Galli conterranei Jui Monafte- tinangenfis , in proprietate Johannis Comitis
vium , illuftri ejus fama perductus , intervi- & S. Cæfareæ Majeft. Confiliarii , beredi-
fere voluit , in Monafterio relictus ab tas trium ejus filiorum , Hugonis , Herman-
GOLDASTINE .
J 419
ejus nomine Marcellus nuncupatus , ut fcri-
bit Ekkehardus Junior in Cafibus cap. 1.
feq. In Schola Clauftrali collegafuit Notkeri
Balbuli, quum Ifo Magifter Canonicæ præ-
effet . Scripfit Ch. 63. An. Dom. 847. ex-
ftat penes nos ejufdem Homilia fcholaftica in
Letionem Evangelicam , quam videtur di-
fcipulis fuis in fchola recitaffe ,
Cozpertus Diaconus S. Galli .
Scripfit Ch. 65. ( ubi dyprinos & ex vul-
gi Alamannico ufu legitur Cozpreht ) Ann.
Dom. 829. Fuit & alius Cozpertus Mona-
cbus, qui fub Grimaldo Abbate Camerarius
fubfcripfit Ch. 78. fine anno , & fub eodem
Præpofitus Monafterii chart. 72. An. Dom.
851. itemque Ch. 73. An . Dom. 879. in qua,
fimiliter in fuperiori 78. fcribitur Cotaber-
tus . Denique fub Salomone Abbate Porta-
vius fubfcripfit charte 75. An. Dom. 909,
Wenilo .
Scripfit Ch. 68. Ann. Dom. 803. ſub Æ-
ginone Epifcopo Conftantienfi & Werdone
Abbate S. Galli , Profeffionis fuæ nomen non
expreffit , neque locum contractus . Fuit Ber-
tholdus ifte Comes Barenfis , qui Comitatus
bodie Sulcenfium Comitum eft poffeffio .
Ruoco Laicus Lector S. Galli .
In Monafterio duum generum Presbyteros,
Diaconos , Lectores , &c. fuiffe , jam olim
obfervavit Vadianus , quem vide lib. 1. Eo-
rum alios vocabant Laicos , alios Profeffos .
Illi extra Monafterium in domo feparata ,
fed tamen contigua , babitabant ; ab Ala-
mannis appellati Leyenpriefter : bi Monachi
erant . Ex illo genere fuit Ruodo ifte , &
quem primo Tomo Script. Rev. Alam. dedi-
mus Cunradus Presbyter S, Othmari . Scri-
pfit Ch. 69. An. Dom. 784. Jub Jobanne
Epifcopo & Abbate . Qui fignavit Egino
five Agino ( ut in aliis chartis ) Presby-
ter , poftea evectus eft in Pontificatum Con-
ftantienfem , fimul invafor atque incubator
Abbatie S. Galli eam per vim tenuit , ut
fcribit Ratpertus de cafibus cap. 4.
Otine .
Non quidem nomen expreffit profeffionis
fuiffe tamen Monachum S. Galli nibil ma-
gis ambigo , quam Grimaldum , qui figna-
vit , Abbatem . Numquam enim permififfent
Monachi ut alius meffem meteret in fuo
agro . Scripfit Ch. 71. Ann. Dom. 851 .
Purgolfus Monachus & Subdiaconus S. Galli .
Scripfit Ch. 73. anno Dom. 979 , & Ch.
79. anno Dom. 980. Cunzo Erphricus ,
qui bas chartas confcribi mandaverunt , ex
ni
 E TINE
420 FORMUL
ni & Jobannis . Unde femmatis hujus an-
tiquitas debet intelligi , quod ipfos feptin-
gentos annos feudatarium fuit Monafterii S,
Galli ,
Ripertus Presbyter S. Galli .
Sive Richpertus , fcripfit Ch. 75. anno
Dom. 909. Fuit ante eum alius Rich,
pertus in Monafterio , qui Præpofitus fub-
fcripfit Ch. 71. anno Dom. 851. & Sacra-
mentarius Ch. 18. anno Dom. 869. Tuoti-
linus, qui noftram banc chartam fignavit ,
Hofpitarius , eft Tuotilo ille clariffime fame
Monachus , cujus res geftas defcribit Ekke-
bardus Junior , in de Cafibus cap. 3. &
Ekkehardus Minimus in vita Notkeri .
Abo Presbyter & Monachus S. Johannis ,
Apud Sarunetes in Alpium Toggiarum
Monafterio , cujus Abbas fuit Emez istic .
Scripfit Ch. 76. anno Domini 900. Johan-
neswilare , vulgo Jonfchwil in Turgoviafu-
1 periori fitum eft , cujus incole a nobis Ab-
batifcellani nominantur . Ex hac autem Char-
ta difcimus , Monafterium S. Johannis inde
ab initio fub poteftate Abbatis S. Galli ex-
ftitiffe , cui bodieque manet fubjectum , &
Abbatis vicem Monachus S. Galli gerit
quem Præpofitum nonnulli , quidam Vicarium
appellant .
Hamedeus Clericus Nibalgavenfis .
Scripfit Ch. 77. anno Domini 766.
Gotzpertum Præfidem , hoc eft , Lantgra
vium, utifupra commemoravimus , qui Ranck-
wile mallis , id eft judiciis nomine Im
peratoris præfidebat .
7 Rimidingus Presbyter S. Galli ,
Scripfit Ch. 78. anno Dom. 850. In char-
ta 17. quæ ipfius vicem fcripta eft a Theo-
CHARTARUM ET
VETERUM
CENTURIA
IN CERTOS TITULOS
DE INGENUITATE . ( I )
Madalfredus ,
I.
Go quidem Haycho filius Vodal-
berti , devenit mihi ut in conjun-
'E &tionem quandam fœminam mihi
ufurpaffem nomine Otpirgam , quæ
tunc temporis libera fuit , poftea vero ab
Emichone advocato ad ipfum monafterium
S. Galli in fervitium adquifita , & ex ea
(1 ) Serva geniti , dum libera habita fuit , ingenui exiftunt ,
GOLDAS .
thardo Præpofito , anno Domini 859. corru
pte ( opinor ) fcribitur Remmingus , me-
lius in charta 28. quam anno Domini 879.
fignavit , Rimedingus ,
Norpertus Abbas S. Galli .
Scripfit Ch. 86. anno Domini 161. Super
fundatione Ecclefiæ fue Abbacellane . Hu-
jus vitam perfcripfit Ekkehardus Junior in
Cafibus , & Johannes Stumpfius Chronicor.
lib. 5. Videndi Cunradus Fabarienfis &
Joach. Vadianus in Catalogis Abbatum .
Hupertus Presbyter S. Galli .
Scripfit Ch. 87. anno Domini 773. fub
Carolo Magno Imperatore , cujus tamen no-
men ab ofcitante librario fuit omiffum ,
Vauco Rhætus Cancellarius
Umfredi Comitis Rhætiarum , fcripfit Ch.
99. anno Domini 807, in curte ad Campos ,
id eft , Maienfeldii ( quod eft appidum in
Rhetia Curienfi ) ubi quondam fingulis an-
nis in menfe Majo fub tiliis in campis a
pertis miffi ( placet docendi caufa vocem il-
lius ætatis ufurpare ) Regum Francorum &
Imperatorum Romanorum mallos publicos ce-
lebrabant . Unde & nomen invenit oppidum
illud , Nam Maienfeld Latinis ( quorum
lingua populus ille tunc utebatur ) eft , ft
interpreteris , Maiicampus . Quo nomine ipfe
quoque conventus annuus Scabinorum , five
ante Judicum , nonnunquam intelligitur , nifi quod
eo in fignificatu , fere Magicampus fcribe
tur . Remmingus Præpofitus monftrofius adbuc
in Excerptis Chronicis pro conventu Impe-
viali feu Comitiis ufurpat , tralatione a more
illo petita . Qua de re in Francicarum re-
rum Scriptoribus .
Hucufque Scriptores Chartarum & Inftru-
mentorum exfecuti fumus ,
INSTRUMENTORUM
ALAMANNICORUM
UNA
DIGESTA ,
mihi liberi II. procreati fuerant , quorum
nomina erant Voluini et Voto . Ideoque
propter conpaffionem genitorum ne in con-
ditionem fervilem cogerentur , talis mihi de-
crevit voluntas , ut aliquid de rebus meis
traderem ad monafterium locis illis aptum :
quod et ita feci . Tradidi videlicet ad Ha-
fumwanc ipfa marca adhærentem runcalem
I. hobam etiam et amplius continentem
ea conditione ut ipfi illic refideant et ibi
la-
 FORMULE
laborent tempus vitæ fuæ , et annis fingulis
cenfum inde perfolvant qualicumque pretio
potuerint folidum I. infuper et IIII. dies in
meffe aut ad foenum colligendum perficiant .
Si autem poteftas monafterii iftam tradi-
tionem inrumpere & eos alienigenare conave-
rit , tunc ego Haycho ipfas res licentiam
habeam abfque ullius contradictione in meam
redigere poteftatem . Si autem ipfi denomi-
nati per incuriam fe inde abftraxerint feu ab
alienarum conjunctione fœminarum feu ali-
qua caufa cafu accidente , tunc ipfæ præfa-
tæ res ad monafterium revertantur ad per-
petim poffidendum , fign. ipfius Haychonis ,
& advocati monafterii Emichonis . fign. A-
Яtum ad Hafumwanc præfentibus iftis. fign.
Engilhelm & Engilpoldi , fig. Hiltipoldi &
Scalconis , fign. Cuntardi & Gifalolfi , fign.
Cunzoni Presbyteri , & Regimberti , & Huc-
poldi . Ego Madalfretus rogatus a Hrotoch
Præpofito fcripfi . Notavi diem Martis V.
KAL. Martias , regnante domno Hludowi-
co Rege anno XV. fub Gozberto Comitę ,
Sintpertus Monachus ,
II. In Dei nomine , ego Vuarfind eve-
nit mihi ut honefto amore accepiffem quan-
dam fervam monafterii S. Galluni nomine
Richildim , eamque in matrimonium fumpfif-
fem , quæ mihi progenuerat 1111 , filios his
nominibus . Sintuuart , Fridpert , Vuanwiç
& Halo , et unam filiam cognominem . Con-
venit autem Hartmanno venerabili Abbati
et mihi Vuarfindo ut fub manu advocati fui
Percichonis liberos meos juxta legem Ala-
mannorum ( 1 ) partiri haberemus , quod et
feci , tradidique ad fervitium monafterii duos
filios , fcilicet Sintuuart et Halo , ficut lex
jubet . Filiam autem ne forte in fervitutem
amitterem , placuit redimere , quod et feci
dedique alium mancipium legitimæ ætatis
monafterio totaliter et ex integro poffiden-
dam et in pretio folidos II . Actum in Con-
ftantia , in præfentia teftium qui fignaverunt
fign. Vuarfind qui hanc conventionem fcri-
bere voluit , fign. Perichonis advocati mo-
nafterii , fign. Ruodgaud , fign, Ratpert , fign.
Vuolco , fign. Mangold. Ego Sintpert hu-
milis monachus rogatus a Vuarhind fcripfi
et fubfcripfi . Notavi diem Mercurii VIII.
KAL. Augufti , regnante Domino noftro
Chuonrado Rege
DE SERVITUTE ,
Albuinus Clericus .
III. In Dei nomine , Ego Cotawina an
cilla Dei dono atque trado ad monafterium
Tom. II.
(1 ) Si liber fervum acceperit , quæ fit
conditio prolium . Partitio liberorum inter
dominum & fervam lege Alamannica fic fie-
bat , ut natu maximum filium dominus, fe-
quentem liber pater , & fic deinceps , accipe-
ret : idem in filiabus . Hæc Lex non reperitur
in capitulis Legis : concordat tamen cum No-
vel. Juftiniani Imperat, 151. de prole partien-
GOLDASTINE . 421
S. Galloni , ubi ejus facrum requiefcit cor-
pus, et hoc eft quod trado , quod ego in Lu-
tinach vifura fum habere ? et in alio loco
qui dicitur Beffindorf, et in locis , campis
filvis , et omnia quæ inibi vifura fum habe-
re , et cafatos tres his nominibus , Raginge,
rius cum infantes fuos his nominibus , Rih-
gero , Vuantilone , Vualtricho et uxore fua
Faftrata , et filio eorum Vuolfrido , et fervo
ejus Ifamberto , et alio fervo nomine Vuo-
to , et Haccone qui eft in concambio cum
Vuichardo redemere fe vult , det alium
mancipium XI . manuum longum . Hi funt
teftes qui præfentes fuerunt et fignaverunt .
fign. Cotawina qui hanc traditionem fieri
rogavit , fign. Vuichardi , fign. Tuto , fign,
Vuotahar , fign. Amalger , fign. Theotbald
fign. Mairolt , fign. Tuilo , fign. Vuolfber-
ti , fign. Afthari . Ego itaque Albuinus Cle-
ricus rogatus ab Cotawina hanc cartam fcri-
pfi fub die VII . KL . Octob. in anno I. re-
gnante Carolomanno Rege .
Anonymus .
IV. Anno Domini MCCLXXXXVIII .
Wilhelmus Abbas monafterii S. Galli hæc
confcribi fecit . Noverint univerfi quod Bur
chardus dictus Lou refidens in Thurego ,
Adilheidis , Mechthildis , Adilheidis , et Ger-
trudis , filiaftræ ipfius Burchardi pertinent
jure proprietatis ad monafterium noftrum præ-
dictum , et quamdiu vixerint , tenentur da
re annis fingulis I. libram ceræ in recogni-
tionem proprietatis . Poft mortem vero eo,
rum Abbas , qui pro tempore fuerit , de fin
gulis mortuarium accipiet . ( 2 )
DE MANUMISSIONE . ( 3 )
Nandcrimus Monachus .
V. Notum fit omnibus tam præfentibus
quam fuperventuris , quod ego Vuolaliub cum
manu advocati mei Engilboldi duo manci-
pia mea , id eft Thiotonem et Vuadindam ,
in Dei amore libertate donavi ea tamen
ratione , ut annis fingulis ad Cellam Ratpo-
ti , quæ ad monafterium S. Galli pertinet ,
in cenfu IIII, denarios folvant . Actum in lo
co qui dicitur Rota publice præfentibus his
quorum hic figna continentur . fign. Vuola
lub et advocati ejus Engilboldi , qui hanc
notitiam fieri voluerant , et aliorum teftium
?
fig. Engilhelm Cundhart Ruadker
Vuano Oadalwart Vuolfleip Re-
ginker Tagapert Folcholt Sinde-
rat Vto Vuato . Ego itaque Nandcrim
indignus monachus ad vicem Richperti ro-
gatus fcripfi et fubfcripfi . Notavi diem Jo-
Nn
vis,
da inter rufticos , & Novel. 162. c. 2. & feq.
& 1. ultima C. de agricol. Servorum conditio ,
qui quod acquirunt domino , acquirunt etiam
fub fervos .
( 2 ) Donari , tradi , permutari , vendi apud
Alamannos potuiffe fervos fub fuis titulis e-
xempla evincent .
( 3 ) Manumiffio privata de Nibalgowa .
 422 FORMULE GOLDASTINE .
vis , VIII. KL. Majas , anno XXII . regni
Hludowici , fub Gozperto Comite . ( 1 )
Ernuftus Cancellarius .
VI. ( 2 ) In nomine fanctæ & individuæ
Trinitatis , Hludowicus divina favente gratia
Rex . Noverint omnes fideles noftri , præ-
fentes fcilicet & futuri quia nos rogatu
Purucharti dilecti Comitis noftri quendam
proprium fervum noftrum Johan nominatum ,
in præfentia fidelium noftrorum, per excuf-
fionem denarii de manu illius , juxta legem
Salicam in elomofynam noftram liberum di-
mifimus & ab omni jugo fervitutis abfol-
vimus ,, ejus quoque abfolutionem hoc fcri-
pto firmavimus , quam in omni tempore fir-
mam inviolabilemque manfuram effe volu-
mus . Præcipientes ergo jubemus , ut ficuti
reliqui manumiffi , qui per hujufmodi titu-
lum abfolutionis a Regibus vel Imperatori-
bus nofcuntur effe relaxati ingenui , ita de-
inceps memoratus Johan bene ingenuus at-
que fecurus exiſtat & ut ifta ingenuitatis
pagina firma ftabilifque confiftat , annulo no-
ftro eam confignari juffimus .
Ernuftus Cancellarius ad vicem Theot-
mari Archicapellani recognovi . Data II . Kal.
Jun. anno incarnationis Domini DCCCCVI.
indict. VIIII. anno regni Domini Hludovici
VII. Actum in Rottwila feliciter . Amen .
Vuato Diaconus .
VII. ( 3 ) Auctoritas Ecclefiaftica paten-
ter ammonet , infuper & poteftas Regia ca-
nonicæ religioni adfenfum præbet , ut quem-
cunque ad facros ordines ex familia propria
promovere Ecclefia quæque elegerit in præ-
fentia Sacerdotum canonicorum fimul & No-
bilium laicorum & ejus cui fubjectus eft
manumiffione fub libertatis teftamento fol-
lemniter roboretur . Idcirco ego in Dei no-
mine Engildruda quondam meum famulum
nomine Sigimarum , facris ordinibus dignum
in præfentia nobilium virorum liberum ab
omni vinculo fervitutis dimitto . ( 4 ) Cui
Romanæ per hoc auctoritatis teftamentum
ftaruo ita ut ab hodierno die & tempore
bene ingenuus atque fecurus permaneat , tan-
quam fi ab origine fuiffet parentibus liberis
procreatus vel natus : eandem pergat partem
quamcunque volens canonice elegerit , ha-
benfque portas apertas ita ut deinceps nec
mihi nec fuccefforibus meis ullum debeat
noxia conditionis fervitium , neque aliquod
libertatis obfequium , fed omnibus diebus vi-
tæ fuæ fub certa ingenuitate , ficut alii ci-
ves Romani , per hunc manumiffionis aut
ingenuitatis titulum bene femper ingenuus
atque fecurus exiftat , fuumque peculiare ,
quod habet aut quod adhuc adquiri poterit ,
faciat inde fecundum canonicam libertatem
(1 ) Aliud exemplum habes infra fub titulo
de traditione rerum , in charta Hiringi mo-
nachi . Et aliud fub titulo de precariis in char-
ta Purgolfi fubdiaconi ,
quidquid voluerit . Et ut hæc teftamenti ac
ingenuitatis auctoritas inviolatam inconvul
famque optineat firmitatem , ego Engildru-
da & Richolf advocatus meus amborum ma-
facerdotes quoque
nibus fubterfirmavimus
ita nominati manus fuas in præfentem in-
genuitatis cartulam miferunt , Pero , Adal-
man Hiltiger , Rodpot , Baldolt , Ran-
tolf. Actum in villa Hoftrahum nuncupata ,
in præfentia Salomonis & Reginolfi miffi
Domni Hludowici Regis . fig. Hiltibaldi mif-
fi Honorati Comitis † Orkit † Liutpreht †
Hadpert &c. Ego itaque Vuato Diaconus
rogatus fcripfi & fubfcripfi . Notaví diem Jo-
vis , in VIII. ID. Octobr. regnante Domno
Hludowico Rege Alamannorum & Pejoario-
rum , fub Chonrato Duce nobiliffimo , feli-
citer . Amen .
Thiotbartus .
VIII. ( 5 ) Igitur dum pluribus cognitum
effe conftat , qualiter nos Grimaldus Abba
& Advocatus nofter Poffo partibus monafte.
rii S. Galli quendam hominem Vnderuſt no-
mine ad fervitutis jugum attrahere volui-
mus , & ideo in mallo publico , coram Co-
mite Vodalrico , fcilic. Ego Grimaldus Ab-
ba & prædictus Advocatus nofter Poffo illum
pleniter ad fervitium præfato monafterio no-
ftro quæfivimus , nobifque & fuccefforibus
noftris illum fubjugare conati fumus . Ille au-
tem in eo confilio , prædictus videlicet Vn-
deruft , ftuduit fe reconciliare , quam fer-
vituti fuccumbere fagacibufque flagitationi
ut fe
bus a nobis & Advocato noftro >
nobifcum pacificare voluiffet . At nos pro-
pter amorem Domini illius rogitationibus
fenfum adcommodantes confentiebamus , re-
conciliationem non renuentes . Atque ob id
jam dictus homo Underuft de medio quod ha-
buit territorio inter Hagenbah & Eligauge
ac Snetta , juchos quattuor ad reconciliatio-
nem nobis dedit , fcil. ut a die præfenti ita
ingenuus confiftat , quafi fi ab ingenuis pa-
rentibus fit genitus : nofque ea ratione illud
accipientes , quatenus ipfe noſtra ex parte ab
omni fervitutis vinculo fit exutus in perpe-
tuum , totaque ejus agnatio , pofteritas &
procreatio fimiliter fit abfoluta , fub ea con-
ditione , quæ modo ab illo genita eft & de-
inceps progenita fuerit , tamquam fi ex li-
beris fuiffent parentibus procreati , hocque
confcriptionis vinculo firmari juffimus . A-
&tum in Vuitarduro coram Vodalrico Comi-
te & cætero populo. fig. Grimaldi Abbatis
& Advocati fui Poffonis , figna aliorum te-
ftium . Vodalricus Comes Adalhol , Vuarzo ,
Adalhelm , Nidger , Landfrid , Aftheri , U-
to , Fridun , Lantolt , Heitar , Vuuinrat
Strello , Adalram , Other , Alpheri , Thiot-
pert , Cunzo , Hadabert , Vuolfchrig , Hup-
pert,
(2 ) Manumiffio coram Rege .
(3 ) Manumiffio in Ecclefia.
(4 ) Cujacius Obfervat. lib. 14. C. 27.
(5) Manumiffio coempta proprio peculio ,"
 ^
FORMULE GOLDASTINÆ .
pert , Auto junior. Ego itaque Thiothart
recognovi & fubfcripfi . Notavi diem Mer-
curii , II. Idus Febr. an. XVII. Hludowici
Regis in Orientali Francia ? fub Vodalri-
co Comite ,
DE DO TE ,
Formula Ifonis ,
IX. Dulciffima conjux mea atque aman-
tiffima nomine illo , Ego in Dei nomine N.
fumpfit mihi confilium atque conplacuit , ut
ego te mihi in conjugium accepiffem : quod
ita & feci . Propterea dono tibi ( 1 ) dotem ,
ficut noftris utriufque conplacuit amicis tibi
donare in pago
illo in illo loco in villa
nuncupata , id eft rectam curtem cum fepe
circumcinctam &c.
Anonymus ,
X. Nos Comites de Habisburg , videlicet
Ruodolfus Lantgravius Alfatiæ Ruodolfus
Canonicus Ecclefiæ Bafilienfis , Gothefridus
& Eberhardus fratres , ejufdem Lantgravii
patrueles , univerfis &c. Noverint igitur ,
quos noffe fuerit opportunum, quod cum nos
curtes & prædia noftra in Dietigkon & Slie-
ron fita jure proprietatis ad nos & noftros
genitores pertinentia , a prædilecta domina
& matre mea , videlicet prædicti Lantgra
vii , Heilwiga Comitiffa , cui ipfæ curtes &
prædia in recompenfationem donationis pro-
pter nuptias titulo pignoris fuerant obliga-
ta , &c. Quicquid juris habemus in fæpe di-
&is univerfis & fingulis bonis & hominibus ,
!
tam nos quam bonæ recordationis progeni,
tores noftri Comites , videlicet Albertus mi-
hi Lantgravio pater , nobis tribus fratribus
patruus , Ruodolfus avus , Albertus proavus ,
ratione proprietatis vel infeodationis ab im-
perio ufque in præfentiarum divifum vel con-
junctum & communiter habuiffe & poffedif-
fe dignofcuntur &c. Data an. Dom. M-
CCLIX. XVI. Kal. Novembr, indi&, III,
DE DONATIONIBUS .
Pernbardus Subdiaconus
XI. ( 2 ) Superventuras igitur contentiones ,
quæ fæpius etiam caufis ex minimis oriri folent ,
ad devitandas placuit mihi Amalperto tra-
ditionem , quam filiis meis feci , confcriptio-
ne firmari , & ad memoriam pofteris trade-
re . Dedi itaque tribus filiis meis , Annoni ,
Amalperto & Reginfredo , qui mihi nati funt
ex ancilla S. Galli omnem proprietatem
meam , quam hodierna die in Vuoleram-
mes wilare vifus fum poffidere : ca videlicet
ratione , ut eadem poffeffio fine ullius con-
tradictione ab illis perpetualiter poffideatur ,
cenfufque II. denariorum ab eifdem fingulis
annis perfolvatur . Actum in Zuocewilare in
Tom. II.
(1) Ita vocat íç , feu donationem pro-
pter nuptias ,
423
publico mallo Notkeri advocati coram mo-
nafterii S. Galli Abbate Cralone , aliifque
teftibus quorum hic nomina continentur, fig.
Amalperti qui hane traditionem fecit. figna
& aliorum teftium qui ibidem præfentes
affuerunt , Reiccho , Ruodpert , Vuito , Re-
ginger , Vualthere , Ruodpert , Otachar >
Kerbert , Reginbert , Vuineram , Heriman
Vualto . Ego itaque Pernhardus Subdiaconus
fcripfi & fubfcripfi in vicem Vualdonis
Notavi diem feriam III. anno XII . Rege
Ottone regnante fub Peringario Comite .
Alboinus ,
XII. ( 3 ) Venerabilibus in Chrifto fratribus
feu pro Chrifto peregrinantibus Johanni E-
pifcopo & Abbati una cum monachis fuis
fub norma fanctæ regulæ B. Benedicti con-
ftitutione degentibus in monafterio S. Galli
confefforis feu S. Maria Semper-virginis
quæ eft in pago Arbonenfe , Gebalinga filia
Maginberti · Canonica fcriptura & antiqua
legum auctoritas vel Principum decreta fan-
xerunt , ut unufquifque dum manet in cor-
pore de propria quam poffidet facultate vo-
luntatem fuam literis inferat ut perennis
temporibus inviolata permaneat , quia nihil
valet cuiquam lux fugitiva nifi quantum po-
terit de præfentia mercari æterna . Ideo ego
jam dictà Gebalinda cogitavi æternam re-
tributionem , dono a die præfenti quod in '
perpetuum effe donatum volo ad ipfa cafa
Dei jam dicta , id eft loca nominata Lolin-
ga omnia quicquid in eodem loco vel ubi-
cumque vifa fum habere de meis propriis
facultatibus omnia hæc trado in domina-
tionem Sanét . Galloni Confefforis feu & Re-
&
toribus , ut poft hunc diem poteftatem ha-
beatis omnia quicquid exinde pro utilitate
monafterii ipfius facere volueritis liberam
ac firmiffimam habeatis poteftatem facien-
di : in ea vero ratione , ut ipfa res fub u-
fufructuario mihi habere liceat , & annis
fingulis cenfum exfolvam , id eft , XII . mal-
dras de prace , & duas maltras de frumen-
to ,
& duas friskingas tremiffas valentes ,
& poft difceffum filius meus vult fimiliter
profervire , licentiam habeat ufque difceffum
ejus . Hæc quoque epiftula traditionis omni
tempore firma & inviolata permaneat , cum
ftipulatione fubnexa . Actum in ipfo mona-
fterio publice , præfentibus quorum hic figna-
cula contenuntur, fign. Gebalinda qui fieri
rogavit , fign. Maginberti genitoris fui , fign.
Vuidberti , fign . Balduini , fign. Gaozberti ,
fign. Vuaniloni , fign. Gundberti . Hæc o-
mnia , quæ fupra fcribere rogavimus , fine
ulla contradictione habeatis in ea ratione
ut numquam mutetis alium dare , nec mi-
nuere , nec vindere , fed fit ftabilis ad ipfa
loca fancta & fi hæc neglegitis , revertat ad
heredem proximum . Ego Alboinus rogitus
Nn 2 fcri-
(2 ) Donatio facta liberis naturalibus ,
(3) Mortis caufa donatio ,
 424 FORMULE GOLDASTINÆ :
fcripfi & fubfcripfi . Data quod feci menfe
Julio , anno XII. regente Karolo ,
DE TESTAMENTIS .
Umbertus Canonicus ,
XIII. 1) In Chrifti nomine . Quic-
quid inter conjugatos de propria facultate ,
manente caritate , pro amore dilectionis unus
ad alterum invicem condonare debemus : pro-
pterea ego Magnus facio tibi uxori meai
Quintillanai , fi me fupervixeris , poteftatem
de omnibus , quantum mihi pertinet tibi le-
gibus facere aut dare , antepono Falficiam &
antepono quod pro anima dare cupio , hoc
funt xxx. folidi nominativi inter Presbyte-
ros & inter meos filiolos & inter proprium
& inter mobile & qualis de meis parenti-
bus aut tuis aut nofter filiolus tibi melius
fervierit poteftatem habeas illum ameliora-
re . Et fimul facio ego Quintella tibi viro
meo Magno omnia , quantum mihi pertinet
tibi facere , fi me fupervixeris , omnia fa-
cio tibi in poteftatem , antepono Falficiam
& antepono quod pro anima dare cupio ,
& qui tibi melius fervierit , poteftatem ha-
beas illum ameliorare, qualem poteftatem tu
mihi fecifti de tua caufa talem habeas de
mea . Et fi quis de heredibus noftris aut
quilibet fuppofita perfona , qui contra hanc
umquam recaufare voluerit , folvat duplum
quod in carta ifta continetur , & judici auri
libras 11. Fada carta in vico Pugo, menſe
Aprili , anno XV. regnante Domno noftro
Einrico , & fub præfentia teftium , fignave- verfas bonis moribus fanifque confiliis fuerit
runt teftes , Auftus , Vigilius , Valentíanus, diffinitum , neceffe eft propter jurgia futura
Vuikeramnus , Valerius , Præftantius Ovi- fubjicienda fuccedentibus temporibus confcri-
lio , Aimo , Aurilianus , Victor , item Vi-
tor . Et ego Umbertus Canonicus rogitus
ab Aufto , qui fuit vicarius , hanc cartam
fcripfi .
Anonymus :
XIV. ( 2 ) Iſti ſunt homines qui fuerunt
in præfentia quando Patarich heredem
tradidit pro anima fua fuum fratrem Ratol-
te in elemofyna fua . Ifti funt teftes , fign.
Ruopreth , fign. Vuelant , fign. Ruadachar ,
fign. Cundram , fign. Kadalac , fign. Rich-
preth , fign. Tiffo , fign. Eborolt , fign . Buo-
fo , fign. Chehart , fign. Ebores , fign . Vuac-
preth , fign. Ruadarant , fign. Sikaheri , fi-
gn. Cundram , fign. Lanpreth , fign. Alaman.
fign. Loacham , fign. Hiltapalt .
DE CODICILLIS .
Mano Diaconus .
XV. ( 3 ) Ego in Dei nomine Adalhram
trado ad monafterium San&t. Galli quicquid
in die exitus mei de hac luce in pecuniali cau-
fa non datum & non ufitatum reliquerim ,
id eft caballis domalibus cum cætero trop-
(1 ) Teftamentum inter conjuges .
(2 ) Teftamentum nuncupativum .
po , caballis cunctis , auro argentoque , ſcu-
ta cum lanceis , veftibus , vel omnibus uten-
filibus , quas in die obitus mei non datas
alicui & non ufitatas reliquerim , trado ad
jam dictum monafterium pro animæ meæ
falute filiique mei Deotonis ut nullo con-
tradicente quicquid , ut jam diximus, in die
obitus mei reliquerim , ad eundem cœno-
bium permaneat ftabilitate perpetua ad ha-
bendum . Et fi ullus fit qui hoc contradi-
cere voluerit, ut prædictæ res ad jam dictum
monafterium ftare non debeant , de fuis re-
bus talia quæ carta continet ad eundem cœ-
nobium reftituat , & fifco proximo auri un-
cias v. & argenti pondera vII . perfolvat ,
& nihilominus carta firma in æternum per-
maneat , quocumque modo rite manere &
valere poteft . Actum in villa quæ vocatur
Sulaga , præfentibus qui hic fubnotantur , fi-
gn. Adalrammi , Deotperti , Ruadperti , Vue-
rinberti , Vuallodi , Puafonis , Vualonis ,
Richnandi , Perahtfridi , Tagaberti , Siche
ri , Neriprehti , Liutprethi , Vuerinbrehti ,
Hagioni , Vuollonis , Meginoprehti , Otta
chari , Vuoffonis , Adalprehti . Ego Mano
Diaconus rogatus fcripfi . Notavi die Vene-
ris , pridie Kal. Auguft. anno XL. regnante
Domno Karolo , & II. Domni Regis Pip
pini , fub Rihwino Comite .
DE PERMUTATIONIBUS ET CONCAMBIIS ,
Formula 1 Ifonis .
XVI . Omne namque quod inter partes di
ptionis vinculo conligare . Sic itaque com
placuit atque convenit inter illum Abbatem
cum ad coenobii illius vocato fuo feu inter
alios feculares inter illum & illum , ut fi-
millas firmitates parique tenore confcriptas
cambii fui emitterent , quas & emiferunt .
Ipfum autem cambium in eafdem firmitatis
emiffiones nominatim vifum eft nobis infe-
rendum . Deinde namque memoratus Abbas
feu alius cum manu advocati fui jam dicto
homini illo in villa nuncupata juchos & de
pratis ad carradas ad jus pertinens San& ti
illius , & accepit ab illo in villa nuncupata
juchos & de pratis ad carradas ea dunta
xat ratione ut pars utraque acceptæ jus
cambitionis deinceps inconvulfum & invio-
labile perennibus temporibus abfque ullius
inquietudine vel repetitione poffideat , ficque
pari diffinitione fanxerunt , ut fi pars qua-
libet exin calumniam ingerere , hoc eft , fi
aut memoratus Abbas feu fucceffores ipfius
five jam dictus ille vel illius heredes ali-
quam repetitionem moliri temptaverint , fit
tunc pars parti tantum culpabilis quantum
repetere præfumpferit & in ærarium Regis
auri uncias III . cogatur impendere : fed ni-
hilo
( 3 ) Traditio Adalremmi de fua pecunia .
 FORMULE GOLDASTINE . 425

hilo minus præfens emiffio cambii hujus per- mingi Presbyteri rogatus fcripfi & fubfcripfi .
petim fui vigoris obtineat firmitatem , ita Notavi diem Martis , 11. Non. April. ann,
dumtaxat fi Imperatoris clementiæ compla- XXVII . regni Hludowici in Orientali Fran-
cuerit . Actum in illo loco præfentibus iftis. cia , fub Karolo principe ejufdem Hludowici
fign. illius Abbatis & advocati fui illius , Regis filio .
fign. illius Decani , fign. præpofiti , fign.cel-
Rifine Subdiaconus ,
larii , fign. cuftodis , fign. portarii , fign. ca-
merarii , fign. hofpitarii , fign. aliorum te- XVIII. ( 2 ) Omne namque , quod inter
ftium . Ego itaque immerens Diaconus anno partes diverfas fanis diffinitum fuerit confi-
illo Imperatoris fcripfi & fubfcripfi . Notavi liis , propter jurgia devitanda fubfequentia
diem illum , illam datam , fub illo Comi- confcriptionis vinculo firmare neceffarium eft .
te , Amen , Convenit igitur Hartmotum Abbatem cœ-
nobii S. Galli fuumque advocatum Heitar
Theotardus Præpofitus ,
cum Vuitperto Domni Regis vafallo , cum
XVH. ( 1 ) Omne quod inter diverfas partes licentia Domni Regis Hludowici , ut firmi-
bonis moribus fanifque confiliis fuerit defi- tates pari ratione confcriptas fui perpetra
-nitum , neceffe eft ob utilitatem fervanda pa- rent concambii ficut & fecerunt . Dedit
cis atque futura jurgia devitanda fpatio tem- namque memoratus Abba ex parte mona- ୮
poris fuccedente confcriptionis vinculo colli- fterii Sanct . Galli in pago qui dicitur Zur-
gare • Quapropter convenit inter quendam richgauge , & in loco Richanbach nominato
virum nomine Totonem , & inter Grimal- V. hobas de terra arabili , & cafas cum cur-
dum monafterii Sanct. Galli Abbatem & ad- tis cæterifque ædificiis , atque cum filvaticis
vocatum fuum Libonem una cum confenfu marchis ad eafdem pertinentibus , & in alio
fratrum quoddam concambium facere in Pri- loco qui dicitur Vaginesvvilare I. hobam
fignowe , in loco qui dicitur Vuitinovva, quod plenam de terra culta : & accepit de fupra-
& ita fecerunt , Ego igitur Toto ad mona- dicto Vuitperto vaffallo Domni Regis ex
fterium Sanct. Galli dedi in præfato loco parte fui beneficii in eodem pago & in loco
quattuor in juchos , & unam vineam in avia Velebach nuncupato II . hobas , & cafas cum
unius hominis labore procurandam ea vi- curtis , cæterifque ædificiis , atque unam fil-
delicet ratione , ut econtra Rectores ipfius vulam ad eundem locum pertinentem , nec
monafterii in concambium mihi donarent , non & pifcationis ufum illius laci , qui fu-
quicquid in faltu Svarzwald juxta fluvium pradicto loco contiguus fore videtur ; ea vi-
Melia hodierna die extirpatum & cultum ha- delicet ratione , ut utraque pars accepti jus
S
berent . Quod illi quoque meæ poteftati con- concambii perpetuis deinceps temporibus in-
cefferunt , ita duntaxat , ut ficut jam fupra convulfum & inviolabile abfque ullius in-
dixi , quicquid in ipfa cella extirpatum pof- quietudine vel repetitione poffideat . Præ-
fiderent , in concambium mihimetipfi fine fens ergo concambii carta ex utraque parte
ulla contradictione poffiderem : cætera ve- omni tempore firma ftabilifque permaneat
ro, id eft , inculta quæque ipfamque filvam cum ftipulatione fubnexa , Actum in curte
& poteftatem cædendorum lignorum , nec regia Zurich , præfentibus iftis quorum hic
non adjacentia cuncta , pafcuas , marchas , fignacula continentur . fign. Harmoti Abba-
aquarumque decurfiones , ipfam quoque viam tis & advocati fui Heitar. , qui hoc con-
fibi refervaverunt in perpetuum . Præterea cambium fieri voluerunt . fign. Tiotharti De-
quippe ego Toto ipfos obnixe rogavi , ut cani , fign. Folchardi Præpofiti , fign. Rich-
mihi unum pratum juxta eundem fluvio- perti facratarii , fign. Erchangeri cellerarii,
lum concederent , promittens me partem fign. Ortuvini Camerarii , fign. Palderici Por-
proprietatis meæ poftea illis donaturum . Id- tarii , fign. Engilrammi hofpitarii , fign. &
ipfum vero , ut promiffa factis implerem , aliorum teftium † Vuitpert. † Vuillichere
fimiliter egerant , & confcriptione ftabilitat Reginbert † Ooazo † Adalbert † Erchan-
tis firmaverunt . Hæc quoque condictio con- bert Vuolfhart † Plidker † Paldine + Pal-
cambii tali ratione firmata eft , ut hæc præ- dolt † Anno † Azzo † Cozram . Ego ita-
fens concambii carta ex utraque parte fir- que Rifine indignus monachus atque Subdia-
Folchardi præpofiti rogatus
ma & ftabilis permaneat ftipulatione fubni- conus ad vicem
xa , Actum in Chiricheim in cubiculo Re- fcripfi & fubfcripfi . Notavi diem Jovis , III.
gis publice , præfentibus iftis quorum hic fi- Non. Dec. anno XXXVII . Hludovici Res
gna continentur . fign. Totoni qui hoc con- gis , fub Humfrido Comite .
cambium cum Grimaldo Abbate & advoca-
Notkerus .
to fuo Libone perpetravit . fign. Vuitperti t
Perot Vuoluinit Hagano † Libo junior T XIX. ( 3 ) Ego Hugpreht providens pau-
Utot Ifanhartt Erchanfrid † Ridhardt pertati & opportunitati meæ trado ad mo-
Meginbert , item Uto , item † Vuitpert . nafterium San&t . Galli in Zurichgovve , in
Ego itaque Theodhardus Præpofitus vice Rem- loco qui dicitur Eskinghoua ad curtem Lin-
Tom. II. Nn 3 to-

( 1 ) Permutatio prædiorum . (3 ) Permutatio cum traditione precaria .

(2 ) Permutatio vafalli cum licentia domini ,
 E TINE
426 FORMUL GOLDAS
tovva pertinente , VIII. juchos de terra fta-
tim in jus monafterii redigendos ; & accepi
inde alios VIII. juchos in Durgovve , in
loco qui dicitur Eilickevve : ea ratione , ut
dies vitæ meæ terram fub cenfu unius dena-
rii poffideam , fimiliter & uxor mea poft
me , & poft noftrum obitum in jus mona-
fterii revocetur . Actum in cella , Id. Febr.
anno imperii Karoli fecundi fecundo Adal-
berto Comite in Durgovve , & hi funt te-
ftes , Othere , Buozo , Zuozo , Maganloh ,
Cozolt, Erchanolt, Eburhart , Rathere , Vo-
dalhart. Hildibold , Adalung. Ricgovvo , E-
go Notker juffus defcripfi .
Ratpertus Monachus,
XX. ( 1 ) Noverit igitur multorum indu-
ftria , quia ego Vualdthram rogavi Salomo-
nem venerabilem Epifcopum & Abbatem
monafterii Sanct . Galli , ut mihi cum con-
ſenſu fratrum quandam terram concederet fa-
cere commutationem , quod ita & fecit . De-
di etiam ad monafterium Sanct. Galli jur-
nales tres in pago Turgevve in villa Stam-
heim de optima terra : & accepi e contra de
rebus ipfius monafterii jugerum unum in duo-
bus locis fitum , & ut hoc concambium per-
L petualiter inconvulfum permaneat , manu pro-
pria eum firmavi . fign. Vualdthrami , qui
hunc libellum fieri & firmari rogavit , fign.
Eskerici advocati , Folchart , Reginger, Hors-
kolf, Vualdhere, Kifalhere , Lantpold, &c.
Ego itaque Ratpertus monachus rogatus an-
no DCCCCII. Dominicæ incarnationis, anno
III. Regis Hludovvici, Idus Februarias, die
Mercurii fcripfi & fubfcripfi ,
Sigibertus Presbyter .
XXI. In Chrifti nomine . Ego itaque Salo-
mon Conftantienfis Ecclefiæ Epifcopus & Abba
monafterii Sanct. Galli , qualiter ego una
cum confenfu fratrum & advocati noftri A-
malungi quoddam concambium facere cum
Engillrammo quodam religiofo viro decre-
vi , quod ita & feci . Tradidit enim nobis
præfatus homo Engikram filvulam unam bo-
nam in Eilikovvaromarcho & agrum unum
ad eam pertingentem alium in Rammelin-
chouan , tertium in Pipineshoueftetin cum
prato , quartum in Aadoruaromarcho : & ipfe
econtra a nobis accepit hobam unam in Tan-
ninchouaromarcho , in loco qui dicitur Mei-
ftereshufa ea videlicet ratione , ut ea quæ
nobis dederat , inconvulfa perpetualiter ha-
beamus & illa que nos illi dedimus , fi-
militer habeat. & legitima ejus procreatio
abfque ullius contradictione perpetualiter pof-
fidenda . Actum in Eilikovve præfentibus
quorum hic figna continentur . Signum Sa-
lomonis , qui hoc concambium fieri voluit ,
fignum Ecchonis Decani † Ruodkeri ædi-
tuit Peronis Portarii , † Witonis hofpi-
(1) Permutatio fundorum .
(a) Permutatio fervorum .
.
tarii † Engilberti , præpofiti . Signum & alio-
rum ibidem præfentium , † Amalunch † A-
rolf † Perihker † Ruodhoo † Liutine + A-
dalho † Heitar † Hadamar † Ratire † Hu-
gimar † Vuihart † Petrus + Kerrat + E-
dilloz , &c. Ego itaque Sigibert indignus
presbyter ad vicem Nordperti fcripfi & fub-
fcripfi , Notavi diem Lunis , X. Kal. Jun.
annum III, Chuanradi Regis , Udalricum Co-
mitem .
Herimotus Monachus .
XXII. ( 2 ) Inter duales igitur partes quic-
quid fanis aptifque confiliis diffinitur , ob
futura devitanda jurgia confcriptionis titu-
lo neceffe eft , ut confirmetur . Quapro
pter complacuit mihi Grimaldo Abbati , Po-
dalolto advocate noftro , omnibufque fratri-
bus coenobii Sanct . Galli confentientibus , uti
concambii communi fenfu cum Vualdrammo
( 3 ) perpetrati confcriptiones pari ratione
depictæ perpetrarentur . Dedit namque no-
bis idem Vualdrammus duo mancipia, quo-
rum nomina funt Suablind & Cozrud , ac-
cepitque e contrario a nobis tria mancipia,
quorum unum vocatur Adalfind , aliud Hil-
tifind , tertium Cuata , eo videlicet pacto ,
ut utraque pars eorumdem mancipiorum con-
cambii ratione utrimque contraditorum li-
beram in omnibus habeat poteftatem , nul-
lamque ulterius ob illa moleftiam pars parti
audeat inferre . Actum in Liubilaha publice,
præfentibus iftis , quorum nomina hic fcri-
pta tenentur . Sig. Grimaldi Abbatis , & ad-
vocati fui Podalolti t Folcharati , Ruadinc
Machelm Thiothere Chunibreth † Sel
bo &c. Ego itaque Herimot indignus Mo
nachus fcripfi & fubfcripfi . Notavi diem
Martis , anno XVIII. regni Hludowici , fub
Vuelfone Comite ,
Ruadgangus ,
XXIII. Notum effe plurimis defideramus ,
qualiter ego ( 4 ) Sigibertus concambium feci
cum Grimalto venerabili Abbate & ipfius ad-
vocato Hildibranto . Dedi ergo eis in domi-
nium domus Sanct. Galli Chrifti Confeffo-
ris fervos , nominibus his Gaudentium & He-
rigerum . Ipfe vero confilio cum fratribus e-
jufdem monafterii San&t , Galli inito una
cum manu advocati fui prædicti Hildibranti
econtra dedit mihi alios fervos nominibus
Rato & Selihger , fimili recompenfatione pro-
batos . Si quis fit qui libellum hujus con-
cambii inrumpere temptet , inchoatum ſuum
nullo peragat ingenio , fed firma permaneat .
Actum in villa Ruadgozzesvvilare coram iftis
teftibus . Sig. Sigiberti qui hoc concambium
fecit . Sig. ceterorum teftium , Thiethere ,
Erlinc , Eskerihc , Madalpret, Sigzro, Vue-
Fol- .
rimpret , Ifinpret , Vuitpot , Altine
cholt , Edilleoz , Vuenito . Anno , regnante
Hlu
(3 ) De Argungowe .
( 4 ) De Aragangewe .
 FORMULE GOLDASTINE .
Hludovvico fereniffimo Rege , XXXI. Ego
itaque Ruadganc fcripfi & fubfcripfi . Nota-
vi diem Veneris , xvIII . Kalend. Mai, fub
Vodalrico Comitet
Radpertus Levita .
XXIV. Notum fit omnibus præfentibus
atque futuris , quod ego Bernhardus Abba
monafterii San&t . Galli rogatus fum pro con-
cambio cujufdam ancillæ monafterii noftri
cui nomen eft Paldfind , a quodam homine
cui nomen eft Tift Convenit ergo atque
conplacuit ex utraque parte , ut nos illi tra-
deremus prædictam Paldfindam , & nos econ-
tra in concambium reciperemus ancillam pro
prii juris ipfius nomine Adalhiltam quod
cum confenfu fratrum noftrorum , & cum
manu Advocati noftri Vuitonis firmavimus
atque peregimus . Actum in Vuintatura pu-
blice , in præfentia legatorum Imperatoris ,
Salomonis Epifcopi, Kotzperti Comitis, Ruad-
hari Abbatis , Hilleboldi Comitis , in præ
fentia Adalberti Comitis , Sig. Bernhardi Ab-
batis & Advocati ejus Vuitonis , qui hoc
patraverunt . Sig. Landfrid , Rochfrid , An-
dreas , Ichere, Reginger , Pato , Kunderoch,
item Landfrid . Ego itaque Ratpert indi-
gnus Levita fcripfi & fubfcripfi . Notavi diem
VI. feriam 111. Idus Novembr. annum Ką
roli Imperatoris V,
DE TRANSACTIONIBUS
ET PACTIONIBUS ,
Formule Ifonis .
XXV. Dum conftet plurimis , quod a quo-
dam homine nomine illó advocatus cœno-
bii Sancti illius , pro rebus quas ille in illo
loco fitas ad partem jam dicti monafterii
contradidit , frequenter pro illis rebus inter-
pellatus eft . Qua ex re utrimque compla-
cuit atque convenit , ut devitandæ deinceps
caufa contentionis præfatæ res , pro quibus
nos & advocatum noftrum interpellat , ad
nos pleniter , id eft , ad poteftatem mona
fterii redeant perpetim poffidenda : accipiat
que a parte ejufdem monafterii aliquo ter-
ritorium in confinio villæ illius nomine nun-
cupata , hoc eft totidem juchos fub tali con-
ventionę , ut etiam deinceps neutra ullam
inquietudinem feu repetitionem moliatur
Quod fi inchoatum fuerit , fit tunc pars al-
teri tantum culpabilis quantum expetit , &
quod malo ingenio repetit evindicare non
valeat , fed præfens conventionis cartula pe-
rennem obtineat vigorem ftipulatione fubne-
xa . Actum in illo loco publice , Sig. illius
Abbatis & advocati fui illius , qui hanc
conventionis cartulam perpetraverunt . f. De-
cani , Cuftodis , Præpofiti , Cellerarii , Por-
tarii , Camerarii , Hofpitarii . f. aliorum te-
ftium . Ego itaque ille rogatus fcripfi . No
tavi diem illum in illa data anno illo
illius Imperatoris , fub illo Comite .
427
Vuslfcozus.
XXVI. Ob amorem itaque omnipotentis
Domini unicuique eft fummopere penfandum
qualiter ubique pax & concordia conſtrua
tur ac folidetur , & jurgia atque difcordia
quomodo devitentur & deftruantur omnimo-
dis eft faragendum . Pluribus fcilicet notum
effe non dubitamus , qualis contentio facta
eft inter Grimaldum Abbatem ex rebus mo
nafterii Sanct. Galli & quendam ,
hominem
nomine Notgerum , in loco qui propter fon-
tium ubertatem vocatur Prunnon . Nos ita-
que id eft Grimaldus Abba & advocatus e-
jus Poffo prædictum locum cum omnibus ad-
jacentiis ejus , ficut fitum eft inter duos ri-
vulos , id eft Cunzenpahc & Muafilenpach ,
dominationi Sanet. Galli jure pertinere cum
totius populi teftificatione dicebant : Ipfe ve-
ro Notger nequaquam confentire voluit, fed
præfatas res fuæ proprietati vindicabat . Sed
poftquam feipfum recognovit , quandam pa-
cificationem accipere non renuimus, fed ac-
cipere decrevimus . Dedit itaque nobis ipfe
præfatus homo Notger juchos XCII . inter
Mafinang & Adalgozzeshufon , & in loco
qui vocatur Loupmeiffo : nos ex noftra parte
debuimus illi jugera viii . illa etiam ad fu-
pradictum numerum complendum nobis dl-
mifit , ea tamen conditione , ut in præfato
faltu , qui adjacet jam dicto loco id eft
Prunnon inter illos rivulos qui nominan-
omnem
tur Cunzenpach & Muafilenpach
utilitatem id eft in pafcuis , in ædificatio-
nibus , in lignis cædendis , & in omnibus qui-
bus homo in communi faltu uti poteft uten- し
di poteftatem habeamus : & fi quid in co-
dem faltu adhuc minime fit comprehenfum
abfque ullius infeftatione comprehendi pote-
ftatem habeamus . Infuper eo condictu , ut
& illa anterior pax & concordia firma ac
ftabilis permaneat . Hanc itaque concordiam
præfatus Norger ea ratione folidavit , ut fi
quid in ipfo die , quando hæc concordia eft
condicta , ex parte monafterii malli vel con-
queftus ad ipfum haberet , funditus ex no-
ftra parte omitteretur . Poft iftius vero con-
cordiæ condictionem placuit utrimque ob fta-
bilitatem pacis & firmitatem conventionis
coram Comite & cuncto populo cartas con-
cordiæ emittere , ut ultra neutra pars par-
tem inquietare præfumat ; fed hæc concor-
dia carta per temporum curricula perma-
neat inconvulfa . Actum in Loupmeiffo pu-
blice , præfentibus iftis . Sig. Grimaldi Ab-
batis & advocati fui Poffonis , qui hanc con-
cordiæ cartam feri concefferunt . Sig. Oal-
drici Comitis . Adalpert , Rihini , Vuanzzo,
Nidger , Blidger , Lantfrid, Ruadger , Hart-
pert , Hagano , Afcheri , Rohfrid , Lantolt,
Mahtarat, Adalho , Tagabert, Alpheri, Ha-
dabert , Erimbert , Itheri , Vuolfger, Vualt-
frid , Muning , Hungoz , Ifanheri , Puato ,
Huato 2 Strello , Ekho , &c. Ego itaque
Vuolfcoz anno XV. Hludovvici Regis regno
in
 NÆ
ULE ASTI
FORM GOLD .
428

in Orientali Francia fcripfi & fubfcripfi die inter nos , ut venerabili Abbati & fratribus
Veneris , xIIII . Kalend. Mart. fub Ôadal- prædicti monafterii decimam in fubnotatis

richo Comite . locis , ficut illius temporis in illorum erat

Anonymus
XXVII, Quoniam igitur more fluminum
humana tempora defluunt ? & præfentium
modo vita modó memoria intercidit , necef-
fe eft gefta feu dicta priorum fcriptis tranf-
mittere notitiæ futurorum . Ideo complacuit
nobis , Abbati videlicet monafterii S. Galli
Craloni cum fratribus coenobii noftri & Not-
veftitura concederemus , hoc eft in Me-
chingen fimul cum Salica terra & hobis ,
quæ Canonicis pertinebant ; & in Hemin-
hofun cum Salica terra & hobis : & in Gol-
dahun cum Salica terra , fimul cum illa ho-
ba , quæ illi adjacet , cujus decima tunc in
mea veftitura erat : quod & ita feci ea
fcilicet ratione , ut mihi contra donarent ,
quicquid in Lienzevvilare habuiffent , & in

gero advocato noftro , ut conventionem quæ villa Buoch hobam unam &in Syrnaha cur-
inter nos & illum facta eft adnotatione præ- tilem unam fimul cum adjacente prato , &
fentis cartule roboremus . Cujus negotium quicquid habuiffent in filvicola , quæ dicitür
pactionis ita fe habet . Ex traditione O Tegeramos inter Syrnaha & Gloten : quod
tharii quondam tribuni , ejufque neptis Ker- & ita fecere . Et ut firmior & credibilior
omnibus in futurum maneret , placuit inter
childe quoddam prædium , quod Johannis ,
nos chartam pacationis ex utraque parte al-
villa dicitur, inveftitura monafterii erat, quod
præfatus Norgerus omni genere ftudii quafi levari , quod Tuitifce Suonbucch nomina-
hæres Otharii repetere , publicaque mallatio- mus , cum manibus Advocatorum noftrorum
ne monafterio abftrahere conabatur . Adver- Ifamberti & Lantolfi , fucceffores noftros am-
fus quem cum diu multumque ex parte cœ- monendo , ut abfque ullius inquietudinis fcru-
nobii fuiffet decertatum , nec certum con- pulo inconvulfa & ftabilis omni tempore in
tentio finem inveniffet , convenientibus cre- ævum permaneat , Sig. Salomonis Epifcopi
bro pro hac re utriufque partis plurimis , & Hartmoti Abbatis , qui hanc cartam pa-
noviffime confilium incidit ut quia idem cationis fieri decreverunt , Sig. Fratrum mo-
Notgerus vaffus nofter & advocatus mona- nachorum , Perenhard , Rimeding, Job, Er.
fterii erat , 111. hobas in Uzzinvvilare , & folt . Signa fratrum Canonicorum Henno ,

alpem pafcuam , quam ab Vodalrico Cha- Etcho , Tageman , Hartpreht . Signa cete-
dalohi filio acquifierat , ad monafterium con- rorum teftium , Hartpert , Engilbold , Ga-
traderet , & quod repetebat prædium a no- no , Vritto , Vuetti , Starcafrid , Ruchbert,
bis ad tempus vitæ fuæ reciperet , quod & Thietbold, Ruohtpert, Vuerdo , Herebrant,
factum eft . Reftituimus enim ei fub eadem Otto , Vuolfram , Miloh , Hugoz . Actum
Im-
conditione locum quem diu flagitaverat, ut in villa Romanishorn , anno regnante ,
deleta altercationis difcordia fideliorem eum peratore Karolo II. fub Comite Adalberto ,
deinceps ac devotiorem habere poffemus . menfe Junio , die Veneris , indicione xv. E
Quam ille proprietatem cum poteftative pof- go itaque Etcho indignus Archipresbyter juſ
fediffet , ad monafterium multis teftibus ad- fus fcripfi .
hibitis reddidit atque reveftivit , infuperque
prænotatas hobas in Uzzinvvilare cum alpe DE EMPTIONE et VenditIONE .
jam dicta, S. Gallo nobifque contradidit .
Vuaringilus Cancellarius .
Ea dumtaxat ratione ut ipfe hæc omnia
XXIX. Dominis in Chrifto fratribus con
ad tempus vitæ fuæ poffideat , redemptione
omnino denegata : poft mortem vero ejus gregationis Sanct. Galli , ubi Johannes Epi-
ipfa loca cum xv. mancipiis & omnibus fcopus yel Abbas præeffe videtur , cum Hart-
mobilibus , & immobilibus quæ illo tempo- rico Degano & Bilifrido Præpofito , & aliis
re ibi fuerint inventa , ad monafterium ex quamvis plurimis . Ego itaque Rihbertus fi-
integro revertantur , excepta uxoris pecunia, lius Cozberti vinditor : conftat me vobis vin
& domefticorum illius fervitorum fupellecti- didiffe , hoc eft in pago Durgauinfe in vil-
libus , & ut eædem poffeffiones nulli ulte- la , quæ dicitur Bettinovva , quicquid ego
rius fecularium in beneficium dentur , fed ab Adalfuinda cum eo pretio adquefivi, hoc
ad ufus fratrum in monafterio Deo famu- eft jurnales xxv, cum omnia quicquid ad
lantium annuatim proficiant ipfam terram confpicit vel continet , hoc
eft campis , filvis , pratis , pafcuis , viis ,
Etcho Archipresbyter . aquis , aquarumque decurfibus cum omni ad-
XXVIII. Notum fit omnibus videlicet jacentia vel appendicia a die præfenti de meo
præfentibus & futuris quod ego Salomon jure in veftram trado dominationem , ha-
Junior Conftantienfis fedis Epifcopus , & Hart- bendi , commutandi , vindendi, vel quicquid
motus cœnobii San&t . Galli Abba , una cum exinde facere volueritis liberam ac firmiffi,
convenientia & confilio utroque loco fra- mam habeatis poteftatem faciendi . Et ac-
trum , ceterorumque fidelium noftrorum, o- cipio a vobis fervum nomine Rhadoinum
mnem malitiofæ artis litem atque diffenfio ad taxatum pretium coram teftibus , quo,
nis contentionem de fubfcripta re ipfis in rum hic nomina continentur . Sig. Rihber
locis in futurum præcavendum , ftatuimus tus vinditor . Sig. Vuanzo . Sig. Ifo teft,
Sig.

}
 FORMULE
Sig. Erchanbert teft. Sig. Theotbaldo teft.
Sig. Haribaldo teft. Sig. Rehinbert teft. Sig.
Vuolfram notarius . Ego enim Varingifus
Cancellarius rogitus & petitus a Rihberto
fcripfi & fubfcripfi anno IIII. regnante Ca-
rolo gloriofiffimo Rege . Notavi fub die quod
feci , menfe Junio die octavo , fub Vuarino
Comite .
Andreas Presbyter .
XXX. In Chrifti nomine , Dulciffime mi-
hi atque amatiffime & unica adflictione co-
lende . Ego itaque Andreas Presbyter efcripfi
rogitus a Baldilane ,, Folheriguer & Honi-
lenda hanc cartulam . Conftat eos vindere
& vindiderunt tibi ( 1 ) Folhuino agrum ad
poftes modiorum III. Confinit da una parte
Majonem & da alia parte terram de Con-
ftanti Nigri . Precium placitum adque fini-
tum valiente in ferro liberas xx. quod pre-
cium vinditor ab emtore de præfente accepit,
& ipfum agrum tradidit emtori ad poffiden-
dum , ut ab hac die habeas, teneas , poffedeas,
tuo jure vindicis adque defendas , & quic-
quid exinde facere volueris habeas potefta-
tem . Et fi quis quod fieri non credimus ,
fi aliquis aliquando contra hanc vinditio-
nem ire temtare vel inrumpere voluerit ,
folvat judici publico dublam terram, & car-
tula ifta firma permaneat legis ftipulatione
fubnixa , qui omnium cartarum adcommo-
dat firmitatem . Facta cartula vinditionis in
vico Vinnona , XII . Kalend. Januarias , fub
regnum Imperatoris Loduigi , fub præfentia
I cum vocato fuo Honorato & cum majore
plurimorum teftium , qui ab eos rogiti ve-
nerunt vel figna fecerunt . Notavi diem &
regnum . Sign. Baldilanes , & Folherici , &
Honilendas vintores , qui hanc cartulam fieri
voluerunt . Sign. Flavini , Honorati Sul-
vanus, Sejanus, Eftarculfus, Berarius, Vuihe
ramnus , &c.
Lavefo Presbyter .
XXXI. In Chrifti nomine . Annu XIIII,
regn. Lodovicu Rege de Bajovaria filiu Lo-
dovici Imperatoris fcripfi ego Lavefo Pres-
byter rogitus & peditus a filios Pociani
Vigilium , & Orficinum , & Valerium , &
Autropiane , & Veneranda & filios Fote-
jas , ipfos præfentes mihi adque dictantes &
manus fuas proprias fubterfirmantes . Con-
Con-
ftat eos vindere & vindidere fub legitimu
jure ftrumentorum Alderamno , qui comma-
net in forafta numcupante Salectum , hoc
eft folum cum cafas de comparatione in fun-
do Quaradeves , confinit duas partes in Paf-
fivi & de una in via publica , & precium
placitum adque finitum valientem folid. xv.
& ipfum venditores ad emptorem , & de
præfente receperunt , & ipfum folum vel ca-
las tradiderunt emtori ad poffedendum , ut
ab hac die habeat , teneat , poffedeat , fuo
jure vindicet adque defendat , & quicquid
( 1 ) Rangwil.
GOLDASTINE .
429
exinde facere voluerit liberam habeat pote-
ftatem . Et fi quis , quod fieri non credi-
mus , fi aliquis aliquando contra hunc ftru-
mentum ire , temtare aut inrumpere vo-
luerit , perfolvat duplum folum cum cafas , et
judici culpabilis auri uncias vi . & quod re-
petit , nihil valeat vindicare , Aquiliæ & Ar- ·
chadiæ legis ftibulatione fubnixa , qui omnium
cartarum adcommodar firmitatem . Factum
ftrumentum in vico Quaradives , IIII. Non.
Januar. fub præfentia bonorum virorum qui
ab eos rogiti venerunt vel figna fecerunt .
Notavi diem & regnum fuperfcripfi . Sig.
Vigilii & Orficini & Valerii & Autro-
pianes & Venerandas & filios Fonteias, ven-
ditores qui hunc ftrumentum fieri rogave-
runt , teftes • fign. Folcarini , Ebutionis 2
Urfi , alii Folcarini , Vuidonis, Bafili, Ma-
gni , Aginonis , Adalciani , Dominici, Con-
ftantini , Latini , Jeroncius , alius Jeroncius .
Ego Lavefo Presbyter rogitus fcripfi .
Vuilimannus Clericus ,
XXXII. In Chrifti nomine . Annu XXXI .
regnante Domnu noftru Luduvvicu Rege fcri-
pfi ego Vuilimannus Clericus rogitus ad Va-
leriu " qui dedit ad vicem Magnanes . Con-
ftat eum vendere , & vendidit tibi fancto-
榆
que Gallone agrum in Gifimu Modiorum
111. Da una parte confinit infantes Magna-
nes , & ex alia parte ipfos emptores, & in
contra recepit pretium venditor ab emptore
fuo Abraam , dederunt illi 1111. tremenfes
in ferro valientes , & tradidit ipfa terra em-
tores fuos in perpetuum ad poffidendum
ut abeant , poffedeant , & faciendi exinde
quicquid voluerint poteftatem , Si quis ve-
ro , quod fieri non credimus , fi aliquis ali-
quando de nos vel de heredibus noftris aut
quidlibet perfona , qui contra hanc cartulam
vindicionis ire , temptare , vel inrumpere vo-
luerit , folvat dubla carta cui comutare vo-
luerit , & judici auri liberas 11. Facta carta
vindicionis in vico Vinnona Idus Madii
fub præfentia bonorum teftium , qui ab eum
rogiti venerunt vel figna fecerunt . Notavi
diem & regnum , Sig. Valerii qui fuit ad vi-
cem Magnanes , qui hanc cartam fieri ro-
Teſtes . Honoratus , Abraam , Bal-
gavit . Teftes
fredus , Urfus , Petto , item Urfus , Raper-
tus , Albuinus .
Umbertus Canonicus .
XXXIII . * In Chrifti nomine . Anno
XIIII . regnante Domino noftro Einrico fcripfi
ego Umbertus Canonicus rogitus a Manno-
ne , qui fuit a vice Johannentes & uxoris
fuæ Dominiganes . Conftat eos vendere &
vendiderunt tibi Magno et uxori tuæ Quin-
tellanai cortinum aroncale , quem habuerunt
de fui patris et quem adquefivit de Lova
nes,?
 439 FORMULE GOLDASTINE .
nes , cum pomifera ex integro quantum ibi-
dem habuit . Confinit in via ex alia parte
in coltura et II , mediorum de terra ibi fec.
confinit ipfo cortino de capite de latus in
Magnanes , de alium in via et 11. mela-
rios , in ipfo loco in ipfo agro et 1 , fefta-
irale in roncale confinit in Leones ex alia
parte ipfo Magno , Et Falficia exinde in
alia noftra terra in roncale , et Falicia de
illum Cortinum aut de illa pomifera in a-
lio noftro cortino qui non aforella . Et tra-
diderunt venditores emptori fine emptore ,
fine omne cenfu , et ab omne homine per
mundum ; precium in contra folidi x. Et fi
quis ire , temptare , vel inrumpere volue-
rit , folvat duplum , quod in carta ifta con-
tinet , et judici aurum libr. 11. Facta carta
in vico Pugo , menfe Aprili , et fub præ-
fentia teftium . Sig. teft . Manno , Auftus ,
Magnus, Præftantius, Victor, Solvanus , Va-
lentianus , Valerius .
DE RERUM TRADITIONE .
Formula Ifonis :
XXXIV. Ego in Dei nomine illa cum
manu Advocati mei nomine illo trado ad
monafterium fancti illius mancipią totidem ,
quorum hæc funt nomina , Sed extra hos
unum fervum emptitium nomine illo . In
ea videlicet ratione , ut ea habeam tempus
vitæ mer cenfumque annis fingulis folvam ,
id eft , tantum ; & fi redimere voluero ,
cum tanto redimam . Illum vero fupra no-
minatum fervum nomine illo in eundem cen-
fum habeam tempus vitæ meæ , & fi redi-
mere voluero , cum tanto precio redimam ,
Poft obitum vero meum , fi ante non redi-
omnia ad jam dictum monafterium
redeant perpetim poffidenda . Si quis vero
contra hanc cartulam traditionis venire at-
que inrumpere temtaverit , illa multa com-
ponat , ficut in lege Alamannorum contine,
tur . Actum in illo loco publice , &c.
Audo Clericus .
XXXV. In Chrifti nomine , Nos vero
Cauzoinus cofta me dare adque donare Au-
demaro Appati de parvola terrola mia pro
mircede anime mee , vil pro furvitium fum ,
vil pro nodricamintum que intir vivo fer
via Audemaro , & ille me notricet & avead
podiſtade quantu ad me adpertenit , cafa
fola , orta , agra , prada , in pomifferis , in
filvis fructefferis , in pafcuis , & aquis , &
acceffo fuis , omnia ex onibus ex entegru
quantum ad ipfum adpertenit . Et fi quis ,
cot non credimus , aliquis aliquando de he-
redis meus contra hunc factuque eo pro mer-
cede vil pro nodrimintu que me Audema-
ros notricat , ire , temtare , a inronpere vo-
luerit ad efcomunicados da fancta eccle-
ſia , & falva judiciari liveras II . & cartula
( 4 ) Pettinuuifou .
donationis fua optenia firmitatem . Aquilia
nis Arçatianis leges eftibulationis , qui a o-
mnium cartarum adcommoda firmitacem
Facta cartola donationis anno XXX. poft
regnu Domini noftri Dacopirti Reies , die
tertiu Calandas Settenbris , fup prefentia ti-
ftium ab eo roiedi funt fufcripturi vil fe-
gna facturi . Nodavi die , & regnum , &
teftis qui fufcrivere conrogayerunt . Signum
Cauzoini , qui hunc cartola fieri rocavit
fignum Baldoaldi teftis. fignum Afcari teftis.
fignum Quolpoaldi teftis , fignum Lantcotti
teftis, fignum Landonis teftis. fignum Tru-
dolfii teftis . fignum Frittonis teftis , Ego
Quolfuinus fui intir , ubi hunc cartola facta
eft . Ego Audo Clericus roietus ad Cauzoi-
nu hunc cartola efcripfi & in teftimonio fu-
fcripfi cartola donationis Audemari Apatis
frunifcat con cratia Dei & fancti Petri ,
Silvefter Diaconus ,
XXXVI. In Chrifti nomine . Ego Ri
pulfus cogitavi Dei intuitum , vel divinam
retributionem , vel peccatorum meorum ve-
niam promerere , Propterea vernaculam ju-
ris mei terram eam in loco nuncopanti quod
dicitur ( 1 ) Petinvillare , quantum mihi Deus
donavit & parentis mei in hereditate di
miferunt trado , fervum Allidulfum cum
omnia mea , cum agris , cum pradis , cum
canpis , cum aquis , cum filvis , cum pumi-
feris , trado de meo jure Sanct . Galloni ad
poffedendum , & poftea quidquid exinde fa
çere volueris yendendi , donandi , poffeden
di , liberam in omnibus habeas poteftatem
faciendi . Si quis vero , quod fieri non cre
do , fi ego ipfe aut llus de heredibus meis ,
vel ulla oppofita perfona , qui contra hanc
donationem venire aut agere temptaverit ,
in primis Dei iram incorrat : & a commu
nione corporis vel facerdotum extranius fit ,
& in fifco folvat auri libras duas & argenti
pondera quinque : & quod petit , vendicare
non valeat , fed præfens hæc carta omni tem-
pore firma permaneat , cum extipulatione
fubnixa . Actum præfentibus , quorum figna-
cula continentur, fign . Rinolfi qui hanc do-
nationem fieri rogavit , fign . Ruodolfi , fign.
Afcari , fign. Audonis , fign. Fredualdi, fign,
Ariberti , fign. Suabonis fign. Ludualdi
fign. Suzcini , fign. Odpadi , fign. Eftegi
fign. Acconis , fign, Zilonis , fign. Ruodcoz.
Notavi quod feci in menfe Junio , V. id ,
Julias , in anno XV. regnante Domno no-
ftro Teoderico Rege fupra Carulum Majo,
rem Domus . Ego quanquam peccator Sil
vefter efcripfi in Dei nomine , Amen.
Idem .
XXXVII. In Dei nomine ego Lantber.
tus filius Landoaldi condam ; talis mihi fum-
pfit confilius pro animæ meæ falutem , ut
res meas ad aliqua loca fanctorum condona-
re
 FORMULE
re deberem . Quod & ita feci . Dono ad-
que trado ad monafterium Sanct. Gallonis
qui eft conftructus in pago Arbonenfe , ubi
ejus facrus requiefcit corpus ; & hoc eft quod
dono in pago Durgauginfe , fet in fito Zu-
rihgawia , in his locis quorum hic nomina
denuntiantur hoc eft in villa quæ dicitur
Illenawia , & in Erpfratinchova , & in Ma-
kifinchova , & in Vzinaha & in Huni-
chinwilare , & in Tunriude , & in Mada
Mada-
lalteswilare , & in Perolfeswilare omnia
quicquid pater meus Landoaldus & mater
mea Pieta in his locis denominatis fupra ha-
buerunt hæc omnia & ex integro manu
poteftariva ad ipfum fupra nominatum mo-
nafterium trado adque transfundo , ibidem a
die præfenti perpetualiter poffedendum . Et
fi ego ipfe aut ullus heredum vel pofthere-
dum meorum > aut quislibet ulla oppofita
perfona cartulam iftam irritam facere cona-
verit , aut eum infrangere voluerid , tantum ,
quantum cartola ifta contenit adfcriptum ,
ad ipfum monafterium reftituat , fed & fo-
ciante fifco multa conponat , id eft auri un-
cias III. & argenti ponduos V. coactus ex-
folvat , & quod reppetit non prævaleat evin
dicare & nihilominus præfens cartula ifta
omni tempore firma & ftabilis permaneat ,
ftibulatione fubnixa . Actum in Craolfeftale
in mallo publice , fub Carlomanno Majore-
domus . Et hii font teftes , qui in præfenti
fuerunt & firmaverunt † fignum Lantberti ,
qui hanc cartulam traditionis fieri rogavit f
Herigaer patruus ejus † fign. Amalrich. † Si-
gnum Aottuni † Hroadgaer † Albrich. &c.
Ego itaque Silvefter Diaconus rogitus ab
Lantberto fcripfi & fübfcripfi . Notavi diem ,
hoc eft IIII. Id. Septembris , fub Chancoro
ne Comite .
Idem .
XXXVIII, * In Chrifti nomine . Ego
quidam Perto cogitavi Dei intuitum , vel
divinam retributionem vel peccatis meis
veniam promerere ,
& ut mihi in futuro
merces boni operis adcrefcat : Propterea ver-
nacula terræ juris mei in loco noncupante quod
dicitur Data , cum fervis & ancellis hæc
nomina eorum , Gondaharancum , & omnia
quæ poffidet cum uxorem fuam & filios &
filias , & Rihfredum , fic fimiliter Vuinifre-
dum , fie fimiliter Liuddulfum , fic fimiliter
Caufulfum , fic fimiliter Vuitonem cum fo-
ciis fuis vic nomina eorum efcripta funt
quod ego Petto donavi ad facrum S. Gal-
lonis pro remedio animæ meæ & a fociis
ipfius cum agris , cum pradis , cum filvis ,
cum aquis , cum omnia acceffibus , cum o-
mne mobile aut immobile , cum filiis & fi-
lias cum oves & bovis , cum iis quæ ad
opus vivendum pertinerent . Si quis vero
quod futurum effe non credo fi ego ipfe
aut ullus de heredibus meis , vel ulla fup-
( a ) F. attentias ; vel potius ajacentias , i. e. adjacentias , ut in Charta so.
GOLDASTINE : 431
pofita perfona , qui contra hanc donationem
venere aut agere temtaverit , folvat in fifco
aurum libras duas & argentum pondera V.
& quod petit vendicare non valeat , fed præ-
fens hæc epiftola omni tempore firma & in-
lifa permaneat cum extipulatione fubnixa .
Actum in figne quod dicitur Glata villa pu-
blice . Notavi quod feci diem Jovis , X.
Kalen. Decembris eorum infignacula conti-
nuntur . Sign. Petonis qui hanc donationem fie-
ri præcepit. Sign. Airici Comitis Germani ejus ,
fign. Berterici Comitis germani ejus , fign.
Peponis teftis germani ejus , fign. Lantfreti
teftis , fign. Vultperti teftis , fign. Ungari
teftis . Ego Sylvefter Diaconus fcripfi & in
teftimonio fubfcripfi .
Hiringus Monachus .
XXXIX. Sacrofanéta Ecclefia S. Mariæ
S. Petri , S, Martini , S. Leudagarii , S. Pe-
tronella, cæterorumque Sanctorum , qui eft
conftructa in infola minore quæ juxta Hu-
pinavia eft , ubi Hata & Beata cum reli-
quas ancillas Dei degere videntur , Ego Bea-
ta namque filia Rachiberti cogitans pro re-
medio animæ meæ , vel pro æterna retribu-
tione , volo omnes res meas yel omnia pe-
culia mea , quicquid habeo , ad locum illum
condonare , hoc eft in villa quæ dicitur Al-
torf & Cella cum omnibus adjacentiis vel
adpendiciis eorum in arcas vel filvas . Et in
Reutinchova terras & filvas , fuerqua , vel
alias æcencias ( 1 ) , quicquid ibi habere vi-
deor . Et in villa quæ dicitur Huzinaa ho-
mines VIII . & terras et filuas vel alias
æcencias five in Uzinaa five in Smarinchoua
five in Nancinchovaſive in Tattinchoua quic-
quid genitor meus Racinbertus de quo-
libet adtracto in loca illa habuit , five ego
ipfe & Landoldus poftea conquifivimus five
comparavímus totum ad integrum duas par
tes de omnia damus . Et in villa quæ dici-
tur Centoprato cafatos duos cum omnibus
adjacentiis vel adpendiciis corum ; fed unum
infantem inde ingenuum taxavimus , reliqui
vero ficut fuperius diximus ita fint . Et in
Berofovilare mancipium unum nomine Cont-
leuba . Et in infola ipfa mancipios tres , &
parones quattuor . Ifta omnia ad ipfum mo-
nafterium fuperius nominatum tradimus ad-
que transfundimus , quicquid exinde facere
voluerint liberam ac firmiffimam in omni-
bus habeant poteftatem faciendi . Si quis ve-
ro , quod fieri non credo , fi aut ego ipfa ,
aut ullus de hæredibus meis vel quælibet ulla
oppofita perfona , qui contra hanc donatio-
ulla
nem meam venire , aut agere , vel qua
calomnia generare voluerit in primis fi fe
emendare noluerit , iram Dei & pœnas in-
ferni experire pertimifcat , & duplum tan-
tum quantum ipfa res meliorata valuerit eis
coactus exfolvat , & in fifco auri libram I.
argenti libras II, & hæc præfens donatio
mea
 FORMULE GOLDASTINE .
437
mea firma permaneat ftipulatione fubnexa .
Actum in monafterio quod dicitur Babin-
choua , quod fecit menfis November dies
XXIX. regnante Carlomanno Duce , & Pe-
bone Comite . Signum † Beatanæ quæ hanc
donationem fieri & firmari rogavit . fign.
Bebonis Comitis . fign. † Muninc . † Arne-
fridus Abba fubfcripfi † Erchamberti † Rih-
bertit Num t Butanc † Hefindo † Ro-
berto .
Breve de illos homines quod Beata fecit
hoc eft , Vuintrolf, Radbega , Gerlind , An-
na , Ingaberta , Goderamnus , Herolf , Jo
1
hannis , Rachintrudis , Hiciga , Villof , Froa-
tilin , Volfarda , Baltimda , Tetaclinda , Ver-
dicho , Sigityudis , Odalchus , Radleuba
Teutgerus , Hugileuba , Vitilinus , Randui-
nus , Arnoluara , Richuinus , Leudifca , Ba-
cila , Trudmundus , Teudhara , Anno , Vol-
fildis , Sigurmarus , Concila , Volfidrus . Sic
quomodo mihi fervierunt , fic in antea fer-
viant , Folritus , Cunthild , Otolf, Tallo
Tacalind , Haguftolt , Aldini , Teudila , Frai-
do , Richbertus , Matuas , Vertleuba , But-
ta , Reatila , Haladara , Muatdanc , Muni-
frid , Volfila , Valifan , Farifeus , Varinfrid ,
Higilind . Pro anima Atanæ ferviant ibi Al-
tolf , Hettila . Sic quomodo mihi fervierunt ,
fic inantea ferviant Tetta , Totta . Pro ani-
ma Otunlis & Zon ferviant ad illam ca-
fam Dei Vinidifca , Rathari , Voluinc . E-
go Hirinchus Monacus hanc donationem ro-
gitus fcripfi & fubfcripfi ,
Landarius Presbyter .
XL. Partem ecclefiæ noftræ quæ dicitur
Raudinleim , ubi Landarius Presbyter effe
præfens videtur , Ebo & conjugis mea Odal-
finda & Alodoes aliqua de rebus fuis adfir-
maverunt & tam tradiderunt ad S. Gallum ,
terris , cafis , cafalis , mancipiis cum cafatis ,
campis , pratis , viniis , filvis , pafcuis, a-
quis vel decurfibus , mobilis & immobilis ,
quidquid in Vahcinchova , & in Laidoluin-
chova , Bodinchova icagimus omnibus & ex
omnibus ad ipfum S. Gallum tradimus , a
die præfente habeat , teniat , qui exinde fa-
ciri voluerit ad poffidendum habiat potefta-
tem . Si quis vero ego aut nos ipfi aut
heredes noftri aut ulla oppofita perfona , qui
contra hanc firmitatem ita veniri timtave-
rit infera cuntra ipfo fancto auri libram
unam , argenti pondos duos , & nihilominus
donatio ifta omni tempore firma & ftabilis
permaniat ftipulatione fubnexa . Actum in
Vahcinchova villa publici . Sign. Ebonis &
Cojouis meæ Odalfindæ qui fieri rogavit •
fign. Volffarot Bertario † Aimoni †Vua-
ninco † Teutmaro † Berno Comitis † Cun-
leufotes Auttini † Dodoni . Ego Landa-
rius Presbyter roitus fcripfi . Data VII . Idus
Sept. anno X. rigni Domini noftri Ildirici Riis .
Anonymus.
XLI. In Chrifti nomine . Ego Erfroinus ,
& filii mei Teotarius , atque Rotarius , co
gitavimus Dei intuitum , vel divinam retri
butionem vel peccatis noftris veniam pro
mereri : propterea vernacula terra juris mei
in loco qui diciturOpenwilare tradimus S,
Galloni viginti juchos , & in Eberingen u
num juchum de vinea , & de colonis meis
Erfoinum cum uxore fua & cum omni ap-
pertinentia fua , cum cafa & cum terra , &
cum omnibus fuis ; & alium fervum nomi,
ne Vualdolfum cum cafa cum terra , &
cum omnibus ad eum pertinentibus , ut dum
adhuc vivimus ego & filii mei , in noftra
permaneant poteftate , & in anno reddamus
carran de vino , & carram de filigine , &
carram de fœno , & friskingam . Et fi filiis
meis infantes nati fuerint , ficut fuperius di-
xi , ita folvant cenfum , & habeant potefta-
tem . fi noluerint cenfum inde reddere > Ꮕ
mnia , ficut fuperius diximus , fint conceffa
ad ecclefiam S. Gallonis . Et fi quis , quod
non credimus , aliquis de heredibus noftris
contra hunc factum noftrum ire vel inrum-
pere voluerit , in primis incurrat judicium
Dei , & folvat auri libras II, & hunc fa,
tum noftrum inlæfum permaneat ftipula-
tione fubnixa . Facta hæc carta eft in loco
qui dicitur Anninchova , XVII . Kalend, Fe,
br. fub regno Domini noftri Elperici Re-
gis . fign. Teotarii & Rotarii ? qui hanc
cartam fieri rogaverunt † figuini teftis
fign. Regandozi teftis , fign. Vulperti teftis
fign.
Liutfretus Presbyter .
XLII . Domino fancto in Chrifto venera
bili viro patri Otmaro Abbati Durgaugin
feu de monafterio S. Galloni . Ego Roth
paldus donamus ad monafterium veftrum pro
mercede animæ meæ facultaticulam meam ,
recipere deberetis poft difceffum meum . Do
no vobis donatumque in perpetuum ut per-
maneat effe volo hoc eft in pago Dure,
gauginfi in villa qui dicitur Richinbach , &
in Vuilla & in Zibruneswanga , & in
Vuangas , & in Tuzzinwang , & in Sclatte ,
& in Puzzinberch , & in Vuanzincovo , quic-
quid in iftas villas vifus fum habere , pecu-
niis , mancipiis , cafis , cafalis , campis , pra-
tis , filvis , aquis , aquarumque decurfibus
ad integrum a die præfente trado yobis , &
fervum meum nomine Nhideng & uxorem
ejus Bruna , & cum oba fua & cum o-
mnia quo veftiti funt ; & alium fervum meum
nomine Vuolfharium cum uxore fua Atane,
cum oba fua & cum omnia quo veſtitus eft .
Et pro iftas res profervire volo annis fingu
lis , hoc eft XXX, feglas cervefe , XL. pa-
nis , frischengam tremeffem valientem &
XXX , Mannas , & arare duos jochos in an-
no , et recollegere , et intus ducere , et an
garia ubi opus eft . Et fi infans meus fimul
profervire voluerit , faciat ficut fuperius : et
fi profervire noluerit , nullam habeat pote-
ftatem . ipfam facultatulam meam trado vo-
bis
 FORMULE
bis ad monafterium veftrum poft difceffum
meum atque transfundo dominationi , ut quid
quid exinde pars monafterii facere voluerit ,
liberam ac firmiffimam in Dei nomine in
omnibus habeat poteftatem . Si quis , ego
aut heredes mei , aut ulla oppofita perfona ,
qui contra hanc donationem iftam venire
temptaverit , tunc inferat parti cuftodienti
dublam repetitionem , et fifco auri liberas
II. et argenti pondera III. et nihilominus
præfens donatio iftæc omni tempore firma
et ftabilis permaneat ftipulatione fubnexa .
Actum in villa Aninawa publice . fign. Ro-
thaldi qui hanc donationem iftam fieri ro-
gavit . lign. Sicharii teftis . † Bertcauzi teft.
Puopo teft. † Vuodolgarii teft. † Aribal-
di teft. † Rathcauzi teftis . Ego Liutfretus
presbyter fcripfi et fubfcripfi . Noravi diem
Martis , VIII. Id . Auguftas , anno III. re
gnante Domno noftro Pippino Rege , fub
Vuarino Comite
Vuaringifus ,
XLIII. Sacrofan&
ta ecclefia S. Galluni , qui
eft conftructa in pago Durgavia , ubi ipfus
in corpore requiefcit , et Johannes Abbas ad
præfens Rector ecclefiæ effe videtur . Ego in
Dei nomine Vuinibertus cogitans Dei ut
aliquid rei meæ ad ipfum facrum locum pro
remedio animi mei condonare deberem : quod
et ita feci hoc eft in pago Durgavia , in
loco qui dicitur Barmacunavia , quicquid ibi,
dem vifus fum habere , mancipiis , pecuniis,
cafas , cafalis , campis , pratis , filvis, aquis,
aquarumque decurfibus omnia ex integro
de meo jure ad ipfum monafterium S. Gal-
luni poft obitum meum trado atque trans-
fundo, ut quicquid exinde Rector monafte,
rii vel monachi ibidem defervientes facere
voluerint , liberam ac firmiffimam habeant
in Dei nomine in omnibus poteftatem . Si
quis ego aut heredes mei aut ulla oppofita
perfona , qui contra hanc traditionem iftam
venire temptaverit aut agere præfumpferit
inferat parti cuftodienti dublam repetitio-
nem , et fifco auri uncias v. et argenti pon-
doras 11. et nihilo minus præfens traditio
iftæc firma et ftabilis permaneat , ftipula
tione fubnexa . Actum in villa Vuila pu-
blice , præfentibus quorum hic fignacula conte-
nuntur . Sign. † Vuniberti auctoris qui hanc
traditionem iftam fieri rogavit . † Sig. Vuan-
zo teft. † Sig. Afcharii . † Sig. Sickeri .
t fig. Teuthold. teft. fig. Rihger teft. †
fig. Rihperat teft. etc. Ego Vuarinkis rogi-
tus fcripfi et fubfcripfi , Notavi die Domi-
nico , vi. Id. Oubris , anno X. regnante
Domno Pippino Rege Francorum , fub Vua-
rino Comite .
Vuaringifus ,
XLIV. Sacrofancta ecclefia in honore S.
Galli Confefforis conſtructa , ubi ipfe in cor-
Tom. II.
( 1 ) Theotana .
GOLDASTINE . 453
pore requiefcit , et præfenti tempore Jo-
hannes Epifcopus effe videtur Rector Mo-
nachorum . Ego in Dei nomine Theoda
fumpfi mihi confilium ut aliquid de re mea
ad ipfum monafterium condonare deberem ,
quod et ita feci . Hoc eft in pago Durga-
via, in vico qui dicitur Ailihccauge, quic-
quid ibidem vifa fum habere , et mihi in
hereditate contingit , mancipiis , pecuniis ,
cafas , cafales , campis, pratis, filvis, aquis,
aquarumque decurfibus ad integrum poft de-
ceffum meum ad ipfum monafterium trado
atque transfundo dominationi , ut quicquid
exinde fratres ipfius monafterii facere volue
rint , liberam ac firmiffimam habeant in Dei
nomine in omnibus poteftatem . Et fi quis
ego aut heredes mei aut ulla oppofita per-
fona , qui contra traditionem iftam venire
temptaverit aut cogitare præfumpferit, tunc
inferat parti cuftodienti duplam redibitio-
nem , et fifco auri unzias 11. et argenti pon-
dera v, et nihilominus præfens traditio ifta
omni tempore firma et ftabilis permaneat ,
ftipulatione fubnexa . Actum in villa Ailihc-
caugia publice . fig . Teodana ( 1 ) autricis
quæ traditionem iftam fieri rogavit . fig.
Vuanzonis † Friduini † Puafonis † Erim-
berti Presbyteri . Ego itaque Vuaringis fcripfi
et fubfcripfi . Noravi diem Dominicum , v,
Non. Majas , regnante Domno noftro Pippino
Rege Francorum , fub Vuarino Comite ,
Moatbelmus Clericus ,
XLV. Perpetrandum eft unicuique quod
Evangelica vox admonet dicens ; Date &
dabitur vobis . Ego in Dei nomine Scalco
mannus cogitans de animæ meæ remedio vel
de æterna retributione , talis mihi decrevit
voluntas , ut res meas ad aliqua venerabi-
torum dare deberem : quod ita
lia loca fan&
et feci , Dono atque trado omnes res meas,
quas ex paternico mihi de alode legitima
contingit , ad monafterium S. Gallonis ubi
ejus facrus requiefcit corpus , qui eft con-
ftructus in pago Arbonenfe hoc eft quod
dono in loca denominata , id eft in Laima-
wią & in Apfalaga , & in Entinesburugo
& in Operindoraf , & in Oboroftindoraphe
prata , & in Piparrori prata , & in Liutra-
teswilare , in his locis fuper nominatis tra-
do atque transfundo ad ipfum fuperius no-
minatum monafterium , donatumque in per-
petuum effe volo & me ipfum ad ipfum
monafterium ad monachum trado , & rogo,
& teftifico coram Deo & fanctis ejus , ut
nec me nec poft obitum meum nullus ex
fuccedentibus Abbatibus vel Epifcopis ad nul-
lum unquam hominem nullum concambium
aut commutationem faciant fed ipfas res
ipfe monafterius & rectores ipfius monafterii
perennis temporibus in fua dominatione pof
fedeant . Et fi
fi quis
quis vero , quod futurum
effe non credo , fi ego ipfe aut ullus de he-
Oo re-
 434 FORMULE GOLDASTINE .
redibus meis vel proheredibus meis aut
quislibet ulla oppofita perfona , qui contra
hanc cartulam traditionis , quam ego fpon-
tanea voluntate fieri rogavi , veniret aut
eam infrangere voluerit , non folum quod
ei non liceat , fed damnum incurrat , id eft
tantum & alium tantum quantum cartula
ifta contenit ad ipfum fuperius nominatum
monafterium reftituat , & in difcutiente fifco
multa conponat , id eft auri uncias duas &
argenti pondus quattuor coactus exfolvat
& qui repetit nihil evindicet , & præfens
cartula ifta omni tempore firma & ftabilis
permaneat cum omni ftipulatione fubnexa .
Actum Laimaugawilare , in quo cartula ifta
fcripta eft , quod fecit menfis Martius dies
xv. in anno primo regni Carlomanni Re-
gis , fub Roadharto Comite . Sign. Scalco-
manni qui hanc cartulam traditionis fieri ro-
gavit . fign. Taltoni patris ejus . fign. Vue
limanni fratris ejus . fign. Fateri fratris ejus .
fign. Selparati fratris ejus . fign. Takarichi .
fign. Huodelrich. fign. Lantulfi . fign. Uffo-
ni . fign. Boffonis . fign. Gramanni . Ego
Moathelmus Clericus fcripfi & fubfcripfi .
Ufalto Diaconus
XLVI. In Chrifti nomine . Ego Unforah
tus filius Otgari condam , talis mihi decre-
vit voluntas pro animæ meæ remedio feu
pro æterna retributione , ut omnes res meas,
quas mihi genitor meus moriens dereliquit ,
vel ego ipfe mihi adquifivi , ad monafte-
rium S. Galli , ubi ejus facrus in Chrifto
requiefcit corpus , condonare deberem : quod
ita & feci . Et hoc eft quod dono, in pago
Durgauginfe in fito Zurihgauuia in villa quæ
dicitur Tunriude , quæ & Hadaleihinchova
vocarur , id eft cafam , curtem claufam cum
domibus , ædificiis, mancipiis, pecuniis, ter-
ris , campis , filvis , pratis , pafcuis , viis ,
aquarumque decurfibus , omnia ex integro ni-
hil prætermittendo ad ipfum monafterium
trado atque transfundo , ut quicquid recto-
res ipfius monafterii facere exinde volue-
rint , liberam ac firmiffimam habeant pote-
• .
ftatem faciendi . Si quis vero , quod fieri
non credo , fi ego ipfe aut ullus de heredi-
bus meis , aut ulla oppofita perfona , qui
hanc cartam irritam facere conaverit, parti
bus fifci multa conponat , id eft auri uncias
IV. argenti ponduos vi . coactus exfolvat , &
ad ipfum monafterium duplam repetitionem
reftituat , & quod repetit non prævaleat e-
vindicare , fed hæc præfens epiftola omni tem-
pore firma & ftabilis permaneat cum ftipu-
latione fubnixa . Actum Uftra villa publi-
ce , præfentibus quorum hic fignacula con-
tenuntur · † Unforathi qui hanc cartam
fieri rogavit Raginbaldi teft. † Salucho
teft. † Gaerhohi teft. † Friduberti teft . &c.
Ego itaque Ufalto Diaconus rogitus ab Un-
( 1 ) Mf. fuperponit , fed alia manu ; incenso ex maldro grani , aut
grano valentem ,
forahto anno IV. regnante Carolo Rege Fran
chorum fcripfi & fubfcripfi . Notavi die Ve
neris , VI. Kal . Feb.
Emicho .
XLVII. In Dei nomine . Ego Harioldus
recordatus innumerabilia peccatorum meo
rum , propterea trado atque transfundo ad
monafterium S. Galloni , donumque poft di-
fceffum meum in perpetuum effe donatum
volo , pro remedio animæ meæ vel pro æ-
terna retributione : hoc eft , quicquid in villa
Undinga vel in villa Genchinga habeo fine
illa ecclefia in illum cenfum folidum unum
in cera aut in quicquid effe potuerit annis
fingulis folvam . hoc quod diximus a die præ-
fenti de meo jure ad monafterium S. Gal-
loni vel ejus rectoribus trado dominationi ,
habeant , teneant , atque poffedeant , quic-
quid exinde facere voluerint , liberam atque
firmiffimam in omnibus habeant poteftatem
faciendi cum ftipulatione fubnixa , in ea ye-
ro ratione ut ibi femper ftabilis fit : & fi
hoc non eft , tunc heredes meus legitimus
poteftatem habeat ad requirendum . Si quis
vero , quod futurum effe non credo, fi ego
ipfe aut ullus heredum vel proheredum meo-
rum , qui contra hanc donationem a me fa-
tam venire præfumpferit , fociante fifco mul-
ta repetitionem conponat , id eft auri libras
11. argenti pondera v. coactus exfolvat , &
duplum ad ipfum monafterium reftituat , &
quod repeti pernullifque ingeniis evindicare
non valeat . Actum in pago Purihinga in
villa quæ vocatur Untinga publice , præfen-
tibus quorum hic fignacula contenuntur . fi-
gn. Harioldi qui hanc cartam fieri atque fir-
mari rogavit . fign. Ercanperti Comitis . fi-
gn. Trudpert . fign. Pertfrid , fign, Cadaloh,
fign. Thruant , fign. Hiltirih . fign . Puabo ,
fign. Alpker. &c. Facta traditio hæc in IV,
Kal. Jun. vi . feria , anno V. regnante Do-
mno noftro Carolo Magno Imperatore . Ego
Emicho rogitus fcripfi & fubfcripfi .
Adalbardus Lector ,
XLVIII. In Dei nomine . Perpetrandum
eft unicuique quod Evangelica vox admo-
net dicens Date eleemofynam , & omnia
munda funt vobis . Item ego Vualfridus co
gitans Dei intuitum vel animæ meæ reme-
dium vel etiam pro æterna retributione, ta-
lis mihi decrevit voluntas , ut omnes res
meas ad aliqua venerabilia loca fanctorum
dare deberem : quod ita feci . Dono atque
trado ( 1 ) ad ecclefiam S. Georgii , quæ eft
conftructa in pago Argunenfium in infola
vel loco qui dicitur Vuazzarburc , & hoc
eft quod dono in pago ipfo qui dicitur Mit-
tinbah , campis , pratis , filvis , pafcuis , a-
quis , aquarumque decurforibus , cultum &
incultum ? hortiferis , pomiferis , mobilibus
at-
talem Friskingam ipſo
 J
FORMULE GOLDASTINE .
atque immobilibus , omnia ex integro de
meo jure S. Georgius vel Rectores ejus ibi-
dem manentes habeant , teneant atque pof-
fedeant vel quicquid exinde facere volue-
rint , liberam in omnibus ac firmiffimam ha-
beant poteftatem faciendi abfque ulla con-
tradictione . Si quis vero , quod fieri non
credo , fi ego ipfe quod abfit , aut ullus de
heredibus meis vel proheredibus aut ulla op-
pofita perfona , qui contra hanc cartam tra-
ditionis ,, quam ego fpontanea voluntate fieri
rogavi , venire aut eam infrangere voluerit,
iram Trinitatis incurrat , & non folum quod
ei non liceat , fed damnum incurrat , id eft
tantum & alium tantum quantum cartula
ifta contenit de rebus fuis ad ipfam eccle-
fiam reftituat , & fociante fifco multa con-
ponat , id eft auri uncias 111. argenti pon-
dera v. coactus exfolvat , & quod repetit
nihil evindicet , fed hæc præfens cartula ifla
omni tempore firma & ftabilis permaneat
cum ftipulatione fubnixa . Actum in villa
Arguna publice , præfentibus quorum hic fi-
gnacula contenuntur . fign. manu Vualtfridi
qui hanc cartam fieri atque firmari rogavit .
fign. Fater. fign . Vuifirih . fign. Vuolfre-
gin. fign. Alto . fign. Hunolt. &c. Ego ita-
que Adalhardus Lector anno XXVI. regnan-
te Domno Karalo Rege Francorum nota-
vi fub die v. Id. Jun. & in præfente Ruod-
perto Comite .
Bernegarius Presbyter .
XLIX. Sacrofancto monafterio in honore
S. Mariæ & S. Gallonis conftructo , ubi vir
venerabilis Vuerdo Abbas cum congregatio-
ne monachorum ferviens effe videtur . Ego
in Dei nomine Vuillahelmus cedo ad ipfum
monafterium ceffumque quod in perpetuum
effe volo , hoc eft in pago Turgowe in loco
qui vocatur Eskinbach medietatem de ipfa
hoba Fruachanolui , hoc eft cafis , cafalis
filvis , pafcuis ,
pumariis , campis , pratis , filvis
aquis , aquarumque decurfibus ex omnibus
& in omnibus totum & ad integrum , ad
ipfum monafterium trado atque transfundo .
In ea vero ratione dum ego vixero ut li-
ceat mihi ipfam terram & aliam hobam ve-
ftram , id eft in Bauconfivilare in cenfum
habere , hoc eft annis fingulis de cervifa fi-
glas xv. & unam maldram de pane , &
friskingam trimiffem valentem , ufque dum
ego ipfum cenfum folvam , nullus habeat
poteftatem ipfam terram de me vel de fi-
lio meo abftrahere . Et fi de illo cenfo ne-
gligens fuero per 111. annos , tunc id quod
hic fuperius dictum eft , partes ipfius mona-
fterii vel agentes ejus ipfam terram melio-
ratam in fuam dominationem revocare fa-
ciant perpetualiter ad poffedendum , vel quic-
quid exinde facere voluerint liberam habeant
poteftatem . Si quis vero , quod futurum effe
non credo , ego ipfe aut aliquis de heredi
Tom. II.
( ) Auguftianenfi .
435
bus meis , feu quislibet ulla oppofita perfo-
na , vel qui contra hanc traditionem veni-
re temptaverit , aut eam infrangere volue-
rit , tunc fit culpabilis ad ipfam monafte-
rium duplum quantum traditio ifta conte-
nit , & in fifco auri uncias III. & argenti
libras v. coactus exfolvat , & quod repetit
nihil vindicare non valeat , fed præfens tra
ditio ifta omni tempore firma & ftabilis per-
maneat , ftipulatione fubnexa . Actum in Es
kinbah fign. † Vuilahelmi qui hanc tradi-
tionem fieri rogavit . fign. † Markeri . fi-
gn. † Vuino . fign. † Ruatto, fign . † Zol
lin. † fign. Albchis . fign. † Sallo . fign. † Sic-
co , teltium . Ego in Dei nomine Bernega-
rius
rius peccator vocatus Presbyter rogitus fcripfi
et fubfcripfi . Notavi die XVII . Kal. Jul.
anno fecundo Domno noftro Carlo Impe-
ratore , & XXXIII . Rege Francorum & Lan-
gobardorum , et gubernator Romanorum , et
inluminatio Saxanorum ,
Atto Clericus .
L. Idcirco ego quidem in Dei nomine
Uppertus cogitavi pro animæ meæ reme-
dio feu & pro æterna retributione ut ve-
niam pro peccatis meis in futurum adepifci
merear , & in die tremendi judicii ante tri-
bunal Chrifti fecurus adfiftam . Per hanc pa-
ginam quam ad vicem traditionis fcriben-
dam rogavi , dono a præfente die peculiaris
mei ad ecclefiam S. Galloni quæ eft con-
ftructa in pago Durgauginfe , ubi domnus et
in Chrifto Gauzpertus Abba præeffe vide-
tur , donatumque in perpetuum effe volo
et prutiffima voluntate confirmo hoc eft
omnem tertiam partem proprietatis meæ in
pago Augufcauginfe , et in villis denomina-
tis in Firinisvilla et in Munciaco , et in
Firinisvilla manfo 1. campis , pratis, filvis ,
ajacentiis , et appendiciis , quultis et inquul-
tis , aquis aquarumve decurfibus , quantum-
que mihi in jam dicto pago Augufcau-
ginfe ( 1 ) advenit tam de paternico quam
de maternico , feu de comparato , vel de
qualicunque adtractu nofcitur ad me perve-
niffe , et ego modierno tempore vifus fum
tenuiffe omnem tertiam partem , ficut fupe-
rius dixi ad ipfam facram ecclefiam S. Gal-
loni dono , trado atque transfundo in Dei
nomine perpetualiter ad poffedendum . In
ea vero ratione , ut dum ego advixero , ipfas
res habere debeam et cenfui me pro hoc an-
nis fingulis de feftivitate S. Galloni in alia
foccum 1. aut iv. denarios . Et fi infans ex
me procreatus fuerit , fimili modo habeat abſ-
que in eum difceffum in ipfo cenfo . Et
poft noftrorum difceffum quandoquidem Deus
voluerit , ipfi cuftores Ecclefiæ ipfius ipfas
res ad eorum opus habeant , et nunquam hoc
in beneficium alio præftent . Si quis vero ,
quod futurum effe non credo, quod fi ego
ipfe , quod abfit , aut aliqui de heredibus
0012 vel

E TIN
MUL
436 FOR GOL
vel proheredibus vel adheredibus meis feu
qualibet extranea vel omiffa perfona , qui
contra traditionem venire temptaverit , aut
eam infrangere voluerit , non folum ei non
liceat fed inferat partibus ipfius ecclefiæ
duplum tantum quantum traditio ifta con-
et in fifco auri uncias duas et in ar-
gento pondera v. coactus exfolvat , et quod
repetit , evindicare non valeat , fed præfens
traditio ifta omni tempore firma et ftabilis
permaneat ftipulatione fubnixa . Actum in
Augufta civitate publice . fign. † Upperti
auctoris qui hanc traditionem iftam fieri ac
firmari rogavit . fign. Aimeric. fign. †Deut-
cher . fig. † Helidulfi, etc. Ego Atto cleri-
cus rogitus et petitus hanc traditionem iftam
fcripfi et fubfcripfi . Notavi quod fecit v.
Id. Maji anno XII. imperii Hludowici ,
feliciter ,
Hratbertus Conzl.
LI. In Dei nomine perpetrandum eft u-
nicuique quod fapientia Dei per Salomo-
nem dixit , Redemptio anime propria divi-
tia ejus . Redemptoris quoque verba dicen-
tis , Date eleemofynam , & ecce omnia mun-
da funt vobis . Ideoque Pertcardis his am-
monitionibus conpunta fimul et confifa, do-
no , donatumque pro animæ meæ remedio
quod in perpetuum ut permaneat effe volo
ad monafterium fitum in pago Thurcauhin-
fe conftructum in honore S. Gallonis , ubi
ipfe domnus preciofus in corpore requiefcit,
ubi Cozbertus Abba præeffe videtur hoc
eft quod dono , in pago Prificauhinfe in vil-
la Lollinga quicquid ibi vifa fum habere
tam terris , domibus defuper pofitis , cam-
pis , pratis , vineis , filvis , pafcuis , aquis ,
aquarumque decurfibus cultis et incultis ,
mobilis et immobilis , quicquid dici aut no-
minari poteft totum et ad integrum una
cum manu Ratpotoni ad jam dictum locum
fanctum trado , transfero atque transfundo ,
ut hodierna die Rectores ejufdem monafte
rii vel fucceffores eorum quicquid exinde fa-
cere voluerint liberam ac firmiffimam in
omnibus in Dei nomine habeant poteftatem
faciendi , jure perpetualiter poffidendi . Si
quis vero , quod fieri non credo , fi ego ipfa
aut ullus de heredibus ac proheredibus vel
quislibet ulla oppofita perfona , qui contra
hanc cartolam voluntate mea factam inve-
nire aut inrumpere conaverit, duplum vobis
vel fuccefforibus veftris reftituat , quantum
præfens carta contenit , et infuper hoc coa-
gente fifci multa conponat , id eft auri un
cias 111. argenti pondus v. coactus exfolvat,
et quod repetit nihil evindicet , fed præfens
carta cum omnibus in ea continentibus o-
mnique tempore firma permaneat cum fti-
pulatione fubnexa . Actum Huninga villa pu-
blice . fign. † Pertcart quæ hanc cartam una
cum manu Ratpotoni pariter fieri vel ad-
firmare rogaverunt . † fig. Brunihoni . fig. †
Liboni . fig. † Vuitoldi . fig. † Sigkaurici , &c.
E
DAS
.
Ego in Dei nomine Hratbertus Conzl.
fcripfi & fubfcripfi . Notavi iv. Kal. Ma-
dii , anno XV. regnante .
Et fub Erchangario Comite .
Notger Bebo .
LII. Berefrid tradidit quidquid in Bich-
linchovun habuit , excepto uno prato juxta
cafam Adalfridi & uno agro juxta caſam
Selbonis ubi ejus pifcatio eft , & alio prato
inter Paracftetim & Heremintinchovum : re-
liqua omnia tradidit cum omni integritate .
Cenfus denarii 11. fuæ matri & fibi fi redi-
mere voluerit , cum vi. denariis facerent : fi
non redimerit , poft amborum deceffum ad
monafterium redeat. teftes , Selbo , Adalfrid ,
Adalene , Vuitolt , Suidker , Houto , Vui-
niman , Mekinhere . Notger fcripfit , IV.
niman
Kal. Sept. anno XIX. Regis Hludowici : &
ego Bebo teftis juffu Grimaldi Abbatis ad
precariam exnotavie
Dodo .
LIII. Sacrofan&to a fci Galloni . Ego
Radulfus dono in villa quæ dicitur Hohun-
ftati quicquid in ipfa curte vifus fum habe-
re tam in terris quam in pratis , filvis , a-
quis , aquarum , campis , mancipiis , omnia
quicquid ipfa curte habemus , & fratres qui
ferviunt ad ipfa loca fancta teneant atque
poffedeant omni tempore , perfirmata fit iſta
donatio a fc. Galloni . Si quis vero , quod
fieri non credo , fi ego ipfe aut ullus de he-
redis meis aut ulla oppofita perfona , qui-
conque contra hanc donationem iftam age-
rit aut infrangere voluerit in primis iram
Dei incurrat & tublum conponat. & hæc
donatio omni tempore firma permaneat. fig.
Helmricus , fig. Theotbertus . † fign . Odo-
ne . fig. Sichirico . † fig. Huadoni . † fign.
Theodo. fig. Readberto . Ego Dodo qui
fcripfi & fubfcripfi .
Albricus Diaconus .
LIV. Ego in Dei nomine Vuolfhart di-
terrenis facul-
vino admonitus inftinctu ut
tatibus mercarer æternas , & bonis tranfito-
riis manfura conquirerem . Memor itaque il
lius falutaris præcepti , Date , & dabitur
vobis , & , Non eft qui relinquat domum aut
agros propter me , qui non recipiat centies
tantum trado ad monafterium S. Galli
cui modo venerabilis Abba Grimaldus præeffe
dinofcitur , pro remedio animæ meæ conjugif-
que meæ , quicquid in Centipratis marcha
conquifitionis vel concambii regia fultus au-
&toritate & firmitate litterifque ab eo acce-
ptis præfenti die vifus fum habere id eft
aquis , filvis , agris , pratis , cultis & incul-
tis , omnia ex integro accepto uno curtili
quod conjunx mea legitimis ab heredibus
conquifivit ea tamen condictione ut ego
ipfe præfatas res dies vitæ meæ poffideam ,
annifque fingulis cenfum inde duos denarios
folvam , & poft obitum meum ftatim ad
mo-
 FORMULE
monafterium præfatum in omnibus meliora-
tæ redeant in ævum poffidendæ , addito ut
nulli unquam in beneficium dentur , quod fi
datæ fuerint , ad fuccedentes proximos meos
revertantur . Si
Si quis vero , quod fieri non
credo , fi ego ipfe aut cognatorum meorum
vel heredum aliquis hanc cartulam a me
poteftativa manu factam corrumpere volue-
rit & voluntatis corrupta machinationem
publicaverit auri uncias III. argenti pondera
v. ad ærarium Regis coactus perfolvat , hæc
que epiftula firma & ftabilis permaneat cum
ftipulatione fubnixa . Actum in ipfo loco
id eft Centiprata nuncupato , præfentibus
quorum hic fignacula continentur . fign. ipfius munt , Ótmunt
Vuolfharti qui hanc traditionem fecit. fign. Vuannida. eadem videlicet ratione , ut ea-
Kerolti Comitis . t Vuolfheri t Perhtger † dem mancipia ad me recipiam tempus vitæ
Oazo f Unnid. † Perhtbart † Andreas † U-
to &c. Ego itaque Albrih indignus Diaco-
nus rogatus fcripfi & fubfcripfi . Notavi ter-
tiam feriam , xv. Kal. Jun. anno XXIV. re-
gni Hludovici Regis , fub Kerolto Comite .
Eccbo Monachus
LV. ( 1 ) Notum fit omnibus præfentibus at-
quefuturis , quod quidam homo Chadolt no-
mine de pago Albekewe , pro remedio animæ
fuæ parentumque fuorum hæreditatis fuæju-
ra ad monafterium S. Galli contradere di-
pofuit , fed cum interveniente moleftia cor-
poris voti fui compos exiftere non potuiffet ,
neceffitate ductus rogavit Reginhelmum Pres-
byterum , integra illi poteftate conceffa ut
q ipfas hereditatis fuæ res ad præfatum mona-
fterium poteftativa manu contraderet .
Ego itaque Reginhelmus licet indignus
[ Presbyter ejus precibus adquiefcens cum ma-
1 nu advocati mei Erfinrinchi trado ad mo-
nafterium S. Galli , cui modo Crimaldus
Abba præeft , quicquid præfatus Chadolt de
parte hereditatis ac adquifitionis fuæ & duo-
rum filiorum fuorum , qui defuncti funt
habere ac poffidere vifus eft in loco qui di-
citur Stoufun id eft unam curtem fepe cir-
cumdatam cum ædificiis , mancipiis , jumen-
tis , pecudibus , agris , pratis , pafcuis , fil-
vis , aquis , aquarumque decurfibus , nec non
cuncta fuo juri pertinentia , ut ftatim fine
ullius contradictione ad præfatum monafte-
rium firmiter perpetualiterque pertineant pof-
fidendæ . Si quis vero , quod fieri non cre-
do , hanc traditionis cartulam infringere tem-
ptaverit , ad ærarium Regis auri uncias 111 .
et argenti pondera v. coactus perfolvat , et
1
nihilo minus hæc traditio firma ftabilifque
permaneat cum ftipulatione fubnixa . Actum
in monafterio S. Galli publice , præfentibus
iftis quorum hic fignacula fubnotantur . fig.
Reginhelmi Presbyteri & Advocati Erfinri-
chi . fign. Hartmoti Decani . † Cotaberti
Præpofiti † Vualtherii facratarii † Albrici
Cellarii Paldrici Portarii † Irfinki hofpi-
tarii † Hartmanni Camerarii , & aliorum
Tom. II.
( 1) Litteræ mandatoriæ . Gewaltsbrieff,
GOLDASTINE . 437
teftium , &c. Ego itaque indignus monachus
Eccho rogatus fcripfi et fubfcripfi . Notavi
diem Lunæ , XIII . Kal. Jan. annum XXIX.
regni Hludowici Imperatoris , et fub Hudol-
richo Comite .
Vuarimbertus Levita .
LVI. Unicuique enim convenit opere ad-
implere , quantum ei vires fuppetunt , quod
Domini juffione conftat effe traditum , Date
& dabitur vobis . Quapropter ego Cozolt
hac voce Dominica corde compunctus tra-
do ad monafterium S. Galli quinque man-
cipia , quorum illa funt nomina Theot-
Vuillimunt Vuolafrid
meæ . Poft obitum vero meum abfque ulla
marricione ad jam dictum monafterium fir-
miter permaneant perpetualiter poffidenda .
Si quis vero contra hanc traditionis cartulam
venire temptavit , aut frater meus Adalber-
tus , aut aliquis nepotum meorum aut qua-
lifcunque perfona , in ærarium Regis mul-
ta conponat , et conatus fui privetur effe-
&tu , firmaque et ftabilis cartula hujus tradi-
tionis permaneat , ftipulatione fubnexa . A-
&
tum in Oninwanc publice præſentibus iſtis ,
quorum hic fignacula continentur . Signum
Cozolti qui hanc cartulam fieri rogavit. fign.
Vuarinheri , Heitari , Alpheri , Adalpreht
Stritgrim , item Alpheri Othind Vuolf-
preht , Naudkor , Strello . Ego itaque Vua-
rimbertus indignus Levita fcripfi rogatus et
fubfcripfi . Notavi diem Lunis , prid. Kal.
April. annum III . Hludowici Regis Alaman-
norum ,
Notkerus .
LVII. Ego Vuildebold fenio meo provi-
dens et ei quæ illud comitari folet penu-
riæ , trado ad monafterium S. Galli , cui
modo venerabilis Abba Hartmutus præeft ,
terrulam meam quam habeo in Uzonwila-
> hoc eft xx. jugera : eo pacto ut ipfa
terrula ad domum peregrinorum ferviat , et
ego ibi in domo hofpitum fufcipiar , et uf-
que ad finem vitæ meæ ibi victum et ve-
ftitum habeam , ficut primus illorum junio
rum , hoc eft omnibus annis veftimentum li-
neum et aliud laneum , et tertio anno pal-
lium , fi vetus ita attritum eft , & calcia-
menta & alias impenfas accipiam , ficut cæ-
teri in ipfo minifterio . Et hoc volo ut ipfa
poffeffiuncula nulli umquam in beneficium
præftetur : quod fi factum fuerit , ut ille a-
ger ab hofpitali tollatur , & ego ibi victua-
lia mea habeam meaque mihi abfque ul-
lius contradictione vindicem . Actum in ipfo
monafterio , præfentibus quorum hic figna
continentur . fig. Engillarmi hofpitarii , fig.
Hertarii , centurionis , & aliorum teftium .
fig. Vuilheri , fig. Vualdpert , fig. Hartman
Oo 3
fig.
 438 FORMULE
fig. Richpert , fig. Thancpert , fig. Ruod-
1
pert. Ego itaque Notker ad vicem Vuinid-
harti monachi fcripfi & fubfcripfi . Notavi
diem Dominicum xvI. Kal. Jun. annum
XXXIII. regni Hludowici Junioris .
DE TRADITIONE PRECARIA .
Hiringus Lector.
LVIII. Sacrofan&
ta Ecclefia S. Galloni con-
fefforis quod in Arbonenfe pago conftructa
videtur , ubi corpus ejus in Chrifto requie-
fcit , & Otmarus Abba cum monachis S. Gal-
lonis ibidem defervire videntur . Ego in Dei
nomine Pieta filia Rekinberti condam & Comitis . † fign. Buta teft. † fign . Arnefri-
Atanai uxoris fui , talis mihi decrevit vo-
luntas conpuncto corde Dei timoris & ani-
mæ meæ remedium vel patris adque geni-
tricis meai ad ecclefiam S. Galloni Confef-
foris condonare debuerem : quod & ita fe-
ci , in locellas præteftinatas in pago Dur-
gauginfe fito qui dicitur Zurihgauuia . Hec
funt nomina locorum , Cella Nazperech , &
in loco Luzilunowa qui eft juxta Ubirrau-
uia , & in loco qui dicitur Centoprata , &
in loco qui dicitur Vtanaha , & in villa
qui dicitur Altdorf , & in loco qui dicitur
Hreotinchova , & in loco qui dici ur Sma-
rinchova , & in loco qui dicitur Nancincho-
va , & in loco qui dicitur Perolvinchova
quicquid ego vel pater meus ibidem habe-
re videntur , hæc omnia & ex integro tam
de paternico meo quam de maternico vel
mea adquefitione & viro meo Landoaldo in
his locis fupernominatis , per cujus confen-
fum hoc facio , omnia , & ex integro a die
præfenti de juris mei in denominatione S.
Galloni confefforis vel Omaro Abbate &
monachis ibidem defervientes , in veftram
trado dominationem habendi , vindendi ,
commutandi , cum domibus , ædificiis
fis , cafalibus , mancipiis , fervis , ancillis
acolabis , campis , pratis , pafcuis , filvis , pe-
coribus , ortiferis , puniferis , aquis , aquarum-
que decurfibus , mobilibus adque immobilibus
cum omnia adjacentia earum hæc fuperno-
mina Ecclefia & rectores ejus habeant ad
poffidendum & accipimus ab hac Ecclefia
& Abbate Otmaro vel ejus monachis pre-
cium adtaxatum hoc eft auro & argento
folidos LXX. & cavallos v. cum faumas &
rufias & filtros > cum ftradura fua ad no-
ftrum iter ad Romam ambulandum . Et fi
Dominus voluerit , quod ad propriam rever-
tiffem hoc quod dedi fupernominata loca
per eorum beneficia , qui ad illum monafte-
rium deferviant , ut mihi in præftitum illas
res concedant . Poft meum vero difceffum
ipfas res ad monafterium San&t . Galloni ad
melioratas revertant abfque ulla contradi-
&tione , vel minuatione , manu veftita par-
tibus meis vel heredum meorum cum Dei
gratia & noftram fucceffionem poffedeant .
Si quis vero , quod fieri non credo , fi ego
ipfa aut ullus heredum meorum vel pofthe-
GOLDASTINE .
redum vel quislibet ulla oppofita perfona ,
qui contra hanc cartam a me factam tem
ptare præfumpferit , fociante fifco multa con-
ponat , id eft , auri libras v. & argenti pon-
dura v. coactus exfolvat & ad ipfam ca-
fam Dei repetitionem duplam reftituat , &
quod repetit pernullisque ingeniis evindica
re non valeat , fed hæc præfens epiftola fir-
ma & ftabilis debeat perdurare omni tempo-
re cum ftipulatione fubnixa . Actum Bain-
chova monafterio , præfentibus quorum hic
fignacula contenuntur . † fign. Bietanai filiæ
Rekinberti condam , qui hanc traditionem
fieri atque firmare rogavit . † fign. Bebonis
di Abbatis . fign. Maningi teft. † fign. Er-
chanberti teft. fign. Ottonis teft. fign. Rih-
berti teft. t fign. Bara teft. fig. Rohberti
teft . fig. Blidgaeri teft. fig. Vualoni teft.
fign. Amarici teft. Ego in Dei nomine Hi-
ringus Lector rogitus a Biatane , anno III ,
regnante Hiltrihho Rege fub Carlomanno
Majoredomo , & Bebone Comite , fcripfi &
fubfcripfi . Notavi fub die quod fecit No-
vem. dies 9.
Autuuingus Lector .
LIX. Unicuique perpetrandum eft quod
Evangelica vox adque Apoftolica doctrina
nobis cotidie docet , ut unufquifque fuis pro-
priis viribus æternam præmiam confequere :
fic & ego in Dei nomine Hruothardus fi-
lius Bainoni condam , talis mihi decrevit
voluntas , ut omnes facultates meas quas mi-
hi bene memoratus genitor meus dereliquit ,
vel quidquic ego ipfe poftea adquefivi , o-
mnia & ex integro in dominationem San-
t . Galliani Confefforis , cujus ecclefia Ar-
&
boninfi pago fulgit in optima ejufque recto-
re Johanne Pontifice , trado in dominatio-
nem domibus , ædificiis , viniis , mancipiis ,
hortiferis , pumiferis , pratis , campis , filvis ,
aquis , aquarumque decurfibus , mobilibus at-
que immobilibus, cultis & incultis , quod fu-
perius diximus , a die præfente in veftram
trado dominationem , in meam vero ratio-
nem , ut per precariam de vobis hoc reci-
piam , & annis fingulis per conventum ve-
ftrum cenfum folvam & filias meus poft o-
bitum meum , hoc eft cervifa figlas xxx,
panes XL. frisginga trimiffem valente unius
hominis anni vertente operas tres . Etfiego
ipfe aut filius meus de ipfum cenfum per
feftivitates Sanct . Martini annis tribus negli-
gentes fuerimus ecclefiæ San &t . Galliani
Confefforis , & ejus Monachi ibidem defer-
vientes fine ullam contradictionem quidquid
vobis dedimus recipiatis . Si quis vero , quod
fieri non credo , fi ego ipfe aut ullus de he-
redibus meis vel poftheredis aut quislibet ulla
oppofita perfona qui contra hanc cartulam
a me factam venire temptaverit , partibus
fifci multa conponat , id eft auri liberas tres ,
argenti pondera quinque coactus exfolvat, &
quod reppedit pernullifque ingeniis evindi
care
 FORMULE
care non valeat , fed hæc præfens epiftola
firma & ftabilis omni tempore debeat per-
durare . Actum Conftantia Civitate publice ,
præfentibus quorum hic fignacula contenun-
tur . fig. Hrothardi qui hanc cartulam fieri
rogavit . fig. † Hacunit. fign. Thaffuni teft .
fign. Betuni teft. fig. † Vualafridi &c. Ego
enim Autuuing Lector , anno VIII. Pippi-
no Rege fcripfi & fubfcripfi . Data fub diem
quod fecit menfis Januarius dies XV . in Con-
ftantia , feliciter
Vualdo Decanus .
LX. Sacrafancta Ecclefia Sanct . Galli Con-
fefforis , qui eft conftructa in fitu Durgoie
vel in pago Arbonenfis caftri , ubi fpeciofus
corpus ejus in Chrifto requiefcit , ubi nunc
præeft Johannes Abba . Ego itaque Chrifto
opitulante Vualhar nomine filius Teorgeri
condam , talis mihi fumpfit confilius , ut res
mea in villa qui dicitur Boafinheim , in pa-
go qui dicitur Bertoltisbara , & in fito Vil-
dira , quicquid ibidem vifus fum habere
vel mihi genitor meus dereliquit , aut quid
ego ipfe poftea adquefivi vel laboravi , ex-
cepte tudem uxoris meai Vualdradanai quid
ego illi dedi , & unum jornalem de campo
arativo , aliud quidquid ibi habeo in ipfum
fupra dictum locum omnia ex integro in do-
minationem Sanct . Galli & ejus monachis
ibidem Deo fervientis trado in dominatio-
nem , hoc eft cafa cum cafalibus , curte clau-
fa cum omnis officinis ejus , cum fervis &
ancillis vernaculis mancipiis his nominibus ,
Vuilloffus cum uxore fua Otilane & infan-
tes fuos tres & ancilla mea Tiurlinda cum
filio fuo Liudrato , & alio fervo Mercado ,
& fervo meo Dugilino , & alio fervo meo
Teotberto , & ancilla mea nomine Berefin-
da , & alia ancilla Cuatlinda , et tertia an-
cilla Madala , et alia ancilla Truthlinda cum
infantes duos . Hæc omnia et ex integro cum
campis et pratis , filvis , ortiferis , pumiferis ,
pafcuis , pecuniis , mobilibus , atque immobilib.
viis , ingreffis et regreffis , quid plura ? ut fupe-
rius diximus pro animæ meæ falutem ad il-
lam fanctam Ecclefiam trado in dominatio-
nem : in ea vero ratione , ut iterum per pre-
cariam poft me accipiam , et exinde annis
fingulis cenfum folvam , hoc eft de annona
fpelda medias x. et de avina xx. et frisgin-
ga feigit valenti . Si quis vero , quod fieri
non credo fi ego ipfe aut ullus heredum
meorum vel poftheredum ulla oppofita per-
fona , qui contra hanc traditionem a me fa-
&tam venire temptaverit , partibus fifci mul-
ta conponat , id eft auri uncias vt . argenti
pondora x11 . coactus exfolvat , et quod rep-
pedit pernullifque ingeniis evindicare non
valeat , fed hæc præfens epiftola omni tem-
pore firma et ftabilis debeat perdurare . A-
&tum in villa Heidinhova publice , præfen-
tibus corum hic fignacula contenuntur . fign.
Vuachar qui hanc traditionem fieri atque
formare rogavit . fig. Ernufti teft. fig. Deo-
GOLDASTINE . 439
to . fign. Ghato . fign. Gliuto . fign. Timo.
fign. Hagino . fign. Fruachanolf . fign . Tru-
finc . fig. Abbo . fig. Frihcho . fig. Romanc.
etc. Ego in Dei nomine Vualdo Decanus
adque Monachus , Dei fervus , fcripfi et ſub-
fcripfi .
Ato Diaconus .
LXI. In Dei nomine . Ego itaque Gun-
dachar dono atque trado ad monafterium
Sanct . Gallonis quicquid in villa qui dici
tur Agineshaim ab hac die præfenti vfus
fum habere , exceptis duo mancipia , reliqua
vero omnia ex integro ad ipfum fuperius
nominatum monafterium trado atque tran-
fundo , in ea ratione , ut ipfas res per be-
neficium ipforum monachorum ad me reci-
piam tempus vitæ meæ et cenfum eis exin-
de perfolvam , id eft per fingulos annos
xxx. ficlas de cervifa , et xxx. panes , et
frisginga tremiffo valente " et quando opus
fuerit aut ad meffem vel pratum colligen-
dum vel ad reliqua in paffiato faciam : et
fi filius meus aut frater meus id ipfud face-
re voluerint , faciant : fin autem , ipfas res
fine ulla marritione ad ipfum monafterium
revertantur . Et fi quis vero , quod futurum
effe non credo , fi ego ipfe aut ullus de he-
redibus meis vel proheredibus , qui con-
tra hanc cartulam venire aut eam infran
gere voluerit , non folum quod ei non li-
ceat , fed damnum incurrat , id eft tantum
et alium tantum quantum cartula ifta con-
tenit ad ipfum monafterium ferat et in di-
fcutiente fifco multa conponat , id eft auri
uncias duas et argenti ponduos quattuor coa-
&tus exfolvat , et fi reppetit nihil evindicet ,
fed præfens cartula ifta omni tempore firma
et ftabilis permaneat cum omni ftipulatione
fubnexa . A& tum in ipfo monafterio . cartu-
la ifta fcripta eft in anno fecundo regni Car-
lcmanno Rege , III . Kal. Jul. et Pirahtilo-
ne Comite . Ego itaque Ato Diaconus ro-
gitus ab Gundachro fcripfi et fubfcripfi . fig.
Gundachri qui hanc cartulam fieri rogavit .
fign. Verei Votmar . † Rucimire † Eholt
t Poto † Tuhuto † Ciricot Vciolf † Fi-
lomar ↑ Frehhol † Thuato † Linco † Pito
† Ackiolt. etc.
Hadupertus Clericus .
LXII. In Dei nomine . Ego Haduper-
tus et genitrix mea Teotrada , talis nobis
communis decrevit voluntas , ut res noftras
ad aliqua loca venerabilia Sanctorum dare
deberemus : quod ita fecimus . Donamus ad
monafterium San&t . Gallonis , qui eft con-
ftructus in pago Arboninfe , ubi ejus facrus
requiefcit corpus , et hoc eft quod donamnus
in pago Argoninfe in vilari quod dicitur
Haddinwilare et in villa qui dicitur Argo-
na quicquid in his locibus vifuri fumus
habere in hac die præfente , id eft cafas
curtiles , cum omnibus ædificiis , quæ ibidem
effe videntur , et fervos et ancillas et omnia
pe-
 440 FORMULE GOLDASTINE .
pecuniana , campis , filvis , pratis , pafcuis ,
aquis , viis , aquarumque decurfibus . Hæc
omnia ex integro tradimus ad ipfum fupe-
rius nominatum monafterium in ea ratio-
ne , ut ipfas res per beneficium ipforum mo.
nachorum tempus vitæ noftræ per cartulam
precariam poft nos recipiamus , & cenfum
eis exinde folvamus , & hoc eft cenfus quod
nobis cum illis convenit , per fingulos an.
11. carradas de grano bono non fcuffo , 1 ,
de fpelda & alterum de avina , & quando
efca eft porcum folido valentem 1. & quan-
do efca non eft arietem bonum Et poft
. cellus monachus rogatus fcripfi et fubfcripfi .
noftram vero difceffionem ipfas res pro ani-
mas noftras ad ipfum monafterium fine ulla
marritione revertantur , ibique in perpetuum
donatas permaneant . Et fi quis vero , quod
futurum effe non credimus fi nos ipfi aut
aliquis de heredibus noftris vel proheredi,
bus , qui contra hanc cartulam traditionis
venire aut eam infrangere voluerit , non fo-
lum quod ei non liceat , fed damnum in-
currat , id eft tantum & alium tantum quan-
tum cartula ifta contenit ad ipfum mona-
fterium reftituat , & in difcutiente fifco mul-
ta conponat , id eft auri uncias 11 , argenti
ponduos IV. coactus exfolvat , & fi repetit
nihil evindicet , fed præfens cartula ifta o-
mni tempore firma & ftabilis permaneat cum
omni ftipulatione fubnixa . Actum Arguna
villa publice . Hii funt teftes qui in præ
fenti fuerunt & firmaverunt . fign. Haduper
ti qui tradidit & fcripfit . fign. Teotrada
genetricis ejus qui cum ipfo fieri rogavit &
tradidit . fign. Moathelmo teft. fig. Ofia teft.
fign. Buofot teft. fig. Haimo . teft. fig. Dio-
thario teft. fign. Bodololdo teft. fign. Er-
loino teft. fig. Diholfo teft. Ego Haduper
tus Clericus tradidi & fcripfi in anno fecun-
do regnante Carolo Rege Francorum fub
die Non, Septembr, feliciter ,
Marcellus Monachus .
LXIII. In Dei igitur nomine . Ego Ger-
hart facris prædicationibus frequenter ammo-
nitus præ animæ meæ remedio trado atque
transfundo ad monafterium San&t. Galli ,
cui Grimaldus Abba præeffe dinofcitur , quic-
quid in villa nuncupata Lutaraha adquifi,
tum habeo tam domibus quam ædificiis, fil-
vis , pratis , viis , aquis , aquarumque de-
curfibus cultis & incultis , mobilibus et
immobilibus , omnia ex integro ad jam di-
&tum cœnobium trado , in ea videlicet ra-
tione
ut cultores præfati monafterii fupra
dictas res ad fe ftatim recipiant in perpe-
tuum poffidendas : & unam hobam , quam
in villa nominata Altfteti habere videntur,
diebus vitæ meæ mihi præftent , & cenfum
inde annis fingulis in die Natali S. Galli
folvam , id eft folidum 1. Poft obitum vero
meum fine ullius contradictione ad jam di-
tum monafterium redeat in ævum poffiden-
& Hludowici Junioris Regis Alamannorum V,
da . Si quis vero , quod fieri non æftimo ,
fi ego ipfe quod abfit , vel ulla alia perfo-
na hanc traditionis cartulam inrumpere tem-
ptaverit , auri uncias 111. argenti pondera vi
coactus ad ærarium Regis perfolvat , & co-
natus fui privetur effectu , & nihilo minus
hæc traditio firma & ftabilis permaneat ,
cum ftipulatione fubnexa . Actum in ipfo
monafterio publice , præfentibus iftis quorum
hic figna continentur . fig. Gerharti qui hanc
traditionem fieri rogavit . t Isgeri t Hato t
Buozzo † Nandger † Otgert Zeizzo +
t Had-
do † Arthelm †Edileoz † Meginhart + The-
ginhart † Sigihart † Ekcolf. Ego itaque Mar-
Notavi diem Dominicum , VIII . Kal. Octob.
anno XV. Hludovvici Regis Alamannorum,
fub Cuanrato Comite ,
Theothartus .
LXIV. Si aliquid de rebus noftris in fub-
ftantias pauperum conferimus , hoc nobis pro-
cul dubio in æterna retributione retribuere
confidimus . Ideoque ego in Dei nomine Vui-
tram Presbyter trado cum manu advocati
mei Cundberti ad monafterium Sanct. Gal-
li , ubi Bernwigus Abbas præeffe videtur ,
quicquid a Starcholfo filio fratris mei eodem
appellato nomine in Rimolteswilare vel in
eadem marcha cum mea pecunia , id eft pre-
tio attaxato , proprietatis adquirere vifus
fum , feu ubicumque aliquo ingenio in ea-
dem marcha aliquid adquifitum habere di-
nofcor cum præfata adquifitione , id eſt par-
tem ecclefiæ quæ illum adtingebat mihique
ad redimitionem conceffit , curte claufa , a-
liifque ædificiis , campis , pratis , pafcuis ,
filvis , viis , aquis , aquarumque decurfibus ,
mobilibus atque immobilibus , cultis et in-
cultis , quicquid dici aut nominari poteft ,
volo effe traditum ad jam dictum locum :
fub ea ratione , ut eafdem res ad me reci-
piam , annifque fingulis exinde vobis cen-
fum perfolvam , id eft iv. denarios , hoc-
que faciam tempus vitæ meæ . Ita tamen
volo habere apud vos plagitatum , ficut et
in priori mea traditione fonat , ut nulli um-
quam in beneficium concedantur . Quod fi
actum fuerit tunc proximus meus licentiam
habeat eafdem res ad fe vindicare : nulluf
que hanc cartam violare audeat quod fi quis
fecerit , multa conponat , id eft auri uncias
111. et argenti pondera v. coactus perfol
vat , et hæc carta nihilominus firma et fta-
bilis permaneat ftipulatione fubnixa . Actum
in præfata villa intra ecclefiam publice . fi-
gn. Vuitramni Presbyteri atque advocati fui
Cundberti qui hanc traditionem fieri roga-
verunt . † Certili . † Vualtilin † Nanzo t
Rualdi etc. Ego itaque Theothart ad vi-
cem Cozzolti Diaconi fcripfi et fubfcripfi .
Notavi diem Veneris , 1x. Kal. Decembr.
anno XXIV . Hludowici Imperatoris
et
fub Geroldo Comite .
Coz:
 FORMULE GOLDASTINE .
Cozpertus Diaconus .
LXV. Ego in Dei nomine Altirih trado
ad cœnobium Sanct . Galli pro animæ meæ
remedio et æterna retributione , quicquid in
pago Turgawe in locis nuncupatis , videli-
cet Seheim et Turbatun , vel in eadem
marca in quibuslibet rebus videor habere ,
quod in perpetuum traditum ac delegatum
effe volo , fub ea condictione ut ipfæ res
in Turbatun cum omni integritate ad jus
monafterii poffideantur et illud quod in
Seheim tradidi ad me recipiam " nec non
et vuilare a partibus monafterii Scottincho-
va nuncupatum , fed et illud in Rumanin-
chouun , atque exinde annis fingulis cen-
fum folvam , id eft v. folidos tempus vitæ
meæ . Si autem de legitima conjuge filias
mihi Deus donaverit , ipfe qui longius vi-
xerit , in eundem cenfum habeat . Poft il-
lius quoque obitum hoc quod tradidi et quod
a parte monafterii accepi cum omni inte-
gritate ad jus coenobii redeat perpetim pof-
fidendum . Si quis vero hanc traditionis car-
tam quolibet ingenio inrumpere conatus fue-
rit inchoatus fui privetur affectu et in
erarium Regis auri uncias 111. et argenti
pondera v. coactus perfolvat , fed nihilo mi-
nus hæc traditio fuum obtineat vigorem ,
ftipulatione fubnexa . Actum Vuormatiæ pa-
latio Regio, præfentibus iftis . fig. Altirichi
auctoris , fig. Vualdberti . Svvidgeri , Ruuad-
berti , Othart , Landpreht , Reginhart , Re-
ginboto , Adalbold . Ego itaque Cozpreht.
inmerens Diaconus , anno
anno XVI. Hludowici
XVI. Hludowici " re , nec minuare , fed in quo poffumus fem
Imperatoris , et Hlotharii Augufti VII. ro- per meliorare faciamus . Et fi de ipfo cenfo
gatus fcripfi et fubfcripfi . Notavi diem Mer- negligentes fuerit , tunc poteftatem habea-
curii , xv. Kalend. Septembris , fub Erchan- mus et fuccefforefque noftri de ipfa villa
baldo Comite feliciter .
DE PRECARIIS . ( I )
Formula Ifonis .
LXVI . Chrifti enim favente clementia
ille Abbas monafterii illius fancti . Convenit
una cum confenfu fratrum noftrorum , ut illa
mancipia , quæ nobis ille de illo loco tra-
didit ei iterum per præftarium repræftare-
mus , quorum hæc funt nomina , illum et
ejus fobolem his nominibus . Sed extra hos
unum fervum empticium . in ea videlicet
ea habeat tempus vitæ fuæ ,
ratione , ut
cenfumque annis fingulis inde folvat , et fi
redimere voluerit , cum illo pretio redimat .
Illum vero fupranominatum fervum N. in
eundem cenfum habeat tempus vitæ fuæ, et
fi redimere voluerit cum illo pretio redi-
mat . Poft obitum vero ejus omnia ad fu-
pra dictum monafterium redeant perpetim pof-
fidenda , fi ante non redemerit . Actum in
ipfo monafterio publice , præfentibus iftis ,
quorum hic fignacula continentur . fign. De
cani , Præpofiti , Cellarii, facratarii , porta-
1 ) In q. Mf. Præftaria vocantur .
441
rii , hofpitarii , Camerarii , fign. aliorum te-
ftium . Ego itaque ille fcripfi et fubfcripfi .
Notavi diem illum , illa data , anno illo il-
lius Imperatoris , fub illo Comite .
Vuaringifus .
LXVII. In Chrifto fratri Erinperto et A-
malperto nos fratres vel Monachi Sanct. Gal-
luni Confefforis , qui ad cellam fuam fub ufu
feculari defervimus , Marcus et Stephanus
feculari defervimus
et Vuolframnus Præpofitus . Cognitum eſt
villam San&t. Galluni noncupantem Zozin-
uilare fitam in pago Durgavia , quicquid ibi-
dem tu ipfic et frater tuus per cartam tra-
ditionis ad monafterium Sanct . Galluni fe-
ciftis ipfas res fub ufufructuario tibi præfta-
vimus . Præterea fic nobis conplacuit , ut
annis fingolis de feftivitate in feftivitatem
natalis Domini , quod eft in menfe Decem-
bri , cenfum ad ipfam ecclefiam Sanct. Gal-
loni vel Rectores ejus exfolvere debeas , id
eft triginta ficlas cervifa et quaranta panis,
frifcincam tremiffalem , et pullos duos in
quifquafitione faigatam unam ares et hoc
metas et intus ducas et jurno fecare facias
et alic colias et intus ducas , ficut fuperius
diximus abfque ulla contradictione ad ec-
clefiam Sanct . Galloni vel Rectores ejus an-
nis fingolis dare facias , quamdiu ipfas res
habere voles , et quamdiu hoc feceris , et
noftra fuerit voluntas , abfque præjudicio San-
t . Galluni ipfam villam tenere et ufare fa-
&
cias , et nullum Pontificium habeas de ipfa
villa nec vendere , nec donare , nec aliena
ejiciendi et partibus Sanct. Galloni revocan-
di . Facta precaria fub die Lunis > v. Id.
Majas , anno X. regnante Domno noftro Pi-
pino Rege Francorum , fub Vuarino Comi-
te . Hii funt monachi quod præfentes fue-
runt . fig. Vualderamni Monachi . fig. Vua-
colfi monachi . fig. Ratonis monachi . fig.
Taffilonis monachi . fig. Cunderamni mona-
chi . Ego Vuaringifus fcripfi .
Vuenilo .
LXVIII. Venerabile in Chrifto Aginone
Epifcopo five Vuerdone Abbate de mona-
fterio Sanct . Galloni de ppago Arbonenfe pre-
cator connufcatis dum et omnib. Non ha-
betur incognitum qualiter Bertoldus Comis
et mater mea nomine Raginfind trado et
donamus pro animabis noftris et requiem ge-
nitori patri meo donamus vobis a die præ-
fente in pago nuncupanti Bertoltibata et in
villa denominata Afolwingas , hoc eft cafa
dominicata , cafticiis , terris , campis , pra-
tis , pafculis , filvis , mancipiis , pumiferis ,
pecuniis , ædificiis , aquis , aquarumque de-
curfibus , quicquid in ipfa marca vel in ipſa
vil-

ULE
FORM GOLD
442
villa nobis obtingit totum et ad integrum,
quicquid dici aut nominari poteft . Et in
alio loco donamus vobis in villa denomi-
nata Munoluingas , quicquid mater mea ibi
habuit , fimiliter tradidit , Poftea mea fuit
petitio et noitra vel fratrorum decrevit vo-
luntas, ut ipfam rem valeas excolere vel ufa-
re et nihil exinde minuare non debeas , nifi
quicquid ibidem addere aut inmeliorare vel
attrahere potuimus . Poft quoque tuum di-
fceffum five matris tuæ nomine Ragiafind
ipfas res inmelioratas cum omni fuperpofito
adque atitamento pro animas noftras ad i-
pfom locom Dei S, Gallonis in pago Ar-
bonenfe omnimodis revertatur , et in cenfum
annis fingulis ipfam rem habeat Bertoldus
Comis et mater fua ad feftivitatem S. Mar-
tini cum folidis vIII . in unum cenfum ba
beat ipfam rem . Et precamur vobis in Dei
amore poft noftrum obitum , ut nullus fe-
cularius homo non habeat in beneficio, nifi
ipfas res debet fervire pro animas noftras ,
ubi nos conceffimus ad foli Deo ad haben-
dum , tenendi , dominandi , vel quicquid
xinde vos fuccefforefque veftri facere volue-
ritis liberam in omnib. atque firmiffimem
habeatis poreft item . fign. Aginone Epifco-
po five Vuerdone Abb.te qui hanc præfta
riam fieri et firmare rogaverant , Agentes
monafterio per femetipfum in Dei nomen re-
cipere et revocare debeant . Facta præftaria
per quinquennio renovata fuiffet . fign, Hac-
coni , fign. Habberti , fign , Rihhart . fign.
Zazil . fign . Theodolt . fign. Heimo , fign.
Haguftolt , fign. Fridurat . Notavi die Sab-
bato , xI. Kalend . Novembr. anno XXXIV ,
regnante Domno noftro Carolo Rege Fran-
chorum ac Patricio Romanorum & Alaman-
norum , & fub Rothario Comite . Ego Vue-
nilo qui hanc præftariam fcripfi & fubfcripfi ,
Ruodo Lector
LXIX. In Dei nomine Johannes Epifco-
pus gratia Dei Abbas vocatus una cum fratri-
bus , qui in monafterio S. Galli degunt, ubi
& facrum requiefcit corpus . Igitur quod non
eft incognitum quod Managoldus pro reme-
dio animæ fratris fui Hugiberti cafatum u-
num cum hoba fua ad fupra dictam eccle-
fiam tradidiffet in villa quæ dicitur Sutinin-
gas, his nominibus Dheptinc , Hiltimunt ,
Adalhilt , petivit ut per precariam ei præ-
ftare deberemus , quod una cum confenfu
fratrum noftrorum ita fecimus in ea vero
ratione , ut per annis fingulis cenfum exin
de folvat , hoc eft xv. ficlas de cervifa &
maldram de chernone & friskingam trimiffe
valentem , &J in omni Zelga jornale unum
arare , & 111. dies afecare & 111, amadere .
Et fi ei aliquando voluntas evenerit , aut
neceffitas exegerit , ut ipfas res ad ufum
proprium recipere voluerit , folvat eas cum
xxx. folidis , & quicquid inde voluerit po-
ftea agere noftris partibus liberam habeat po-
teftatem . Et hoc ei concedimus , ut fi ipfos
NE
ASTI
:
folidos infra unius anni fpatium exfolvere
non valuerit , vel infra trium annorum cur-
ricula eos nobis exfolvat . Interea autem cen-
fus quod nos cum illo convenit ficut fu-
pra memoravimus , nobis exinde currat . A
die autem quando fupra dictum pretium no-
bis habuerit expenfam , & nos noftris par-
tibus eum vifi fuerimus poffedere , fic ceffer
ab ipfo cenfo , & fi filio ejus conventio iſta
placuerit , & id ipfud facere voluerit , ipfas
res poffedear . Facta precaria in monafterio
S. Galloni Confefforis . fign. Johannis Epi-
fcopi . fign. Iohannis Diaconi . fign. Egino-
nis Presbyteri . fign. Stephani Presbyteri . fi-
gn. Adalrih Presbyteri . fign. Hugiberti , &c.
Ego Ruodo laicus Lector fcripfi anno XII.
regnante Domno noftro Carolo gloriofiffi-
mo Rege Franchorum ,
Vuatto Diaconus .
LXX. Divina largiente clementia Crimal-
Convenit
dus coenobii Sanct. Galli Abba .
nos una cum confen fu m
fratru & monacho,
rum noftrorum , ut illas res quas nobis Lante
prehr Presbyter fuæ adquifitionis tam in ter
ris quam in ædificiis vel cultis aut incultis,
manu poteftariva una cum manu advocati
fui nomine Engilbold tradidit pro animæ fuæ
remedio in pago Nibalgauge , quicquid ibi-
dem ad Chanchonem & ad vuitricum & ad
Vuolaliuba conparavit jufto conquifitu cum
propria pecunia Deo & Sanct . Gallo & ibi
dem Deo famulantibus tradidit atque con-
donavit , nofque iterum illas res prædictas
repreftare per præfentem precariam debere-
mus: quod ita & fecimus , atque inde no-
bis annis fingulis in cenfum perfolvat unum
denarium : & ut nos quattuor electa man-
cipia , mares duos & fœminas totidem ex
noftra poteftate donare debeamus , quod o-
mnino non omittimus . Poft ejus vero, obi-
tum tunc Diotpirt nepta illius eandem tra-
ditionem fub ufufructuario poffideat tempus
vitæ fuæ , & annis fingulis abinde nobis
unum folidum in cenfum profolvat . Et fi
illa Diotpirt illam traditionem fibi placita-
tam dimittere voluerit , tunc ad cellam Rat-
•
poti locum & præbendam quafi unus mo-
nachus juxta facult ates loci illius habeat tem-
pus vitæ fuæ , & traditionem præfatam fibi-
que placitatam nobis & fuccefforibus noftris
dimittat perpetualiter poffidendum . Et hoc
animo firmiffima mente adhuc vivens nos
rogavit ut nullo laico poft ejus obitum in
beneficium præftitum fuiffet : tamen fi hoc
factum fuerit noftra juffione tunc proximus
heres ejus poteftatem habeat auferendi ipfas
res de præfato monafterio . fign. Crimaldi
Abbatis & Emichonis Advocati , qui præ-
fentem precariam fcribere rogaverant . fign.
Hartmoti Decani . fign. Engilramni Præpo-
fiti . fign . Birihtilonis Præpofiti . fign. Dio
tharti hofpitalarii . fign. Cozberti Portari .
fign . Crimberti Portarii . Actum in ipfo lo-
co , que idem Lantpertus Presbyter domum
&
 FORMULE GOLDASTINE .
& capellum tune tempore habere videbatur
coram teftibus , quorum hic fignacula con-
tinentur . fignum Liutharii qui hoc confen-
fitt Gifalolt + Folrat †Vuanot Cundhart
Ruadger Huadalwart † Engilhelm † Fol-
chini. Ego itaque Vuatto Diaconus rogatus
fcripfi & fubfcripfi . Notavi in x. Kalend.
Jun. diem Jovis in Afcenfione Domini , re-
gnante Domno Hludowico Rege in Orien-
tali Francia anno decimo , fub Pabone Co-
mite , & fub Hunoldo Centenario , indictio-
ne quinta .
Otine,
LXXI. Chrifti difponente providentia Gri-
maldus Abba coenobii Sanct . Galli . Conve-
nit nos una cum confenfu fratrum noftro-
rum & advocati Emichonis ut in conca-
ptione , quæ fita eft in marcho Vuangon
prope Argunam Aquiloniorem in utraque
parte aqua Reodolti filio , id eft Purchardo,
& omni pofteritati ejus , hobas 111. dari de-
beremus : quod ita & fecimus , ea videlicet
ratione ? nt dominum non habeat nifi Ab-
batem , qui præeft monafterio S. Galli & que decurfibus , cultis & incultis , mobilibus
ad illos fratres , annifque fingulis cenfum in-
de perfolvant , id eft folidum 1. in quocun-
que pretio potuerint . Et fi iterum alibi
Dominum elegerint , tunc præfata res ad præ-
fatum monafterium redeat perpetualiter pof-
fidenda . Actum in ipfo monafterio publice,
1
præfentibus quorum hic fignacula continen-
p tur . fign. Grimaldi Abbatis , qui hanc con-
firmationis cartam fieri decrevit . fign. Hart-
& ut
moti Decani , fign. Richperti Præpofiti , fi-
gn. Ruadhoi figna & aliorum teftium &c.
Ego itaque Otine rogatus fcripfi & fub-
fcripfi , die Dominica vII . Id. April. re-
gnante Hludowico Rege noftro anno XII.
fub Pabone Comite .
: Notgerus
LXXII. Chrifti igitur favente clementia ,
placuit mihi Grimaldo Abbati cæterifque fra-
tribus , confentiente etiam Ruadberto Advo-
cato noftro , ut res quas Pereurid ad Sanct.
Gallum tradidit per hanc precariam jux-
ta traditionem legitime ab ipfo peractam
poffidere . Idem namque Pereurid tradidit
quicquid proprietatis habuit in pago Zuri-
chuaenfe , villa nomine Pichilinchova , exce-
pto uno prato inter Parachftetin & Here-
muntinchovun alia omnia tradidit cum o-
mni integritate ad jam dictum monafterium,
ea videlicet ratione " ut ille ipfe eafdem
11 res poffideret annifque fingulis cenfum inde
perfolveret , id eft duos denarios , fimiliter
& mater illius fi eum fupervixiffet , eas
res fub codem cenfu poffideret . Ipfe vero
Pereurid fi eafdem res redimere voluiffet ,
cum fex denariis id faceret . Si autem ipfe
non perfecta redemptione obiret , legitimi
heredes illius ex legitimo procurati conjugio
eafdem res poffiderent , & fupra dicti ra-
tionem cenfus annis fingulis inde perfolve-
443
rent . Ipfi etiam heredes legitimi fi eas res
vellent redimere , cum vi . denariis id face-
rent . Actum in villa Pichilinchova publi-
ce , præfentibus iftis quorum hic fignacula
continentur . † fig. Grimaldi Abbatis † fig.
Hartmoti Decani . fign. Engilrammi Porta-
rii . fign. Cozberti præpofiti . fign. Selbonis,
&c. Ego itaque. Notger fcripfi & fubfcripfi .
Notavi diem 11. Fer. Iv. Kal. Septembr.
anno XIX. regni Hludowici Regis , fub Ka-
rolto Comite .
Purgolfus Monachus & Subdiaconus .
LXXIII. In Chrifti nomine Hartmotus
Abbas cœnobii San&t. Galli . Complacuit no-
bis una cum confenfu fratrum & Advocati
noftri Hildibrandi , ut res quas nobis tradi-
dit Cunzo ei iterum per hanc precariam
repræftaremus . Tradidit namque nobis memo-
ratus vir quicquid proprietatis in Arghan-
gauge , videlicet in Tetinanc & in Halalaha
hodierna die vifus eft poffidere tam in do-
mibus quam in ceteris ædificiis , campis ,
pratis , pafcuis , filvis , viis, aquis aquarum-
& immobilibus , omnia videlicet ex integro
tradidit ad prædictum cœnobium S. Galli , L
exceptis duabus hobis in Tetinanc fitis quas
ad Lintovam tradidit , & excepta una hoba
quam Hildipert poffidet . Sed & hoc memo-
rato , quod curtile unum , & quandam par-
tem territorii fui quibufdam feminis quon-
dam fui juris modo ab illo libertate dona-
tis conceffit , quarum ifta funt nomina ,
Lantrud , Eita , Ruaddrud , ita tamen
poft obitum prædictarum feminarum ipfæ res
in jus præfati coenobii redeant in ævum pof-
fidenda, ea fcil. pactione , ut ipfe Cunzo
eafdem res ad fe recipiat , & annis fingu-
lis cenfum inde perfolvat , id eft 1. dena-
rium . Et fi redimere voluerit 2 cum uno
folido redimat ad Vuazzarbure . Quod fi ipfe
non redemerit & conjunx fua Hildiburc illi
fuperftes fuerit , tunc ipfa præfatas res in
codem cenfu poffideat tempus vitæ fuæ , re-
demptione illi earundem rerum penitus de-
negata . Poft obitum vero prædicta conjugis
fuæ , nepos ejus , videlicet filius filii fui ,
nomine Cunzo præfatas res teneat , in præ-
dicto cenfu , ufque dum ad virilem ætatem
pervenerit . Et fi ad virilem ætatem perve-
nerit , & ei Deo concedente legitimus heres
procreatus fuerit tunc demum eafdem res
licentiam habeat redimendi cum xxx. foli-
dis ad Vuazzarburc . Non tamen ante eaf-
dem res redimat , quam ei legitimus heres
provenerit . Similiter & legitimus heres ejus
prædictas res in prædicto cenfu & in præ-
dicta redemptione poffideat , fi ante redem-
præ non fuerint . Si autem fupra nominatus
Cunzo fine legitimo herede obierit , & aut
ipfeaut legitimus heres ejus præfatas res
non redemerint , tunc abfque ullius contra-
dictione ipfæ res in jus prædicti cœnobii
redeant in ævum poffidendæ . Actum in
Vuaz-
 444 FORMULE
Vuazzarburc publice , præfentibus quorum hic
nomina fubponuntur . Signum Hartmoti Ab-
batis & Advocati fui Hildibrandi, qui hanc
precariam perpetraverunt . Sig. Folchardi De-
cani . f. Caberri præpofiti . f. Vuerimberti
adicui . fig. Thiotharti portarii . f. Ruodini
hofpitarii . fig. Kerberti cellararii . fig. O
&anini Camerarii , fig. & aliorum teftium
1 Vuolfpert , Hiltine , Afprant , Vuichere ,
Keborah . Ego iraque Purgolf monachus &
fubdiaconus cum juffione Domini mei Ab-
batis fcripfi & fubfcripfi . Notavi menfem
Junium , annum II. Domni Karoli Impera-
xoris Augufti , Vodalricuin Comitem .
Albricus Presbyter .
LXXIV. ( 1 ) Chrifti favente gratia Hart-
motus Abba monafterii Sanct. Galli . Dum
plurimis cognitum fit qualiter Erlebaldus de
Prificauge omnes res proprietatis fuæ , quas
habebat in Ufhufun , & in Merishufa Mar-
cha , & in Vuitrachomarcha , & in Vuitu-
novva marcha , tam marchis quam ædifi-
ciis , excepta domo Saliça curtilibus ,
terris , pratis , vineis , filvis , aquis , aqua-
rumque decurfibus , cultis & incultis , omnia
ex integro pro remedio animæ fuæ nobis
tradidit , in ea ratione , ut nos eafdem res
ftatim habeamus , & ex illis faciamus quic-
quid voluerimus : & ille a nobis accipiat in
beneficium tempus vitæ fuæ quod habemus
in Maingas , excepta Salica terra nifi IV.
jugera ex ipfa . Poft illius vero obitum eaf
dem res cum omni laboratu , qui in illis
tunc apparet , redeant ad nos in ævum pof-
fidendæ . Actum in villa Vuoluinvvilare nun-
cupata publice , præfentibus multis . Sign.
Haremoti Abbatis & Advocati fui Toronis
qui hanc precariam fieri juffit , Sign. Theo-
tharti Decani , Sign. Albrici Præpofiti . Si
gn. Paldrici portarii . Sign. Richperti facra-
tarii . fign. Hartmanni Cellerarii . fign. a-
liorum teftium , &c. Ego itaque Albrih in-
dignus Presbyter rogatus fcripfi & fubfcripfi .
Notavi diem Lunæ , xvi . Kalend. Decembr.
anno XXXV. Hludowici piiffimi Regis, fub
Karolo Principe .
Ripertus Presbyter .
LXXV. Chrifti igitur favente clementia
Salomon Abba monafterii Sanct. Galli . Con-
placuit nobis atque convenit una cum con-
fenfu fratrum noftrorum , ut res quas nobis
tradidit Engilboldus per hanc precariam ei
præftaremus : quod & ita fecimus . Tradidit
nobis præfatus homo in pago Prifigaugenfe
in marcha feu in villa nuncupata Vuiterefwi-
lare duas hobas cum toto ædificio & op-
portunitatibus ad hoc pertinentibus ea vi-
delicet ratione , ut ipfe & conjux fua ba-
beant ufque dum vivant , & cenfum in mif-
fa Sanct. Galli , hoc eft 1. denarium , per-
folvant , & poft obitum illorum Theganhart
( 1 ) Precarium Erlebaldi .
GOLDASTINE .
Præpofitus habeat quoufque vivat , atque
difceffum ipfius ad præfatum monaſterium re-
vertantur . Has itaque præfatas res , ficur
ibidem canitur , illi conceffimus , cartam pre-
carii fcribere poftulavimus . Si quis vero con-
tra hanc cartam precarii aliquam fraudem
temptaverit agere , iram Dei fentiat, & ad
ærarium Regis multa perfolvat , id eft auri
uncias 111. argenti pondera v. & hæc carta
précarii firma & ftabilis permaneat ftipula-
tione fubnixa , Sublevata in villa Vuitireſwi,
lare . fign. Domini Salomonis Abbatis . fign.
Theganharti Præpofiti . fig. Egilperti Deca-
ni . fig. Alberici Præpofiti . fign. Cozperti
portarii . fig. Tuotilini hofpitarii , fig. Ec
chonis æditui , fig. Ifonis Cellararii . S. Ruod,
+
perti Præpofiti † Thietoni Præpofiti Alb-
ker † Hartrih † Ekehart † Eto † Chonzo
t Hunfridt Libo † Alaker † Puriching t
Ruman. Ego itaque Ripertus indignus Pres
byter fcripfi die Lunis Id. Octobr. luna
XXVI. anno incarnationis Domini CMIX,
regnante Ludovvico Rege anno X. fub Co
mite Adalberone ,
Abo Presbyter.
LXXVI. Sic itaque complacuit nobis una
cum confenfu fratrum & cum manu Ad
vocati noftri Arolf , ut res , quas nobis O-
there in Betenowomarcho tradidit , ei ite‐
rum repræftaremus : quod & ita fecimus .
Tradidit enim nobis dictus Qthere quicquid
proprietatis yel adquifitionis in Betenowo-
marcho hodierno die vifus eft habere id eft
in ædificiis , agris , pratis , pafcuis , viis , a-
quis , aquarumque decurfibus , cæfuris ligno-
rum , cultis & incultis , mobilibus & im-
mobilibus , & quicquid dici vel nominari
poteft , mancipia quorum hic funt nomina
fcripta , Heio & uxor ejus , Vuolfram &
uxor ejus & filii ejus : ea videlicet ratione,
ut ille ipfe cafdem res ad fe recipiens tem-
pus vitæ fuæ poffidear , & inde fingulis an-
nis fratribus noftræ congregationis conve-
nientibus ad ecclefiam Sanct. Martini in Jo-
hanneswilare ftatutam temporis autumni, id
eft menfe Octobri , tribus diebus victum de
pane & de cervifa , & alia neceffaria ad u-
Tum noftrum pertinentia impendat . Simili-
ter & cognata ejus Kerhilt , fi illum fuper-
vixerit , fub eadem conftitutione tempus vi..
tæ fuæ res ipfas habeat : & quifquis poft o-
bitum amborum illorum ejufdem Ecclefia
dominaverit , fimiliter faciat . Et fi conti-
gerit , ut ille , qui ejufdem loci potens eft,
hoc fervitium facere noluerit , tunc ipfa res
ad noftram redeat poteftatem , & nos ipfi
noftris miniftris eundem locum commendare
licentiam habeamus , qui noftrum fervitium
ftudeant adimplere . Et fi evenerit , ut ali-
quis de cognatis vel de coheredibus fuis aut
ulla obpofita perfona hanc poteftatem nobis
violenter tollere aut ipfas res invadere præ-
fum-
 FORMULE GOLDASTINE .
fumpferit , & noftra congregatio ob hane
caufam ab eodem loco difperfa fuerit , &
ad alium locum fubtracta erit , tunc ipfa
traditio ad monafterium S. Galli revertatur,
& nos ipfi talem poteftatem habeamus , fi-
cut ille ipfe habuit , qui nobis eandem rem
tradidit pro commemoratione animæ fuæ ad
hofpitium præfati monafterii dare peregrinis
& pauperibus pro Chrifti nomine proxima
hebdomada die fancto Pafchæ ad fervien-
dum . Actum in loco qui dicitur Johan-
neswilare publice , præfentibus iftis quorum
hic fignacula fcripta adeffe videntur . Sign ,
Emezo Abbatis & Arolf Advocati noftri
qui hanc precariam firmaverunt . Sign. Pe-
rethro Decani , Abo Cuftodis , Hiltepold
portarii , Starcolf camerarii , Perethram cel-
lerarii , Junchram facratarii , Hilterich hof-
pitarii , & alii copii Presbyteri . Signa lai-
corum &c. Ego itaque indignus presbyter
Abo fcripfi & fubfcripfi . Notavi diem Mar-
tis , Iv. Non. Qtob. fub poteftativa manu
Hludowici Regis & pueri, & fub Adalber-
to Comite .
DE BENEFICIIS ET FEUDIS .
Harmedeus Clericus .
LXXVII. ( 1 ) Perpetrandum eft unicui-
que quod Evangelica vox admonet dicens ;
Date & dabitur vobis . In Dei nomine Liu-
tulfus & Merolfus & Zaozzo & Pifcolfus
filii Marulfi confeffi fumus ante Cozpertum
Præfidem & ante pagenfis noftros , quod ge-
nitor nofter Marulfus omnem hereditatem
& fubftantiam fuam tradidit ad monafterium
Sanct . Gallonis , qui conftructus eft in pa-
go Arbonenfe , ubi ejus facrus requiefcit cor-
1 pus , & nos pofthac exuti de omni re pa-
terna noftra reveftivimus Vuolframmum mo-
nachum & miffum ipforum monachorum per
tribus diebus & per tribus noctibus , & per
beneficium ipforum monachorum reintravi-
mus . Et pofthæc conventione facta nos fra-
tres filii Marulfi , confentiente Cozperto Co-
mite ante pagenfis noftros omnem rem no
ftram & hereditatem paternam communis ma-
nibus tradidimus ad ipfum fuperius nomina-
tum monafterium in manus Vainidharii De-
cani & monachi , & in ea ratione tradimus ,
ut ficut debuemus Regi & Comiti fervire ,
ita ipfam terram ad ipfum monafterium pro-
ferviamus , & per beneficium ipforum mo-
nachorum per cartulam precariam poft nos
reciperemus . Et fi filii noftri & agnitio eo-
rum hoc facere voluerint , ipfas res profer-
· viant atque poffedeant in beneficio ipforum
monachorum : fin autem , reddant . Et hoc
eft quod genitor Marulfus tradidit , & nos
quattuor filii ejus fuperius nominati , quic-
quid in pago Nibalgavvenfi in ea die habui-
mus
id eft campis , filvis , curtis , curtili-
bus , cafis , falibus , pratis , pafcuis , viis ,
Tom. II.
(1 ) Ritus inveftiendi .
445
aquis aquarumque decurfibus , & omnia quic- í
quid in ipfa marcha Nibalgauge omnia &
integro tradimus adque transfundimus
ex integro
in ea ratione quod fuperius fcriptum eft , &
ipfum cenfum in filvaticas feras , quantum
poffumus confequi , folvamus : & quantum
non poffimus , quod cæteri pagenfes noftri
faciunt Regi aut Comiti , ita & nos ad ipfum
monafterium faciamus . Et fi quis vero , quod
futurum effe non credimus , fi nos ipfi aut
aliquis de heredibus noftris aut ulla oppofi-
ta perfona , qui contra hanc cartulam tra-
ditionis veniret aut eam infrangere voluerit ,
non folum quod ei non liceat , fed tantum
& alium tantum quantum cartula ifta con-
tinet ad ipfum monafterium reftituat , &in
difcutienti fifco multa conponat , id eft au-
ri uncias duas & argenti pondos v. coactus
exfolvat , & fi repetit nihil evindicet , fed
præfens cartula ifta omni tempore firma er
ftabilis permaneat cum omni ftipulatione fub-
nexa . Actum Nibalgavia villa publica ubi
cartula ifta fcripta eft coram multis teftibus
in anno XV. regni Domni noftri Pippini
Regis Francorum . Datum fecit menfis Ju-
nius dies vII. Ego Hamedus Clericus et Le-
&tor rogitus a fratribus fcripfi et fubfcripfi .
+ Liutulfi qui hanc traditionem fieri rogavit
† Merulfi fratris ejus qui hanc traditionem
fieri rogavit t Zeizzonis fratris eorum qui
hanc traditionem fieri rogavit † Piſcolfi fra-
tris eorum etc. Scrutolfi † Truogoni † Rat
boti Presbyteri , Ratbaldi † Heimanni † He-
io † Ricbaldi † Strocgoni † Patariḥ †: Vuas
nincki † Baldmuoti .
Rimidingus Presbyter .
LXXVIII . Pluribus cognitum effe fpera-
mus , qualiter duo germani fratres Amoly
et Altini filii Herimoti ex Vetenwilare pro-.
prietatem fuam quicquid ex paternica he
reditate vel ex conquifitione eorum habue
runt totum et integrum nobis Grimaldɔ Ab-
bati et Hartmoto vel Advocato noftro Ta-
gaberto in manus noftras condonaverunt , ni-
hil econtra poftulantes nifi tantum ut eaf-
dem res illis et legitimæ pofteritati eorum
in beneficium concederemus vel in cenfum .
Quapropter ego Grimaldus petitionibus præ-
fatorum hominum et ceterorum populorum
precationibus aurem pietatis accommodans ↑
cum manu Advocati mei Tagaberti poft ve-
ftituram et confeffum eafdem res illis in be-
neficium et in cenfum conceffimus ipfis et
cuncta legitima procreationi eorum , id eft
ut annis fingulis inde cenfum perfolvant , id
eft aut fex denarios vel tres maldras de gra-
no , ipfi et univerfa legitima pofteritas eo-
rum fub eodem monafterii dominio deinceps
firmiter confiftant , & equitent ubicumque eis
præceptum fuerit . Si autem contigerit , ut
legitimi heredes defecerint , tunc præfatæ res
ad nos revertantur abfque ullius contradi
&tio
Pp
 ULE
446 FORM GOLDA
tione in ævum poffidendæ . Actum in mo-
nafterio Sanct. Galli coram nobis , videlicet
Grimaldo venerabili Abbate et Hartmoto
Decano , nec non et Tagabert . Advocato ,
Vuolfcozzo Præpofito , thario Sacra-
tario , Managoldo Cellerario , Erlebaldo por-
tario , Cotaberto Camerario , Yrfingo hofpi-
tario , Vtone Bibliothecario , Cauzario , et
ceteris multis . Ego Romidingus Presbyter
fcripfi .
Purgolfus Monachus ,
LXXIX. Notum fit tam præfentibus quam
futuris , quod quidam homo nempe Erph-
rich quandam hereditatem in Eigantefwila
re de traditione Ratmundi , Thingmundi ,
Gemmundi ad Sanct. Gallum pertinentem
injufte invaſam quafi hereditario jure fibi
vindicavit , donec Advocatus Sanct . Galli
nomine Hildibrant temporibus Hartmoti Ab-
tis in publico mallo eafdem res ab eo jufti-
cia dictante coacto recepit , et in jus Sanct .
Galli redegit . Sed cum idem Erphorich cle-
mentiam Dɔmni Hartmoti adiffet , impetra-
vit ab eo , ut eandem poffeffionem fub cen-
fu unius hircinæ pellis folidum valentis die-
bus vitæ fuæ poffideret , redemptione fibi ea-
rundem rerum penitus fibi denegata . Proge-
nies autem ejus fupra dictas res fub cenfu
duarum pellium hircinarum , quarum fingulæ
unum folidum valeant , a fæculo in fæculum
poffideant nulla fibi earundem rerum re-
demptione conceffa . Actum in Liubilinanc
publice præfentibus quorum hic figna conti-
nentur . fign. Erpherichi qui hanc confcri-
ptionem fieri poftulavit † Vinino † Froolf
Vodal + Petto † Ellinwart &c. Ego Pur-
golf monachus indignus fcripfi & fubfcripfi .
Notavi menfem Octobrem , annum III . Ka-
roli Regis poft mortem patris fui Hludowi-
ci , Vodalricum Comitem ,
Anonymus ,
LXXX. Omnibus Chrifti fidelibus præfen-
tium infpectoribus Heinricus natus quondam
nobilis viri Domini Heinrici de Tengen fi-
dem adhibere fubfcriptis . Ut quævis tolla-
tur litis materia cautum eft quæ geruntur
fcripturarum indiciis memoriæ commenda-
ri . Noverint ergo univerfi tam præfentes
quam futuri , quos noffe fuerit opportunum,
quod ego fana & diuturna deliberatione præ-
habita fponte & voluntarie prædium meum
in Kuffenach . fitum prope lacum Turicinum
cum jure patronatus Ecclefiæ parrochialis ibi-
dem & præbendarum dictæ ecclefiæ & præ-
dio annexarum hominibus , feodis , quæ
vulgariter dicuntur anslehin vel erbelehin
agris , pratis , pafcuis , pifcinis , molendinis ,
nemoribus , aquis aquarumque decurfibus
virgultis , viis , & inviis , cultis & incul-
tis , & generaliter omnibus pertinentiis fuis
( 1 ) Bertholdi , ex familia Valkenfteinia, qui præfuit A. C. 1244.
(2 ) De Montfort , poft ibi Abbas .
STINE
:
dono monafterio Sanct. Galli per manus ve-
nerabilis domini mei Beat. ( 1 ) Abbatis
ejufdem monafterii jure proprietatis eidem
perpetualiter attinendum receptis ab ipfo
Domino Abbate in, gratificationem dicta do-
nationis meæ fexaginta marcis argenti , de
quibus confiteor fufficienter præfentibus me
pagatum . Verum quoniam idem Dominus
Abbas de affectu fincero , quem fibi & mo-
nafterio fuo in donatione hujufmodi often-
di , non ingratus me de prædio ante dicto
infeudavit.
Hratbertus Conz!.
LXXXI. In Dei nomine . Perpetrandum,
eft unicuique quod Evangelica vox admo-
net dicens , Date elemofynam & ecce omnia
munda funt vobis , Ego Sigifridus cogitavi
vitam futuram & æternam retributionem
ut aliquid de mancipiis meis , his nomini-
bus Pechildis & Liubwar & Zeizaloh ad
ecclefiam , quæ eft conftructa in villa Fis-
hingas in honore S. Petri ceterorumque fan .
&torum , ubi vir venerabilis Vuolfphoto Pres
byter effe cognofcitur , tradere volo : quod
ita & feci , in ea videlicet ratione ; quam-
diu ego vixero , eadem mancipia habeam
cenfum profolvam denarios vr . in quifque
anno XI . Kalen. Octobris , id eft ad dedi-
cationem præfatæ ecclefiæ , et filius nofter
Hratpoto fimiliter faciat , ejufque pofteritas
legitima . Poft difceffum legitimæ pofterita-
tis ad jam dictam ecclefiam revertant. per-
petualiter poffidenda . Si quis vero , quod
fieri minime credo , fi ego ipfe aut ullus de
heredibus ac proheredibus meis , vel quisli-
bet ulla oppofita perfona , qui contra hane
traditionem venire aut inrumpere conaye-
rit , coagente fifci multa conponat auri un-
cias 11. argenti pondus v. coactus exfol
vat et quod repetit nihil evindicet , fed
præfens traditio omnique tempore firma per-
maneat cum ftipulatione fubnexa . Actum
Chirihaim villa publice . fig. Sighifridi qui
hanc traditionem fieri vel adfirmare roga-
vit . fig. †Palduino . fign. † Criffoni . fig. t
Gheirberti . fig. Gheirleih. etc. Ego in Dei
nomine Hratbertus Conzl. fcripfi et fub-
fcripfi . Notavi vini. Idus April. anno VI,
regnante Domno Hludvico Imperatore , et
fub Erchangario Comite .
Anonymus ,
LXXXII. Notificamus omnibus tam præ-
fentibus quam futuris , quod Ruodolfus ( 2)
Præpofitus ac Decanus , annuente Domino
venerabili Abbate Udalrico , totoque con-
ventu hujus ecclefiæ data manu confirman-
te conftituit ut converfio S. Pauli
, quæ
prius tribus tantum celebrabatur lectionibus ,
feftive celebretur , & ipfis de beneficiis qui-
bufdam Decano cenfualibus ad Hacon & ad
Bruc-
 FORMULE GOLDASTINE .
Bruccon & Chrazarun ipfo die miniftretur
in pane minore & vino , in pifcibus & ca-
feo , de cenfu xxx. folidorum , qui exinde
perfolvuntur annuatim a Camerario Chuon
Tuifque heredibus ficut jam dictus inftituit
Præpofitus atque Decanus : quoniam prius x.
tantum folidi de ipfis perfolvebantur benefi-
ciis . Ifta vero cenfus augmentatio exinde
provenit , ut filiæ ipfius Chuon , quibus ( 1 )
abjudicata fuit hereditas , iftorum beneficio-
rum hereditate fibi fuccederent , cenfumque
xxx. folidorum perfolverent , Ordinavit et-
iam dictus Præpofitus ut in fefto S. Spiritus
die fecundo ftoupum Decanus daret , & cho-
rus feſtivaret ut in die Dominico S. Spiri-
tus . Actum in monafterio anno incarnatio
nis Domini MCCXIX .
Vuolfcozus
LXXXIII . (2 ) In nomine Domini noftri .
Unicuique perpetrandum eft, quod divina vox
ammoner dicens : Date & dabitur vobis ·
Et Date elemofynam , & omnia munda
funt vobis . Hac igitur ammonitione con-
punctus ego Vuolvarat pro remedio animæ
mex & parentum meorum Altilini & Pua-
fini trado atque transfundo ad monafterium
S. Galli quicquid proprietatis in Vuilihdorf
præfenti die vifus fum habere ? domibus ,
ædificiis , terris , campis , pratis , pafcuis
filvis , viis , aquis , aquarumque decurfibus
mobilibus & immobilibus cultis & incul-
tis , quicquid dici aut nominari poteft , ex-
ceptis tribus juchis & una curticula , & de
pratis ad unam carradam , cætera vero o-
mnia , ficut fupra dictum eft , trado . in ea
videlicet ratione , ut eafdem res ad me re-
cipiam tempus vitæ meæ perfruenda cen-
fumque annis fingulis inde perfolvam , id eft ,
ut ad proximam curtem S. Galli unum ju-
chum arem , & cum femine meo feminem
annis fingulis in unaquaque celga . Et fi re-
dimere illud velim , cum duabus folidis id
agam . Si autem uxor mea me fupervixe-
rit , eafdem res habeat cenfumque annis fin-
gulis perfolvat , id eft vi . maldras de ave-
na , & 1 , maldram de kernone . Si autem
ex legitima uxore heres mihi procreatus fue-
rit , tunc ipfe eafdem res in eundem cen
fum , ficut & uxor mea habeat . Similiter
& tota recta procreatio ejus in eundem cen-
fum , ficut & filius . Et fi redimere volue-
rint , cum una libra redimant . Poft obitum
vero meum five uxoris , fi mihi heres de-
M eft , tunc ad jus Præpofiti & Advocati feu
Populorum pertineat , quem ipfi elegerint
mihi proximum fuiffe , qui eafdem res in
eundem cenfum habeat , ficut & uxor & fi-
lii . Si autem neglectum fuerit cenfum , tunc
præfatæ res integriter revertantur ad jus mo-
nafterii perpetualiter poffidendæ . Si autem
ego aut ulla oppofita perfona hanc traditio-
Tom. II.
(1) Quoniam filiæ non fuccedunt in bene-
ficio patris .
447
nem inrumpere voluerit , focianti fifco multa
conponat , id eft , auri uncias III . argenti
pondera v. Actum in Pazmuntingun præfen-
tibus iftis . fign. auctoris hujus cartule Vuol-
varati . fig. Swidgarii . † Vuinidheri . † Hei-
molt t† Vuolfhe † Chaldalot Vuenilo † Ot-
ger † Meginberr † Liutpold † Vuolfram
&c. Ego itaque Vuoifcoz in vice Hartmoti
fcripfi & fubfcripfi . Notavi diem Jovis vIII.
Kalend. April. anno quinto Ludowici fuper
Auftriam , fub Oadalricho Comite .
Ifo Monachus .
LXXXIV. Humano genere peccatorum
maculis fauciato atque ob culpam inobedien-
tie a Paradyfi gaudiis dejecto , inter cætera
curationum medicamenta etiam & hoc Deus
mundo remedium contulit , ut propriis di-
vitiis homines fuas animas ab inferni Tar-
taris redimere potuiffent , ficut per Salomo-
nem dicitur : Redemptio anime viri proprie
divitiæ ejus . Hinc & per femetipfam di-
yina clementia in Evangelio hortatur dicens :
Date & dabitur vobis . Et iterum : Date
elemofynam , & omnia munda funt vobis ·
His igitur atque aliis fcripturarum ammoni-
tionibus ego Vuolfhugi conpunctus trado at-
que transfundo ad coenobium S. Galli , ubi
Grimaldus Abbas præeffe dinofcitur , quic-
quid in Pago Turgawenfi in loco Rammif
perage nominato proprio fudore Staricholfus
adquifivit & cum manu advocati fui Rich-
mari ad prædictum coenobium contradidit
mihique & legitimæ meæ procreationi fub
ea ratione poffidendum dereliquit , ut cen-
fum exinde annis fingulis perfolvamus , id eft
11. denarios vel 11. maldros de grano Si
autem ego illas redimere velim , cum 1.fo-
lido id agam . Si vero ego illas non redi-
mam , legitimi heredes mei fub prædicto
cenfu cas poffideant . Si autem hoc evene-
rit , ut legitimi heredes mei deficiant at-
que in fua ingenuitate non permaneant in-
tegerrime , ftatim ad prædictum redeant cœ-
nobium perpetualiter poffidendum , nulluf-
que eas ulterius licentiam abftrahendi ha-
beat , fed pro remedia animæ meæ , nec non
& Staricholfi , femper illuc fint deligatæ cum
pratis , pafcuis , filvis , marchis , viis , aquis ,
aquarumque decurfibus cultis & incultis
mobilibus & immobilibus , quicquid dici vel
nominari poteft . Hanc autem traditionem
ideo ego facere volui , quia illa prior tradi-
tio , quam Staricholfus fecit non perfecta
nec litteris fuit mandata . Quod fi ego ipfe
vel ulla oppofita perfona contra hanc tradi-
tionis cartulam venire temptaverit , auri un-
cias 111. argenti pondera v. ad ærarium Re-
gis coactus perfolvat , & effectum , quem in-
choavit , non perficiat , fed hæc carta ftabi-
lis & firma permaneat cum ftipulatione fub-
nixa . Actum in ipfo coenobio S. Galli præ
fen-
Pp 2
( 2 ) Beneficium precarium , cujus pariles
fpecies fupra quamplures vidimus .
1
 • 448 FORMULE GOLDASTINÆ .
fentibus iftis , quorum hic fignacula conti-
nentur . Sig. Vuolfhugi , qui hanc traditio-
nem fecit . fig. Heitar. + Amalunc † Vui-
tigowo Tagibreht † Richman † Enno
etc. Ego igitur Yfo inmerens Monachus ro-
gatus fcripfi et fubfcripfi . Notavi diem Do-
minicum IV. Kal. Jun. anno XIII . regni
Lodoici , fub Odalrico Comite .
DE ECCLESIIS ET JURE PATRONATUS ,
Anonymus .
LXXXV. ( 1 ) Notum fit tam præfenti-
bus quam futuris , quod anno fecundo Do-
mni Arnolfi Regis factum eft placitum in
pago , qui dicitur Para , in villa nuncupata
Durroheim coram Burghardo Comite , filio
Adalberti illuftris , de ecclefia in Leffingon,
qui effent a progenitoribus fuis in rebus e-
jufdem ecclefiæ poffidendis aut ordinandis po-
tentiffimi . Et facramento in fan&torum re-
liquiis præmiffo , ficut & nuper factum eft
in diebus Karoli Imperatoris fecundi , teſti
ficati funt primores populi Ruodpert , Rich-
kis , Vualthere , Engelbert , Cundbert, Re-
ginhart, Ruodhoh, Kerbert, Richpert, Vuald-
here , Vodalhart , Liuppo , Roholf, Theo-
terich , Pollo , Ruodhart , Adalrich, Engel-
breht , Vualthere , Irimbreht . 'Teftimonium
ergo hi omnes juxta facramentum fuum per-
hibuerunt , quod folummodo parentes fubtus
fcriptorum hominum , & hi ipfi poteftatem
haberent ordinandi ecclefiam in Leffingon
abfque ullius inferioris aut fuppofitæ perfo-
næ contradictione, Erchanbert , Emrit , Hu-
nolt , Liutpert , Cozbert . Et his ita patra-
tis , cum adhuc quidam de illis , qui fe in
illa ecclefia heredes ac difpofitores haberi yo-
luerunt , alii garriendo , alii mufitando con-
tradicerent , optimates ejufdem concilii ap-
prehenfis fpatis fuis devotaverunt , fe hæc ita
affirmaturos effe coram Regibus & cun& tis
Principibus ufque ad fanguinis effufionem .
Notpertus Abbas ,
LXXXVI. Quoniam ex varietate rerum
mortalium & temporum continuata prolixi-
tate , & humani generis debilitate , memo-
ria rerum geftarum oblivionis irreptione ex-
truditur : ideo prudens induftria hominum
id , quod pofteritati volunt effe certum , fæ-
piffime reliquit fuccefforibus fuis , teftamen-
tis confirmatum . In nomine ergo fan& a &
individuæ Trinitatis notum fit omnibus tam
1
futuris quam præfentibus , quod ego Not-
pertus Monachorum S. Galli ecclefiæ Abbas
in novali loco , qui Abbacella nuncupatur ,
in convalle circumpofitorum montium fito ,
bafilicam ad fervitutem Dei condidi , quam
& ædificatam a Thietmaro Curienfi Epifco-
po cum licentia & rogatu Rumaldi Con-
ftantienfis Ecclefiæ Præfulis per legitimam
confecrationem loci illius incolis ad orato-
(1 ) Notitia de Ecclefia .
rium ftabilivi . Denique hanc eandem eccle-
fiam præbenda pueri unius de clauftro no-
ftro , & una Watfpenda , & beneficio unius
manfus & omni poft fubfcriptæ decimatio-
nis determinatione dotavi : a monte Hers-
berch , ab alpe Solmi , a Meggelis alpa , a
Barental , a Portaris alpa , a Chranperch ,
a rivulo Buchenbach , ab oftio fluvioli Rota
ufque dum fluit in Sitterum ufque ad o
riginem , ita ut proclivitas circumpofitorum
montium ad eandem cellam fecundum li-
quentiam nivis imminet , apertiffime deter-
minavi . Hanc etiam dotationem facerdoti
ibidem Deo fervienti , banno Rumaldi Con-
ftantienfis Epifcopi confenfu fratrum noftro-
rum perpetuo jure ftabilivi . Facta funt hæc
anno ab incarnatione Domini MLXI. indi-
cione IX, regnante Rege noftro Hainrico Ro-
manorum Imperatore anno IV. Signa teftium,
Vuittone Advocato , Opreht , Atzo , Tiet-
preht , Vodalrich, Liebo , Regenolt , Eppo ,
Heilman. Vuolfpreht , & cæteri complures ,
Hupertus Presbyter,
LXXXVII. In Dei nomine Ego Ruothaus
complacuit mihi , ut aliquam bafilicam ædi
ficarem in honorem Dei & S. Galloni , quod
eft conftructa in pago Burichincas in villa
Vuillimundincas , quod ita & feci , & do-
tavi eam cafatibus VIII . & fimiliter hobas
XII . & mancipia denominata Arichifo & u-
xore fua Adtane : Teuttulfo & uxore fua
Ratbergane & filio fuo Ruodulfo , Aricar-
no & Ruodnig ; Leutnig , Blitilde , Tru-
dulfo , & Moterane , Amulfrede , Ricario ,
Teutrude , Vuolmaro , Teutcario , Uttono,
& Ahicono , Trudlinde , Volflinde , Aut.
manno , Leupagde , Uraldo , Lollane , Alt-
manno , Volcamanno , Vuolfagde , Rout-
manno ,, Leubo , Hinolobe , Agde, Ahalag-
manno
de : hoc funt xxxI . & ipfis teneatis & pof-
fedeatis hac die præfente, & quia fupra di-
ximus fuperius nomina ad ipfum monafte-
rium firmiter omnia hæc tradita fint . Et
fi me vivente ipfi Monachi S. Galloni pof-
fedeant pro animæ meæ , firmiter hæc o-
mnia tradita fint . †fign. Ruotahi, qui hunc
teftamentum fieri rogavit † Bleon † Iffin-
berti + Vuelandi † Vuarilandi , &c. Ego e-
nim Hupertus Presbyter fcripfi & fubfcripfi,
anno IV. regnante Domno noftro Rege ,
Data fub die , quod fecit Menfis Julius
dies X.
DE COLONIS CENSITIS .
Anonymus .
LXXXVIII. Cenfores . De Vaninetale
Ruadinc vomeres 11. Kerloh, denar. IV.
Vuillihere de Sickingun denar. xvi . Othe-
re de Daffarum denar. IV. Hato de eodem
loco denar. iv. Adalfind de fuo capite de-
nar. 11. aut dua libra de cera . Ruadger &
En-
 FORMULÆ GOLDASTINÆ .
Engilbold de Tellinchovun inter utrofque
den. *Hiuto de Daffaha denar. Iv. Filii Vuie-
lanti de Afaltraha folid. v. Crifo de Vui-
ningun den. iv. Engilger de Otenvilare fo-
lid. 1. & Altman in fimul Vuinirat de Hu,
finbah fervus S. Galli folid. 1. Sigibert
ha-
bet fervum S. Galli , pro illo cenfum dat
folid. 1. Scerum fervum noftrum idem Si-
gibert habet ** Uto & fratres ejus pro uno
agro vomerem 1. aut iv. den. annis fingulis .
DE FURTIS .
Ruodepertus Magifter ,
LXXXIX. Domino & Abbati noftro P.
(1 ) nos fratres veftri difcipuli debitas ora-
tiones . De his , quæ erga vos funt , lætifi-
cafti nos fcripto , quia gratia Dei recte a-
guntur. Contigit etiam veftris orationibus
aput nos , quod ad communem lætitiam per-
tinet de ecclefiaftico cenfu , qui furto ra-
prus eft ,, partem nos non minimam rece-
piffe & ipfum furem captum in vinculis
nos tenere . Eft enim fervus Kerolti de Pet-
tenhufen filii Alberici , & nomen ejus Gun-
zo, & nomen patris ejus Richolf, qui nunc
in comitatu militantis fui Domini eft . Red-
didit ergo coronam , & auream capfulam abf-
que operculo , & aureæ crucis quafi tertiam
partem . Majoris quoque capfæ quædam frag-
menta , quamvis de gemmis pauca admo-
dum redditæ funt . Spes autem de refiduis
manet , quia venundata funt in manum cu-
jufdam mercatoris de Buchowa , qui Pero
dicitur , & quondam ibi monetarius erat ,
multa quoque in manus Conftantienfium mer
catorum , quorum nomina funt Eccho, Cho-
muli , Vuoveli , Albeli , Engezo , Tegen-
hart . Deus vero quendam extraneum ho-
minem ad nos mittere dignatus eft , qui oc-
culte fibi pactum fieri petiit de pretio dua-
rum librarum pro delatura , ut hæc patefa-
ceret . Ipfe vero accepto pacto fine mora
fratrem Annonem ad Conftantiam duxit, ubi
particulas auri fabrefactas , quas cognovit ,
a Tegenhardo fecit præfentari fibi . Sed ille
a Perone de Puochowa fe emiffe eos tefta-
tus eft . Inde frater idem ad Peronem ve-
piens per Hugonem veftrum militem furem
fibi in domo fua latitantem monftrari fe-
cit , qui ftatim captus fub terra occultatum
thefaurum , quantum fibi remanfit , reddi-
dit . Nunc vobis agendum eft cum Rege ,
ut Advocati utriufque ecclefiæ tantæ rei ex-
actores fiant , & in fuum locum reftituant .
Nec illud minus intimandum eft vobis, quia
longe minora & pauciora funt , quam pus
taftis , quæ a veftris miniftralibus in ufum
noftrum exhiberi juffiftis , & quanta graffa-
tur in noftra terra boum omniumque peco-
dum mortalitas ut Rex per nos reditum
ceperit decernere ipfi habeatis de hac quafi
Egypti plaga fuggerere . Qui eft autem al-
Tom. II.
( * ) Purkhardo ,
449
tiffimus vobis Domino noftro profpera cun-
&
ta concedar .
DE NOTICIIS TESTIUM ,
Anonymus.
XC. Hec eft inquifitio de curtis , quí
fuerunt traditi ad monafterium S. Galli in
Fine Clufina a Berchanboldo Alamanno , qua-
literque nuper miffo noftro præfenti requi-
fierunt Nordpertus Epifcopus & Folhroh Co-
mes miffi Domini Regis , & qualiter ifti
qui hic fubterfcripti teftificaverunt . Rotfri-
dus prædiétæ civitatis Archipresbyter & Pe-
trus Langobardus dixerunt , quod vidiffent
Erchanbaldum cartulam perpetrantem parti-
bus S. Galli de curte Granario & de Pon-
tiano , & manus fuas in ipfam carrulam po-
fuiffent , & refidere vidiffent Mavonem &
Pettonem Monachos S. Galli , & nullus eis
contradicebat . Barbentius & Domnofus , &
Andreas , & Nordpertus dixerunt , quod vi-
diffent Monachos S. Galli ibidem refidere
& clandaticum tollere . Lantoloh fimiliter :
dixit , & hoc dixit , quod frater fuus Re-
ginhartus fuper ipfas res ad partibus S. Galli
fuiffet Advocatus . Adaloifus & Ansheri di-
xerunt , quod vidiffent ibi Pettonem Mo-
xerunt
nachum refidere pro parte S. Gaili . Saxo
dixit , quod paviffet illum ibidem Petto Mo-
nachus , & dixit ei , quod tunc ibidem fuif-
fent reliquiæ S. Galli . Cundpertus dixit
quod fciret Monachos S. Galli ipfas res te-
nere & dominare & laborare . Folchartus di-
xit , quod vidiffent Pettonem Monachum
manfionaticum facere Vuolfleozo Epifcopo ,
quando Romam pergebat , & deinceps ipfis
rebus imperabat . Agilinus dixit , quod au-
diffet Adalolfum , qui erat guftaldius ipfius
civitatis , ante Helmiricho Epifcopo atque
miffo Odalhartum , qui nunc ipfas res tenet
negare , quod nihil ibi habuiffet proprieta-
tis , pro quo heribannum reddere debuiffet
nifi res S. Galli , quas pater fuus illuc ad
prædictum monafterium tradiderat . Anfpran-
dus & Egilolfus & Andreas & Pruno &
Barbentius & Theothardus & Cundpertus &
Catervius Presbyter dixerunt , quod vidif
fent ipfas res illos Monachos S. Galli vi-
vente Erchanboldo jure proprietatis poffide-
re adhuc etiam ipfum Odalhartum ante
Helmirico miffo audiffent enarrantem, quod
proprium non habuiffet , & ideo haribannum
dare non debuiffet . Poft hoc teftimonium
dedit Odalhartus wadium Folcroho miffo 2
ut effet paratus in præfentia Domini Impe-
ratoris in placito generali jufticiam facien-
di : & Folchartus & Adalolfus ejus fidejuf-,
fores funt in mancofos mille .
Anonymus .
XCI. Notitia teftium , qui cum juramento
& fide data coram regalibus miffis , videli-
Pp 3 cet /
 450 FORMULE GOLDASTINE
cet Crimaldo Abb. & Atone Comite aliif-
que Comitibus Vuillihelmo & Alboino te-
ftificati funt , quod ex traditione Peratholdi
Comitis medietas omnis marche , quæ ad
villam Filifininga nuncupatam afpicit , tam
in filvis quam in aquis , five pafcuis vel a-
liis quibuslibet rebus ad monafterium S. Gal
li jufte & legaliter pertinere debeat , exce-
pto uno monticulo , qui dicitur Feftilin- . Vualdger , Antger , Podal , Lantpert , Ma
perc , qui ad hereditarios Pertonis & Ca- nagolt , Tuato , Cudhart , Ruadpert , Uto ,
romanni afpiciat ; itemque filva quadam , Hartarat , Hugihart, Vuicheri, Kerini, Sna-
quæ dicitur Sicginholz : que excepta altera to , Adalpert , Vuito , Theotoloh , Stara-
filva fpecialiter ad jam dictum monafterium
pertinere debeat ; reliqua omnia in quibus-
libet rebus media , ut jam dictum eft , abf-
que ullius contradictione ad præfatum ce-
nobium pertinere debeant . Ifti funt teftes ,
Alawic , Amalbert , Erminolt , Vuitigowo,
Ernipert , Gerhart , Anno , Valtat , Vuos-
pot , Nuti , Vuicheri , Vuolauridi , Ruad-
ger , Thietpert , Ruodpert, Engilpert, idem
Vuitigowo , Vuolfger , Vualto , Ebruni , i-
tem Anno , Thiotini , Hizo , Hadabert , I-
cho , Gericho , Hildi . Atam in villa Pet-
tinwilari nuncupata publice , coram præfatis
miffis & frequentia populari .
Anonymus.
XCII . Commemoratio teftium , qui in pla-
cito coram miffis potentibus , videlicet Er-
changario & Liuthario , in loco & in vil-
la , quæ dicitur Stamheim , cum juramento
teftificaverunt , quod quidam homo nomine
Roadhartus proprias res fuas ad monafterium
S. Galli tradidiffet , ac per hoc jure & le-
gibus fine ullius contraditione illuc perti-
nere debuiffent . Ifti funt illi teftes nomi-
nati , videlicet Liutpreht , Vuerimpreht, A-
dalpreht Sicger , Volo , Vuolfo , item Liut-
preht , Gerhoh , Hacco , Nidpreht , Vuilli-
preht , Vualaihho , Vuolfpreht , Hugibert
Foclheri , Vuanine , Reginolt , iden acco,
Ifanpreht, Hiltipold , Amalpreht, Adalhoh .
Ifti funt Judices , qui hoc judicaverunt ,
videlicet Vuitpreht , Vuilliheri , Rihhart ,
Elih , Vuerimpreht , Cundicho , Cozpreht ,
Rihger , Arolf, Hilttini , Noti , Svvidger ,
Heitar , Vuolfram .
Ifti autem funt , qui illud iterum judica-
verunt ad Zurih videlicet Rihcoinus Co-
mes , Theodolt , Vuitpreht , Rihpold , Vui-
nidheri , Moatheri , item Rihpold , Gerwic,
Horfcuni . Talibus vero hominibus teftifican-
tibus , quod legibus ipfa traditio ad præfa-
tum monafterium pertinere debuiffet .
Anonymus .
XCIII. Notum fit omnibus tam præfen-
tibus quam faturis , quod Kebahartus vene-
rabilis Epifcopus rogatus ab heredibus Ec-
clefiæ , quæ eft in Pirithorf in pago Alpi-
cange mifit Archipresbyterum fuum Rihfri-
dum , ut diligenter inveftigaret , de quibus
locis vel villis decima ad ipfam ecclefiam
perfolvi deberet . At ipfe placito habito in
præfata villa Pirithorf , populoque circum.
quaque congregato , cum facramento & fide
data vicinos quofque interrogans rei verita
tem invenit ab iftis villis , id eft ab ipfa
Pirithorf & Pirihchinga & Chuchilipach, nec
non & Puach , Ezilivvilare & Haivvilare ad
ipfam ecclefiam decimam pertinere debere ,
Et hæc nomina teftium ‫ ג'י‬Adalo , Zuppo ,
frid , item Engilger , qui omnes cum jura-
mento & fide data teftificati funt , quod
temporibus Karoli Imperatoris & Eginonis
Epifcopi a præfatis villis ad ipfam eccle-
fiam decima fingulis annis reddita fit ufque
in annum præfentem , qui eft XXXV. Hlu-
dowici piiffimi Regis , patris Karlomanni ,
Hludowici , & Karoli Principis noftri ,
Anonyraus .
XCIV . Breve comm. de illis hominibus ,
qui in minifterio Liuderici cum facramento
teftificati funt tribus vicibus de caufa S,
Gallonis ante miffos Domini Regis inprimis
ante Sigebertum & Friuntonem , poftea an-
te Hilteratum & Gerhardum , & tertia vi-
Liudericum , id eft de Uzinacha ,
ce ante Liudericum
quod Lantolt & Pieta habuerunt , & Luzi-
lunavia tota & Perolveswilare id funt
Vuitpreht , Amalrih , Cundhad , Reginbold,
Marhheri , Perahtolt , Liubolf ,
Nandolf , Marhheri
Matheri , Fridubreht, Pabo, Peratfrid , Vurm-
heri , Eckihart , Ortheri , &c. Et hoc ifti
cum facramento teftificati funt , quod fupra,
dictas res ad S. Gallonem legibus pertinere
deberent ,
Anonymus,
XCV. Notitia teftium de rebus in Scon-
junbirih fitis , quas Albaricus. ad S. Gallum
tradidit , quafque Rachilt foror ejufdem Al-
barici & filius ejus Heripreht de veftitura
S. Galli per vim abftulerunt . Nam cum
pro eifdem Cozpertus Abba ad Domnum
Hludowicum Regem reclamaffet , juffum eft
Vuaningo Comiti & Ruaddperto vafallo Re-
gis inquifitionem de hac re fieri . At illi
generali contribulium circumquaque conven-
tu facto , inquifitionem fécerunt , qualiter
eædem res ad partem S. Galli pertinere de-
buiffent . Tunc ipfi teftes cum juramento &
fide data teftificati funt , quod verum effe
fcirent Albaricum eafdem res ad S. Gallum
tradidiffe , eofdemque Monachos legaliter con-
fediffe , & in eadem veftitura per XX , an-
nos temporibus Caroli Regis fub cenfu ad
partes ejufdem monafterii afpicere : ficque
poft mortem Albarici iterum legaliter Mo-
nachos confediffe ufque dum ejus foror no-
mine Rachilt & filius ejus Heripreht eo-
rumque poteftas de veftitura S. Galli per
vim rapuiffent . Ifti funt teftes , Theotolt ,
Scrutolt , Gerheim , Vuolahmunt , Anthad ,
Eba-
 FORMULE GOLDASTINE . 451

Ebarachar , Suabilo , Selbger , Hisger , Vual-
tirih , Vuihpold , Engilhelm , Vuolfchiger ,
Folcharat , Hiltirat , Helfolt , &c. Quod e-
nim idem teftes legaliter adducti fuiffent ,
eadem Rachilt & Heripreht filius ejus ei-
dem reftificationi confentire nolentes de pla-
cito evaferunt . Qua ex caufa dijudicatum
eft , ut eædem res in interdictu banni juffæ
fierent , ufque dum de hoc regalis fententia
decerneret . Et ifti funt , qui hoc dijudica-
verunt . Kirafrid , Salacho Theoman , Ta-
gapreht , Vuolfram , Tuoni , Erhart , Alto ,
Anonymus ,
XCVI, Teftes auditi fuper controverfia ,
an monafterium S. Galli fub ditione Epi-
fcopi Conftantienfis effe deberet , an vero
fui magis juris effet . Pars Epifcopi Hatto-
nis dixit , quod noftrum monafterium tem-
poribus Pipini & Karoli Epifcopis Conftan-
tienfibus fuiffet fubjectum , Noftri vero ju-
tiquo follempnius fuit , & quod utrum poft-
quam tranfivit aliquos redditus receperit a
monafterio Augienfi ignorat . Requif. utrum
F. de Gundolvingen injecerit manus in *
ad fanguinis effufionem > ac etiam in Ber-
tholdum Subdiaconem notarium quondam
Abbatis Bertholdi , & utrum poft hujufmo-
di injectionem in divinis officiis miniftrave-
rit ? B2.... præfati electi in Volricum de
Sneggenburg Monachum & facerdotem ad
effufionem fanguinis , & in Gerwicum de
Scolis tunc Subdiaconem & Clericum ...
in fubdiaconatus ordine miniftraverit ? R.
fe ignorare . Requifit.utrum idem H. ju-
nior fitbonæ vel malæ famæ ? R. quod
mala famæ , & quod aliquando fuit in
furto deprehenfus , quondam Dominus Ber-
tholdus Abbas propter furtum & alios ex-
ceffus ipfum per plures annos tenuit incar-
ceratum & incorrigibilis fuit & errabundus
fuit in fæculo per plures annos mona-

rati dixerunt , quod noftrum monafterium
in loco libero , non in fifco , non in terra
ecclefiaftica effet non per ullius hominis
traditionem , fed in folo Imperatorum arbi-
trio ftare ; quem eii loco præficiat &c. Au
diti funt amplius viris ducentis .
Anonymus ,
chali habitu derelicto , & quod famæ fuæ
prodigus vixit luxuriofe cum quadam Judæa,
& quod den. F. de Vuildenftain Johanni
Clerico Magiftro Scolarum manus injecerit
temere violentas ? R. quod ita percepit ab
ipfo electo utrum autem dominus F. de
Gundelvingen juraverit & alia fecerit quæ
fecuntur , dixit quod ignorat . • .. Sacer-

XCVII, Ifti funt qui de illa veftitura de dos Capella S. Johannis apud S. Gallum
caufa Ifanhardi ad S. Gallonem teftimonia juratus requifitus de Po. IIo. IIIo. IIIIo . ar-
ferunt in primis Buazzo , Lantolt , Vue- ticulis concordat cum fuperiori tefte Comi-
rinbret , Milo , Vuolfuni , Hifanhard , Vui- te . . . de fuis electoribus follicitaffe preci
I cram Baldo Vuolfgær , Hadeger , Lant-
bus Requif. utrum dominum Ruod . qui di-
preht , Vuolfhad , citur Decanus Volricus de Sneggenburg fol-
1 licitaverit precibus ? . quod fic , ... con-
Anonymus ,
fpiravit ad Regimen Abbatiæ unde credit
XCVIII , ( 1 ) quod rogatus ipfi electo adhæferit . Rem f.
Requifi-
tus , utrum domino G. de Durrehain Cle- utrum R. de Rætershouen , F. de Ganool-
rico ante fuam ele&
tionem veftes dederit , yingen & F. de . . . quod ita intelle sit
& eum in familiam receperit ? refpondit , per famam . Requif. utrum Domino Abba-
quod fic , quia hoc viderit . Requifitus , ...te Bertholdo ad Hifpaniam proficifcente ali-
eligant in Abbatem & quod ipfe E. eos ad quos de conventu follicitaverit , ut em in
hoc inducere attemptavit , Requif. utrum Abbatem ... de Gundolvingen follici.ve-
creditoribus ipfius E. aliquam pecuniam pro rit ? . quod ignorat ? Dixit tamen quod
ipfo folverit ? ... Clerico fratri prædicto- ficut intellexit ex fama publica idem ele-
rum veftes dederit ut jam dictos fratres tus Hainr. & Hugon. de Durrehain folli-
fuos Hainricum & Hugonem induceret , ut citavit . Requif. utrum is in minor bus offi-
eum eligerent in Abbatem , & utrum pro- ciis fibi commiffis bene vel male admini-
pter hoc idem ... t ad hoc inducere attem- ftraverit ? . quod ficut fibi videbatur ma-
ptaverit ? . quod fic Requif. utrum Ru qui le adminiftravit & negligenter . . . m Ab-
dicitur Decanus vocem habuerit in ele batiæ prædictæ , & utrum Regulam B. Be-
&tione Abbatis S. Galli ? R.. quod ignorat . nedicti intelligat , & eam exponere fciat ?
Requif. utrum in monafterio Augienfi ha- . quod ficut credit infufficientis fit fcien-
·
bitum monachalem affumpferit , & ibidem tiæ , & quod vix fciat litteraliter loqui
in eodem habitu per aliquos annos per- Requif. utrum ante electionem fuerit bonæ
manferit . quod fic · Requif. utrum vel malæ vitæ , & levis opinionis , & utrum
in dicto monafterio profeffionem fece- vitam duxerit diffolutam & regulam B.
rit & in monafterium S. Galli tranfie- Benedicti non obfervaverit ? in eo concor-
rit ad rempus , donec ftatus fui mona- dat cum Comite fupradicto , adiciens quod
fterii effet emendatus ? R. quod tranfivit publica vox & fama . Requif.
de his eft publica
fed utrum ad tempus vel non ignorat . Di- utrum idem electus ipfe electionis fuerit per-
• arum ante ele-
xit etiam quod monafterium Augienfe in an- jurus & fuper aliis ab
Etio-

(1 ) De electione Hainrici de Vuatenberg poft obitum Bertholdi de Falkenftain , anno 1272 ,

 FORMULE GOLDASTINE .
452
&tionem & fanguinis effufionem manus inje-
cerit violentas , & utrum poft talem inje-
&tionem in divinis officiis miniftraverit ....
pecuniam de confenfu & voluntate ipfius il
lis , qui vocem habent in electione vide-
licet Hainrico & Hugoni fratribus de Dur-
rehain , ut eum in Abbatem eligerent
uz frater ipfius electi aliquid dederit vel pro-
miferit \pro fua electione ? R. quod ignorat .
Requif. fi dictus electus ante fuam electio-
nem fuis electoribus aliquid dederit vel pro-
miferit . quod dominum B. & F. de
Vuildenftain in familiam recepit ante fuam
electionem & intellexit eum pecuniam &
alia promififfe pro fua electione . Requif.
utrum ... Concubinæ ipfius R. datum fue-
rit pallium ante electionem pro fua electio-
ne De articulo vero immediate fequenti
dixit fe nihil fcire . Requif. utrum ... cre-
diderit , & utrum eum in familiam recepe-
rit , & utrum creditoribus ipfius folverit pro
ipfó XL. 5. monere Brifaugenfis , & utrum
hoc fecerit ... & utrum hoc promiferit , &
ad hoc faciendum fratres fuos inducere at-
temptaverit : item utrum Vualther. de Dur-
rehain laico veftes dederit , ut ... follicita-
ret , & propter hoc ad monafterium S. Gal-
li venerit , et ipfos fratres fuos ad eligen-
dum præfatum H. inducere attemptaverit ?
R.... fimiles veftibus fratruelis electi et
quod hoc non folum ab ipfo E. verum et-
iam a dominis Hainrico et Hugone fratri-
bus ipfius E. et aliis fide dignis ... de his
eft publica vox et fama . Requif. utrum R.
qui dicitur Decanus vocem electionis habue-
rit , et de aliis articulis dependentibus ab eo-
dem concordat cum fupradicto Comite .....
qui eft facerdos et clericus fecularis , ad fan-
guinis effufionem manus injecerit temere vio-
lentas ? . quod fic , et hoc fcit quod inju-
riam ... de hoc eft publica vox et fama .
Dixit etiam quod ignorat , utrum in Berthol-
dum notarium fubdiaconem manus injecerit
violentas. Requif. utrum H. de Vuartenberg
junior frater ... ad effufionem fanguinis ma-
nus injecerit violentas , et utrum poft talem
injectionem etc. et utrum de iis fit publica
vox et fama ? R. fe nefcire. Requif. utrum
... facerdotem et clericum fecularem ad ef-
fufionem fanguinis manus injecerit temere vio-
lentas , et utrum poft talem inje&
tionem in
fubdiaconatus ordine miniftraverit . . . . u-
trum idem H. junior fuerit infamis , et fa-
crilegium commiferit , et an malæ vitæ et
levis opinionis extiterit , et furtum fecerit ,
et utrum per plures annos detentus fuerit in
carcere tanquam incorrigibilis ; et poftquam
liberatus fuerit a carcere iterum furtum com-
miferit , et utrum ante electionem ... et
famæ fuæ prodigus vixerit luxuriofe cum
quadam Judæa ? R. quod fic , et quod de hiis
eft publica vox et fama . Requif. utrum F.
(1 ) Afiam infignem notitiam teftium appo-
fuimus fupra in titulo de Ecclefiis .
de Vuildenftain ante ele&
tionem inicien.
tes , et poft talem injectionen in fubdiaco-
natus ordine miniftraverit ? Dixit quod hoc
percepit ex auditu . De fequentibus autem
articulis dixit ante electionem " ficut
ipfe intellexit , confpiraverant . C. Domi-
nus Bertholdus de Druhpurg Canonicus Au-
guftenfis , teftis ... a pluribus ita effe in-
tellexit . ( 1 )
DE SENTENTIIS JUDICUM ,
Vauco .
XCIX. ( 2 ) In Dei nomine . Cum refe,
deret Unfredus vir inlufter Retiarum Co-
mes in curte ad Campos in mallo publico
ad univerforum caufas audiendas vel recta
judicia terminanda : ibique veniens homo
aliquis nomine Hrothelmus , proclamavit
eo quod in contradrutum fuum manfum ei
tollutum fuiffet , quod ei advenit a parte
uxoris fuæ fimul & Flavino & proprie
( 3 ) fuum fuiffet , & legibus fuum effe de-
beret quia jam de tradavio uxoris fuæ
fuiffet , idcirco fuum effe deberet . Tunc præ-
dictus Comes convocatis illa teftimonia
qui de ipfo pago erant , interrogavit eos per
ipfam fidem , & facramentum , quam noftro
Domno datam haberent , quicquid exinde
fcirent , veritatem dicerent . At illi dixerunt ;
per ipfum facramentum , quod Domno no-
ftro datum habemus > fcimus quia fuit ho
mo quidam nomine Mado , qui ibi habuit
fuum folum proprium , cujus confinium nos
fcimus , qui adjacet & confinat ad ipfom
manfom , unde ifte proclamat , in quo illi
arbore durem & de uno lature aqua cingit ;
& inter eos terminum eft in petris & in
arboris . ipfe eft Dominus . Nam ficut illa
ædificia defurfum conjungunt , iftorum homi-
num proprium eft & illorum legibus effe
debet de parte avii illorum Quinti . Tunc
prædictus Comes juffit ut ipfa teftimonia fu-
pra irent , & ipfos terminos oftenderent quod
dicebant , quod ita & fecerunt & ipfos
terminos firmaverunt , qui inter illa dua man-
fa cernebant . Sed & plurimi ibidem adfue-
runt nobiles , quos ipfe Comes cum eis di-
rexerat . quod & omnia pleniter factum fuit .
Ut autem hæc finita funt , interrogavit ipfe
Comes illos fcabinos , quid illi de hac cau-
fa judicare voluiffent . At illi dixerunt , fe-
cundum iftorum hominum teftimonium &
fecundum veftram inquifitionem judicamus
ut ficut divifum & finitum eft & terminis
pofitis inter ipfos manfos , ut ifti homines
illorum proprium habeant abfque ullius con-
tradictione in perpetuum : & quod in Do-
minico dictum & terminis divifum coram
teftibus fuit , receptum fit ad partem Do-
mini noftri . Propterea opportunum fuit Hro-
thelmo & Flavino cum heredibus eorum
ut
( 2 ) Forma Proceffus in judicio .
( 3 ) Ms. proprejum.1
 FORMULE GOLDASTINE . 453

ut exinde ab ipfo Comite vel fcabinis tale bus B. & G. inter G. & R. de querimo-
fcriptum acciperent , qualiter in poftmodum niis quas inter fe faciebant . Et quia per fa-
ipfom manfom abfque ullius contrarietate o- cramentum V. teftium probavit amicabile
mni tempore valeant poffedere . Actum cur- pactum vel judicium vel tranfactionem effe
te ad campos mallo publico , anno VII . im factam rata maneat tranfactio vel judi-
perii Caroli Augufti , & XXXVII. regni cium , in his videlicet de quibus tranfactum
ejus in Francia, & XXXIV. in Italia . Ďa- vel judicatum effe intelligitur : hoc eft de
tum VII. Id. Febrs. fub Unfredo Comi- omnibus maleficiis propter gerram commif-
te , feliciter Amen . fis , falva querela fi aliquid exceptum fue-
Hæc nomina teftium ; Valeriano Bur- rit , & illud quod juretur fe vidiffe & au-
golfo , Urfone , Stefano , Majorino , Vale- diffe teftes in tali loco , ubi auditis queri-
rio , Leontio , Victore , Maureſtone , Fon- moniis utrimque præfente R. & G. judica-
teiano , Florentio , Sipfone , Valentiano tum fuit hoc aut illud . Et hoc pacifice au-
Quintello , Stradario . dito , et recepto ab utraque parte , conve-
Et hæc nomina Scabiniorum ; Flavino nit R. et G. præfentibus prædictis teftibus ,
Orficino , Odmaro , Alexandro , Eufebio fe facturos ficut judicatum fuerat ; et finem
Maurentio , quam etiam & aliis plurimis . fecerunt in hoc et in aliis controverfiis , de
Ego itaque Vauco rogitus fcripfi quibus judicatum fuerat , et ofculum ad in-
& fubfcripfi . vicem fecerunt . Item judicatum eft , ne
aliquis injuftas exactiones contra veterem
Anonymus
confuetudinem R. in honorem illum faciat ,
C. Hæc eft Carta judicii , quod dedit B, et alia plura capitula judicata fuere .
de Andufia & E. Vicecomitiffa , affidenti-

FORMULE RITUALES.

ORDO

Probandi homines , de crimine fufpectos , per ignitos Vomeres ,

candens Ferrum , Aquam ferventem , vel frigidam ,

olim ufitatus ;

Erutus ex Mf. Cod. inclyti Monafterii Vveffobrunenfis in Bavaria

Ord. S. Benedicti ab adm. Rev. & Clar. D. P.

Bernardo Leonbard , ejufdem loci Canobita .

INCIPIT ORDO AD FRIGIDAM AQUAM , ET AD CALDARIUM , ET AD

FERRUM , ET AD VOMERES ,

Nquifitus aliquis de furto , vel adul-
terio vel de quocumque alio cri-
mine , fi nolit confiteri pergat Sa-
cerdos ad Ecclefiam & induat fe
I
veftimentis facris excepta cafula ,
portans in læva facrum Evangelium cum
Chrifmario , & Reliquiis Sanctorum cali-
cemque cum patina , expectante plebe cum
illo , qui criminis reus effe deputatur , in
atrio Ecclefiæ , & dicit plebi :
Videte Fratres Chriftianæ Religionis offi-
cium ! Ecce lex , in qua eft fpes , & re-
miffio omnium peccatorum ! Hic Chrifmatis
unctio . Hic Corporis , & Sanguinis Domini
confecratio . Videte ne tante beatitudinis con-
fortio privemini implicantes vos fceleri alie-
no , quia fcriptum eft : Non folum qui fa-
ciunt , fed & qui confentiunt facientibus ,
damnabuntur .
Deinde vertens fe ad fceleratum , tam
ipfi , quam plebi dicit :
Interdico tam tibi o Homo , quam &
omnibus aftantibus , per Patrem , & Fi-
lium , & Spiritum Sanctum & per tre-
mendum diem Judicii , & per miniſterium
Baptifmatis , & per venerationem omnium
Sanctorum , ut , fi de hac re culpabilis es ,
vel aliquis veftrum , qui bic adeft , aut
per confenfum , aut per actum , aut per con-
fcientiam , aut per aliquam participationem,
ne introeas Ecclefiam , & Chriftianæ Socie-
tati ne commifcearis , fi reatum nolueris
con-
 FORMULE
454
confiteri , antequam judicio examineris pu-
blico .
Deinde locum fignet in atrio Ecclefiæ ,
ubi ignis fieri poffit , ad caldarium fufpen-
dendum , vel ad vomeres . Prius tamen lo-
cus ille , & aqua , quæ in caldario eft, vel
ferrum , vel vomer , aqua benedicta afper-
gatur propter illufiones diabolicas . Deinde
is , qui difcutiendus eft intret Ecclefiam ;
& imprimis omnibus qui in fe delinquerint
peccata dimittat , ut fua ei dimittantur .
Tunc faciat puram confeffionem Deo , &
Sacerdotibus ; & veram pro qualitate deli-
&torum pœnitentiam accipiat . Tunc dican-
tur fuper eum orationes poenitentiales in ca-
pite jejunii quærenda . Deinde fi aliqua in-
fidelitatis fufpicio in eo habeatur ; juret in
Altari , vel in Cruce , vel in Evangelio ,
five in Capfa , his verbis :
Quod pro illa difcuffione , & fecuritate ,
quam bodie ad calidumferrum , five ad fri-
gidam aquam , vel ad ferventem aquamfa-
cere debeo , magis Credo in Deum Patrem
Omnipotentem , quod ipfe potens eft pro hac
re , pro qua criminatus fum , juftitiam, &
veritatem in me oftendere , quam in diabo-
lum , & ejus magicas artes credam , illam
juftitiam , & veritatem irritare .
His factis cantetur Miffa .
Antiphona .
Juftus es Domine .
Pfalmus .
Beati Immaculati , &c.
Oratio .
Da quæfumus Omnipotens Deus , fic nos
gratiam tuam promereri , ut noftros corriga-
mus exceffus ; fic confitentibus relaxare de-
lictum , ut coerceamus in fuis pravitatibus
obftinatos . Per Dominum &c,
Lectio Ifaiæ Prophetæ .
In diebus illis locutus eft Ifaias Prophe-
ta dicens : Quærite Dominum dum inveniri
poteft &c. ufque ad ignofcendum , dicit
Dominus omnipotens .
Gradualé .
Cuftodi me.
Verfus .
De vultu tuo .
Alleluja .
Deus Judex .
Evang. Sancti Matthæi .
In illo tempore refpiciens Jefus ait : Ha-
bete fidem Dei .
Offertorium .
De profundis clamavi .
Secreta .
Ab omni reatu nos Domine San&
ta , que
tractamus 9 abfolvant , eadem nos mu-
niant a totius pravitatis , & Diabolicæ il-
lufionis incurfu . Per &c.
Cum autem ad Communionem venerint ;
antequam communicent , interroget eos Sa-
cerdos per iftam conjurationem , dicens :
Adjuro vos bomines N. per Patrem , &
Filium, & Spiritum Sanctum , & per ve-
RITUALES .
fram Chriftianitatem , quam accepiftis in
baptifmo , & per Sanctum Evangelium , &
per Reliquias San&orum , que bic babentur ;
ut non præfumatis ullo modo_communicare
neque accedere ad Altare , fi hæc feciftis ,
aut confenfiftis , autfciftis , quis hoc fecerit .
Si autem omnes tacuerint , accedat Sacer-
dos ad Altare , & communicet eos , quos
vult in Aquam mittere . Cum autem com,
municantur , dicat Sacerdos per fingulos .
Corpus, Sanguis Domini noftri Jefu
Chrifti fint vobis ad comprobationem :
Deinde pergatur Miſſa .
Communio .
Amen dico vobis .
Ad Complendam .
Confpirantes Domine contra tuæ plenitu
dinis firmamentum dexteræ tuæ virtutepro
fterne ut Juftitiæ non dominetur iniqui-
tas , fed fubdatur falfitas veritati . Per &c.
Poft Miffam pergat Sacerdos cum plebe
ad locum , ubi probatio fieri debet , cum
textu Evangeliorum , & Reliquiis Sancto,
rum , & dicat Orationem :
Domine Deus Pater Omnipotens , lux in-
deficiens , exaudi nos , qui es conditor o
mnium , benedic Domine boc lumen a tefan-
Atificatum , & benedictum ; qui illuminati
mundum , & Moyfen famulum tuum ; tu ,
quæfumus , illumina corda , & fenfus no-
Aros ad cognofcendum verumjudicium tuum,
Salvator Mundi .
Poftea benedicatur eadem Domus hac 0-
ratione :
Exaudi nos Domine Sande Pater , Omni-
potens æterneDeus mittere dignave
Sanctum Angelum tuum de Cœlis , qui cu-
ftodiat , foveat , protegat , vifitet , & de-
fendat omnes habitantes in boc babitaculo .
Per &c.
Benedictio ignis atrii .
Domine Deus nofter Pater Omnipotens ,
lumen indeficiens , exaudi nos , quia tu es
conditor omnium luminum ; benedic Domine
boc lumen , quod a te fanctificatum eft , qui
illuminafti omnem mundum ; ut ab eo lu-
mine accendamur , & illuminemur igne cla-
ritatis tuæ ; & ficut igne illuminafti Moy
fen , ita illumina corda , & fenfus noftros,
ut ad vitam æternam pervenire mereamur
Per &c.
Hic ponatur ferrum in ignem .
Sequitur Lytania .
Veni Sandle Spiritus
Kyrie . Chrifte . Kyrie .
Pater nofter .
Emitte .
Oratio Sancti Spiritus .
Deus in adjutorium meum &c.
Gloria Patri .
Kyrie eleyfon .
Peccatores .
Ut pacem nobis &c.
Ut fanitatem nobis dones . Te rog.
Ut indulgentiam , & remiffionem peccato-
rum
 FORMULE
rum noftrorum , nobis dones . Te rogamus.
Ut cundum populum Chriftianum ,
Ut bancfrigidam aquam ad difcernendum
recum judicium tua Janda dextera benedi-
cere, & confacrare digneris ,
Ut in bac aqua rectum judicium nobis
oftendere digneris . Te rog.
Ut boc calidum ferrum ad difcernendum
recum judicium ordinatum tua fan&ta dextera
benedicere , & confecrare digneris , Te rog.
Ut non dominetur juftitia iniquitas , fed
fubdatur falfitas veritati . Te rog.
Pro bujus negotii , quod inter nos venti-
lamus , qualitate . Te rog.
Ut nobis miferis mifereri digneris .
Chrifte audi nos .
Pater nofter .
Credo .
Miferere noftriDomine.Fiat mifericordiatua.
Deinde cantentur Pfalmi .
Domine Dominus nofter ufque in finem ,
cum Gloria .
Exaudi Domine juftitiam ufque in finem
cum Gloria .
Exurgat Deus ufque in finem cum Gloria ,
Benedicite . Ufque in lætitia .
Benedicite . Ufque in finem .
Laudate Dominum in Sanctis , Ufque in
finem .
Trium Puerorum ,
Et Gloria . Amen .
Preces .
Exurge Domine .
Domine Deus Virtutum ,
Fiat Mifericordia tua .
Oftende nobis Domine .
Ne intres in judicium .
Domine ne memineris
Propitius efto peccatoribus .
Domine exaudi .
Oratio .
Omnipotens fempiterne Deus , qui tuaju
dicia incommutabili difpofitione juftus ubi-
que Judex decernis tu clemens in boc tuo
judicio ad invocationem Sancti tui Nominis,
quod a te fidelium intentio deplorat , tua
juftiffima examinatione declara . Per &c.
Benedictio Ferri vel Vomerum .
Deus Judex Juftus , qui Autor pacis es,
& judicas æquitatem , te fupplices depreca-
mur ut boc ferrum ( vel bos vomeres )
ordinatum ad juftam examinationem cujus-
libet dubietatis faciendam , ita benedicere ,
& confecrare digneris , ut fi bic bomo in-
nocens eft de prænominata , & fibi imputa
ta caufa , unde nunc probatio quærenda eft ,
cum hoc ignitum ferrum in manum accepe-
rit , illæfus appareat , fi autem reus , atque
culpabilis eft , juftiffima fit ad hoc virtus tentem , qui creavit Coelum , & Terram,
tua in eo cum veritate declaranda , qua-
tenus juftitiæ non dominetur iniquitas , fed Jefum Chriftum Filium ejus , qui pro nobis
fubdatur falfitas veritati . Per te Chrifle &c. natus eft, & paffus
Alia .
Benedic Domine Sande Pater per invoca- nit , atque per Sanctam Mariam Dei Ge
L
RITUALES..
455
tionem San&iffimi Nominis tui , &per Ad-
ventum Filii tui Domini Noftri Jefu Chrifti,
atque, per Donum Spiritus Sandi Paraclyti,
ad manifeftandum verum judicium tuum boc
genus metalli , ut fit a te fanctificatum ,
& a nobis confecratum ut omni falfitate
dæmonum procul remota veritas judicii tui
fidelibus tuis fiat manifefta. Per eund. &c.
Alia .
Deus omnipotens , Deus Abraham , Deus .
Ifaac , Deus Jacob, Deus omnium bene vi-
ventium , Deus origo , manifeftatio omnis
juftitiæ , qui es folus juftus Judex , Fortis,
Patiens dignare exaudire nos famulos
tuos orantes ad te pro benedictione bujus
Ferri , Unde rogamus te , Domine , judi-
cem univerforum , ut mittere digneris fan
Ham, veram benedictionem tuam fuper
boc Ferrum , ut fit refrigerium illud portan-.
tibus , & habentibus juftitiam , & fortitu-
dinem ut fit ignis ardens iniquis , &fa-..
cientibus iniqua , credentibus in injusti
tiam fuam , & injuftam pompam diaboli
cam . Converte Domine incredulitatem inju-
ftorum ,per virtutem , & benedictionem tuam ,
& per invocationem Trinitatis , Patris , &
Filii, & Spiritus Sancti, & mitte in boc
ferrum vim virtutis , ac veritatis tue , &
in eo femper per mifericordiam , & virtu-
tem tuam veriffima Juftitia , que tibi fola
congenita eft , fidelibus tuis ad emendatio-
nem iniquorum manifeftiffime declaretur , de
quacumque quæftione ratio fuerit agitata ,
& nullam poteftatem habeat diabolica vir-
tus veritatem tuam , aut occultare , aut de-
pravare fed fit fervis tuis in monumen-
tum Fidei , ad credulitatem divine Maje-
ftatis tuæ, & ad certifi ationem manifeftif
fimæ mifericordia , ac veritatis tuce verif
fime .
Poftea legatur Evangelium .
In principio erat Verbum . Per iftos. Ser-
mones Sandi Evangelii Filiifui , indulgeat
nobis Dominus univerfa delicta noftra .
Sequitur Benedictio .
Benedictio Dei Patris , & Filii, &Spi-
ritus Sancti defcendere dignetur Juper hoc
calidum ferrum ad difcernendum rectum ju
dicium Dei. Amen .
Tunc pro ipfo , cui , vel quibus , crimen
imputatur , cantetur Pfalmus :
Domine exaudi orationem meam : auribus
percipe &c.
Preces
Salvum fac fervum &c.
Mitte ei.
Nihil proficiat inimicus in eo ,
Tunc exorcizetur his verbis :
Adjuro te o Homo per Patrem Omnipo
Mare, &
omnia , quæ in eis funt ; &per
& per Spiritum San-
Aum, qui igne divino fuper Apoftolos ve..
ni-
 459 FORMULE
pitricem , per omnes Angelorum choros ,
& per Apoftolos , &per Martyres , & Con-
feffores , ac Virgines, atque per omnes Șan-
& ? & Electos Dei , fi te culpabilem de
tos,
prænominato , imputatoque crimine fcias ,
bac ferrum in manum tuam non præfumas
accipere . Si autem tam temerarius fis , ut
eodem crimine pollutus præfumas accipere,
per virtutem Domini noftri Jefu Chrifti vi-
aus, & confufus hodie abfcedas ; fi vero
fecurus, & innocens fis , per Nomen Domi-
ni, per triumphum Sancte Crucis , ad
rectum judicium damus tibi licentiam ut
accedas cum fiducia ad fufcipiendum boc
ferrum , liberet te Deus juftus Judex ,
ficut liberavit tres pueros de camino ignis ,
Sufannam de falfo crimine , quatenus
Janus , & fecurus appareas , & virtus Do
mini in te declaretur .
Poft hoc levetur ferrum de igne , & po-
natur in loco , ubi accipiendum eft , ponat
que Sacerdos fuper ferrum granum veri in-
cenfi , & dicat ter
Sancte Laurenti ora pro nobis ut nulla
falfitas dominetur bic .
Poftea folito juramento facto portetur ,
Benedictio Aquæ Ferventis ,
Deus Judex Juftus , Fortis , & Patiens ,
qui auctor es pacis , judicas æquitatem ,
refpice ad deprecationem noftram , divize
judicium noftrum , qui juftus es , & rectum
judicium tuum , qui refpicis terram , &fa-
cis eam tremere, & qui per Adventum Uni-
geniti tui Domini noftri Jefu Chrifti , feu
per Paffionem Mundum falvasti , genufque
bumanum redemifti ; tu hanc aquam igne
ferventemfanctifica, & ficut pueros Sidrach,
Mifach , Abdenago juffu Regis Ba-
bylonici in fuccenfam fornacem miffos , il
lefos falvafti , Angelumque tuum mittens ,
exinde eduxifti , & Sufannam de falfo cri-
mine liberafti ita , clementiffime Pater ,
oramus & petimus , ut , fi ifte Homo ( vel
bec Mulier ) innocens fit , de re prænomi-
nata , fibimet modo objecta , in banc aquam
igne ferventem , manum miferit fanam , &
illafam eam educat ; fi autem culpabilis eft
Homo ifte, & incraffante diabolo cor indu-
vatum babuerit , & per maleficium peccata
fua tegere voluerit, & manum fuam in banc
ferventem aquam miferit , juſtiſſima veritas
tua Domine Deus Omnipotens in corporefuo
declaretur , ut animam per pœnitentiam fal-
vare digneris .
Exorcifmus Aqua calidæ , in quam ma-
nus ad judicium mittitur .
Exorcizo te Creatura Aque in Nomine Dei
Patris Omnipotentis , & in NomineJefu Chri-
fti Filii ejus , Domini noftri , ut fias Aqua
exorcizata ad effugandam omnem poteftatem
inimici, & omne phantafma Satane ut fi
bic Homo manum fuam in te miffurus eft
innocens , unde reputatur , pietas Dei Omni-
potentis liberet eum ; &fi , quod abfit, cul-
RITUALES .
pabilis eft , & præfumptuofe manum in te
mittere aufus fuerit , ejufdem Dei Omnipo
tentis virtus hoc declarare dignetur , ut 0-
mnis bomo timeat , & tremifcat Nomen fan-
um glorie Domini noſtriJefu Chrifti , qui
venturus eft :
Benedi&
tio .
Domine Jefu Chrifte , qui es Judex Ju-
ftus , Fortis, Patiens, multum Mifericors,
per quem facta funt omnia ; Deus Deorum,
Dominus Dominantium , qui propter nos de
Jinu Patris defcendifti , & ex Virgine Ma-
ria carnem affumere dignatus es, S per Paf
fionem Mundum redemifti , & ad inferos de-
fcendifti , & Diabolum ad tenebras exteriores
colligafti, & omnesjuftos , qui originalipec-
cato ibidem detinebantur , magna potentia e-
xinde liberafti tu Domine , quefumus, mit-
tere digneris Spiritum tuum Sanctum ex
fumma Coeli arce fuper hanc creaturam Aque,
que ab igne fervefcere , atque calefcere vide
tur ; quæ
que per eum reum judicium fuper bo
minem iftum comprobet , ac manifeftet . Te
Domine Deus fupplices deprecamur , qui in
Chana Galilee tua virtute ex Aqua vinum
fecifti, tres pueros Sidrach , Mifach, Ab-
denago , de camino ignis ardentis illæfos edu
xifti , Sufannam de falfo crimine libera-
fti , & cæco nato oculos aperuifti , Lazarum,
que quatriduanum a monumento fufcitafti ,
Petro mergenti manum porrexifti , ne re
fpicias peccata noftra in bac oratione , Jed
tuum fanctum , & verum judicium coram
omnibus in hoc manifeftare digneris , ut fi
bic Homo pro bac reputationis caufa , furti,
vel bomicidii , vel adulterii , vel maleficii,
aut pro qualibet culpa , modo ad præfens
manum fuam in banc aquam igneferventem
miferit , & culpabilis ex hac caufa non eft ,
boc ei præftare digneris , ut nulla læfio, vel
macula in eadem manu appareat , per quam
fine culpa calumniam incurrat , Iterum te
Deus Omnipotens , nos indigni , & peccato-
res , famuli tuifuppliciter exoramus , ut fan-
Aum , & verum , ac rectum judicium tuum
nobis in boc etiam manifeftare digneris, qua-
tenus bic Homo ex hac reputatus culpa , fi
per aliquod maleficium diabolo inftigante ,
aut cupiditate, vel fuperbia culpabilis eft ,
in facto , vel confenfu , & hoc comprobationis
judicium fubvertere , aut violare voluerit ,
malo confijus ingenio manum fuam in banc
aquam præfumptuofe immittere aufusfuerit ,
tua pietas taliter boc declarefcere dignetur ,
ut in ejus manu dignofci queat , quod in-
jufte egit , ut ipfe deinceps per veram con-
feffionem poenitentiam agens , ad emendatio-
nem perveniat , & judicium tuum Sanctum,
verum declaretur in gentibus , & glori-
ficent Nomen Janctum tuum quod eft glorio
fum in fæcula fæculorum . Ámen ,
Incipit Ordo ad confecrandam Frigidam
Aquam .
Cum hominem mittere vis in aquam ad
com-
 FORMULE
comprobationem , ita debes facere accipe
illos homines , & duc eos in Ecclefiam , et
canter coram omnibus Presbyter Miffam
et eos , quos reos effe putas, fac ibi offerre per univerfum mundum , ut peccatores dele-
Sacrificium , Cum autem ad Communionem res , & qui adhuc venturus eft judicare vi-
venerint, antequam communicent, interroget
eos Sacerdos per iftam conjurationem dicens :
Adjuro vos bomines per Patrem , & Fi-
lium, & Spiritum Sanctum , ut fupra .
Si autem omnes tacuerint , accedat Sacer-
dos ad altare , et communicet eos , quos
vult in aquam mittere ; cum autem com-
municantur , dicat Sacerdos per fingulos :
Corpus , Sanguis Domini noftri Jefu ,
fit vobis ad comprobationem .
Expleta Miffa Lytaniam cantet , et faciat
aquam benedictam , et vadat ad illum lo
cum , ubi judicium debet fieri . Et cum il-
luc pervenerit , det omnibus bibere ex aqua
benedicta , Cum vero dederit , dicat ad u
numquemque :
Hec aqua fiat tibi bodie ad comproba-
tionem .
Deinde intrent ad confecrationem aquæ
frigidæ ita :
Deus in adjutorium meum , etc. cum
Gloria , Sequitur deinde Pater nofter, et Cre
do; deinde cantentur
Pfalmi : Exurgat Deus ufque in Letitia ,
Pfalmus : In Exitu Ifrael. Benedicite .
Pfalmus : Laudate Dominum in Sanctis ,
Canticum trium Puerorum . Pfalmus : E-
xurge Domine . Deinde preces : Fiat miferi-
cordia tua . Oftende nobis Domine . Propi-
tius efta peccatis . Domine exaudi orationem
meam
Confecratio Aquæ .
Domine Deus Omnipotens, qui aquarumfub-
ftantiam arcanis tuisfubter effe juſſiſti, nobif-
que Spiritu Santo cooperante per eam ablutio-
nem omnium peccatorum dedifti ; tupræftaper
opera Juftitia tue , ut bæc aqua per virtutem
Sande Trinitatis Patris, &Filii , Spiri-
tus Sancti , quamvis fluens , tamen fit fan-
& ificata , & omnium errorum , atque phan-
tafmatum adinventiones expellat , detque
juftis , & innocentibus de prænominata cau-
Ja pro qua difcutiendi funt , fecuritatem ,
reis quidem culparum manifeftationem , ut
uterque in ea probatione , qua inventus eft ,
ifte probatione juftitia , ille per correctionem
obdurationis laudent Nomen fanctum tuum
in ea claritate , qua permanes in ſæculafæ
culorum , Amen .
Alia .
Benedico te Creatura aquæ in Nomine Pa-
tris , ex quo cuncta procedunt , & Filii ,
per quem facta funt omnia , & Spiritus San-
ai , in quo univerſa ſandiuntur ; & ad-
juro per eum , qui te ex quatuorfluminibus
totam terram rigare præcepit , & te de pe-
tra produxit , & te in vinum mutavit ,
in te baptizatus eft ; ut nullæ infidiæ dia-
boli
, neque maleficia bominis inimici te a
Tom. II.
RITUALES .
557
veritate judicii feparare poffint , fed punias
noxium , & purifices innocentem , per eum,
quem nulla latent occulta , & qui mifit te
vos , & mortuos .
Alia .
Omnipotens fempiterne Deus , te fupplici-
ter rogamus pro hujus negotii examinatione
quam modo inter nos ventilamus > ut justi
tie non dominetur iniquitas , fed fubdatur
falfitas veritati ; & fi quis banc præfentem
examinationem per aliqua maleficia , aut per
herbas tangere vel impedire voluerit tua
fancta dextera , juftiffime Judex , evacuare
dignetur , Per &c.
Alia .
Omnipotens fempiterne Deus , qui perJe-
fum Chriftum Filium tuum omnia vifibilia ,
invifibilia creafti , & in virtute Sancti
Spiritus tui formafti , refpice ad preces bu
militatis noftræ ; ut , ficut in primordio crea-
turarum aquam ab arida feparafti , & in
effufione diluvii terram a fordibus munda-
fti, & populum tuum per Mare rubrum ab
Egyptiis liberafti , & eis de petra infoli-
tudine fitientibus aquam produxifti , qui ini-
tio fignorum dilecti Filii tui unici Domini
Noftri Jefu Chrifti in Chana Galilee
aquam
in vinum vertere dignatus es , & in mem-
bris ejus in Jordanicis fluctibus omnibus gen-
tibus aquas baptifmatis confecrare ; ita di-
gneris Domine nunc eam talem facere in tua
virtute , fortitudine , ut difcernat vera
a falfis , aqua ab iniquis , Divina a dia,
bolicis , ut in ea revelentur rei , & confer
ventur innoxii . Per eumdem &c.
Alia .
Omnipotens fempiterne Deus adefto invo-
cationibus noftris ,1 & in banc aquam , buic
purificationi præparatam , virtutem tue be-
nedictionis infunde ; ut falubritas per tui San-
&i Nominis invocationem expeditafit , ab
omni impugnatione antiqui boftis defenfa ,
Per c.
Alia
Domine Deus Omnipotens qui Baptif
mum in aqua fieri juſſifti , & per lavacrum
bumano generi remiffionem peccatorum dona-
re dignatus es , fanctifica , quafumus , Do-
mine, banc aquam , & juftum in ea difcer
ne judicium , qui folus es juftus Judex &
fortis ; ita , ut fi reus fit bomo ifte ( vel
rei fint homines ifti ) de prænominata re
( vel prænominatis rebus ) aqua , quæ in Ba-
ptifmo eum ( vel eos ) fufcepit , nunc non re-
cipiat ; fi autem inculpabilis , & innocens
fit vel inculpabiles , innocentes fint )
aqua , quæ in Baptifmo eum ( vel eos ) ac-
cepit , nunc in fe recipiat , & mundus , e
innocens ( vel mundi , & innocentes ) inde
de imo profundo bujus aquæ abftrabatur
( vel abftrabantur ) . Per & c.
Alia fuper hominem dicenda .
Deus Omnipotens , qui Baptifmum in a
૦૧ qua
 ULE LES
458 FORM RITUA .

qua fieri juſſit , & remiffionem peccatorum fti , & per omnes Angelos , Arch-Ange-
bominibus in Baptifmo conceffit , ille per mi- los , & per omnes Santos , & Electos Dei,
fericordiam fuam rectum judicium in ifta a- & per Diem tremendi Judicii , & per vi-
qua difcernat , videlicet : fi culpabilis fis ginti quatuor Seniores , qui quotidie Deum
( vel culpabiles fitis ) de ifta caufa, aqua , laudant ; per quatuor Evangelia Chrifti,
que in Baptifmo te ( vel vos ) fufcepit & per duodecim Apoftolos , & Prophetas, &
(
nunc non recipiat ; fi autem innocens es vel per omnes Santos Martyres Chrifti, & per
innocentes eftis ) aqua , que in Baptifmo te Sanctos Sacerdotes, & Confeffores , & per
( vel vos ) fufcepit, nunc recipiat . Per c. omnes Santos Monachos , & Heremitas,
Poftea exorcizet aquam ita : per omnes Santas Virginess per Thronos ,
Aljuro te Aqua , in Nomine Dei Patris Cherubim , Seraphim, & per omnia Se-
Omnipotentis , qui te in principio creavit , creta Cæleftia per tres Pueros , qui quo-
qui etiam te juffit fegregari ab aquis fu- tidie Deum laudant , Sidrach, Mifach, &
perioribus ; adjuro te etiam per ineffabilem Abdenago , & per centum quadraginta qua-
potentiam Chrifti Filii Dei Omnipotentis , fub tuor millia Martyrum Innocentum , qui pro
cujus pedibus te calcabilem prebuifti , qui Chrifto paffi funt per Matrem Domini
etiam in te baptizari voluit ; adjuro te etiam Noftri Jefu Chrifti , femper Virginem Ma-
per Spiritum Santum , qui fuper Dominum riam ; & per eundem Populum Sanum Dei ,
baptizatum defcendit adjuro te etiam && per illum Baptifmum , in quo regenera
per individuam Trinitatem , cujus voluntate tus es ( vel regeneratis eftis ), te ( vel vos )
aquarum elementum divifum eft, & Popu- adjuro , ut fi de hac re culpabilis es ( vel
lus Ifrael per illud ficcis veftigiis tranfivit : culpabiles eftis ) facto , vel confenfu , aut
ad cujus etiam invocationem Helias ferrum, confcientia , vel alio quolibet modo evane-
quod de manibus exierat , fuper aquam na- feat cor tuum ( vel evanefcant corda veftra)
tare fecit , ut nullo modo bunc bominem ( vel non fufcipiat te vel vos ) aqua iſta,
bos bomines ) fufcipias , fi in aliquo culpa- neque ullo maleficio al irritandum Dei ju
bilis fit ( vel culpabiles fint ) ex hoc , quod dicium prævalere poffis ( velpoffitis ) . Pro-
illi ( vel illis ) objicitur , fcilicet aut in pterea obnixe te Domine deprecamur , facfi-
opere , aut confenfu , aut confcientia , aut gnum tale , ut fi culpabilis fit bomo bis
ullo ingenios fed fac eum vel eos ) na- ( vel culpabiles fint hi homines ) nullate-
tare fuper te, nulla poffit effe caufa contra nus fufcipiatur puer ifte ab aqua . Hic au-
te fata , aut ullumn præftigium , quod illut tem Domine Jefu
Jefu Chrifte,
Chrifte , fac ad laudem
poffit occultare . Aljurate etiam per Nimen gloriam , & ad invocationem Nominis
Chrifti præcipimus tibi , ut nobis per No- tui , ut omnes agnofcant , quia tu es Deus
men ejus obedias , cui omnis creatura fer- benedi&us in fæcula fæculorum . Amen .
vit , quem Cherubim Seraphim laudant Poftea legatur Evangelium ut fupra cum
dicentia : Sanus , San&us , San&tus Domi- benedictione . In Principio .
nus Deus exercituum , qui etiam regnat, Per iftos Sermones Sancti Evangelii Do
pominatur per infinita fæcula fæculorum . mini Noftri Jefu Chrifti , fit bec Aqua be-
Amen . nedicta ad manifeftandum rectum judicium
Super hominem , vel homines . Dei . Benedictio Dei Patris , & Filii, &
Adjuro te vel vos ) per invocationem Spiritus Sancti Gratia Domini Noftri
Domini NoftriJefu Chrifti , & per judicium Jefu Chrifti defcendere dignetur fuper banc
aque frigida; adjuro te ( vel vos ) per Pa- Aquam ad difcernendum rectumjudicium Dei,
trem, & Filium , & Spiritum Santum, & Poftea facto juramento folito , ligetur, &

per incarnationem Domini Noftri Jefu Chri- ponatur in Aquam .

FINIS.

AD
 AD DUO PRIOR A

HUJUS COLLECTIONIS VOLUMINA

APPENDIX .

FORMULE ANTIQUÆ

IN USUM REGNI ITALICI

Ex MS. Codice Bibliothece S. Eufemia Veronenfis

Nunc primum prodeunt cura & ftudio

D. LUCII DOLLEONII

CANONICI BELLUNENSIS.

DISSERTATIONE EPISTOLARI PRÆMISSA .

 1

MONITUM COLLECTORIS .

Rimum Collectionis noftræ Volumen prodierat, cum Nobilis & Reverendiffimus Dominus
Lucius Dolleonius Sancte Bellunenfis Ecclefiæ Canonicus , exquifita eruditionis Vir, &
P
præ tantiffi ni ingenii, ftudiis meis favens, & publicæ utilitati confulens , humaniffime ditavit
me antiquis Formulis ab ipfo accurate exfcriptis e veteri Codice Legam Langobardicarum ,
qui Verona affervatur in Bibliotheca S. Eufemix PP. Eremitarum Auguftinenfium . Hunc
Codicem profecto pretiofum ab eodem Cl, Viro commonitus & ego elapfo autumno , paucis,
quibus in ea Civitate moram feci , dieb is maxima cum ani ni mei voluptate haud femel in-
vifens , animadverti ejus Codicis beneficio Leges Langobardicas non modo illuftrari } fed
etiam a pluribus mendis pofe expurgari . Exempla præbet ipfe Dolleonius Differtatione Epi-
ftolari præmiffa haud vulgari eruditione referta ; ex qua quoque inter cætera edocemur, quod
Muratorio cæteroquin oculatiffimo incompertum fuit , fcilicet adhuc fæculo XIV. non defuiffe
in Italia , qui propriam , puta Langobardorum , Legen profiterentur .
Ceterum Formulas, de quibus agimus, hic opportunam fedem nancifci vifum eft , cum ex
eis plures conditas fuiffe conftet , in gratiam non modo eorum qui Langobardorum Lege vi-
vebant , fed & aliorum , qui Francicis aliifque Legibus in Regno noftro utebantur . Eas ar
tem maximo huic Collectioni futuras effe ornamento ind bius fpero , vel ex eo quod pluri
mum lumen affundant dignofcenda Jurifprudentiæ Italicæ, civilibufque moribus Medii Evi.
Quapropter æquiffimum eft , ut eruditus quifque , qui hujufmodi ftudiis oblectatur , grates me-
cum rependat Viro antiquitatis amico , qui præclara hæc monumenta bucufque latitantia e
tenebris evocavit .

DE CODICE
LEGUM LANGOBARDICARUM
Bibliotheca Euphemiana
EPISTOLA
Cui adjecta funt quamplures veteres Formulæ
Codice
ERUDITISSIMO ATQUE
PATRI PAULO
Ord. Servorum B. M. Virg. Sacra
LUCIUS DOLLEONIUS CANONICUS BELLUNEN. S. P. D.
Uantum præfidii , atque utilita-
tis veterum Barbaricarum le-
gum ftudium conferat ad per-
fectam fequioris avi eruditio
O nem affequendam , unufquif-
que fatebitur æquo animo , qui
ab omni eruditione prorfus alienus non fit ,
vere barbarus . Ipfarum enim legumfub-
fidio facile intelligimus , que tunc temporis
fuerit imperandi ratio , que bominum con-
ditio , que judiciorum forma , qui nuptia-
Tum , funerumque ritus religionis denique
cultum 2 & totius bumanæ vite inftituta
cognofcimus , quodque maximo nobis ufui effe
poteft , plurimarum legum , confuetudi-
num , quæ adhuc vigent , quippe quæ ex
illarum Barbaricarum gentium Codicibus ,
quarum imperio non brevi fane tempore Ita-
lia paruit, in noftras municipales conftitu
tiones tranfierunt , originem , ac vim perdi-
fcimus . Hinc eft , Vir Ornatiffime , quod ii
omnes , qui bonas litteras amant , & Itali-
cam Medii Evi eruditionem colunt , tantum
debere tibi profitentur pro egregia folertia ,
quam in nova, & ea quilem ampliore il
larum omnium , quas hactenus babuimus ,
Barbaricarum legum collectione procuranda ,
contulifti , quantum uberiores cognitionum fru
Gus inde capere fe poffe apertiffime intelli-
gunt . Equidem quamquam pro ingenii mei
tenuitate ad judicandum de tanto negotio me
imparem effe non inficiar , nihilo fecius ob
banc tuam præclaram operam non folum te
omni laude digniffimum puto , verum etiam
admiratione , & magno erga te amore affe
Aum me fentio . Cujus quidem devoti mei
animi cum aliquam tibi fignificationem ex-
bibere cuperem , nibil aptius ad hanc rem
mibi vifum eft , quam fi ea , que olim in
meis adverfariis de Langobardicis legibus
collegeram , tibi offerrem , ut fi quid ad e
Tom. II.
461
Veronenfis
ex eodem
defumtæ .
ORNATISSIMO VIRO
CANCIANI 電
Theologia Doctori
ditionem tuam exornandam , perficiendamque
in eis reperires , iifdem tuo arbitrio utere-
ris . Quid enim mibi jucundius , quam banc
meam voluntatem tibi declarare ? quid opta
bilius , quam aliquo modo poffe me tuis com-
modis infervire ? At , ne te pluribus immo-
rer ad rem veniam, que mibi argumen-
tum ad te fcribendi præbuit .
Quindecim fere abbinc annis cum præftan-
tiffimo Viro , nunc Divi Marci Equiti, Mar
Zeno Præfecto , ac Proprætori Verona
co Zeno
unus ex IV. Viris Juri dicundo adfiderem ,
atque illud , quod a publicis curis fupere-
rat , tempus in præclariffime illius urbis Bi-
bliothecis perluftrandis libentiffime infume-
rem , forte obtigit , ut in Bibliotbeca Ceno-
bii D. Euphemie Heremitarum Auguftinen-
fium Codicem Membranaceum in quarro , ut
‫من‬
vocant , invenirem ; cujus antiquitatem , &
præftantiam admiratus , cum diligentius le-
aitarem , ftatim deprehendi , plurima in eo
ineffe , quæ alibi defiderarentur , quæque
ad eafdem leges recte intelligendas conducere
poffent . Antiquitatem fi fpectes, XI, Sæculo
profecto non eft Codex inferior , & fuperior
fortaffe , quod & ipfa litterarum forma fa-
tis indicat , ideoque coavus Codicibus Mu-
tinenfi, Eftenfi , & Ambrofiano , quibus in
fua Langobardarum legum editione Vir Cla-
riffimus Ludovicus Antonius Muratorius ufus
eft . Etatem certe Lotharii II. Auguftipra-
cedere videtur , cum nullas ab eodem condi-
tas leges nofter exhibeat . Si vero præftan-
tiam confideres , plurima infunt , quæ
ipfum commendant , & notatu digna funt .
Complectitur enim Langobardicas leges cum
judicialibus Formulis , eodem ferme ordine di-
geftas , quo Bafilius Heroldus , & Murato-
rius vulgarunt : quas fequitur Capitulare
Caroli Magni , una cum legibus Pippini ,
Ludovici Pii , Lotharii , Ludovici IX. ", Gui
do
૨૩ ૩
३
 46z FORMULE
donis , Ottonis II. , Ottonis III. , Henrici I. ,
Conradi , Henrici II., ita tamen , ut cum
leges Langobardicis addita in feptem libros
distribute fint, liber primus Capitulare Ca-
roli Magni , fecundus Pippini , tertius Lu-
dovici Pii, quartus Lotharii , quintus Lu-
dovici II. , fextus Guidonis , feptimus tan-
dem ceteras leges fcilicet Ottonym II. & III
Henrici I. Conradi , & Henrici II. conti-
meant . In fine libri feptimi leguntur ver-
ba : Explicit lex Lombarda deo gratia . a-
men . ex quibus intelligimus , ex iis legi-
bus , quas Veronenfis complectitur Codex, con-
ftare Corpus Juris , quo utebantur Itali bo-
mines , qui Langobardica lege vivebant . Se-
quuntur præterea alia complures Formula
ac Notariales ad leges Roma-
judiciales
nam , Langobardicam, & Salicam æque per-
tinentes , quas fruftra in editis libris requi-
ras , quæque etiam nos docent , quantum in-
ter fe difcreparent in contractibus perficien-
dis , & chartis confcribendis , qui varias ha
fce leges profiterentur . Qua de re non pi-
geat animadvertere , non fatis recte a Scri-
ptoribus præfinitum fuiffe tempus , quo con-
fuetudo , que penes Notarios ætatis Barba-
ræ invaluerat , declaran li profeffiomem le-
gum , qua inter fe contrahentes viverent ,
defierit. Cum enim Cl. Mwatorius affirmet,
ufque ad finem Seculi XII. confueville No-
tarios in contractuum , teftamentorum char-
tis ftipulantium nationem declarare, & le-
gis profeffionem , quo unufquifque viveret ,
deinde poft Pacem Conftantia Italicas Ci-
vitates , jam libertatem adeptas , Munici
pales fibi leges fancire , Statuta condere
coepiffe , facile unicuique tanti viri autori-
tate perfuafum erit , ex eo tempore legis pro-
feffionem a Ntariis in publicis chartis omif-
Jam fuiffe, &legum etiam Langobardarum
ufum exoleviffe . At contra eveniffe veteres
ipfæ chartæ demonftrant . Plurimas enim ego
ipfe membranas evolvi in Archivio Cremenfi
S. Benedicti Seculis XIII. & XIIII. exa-
ratas , in quibus Langobardarum 2 . Ro-
manarum legum mentio fit , & ipfarum le-
・gum profefio declaratur quarum quidem char-
tarum poftrema ad an. 1331. diem 6. No-
vemh, India. 2. pertingit , eaque in Crema
fub Pallacio comunis Creme Crema-
fcolus Domini Albertoni Citi qui con-
feffus fuit fe lege vivere Longobardorum ..
facit venditionem & datam ad proprium al-
Iodium • Simonino q. Petri q . Alberti
Gatti ... de perticis XXX. terre jacenti-
P
bus in curte Caftelli novi , Claudit deni-
que Codicem Patas Salicus , cujus lectionem,
poft jam exactam moleftiffimo labore Lango
bardicarum legum collationem , cum ad alia
fludia revocarer , & Codicem in hac parte
iniuria temporis fæpiffime depravatum , le-
Anque difficillimum confpicerem , libenter præ-
termifi . Ceterum & ipfe Pactus Salicus ,
quantum legendo paffim affequi licuit , ad-
modum differt a Pacto Salico , quem erudi-
ANTIQUE
tiffimus illuftravit Eccardus , ita ut , que
in Veronenfi Codice continetur , compendiofa
potius collectio , quam integra Salicarum le-
gum feries mihi vifa fuerit .
Quid vero, quod pertinet ad Langobar.
dicas leges , præcipuum , atque ad eas in-
telligendas aptum , Euphemianus Codex le-
gentibus offerat , qua potero , brevitate ex-
plicato , Et primo quidem innumere prope
funt variantes lectiones , ex quibus rejectis
etiam , que fola verborum mutatione con-
ftant , aut nullius momenti funt , non pau-
cas invenire poffumus , quarum auxilio vul
gatus legum textus emendaretur, & rectius
intelligeretur . Longum nimis effet bafce wa-
rias lectiones omnes exfcribere , & frustra-
neum quoque , cum Langobardicas leges com-
pletens -Volumen jam vulgatum fit . Fafti-
dium quippe lectoribus afferretur , qui eif-
dem uti vellent , fi intermifsa textus lectio-
ne, Volumen alterum præ manibus babere
affidue verfare conarentur . Ex iis igi
tur nonnullas tantummodo feligam , quæ non
inutiles , ni fallor , videri poffunt . Hujuf
modi funt ,
In Prologo Rotbaris , ubi textus editiba
bent , priores omnes ( id. leges ) removet,
& emendet , in Veronenfi legitur, renovet ,
& emendet .
In leg. IV. Eliai pro Si quis inimicum
publicum , habetur Si quis inimicos Regis ,
In leg. XLVIII. in qua textus affert, qui
oculum percufferit , fcribitur qui oculum ex-
cufferit .
In leg. CLVII. pro quod eft threus
venitur qui filius eft threus .
In leg. CLXXIII. ubi legunt editi in ipſo
Thinx lidolaip, noter babet in ipfum Thinx,
quod eft laib : ibidem res iftas conferya
bo, non, ut in elitis, res ipfas confervo ; pa
riterque in leg. CLXXXIV. non accepto xe
nio , fed accepto exenio , cujus vocis etiam
fignificationem exhibet Gloffa,
His addantur optime due lectiones ejuf
dem Codicis , quarum altera eft in Prologo
Regis Rachis , altera in lege unica Ottonis
III. Sic legitur prima : quia dum pravi ho-
mines ea , quæ ad Deum pertinent , non
confiderant ; ex qua redus profecto fenfus
elicitur , quod minime licet ex editis , in
quibus fcriptum eft , ea , quæ ab inde per-
tinent , non confiderant . Altera refpicit Na-
talimbum Sancti Stephani , que vox nego-
tium faceffere videbatur Muratorio , dum e-
gendum putabat Natale , five Natalitium
Sancti Stephani , vitiatum tamen effe Co-
dicem & recte fufpicabatur . In Veronenfi
enim apertiffime legitur : Natale Dni, San-
i Stephani . En due feftivitates , in qui-
bus tenere placita probibebat Otto . Si Na-
talitium Sancti Stephani legendum effet , Na-
tivitas Domini, que inter dies feftos pre-
cipue colitur , defideraretur . Hinc manifefle
patet recta Euphemiani Codicis lectio
Sed neque filentio prætereunda eft Pero-
14-
}
IN USUM REGNI
ratio, five Conclufio memorati Regis Rotha-
vis Edicto fuo appofita , que non folum ver-
bis , verum etiam ordine a Muratoriana ma-
xime difcrepat . Quæ enim ipfius Conclufio-
nis pars apud Muratorium priorem locum
obtinet , in Euphemiano Codice fecundo loco
legitur , e contra additio illa , quam ex
Codice Cathedralis Mutinenfis Muratorius in
fine attulit , prior eft in Euphemiano
Prologum quoque in primum Liutprandi
librum non acephalum , ac mutilum , uni ex
Sigonii lib. III. de Regn. Ital. ad an. 713 .
defumptum Muratorius edidit , fed uberio
rem , integrum juxta Heroldi editionem
Veronenfis continet Codex . Plures etiam in
eodem Prologo varia lectiones occurrunt , ex-
que non contemnende . Videlicet in editis :
Poft hunc enim gloriofiffimus Grimoald Rex ,
quæ illi fecundum Dominum placita fuerunt ,
minuit et ampliavit . At in Veronenfi : Poft
quem una enim gloriofiffimus Grimoaldus
Rex , quæ illi fuperflua vifa funt , minuit ,
et , quæ fecundum Deum placita fuerunt ,
ampliavit . Item in editis quæ nobis con-
grua apparuerunt fubtrahere , et addere decre-
vimus . In Veronenfi autem : quæ nobis in-
congrua apparuerunt , fubtrahere , et , quæ
recta videntur , addere providemus . In fine
quoque babent editi ; hæc nobis juxta Dei
timorem atque amorem fancta comparue.
runt , & placuerunt . At fuftus Veronenfis :
hæc,quæ nobis communi confilio ftatuenda jux-
ta Dei legem , timorem, atque amorem ,
apta , et fancta comparuerunt , et placue
runt , addere decrevimus . Primum omnium .
Ceterum Liutprandi leges , quas in fe-
prem tributas libros Heroldus , in fex Mu-
ratorius protulit , nulla librorum divifione in
Euphemiano defcriptæ funt , & unico libro
complectuntur ; ideoque reliqui Liutprandi
Prologi, "ab Heroldo , Muratorio vulgati,
illic defideranture
Antequam de variantibus fcribendi finem
faciam, nonnulla mibi placetfubjicere de ver-
fibus , qui præmittuntur legibus fingulorum
Regum , tam Langobardorum , quam Italo-
rum, & in editis libris , & in Codice Ve-
ronenfi . Illos verum tantum proferam , qui
aliquam continent varietatem . Legibus igi-
tur Grimoaldi præpofitum in Codice Veronen
fa verfum legimus , cum nullum exhibeant
editi:
Attulit hic magnus legis bona rex Gri
moaldus .
Leges item Liutprandi verficulo carent
apud Muratorium babet Codex Euphemia
nus, nempe:
Legibus armatus fplendet rex hic Liu-
prandus .
Ante leges Rachis in editione Muratoria-
na legitur :
Difplicet hic pravis Rex leges nectere
Rachis ;
at rectius , ni fallor , in Veronenfi
ITALICI . 463
Difplicet hic pravis Rex legis neare
Rachis .
Aiftulphi legibus apud Muratorium præ-
mittitur :
Jus gerit Aiftulphus refidens in margine
cufus ;
Codex autem Euphemianus legit : in mar-
gine curfus .
Quid enim vero boc loco cufus fignificet ?
At in margine curfus explicari poffet pro
initio Regni ipfius Aiftulphi . Nam omnes
fere Codices, quibus adftipulantur Eftenfis ,
Veronenfis, habent in eodem Prologo : an-
no primo feliciffimi Regni noftri , non , an-
no quinto , ut fcribit Sigonius , cujus le-
tionem ampleFitur Muratorius > ut Indictio
&
feptima paullo inle memorata , que vere in
quintum annum incidit Regni Aiftulphi , re-
tineri poffit . A viri dotiffimi fententia non
abborreo ; at neque a verofimili abhorret ,
illius verficuli fcriptorem , aliquo corrupto
Colice fortaffe ufum , nulla Inlitionis ra
tione habita ༡ primordia Regni ipfius Ai-
ftulphi indicare voluiffe .
Ottonis III. leges editæ habent ,
Romæ Sindonico Rex tertius invidet Otto ,
" Quid fibi velit verfus ifte , quis Oedipus
mihi edifferat ? ,, exclamat Muratorius . Core
rigit Colex Veronenfis , & fatis vem , judie
cio meo , explicat :
Feftorum placito Rex tertius invider Otto .
Otto namque lege illa unica , cui lauda
tus præfigitur verficulus , prohibet , ne fa
cris , feftifque diebus teneantur placita , ea
demque lege ftatuit , ut tempore etiam mef
fis & vindemiarum , quod olim vel legibus ,
vel confuetudine vetitum erat , liceat civi
les , & criminales quæftiones Placitis age-
re , & definire .
Hæc de variantibus lectionibus notanda
mihi vifa funt ; nunc aliquid etiam de Glof
fis dicendum effe cenfeo . Ee vero duplicis
funt generis ; alia interlineares , margi-
nales , ut vocant ; aliæ aut legibus immix-
tæ , aut legibus additæ . Nonnullæ quoque a
legibus penitus fejunte Explanationes por
tius , quam Gloffe alicujus obfcurioris legis
videri poffunt , uti Glofa præfertim ad le-
gem CLIII. Editi Rotharis , ubi tota de
fucceffionibus ab inteftato doctring , & pra
xis declarantur ; quam integram buic Epi-
ftole , una cum Judicialibus Formulis ante-
bac nunquam elitis , adjiciam . Interim prio-
ris generis Gloffarum aliquot exempla dabo .
Ad leg. XXI. Edidi; in fculca : Glof. in
marg. ideft , cuftodire rem aliquam .
Ad leg. XXIII. Gastaldius : glof. interline-
ar . ideft, Comes .
Al leg. CLXV. Mundium : glof. in marg,
hic videri poteft , quod mundium ingenua
eft XX. folidorum faltem , minus non .
Ad leg. CLXXII. gifiles : glof. interlin,
teftes .
Ad leg. CLXXXIV. accepto exenio non
xenio , ut in editis , quod fupra notavi :
glof.
 464 FORMULÆ
glof. interlin. ideft fervitio .
Ad leg. CCXI. aldiam alienam : glof.in
terl. ideft majorem • -❤ Aut ancillam: glof.
interlin. id. minorem aldiam, ,,fuerit , qui fervum , vel ancillam in abfcon=
Ad leg. CCLIII. Si quis greges : gloff. info interfecerit tradatur ad occidendum &
marg. Grex dicitur decem capita , & a de- 99 dominus ejus pro illicita caufa LX. folidos
cem in antea . ,, componat. Si vero duo fuerint , des domi
Ad leg. CCCXX. cervum domefticum
qui rugire folet : glof. in marg, qui inte-
ger eft .
Ad leg. CCCXXIV in gają Regis glof.
interl, ideft , in fylva .
Ad leg. CCCLXXV, non fir ab ilis
fengangi
priva marg. ideft , non fit culp , ut
glof. in
fit .
Ad leg. CCCLXXVI. oberos : glof. in marg,
id. curtis ruptura . - Vuecorim : id. inantefti-
turæ Meravorphin : id. aliquem de caballo
jactaverit
Ad leg. XXIII. Lib. VI. Liutprandi . Car
darfreda , feu Cadarfia , ut legit Codex Ve-
ronenfis ideft , mos ,
Ad leg. XIII. Capitular. Caroli M. pro
gildonea : glof. interl. id . adunanciam
Al leg. XCI. excepta freda : in margin,,,fuerit , qui , queve occiditur , componat , ut
ideft , compofitio , quæ datur Regi pro " appreciatus appreciataquefuerit ,
puella nata , quæ trahitur in mundio in ver-
bo ipfius Regis .
Ad leg. XCVI. conductor
t : glof. interl.
ideft Mafnerius .
Ad leg. XCVII. conjectum : glof. interl,
id. Gaforium .
Ad leg. CVI. domui ( non domi ut in
editis ): glof. interl. ideft Majori Ecclefiæ
traditionem faciat .
Ad leg. Pippini XLVI. communi lege vi-
vamus : glof. interl. ideft ,2. nos Franci &
Longobardi
Ad leg. Ludovici Pii XVI. quæ in lege
continentur : glof. interl. id. Robuaria .
Ad leg. I. Lotharii in margine legitur :
K. ( id. Capitula ) in Olonna compofita
& ideo videntur L. ( id. Langobardorum
tantum .
Ad leg. XCIV. fi nobiles : in marg. No-
biles funt , quorum majorum parentum fuo-
rum nemo fervituti fubjectus fit .
Alterius generis Gloffe & copiofiores nu-
mero, & uberiores funt . Nulla vix in Co-
dice Veronenfi lex eft , quae vel textui im-
mixtam , ut jam innuimus , vel additam in
fine ipfius legis Gloffam non exhibeat . In
bis nonnulla eriam funt , que non itafaci-
le dignofcuntur , utrum leges , ?. vel Gloffa
fint . Talis eft , quam bic fubjicio , nefcio ,
utrum lex, five Gloffa , quæ legitur in E-
dicto Rotharis inter leges XIV. & XV. Quid
de ipfa mibi cenfendum fit, tuam expecta
bo fententiam.
"9 Si quis unus , vel duo liberi , bomicidium
in abfconfo in barone libero perpetrave-
,, rint, omnem fubftantiam fuam amittant .
29 Si vero infervo , vel ancilla , & unusfue-
(1) Legendum fort. liber.
ANTIQUÆ
rit , aut duo tantum , qui ipfum homicidium
" fecerint DCCCC. folidos componant . Itata
, men quod
,,
" fi unus fervus privati bominis
quod fi
" nus illorum fecundum banc legem folidos D.
"" CCCC. Quoniam fi fervi , velfervus liberum
bominem interfecerit in abfconfo cum volunta,
,, te domini fui perdat dominus fuus omnem
"fubftantiam fuam . Si vero abfque volunta
, te purificet fe dominus inde , componat
,, ipfum mortuum , & infuper ipfum fervum
?? tradat in manus parentum defuncti , Si ve
ro fervus Regis boc malumfecerit compona,
" tur ex parte publicaperfona mortua , prout
» appreciatafuerit &fervus fufpendaturfuper
foffam . Si veroplures duobus liberi fuerint ,
"fi ingenuus , qui occiditur , aut libertus (1
» fuerit omnemfubftantiamfuam amittant , Si
fervus , qui occiditur, aut libertus fuerit,
, componant ipfum , ut appreciatusfuerit . Si
?? vero plures fuerint , fi fervus, vel ferva
fi/po-
lia de ipfe mortuo quis tulerit ideft plude
rap , componat in atagild .
Quod tamen notandum maxime acpeculia-
re iftius Codicis mibi videtur illud eft
textum fcilicet legum ita defcriptum effe,
ut quamvis innumere pene Gloffe in ipjum
irrepferint , nibilominus manifefte appareat ,
quid vel Gloffatoris opera , vel arbitrio an
tiquarii in textum inductum fit , Id probe
dignofcitur ex quodam punctorum ordine in-
ter lineas fignatorum , que diligenter infpe-
Eta demonftrant , verba , quæ punctis clau
duntur , minime ad textum pertinere ; atque
inde fit , ut fi verba ipfa demas , integer
tamen fenfus legis habeatur . In calce quo
que illarum legum , quæ Gloffis ornantur ,
fignum aliquod appofitum cernitur , a quo le-
Etores , ut ita dicam , monentur , ne Gloffam
cum textu confundant . Hinc Euphemiani
Codicis ope intelligimus , quid fentiendum
fit de additionibus illis , quas profert Mu-
ratorius ex Codicibusfuis , quifæpiffime cum
Euphemiano concordant , de quibus fane &
ipfe vir doctiffimus aliquando dubitare vi-
fus eft , aliquando tamen Gloffam pro lege
accipit , ea forte cauffa , quod illi , quibus
ufus eft , Codices interpunctionibus , " EV fi-
gnis careant . Duobus exemplis nunc rem de-
arabo . Primum fumam ex lege XV. Rotha-
ris , quæ ita legitur in Codice Veronenfi .
,, Si quis liber: fepulturam : ab emunita-
,, te Epifcopatus, vel abbaciæ prophanam .: bo-
minis mortui liberi , vel liberti : ruperit
corpus expoliaverit , autforasjactaverit
"" DCCCC. folid, fit culpabilis parentibus de-
functi . Et fi parentes proximi non fuerint
» tunc Gastaldius Regis vel Sculdais Regis
» cul
 IN USUM REGNI
„ culpam ipfam ad Curtem Regis exigat .
,, ( Si fepulturam in emunitate Epifcopatus ,
‫ رو‬vel Abbacia fregerit DCCCC. folidos pa-
rentibus , vel Corti Regis componat ; DC.
" ad Ecclefiam tribuat . ,,
Alterum exemplum fit ex lege XVI. Ca-
roli Magni .
" Ut nemo præfumat bominem aliquem ven-
dere , aut comparare nifi in præfentia Co-
,, mitum , aut Mifforum illorum aut Epi-
,, fcopi aut Archidiaconi , vel Centenarii
aut Vicedomini , aut Judicis ante bene no
25 ta teftimonia ( Foras Marcham nemo
,, mancipia vendat . ,,
In bifce igitur duabus velatis legibus ,
uti in Veronenfi Codice leguntur , & viden-
tur interpunctiones modo binis , modo ternis
puntis diftincte , que textum a Gloffis di-
feriminant , & figno notatæ confpiciuntur ad-
FORMULE
JUDICIALES
Ex Codice Euphemiano
Ad Legem II. Edici Regis Rotharis .
I. Etre
te appellat Martinus
quia tu confiliatus es de mor-
te fua , aut , occidifti patrem
P fuum . De torto me appella-
fti . Si dixerit , quod confilia-
tus effet cum Rege , aut occidiffet per juf-
fionem Regis , aut approbet , aut emendet
fecundum quofdam . Secundum quofdam ali-
ter eft ; in anima jurare debet . Sed melius
eft fecundum alios , quod dicat , non confi-
liatus fum , nec occidi , quod per legem e-
mendare debeam pro ufu .
Ad Legem XXI.
II. Petre , te appellat Martinus advocatus
de parte publica , quod tu fuifti contemptor
ambulare in fculcam aut in exercitum .
Non placear Deo .
Ad Legem XXXI.
III. Petre
te appellat Martinus , quod
pro animo de involando uno fuo caballo te
veftiſti de vefte furtiva . De torto me appelli .
Ad Legem CXLIII.
IV. Petre Martinus interfecit patrem
tuum , & vult , ut fibi juret ita de hac hora
in antea . Per ipfum homicidium , quod de
patre meo fecifti , unde mihi compofitionem
dedifti ,
, per me , nec per meam fubmiffam
perfonam non faciam furtum , nec fcachum ,
nec incendium , nec homicidium , nec pla-
gas , nec prehenfionem de perfonis tibi , nec
ITALICI .
465
ditiones , quas Gloffatores , vel antiquarii
legibus appofuere .
Pluribus fortaffe , quam par erat , Vit e-
ruditiffime , defcriptionem bujus Codicis per-
fequutus fum quod eo dumtaxat confilio me
feciffe fcias ne quid te lateret , quominus
tuam de ejufdem præftantia non dubitanter
fententiam ferre poffes . Tu interim , quod
quam maxime te rogo obteftorque , pro fum-
ma illa , qua præditus es , bumanitate , le-
ve boc licet , nec fatis fingulari tua dignum
eruditione , devote meæ voluntatis argumen-
tum fac ut benevolo excipias animo > tibi-
que perfuadeas , majora me daturum , quan-
docunque fe occafio tulerit , nullumque officio-
rum genus prætermiffurum , quibus fincerum
meum erga te cultum palam teftatum fa-
ciam . Vale Belluni Nonis Januariis M-
DCCLXXXIII.
ANTIQUÆ
Veronenfi defumtæ .
hominibus de tua parte , nec aliquod ma-
lum . Si dicis . Modo jura Petre , quod de
hac hora in antea per ipfam compofitionem ,
quam tu fecifti Martino de patre fuo , quem
tu interfecifti , nec per te , nec per tuam
fubmiffam perfonam facias fcachum , furtum
homicidium , nec incendium , nec plagas
nec comprehenfiones de perfonis Martini
nec hominibus de fua parte , nec aliquod
malum . Si dicis . Martine , perdona Petro
per iftum fuftem omnes caufas & calu-
mnias, querelas, & querimonias, compofitu-
ram , & facramenta, feu de ceteris caufis
quæ per ipfum advenerint , quod tu inde
permaneas tacitus , & contentus , & Petrus
permaneat fecurus , folutus & indemnis
Qua lege vivis ? Ad legem Langobardam ·
Modo refponde , Martine , ut fi unquam in
tempore tu , aut tui filii , vel heredes con-
tra Petrum vel contra fuos heredes , de
hac re habueritis agere , aut caufare , aut
apparuerit datum , aut factum , aut fcriptum ,
aut fecuritas , quæ in alia parte facta ha-
bueritis , & clare facta fuerint , quod com-
pofueritis in duplo querimoniam , unde age-
tur , & infuper poenam argenti libras X.
Spondes ita ? Sic facio . Da ei launechild . Ro
gatis inde fieri breve ; vel ita . Seniores ju-
dices , mittite judicium . Juxta veftram pro-
feffionem , & manifeftationem > Martinus
permaneat tacitus , 鼹 & contentus , & Petrus
permaneat fecurus , folutus , & indemnis ,
Senior Comes , rogatis facere unam noti
ciam . Rogo .
Ad
 LE
R MU
FO
466
Ad Legem CL.
V. Petre Comes , te appellat Martinus
advocatus de parte puplica , quod Paulus fe
reclamavit tibi de Marco , quod habebat ei
ecapellatum unum fuum molinum , aut ,
quod habebat ruptam unam fuam claufuram ,
& tu dilatafti caufam deliberare , aut licen-
tiam dedifti adverfæ parti perpetrandum il-
lud malum . Non placeat Domino , vel , re-
clamavit , fed non dilatavit , vel non dedit
licentiam ; & ita juret .
Ad Legem CLIII.
Inter Formulas placuit locum dare fe-
quenti Gloffe , nifi potius Explanatio defuc-
ceffionibus ab inteftato dicendafit , tum quia
cajus omnes fuccedendi complectitur tum
quia Jatis objcuro argumento plurimum lu-
cis affert .
VI. Si quis Longobardus inteftatus moriens
reliquerit filum , vel filios legitimos, ipfe vel
ipfi in omnem fubftantiam fuccedant . Si in
facris patris , & filii familias alter filius fa-
milias erant . At fi unus emancipatus erat ,
& filius familias alter , filius familias tantuni
fuccedar fecundum quofdam utrique fucce-
dant . Si vero nepotes tantum , vel neptes ,
vel deinceps aliquid ex parte filiorum de-
functorum fuperftites fuerint , fimiliter fucce-
dant . At fi filium , vel filios , et nepouss ,
vel neptes , vel deinceps aliquem ex parte al-
teriali olim defuncti , pro virili portio-
ne , vel in ftirpem omnes fuccedant . Quod
fi filium vel filios , et filiam , vel filias re-
liquerit , filii tantum fuccedant . Si vero fi-
liam , et nepotes , vel neptes , vel deinceps
aliquem ex parte filii defuncti reliquerit
æqualiter fuccedant . Sed , ut alii dicunt 2
nepotes , vel neptes ex parte filii tantum
fuccedant . Quod fi filiam vel
? nepotem ,
vel neptem ex parte filiæ olim defunctæ re-
liquerit , filia tantum fuccedat , fed ut alii
dicunt æqualiter fuccedant . Sed fi nepotes ,
vel nep es , vel deinceps aliquis ex parte fi-
lii jam defuncti , et nepotes , vel neptis
vel deinceps aliquis ex parte filiæ jam de-
functæ fuperftites fuerint , nepotes , vel neptis
tantum ex parte filii avo fuo fuccedant . Si
vero nepotes , vel neptes , nepotes tantum
fuccedant . At fi tantum filiam , vel filias
vel tantum nepotes , vel neptes ex parte fi-
liarum dimiferit , ut filii mafculini , vel de-
fcendentes ab illis fuccedant . Sed fi filiam
et fororen in capillo reliquerit , æqualiter
fuccedant . At fi fororem , et abiaticam ex
parte filiæ reliquerit , abiatica tantum fuc-
cedat . Sed , ut alii dicunt , æqualiter fuc-
cedant . Si vero filiam , et fororem non in
capillo , filia tantum fuccedat . Si vero ne-
potes , vel neptes tantum , aut ex parte ,
vel filiæ ipfi fuccedant . Sed fi filiam et
fororem in capillo , et nepotes , vel neptes
ex parte filii , æqualiter fuccedant . Sed , ut
alii dicunt , tantum filia , et nepotes ex par-
UE
T IQ
AN
te filii , æqualiter vel in ftirpem fuccedant ,
& , ut alii dicunt , tantum nepotes , vel
neptes ex parte filii fuccedant . Ita in de-
fcendentes femper ceteris præferantur , et
fi proximioribus ; at fi afcendentibus e-
mancipatus reliquerit , nullo defcendentium
nec ullo fratre fuperftite , veluti patrem ,
aur avum , vel aliquem fuperiorem agna-
torum , ipfi ei fuccedant . Sed , fi matrem
quoque reliquerit , vel aliquem cognatorum
fuperiorum , femper agnati , matre quoque
excepta , præferantur cognatis , et fi patrem ,
et matrem , et non fratrem , fed fororem 2
pater afcendens non his præferatur ; mater
vero fimul non vocetur , fed fola foror . Sed
fi avum paternum , et maternum , et fra-
tres forores reliquerit confanguineos , non
avus , fed foror , non frater , quia funt ejuf-
dem gradus , æqualiter fuccedant , etiam ma
terno expulfo avo , Ita enim non femper
fieri debet , ut plures agnatorum in uno gra
du manentium , vel proximior agnatus , ni-
fi , quia hac lege excipitur , præferantur . Si
vero folam matiem , vel folos cognatos nihil
habeant , fed Curia fuccedat . At fi in fa-
cris patris eft , pæne nulla , ut fervus , eſt
fucceffio . At fi migravit , qui fuit , dum
vixit , pater in poteftate ejus patris reling
quens tantum fratrem , et fororem confan-
guineos , foror fratri præferatur , etiam fi fu-
nec non
perftes fuerit aliquis cognatorum ,
Si vero frem confangui
excepta matre .
neum , et fororem uteritiam , frater for
excelleat . Si vero fororem confanguineam
et amitam in capillo , æqualiter fuccedant .
Sed , fi amita non fuerit in capillo , foror
ipfa fuccedat . At fi fratres alios tantum u-
terinos , alios tantum confanguineos , aliquos
fibi utroque jure conjunctos , tantum con-
fanguinei et utroque jure decorati ceteris
præferantur . Sed fi fratrem confanguineum ,
et fratrem uterinum, frater confanguineus u-
terinis excelleat . Si fratrem vero legitimum ,
et fratrem naturalem , legitimus ei fuccedat .
Quod , fi , facto teftamento , quifque decef
ferit , et hæres non exiftit , hæres aliquo ca-
fu , et interim proximiore mortuo proxi
mus effe incipiat , qui , moriente teftatore
non erat proximus , occifo naturali , tantum
legitimus fuccedat . Si vero foror fuerit tan
tum , non fuccedat naturalis . Si vero ali-
quis , matre fuperftite , et fratre , vel foro-
ribus tantum uterinis , decefferit , omnes fuc-
cedant . Secundum quofdam , non , fed Cu-
ria fuccedat , quod eft melius et in omni
ordine , fcilicet afcendentium , et defcenden-
tium , et ex latere venientium femper agna,
tus præferatur , nifi excipiatur . Si vero nul-
lus agnatorum fuerit , tunc proximior cogna-
tus veniat . Secundum quofdam nullus his ,
fed Curia fuccedat . In muliebri quidem fe-
xu talis teneatur obfervatio , Si quidem mu-
lier in capillo mortua fuerit , quæ parenti-
bus utrifque , vel uni fucceffit , et forores
vel in capillo , vel nuptui traditas confan-
gui
 IN USUM REGNI
guineas , vel utraſque habuerit , ipfæ ejus bo-
na percipiant . Si vero ullis parentibus non
fuccefferit , et fratrem confanguineum , et
forores dimiferit , frater tantum fuccedat
quia Mundualdus eft . Si vero filia patris
nihil parentis , qui habuit , poffe , ut eum
fuccederet , et poft ejus mortem aliquid ei
aliquo modo evenerit , et fratres , et foro-
res reliquerit , quamvis patri , et matri non
fuccefferit , pro paupertate tamen forores ei
fuccedant . Sed fi forores alia in capillo ,
aliæ nuptui traditæ , fratri fuccefferint , et
aliqua in capillo poftea mortua fuerit , Mun
dualdus ei fuccedat ; quod , fi forores non
habuerit , fimiliter Mundualdus fuccedat .
De vidua quidem ita . Si mortua quidem
fuerit abfque filiis legitimis , et filiam reli-
querit , ipfa ei fuccedat . Si vero filium , et
folum ablaticum ex parte filii, æqualiter fuc-
cedant ; fed , ut alii , folus filius . Si vero
fola filiam , et abiaticam , vel abiaticum fo-
lum ex parte filii , æqualiter fuccedant . Sed ,
ut alii , filia tantum fuccedat , et , ut alii ,
folus abiaticus , vel fola abiatica fuccedat .
Si vero filium , & abiaticum vel abiati
cam ex parte filiæ " folus filius fuccedat .
I Si vero filiam , et folam abiaticam , vel fo-
lum abiaticum ex parte filiæ , filia tantum
fuccedat , fed , ut alii , æqualiter fuccedant .
Sed nuptæ legaliter vir fuus fiat hæres , vel ,
ut quidam dicunt , Mundualdus , qui eft ,
vel futurus eft . His omnibus defunctis , vel
vi vis fucceffionem nolentibus , ut quidam
dicunt , ex parte publica fucceffio capiatur ,
Ad Legem CLXXXII,
VII. Domne Comes , date huic mulieri tu
torem . Dato , dic . Domne Comes, hoc dicit
Mulier cum Petro fuo tutore , quod plures
vices reclamavit fe ad vos de A.
‫ די‬fuo co-
gnato , & fuo mundualdo , quod negat fuam
voluntatem , & maritum , quem habet ele-
&
tum , non vult fibi dare ; unde vos plu
res vices illi mandaftis miffos , & epiftolas,
ut ad veftrum placitum veniret , & fibi ju-
ftitiam faceret , & ille venire noluit . Di-
cis tu ita Mulier ? Sic dico . Et tu fuus tu-
tor dicis ita ? fic dico . Et vos , Domne Co-
mes , recordamini fic ? fic recordor . Et vos
Judices ? fic recordamur . Dicite , vos judi-
ces , quid comandat lex ? Tunc debent di-
cere : Si quis filiam fuam aut quamlibet pa-
rentem in conjugio alii dederit ufque ad
parentes proximos , qui prius eam ad ma-
ritum dederint . Cum dicta fuerit lex , in-
terroga eum , qui vult ipfam feminam . Vis
accipere ad conjugium legitimam eam ? Vo-
lo Deo volente . Et tu , Mulier , vis eum
accipere ad legitimum conjugium ? Volo vo-
lente . Et tunc dic : Es tu paratus ad dan
dum medietatem de meta hæredis prioris
mariti ? Sum . Centum folidos dedit . Ecce
L. Poft dic : Si adeo eft factum pro hoc
hoc ve-
ve-
nit M. , quod vult fponfare D. filiam P.
Venifti tu propter hoc ? Veni . Da vadiam,
ITALICI . 467
quod facies ei quartam portionem de quan-
to tu habes , aut in antea adquirere potue-
ris , tam de re mobili , quamque immobili,
feu familiis , & fi te fubtraxeris componas
libras C. Et per iftam fpatam & iftum
vuantonem fponfo tibi M. meam filiam , &
tu accipe eam fponfario nomine ? & coman-
da eam nufquam ad terminum talem . Tu
Pater fœminæ da vadia ei , quod tu des eam
ad uxorem , & mittas eamfub mundio . &
tu da , quod eam accipias ; & qualis fe fub-
traxerit componat folidos mille . Cum vene-
rint ad terminum fiant cartule lecte &
fiat foemina tradita per manum . Propter hoc
dat Petrus hanc grofnam , ut mittas eam
fub mundio cum omnibus rebus mobilibus
& immobilibus , feu familiis , quæ ad eam
per legem pertinent . & mundium & grof
nam tradas fibi ad proprium . Da ei lone-
child . Præcipite fieri notitiam, Donne Comes ,
Ad Legem CLXXXIV,
VIII. P. te appellat M. quod , quando
tu dedifti fibi ad conjugium Mariam tuam
filiam P. dedit centum folidos per acceptum
fervitium ipfius fœminæ , quos fibi debes ,
P. te appellat M. quando D. dedit tibi fi-
liam fuam ad conjugium , quod ipfe dedit
ei folidos centum per acceptum fervitium
ipfius fœminæ, & vult , ut facias fibi vui-
derdonem .
Ad Legem CXCVI.
IX. Donne Comes date huic Mulieri
tutorem . Dato , dic . Donne Comes , ita
dicit Mulier cum Petro fuo tutore quod
jam per plures vices eft ipfa vobis lamen-
tata de Paulo de tali loco fuo Mundualdo,
quod mifit ei crimen , quod adulteraffet ,
aut infidiatus eft in animam ipfius , aut vo-
luit eam invitam ad maritum tradere un-
de vos jam per plures vices ei mandafti per
Brevem, aut per Epiftolam, quod ad Placitum
veftrum veniffet , & ei juftitiam feciffet , &
ipfe noluit venire . Mulier dicis tu ita ?
Dico . & Petre , qui es fuus tutor , dicis
tu ita ? Sic dico . Donne Comes , recorda-
mini vos ita ? Sic facio , & vos Judices , di-
citis fic ? Sic dicimus . Tunc debet interro-
gare Comes Judices . Dicite , quod præcipit
lex . Tunc Judices debent dicere legem . Tunc
poftea Comes debet interrogare ipfam mu-
fierem , & debet ei ita dicere . In cujus Mun-
dio vis effe ? an in ejus , qui tibi offen-
dit , an in Mundio Palatii ? Ipfa mulier, fi
non habeat parentes , fi vult refpondere in
Mundio Palatii . Tunc debet dicere unus
Judicum pro eo , qui vult eam accipere uxo-
rem . Senior Comes , fi adeo eft factum per
hoc venit Martinus
quod ipfe vult fpon-
fare Mariam Mundualdam de Palatio , Ve-
nis propter hoc ? Sic facio . Dona Comiti
vadia , quod tu facias ei Mulieri quartam
portionem de quanto nunc habes , & in an-
tea adquirere potueris , tam de re mobili ว
quam-
 468 FORMULE
quamque immobili , feu de familia , & fi te
fubtraxeris , ut componas folidos mille . Per
iftam fpatam , & iftum vuantonem ego fpon-
fo tibi Mariam Mandaaldam de Palatio . Et
ego vobis comendo eam ufque modo . Don
ne Comes dona ei vadia , quod tu des ei
ad legitimum conjugium Mariam Mundual-
dam de Palatio , & mittas fub mundio cum
omnibus rebus mobilibus , & immobilibus ,
feu familis . Et tu , Martine , dona ei va
dia , quod tu accipias eam , & qualis fe
fubtraxerit componat folidos mille . Fiat fcri-
pta quarta ( leg. charta ) & fiat tradita ad
feminam.Senior Comes , accipite illam Mun-
dualdam de Palatia , & donate Martino ad
legitimam uxorem ad habendum . Senior Co-
mes , propter hoc donat Martinus iftam cro-
finam , & iftam lanceam , & iftum fcutum
ad habendum a Domino Imperatore per mun-
dium Mariæ Mundualde de Palatio , ut mit
tas eam fub mundio cum omnibus rebus mo- qui appellavit dixerit ; non eft hoc fignum
bilibus , & immobilibus , feu familii
familiis s , quæ de meo caballo ; juret , quod non alium ca-
ad eam per legem pertinent . Et tento fcu- ballum invenit nifi ipfum , unde hoc fignum
to & lancea tradas ei hanc crofna , mun- eft , Si
dium ad propr iam . Retin entur enim illa ipfum caballum plufquam in tuum proprium ,
duo a Comite , Donne Comes præcip ite fieri juret qui appellatus eft , quod plus non fe
1
noticiam .
Ad Legem CCI.
X. Petre , te appellat Maria cum Joanne
fuo Mundualdo , quod tu tenes fibi malo or-
dine terram in loco tali . Ecce carta , quam
mihi fecifti de ipfa terra . Si carta manife-
ftat , quod feciffet fola , & manifeftat, quod
eft Longobarda , fiat taliata . Si manifeftat
unuin Mundualdum , aut probet , quomodo
alii Mundoaldi partem fuam de Mundia fe
cerit ipfi Mundualdo , aut perdat terram .
Și carta manifeftaverit , quod femina viva
fecundum legem Romanam , aut probet, quod
vivat fecundum legem Longobardorum, aut
det pœnam de cartula .
Ad Legem CCXVII.
XI, Martinus cum Donato fuo tutore te
appellat , Maria , quod tu es fua aldia , &
malo ordine te fubtrahis de fua aldiæritia ,
Libera femina fum nafcendo , & tibi quid
pertinet ? Aldius meus fociavit te in conju-
gio , & fecit mundium de te . Aut probet
quod feciffer mundium , aut taceat ,
Petre , te appellat Martinus , quod tu es
fuus Aldius , & malo ordine te fub rahis de fua
aldiaricia , Liber fum nafcendo , & tibi quid
pertinet ? Aldius meus fociavit matrem tuam
in conjugium , & fecit mundium , Aut pro-
bet mundium , aut taceat . Sed ita fit . Ve-
re es liber nafcendo , fed effe debes aldius ,
?
quia aldius meus &c.
Ad Legem CCLXXXIV.
XII. Petre , te appellat Martinus , quod
fervi de Aquino per concilium intraverunt
fuper eum in vico de Paleftino ad malum
faciendum , & tu fuifti in capite in vico
ANTIQUE
tali cum illis .
Petre , te appellat Martinus , quod fervi
de Gabiis per concilium intraverunt fuper
eum ad malum faciendum & Donatus fuit
in capire , & Paulus tuus fervus fuit cuma
illis , aut fuit in capite .
Ad Lgem CCCXLVIII.
XIII. Petre , te appellat Martinus , quod
tu invenifti unum fuum caballum facientem
damnum , & minafti ad claufuram . De tor
to . Si dixerit ecce caballus ; dicat : ego te
appello , quod tu non minafti ante judicem,
aut ante conventum ; aur probet , quod mi-
navit , aut emendet fibi nonum . Si dixerit,
ego minavi ipfum caballum ante Comitem,
& mortuus eft , aut oftendat fignum de co-
rio aut juret , quod non mifit negligen
tiam ad cuftodiendum , aut emendet fibi no-
num . Si monftravit fignum de corio , &
dixerit , qui appellavit , tu fecifti in
cit , quam in fuum proprium ,
Ad Legem CCCLXXIII.
XIV. T. advocate de parte publica , te
appellat M. quod I. fervus de parte publi
ca , unde tu es advocatus , occidit patrem
fuum in abfconfo . De torto .
Ad Legem VII. Libri II. Liutprandi
Regis .
XV. Petre , te appellat Martinus , quod
tu occidifti Donatumfuum fratrem . De tor-
to . Si dixerit , ipfe fuit Romanus , non re-
fpondebo tibi ; aut probet , aut refpondeat ,
Ad Legem I. Lib.
7 IV, Liutprandi .
XVI. Petre , te appellat Martinus , quod
pars Monafterii Sancti Apollinaris , unde tu
es advocatus , tenet fibi malo ordine terram
in tali loco . Ipfa terra propria eft de Mo-
nafterio Sancti Apollenaris . Quid tibi per-
tinet ? Ecce carta , quam pater tuus qui
erat infra ætatem , fecit ad Monafterium ,
dum vidit fe ambulare ad periculum mor
tis . Probet qui appellat , quod pater fuus
convaluit de ipfa infirmitate & fiat carta
taliata
Ad Legem IV. ejufdem Libri ,
XVII. Petre , te appellat Maria cum Do-
mato fuo Mundualdo , quod tu tenes fibi
malo ordine terram in tali loco . Ipfa terra
mea propria eft per cartam , quam mihi
fecifti , & ecce carta . Si carta manifeftat ,
quod fuiffet Longobarda , neque manifeftat ,
maritum confenfiffe , neque Mundualdum ,
fiat taliata . Si carta manifeftat maritum ,
neque manifeftat parentes propinquiores, aut
Comitem , fiat vacua , Si carta manifeſtaɛ
pro
 IN USUM REGNI
propinquiores parentes , &
& Romana vultvult di-
cere , quod propinquiores habuiffet , aut pro-
bet , aut emendet pœnam . Si carta dicit ,
quod ipfa fuiffet Romana , aut probet, quod
fuiffet Longobarda , aut emendet poenam de
carta ipfa vendicionis .
Ad Legem IX. ejufdem Libri .
XVIII . Petre Comes , te appellat Mar
tinus , quod ipfe venit cum Miffo , aut epi-
ftola de fuo Comite ad te , quod faceres
fibi jufticiam de Donato qui habitat infra
tuum Comitatum & tu non fecifti fibi ju
fticiam infra octo dies .
Ad Legem V. Libri V. Liutprandi ,
XIX, Petre , te appellat Martinus tuus
frater , quod tu habes ad conjugium Mariam
tuam matrineam , aut Mariam relictam de
tuo confobrino , aut Mariam tuam coma-
trem ; de torto . Probet ipfe , qui appel-
lat . Si non potuerit ipfe , qui appellatus
eft , juret cum fuis Sacramentalibus , & fi
parentes noluerint facere appellationem, ad-
vocatus de parte publica faciat pro fepara-
re conjugium .
Ad Legem VI. ejufdem Libri .
XX, Petre , te appellat Martinus, qui eft
advocatus de parte publica, quod D. levavit
fedicionem contra tuum Comitem & occi-
dit unum fuum caballum cum ipfa fedictio-
ne " & tu fuifti confentiens in ipfo malo .
d Petre , te appellat Martinus , qui eft ad-
Vocatus de parte publica , quod homines de
Civitate Roma levaverunt fedicionem con-
tra homines de Civitate Cremona , vel con-
tra Comitem de Mediolano , & tu fuifti in
capite cum illis . Petre , te appellat Marti-
nus , quod homines de Civitate Ravenna le-
vaverunt adunaciones contra homines de Ci-
vitate Roma , & tu fuifti confentiens in ifto
malo , Petre , te appellat Martinus , quod
ipfe tenebat cum Rege , & tu fpoliafti ca-
fam fuam de tanto mobili qui valebat fo-
lid. C.
Ad Legem XIV. ejuſdem Libri ,
XXI. Petre hic te appellat Martinus ,
quod tu tenes fibi malo ordine unum fuum
caballum , qui valet folid. C. Ipfe caballus
meus proprius eft . Quid tibi pertinet ? Do-
natus mihi donavit . Juret quod ad certum
vuarentem eum conducat . Donafti mihi ipfum
caballum . Sic feci ; fed nolo tibi ftare in au¬
toritate , quia non fecifti mihi vuiderdonem .
& Ipfa terra mea propria eft per cartam quam
Juret , quod habeat factum vuiderdonem . Si
dixerit ego donavi tibi ipfum caballum ,
fed non poffum ftare in auctoritatem , quod
nichil mihi pertinet , faciat ut lex eft .
Ad Legem XV. Lib. cit.
XXII. Petre Decane , vel Saltarie, te ap-
pellat Martinus , quod tu prehendifti unum
fuum fervum fugacem , & non minafti ad
Tom. II.
ITALICI 469
tuum Sculdafcium . Petre Sculdafcius, te ap-
pellat Martinus , quod Donatus tuus Deca-
nus confignavit tibi unum fervum fugacem,
& tu non confignafti ad tuum Comitem .
Petre Comes , te appellat Martinus qui eft
advocatus de parte publica , quod Donatus
tuus Sculdais confignavit tibi hominem ad-
venam & tu diftulifti mandare ad Comitem
de cujus Comitatu ipfe fugerat . Petre Co-
mes , te appellat Martinus qui eft advoca-
tus de parte publica , quod tibi venit man-
datum de Comite Placentino , quod tu re-
colligeres unum hominem advenam de tuo
Comitatu , quem habebat comprehenfum de
in tuo Comitatu , & tu habuifti negligen-
tiam ad recolligendum ipfum hominem, aut
faciendum mandatum arímanno tuo, qui in
tali loco homo fuus erat comprehenfus .
Ad Legem VI, Libri VI. Liutprandi .
XXIII. Petre Comes , te appellat Marti-
nus , qui eft advocatus de parte publica ,
quod tu habebas ad gubernandum Cortem
de Marinco , & de ipfa Corte dedifti fine
juffione Regis unam cafam tributariam . aut
Rex tibi commendavit dare duo jugera de
ipfa Corte , & tu dedifti quatuor • Petre ,
}
te appellat Martinus , qui eft advocatus de
parte publica , quod Donatus Comes tuus
pater habebat Cortem de Marinco ad gu-
bernandum , & mifit negligenciam adquiren-
dum duo jugera de Silva , quæ per fraudem
erant ablata de ipfa Corte ,
Ad Legem X. ejufdem Libri .
XXIV. Petre , te appellat Martinus, quod
tu tenes fibi malo ordine D. fuum mini-
fterialem . Ipfum fervum de quo tu dicis ?
ego habeo poffeffum per XXX . annos ad pro-
prium . Potes probare tuam poffeffionem ?
Sic poffum . Da vadia de probare . & tu
da vadia de placito . & de contra . Donne
Comes , hoc dicit Martinus , quod in me-
dio Menfe Augufti appellavit eum Petrus ,
quod ipfe tenebat fibi malo D. fuum mini-
fterialem , & ipfe dixit , quod per XXX.
annos habebat poffeffum ad proprium , &
fuit interrogatus fi poffer probare fuam pof-
feffionem , & ipfe dixit , quod fic potuerit,
& dedit vadia de probare , & modo eft pa-
ratus cum fuis teftibus ad probandum, ficut
dedit vadium , Martine , dicis tu ita? Sic
dico ; & tu recepifti ita vadia ? Sic recepi .
Petre , te appellat Martinus , quod tu te-
nes fibi malo ordine terram in tali loco .
mihi fecit pater tuus . Falfa eft ipfa car-
ta . Vis ei ardire ? Volo . Vadiate pugnam .
Petre , te appellat Martinus , quod tu te
fciente mififti manum in ipfam cartam fal-
fam , quam Marcus oftendit contra eum ,
aut reddidifti falfum teftimonium contra eum ,
aut rogafti alium falfum teftimonium dicere
adverfus eum , aut imponere alium in car-
ta falfa , quæ erat adverfus eum .
Rr Ad
 }
470 FORMULE
Ad Legem XII. ejufd. Libri .
XXV. Petre , te appellat Martinus, quod
tu es fervus fuus , & malo ordine fubtrahis
te de fuo fervicio . Liber fum , quia M.
meus (
fic) pater me libertavit . Hoc dico, non
te potuit libertare , quia habuit te de uxo-
re fervi fui, vel aldii fui , vivente illo fer-
vo , vel aldio . Petre , te. appellar Marti-
nus , quod tu tenes fibi unam peciam de
terra in tali loco malo ordine . Illa terra
mea propria eft per fucceffionem M. patris
mei . Non potes tu ei fuccedere , quia ha-
buit te de uxore fervi fui , vel aldii , vi-
ventibus ipfis .
Ad Legem XIX. ejufdem Libri,
XXVI . Petre , te appellat Martinus, quod
tu tenes fibi malo ordine terram in tali lo-
co . Ipfa terra mea propria eft per cartam
donacionis , quam tu mihi fecifti , & ecce
carta . Si carta manifeftat lauchenild , aut di-
cat falfam , aut det pœnam de carta . Si
non manifeftat lauchenild , fiat taliata . Pe-
tre , te appellat Martinus , quod pater fuus
donavit tibi , aut ad tuum patrem tanta mo-
bilia , quæ valebant folidos L. , & non fe-
cifti vuiderdonem . Petre , te appellat Mar-
tinus , quod pars Monafterii Sancti Petri ,
unde tu es advocatus , tenet fibi terram in
tali loco malo ordine . Ecce carta , quam
pater tuus fecit ad Monafterium ; pars Mo-
nafterii non fecit mihi vuiderdonem ; hoc
non poteft dicere , quia nec launechild ,
nec thinx impedit Ecclefiæ .
AlLegem XXIV. ejufd. Libri .
XXVII. Petre , te appellat Martinus, quod
tu tenes malo ordine terram in tali loco ad
partem publicam , unde ipfe eft advocatus .
Ipfa terra mea propria eft . Quid tibi per-
tinet ? Ego habeo poffeffam per XXX . an-
nos . Tunc advocatus probet , quod fuiffer
de publico , & dicat ipfe poffeffionem per
LX. annos . Si dixerit , Imperator Otto de-
dit ipfam terram ad patrem meum , & quid
ego , quod meus pater per XL. annos ha-
bemus poffeffam . Interroga advocatum fi
poteft probare , quod pars publica fuit in-
veftita infra ipfos LX. annos . Si non po-
teft probare , juret fuam poffeffionem . Si di-
xerit, mea propria eft per præceptum , aut
oftendat præceptum , aut perdat .
Ad Legem XXXVII, ejuſd. Libri .
XXVIII. Petre te appellat Maria cum
Martino fuo tutore , quod tu tenes fibi ter-
ram malo ordine in tali loco . Mea propria
eft . Quid tibi pertinet ? Ecce carta , quam
tu mihi fecifti . Si carta manifeftat de pa-
rente , vel de Mundualdo , & confenfu ma-
riti , quando fecit cum parentibus , dicat fal-
fam , aut taceat . Si carta non manifeftavit,
ANTIQUE
hoc eft , fit vacua fi Longobarda fuerit .
Et fi dixerit appellatus , quod non fuiffer
Longobarda , approbet femina , fe effe Lon-
gobardam , & fi non potuerit det duplum .
Ad Legem XLIII. ejufd. Libri .
XXIX. Petre , te appellat Martinus, quod
habet certam fufpectionem , quod Marcus
tuus fervus tulit fibi furto tantas res , quæ
valuerant folid. VI. & unum denarium, aut
M. fuum patrem , aut fecit unam plagam
fibi . Si dixerit , de torto me appellas : Si
eft , defendat fe per bellum fi voluerit ap-
pellator . De ceteris vero caufis per facra-
menta . Et fi dixerit appellatus , non tibi
refpondeo , quia non appellafti me tamdiu ,
quam ipfe vixerit , probet appellator , quod
fic fecit aut compellaciones fecit per ho
mines , fi non potuerit , exdicat fe appel-
lator , et fi non potuerit exdicere , compo
nat ficut lex eft
Ad Legem XLV. ejufd. Libri,
XXX. Petre , te appellat Martinus, quod
pars publica , unde tu es advocatus, tenet
fibi malo ordine terram in tali loco . Pro-
pria eft de parte publica . Quid pertinet
parti publica ? Ecce carta quam ad partem
publicam fecifti . Ipfa carta contra legem eſt,
quia ego eram infra ætatem . Approbet ap-
pellator fic effe , & , fi non potuerit , com
ponat duplum .
Ad Legem XLVIII. ejufd. Libri .
XXXI . Petre, te appellat Martinus , quod
tu tenes fibi malo ordine terram in tali lo-
co . Ipfa terra mea propria eft de muliere
mea . Quid fibi pertinet ? Ecce carta , quam
pater fuus , & tuus fecit fibi de quarta par-
te fubftantiæ , quando venit ad mortem . Si
carta manifeftat plus de quarta portione ,
quod plus eft , reddat .
AdLegem LII. ejufd. Libri .
XXXII. Petre , te appellat Martinus, quod
tu tenes fibi malo ordine terram in tali lo-
co. Ipfa terra mea propria eft per fucceffio-
nem mei patris , & tui , vel ita . Petre, te
appellat Martinus , quia terra , quæ in tali
loco eft , fra ef & tu fibi eam detines .
Quid tibi pertinet ? per fucceffionem mei
patris . Vere ei fucceffifti, fed mecum debes
ei fuccedere . Non debes tu eum fuccedere,
quia tu es natus de illicito matrimonio
aut ipfe juret ufum , & exemplo L. R. ,
ut filius legitimus fit . Si dixerit dedifti
mihi ipfam terram voluntarie in parte, aut
probet per fcriptum , aut per teftes , ant
perdat . Si oftendit cartam , quod pater il-
licitus feciffet in aliam perfonam , & often-
dit cartam , quam ipfa perfona feciffet fibi ,
tunc legitimus frater probet , quod pater
fuus propter hoc fecit ipfam cartam , quia
VO-
 1 IN USUM REGNI
voluit , quod ille illicitus haberet ipfam car-
tam . Petre , te appellat Martinus , quod tu
tenes fibi malo ordine terram in tali loco ,
Ipfa terra mea propria eft . Quid tibi per
tinet ? poffeffam habeo per XXX. annos ,
Hoc non poteft dici contra fratres .
Ad Legem LIV. ejufd. Libri ;
XXXIII. Petre , te appellat Martinus
quod tu, fecifti cartam convenientiæ cum illo
in fimul de elevatione unius caftri , aut ire
in tale locum fecum vel de alia re , &
mififti pœnam folid. C. & te fubtraxifti ,
vel pœnam rupifti . Approbet , & fi non
exdicat fe appellatus , & fi non fuerit au-
fus exdicere , mendet pœnam , quam inter
fe compofuerint , aut hæredes eorum .
Ad Legem LX. ejufdem Libri .
XXXIV. Petre , te appellat tuus Frater,
quod tu tenes fibi malo ordine medietatem
de pecia una de terra , quæ jacet in
in tali
loco . Ipfa terra mea propria eft . Quid tibi
pertinet ? Ego melius fervivi ad patrem meum,
& ipfam terram donavit mihi , & ecce car-
ta . Aut probet , quod melius ferviffet, aur
det partem fuo fratri , qui appellat . Vel :
pater nofter non potuit tibi dare ipfam ter-
1 ram , quia tua mater erat viva . Probet .
Ad Legem LXII. ejufd. Libri ,
XXXV. Petre , te appellat Martinus, quod
tu tenes fibi malo ordine terram in tali lo-
co . Mea propria eft terra quam dicis . Quid
tibi pertinet ? Ecce carta , quam tu mihi
fecifti . Falfa eft illa carta . Vis ei adardi-
re ? Volo . Vadiate pugnam . & fi non vo-I
luerit pugnam facere appellator , tunc ap-
pellatus , poftquam bellum factum eft, quod
poffederit terram illam per XXX. annos, non
audiatur . Secundum quofdam ita agitur .
Ad Legem LXVI. ejuſd. Libri ,
XXXVI. Petre te appellat Martinus
quod ipfe fponfavit Aldam tuam filiam puel-
lam , & tu dedifti eam alteri ad conjugium
ante duos annos . Non fponfafti meam fi
liam , Tunc ille , qui appellat , probet . Si
dixerit, fponfafti tu meam filiam , fed non
Tom. II.
ITALICI , 471
erat puella ; tunc ille , qui appellat , pro-
bet , quod erat puella , & fi non potuerit ,
juret ipfe , qui appellatus eft , quia non erat
puella
Petre , te appellat Martinus , quod tu ra-
puifti Aldam fuam fponfam . Alda cum Do-
nato tuo tutore P. te appellat M. , quod tu
tenes fibi malo ordine terram in tali loco .
mea propria eft per fucceffionem mei pa-
tris . Non debes tu ei fuccedere quia tu
fuifti fponfata ad Martinum , & vivente pa-
tre tuo fine voluntate ambulafti ad Petrum
ad maritum . Aut probet , aut taceat ,
Ad Legem LXXII. ejufd, Libri .
XXXVII. Petre , te appellat Martinus
qui eft advocatus de parte publica , quod
Donatus , qui eft in tua tutela , habet ad
conjugium unam feminam adultam . Petre
te appellat Martinus , quod , quando ipfe
erat infra ætatem , fociavit fibi unam feini-
nam , & fuit feparatus ab ea , & tu acce
pifti eam ad conjugium , antequam veniret
in tercium decimum annum . Si dixerit ; de
torto me appellat , exdicat . Sin autem , di-
videtur ab ea , & fuftinent poenam adulte-
rii , fi parentes adverfum eum egerint . Pe-
tre , te appellat Martinus , quod tu adhor-
tatus es eum , quando erat infra ætatem
quod acciperet unam feminam adulteratam,
ad conjugium , & accepit .
Ad Legem LXXVII. ejufd. Libri .
XXXVIII. Donne Comes , hoc dicit Mar
tinus , quod poftquam fociavit fibi ad con-
jugium Aldam , quæ eft in veftra præfentia ,
quod ipfa fe adulteravit . Dicis tu ita ? Sic
dico . & tu femina quid dicis ? Non fum
fua mulier . Tunc maritus probet , quod eft
fua mulier . Si dixerit, feci per fuam licen-
tiam , moriatur .
Ad Legem XCV. ejufd. Libri ,
XXXIX. Petre, te appellat Martinus, quod
tu vuifafti unam fuam terram dicendo , quod
tua effet fine comodato publico . De torto .
Si vero dixerit vuifavi ; fi , mea eft . appro-
bet fuam effe , & , fi non probaverit , emen-
det , ficut lex eft ,
Rf 2
ALIE
 ALIÆ
FORMULE
EX EODEM VERONENSI
DESCRIPTE .
Qualiter carta oftendatur.
Omine Comes , propter hoc often-
dit Petrus hanc cartam venditionis ,
D qui non fit filens , & abet , & te-
net res illas , quae leguntur in hac carta a
fuam proprietatem . Et , fi aliquis homo eft ,
qui inde aliquid vult dicere › paratus eft
cum eo ftare ad rationem & , quod plus
eft , querit , & hoc vult , ut dicat Joannes ,
qui eft hic ad prefens , fi carta illa vendi
tionis bona & vera eft ; vel fi ille rogavit
eam fieri & firmari ; vel fi res , que legun-
tur in carta illa venditionis proprie fint fue
Petri , aut , & fi fibi Joanni pertinent ad
habendum , & requirendum , aut non , & fi
abet fcriptum , vel firmitate aliquam , quod
inde parabolare poffit aut non , Dicis ita
Petre? Sic facio . Et tu Joannes quid dicis ?
Quid debeo dicere? Hoc dic , quod carta il-
la venditionis bona , & vera eft . Sic eft .
Et tu rogaſti eam fieri & firmari . Et fic
feci . Et ille res que leguntur in illa carta
venditionis fue proprie funt . Sic funt , &
effe debent , Cum lege . Sic debent . Nec ti-
bi pertinent ad habendum , & requirendum .
Non faciunt . Nec firmitatem habes , quod
inde parabolare poffis , Non abeo . Sed , fi-
cut dictum habes , fue proprie funt , & effe
debent cum lege . Sic funt , Qua lege vivis ?
Longobarda . Modo exponde te . Si unquam
in tempore tu , aut filii , vel filie , & here-
des contra Petrum , aut fuos heredes contra
Petrum , aut fuos heredes , aut cui ipfi de-
derint , habebis agere , aut caufare , & fi ap-
paruerit ullum datum , aut factum , aut fcri-
ptum aut firmitas , que in alia parte facte
habeatis , et clare facta fuerit , et omni tem-
pore non permanferitis taciti , et conten-
pti , ut componatis dupla querimonia , et in-
fuper pena argenti x. librarum . Spondes ita ?
Spondeo . Seniores judices , mittote judicium .
Jufta illorum profeffionem et manifefta-
tionem P. habeat ad proprium res , que le-
( 1 ) Formulas , quas hic exhibemus , ætate
pofteriores illis effe , quas fupra retulimus
manus recentior, & orthographia, quibus defcri-
ptæ funt , ipfa quoque corruptiffima , & de-
pravata Latinitas , aperte declarant .
(2 ) Vuarpite. ) Verpire idem eft ac feftu-
cam jactare , five rem aliquam hoc actu a
fe removere ; quo figno traditio defignaba-
ANTIQUÆ (
CODICE
guntur in illa carta , et Joannes , & fui he-
redes permaneant inde taciti , et contenpti .
Domne Comes , precipite fieri noticiam . Et
fimiliter eft de Romana . In lege Salicha dic ,
et vuarpite ( 2 ) et pro heredibus ( 3 ) et
infuper .
Qualiter fit finis flatus .
Domne Comes , hoc dicit Joannes qui
eft liber homo de fua perfona , et abet, et
tenet fuum conquifitum ad fuam proprieta
tem, et fi aliquis homo eft , qui idem ali-
quid vult dicere , inde paratus eft ftare ad
rationem , et quod plus eft , querit , et vult,
ut dicat Petrus , qui eft hic ad prefens , li fi
eft Joannes liber homo de fua perfona , aut
non , et fi debet retinere ad fuam proprie.
tatem fuum conquifitum , aut fi pertinet fi
bi jus aliquid ad habendum et requiren-
aut non , et fi abet fcriptum
dum , aut vel
aliquam firmitatem , quod inde parabolare
poffit , aut non . Dicis ita Joannes ? dico .
et tu quid dicis , Petre ? quid debeo dicere ?
Hoc dic , quod Joannes fiber homo eft de
fua perfona . Sic eft , et fuum conquifitum
debet retinere ad fuam proprietatem . Sicut
debet . nec tibi aliquid pertinet ad haben-
dum , aut requirendum . Non facit . nec fcri
ptum nec firmitatem babes , quod inde pa
rabolare poffes ab eo . Sed ficut habes di-
tum eft liber homo de fua perfona ficut eſt ,
&
Qua lege vivis ? Salicha . Modo vuarpis te ,
et obligas te et fi unquam in tempore
tu , aut tui filii , vel filie, heredes, ac prohere-
des contra Petrum , aut fuos heredes aut
cui ipfi dederint fuum conquifitum habes a-
gere , aut caufare ; et fi apparuerit ullum da-
tum , aut factum , aut fcriptum , aut firmi
tas , que in alia parte facta habeatis , & clare
factum fuerit , et omni tempore non perman-
feritis taciti , et contenpti , ut componatis
duplam illam querimoniam , et infuper pena
, que eft muleta auri
ftipulationis nomine ‫ܕ‬
opti-
tur, & dominii alicujus rei in alium transla-
tio . Fufe rem agit Eccardus ad leg. unic .
Tit. XLIX . Pact. Salici .
( 3 ) Pro beredibus . ) Confule Bignonium
in Notis ad Formulas Marculphi . At vir do-
&
tiffimus fatis fortaffe non animadvertit , hoc
peculiare fuiffe legis Salicæ ,
 FORMULE ANT. IN USUM REGNI ITAL.
optimi uncias quatuor et argenti pondera
octo . Obligas te ita . Obligo , Seniores ju-
dices mittite judicium . Juxta illorum pro-
feffionem , et manifeftationem Joannes fiber
homo eft de fua perfona , et aber
abet , et te-
net ad proprium fuum conquifitum , et Pe-
trus, et fui heredes, ac proheredes permaneant
inde taciti , et contenpti . Domne Comes ?
precipite fieri noticiam ,
Qualiter fit finis intentionis terre ,
Domne Comes , hoc dicit Petrus , quod
terra , que in tali loco eft fua propria eft ,
et cetera que fupra legitur .
Qualiter fit noticia falve querele ,
Senior Comes , hoc dicit Petrus jam per
plures vices lamentatus ad vos de Joanne ,
quod fibi contendit malo ordine , et contra
legem unam pecia de terra , que jacet in
tali loco , unde vos fibi pluribus vicibus man-
daftis veftros miffos , et epiftolas , ut ad pla-
citum veftrum veniret et de illa terra ei
jufticiam faceret , et ille noluit venire , Se-
nior Comes , recordamini vos . ita recordor .
et vos Judices ? Sic facimus . et propter hoc
querit vobis mercedem , ut pro Deo et a-
nima Domni Imperatoris inveftiatis eum de
illa pecia de terra ad falvam querelam . Re-
quiris tu ita Petre ? fic facio . Tunc Comes
inveftiat eum per fuftem quem in manų
detinet , donec ille veniat , et jufticiam fa-
ciat . Et fuper hoc querit , ut mittatis ban-
num fuper eum, et fuper rem , ut non fit
aliquis homo , qui audeat cum de illa re
deviſtire fine legali judicio , et fi quis aufus
fuerit hoc facere componat duo mille man-
cufios aureos
medietatem camere Domni
Imperatoris , et medietatem Petro et fuis
heredibus . Precipite fieri noticiam .
Qualiter fit contraria .
Senior Comes , hoc dicit Joannes , quod
audivit dicere , quod vos inveftiftis Petrum
ad falvam querelam de una fua pecia de
terra , propter quod ipfe Petrus pluribus vi-
cibus lamentatus eft ad vos , quod ipfe Jo-
annes fibi teneret ipfam peciam de terra
unde vos per plures vices mandaftis fibi mif
Los ? et epiftolas , ut ad veftrum placitum
veniret , et illi jufticiam faceret , et ille non
venit . Sed poftea in judicio ante veftram
prefentiam paratus fuit ftandi ad racionem
cum eo unde per veftros miffos ei ammoni-
tionem feciftis , ut ad veftrum placitum ve-
niffet et cum eo exinde ad racionem fte-
tiffet , fed minime venit . Senior Comes , et
yos Judices recordamini ? Ita . recordamur .
Tom. II,
473
Modo fimiliter venit in veftra prefentia , er
vult facere jufticia . Vis ita ? vole Modo
da vadimonium Comiti > ut facias ei jufti-
ciam de ipfa terra , et per hoc querit mer-
cedem , ut inveftiatis eum de ipfa pecia de
terra ficut hactenus fuit . Tunc per fuftem
Comes inveftiat eum . et fuper hoc querit'
vobis mercedem , ut mittatis bannum fuper
eum , et fuper res , ut non fit aliquis homo
qui eum audeat de ipfa pecia de terra dif-
veftire fine legali judicio , et quicumque au-
fus fuerit facere hoc componat duo mille
mancufios aureos , medietatein Camere Dot
mni Imperatoris , et medietatem Joanni et
fuis heredibus . Precipite fieri noticiam . Que
noticia non poteft fieri , poftquam fuerit com-
pletus unus annus ? ut legitur in VIII, li
bro Codicis .
Qualiter filius emancipetur .
Domne Comes hoc dicit Petrus quod vult
emancipare Joannem fuum filium de fe , ut
de hac hora in antea abeat licentiam , &
poteftatem ire ad placitum , & ftare , & ap-
pellationem faciendi , & recipiendi , & car-
tas venditionis , & donationis , & omnem
fcriptionem , & obligationem faciendi, & quod
fecerit fic fit firmum , tamquam fi comuni-
ter , aut confentiente eodem genitore fuo
feciffet . Vis ita emancipare . volo . Coman
date fieri noticia ,
Noticia fufferentis ,
Domne Comes , hoc dicit Petrus, qui hie
eft , quod poftquam fociavit Aldam , que
hic eft ad prefens , fibi ad legitimum con-
jugium , quod ipfa confiliata eft , & tracta-
vit de morte fua , & cum illo homine fe
adulteravit . Et dicis ita Petre ? Dico . &
tu quid dicis Alda ? quid debeo dicere ? Re-
fponde , fi hoc verum eft . Vere diabolo fua-
dente , poftquam me ille fibi in legiptimo
conjugio copulavit , confiliata fum , & tra-
ctavi de morte fua , & cum alio homine
me adulteravi . Tunc Judices interrogent eam :
an dicis hoc timore alicujus hominis aut
fuafione ? Non dico . Sed ita verum eft , ut
dixi . Tunc Comes interroget Judices , ut di-
cant legem & cum dicta fuerit lex , acci-
piad eam per manum defteram , & tradat
fuferenti viro fuo ad faciendum & ad ha-
bendum eam , ut lex eft . Senior Comes ,
precipite fieri noticia ,
Traditio Donationis propter Nuptias .
Martine , trade per hanc pergamena carta
de Morgincap ad Aldam de quarta portio
nem de omnium rerum , que nunc abes ,
Rr 3
aut
 474 HAL FORMULE
aut in antea aquistare potueris tunc rerum
mobilium , quam immobilium , feu familia ,
ut ipfa faciat heredes noftri fecundum le-
gem , quod facere velint . Dicis ita Marti-
ne? Dico ita , trade ei huic ad fcribendum .
Dic omnes vos rogo . Si eft Romanus , vel
Salichus , dic carta dotis & de tercia por
tione . Et dic in Salicha , per heredes &
dic , & infuper pena ftipulationis nomine ,
que eft multa auri optimi untias quatuor ,
& argenti pondera oto ; & fi hanc cartam
volueris rumpere aut infrangere . Et hoc ad-
de in fine tradicionis Saliche & cetera o-
mnia fimiliter fuperiori , & mitte attramen-
tum fuper cartulam .
Traditio vinditionis cum defenfione ,
Martine trade per hanc pergamena carta
vinditionis fub dupla defenfione de una pe-
cia de terra , que eft tui juris ,, que eft in
in
tali loco pro menfura tantum , & habet co-
herentias tales ad Joannem , quod de hinc
in antea a prefenti die proprietario nomine
faciat ipfe , aut fui heredes , aut cuiipfi de-
derint , quidquid voluerint , fine omni con-
tradicione tua , & tuorum heredum , & in-
fuper efpondete vos ab omni homine defen-
fare , quod fi defendere non potueritis, aut
fi vos aliquid per quodvis ingenium fubtra-
here quefieritis , tunc illi in duplum eam-
dem cartam vinditionis reftituatis , ficut pro
tempore meliorata fuerit , aut valuerit fub
eftimatione in confimili loco Joanni . Dicis
ita ? dico , Sic trade ei ad proprium, & huic
notario ad fcribendum . Habes pretium jufta
cartam ? Habeo . dic totos vos rogo tange-
re . Si eft Romanus , fimiliter dic . Si eft
Robuarius, fi eft Francus, fi eft Gothus , vel
Alemannus venditor pone cartam in terra ,
& fuper cartam mitte cultellum , feftucam
nodata , vuantonem , vuafonem terre , et ra-
mum arboris , & atramentarium & Alamanni
Vuandelabc , & levet de terra . & , eo car-
tam tenente , dic tradictionem , ut fupra di-
ximus , & adde in iftorum carta & Bajoa-
riorum & Gundebaldorum , nam in Gun-
debalda , & Bajoarja non ponitur infuper cul-
tellum per heredes , & repetitione , & tol-
le , & fpondite , & mitte , & obligate &
omnium fine traditionis adde , & fuper mitte
pena ftipulationis nomine , que eft multa au-
ri optimi uncias quattuor & argenti pondera
octo , quam inferatis ad illam partem, con-
tra quam exinde litem intuleritis , & , quod
repetieritis , vindicare non valeatis . Et adde
vuarpite : cetera funt fecundum fit promif-
fum . Dic tantum in fine , & ita trade ei
per hoc miffum , & huic Notario ad fcri-
bendum ,
ANTIQUÆ
、 :
Traditio vinditionis fine defenfionis .
Martine , trade per hanc pergamenam car
tam venditionis fine tua defenfione , et abf-
que reftauratione de petia una de terra ,
que eft tui juris , et que eft pofita in tali
loco , que eft pro menfura tantum , que ha-
bet coherentias tales , ad Joannem , quod de
hinc in antea a prefenti die proprietario no-
mine faciat ipfe , et fui heredes , aut cui ipfi
dederint , quidquid voluerint fine contradi-
cione fua, et fuorum heredum . Et fi appa-
ruerit ullum datum , aut factum aut fcri-
ptum , aut aliqua firmitas , quod in alia par-
te facta abeatis , et clare factum fuerit, tunç
de illa parte , unde hoc apparuerit , promit
tatis ab omni homine defenfare , & fi de-
fendere non potueritis , aut fi vos ex inde
per quovis ingenium fubtraere quefieritis ,
tunc in duplum illi eamdem venditionem
reftituatis , ficut pro tempore fuerit melio
rata , aut yaluerit fub eftimatione in confi,
mili loco . Et fi non apparuerit ullum da-
tum , aut factum , aut fcriptum , aut ali-
qua firmitas , quod in alia parte facta , 2-
beatis , nec promittatis illi defendere nec re-
ftaurare antepofito , ficut fupra diximus . Di-
cis ita ? dico fic trade fibi cartam vendi-
tionis fine tua defenfione , & abfque reſtau-
ratione ad proprium , et huic Notario ad
fcribendum . Dic , habes precium jufta car
tam ab eo ? Dic totos vos rogo . De Ro-
mana vero fimiliter et de ceteris fimiliter,
fed cum adituris . Si vero funt parentes ante
parentes , vel Comitem , antequam dicant ,
omnes vos rogo , interrogetur mulier . fic
facit velle . nam in his dicitur habes laus
pechild ? dato launechild ,
De Donationibus ,
De donationum cartis omnium fimiliter
preter precium habes .
De promiffionibus refutationum ,
Petre , promitte , et fic te efponde , et
tuos heredes contra Joannem et fuos here-
des nominative de una petia de terra que
eft tui juris , que eft in tali loco , que ha-
bet coherentias tales , fi amodo unquam in
tempore habeas agere , & caufare tu , auṛ
tui heredes contra illum , aut fui heredes ,
aut cui ipfi dederint , et fi apparuerit ullum
datum , aut factum , quod in alia parte fa-
&tum habeatis , & clare factum fuerit , et
omni tempore non permanferitis taciti , et
contenpti , ut componatis duplam querimo-
niam , & infuper penam argenti librarum X.
Dicis ita dico ficut de huic carte promif
fio
 IN USUM REGNI
fionis refutationis , et huic notario ad fcri-
bendum . Habes launechild ? habeo . dic, to
tos vos rogo, Si Romanus eft fimiliter . Si
Salichus , & cetera , ut dixi , pone attra-
mentarium fuper carta , ita levet de terra ,
et adde per heredes , et penam ftipulatio
nis , que eft multa auri obtimi III. argenti
pondera VI, & dic promittite et fic obli-
gas te',
Traditio venditionis infantibus pro
fame debito.
Domne Comes, hoc dicit Petrus infantu
lus cum Donato fuo tutore quod patitur
neceffitatem famis , & quod pater fuus Al-
dus dimifit fibi debitum X. librarum, & non
habet de mobilibus rebus , unde iftud tem-
pus neceffitatem famis evadere poffit, & de
bitum fanare poffit , pro qua caufa querit
vobis , ut pro Deo , & anime Domni Im-
peratoris , ac veltre mercedis , ut tribuatis
ei licentiam , & auctoritatem publicam ad
venundandum unam peciam de terra juris
fui , que eft in tali loco . Et cum ipfe ta-
lia dixiffet , tunc Comes ex fubgeftione le
gali jud tio mittat miffum fuum ad domum
ejus , qui prevideat rem ita effe , ut dixit ,
quamvis modo non fit nifi ficticie ; vadit
enim tantum foras ; qui cum reverfus fue-
rit , tunc tres eftimatores juffu præfidis va-
dant fuper terram , et eftiment eam, quam-
B vis modo fit ficticie . his reverfis , tunc Co-
mes dicat , habeas licentiam , et auctorita
tem publicam ad venumdandum illa pecia
C de terra C. et poftea fiat carta venditionis,
ut cetere , et Comes firmet illam cartam ,
Traditio libellorum ,
Domne Abbas , trade per hanc pergame
na libellario nomine ad Joannem unam pe-
tia de terra , que eft juris de Monafterio
Sancti Petri , unde tu es Abbas , que eft in
tali loco , que eft pro menfura tantum, que
abet coherentias tales , ut abeat ipfe Joan
nes ad fictum fub centum reddendo libella-
rio nomine ufque ad annos XXVIIII. ea ra-
cione , ut faciat ipfe , et fui heredes ufque
ad prefatos annos de fruge , et de reditu
ipfius terre , quidquid voluerint , fine omni
contraditione tua tuorumque fuccefforum, et
parti ipfius monafterii , ita ut per eum fit
meliorata , et non pegiorata , et perfolvere
ex inde debeant ipfe , et fui heredes fingu-
lis annis per omnem Miffam Sancti Marti-
ni , aut intra tres dies ante , aut tres poftea
X. denarios ficut ipfi denarii in predicto mo-
nafterio confignentur ipfi abbati , aut fuis fuc-
cefforibus vel veftro Miffo , aut fuper alta
re ipfius Monafterii ponantur per fe , aut
per fuos heredes ? aut per fuos Miffos , ita
ITALICI . 475
ut alia fuper impofita nos faciatis . Et in-
fuper penam mittite inter vos fi vos ante
prefatum tempus tollere volueritis , aut ipfi
laxare voluerit , ut componat pars parti fi-
dem fervandi penam argenti libras X. &
poft penam folutam libellus permanear in
fuo vigore . Dicis ita Abbas ? dico , & dicis
tu ita Petre ? dico . ita tradite pars alteri
inter vos duos libellos in uno tenore & huic
ad fcribendum ; dicite vos ambo , omnes vos
rogo ,
Traditio libertatis .
Martine , trade per hanc pergamena carta
libertatis , & abfolutionis ad Marcum, qua-
liter fervus tui juris , ut amǝdo a prefenti
die fit liber , & abfolutus ab omni vinculo
fervitutis jufta legem per anime tue merce-
dem , & abead licentiam , & poteftatem de
quatuor viis ambulare , & abitare , ubi vo-
fuerit , & neque a te , neque a tuis here-
dibus , ullam abead reprenfionem , nec ullam
perpetuum
conditionem fervitutis 2 fed in
permaneat in fua poteftatis , & congruam li-
bertatem , ficut illi , qui in quadruvio in
quarta manus traditi , & amont facti funt,
& ficut illi qui per manum Sacerdotis circa
facrofan&tum altarium ad liberos dimittendi
deducti funt, per anime tue mercedem , Et
infuper concede fibi ad gratiam fue liberta-
tis omne fuum conquifitum , quod nunc ha-
bet , aut in antea aquirere potuerit , ut fa-
ciat exinde a prefenti die proprietario no-
mine quicquit voluerit per anime fue mer-
cedem . Dicis ita ? dico . ita trade cartam
libertatis huic Notarius ad fcribendum . Dic :
omnes vos rogo . Si Salichus, & cetera, ele-
vent atramentarium tantum fupra pergamena
de terra , fi non tribuunt eis terram . Si ve-
ro tribuunt , tunc elevent cultellum , & ce-
tera , exceptis Bajoariis & Gundebadis . adde
per heredes , & pone peculiare , & adde in-
fuper mitte pena ftipulationis nomine , que
eft multa auri optimi uncias quatuor & ar-
genti ponderas octo , quam inferatis ad il-
lam partem contra , quem intulerimus , & ,
quod repeçieritis , vendicare non valeatis . Si
eft Romanus adde illic , ubi dicis deducti
funt Civefque Romani portas apertas eat .
& pergat & qua parte voluerit ambulare di-
fcedat . Similiter in Salicha ; & in omnibus
aliis & ceteri vero omni funt fimilia in o-
mnibus ,
Traditio promiffionis pignoris ,
Martine , modo promitte , & fponde te
& tuos heredes Petro & fuis heredibus ,
quod fi Petrus , & fui heredes tibi, aut tui
heredibus dederit , aut fanatione fecerit DC.
folid. hac die ufque Kal. de tale in Civi
tate
 476 FORMULÆ
tate Tufculanenfi in domo habitationis tue
reddatis ei cartam illam venditionis , quam
in vobis emifit de petia una de terra , que
eft in tali , que habet coherentias tales ca-
pfatam & taliatam ut in fe nullum obti-
neat roborem . Quod fi tu ipfe , aut tui he-
redes fibi , aut fuis heredibus diftuletis pre-
dictam cartam venditionis capfatam & ta-
liatam reddere in eodem conftituto , ut fu-
pra dictum eft , tunc componatis pene ea-
dem petia de terra in duplum ficut pro tem-
pore fuerit meliorata aut valuerit fub efti-
matione in confimili loco , Et fi ipfe Pe-
trus , aut fui heredes diftulerimus tibi , aut
tuis heredibus , & predicto conftituto predi-
&tum pretium adimplere , ut diximus, ut ea-
dem carta venditionis in fuo maneat robo-
re & facias tu , aut tui heredes de hinc in
antea de ipfa petia de terra proprietario no-
mine quicquit volueritis , Dicis ita ? Dico
ita . Adde huic carte promiffionis & huic
Notario ad fcribendum . Habes launechild ?
Habeo . Dic omnes vos rogo . Si eft Roma-
nus fimiliter . Si eft Salichus , & ceteri , e-
levent cartam de terra cum atramentario ,
& adde per heredes & mitte , obliga te, &
junge illi , ubi dicis in confimili loco , et
infuper mitte pena ftipulationis nomine, que
eft muleta auri optimi IIII. argenti pondera
octo , cetera funt fimilia .
Traditio Judicati ,
Petre Presbiter , trade per hanc pergame
na carta ordinationis de una petia de terra,
que modo venit in te per cartam venditio
nis , & pro accepto pretio de petia una de
terra , que fuit juris Joannis , & effe viden-
tur in loco tali per menfuram & coheren-
tias defignata , co tenore , ut ipfe Joannes
eo tenore
faciat de fructu ejufdem pecia de terra ufu-
fructuario nomine diebus vite fue quicquid
voluerit per anime fue mercedem . Dicis
ita ? Sic dico . Ita tradite cartam ordinatio-
nis , & huic notario ad fcribendum ; et ita
faciat judicatum , ut eft tenor .
Traditio offerfionum .
Joannes trade per hanc pergamenam car
tam offerfionis de una petia de terra , que
eft tui juris , in tali loco , que eft pro men-
fura tantum , & habet coherentias tales, ad
Ecclefiam S. Pauli , ut a prefenti die pro-
prietario nomine faciat pars ipfa Ecclefie quic-
quit voluerit , ad ufum & fervitium presbi-
terorum , & clericorum , qui ibi pro tem-
pore fuerint , fine tua , & heredum tuorum
contradictione . Dicis ita ? dico ita . Trade
cartam offerfionis ad Ecclefiam S. Pauli pro
(1) Miratur Eccardus Tit. XLVII. Pacti
Salici, legem Salicam nihil præfcripfiffe de Puel-
lis , quæ viro traderentur , cum fufius agat de
ANTIQUÆ
anima tua mercede & huic ad fcribendum ,
Similiter fit etiam , ut venditio cum defen-
•
fione , veluti fine defenfione & cum alio
tenore , prout offerens vult , & ita Longo-
bardus , & Romanus . Si vero Salichus , er
ceteri , mitte fupra cartam illam omnia, que
dixi fupra in venditione Salicha . Et adde
hic illud , que addi de pena , & de per he-
redes , & vuarpite in illo venditionis • ce,
tera enim funt fimilia .
Traditio brevis divifionis ,
Trade per hanc pergamenam brevem di
vifionis inter vos de una petia de terra que
eft veftri juris que jacer in tali loco , &ur
in primis tollat Petrus in portionem , et di-
vifionem ex parte occidentis tabulas IIII.
que pars habet coherentias tales , & poft tol-
lat Martinus item in portionem , & divi-
fionem item tabulas IIII. ex parte Orien-
tis , que pars habet coherentias tales ; ita
ut faciat unufquifque veftrum fua portione
a prefenti die proprietario nomine vos , et
veftri heredes , & cui vos dederitis quidquid
volueritis , fine omni unius alterius contra-
tione , veftrorumque heredum , ita tamen ,
&
ut in ipfa petia de terra femper fortes ftent,
& equatio percurrat , et infuper efpondete
vos ad invicem , ut fi vos , aut veftri he-
redes non compleveritis omnia qualiter fu-
pra &c. vel fi ab uno quifvis homine con-
tradicente vos , & veftri heredes non defen-
faveritis ad invicem , & ita firmum effe non
promiferitis , qualiter fupra diximus, ut tune
componat pars parti fide fervandi penam in
duplum ipfam portionem de terra fupradi-
ta , qualiter pro tempore fuerit meliorata,
&
aut valuerit fub eftimatione in confimili lo-
co , Dicitis i a ? Dicimus , tradite invicem
duos breves divifionis in uno tenore, & huic
notario a fcribendum . Dicite omnes vos ro-
go . Similiter Romani faciunt . Salichus , et
ceteri levant cartam de terra cum omnibus,
que fuperius diximus in venditione Salicha
et adde , pro heredes , et per efpondete . mit-
te obligate . et dic fine contradictione et
repetitione et adde illic , ubi dicis , in con-
fimili loco et infuper penam ftipulationis no-
mine , que eft multa auri optimi untias qua-
tuor argenti pondera octo quam inferatis ad
partem fidem fervantem , vel contra quali-
ter intuleritis et adde vuarpite et cetera funt
fimilia . In Romana et Salicha ne addas ,
ut fortes ftent et equatio percurrat .
Qualiter Vidua Salicha fpondetur ;
Nam de Puella fit ut de ceteris . ( 1 )
Comite , Miffove regis cum feptem judi-
cibus
redemptione viduarum . Ratio conftat ; nam ex-
dem confuetudines in puella ducenda habebant
Salici , quas cæteræ fervabant nationes ,
 IN USUM REGNI
cibus in judicio refidente , tongino vel cen-
tenario placito banniente femina vidua Sali-
ca tali tenore et ordine fpondetur . Adfunt
enim novem homines quorum tres funt a
&tores , tres qui rei , tres ut teftes hujus o-
mnis rei et folid. III. et unus denari eque
penfantium ; ita ut hi actores utantur actio-
nibus quarum due femper jure jurando in
digeant terminari veluti controverfia de an-
tefteftura et de confilio mortis . Tercia vero
actio femper duello gaudet examinari acto-
rem clepio et baculo preparato ut de furto
fuper fex folid. et depofito XX. et ultra ,
fed factis actionibus et jure pro iis datis va
demoneis à reis , actores baculos vadimonii
reis reftituant . Hoc facto , et a fponfuro
precio ( 1 ) fupradicto repario (2 ) dato, de-
bet mulier inquirit an eligat eum virum de
quo fit placitum fibi , quod cum mulier af-
firmaverit , tunc debet pater fponfuri inter-
rogari , fi filio fuo confentit et poft orator
incipiat .
Notum fit vobis , Quirites , fi a Deo fa-
Aum , ordinatumque fuerit , quod Fabius
venerit ut fibi Sempronia relicta quon
dam conjux Therfitis et que eft ex genere
Francorum , filia Ciceronis , vobis prefenti-
bus , Fabio fpondeatur et Seneca fuo repa-
rio. Quo a Fabio confirmato Seneca ab O-
ratore interrogatus refpondeat Sponfalibus
et primo Orator interroget Fabium qua lege
vivendo utatur . Si dixerit , verbi gratia , Sa
de
licha , tunc Orator dicat , o Fabi , da Se-
nece vadimonium ut faciat Semproniam , que
defenfione Senece regitur jure tuo fecurita-
tem fcripturalem et tercie portionis omnium
rerum quas nunc habes vel adquifitionis tam
mobilium quamque immobilium feu familie
et fi hoc non feceris ut componas decem
libras auri . Quo vadibus firmato , tunc gla-
dius cum clamide et · • tenditur a Sene-
ca , et Orator dicat : per illum gladium et
clamidem Sponfa Fabio Semproniam tuam
repariam , que eft ex genere Francorum .
Quod cum Seneca firmaverit tune Orator
dicat ad Fabium accipientem gladium cum
clamide dicat ei : o Fabio tu per eumdem
gladium et clamidem comendatam fibi , do-
nec fuerit inter te et illum conventio . Quo
facto tunc Seneca der Fabio vadimonio quod
dederit Semproniam ad legitimum conjugium,
et mittet eam fub mundio cum omnibus re-
bus mobilibus , et immobilibus , feu familiis
que ei legibus pertinent et Fabius - det Se-
(1 ) Precio . ) De pretio emptionis viduæ Salicæ
matrimonii cauffa, quod Reipus vocabatur, difer-
te loquitur Eccardus in notis ad Tit. XLVII .
Pact. Salic. Vide etiam Gloffas Lindenbrogti ad
Tit. legis Salica XLVI.
(2 ) Repario . ) Sic dictus a Reipus , feu Rei-
phe, ille erat, cui Reipus debebatur , ideft pre-
tium emptionis viduæ in matrimonium collo-
cande . Cui vero deberetur difcimus ex leg. III.
Tit. XLVII. quam emendatam ex Cod. Guel-
ferbytano protulit Eccardus ; feilicet , ut , fi
ITALICI .
477
neche vadimonium eam recipiendi et fi quis
eorum fe fubtraxerit componat X. libras au-
ri . Quo facto , tunc Fabius eam fubarret
annulo , et poft tradatur cartule donationis
et dotis et fcripte ibi legantur et Seneca det
conjugem Semproniam Fabio .
De Mundio.
Hoc facto , pro mundio det Fabius Sea
nece crofnam unam valentem XX. folidos
et Orator dicat : o Seneca , tu per hanc
crofnam mitte fub mundio hanc cum omni-
bus rebus mobilibus , et immobilibus, feu fa-
miliis que ei legibus pertinent et mundium
et crofnam trade ad proprium Fabio . Quo
facto , tunc Fabius cum Sempronia fua uxo-
re lonechild Senece tribuad .
De Donatione Salica .
Carta in terra pofita , et fuper calama-
rio , cultello , feftuca nodata, vuantone, cle-
ba , ramo arboris donatio Salicha ita fit .
Carta cum omnibus fuprafcriptis rebus fu-
fum levata ad donatore teneatur et Ora-
tor dicat : ita o Petre trade per hanc per-
gamenam cartam donationis fub dupla de-
fenfione nominative de quodam fundo tui
juris qui eft in Tufculano rure per menfu
ram & coherentias defignato ut hic brevi,
ter fcriptum eft ad Martinum ut faciat a
prefenti die proprietario nomine ipfe aut he
redes ejus ac pro eredes aut cui ipfi dede
rint quidquid voluerint fine omni contradi
&tione de te er de tuis heredibus ac pro e-
redibus . Equidem obligate vos atque pro-
mittite ab omni homine defenfare quod fi
defendere non potueritis aut per aliquod in-
genium fubtrahere volueritis tunc compona-
tis ipfum fundum in duplo ficut pro tem-
pore fuerit melioratus aut valuerit fub efti-
matione in confimili loco & infuper penam
ftipulationis nomine que eft mulcta auri o
ptimi uncias IIII. argenti pondera octo , quam
inferatis ad illam partem contra quam exin-
de litem intuleritis & quod repecieri: is ven-
dicare non valeatis . Dicis ita • dico . trade
huic ad proprium & huic notario ad fcri-
bendum . Da ei launechild , Modo vuarpi-
te . Dic omnes vos rogo tangere Et hec
omnia fint in donacione Longobarda & Ro
ma-
poffefforis filius fuerit , Reipum acciperet
> fi
non fuerit , nepos ; fi vero nepos non fuerit
filius fororis viduæ , deinde neptis filius , alii-
que juxta gradus agnationis ; quod fi nemo
ex agnatis exftaret , accipiebat frater prioris
mariti . Apud Langobardos qui viduam du-
xiffet , medietatem metæ five donationis
quam ipfa a priore viro habuiffet , tenebatur
reftituere hæredibus proximioribus defuncti ma-
riti , ex leg. CLXXXII . Regis Rotharis .
 Æ
MUL M NI L
478 FOR ANT. IN USU REG ITA :

mana preter pro eredes & penam obligatio-
nis & vuarpite ,
Noticia de banno .
Qualiter fit noticia de banno miffo fuper
res . Donne Comes hoc dicit Petro quod
habet & tenet ad fuam proprietatem res que
funt in tali loco & habet coherentias tales
& fi aliquis homo eft qui inde vul aliquid
dicere paratus eft cum eo exinde ad ratio
nem ftandi & legitime finiendi fed quod
plus eft querit & vul ut vos Donne Comes
mittatis bannum fuper fe & fuper ipfas res
propter Deum & anime Donni Imperatoris
ac veftri mercedem ut nullus quidlibet ho-
mo eum de predictis rebus difveftire pre-
fumat fine legali judicio . Qui vero fecerit
componat mille mancufios aureos medietas
camere Donni Imperatoris & medietas ipfi
& fuis heredes . Mittis ita bannum ? Mit
to . Precipite fieri noticiam .

FIN IS .

756

尊告
INFERIOR CURIA.

SCRIPTURÆE SEPULCHRI ,

SEU

ASSISIE ET CONSUETUDINES

REGNI HIEROSOLYMITANI ,

AB INGLYTO DUCE GODEFRIDO BULLIONAO PRIMO IN REGEM ELECTO INSTITUTA ,

Inde vero emendata & aucta ,

Sereniffimæ REIPUBLICÆ VENETÆ auctoritate in Ita-

licam linguam translatæ ,

Joanne de Nores Comite Tripolis , Francifco Attario , Aloyfio Cor-

nelio , Regni Cypri Baronibus , Verfioni præfectis .

ADDITUR

LIBER PLACITORUM

VICECOMITATUS REGNORUM JERUSALEM, ETCYPRI ,

Eadem auctoritate & cura Italice translatus .

1
3
IN ASSISIAS

REGNI HIEROSOLYMITANI

MONITUM COLLECTORIS ,

Apta a Crucefignatorum exercitu Hierofolyma , faufta die XV. Ju-

lii anno MIC. , novoque. ab Occidentalibus in Oriente fundato Re-
gno , inclytus Dux Godefridus Bullionæus , primus in Regem electus , duas
Laicas Curias inftituit ( 1 ) , alteram , qua Proceribus , alteram qua populo
jus diceretur ; atque illi quidem Regem ipfum Præfidem effe voluit , huic

vero Gubernatorem & Juftitiarium præfecit , qui Vicecomes nuncupatus fuit .

Duos quoque legum Codices Procerum atque fapientum confilio concinna-
tos edidit , alterum videlicet , quo Curia Regis , Superior nuncupata , regeretur ;
alterum , quo in Curia Vicecomitis , qua Inferior dieta eft , jus adminiftra-
retur . Qui Codices fubiade tum fub ipfo Godefrido , tum fub aliis Regibus ,
qui ufque ad Urbem Saladino deditam Hierofolymitano diademate infigniti fue-
re , emendationes fufceperunt atque incrementa ( 2 ) , prout Regni neceffitas
aut utilitas poftulare videbatur .
Quanta erga leges ipfas reverentia foret , declarat modus , quo Codices fer-

vabantur . Eorum fiquidem Autographa ( 3 ) majufculis litteris exarata , aura-

tis initialibus exornata > & per fingulas paginas firmata manu arque figillo

Regis , Patriarchæ , & Vicecomitis Jerufalem , quafi facer thefaurus , in æde

Sancti Sepulchri affervabantur in arça , quæ cum in dubiis caufis ad Autogra
pha eundum effet , referabatur coram novem faltem teftibus ex primoribus trium
Ordinum Regni . Inde vero invaluit antiquitus , ut Codices illi antonomattice
appellarentur SCRIPTURÆ SEPUĻCHŘI .
Verum enim vero præftantiffima hæc Autographa diu non perftiterunt . Cum
enim anno MCLXXXVII. fancta Civitas Saladina dederetur , honeftis licet pa-
Atis deditione fignata , atque honeftiori humanitate expleta ; ex Affifiis tamen
ipfis haud obfcure edocemur , ( 4 ) non modo Autographum Superioris Curiæ:
so tunc deperiiffe , fed nec alia ejufdem fuperfuiffe exemplaria . Quare opus
fuit , ut Affifiæ ad Superiorem Curiam fpectantes Nobilium quorundam in ju-
re verfatorum opera fcriptis iterum traderentur .
At cum Affifie ( 5) de deperditis Autograpbis indiftin &te loquantur , idem fubiiffe
videtur fatum & authenticum illud , quo leges ad Curiam Inferiorem pertinen
tes continebantur . Sed valde probabile eft , aliqua Legum earundem exemplaria
fuperextitiffe , e quibus Affifiæ , quas nunc habemus , depromptæ fint . Ipfa-
rum namque lectio innuit , quidem aliquatenus interpolatum effe >
Codicem
fed non ex integro privata manu , atque auctoritate refectum . Et revera Af
fifix Superioris Curiæ , & Liber Placitorum Vicecomitatus fefe cuiquam often-
dunt privatorum opera concinnatos ; at vero Codex , de quo nunc agimus , le-
ges exhibet , ferme prout a Legislatore ferri folent .
Hifce autem Codicibus regebantur Regna Jerufalem & Cypri . Quin & il-
lorum maximus viguit ufus in Imperio Romaniæ , poftquam in Venetorum
& Francorum ditionem redactum eft ; prout evidenter oftendam , cum de Li-
bro Confuetudinum ejufdem Imperii verba faciam .
Cum vero Cypri Regnum in jus deveniffet Venetæ Reipublicæ , evenit
Tom. 11. Ss ut

(1 ) Affifiæ Curia Sup. cap. II. (3 ) Ibidem cap. IV.

(2) Vide ibidem cap. III. & ultimo . (4) Ibid. cap. ultimo , ( 5) L, c.
 482 IN ASSISIAS REGNI HIER.

ut in fuprema Curia Italici idiomatis ægre intelligerentur Affifiarum Codices

antiqua Gallica dialecto confcripti , atque antiquatis phrafibus , & obfoletis vo-
cibus adeo fcatentes , ut inter Cyprios ipfos pauci effent illis apte interpre-
tandis idonei . Quapropter Reipublicæ Sereniffimæ decreto fancitum eft , ut o-
mni diligentia adhibita Affifiarum Regni Jerufalem verfio fieret in Italicam
linguam , quæ vice veterum Codicum fungeretur .
Imperata facta funt ea dignitate , quæ tum Principis imperantis majeſtati ,
tum legalium codicum fanctitati par effer . In quo profecto Locumtenens , &
cæteri Rectores nobiliffimi , qui tunc Regno Cypri præerant , præclarum
præbuere exemplum Magiftratibus omnibus , quibus a Summis Poteftatibus

cuftodiendarum legum cura concreditur . Huic namque rei gerendæ delege-

runt tres Regni Barones , qui regia auctoritate fuffulti , omnibus , quotquot
erant , ex univerfo Regno accerfitis Codicibus , felegerunt Affiliarum Superio-
ris Curiæ optimos quatuor , Inferioris Curiæ quatuor , Placitorum Vicecomita-
tus quatuor . Tum verfio fufcepta fuit a peritiffimo Interprete fub eorundem

Baronum præfectura , & adeo quidem diligenti propofita circumfpectione , uc

fi qua inter Præfectos fententiarum difparitas in obfcuriorum locorum inter-
pretatione oriretur , ea nonnifi coram fuprema Regni Curia declaranda foret .

Cautum infuper fuit , ut authenticum Gallicum , & Italica verfio perpetuo af

fervarentur in archivio tum Veneto , tum Leucofienfi , ut verfio ipfa cum au-
thentico , quotiefcumque id e re effe videretur , conferri poffet , ad genuinam
legum interpretationem certiorem reddendam . Verfionem itaque fic peractam
Sereniffimus Princeps ex jure Summi Imperii ratam habuit , & anno MDXXXV.
magnificis typis excufam Cypriis pro patria lege fervandam dedit .
Nihil autem in Verfione ab authentico immutatum fuiffe , illud inter cæte

ra probat , quod pluries defcripta legantur ea ipfa , quæ a plurimo ante fu-
fceptam verfionem tempore in defuetudinem abierant , imo & prorfus inhibi
ta , & bonis moribus contraria effe cenfebantur ; uti funt ea quæ de monoma,
chia judiciali habentur , & illa , quæ occurrunt de purgatione vulgari per fer-
rum candens ; quod in Affifiis noftris appellatur portare il giudizio ( 1 ) .
Ex Italica ergo Verfione potius quam ex Originali Gallico vix intelligibili
-Inferiores Affifias nunc trado , Superiores alio in volumine traditurus , quibus
queque ( ur aptiore loco ) authentica documenta adnectam , adamuffim compro
bantia , quæ de Affifiarum Regni Hierofolymitani hiſtoria & fatis huc ufque

differui .
Inferioribus interim Affifiis addo Librum Placitorum Vicecomitatus Regno-

rum Jerufalem , & Cypri , privata quidem auctoritate confcriptum , fed Affi-
fiis pene ipfis æquiparatum in foro . Hujus libri Auctor teftatur , fe anno M-
CCCXXV. rem gefiam Leucofiæ in Curia Vicecomitis advertise ( 2 ) ; quæ
fatis indicant , haud multo poft annum ipfum , Librum fcriptum fuiffe .
In quo Placitorum Libro notabiles occurrunt fanétiones ( 3 ) , quibus cave-
tur , ne immobilia bona tranfeant in dominium Communitatum Laicarum , aut
Ecclefiafticarum , Locorumque religioforum , fenza la lucentia del Capo Signor ,

Quod equidem Auctor refert , non ut ex Affifis depromptum , fed fecondo

ufanza della probibition fatta nelle Scritture della Corte.
Sanctionem profecto tulerat & in Imperio Romania Henricus Imperator
Balduini frater , repetito edicto cavens , ne immobilia bona in Imperio Eccle-
fiis & Monafteriis dono dari , vel teftamento relinqui poffent . Cujus interdicti
caufas attulit eruditiffimus Cangius ( 4 ) , ex quibus conftat , quod ficubi Re-
gnorum ejufmodi condere leges publica fuafit utilitas , in Imperio Romaniæ ,
uti & in Regnis Syriæ & Cypri urgens extorfit neceffitas .
Etenim cum potior immobilium pars ftipendiorum militarium vice funge-
retur , imminutis atque in manus mortuas translatis ftipendiis , imminuebantur
& numeri militum , & onera fervitiorum , e quibus robur conftabat exercitus ,
quo

(1) Vide Libr. Placit. Vicecomit . cap. finali . (4 ) Du Cange Hift. de Conftantinople fous
( a ) Ibid. cap. XXIV. les Empereurs Francois lib. II. n. 15. apres l'
( 3 ) Ibid. cap. XVII. XXV . XXIX. Hiftoire de Geoffroy de Ville-barduin .

1
 7

MONITUM COLLECTORIS .
483
quo apprime opus erat fuftinendo inftabili Imperio , atque hoftitibus armis fem-
per expofito .
Accedit , quod cum convenæ illi , quorum complexæ vires firmamentum Im-
perii conftituebant , ex nacta occafione aut cis mare transfretarent ad propria
aut novas fedes , moyafque fortunas alio quæfituri emigrarent , hi , queis ab
Imperio abfcedere animus erat , haud facile invenientes , qui immobilia eme-
rent , quorum poffeffionem ingruentia bella nutantem , incertamque reddebant ,
ca religiofis locis aut ex retributione , aut ex pia largitione tradebant .
Hifce ex Cangio deductis major certe adhuc accedebat vis ex conceptu gen-
tis , ratæ fundum intra ditionis fines pofitum Imperanti obnoxium effe non
modo ex jure Imperii , fed & ex jure radicalis proprietatis , quæ directum do-
minium appellatur . Quod jus , ut ego quidem reor , non ad Feudalia , & ad
Burgenfatica , quæ fub annuo cenfu Curie folvendo poffiderentur , perſtrictum
erat , fed & ad Burgenfatica cujufque liberi tenementi , & generatim ad quaf-
cumque fundorum poffeffiones extendebatur . Ita namque obtinuiffe mihi vi-
detur ex veteri Feudalis juris conftructione inter populos , penes quos Feuda-

lium conceptus quam maxime vigebat . Et profecto hodiedum in Regno An-

gliæ veterum inftitutorum tenaci , nemo babet ( 1 ) directum dominium , ideft
veram proprietatem in quocunque terra genere , excepto Rege in jure fua corona .
Sed hoc exinde incommodi ortum eft , quod Dynaftæ quidam , Imperialis
Edi&i clypeo tutati bona religioforum locorum invaderent, fous le pretexte faux
ou veritable , ait laudatus Cangius ( 2 ) , qu'ils avoient etè donnez au prejudice
de cet Edit .

Quad Prælatorum , Summique Pontificis Innocentii III. auxit querelas , qui

pro libertate populi , & ftatu profe&uque Ecclefiarum allegantes , multimodis
conati funt , ut & ablata bona redderentur Ecclefiis , & Imperiale Edi&
tum res
Vocaretur , vel careret effectu .
In Libro Confuetudinum Imperii Romania concinnato in ufum Principatus
Achaja interdictum perftri& tum innuitur ( 3 ) ad donationem bonorum Feuda-
lium , ac Bur gen faticorum , fub annuo cenfu Curiæ folvendo poffefforum ,
ut,
pote quæ extin&a poffefforis linea ad dominum cenfus regrediebantur . In Lis
bro autem Placitorum Regnorum Syriæ & Cypri indiftincte de Burgenfaticis
non transferendis fermo fit . Quænam autem præcife fuerit hac in re in utro
que Regno atque Imperio Curiarum praxis , & obfervantia , prorfus ignoro .

( 1 ) Jacobs Law Dictionn. V. Fee-Eftate .

cap. XCVI, Confer & cap. CXLII, & CL .
(a) Du Gange loc. cit. XXXIII.
(3 ) Liber Confuetud. Imperii Romaniz Me.

Tom. II.
58 2
LA BASSA CORTE .

LE ASSISE , ET BONE USANZE ,

DEL REAME DE HYERUSALEM .

Le Rubriche del Libro de le Affife , & de le Ufanze del Reame

de Hierufalem de la corte de li Borgefi , ditto tefti expreffi .

Ui comincia el Libro de Iuftitia, tri , & quali non

Cap.I
a& Iure , qui tratta la rafon , XV. Che pena deve pagar quel fchiavo ,
equità; & prima qualbo- o fchiava che mette il fuo patron in lite .
mo deve effer el Vifconte , & abe bomini XVI. Quali ponno placitar per alwi in
devens effer li Giurati, & quali non pon- corte , & quali non ....
no effer, come fe dieno governar , & XVII. Quali non ponna placitar in corte, fa
iudicar tutti li bomini , & donne , & tutte non per fe fteffi folamente ,
le caufe de faffinamenti , de latrocinii , de XVIII. De quelli che ponno littigar per
vendite , de comprite , de impreftiti , de ca- fe, & per certe perfone .
XIX. Come deve effer aldito advocato ,
Je , terreni , vigne , de Cavaglieri, &
fanti, & tutte quelle caufe , de le qual se non altramente .
XX. De colui che non è di età , & del
chiameranno in la prefentia loro, Joh
II. Qual bomo deve effer el Vifconte. prodigo ,
III. Qual deve effer el Visconte ftatuito al XXI, De qual cofe fi pual littigare in sor-
loco per far rafon, come fi deve mante te, & de qual non .
XXII. Qual cofe non fe dieno placitare in
nir al fervitio del Signor .
corte , ne eller aldite,
IV. El Re che bomo deve far Balio , over
Visconte, & con che confulto , & come de- XXIII. Dapoi che bavemo dechiarito que
li deveno effer li Iudici , che deveno fave,
ve far rafon , commandar li fui Iudici de
far le fententie fecondo le domande, le come fi deve governar el Vifconte , quali de-
vene offer li advocati , quali ponno litti-
refpofte,
V. Che deve far el Visconte , in che wal gar per altri , & quali non , diremo borade
Tadiuto fuo , &che perde quando fa quelli Iudicii , prima del Re.
che non deve . XXIV. Che poteftà ha il Re verfo li fuoi
VI. Che deve far el Vifconte de le cative bomini , che fon tenuti a lui li fuoi bo-
ufanze , come diè efaltare per la fua Fe- mini .
XXV. De le vendite & comprite , Ú
de li boni coftumi , & mantenirgli .
VII. Qual bomini deveno effer li Giurati, qual vendita deve valer , & qual non .
XXVI. Del ven litore che riceve una par-
per che fanno ftatuiti là.
VIII. Quel che non deveno fare li Giura- te dil pagamento di quel che bà venduto ,

ti , & fazandolo deveno effer privati da la o uno folo dinaro ,

compagnia de li altri . XXVII. Del mercadante , ch'è in poffefo

IX. Che deveno far li Giurati , dapoi che
faranno fentati in la corte .
X. Che li Giurati non ponno configliar ,
nè aldir ad alcuno , dapoi fentato nelle fue
fegie.
XI. Che ponno fare li Giurati avanti la
termination .
XII. Che fi deve fare a li Giurati ftatui-
ti a far rafon, configliar le vidue ,
de la robba comprata , poi fi vol pentir .
XXVIII. Che action bà il parente di co-
lui che vende la fua bere.lità ad un'altro ,
XXIX. De colui che compra una heredi-
tà , la tien un' anno , & un giorno fen-
za zalonzare, & che deve pagare el com-
pratore al Re , ch'el venditore .
XXX. De colui che tole una cafa in pe-
gno , fel fcoderà fitto da quella de chi de-

orphani , & altri che li domandano configlio, ve effer.

negando de configliar quelli ,
XIII. Come deve effer falvato , & quar-
dato quel ch'è de la Santa Chiefa , & co-
me la corte fecular deve andar a la Chiefia
per diffinir la lite.
XIV. Qual bomini ponno litigar contra al-
XXXI, Del compratore , venditore de
la beftia reftiva , & come fi può reftituive .
XXXII. De colui che compra fchiavo ,
fchiava che cade de la brutta .
XXXIII. De colui che compra fchiaro , o
fchiava lazarin , o lazavina .
XXXIV.
 ASSISIÆ REGNI HIEROS.
485
XXXIV. De colui che compra porco , o LXVI. De li piezi che voleno infir de la
porca lazarino , o lazarina . piezaria, & quando ponno infire .
XXXV. Del pegno venduto fenza Saputa LXVII. Del debitore che laffa vender li
del fuo patron . pegni de li fuoi piezi , &non bà da pagare.
XXXVI. De colui che compra , o vende LXVIII. Del debitore che mette piezi .
cofe de la Chiefa. LXIX. Del piezo che non bà de adimpir
XXXVIL Del compratore che compra un la piezaria , o che fia abfentato dal paefe
cavallo a tempo Specificato , & al termine LXX. De li pegni di piezi , come fr
poi non bà da pagarlo . deveno tenir avanti che fiano venduti .
XXXVIII . Come fi puol tuor la cavalca- LXXI. Del pegno fufpefo da laprima ven-
tura del piezo , è del debitor ancor chel dita , fenza licentia del fuo Signor, & poi
habbi in prestito . venduto per manco de chi deve effer ih
XXXIX. De li mercadanti che mostrano danno , o del patron , o de l'incantador .
una mostra , & vendeno le mercantie fue LXXII. De li piezi morti avanti chel cre-
non fimile a la mostra . ditor fia pagato , & a chi può egli doman-
XL. De li impreftiti che fi mandano fo- dar el fuo .
pra mare . LXXIII. De colui che tuol alcuna coſa dal
XLI. Chi dà la fua robba per portarla fuo debitor per darli altro termine de pagarlo .
in uno loco , & vien portata in un' altro . LXXIV, Del piezo che non bà il modo de
XLII. Che fi deve far de la robba gittata pagar , Ódel debitor che fi può retenir
is mareper allegierir el naviglio al tempo rio . LXXV. Del piezo , & quando puol infir
、 XLIII, De li marinari che s' accordanoper de la piezaria , quando non .
fare un viazo, dapoi tolto capara fi pentono LXXVI. Del piezo che non confeffa , fe
ſe
XLIV. Che deve far la Iuftitia de quelli non la mità de la piezaria fatta .
che portano cofe vietate in terra de l'infideli . LXXVII. De la forza del pegno che fi
XLV. De le robbe che fi manda Sopra ma- tuol al piezo .
ve , avien , che li corfari le tuoleno , a LXXVIII. Chi pud vender la cofa del de-
fi rompe el naviglio . bitor , o il piezo , • il creditor , & qual
XLVI. De le robbe gittate in mare vendita val,
trovate poi al fondi de l'acqua , o a la ri- LXXIX. De li pegni di piezi che fi ven-
va, che parte deve baver chi ta trova . deno , cbi li deve restorar .
XLVI . Chi imprefta una cofa non deve LXXX. Come può perder la fua cavalca.
recever un' altra .
tura chi la imprefta ad uno che fia debi-
XIVIII. Del debitore che dice al creditor tor , d piezo .
doverli dare più di quel che diè dar egli LXXXI. De quelli che ftano a falario com
a lui.
altri, che autorità bà el Signor verfa
XLIX. Del debitore che nega il debito ,
el fuofervitor , elfervitor verfo el Signor .
poi lo confeffa in corte fenza altri tefti- LXXXII. Delfervitore , d maffera che tro
monii .
vano alcuna cofa , de chi deve effer quelche
L. De colui che imprefta in prefentia de trovano , è del patron , d del fervitor .
doi teftimonii , uno d'effi teftimonii more . LXXXIII. Del fervitore , d maffera che
LI. Del debitore che confeffa parte delfuo perdeno alcuna cofa del fuo Signor
debito , & parte non . LXXXIV. De colui che batte el fuo fer-
LII. Del cavallo dato in pegno .
vitore , d maffera .
LIII. Chi perde il pegno Sopra lo quale LXXXV. De li fartori , & altri manuali
bà impreftato danari , che fugono con li lavori de li bomini .
LIV. Del debitore che non bà da pagare . LXXXVI. De le location de cafe , et quan-
LV. Del Franco , & Sorian che die dare do le può laffar un locatore .
Fun a l'altro .
LXXXVII. Del pagamento del fatto de
LVI. La rafon del Franco , & del Sara- le cafe .
fin per debito . LXXXVIII, De quelli che danno`caval-
LVII. Del Franco , del Grifon , che cature a nole .
teftimonii li bifognano . LXXXIX. Del gambellaro che da a noto
LVIII. Del Grifon , & del Armeno , & li fuoi gambelli , & quelli caſcano , et fan-
che teftimonii li bifognano . no qualche danno .
LIX. Del Sorian , & Neftorin .
XC. Do la beftia data a nolo a la qual
LX. Del Iacobito , & Neftorino .
rincrefce il camin , & more , de chi deve
LXI. Del retenuto in corte per debito . effer il danno .
LXII. De li piezi .
XCI. De chi deve effer el danno de la
LXIII. Del piezo che nega la piezaria beftia che more dapd tolta a nolo , et fatta-
in corte , poi la confeffa. la marifcalcar .
LXIV. De colui che vende el pegno del XCII. De colui che tuol a nolo una be-
fuo piezo più di quel che li diè dar. fia, poi la vende , d'impegna , dli vien
LXV. Del creditore che rende el pegna del
solta per debito fuo .
fuo debitore , dapoi toltolo .
XCIII. De li terreni , caſe , & zardini,
Tom. II.
$$ 3 dati

ASSISI
486
dati a cenfo.
XCIV. De quelli che tengono le fue cafe,
terreni , o giardini , a cenfo .
XCV. De colui che racomanda una cosa ,
la qual fi perde.
XCVI. De colui che racommanda una bol-
zetta ferrata , la trova aperta .
XCVII. De l'hofte che vien dimandata la
robba datali in recommandatione .
XCVIII. Come deve reftituir l'hofte quella
cofa che li vien racomandata dapoi .
XCIX. De la compagnia , & conventione
che fanno li bomini tra loro .
C. Del compagno che fa danno a la com-
pagnia , & del reftoro .
CI. De le convention che li homini fan-
no tra loro , & qual valeno , & qual non .
CII. De colui che fa patto de far male .
CIII.Che fi deve fare di quelli che pat-
tizano de far male , lo fanno .
CIV. Quando fi deve giurare .
CV. Per che dà la corte termini a li lit-
tiganti .
CVI. In che pena incorre chi è a termi-
ne , & non vien in corte .
CVII. De colui ch'è a termine , & non
è bomo de la cità, il qual non vien alfuo
termine .
CVIII. De colui che non può venir alfuo
termine , & el facramento che fà el fervi-
tor di colui che manda à dinotar elſuo
fuo im-
pedimento del termine .
CIX. Come perde l'actor la caufa , & la
guadagna el Reo.
CX. Del colpo apparente , de colui
chel dà .
CXI. De l'actor che non nomina de chi
fe rechiama , fi metteno a termine leparte .
CXII. Del piezo che pieza un' bomo de
venir al fuo termine , & l'homo non vien ,
in che incorre el piezo .
CXIII. Le rafon che hanno verfo el Vi-
fconte le perfone littigante .
CXIV. De li Religiofi che littigano in la
corte Real , dapoi convinti el fuo fupe-
riore non vol efequir quel che fece il fuo
fratte .
CXV. De la caufa messa a termine per
caufa de li preiurati difcordanti de opinion .
CXVI. Se la donna maridata citata in
iudicio deve refponder , o non .
CXVII. De colui che tuol per piezo una
femina che bà maritofe la piezariaval , o non .
CXVIII. De colui che fi marida con don-
na vedoa la qual bà debiti fuoi , d del
primo fuo marito , & chi deve pagar quel
debito .
CXIX. La pena di colui che difponzella
una vergine Jenza faputa de chi l' bà in
governo .
CXX. Ancora de la medema materia .
CXXI. Per qual caufa fi deve haver ad-
vocato , & per qual non .
CXXII. Che homini deveno effer li tefti-
monii .
E
CXXIII. Qual homini ponno effer teftimo
nii in corte , & quali non .
CXXIV. Chi può effer teftimonio , & chi
non .
CXXV. Chi può teftificar contra donna ,
s'in quella prova vi bà battaglia .
CXXVI. Del Visconte , & de li fuoi ba-
ftonieri che voleno effer teftimonii , & fe
vale ..
CXXVII. De li teftimonii de le fcrittu
re, qual teftimonio de fcrittura val , et
qual non .
CXXVIII. Qualfcrittura vale, & qual non ,
CXXIX. De le fcritture de li bomini del
commune .
CXXX. De la fcrittura che non bàſcrit-
ti teftimonii fe diè valer , o non .
CXXXI. Qual cofe fi ponno iudicar in le
corte de li communi , & qual deveno effer
judicate in la corte regia .
CXXXII. De colui che vol effer teftimo-
nio in corte , & lui è guasto , à bà paſſa-
to la età di Jeffanta anni .
CXXXIII. De colui ch'è amalato, et vien
querellato de faffinamento .
CXXXIV. Del creditore morto del qual
vien dimandato poi il fuo credito per lifuoi
parenti,
CXXXV. De colui che non deve effer ac-
cettato per teftimonio .
CXXXVI. De la teftimonianza de l'home
religiofo , & prette , clerico , & quanto
wale .
CXXXVII. Che ilVifconte, & li giurati
fonno tenuti de transferirse al loco de le
differentie tra vicini vertente .
"CXXXVIII. De colui che mette travo ne
Paltrui muro .
CXXXIX. De colui che vol fabricar in
la fua guaftina , & alcun li mette difficultà .
CXL. La rafon che deve haver chi rece-
ve alcun danno fuor de li muri di cafafua .
CXLI. De matrimonio , & qual matrimo-
nio vale , & qual non deve effer tenuto "
nè de Cavaglieri , nè de bomini ligii , né
de Borgeft , che tal rafon deve effer del
Borgefe , come del Cavaglier , per che al
tramente non faria iufta la Leze , ne l'af
fifa, & de che età deve effer bomo , et
la donna avanti che fi Spofano , d che fi
poffano fpofare a la Santa Chiefa .
CXLII. Come fi può divider el matrimo-
nio quando non è fatto come fi deve .
CXLIII, De colui che fi marida con la
fua parente , del prete che li marita , &
de li intervenienti al Spofar , che pena de-
veno baver.
CXLIV. Come diè l'homo affigurar , d
maridar la donna in la Santa Chiefia.
CXLV. De le pene che fi mette in li
patti nuptiali a chi fi pente.
CXLVI. De colui che promette , à tocha
la man a donna , & non la prende il quale
li bà dato alcuna cofa , fe può recuperar
quella cofa .
CXLVII.
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
CXLVII. De l'homo , & de la donna che
tochano la man , & more l'uno avanti che
la traducha, che deve effer de lafacultàfua .
CXLVIII. De la donna vedoa cheprende
marito infra l'anno che morfe il fuo primo
marito .
CXLIX. Sel figliolo del primo maritopuò
laffar alcuna cofa a fua madre venendo a
morte .
CL. Chi è obligato pagar la dote a la
moglie del morto .
CLI. Come la donna vivente il marito
puol dimandar , & haver la fua dote .
CLII. Se deve haver alcun male colui che
non bà da pagar la dote di fua moglie ,
CLIII. Qual dono vale , & qual non , de
li doni ch'el marito fà a fua moglie dapoi
toltola .
CLIV. Che dono può far l bomo a fua
moglie , el qual pofsa , & debba valere .
CLV. Perche fi può divider il matrimo-
nio , dapoi fatto .
CLVI. Del matrimonio che fi fepara per
alcuno impedimento .
CLVII. Chi deve nutrir li figlioli picoli
del matrimonio che fi divide .
CLVIII. Che rafon hanno li figlioli na-
turali in le beredità , & beni del padre ,
de la madre fua .
CLIX. In che tempo non fi pud far fpon-
falitie , mà ben prometter , tochar la mano .
CLX. In che cafo fe die rechiamar la
donna dal marito fuo , fe la batte , è fa
alcun mensfatto .
e CLXI. Di colui che fi marida a una don-
na con tutti li fuoi dretti .
CLXII. Quel che guadagna la moglie ,
& il marito infieme .
CLXIII. De li teftamenti , & ultime vo-
luntà , de li teftimonii , come deveno inten-
der ben, & li commiffarii obligati ad efe-
quir la voluntà del teftatore , per che la
leze dice effer gran peccato in colui che bà
le robbe del morto , & non le dà dove bà
ordinato lui.
CLXIV. De chi deve effer la facultà del
morto abinteftato havendo moglie , & figlioli .
CLXV. De chi deveno effer liftabili acqui-
ftati per la moglie , & marito , quando mo-
re la moglie prima .
CLXVI. Del ftabile havuto per fententia
in corte , el qual vien poi domandato per
un' altro .
CLXVII. De chi deve effer la facultà del
morto abinteftato che non bà moglie , nèfio-
li, nè parenti .
CLXVIII. De colui che dona alcuna cofa
per teftamento de le rafon di fua moglie .
CLXIX. Chi è obligato pagar il debito
del defunto , fe fua moglie è viva .
CLXX. De le donation chel padre , d la
madre ponno fare a fuoi filioli in vita, &
in morte fua .
CLXXI. Che fonno tenuti li parenti del
morto , che receveno li fuoi beni .
487
CLXXII. Qual ftabile deve effer venduto
prima per debito , d del marito , d de la
moglie .
CLXXIII. Sel teftamento nel qual filaffa
l'altrui robba vale , o non .
CLXXIV. De chi deve effer la facultà del
morto abinteftato che non ha parenti , nè
figlioli ,
CLXXV. Come deve dimandar
& pro-
var il laffo colui al quale vien laffato .
CLXXVI. Del legato che laffa la moglie
al marito , acciò che non toglia altra moglie .
CLXXVII. De li legati per li quali ri-
mangono obligati li beni del teftatoreperpa-
garli .
CLXXVIII. Del legato chel marito fa a la
moglie , & qual donation val, & qual non
CLXXIX. Chi deve effer el fcrittor del
teftamento .
CLXXX. Che teftimonii deveno effer al
teftamento , acciò chel vaglia .
CLXXXI, Del battizato , è battizata , che
fà teftamento , che action bà in le fue
' bà franchito .
robbe colui che l
CLXXXII. De li battizati che moreno
Senza teftamento , & fenza figlioli , & de
chi deve effer li fuoi beni .
CLXXXIII. Per quante cauſe torna in fer-
vitio el fchiavo , à fchiava , dapoi batti-
zato , & liberato de iure ,
CLXXXIV. Del fervo conftituito berede .
CLXXXV. Quando è tenuto il patron dar
la franchifia al fuo fervo .
CLXXXVI. Del fervo exiftente in pegno
fe fuo patron lo puol franchire .
CLXXXVII. De l'homo libero che foporta
effer venduto per Sarafin di voluntà .
CLXXXVIII. Che fi deve far di colui che
tien fcofo un fchiavo , ò fchiava in cafafua
dapoi fatte le cride d'ordine de la corte .
CLXXXIX. Sel Schiavo liberato è tenuto
refar el danno , d delitto commeſſo in tempo
ch' era fchiavo , d non .
CXC. Che fi deve far del fervo che bat-
te , d ferisce alcun Chriftiano a dritto , d
a torto .
CXCI. Che actor deve mostrar col dito,
quel che domanda .
CXCII, Del debitor che more , & non fa.
mention al fuo teftamento del debito che deve .
CXCIII. Dove fi deve littigar di ftabili .
CXCIV. La rafon de le cafe impegnate
quando paffa un' anno , uno giorno .
CXCV. Del ftabile medemo , & . dove fr
deve littigar .
CXCVI. De li doni che fanno li bomini
l'un a l'altro , & qual deve valer , & qual
non , & quando fi deve reftituir la cofa do-
nata ancor che fia poffeffa.
CXCVII. De altra donatione conditionata .
CXCVIII. De colui che perde la fua ca-
valcatura .
CXCIX. De la robba robbata , & porta-
ta , d menata a Saraceni .
CC. De la cofa robbata ,
CCI.
 ASSISIE
488
1 CCI. Che alcuno bomo fiando alozato in
cafa d'altri deve recever alcun danno .
CCII. De li ladronezzi .
CCIII. Che fi deve far del ladro che un
' asfalta ad un' altro per batter ,
bomo trova , o prende robando a cafa fua .
CCIV. Che fe die far del ladro che farà
pre per il cridar d'alcuno .
CCV. De li beni trovati adolfo al ladro commettendo faffinamento .
pref.
CCVI. Del ladro Sarafin che vien a leche je diè far de quelli chel feriteno,
vigne , giardini , ò nella cafa d'alcun bomo . Jel more per quelle ferite .
CCVII. Che fe diè far de la robba per-
Ja, & poi trovata apre o alcuna perfona .
CCVIII. De bomo che vien imputato in
corte per ladro , disleale .
CCIX, Del querelante de furto che non
può provar la jua querela .
CCX. Sel fi deve dar fede a là teftimo-
nianza del ladro .
CCXI. De colui che laffafcampar el ladro ,
CCXII. De li compagni ladri che s'acom
pagnano infieme.
CCXIII. Che rafon deve bauer el patron
del jeron che fuze in pagania , & poi ri-
torna in terra de Chriftiani .
CCXIV, De la cofa robbata trovata a ven-
der .
CCXV. De chi deve effer il miel che le
ape fanno in altrui campo , darborg , òcaf-
fa fenza menarle per forza de là dove erano ,
CCXVI. Che fi deve far del ladro che
robba galline , & oche.
CCXVII. De li aftori , falconi , fparavie-
vi , altri ucelli da preda che li Baroni ,
Cavaglieri , & altri ufano nutrire per ucel
lare che fi perdeno .
CCXVIII. De li fifici che medicano li a-
malati dandoli medicine , firopi , altre
cofe , li quali moreno per la mala cura.
CCXIX. Per quante caufe ponno i pa-
renti exhereditar li fuoi figlioli da tutti li
fuoi beni .
CCXX. Le caufe per le quale li figlioli
ponno disbereditare el fuo padre , & madre
da li fuoi beni .
CCXXI. Li ftatuti che deveno effer a la
corte del fontegbo , qual cofe fe dieno
iudicar , & qual non .
CCXXII. Il pagamento de le robbe porta-
te per mar, per terra ftatuito antiqua-
mente per li Re, providi homini del
paeje.
CCXXIII. Et fimilmente il capitulo fe-
quente nel quale fi contien che li beretici ,
infideli debbano ftantiar in Acre perpa-
gar alcuni datii che fi uļava albora in So-
ria, bora pagano in Cypro altramente ,
1 come appar al libro de li datii , non mi
parfe copiarlo per che non è in conftitution .
CCXXIV. De colui che appalta un terren ,
& fopra quello fabrica, poi vorà ven-
der, d ruinar la fua fabrica .
CCXXV. Come puol chi vol slargar la fua
cafa per el fuo muro edificando a la strada
del Signor .
CCXXVI. Che deve effer di colui che bat
te un' altro .
CCXXVII. Che fi deve far a colui che
• per occi-
derlo .
CCXXVIII. Quanto vale la teftimonianza
de doi bomini ligii , che prendeno un' bomo
CCXXIX. De colui che ha molte ferite
CCXXX. De che la Iuftitia deue bauer
iuftification , & de che non .
CCXXXI. A che pena incorre colui che
vorà imputar de falfità li atti de la corte ,
CCXXXII, Che deve pagar a la Iuftitia
colui che batte, d fà batter un' bomo , d fe-
mina , che al battuto .
CCXXXIII, Del Franco , ideft libero, che
batte el Schiavo , ò fchiava .
CCXXXIV. Che fi deve fare de li punti
contra i quali fi querela alcuno .
CCXXXV. De li putti menori de quin
defe anni che fi querelano .
CCXXXVI. Chè tenuto el Signor de dar
al campion disfidato disfidante per rafon .
CCXXXVII. Chi è tenuto de domandar
la morte di colui che vien amazato, non
bà alcuno de cercar le fue rafon contra l
bomicida .
CCXXXVIII. Che fi deve far de li cam-
pioni , dapoi che faran intrati al campo, &
uniti infieme per combatter .
CCXXXIX. Che alcun Grifon , Sarafın ,
K
Sorian non pud levar a battaglia alcun
Chriftian Franco ,
CCXL. De faffinamenti, de homicidii, de
herefie , & de abandoni de cadaun ,
CCXLI. Che fi deve fare quando un fe-
rito de piaga mortale fi querela in corte , &
il querelato nega , adimpiffe l'affifa , &
poi avien che colui more per quella piaga .
CCXLII. Che fi deve fare di colui che fe-
riffe un' bomo , & poi s'accorda feco per da
nari , & dapoi l'accordio more el ferito per
quella ferita ,
CCXLIII. Del giurato che non vol confi
gliar quelli , quelle ch'è obligato configlia
re de iure .
CCXLIV. Del thefare che fi trova fotto
terra , che alcun bà meso , el quale è mor
to , de chi deve effer, à del Signor de la
terra , ò de colui che l'haverà trovato .
CCXLV. Che pena deve baver colui che
mette foco in la cità , & fa alcun danno .
CCXLVI. De chi deve effer quella cafa, in
la quale vien fepulto un morto .
CCXLVII. Che fi deve far quandofi tro-
va un' bomo morto per la strada , & uno
vivo apreffo di lui .
CCXLVIII. Che fi deve fare quando un'
bomo maridato trova la fua moglie giacer
con un' altro , & li amazza tutti dò .
CCXLIX. A qual corte fe diè terminar
la querela de la donna che dice l'home ufar
Con
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
489
con effa in altro che per il dretto moda , CCLVII. De la femina che batte un'bom .
CCL. La pena de li fcrivani che fanno CCLVIII. La pena del ladro in el primo
privilegii falfi , over inſtrumenti, Jonno furto .
convinti per la cognition de le lettere me CCLIX. La pena del Jadro trovato bol
deme . lato.

CCLI. La pena de li fcrivani del fonte- CCLX. De le cride del Signor publicate
go , o del comerchio, è d'altri lochi che rob la terra .
per
bano de idretti del Signor CCLXI. La pena de le mesure , & pefi
CCLE che fi deve far de li orevefi ch
' falfi.
intagliano falſe bolle , à falſe ſtampe . CCLXII. Che deve pagar in corte colui che
CCLIII. El pagamento chel Signa deve vende la fua casa .
baver da li delinquenti per tutta la fira ". CCLXIII. De feovatori de la terra, &
terra , de le rive , come fi deve fare .
CCLIV. Che deve pagar a colui che gua- CCLXIV. Del facramento che la corte non
dagna la fua lite in corte per teftimonii . deve tuor niente ,
CCLXV. De colui che dette il fuo pegno
CCLV. Che deve pagar colui che batte
un' altro . per danari che tolfe impreftito , el pre-
CCLVI. Che deve pagar el Sorian che ftator non vol reftituir el pegno .
batte un' bomo , d donna Francha , Cap.Ultimo. Che cofafia portar el iudicio ,

FIN I S,

IN
 IN SACRO
PATRIS NOMINE,
MAGNA VIRTUTE
SPIRITUS SANCTI
AMEN.
Qul comincia il Libro de Iuftitia & Iure ,
Qui tratta la rafon , & equità . Et pri-
ma qual bomo deue effer il Visconte, &
che bomeni deueno effer li Iurati , &
quali non ponno effer, come fe dieno
gouernar , & iudicar tutti li bomeni
donne , & tutte le caufe de faffinamenti,
de latrocinij , de vendite , de comprite ,
de impreftiti , de cafe , terreni , & vi-
gne , de Cauaglieri , & fanti , & tutte
quelle cauſe , de le qual fe chiameranno
in la prefentia loro .
1. Quemo dire nel principio di
quefto Libro de Iuftitia &
lure . Et prima douemo
D cercar iuftitia per dar la fua
rafon a cadaun homo , &
cadauna donna , per che la Scritura dicedice ;
efto firmus in fide, & in iuftitia, Is enim El
qui firmus eft in fide , & in iuftitia , ui-
uit , nec moritur unquam , & iuftus ex fide
uiuit . Parimente la iuftitia deue effer con- far le fententie fecondo le domande , &
ftante & perpetua
perpetua , douemo adonque hauere
il modo & la via , precipue della fede > et
della iuftitia , sì che per fede , & per iu-
ftitia poffiamo rendere a ciaſcun el fuo .
Qual bomo deue effer el Vifconte .
II. Colui el quale vol cercare el recto ,
& far iuftitia ad altri , deue fopra tutte le
cofe temer & amar Idio . Er neffun homo
pol temer , ne amar Dio , s'el non ha fe-
de ; & chi ha fede fequita ch'el habbia ve-
rità , et iuftitia in fe . Ait enim Scriptura,
fideli omnia adfunt . Adunque chi altrui vol
far iuftitia , deue fempre hauer il timor &
gelo de Dio , et cosi potra inquirir la ve
rità , et ad altri far iuftitia ; et ben si ri-
chiede , che chi vol iudicar li mensfatti d'
altri , sia ben accoftumato , che gran carico
piglia fopra di fe colui
el quale vol far
dretto el viuer & li fatti de ciafcuno , per-
cio che deue guardar a cadauno la vita, &
la confuetudine , & fe fteffo drizzare , & a-
proximare a tutti li boni fatti , & deue ben
fapere , che come iudicarà la gente , così fe-
rà effo iudicato .
FILII ,
GRATIA ,
Qual deue effer el Visconte ftatuito al loco
per far rafon, & come fi deue man-
tenir al feruitio del Signor...
III. Il Balio de la città , fopra el quale
è la cura de la gente , prima deue hauere
in fe rafon et iuftitia , & deue mantenir et
far mantenir la rafon a tutti quelli che ve
gniranno in prefentia fua , et ad effo ifteffo
Signor , sì che la città sia gouernata ficura-
mente per leze , & per rafone ; dicebant&
Athenienfes atq; Romani Imperatores , quam
uis legibus foluti fumus , tamen legibus vi
uere volumus , & quefto deue fare il Balio
per l'honor fuo , et per faluation de l'ani-
ma fua , ita che la fua bona fama sia cau-
fa , & exempio di ben operare a tutti li fui
fugetti .
Re che bomo deue far Balio , ouer Viſcon-
te , & con che confulto , come deue
far rafon, commandar li fui Iudici de
le reſpoſte .
IV. Il Signor de la città , con il confe-
glio de li homini de la città , deue poner
nel gouerno di fua corte homo che ami
Idio , & che li porti fede , & sia legale
& che adminiftri rafon , & iuftitia a tutti
quelli che dauanti de lui l'hauerráno a re-
chieder ; & poi chel Balio hauerà fentato
nel fuo feggio in la corte , deue amicabil-
mente , et con bona ciera vdire che richie-
de , ò di che si dole l'actor , et che rifpon-
de il reo ; deue poi commandar a li giura-
ti , che faciano giudicio de la dimanda , et
rifpofta , et quando il giudicio farà fatto ,
el Balio deue far iuftitia a colui di cui è
diffinita la lite ; & appreffo il Balio deue
pigliar el dretto che vien al Signor .
Che deue far el Visconte, in che val
laiuto fuo, & che perde , quando
fa quello che non deue .
V. Il Balio non pol , nè deue fauorizar
alcun homo in corte , nè deue reftar de far
rafone , per alcuna mala uoluntà , chel hab-
bia uerfo alcun homo , ò femina del mon-
do , nè per alcuna promeffa , che fe gli fa-
ceffe
 ASSISIÆ REGNI
ceffe , deue trattar alcuno insinceramente ,
oltra mefura , & rafone; & fel faceffe , &
fuffe prouato , o per ditto di giurati co-
gnofciuto , deue effer punito fecondo el man-
camento , & priuato da l'officio , et caccia-
to dal Regno , et tutta la fua facultà deue
effer del Signore ..
Che deue fare el Visconte de le catiue vfan- acordare li fuoi vicini , che fonno difcordan-
vfanti ,
ti , ouer altre perfone , auanti però che l '
ze, & come diè exaltare per la fua fe-
uno sia rechiamato da l'altro
de li boni coftumi , & mantenirgli . fchiuar il mal che vedeno , iuxta il fuo po-
VI. Il Balio non deue metter rie vfanze
in la terra , et fel fa , li giurati non lo de-
ueno fopportare , anzi lo deueno dire al Si-
gnore , & il Signor è tenuto de priuarlo da
I'officio , & ( fel non è homo ligio ) ban-
dirlo fora de la cità , per termine de otto
anni ; perche el Balio è tenuto per facra-
mento de mantenir , & exaltar liboni co-
ftumi , & li rei deftruzer , & annullar-
li per l'honor de Dio , & per beneficio
de la terra , & per la faluazione de l'ani-
ma fua .
ཞུ་
Qual bomini deueno effer li giurati , &
per che fonno ftatuiti là .
VII. Li giurati deueno effer mantenitori
de le Leze , et amatori de Dio , & deueno
retamente dir , & far iuftitia a tutte le
gente , fine exceptione perfonarum , & deve-
no dare el meglior consiglio che fanno a
tutti quelli che glielo dimanderanno .
Quel che non deueno fare li giurati , &faz
Zandolo deueno effer priuati da la
compagnia de li altri .
|
ne
VIII. Li giurati in alcuna controuersia
. non deueno effer aduocati , et iudici , et s'
el fà , deue effer leuato da la compagnia de
li altri giurati , et deue perder refpofta de
la corte , perche la leze vieta , che alcuno
sia aduocato & iudice in una medefima caufa .
Che deueno far li giurati , dapoi che
faranno fentati in la corte .
IX. Li giurati poi che haueranno fenta-
to in la corte , deueno vdire , et ben in-
tendere le dimande , et le rifpofte , et fo-
pra quel che li farà ditto , et moftrato, de-
ueno far recto iudicio , fenza alcuna frau-
de , nè deueno pender a la deftra o a la
la
siniftra , ma drittamente iudicar cosi el gran-
de , come il picolo , et cosi il rico , come
il pouero . Qui enim sic faciunt funt amici
come
Dei , poi che fanno gratta iuftitia
gli è commandato nella leze , & nell'affifa .
Che gli giurati non ponno consigliar ,
nè aldiv ad alcuno , dapoi fentato
nelle fue feggie .
X. Li giurati non deueno poi che fonno
fentati in corte nel fuo feggio , dar orechie
ad altri , fe non a chi ha controuerfia , nè
deueno palefare li fecreti de la corte ad al-
cuno homo del mondo , nè etiam a fuo pa-
HIEROS. 491
dre ; et s'el fà , deue effer priuato da la
corte , & dal honor doue è , et bandito da
la terra vn anno , et vno giorno .
Che ponno fare li giurati auanti
la termination .
XI. Li giurati hanno libertà fe voleno de
et deueno
tere , et effer communi configlieri , & de-
ueno fempre guardar , & faluar il dretto del
Signore , meglio che potrano , et faperan-
no ; ancora ponno li giurati acordar do ho-
mini auanti che sia fatto el iudicio tra lo-
ro , ma poi non , perche loro fanno bene ,
qual de li doi ha guadagnato , ò l'actore ,
o il reo ; et ben deue il iudice fapere, che
l'actore è colui che si richiama , et il reo
colui che riſponde .
Che si deue fare a li giurati ftatuiti afar
rafon, consigliar le 'vidue , & orpha-
ni, & altri che li domandano consiglio ,
negando de consigliar quelli .
XII. Sel auien che vn'orphano , ouer or-
phana , ouero vn putto che non sia de età,
ouero vna femina vedoa rechiede per nome,
ò fà rechieder per nome dò de li giurati
de la corte per fuo consiglio , la rafon dif-
pone che siano tenuti de darli consiglio il
megliore , & più fidele che faperanno ; & s'
el auiene che alcuno di giurati richieſti per
nome al consiglio de alcuna de le fopra no-
minate perfone diceffe ( odendo gli altri giu-
rati ) non voler andare al confulto de quel
le che l'haueranno rechiefto , la rafon com-
manda che fubito el ditto iurato sia caffo
da la compagnia de li altri giurati , & de-
ue hauer perfo rifpofta di corte in perpetuo,
sì ch' el non deue mai effer vdito , nè cret-
to , & deue effer apreffo el Signor nel nu-
mero di desleali , perche beniffimo s' ha pro-
uato desleale , poi chel ha vietà de dar ve-
ro , & fidel consiglio a colui o a quella ,
cui è tenuto consigliare ; & ben fai che cia-
fchaduno di xij. giurati è tenuto per fua
fede dar consiglio a tutte le gente che gie-
lo rechiederanno , s'el fuffe ben contra fuo
padre , o fua madre , & quefto vole la ra
fone , perciò che fonno conftituiti per far iu
ftitia , & per dar iufto , & fidel consiglio ,
a tutti quelli che consiglio li rechiederanno .
Come deue effer faluato , guardato quel
che è de la fanct a Chies ia, & come la
corte fecular deue andar a la Chiesia per
diffinir la lite .
XIII. Per le fancte conftitutione , & per
le honefte , & bone vfanze è ordinato , che
le rafon de le fancte Chiesie , doue tutti li
chriftiani receueno li facramenti de la fede,
siano ben cuftodite , & mantenuti li priui-
legij che hanno , & che le loro intrade , &
ra-
 494 ASSISIÆ
cagione non siano fiminuite de niente , de
le quale li Vifcoui , li Arciuefcoui, gli Ar-
chidiachoni , il degano , & il clero che fer-
ue a la fanta Chiesia viue , & tutte quel
le cofe , che apartengono a la faneta Chie-
sia , le deueno hauer , & tenir in pace ; et
fe tra loro occorre alcuna diferentia, la de-
ue effer difita per li prelati de la fanta
Chiesia , nè il Balio , nè li giurari de la
corte li deneno difturbare in alcuna cofa ,
ma fonno ben tequi de darli loro brazzo, &
consiglio a perfettamente compire tal dife-
rentie , fe gli ferà di metiero ; et s'el ad-
uien che la di ferentia sia commune , cioè
che apartegna a la fancta Chiesa , et a la
corte Regale , come è , fe alcun clerico fa
vn mancamento che debba , & afpecta effer
iudicato per la corte Regale , o ero fe al-
cun Laico fa delitto uerfo la Chiesia ,
qualche altra simel cofa , la rafon , & l'af-
fifa commanda , che la Chiesia non fia trat-
ta fora de le iurifdiction fue , cioè che tal
differentia non deue effer decifa nella corte
Regale , fe li Prelati de la Chiesi non lo
commandaffeno de lor propria voluntà, anzi
è iufto che il Balio , & li giurati uegnano
in chiesia , & lì , in prefentia de li Prela-
ti , sia iudicato tal mensfatto , fecondo quel
che vederanno , ouer vdiranno . Dicit euan-
gelium quæ funt cefaris reddite cefari ,
quæ funt Dei Deo adunque è ben giufto
che cio che è , ouer apartien a la fancta
Chiesia sia darto a quella , & cio che è di
cefare a la corte Regale ; & quefto è iufto
per la leze , & per iuftitia .
Qual bomini ponno litigar contro altri ,
i quali non .
XIV. Il figlio che è nella potefta del fuo
padre per la leze , & per l'afsifa , s'el non
è di età non pole rechiamare de fuo pa-
dre , ne de altra perfona, però che non pol
efser ydita diferentia tra doi , luno di quali
sia in potefta de l'altro ; ma dapoi chel fi-
gliol di fameglia ſerà di eta , cioe dapoi
chel hauera xv. anni , potrà ben agitare
contra tutt , & dimandar la fua rafone, &
risponderla a tutti quelli che gli dimandaf-
feno ; & quefto è iufto per leze , et per l'
afsifa .
Che pena deue pagar quelfcbiauo , o fchia
ua che mette il fuo patron in lite .
XV. Parimente fel auiene chel libertino,
cioe colui che fo fch auo farasin , & è fatto
chriftiano , vol agitare , non puol nè deue
contra il fuo Signore , per la rafon ditta del
figliol di fameglia , che è nel poter di fuo
padre ; & s'el libertino cita a lite il fuo
patron , o la fua patrona , o lor figlioli, la
corte non lo deue vdire , anzi lo deue e-
tenire , come caduto a pagare a la corte ,
s'el
doue è fta citati , bifanti feffanta ; et s'el
non haueffe de che pagare , fe li deue ta-
gliar la lingua , fe lè vile il male , di che
imputa il fuo patron , o la fua patrona , o
lor figlioli ; & deue effere de la corte per
dretto , & per rafone , & per l'aſsifa .
Quali ponno placitar per altri in
corte, & quali non .
XVI. Molti fonno gli homini che non pon-
no litigar in corte per altri , come fonno il
figliolo di fameglia , et il fordo , et il fer-
uo , quali non ponno de rafon litigar in
corte per sì , ne per altri .
Quali non ponno placitar in corte, fe now
per fe fteffi folamente .
XVII. Sonno ancora alcuni , che non pon-
no litigar in corte , nè dereno effer uditi
per altri homini , ma ben per fe fteffi , co-
me è colui che ha perfo la vifta ; ben puol
la femina littigare per fuo padre , fe fuo
padre è amalato , per la leze , et per l'affiſa ,
De quelli che ponno littigar per fe ,
per certe perfone ;
XVIII. Ancora tal perfone fonno che non
ponno littigar ia corte , fe non per loro , o
per certe perfone , come è un infame , di
latrocinio , o di rapina , o uno che habbi
donato qualche cofa per non effer querelato
del fuo mancamento , che queſto ha fatto per
mala confcientia cognofcendofi colpeuole ;
tal homini ponno folamente littigare per si,
et per foi figlioli , ma non per altri , per
iuftitia , leze , et affifa ,
Come deue effer aldito l'aduocato , &
non altramente .
XIX. L'aduocato fel vol effer procuratore
in corte de la lite de alcun homo , la ran
vole che auanti chel sia udito facia la cor-
te certa, et ficura , chel vol parlar de ordi-
ne de colui , di cui è la lite ; et fe di co
non rende la corte fecura , non deue effer
udito per iuftitia , et per l'affifa .
De colui che non è di età , &
del prodigo.
XX. Il figlio di fameglia , che non è di
età , non puol effer aduocato , perciò chel
non è di età , et per quelle rafon , che fon
ditte di fopra ; iubet enim lex , ut qui alie-
no indiget auxilio , atque consilio , quemad-
modum ille qui non babet ætatem , nullife-
rat opem in controuersia ; et parimente co-
lui che è prodigo del fuo , non deue effer
aduocato in corte per diffender altri , perche
la leze dice ; qui bona fua dilapidat , alio-
rum curam in causis gerere non debet , poi
che non fa procurar , et mantenir il fuo .
De qual cofe si puo litigare in
corte, & de qual non .
XXI. Le cofe, de le quale gli homini de
ueno
ueno ,, et ponno litigar , deueno effer pecu-
niarie per leze , et per l'affifa , come fonno
oro , argento , ouero altra facultà , quero tal
cofe
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
cofe che di quelle fi poffa far facultà , come
fonno cofe mobile , item cafe , terre , vi-
gne , giardini , cafali , o le cofe deueno effer
criminale , come fonno homicidij , periurij,
latrocinij , rapine , o de impreftidi , doni ,
vendite , et compride , et tal cofe deueno li
giurati de la corte intendere , che de quefte
cofe puol , et deue ben effer lite in la corte
Real per dretto , et per l'affifa ,
Qual cofe non fe dieno placitare,
in corte , nè effer aldite ..
XXII . Sonno tal cofe , che di quelle li ho-
mini non deueno litigare per leze , et per
l'affifa , et s'el fanno , non deueno effer u-
diti , come fe do homini contraſtaffeno in-
fieme de la grandezza del Cielo , de la crea-
tion del firmamento , de la potentia del mon-
do , de la profondita del mare , del corfo di
fiummi ; ma de tutte le cofe fi puol litiga-
re , de le quale hauemo ditto de fopra , et
di quelle deuen effer uditi in tutte le cor-
te , per tutto el Reame de Hierufalem .
Dapoi che hauemo dechiarito , quali deueno
effer li iudici , che deueno fare, come fi
deue gouernar el Visconte , quali deueno
effer li aduocati, & quali ponno litigar
per altri, quali non , diremo bora de
li iudicij , & prima del Re .
XXIII. Ben dei fapere tu , et quelli che
vi fanno hora , et che nel aduenir faranno,
che colui il quale dimanda prima in corte,
prima deue effer expedito di quel che dir
manda .
Che poteftà ba il Re verfo li fuoi bomini ,
che fon tenuti a lui li fuoi bomini .
XXIV . Sel auien che un' homo 2 O una
femina vegna iudicà per la corte , fia chi
effer fi voglia , caualier , o borgefe , & il
Re , o la Regina di cui è la terra , non vol
laffar finire al iudice , doue fi iudica , gli
fa torto , & va contra Dio , & falfifica il
fuo facramento , & fe fe fteffoo , ne puol cio
fare ; ch'el Re in primis giura de mantenir
tutti li doni de gli altri Re , & le bone u-
fanze del Reame , & giura de mantenir iu
ftitia a fuo potere a tutti , così al pouero ,
come al ricco , cosi al grande , come al pi-
colo , apreffo giura de mantenir li fuoi ho-
mini ligij a dretto contra tutte le perfone
fecondo l'ufanza di fua corte ; & fel auien
che in alcuna maniera voglia contrafare a
quel che l'ha giurato de mantenire , fa tor-
to , & renega Idio falfificando il giuramen
to fuo ; & ciò non deueno foportar li fuoi
homini , nè il popolo , ch'el Signor , o la
Signora non fonno Signori , extra ius, a far
de li fuoi homini il fuo libito , & tuore le
fue intrade , ma ben il Signor deue preci-
pue far rafone ; che fe lui non la fa , qual
de li fuoi homini la farà ? poi che l'ifteffo
Signor non la fà .
Tom. II.
493
De le vendite , & comprite , & qual ven-
dita deue valer , qual non .
XXV, Sel auien che un' homo vende qual
cofa del fuo ad un' altro , & il venditor re-
ceue capara di tal vendita , & poi fe pen-
tiffe , la rafon difpone , ch'el venditor deue
radopiar la capara al comprador , fel com-
prador non li voleffe far altra afeuolezza ;
et s'el comprador fi pente di tal comprida,
ch'el ha fatto , deue perder la capara , &
non più , & effer per tanto acquietado , s'
el non li voleffe render la capara per fua
bontà ; & quefto , fe altra conuention non
fuffe fatta tra loro , cioè tra il comprador ,
& il venditore .
Del venditore che receue una parte del
pagamento, di quel che ha venduto ,
o uno folo danaro ,
XXVI. Il venditor, et il comprator s'ac-
cordano tra loro de far un mercato , el ven-
ditor gli vende del fuo , et tiene una parte
del pagamento , ouero un folo danaro , il
venditore non fi puol poi pentire di tal
mercato , ch'el ha fatto , s'el non gli con-
fentiffe etiam il compratore
anzi è tenu-
iure,, & per l'affifa il venditor de
to de iure
dar liberamente la cofa venduta al compra-
tore & effo comprador è obligato di pa-
gar il refto , fe altra conuention non fuffe
tra loro .
Del mercadante che è in poffeffo della robba
comprata, & poi fi vol pentir .
XXVII. Se un homo ha venduto qualche
cofa del fuo ad un'altro , et il comprador
è intrato in poffeffo della cofa comprata ,
fe poi il venditor fe vol pentire , et rituo,
re il fuo , la rafon vole che nol poffa ha-
uere , per il poffeffo hauuto dal comprador,
fe effo comprador non gliel rendeffe de vo-
luntà ; et s'el comprador intrato nel pof-
feffo fi vol pentire del mercato , & reftitui
re la cofa comprada , parimente nol pò fa-
re , s'el venditor non fuffe contento , anzi
è tenuto de pagarli la quantità contenuta in
la conuentione , per quella cofa , de la qual
hà hauuto poffeffo .
Che actione bà il parente di colui che ven-
de la fua beredità ad un' altro .
XXVIII. Sel auien che un' homo vol ven-
der una fua heredità ad un' altro , & qual-
ch' uno di foi parenti vole comprar tal fua
heredità , & dare quanto il foreftiero , la
rafon commanda ch'el parente l'habia più
prefto che il foreftiero , Immo hà tanto po-
der il parente , o la parente de colui che
vende la fua heredità , che dapoi che l'ha
rà venduto , la pò ricuperare : da quello ,
quella che l'harà comprato , per quanto gli
hauerà comprato , per quanto gli hauerà da-
to , intra il fpacio di fette giorni dapoi fatta
la venditione , ma dapoi paffati li fette gior
Τι ni
 ASSISIE
494
ni niun' homo non la pò tuore a colui che
l'hauerà comprata , per rafon , & affifa .
De colui che compra una heredità , & la
tien un anno , & uno giorno , ſenza za-
luzare, che deue pagare il comprato
re al Re , & che il venditore ,
XXIX . Se un homo compra una heredità
da un'altro homo , ò femina , & la pò te-
nire fenza effer zalonzato un' anno , & uno
giorno , la rafon , & l'affifa commanda, ch'
el non poffa più perderla per alcun homo ,
o femina di età ; ma fe vi è alcun homo ,
o femina che non fia di età , la rafon com-
manda , che colui , o quella che non è di
età , non poffi perder la fua rafon , per an-
no , et giorno . E ftatuito etiam in l'affifa,
che chi vende heredità , che fia in la terra
del Re , & pagi cenfo , deue pagare a la
corte un marco di argento , et colui che
compra le terre , o la
la cafa deue dar tre bi-
deue dar bi-
fanti ; ma fe le terre , o le cafe fonno fran-
che , sì , che non paghino alcun cenfo al
Re , nè ad alcun altro , la rafon comman-
da chel non debba pagare , faluo la vendi
vendi,
ta , & non altro , ma il comprador darà a
la corte tre bifanti , et non più , et per tam,
to deue effer aquietato , per la rafon , er
l'afsifa ,
De colui che tole una cafa in pegno ,
fel fcoderà fitto da quella , de
chi deue effer .
XXX. Se un homo tole in pegno una ca-
fa da un'altro homo , o femina per vinti ,
per cento , o mille bifanti , fin a un termi-
ne fpecificato, auanti la corte , o el Viſcon-
te , o doi giurati , et ftà dentro la cafa de
colui a chi hà impreftato li danari per tan-
to de fitto, fin al termine, poi quando vien
il termine , non lo vol pagare , per non ha-
uer de che ; colui che ha impreftato deue
comparer in corte , et dirlo al Visconte , et
a li giurati , et loro fonno tenuti de iure
commandar al incantador publico, ch' el deb
ba incantare per la terra tre giorni la ditta
cafa , per tanto quanto è il debito , & la
terza fiata poi la deue incantar in corte per
quanto trouerà
& chi piu offerrirà la de-
ue hauere , fe non la recupera chi l'hà im-
pegnata ; & fe la cafa non fuffe venduta
per tanto quanto monta il debito , colui
che la impegno , è obligato de ciò chel hà
a pagar el resto de iure ; & fe la cafa fuffe
venduta più del ámontar del debito , la cor-
te è tenuta de tuore el foprabondante , &
reftituire a colui , o a colei de cui fu la
ditta cafa , o heredità , o terren , o cam-
ma fe colui che tuol la cafa in pegno
po firea ,
la fitta , & riceue il fitto , la rafon com-
manda , che tanto fia disfalcato dal debito
quanto l'hauerà habuto per conto de fitto
per rafon & affifa , & fe effo è ftato , &
hà habicato in la cafa, fimiliter li deue dis-
falcar dal debito santo quanto haria pagato
un' altro homo per fitto fe fuffe ftato .
Del compratore , venditore de la bestia
reftiua , & come fi puo reftituire .
XXXI. Se occorre che un' homo compra
da un' altro una beftia reftiua , & il com-
prator la tiene un'
un'anno , & un giorno in
cafa fua , non la puol più render a chi glie
l'hà venduta , nè il venditor è obligato di
receuerla , fel non vole , poi chel compra-
tor l'hà tenuta un' anno , & un giorno;
ma fel comprador infra l'anno , & giorno
diceffe al venditor chel doueffe tor la fua
beftia per effer reftiua , & che gli rendeffe
il fuo danaro , la rafon vole che colui fia
tenuto rehauer la fua beftia , & render il
precio , dummodo el comprador giuri che
la beftia non hà prefo tal vitio dapoi che
l'hà comprata , il che fel fa , deue effer a
quietado de iure ,
ſchiàua che
De colui che compra fcbiauo , & fcbia
cade de la brutta .
XXXII. Sel auien che un'homo , ò una doṇ-
na compra da un'altro un fchiauo , ò una fchia-
ua , & auien poi chel fchiauo , ò la ſchia-
ua caze del maluagio male infra lanno &
giorno che fu venduto , colui , ò quella che
l'hauerà comprato lo puol ben rendere al
venditore infra l'anno , & giorno , & il ven
ditor de iure die receuerlo , & reftituirgli
quanto hauerà per cio habuto ; ma dapoi
paffato lanno , & giorno , colui che hauerà
comprato il fchiauo , ò la fchiaua , non
puol più renderlo per rafon , & per l'affifa.
De colui che compra febiauo , d fchiaus ,
lazarin , d lazarina .
XXXIII. Molte volte auien , che una per-
fona compra da un'altra un fchiauo, ò una
fchiaua , & diuene lazarino , ò lazarina in-
tra lanno , & giorno , che l' hauerà com-
prato, la rafon difpone chel comprator lo
puol render al venditore , intra lanno , &
giorno per dretto, & per l'affifa ; ma da-
poi paffato lanno, & giorno , il venditor :
non è tenuto di receuere lo fchiauo , dfchia-
ua , nè render il precio per il dretto , nè
l'affifa dil Reame di Hierufalem .
per
De colui che compra porco , d porca
lazarino , d lazarina .
XXXIV. Sel auien che un' homo chi che
fia , ò femina compra un porco , duna por
ca , & dapoi lo amazza , & truoua lazaro-
fo , à lazarofa , la rafon difpone chel vendi-
tor deue retuorlo , et reftituir il precio a
colui , ò a colei chel comprò , per dretto ,
& per l'affifa .
Del pegno venduto senza faputa del
fuo patron .
XXXV. Sel auien che un incantador che
vende pegni in la città fecondo l'affifa de
la terra , vende , & delibera un pegno , &
poi
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
poi va a dimandare al patron , ò patrona del
pegno fe fi contenta del precio , per il qua-
le l'ha deliberato , & gli vien rifpofto de
non , & l'incantador và dal comprador per
fufpendere il pegno , & nol truoua , & lo
dice a la fua fameglia per dirglielo , & a
uien poi chel comprador non li vol render
il pegno , per che l'incantador non gli ha
ditto altro, fe per tal cofa vengono a lite
in corte , li giurati deueno terminar , che
l'incantador giuri effer andato in cafa del
comprador , & non l'hauer trouato , et ha
uerlo ditto a la fua fameglia , & effer an-
dato a pofta per fufpender el pegno , per la
refpofta dattali dal patron del pegno , il
che fatto deue recuperarlo de iure , et per
l'affifa del Reame di Hierufalem .
De colui che compra , ò vende cofe
de la Chiefia .
XXXVI. Sel auien che una perfona laica
compra da un'altra cofe di Chiesia , come
fonno le cofe Sacre , ò benedette , Calice ,
Croce , d alcun altro veftimento , ò para-
mento benedetto , et Sacro , la leze , et l'
affifa commanda che immediate reftituifca
le cofe a la fanta Chiefia , et perda tutto
quel che l'haueffe comprato , che alcun chri-
ftiano fidele non deue hauer in le man
nè al fuo gouerno , nè in cafa fua , cofe
che fiano Sacrate , et benedette ; et così
commanda la leze che fi faccia .
Del compratore che compra un cauallo a
tempo fpecificato , & al termine
poi non bà da pagarlo .
XXXVII. Sel auien che un' homo vende un
cauallo ad un'altro infin a un termine fpeci-
ficato, et dapoi paffato il termine il venditor
richiede , che gli daga li fuoi danari , et il
debitor rifponde , ch'el non ha de che pa
garlo , la rafon vole ch'el giuri come el
non hà , de fopra , nè de fotto la terra ,
de che poffa pagar tal debito ; et dapoi così
giurato , la corte deue dargli lui fteffo com
prador , el qual lo puol tenir in prefon &
li deue come a chriftiano dar da mangiare
al meno del pane , et de l'aqua , fe più
non li vol dare , et s'el fpende alcuna cofa
fopra di lui , lo deue metter fopra el de-
bito per dretto , et per l'affifa .
Come fi puo tuor la caualcatura del piezo,
del debitor , ancor che l'habi
in preftito.
XXXVIII. Ben douete fapere che fe un'
homo imprefta una fua caualcatura ad un'
altro , & colui che la vol in preftido gli
dice ; doman vi renderò la voftra caualcatura ;
& cosi la laffa tuore ; fe chi la tuole è debi-
tor ,
d piezo ad un altro , colui a chi è de-
bitor , & piezo , puol tuore la caualcatura ,
& pagarfi per dretto , & per l'affifa .
Tom. II.
495
De li mercadanti che moſtrano una mostra ,
vendeno le mercantie fue non
fimile a la moftra .
XXXIX. Sel auien che un' homo , òmer-
cadante , d
ò altro qual fi fia , và per com-
prar formento da uno che vende , & il ven-
ditor li moftra auanti la moftra del formen-
to , ò di qual altra cofa che effer fi voglia
dicendo ; io ti venderò de tal formento , d
di tal cofa fecondo la moftra ; & il com-
prator fopra di quella gli dà capara ; et poi
il venditor non li vol dare el formento de
la forte de la moftra , ma d'una altra for-
te , la rafon commanda chel venditor fia
tenuto dargli de la forte de la moftra st
de formento , come di quell' altra cofa , de
la qual han fatto la conuentione , cioè di
quella bontà , però che tutti li homini fon-
no aftretti a faré cio che hanno pattizato ,
s' el patto non fuffe contra la leze , nè con-
tra l'affifa ; et s'el venditor non gli volef-
fe dare quello di che hanno fatto la con-
uentione , li deue radopiar la capara per
dretto , et per rafone .
De li impreftiti che fi mandano
Sopra mare .
XL. Sapiano ben quelli homini che van-
no per il mare , che fel auien tra loro al-
cuna differentia con li fuoi marinari , de
getto per rio tempo , ò per alcuna altra
caufa del nauiglio , la rafon commanda che
quefto fia decifo per la corte de mar , per
che in quella non ha alcuna battaglia in
le prove , nè dimande di quel viazo , et in
la corte de li Borgefi deue hauer battaglia,
fe la differentia paffa un marco de argen-
to ; et quefte caufe fonno ftatuite a la cor-
te de mar , fe non è latrocinio , ò faffina-
mento , ò tradimento , perche quefte deue-
no venir a la corte ; fe non hanno altre
conuention tra loro che tutte le con-
uention , che non fonno contra le leze , de
ueno effer obferuate .
Chi dà la fua robba per portarla in uno lo-
co, & vien portata in un'altro .
XLI. Se un'homo da ad un'altro vinti ,
ò cento bifanti per portar fopra el mare ,
come è fino in Cypro , et fà patto de dar-
gli del guadagno la fua parte , et auiene
che colui che li riceue fa altro viagio, cioè
va in altre parte , che là , doue fi ha ac-
cordato , fel auien chel nauiglio fi fpezza ,
et perda li danari , la rafon commanda chel
fia tenuto de fatisfare li danari , perche è
andato per fuo appetito , doue non hà fatto
la conuention d'andare ; et fel auien chel
guadagni in tal viaggio, deue ben hauer
la fua parte el patron di danari per dretto,
et per l'affiſa .
Che fi deue far de la robba gittata in mare
per allegerir el nauiglio al tempo rio .
XLII. Sel auien che una naue , d altro
Tt 2 va-

496 ASS
vaſello habbia rio tempo , per il quale git-
tino le fue mercantie , robbe , ò altro per
allegerir la naue , et fcampar la loro vitta,
la rafon commanda che fubito gionti a fal-
uamento in un porto , debbanofar conto de
tutto quel che vale la naue , o vafello con
tutti fuoi fornimenti , et poi de tutto quel
che è rimafo in naue , eccetto folum li drap-
pi , che le gente portaffeno adoffo , ma fe
ancora vi portaffeno qualche fibia d'oro , d
anello , d centura de argento , il tutto fi
deue contar , et redur in contadi con tut-
to il refto , e fchiaui e fchiaue ; et fapi ,
che tutte le cofe gettade non deue effer
apreciate , fe non quanto hanno coftado con
tutti li fuoi datij , e fpefe ; che fe le fuf-
feno appreciate quanto potrian valer in la
terra doue le conduceuano , faria torto, per
che tal homo haria de la robba , che ven-
deria a tempo di bona vendita , et tal non,
come accade che uno compra tal cofa per
vinti bifanti , et la vende per cento , et
tal volta chi compra per cento , et la ven-
de per vinti , et poi quando fi contaffe l'
uno hauer guadagnato de la fua parte , co-
me fe haueffe venduto a tempo buono , et
l'altro non, feria torto ; et perciò comman-
da la leze , et l'affifa , che le coſe buttate,
et romaſe in saue non fi deueno apreciare,
fe non quanto hanno coftato ; et dapoi con-
tato, et appreciato le robbe gittate , et ri-
mafe , per ditto di mercadanti , del nochier,
et di marinari , commanda la leze , er
affifa , che li giurati del mare debbano iu-
dicare che la perdita vada per rafon de cen-
tenar de bifanti , cioè per ogni cento bi-
fanti , quanto viene per la perdita de le co
fe gittate , et fe alcun non credeffe , che
tanto fuffe gittato , la corte deue far venir
inanzi el nochier , et diuerfi di marinari ,
di miglior , et più da bene che fia , a giu-
rar de dire la verità , et poi per el ditto
loro, deue ciafchuno participar de la per
dita; et quefto è il dretto , et la rafon per
l'affifa .
De li marinari che s' accordano per fare un
viazo , & dapoi tolto capara fi pentono .
XLIII. Sel auien che li marinari s'accor
dino col patron d'un vafello per far un viag
gio, et prendeno la mità del pagamento ,
per il quale s'hanno accordato, et poi li
marinari fi penteno , la rafon vole che ren
dano il doppio de quanto hanno habuto ,
et perdano ogni feruitio , che haueffeno far
to in naue , come è de guardar , o cargare,
poi che vengono amanco del patto ; et fe
l'ingannano i marinari nel ponto del par
tire , si che nel afpettargli el patron truoui
altri più cari , onde l'harà qualche darmo,
la rafon commanda che li primi marinari
debbano reintegrar il patron de tal danno
per caufa loro patito ; fimiliter fe un pa-
tron de vafello` tuole´ marinari per far un
viaggio , et fipente , deue perdere tutto quel
E
ISI
che l'hauerà dato a loro de iure ; et s'el
patron mutaffe il viaggio , et non voleſſe
andar doue prima fi accordò , fia più , à
manco lontano , li marinari non fon tenuti
d'andare , fe non fi contentaffino de volontà .
Che dene far la Iuftitia de quelli che por
tano cofe vietate interra de l ' infideli.
XLIV. Sel auien che un marinaro , d
un mercadante chi fi fia , porta alcuna cofa
deuedata in terra de Saraceni, come è, s'el
porta armature de homo , ò de cauallo , cal-
ce de ferro , lanze , baleftre , elmi , verge
d'azzal , ò di ferro , et puol effer prouato
in la corte del mar per li marinari , ò mer-
cadanti ch'erano lì , & hanno visto portar,
& vender tal cofe prohibite a Saraceni, &
quel che ha portà , monta più d'uno mar-
co d'argento , tutto il fuo deue effer del
Signor de la terra , & deue effer conden
nato per la corte de li Borgefi ad effer im-
picato per la gola , dapoi che li giurati del
mar haueranno receputo nel officio loro le
teftimonianze de ciò ; & questo è iufto per
dretto , & per l'affifa .
De le robbe che fi manda fopra mare ,
auiene che li corfari le soleno ,
è fi rompe il nauiglio .
XLV. Sel auien che un'homo dà del fuo
ad un' altro per portar fopra mar a guada
gnar , a la ventura del mar , & de la gen
te ; & auien che corfari gl' incontrano , &
gli tuole quanto el porta , quero per mal
uagio tempo fi rompe il nauiglio, & per
de il tutto, la rafon vuole chel fia quieta
do, nè deue pagarli cofa alcuna ; ma fel
andaffe nel viaggio , doue douga andar , fa-
no , & faluo , & dapoi difmontato in terra
faceffe qualche homicidio , ò male , per il
che il Signor de la terra prende cio chel
hà , la rafon commanda che effo è tenuto
a render a la gente cio chel hà tolto da
quella ,percio che non è iufto , che l'ho-
mo dabene quale li ha datto il fuo , elper,
da per le fue matierie , ma ben colui che
hà fatto el mal per fi deue patir ; & fel
auiene che rectuendo la robba da li homi-
ni dabene fe obligaffe portarla fana , & fal-
ua in terra , lè tenuto de refarli , benche
la perdeffe , per il dretto, & per l'affifa ,
& fel non haueffe da pagare a colui di cui
tuolfe la robba , la corte del mar lo deue
metter in prefone , & da otto giorni in là
dapoi meffo in prefone , colui , o colei che
l'harà meffo , li deue dar da mangiare , al-
meno del pane , & de lacqua , fe più non
i vorra dare , & questo è il dretto , & la
rafon per l'affifa .
De le robbe gittate in mare , truowate
poi al fondi de lacqua , da la rina , &
che parte deue bauer chi le truoua ,
XLVI. Sel accade che li marcadanti , d
altra gente che van per mare , per catiuo
tem.
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
tempo buttano del fuo in mare , & auien
poi che una perfona il truoua fopra lacqua,
la rafon vole che l'inuentor debba hauer
la mità , & dar l'altra mità al patron di
quella ; Ma fel fuffe truouato in fondi del
mare , l'inuentor deue hauer la terza par-
te , perche la robba exiftente nel fondi a-
fpetta el fuo patron ; & fel Signor di quel-
la robba non vi è , la fua parte deúe effer
del Signor de la terra ; & fe la naue vien
a la terra , & fi rompe per fortuna , ò bo-
nazza
ò per altro modo , cio , che è den-
· tro di quella deue effer faluo di colui di
chi è; ma rompafi il vafello done fi vo-
glia , d in mar , ò in terra , el Signor de
la terra deue hauer il timon , & l'artimon,
perche la buona memoria del Re Amarin
diede quefta franchiſa per tutto el Reame
de Hierufalem .
Chi imprefta una cofa , non deue re-
ceuer un'altra .
XLVII. Tutti gli homini deueno fapere,
che colui che imprefta il fuo ad un' altro
non è tenuto de iure a rehaver altra cofa,
fe non tale quale ha impreftato , & di tan-
to valore , & di tanta bontà , come è , fe
una ti hà impreftato formento , tu non li
dei render orzo , & fel t'imprefta oglio, tu
non gli dei render vino , & s'el t'imprefta
bifanti , tu non gli dei render ducatì , ma
la rafon commanda che tu li reftituifci tal co-
fa , qual ti hà impreftato ,
& ti dirò la
rafon perche : Perche molte volte auiene
chel bifante val ginque foldi & tal volta
diece foldi , & tal volta del formento , il
mozo , un bifante , & l'orzo tal fiata tre
moza al bifante ; & però commanda la le-
ze , & l'affifa , che non è iufto , che voi
gli dobbiate rendere ducati per bifanti , ne
orz per formento , ma tal cofa quale ti
hà impreftato , tale gli dei rendere ; nè la
corte deue aftrenzer alcun a tuor altro , fe
non quel che l'hà impreftà , fe effo non fi
contentaffe , & che la cofa debba effere de
tal valor , & di tal bontà , come la fù
quando te la impreſtò . / ua per doi teftimonij ,
Deldebitore che dice al creditor douerli da
re piu di quel che die bauer da lui .
XLVIII. Similiter fe alcun homo cita un'
altro in corte , & dimanda che gli paghi
dieſe bifanti , che gli deue dare , & colui
rifponde; Signori è vero , ma io non li vo-
glio pagare , perche mi deue dar effo più
danari , & però non voglio pagarli , fe la
corte nol connofce ; la cognition , ò iudicio
di giurati deue effer tale , che colui fia te-
nuto di pagare li diefe bifanti , perche li
hà dimandati prima ; & poi s'el pretende
dimandar da lui , fe li deue far rafon per
dretto , & per l'affifa .
Tom. II.
497
Del debitore che nega il debito , & poi lo
confefla in corte fenza altri teftimonij .
XLIX. Sel auien che un' homo fi richia-
ma d'un altro de qualche cofa che gli debba
dare, & quel altro a cui è dimandato il nega
in corte auanti il Vifconte , et li giurati ,
& poi auiene , chel recognofca il debito a
uanti il Viſconte , & li giurati fenza , altri
teftimonij , la rafon vole che fubito debba
pagar tal debito negato , et refti come dif
leal , et s'intenda hauer perfo refpofta di
corte , che più in corte non fia cretto , nè
udito per teftimonianza , & deue effer a-
preffo la Signoria , come un' homo desleale,
che per fe fteffo hà prouato la fua desleal-
tà , negando la verità .
De colui che imprefta in prefentia de doi te-
ftimonij, & uno de effi teftimonij more .
L. Sel auien che un' homo imprefta qual
cofa del fuo ad un'altro , et intrauien pre-
fenti a l'impreftar doi teftimonij , et poi
occorre morte al uno di teftimonij , et fe-
rano poi de bifogno li doi teftimonij , ne-
gando il debitor el debito , la rafon com-
manda chel teftimonio viuo poffa teftificar 1
per fi , et per il morto ; ma el hà baru-
glia , fe monta la differentia più de un ma-
co di argento , chel debitor puol leuar il
teftimonio a battaglia , et colai che ferà
vepto , deue effer appicato per il detto ,
per l'affifa di Hierufalem .
Del debitore che confella parte del fuo
debito , parte nɔn .
LI. Sel auien che un' homo diè hauer da
un'altro , et colui li domanla
pigamento
del fuo debito , et effo refponde ; è il ve-
ro , che vi douea dare vinti bifanti , ma
vi bi pagato li diece , & li altri diece vi
voglio pagar piacendo a Dio preto ; et co-
lui refponde ; non piacia a Ilio , mai tu m'
bà pagato niente , anzi me douete dar bi-
fanti vinti ; la corte deue terminare fopra
ciò chel debba effer affolto il reo, s'el pro-
che l'habino vifto
pagare li diece bifanti ; ma fe l'actor vole
vi hà battaglia , et puol per battaglia le-
var uno de li doi teftimonij ; et s'el reo
non hà doi teftimonij , quali l'habino viſto
pagare li diefe bifanti , l'actor deue gin-
rar , come lui , nè altri per lui , non hà
receputo niente de ditti diefe biſanti , et
poi la corte deue far chel debitor li paghi
li vinti bifanti per dretto , & per affifa ;
fimilmente fe un homo imprefta ad un'al-
tro diece bifanti , et poi quando li diman-
da , il debitor li nega , la rafon vole che
l'habbi bifogno de doi teftimonij , che ha-
bino vifto impreftarli diece bifanti , et s'el
non hà teftimonij , il reo giuri non li ef-
fer ftà impreftato niente , et fatto quefto
diè effer affolto per il dretto , et per 1
affifa .
Del
It 3
 3 IE
498 ASSIS
Del cauallo dato in pegno .
LII. Sel auien che un' homo mette un
caual in pegno ad un' altro per vinti bifan-
ti , fin a termine fpecificato , et quando vien
il termine , colui non lo vol refcatar , I
incantador deue incantar il pegno per la
terra , per doi giorni , et il terzo lo può
deliberar , a chi più offerrirà ; et fel non
puo hauere del pegno quanto fopra quello
gli hà impreftà , colui che ha dato il pe-
gno è tenuto de pagarli il refto per il dret
to , et per l'affifa ; et fel traze dal pegno
più di quel che fopra quello gl'impreftò co-
deue dar il foprabundante al fuo pa-
tron , da li fuoi , de iure .
Chi perde il pegno fopra il quale
bà impreftato danari .
LIII. Sel auien che un' homo imprefta ad
un' altro vinti bifanti , et piglia pegno co-
me è centura de argento , o altro , et auien
poi che colui che ha impreftà perde a qual
che modo , ò li vien robbato il pegno , la
rafon commanda , che colui che ha impre-
fta habia perfo il pegno , in qual fi voglia
modo , ò che li fia robbato , & altramente,
debba refar il patron del pegno , de iure ,
et confuetudine.
Del debitore che non bà da pagare .
LIV. Se un' homo imprefta ad un'altro
vinti bilanti fin a un termine fpecificato ,
et poi quando vien il termine li dimanda
li fuoi danari , et il debitor reſponde non
hauer de che pagare , et auien che colui fi
rechiama in corte del debitore , la rafon dif-
pone che li giurati debano terminare , ch' el
debitor , qual dice non hauer de che paga-
re , giuri come non hà fopra , nè fotto ter-
ra , de che poffa pagare cio ch'el deue da-
re; et dapoi così giurato , la corte gli deue
dar il corpo del debitore , et effo il deue te-
nir in cafa fua da chriftian , fin ch'el recu-
peri li fuoi danari , per dretto , et per affifa
del Reame di Hierufalem .
Del Franco, & forian che diè dare
lun a l'altro .
LV. Sel accade che un Franco fi rechia-
mi de un forian a la corte de debito , et il
forian lo nega, et il Franco non hà teftimo-
nij , la rafon vole chel forian giuri fopra la
faneta Croce , che non li deue dar niente
et per quefto giuramento el forian deue ef-
fer affolto per l'affifa . Econtra fe un fo-
rian fi rechiama in corte de un Franco de
debito, et il Franco nega il debito diman-
dato , et il forian non hà teftimonij Fran-
chi , il Franco non douerà già far facramen-
to al forian , fel non fuffe ftà qualche altro
indicio , ò cognitione circa ciò , per il dret
to, et per l'affifa del Reame di Hierufalem .
La rafon del Franco , &det farafın
per debito .
LVI. Sel auien che un Franco fi richiama
in corte d'un farafin de debito , et il fara-
fin gliel nega , et il chriftian non hà tefti-
monij , la rafon commanda ch' el farafin giu-
ri fopra la fua leze , come non li deue dar
niente , et s'el fà , deue effer affolto ; et fe
un farafin fe rechiama d'un Franco in corte
de debito , et il Franco gliel nega , et il fa-
rafin non hà teftimonij , la rafon vole ch'el
Franco non fia aftretto a far facramento al
farafin , fe non v'interueniffe alcun altro in-
dicio , ò cognitione .
Del Franco , & del grifon , & che
teftimonij li befognano .
LVII. Sel auien che un Franco fi rechia-
ma d'un grifon in corte de qual fi voglia
cofa debita, & il Franco non hà teftimonij
grifoni , poi che gli nega il debito , altri
teftimonij non gli fonno fufficienti per dret-
to , & per l'affifa , perche il Franco non
puol teftificar contra el grifon , nè il gri-
fon contra el Franco , per l'affifa del Rea-
me di Hierufalem .
Del Grifon , & del Armeno , che
teftimonij li bifognano .
LVIII. Sel auien che un grifon fi rechia-
mi d'un Armeno in corte de debito , & il
grifon non hà teftimonij armeni , altri te-
ftimonij non fonno fufficienti al grifon, per-
che el grifon non puol teftificare contra l '
armeno , nè l'armeno contra il grifon , per
l'affifa di Hierufalem ; parimente fe un ar
meno fi richiama in corte d'un forian de
*debito , & il forian lo nega , & l'armeno
non hà teftimonij foriani , altri teftimonij
non gli valeno , per dretto , & per l'affifa
di Hierufalem .
Del forian, neftorin .
LIX. Sel auien che un forian fi rechia-
ma in corte de un Neftorin de qualche cofa
che li deue dar , & il forian non hà tefti-
monij Neftorini , altri teftimonij non gli
fonno fufficienti , fe la cofa non fuffe fatta
in corte , perche il forian non puol teftifi-
care contra il neftorino , per l'affifa di Hie-
rufalem ; parimente , fe in corte un nefto-
rino dimanda ad un forian pur debito , &
lui il nega , & il neftorin non hà teftimo-
nij foriani , altri teftimonij non li valeno ,
fe la cofa non fuffe fatta in corte , ch'el
neftorin non puol teftificare contra il fo-
rian , per l'affifa di Hierufalem .
Del Iacobito, Neftorino .
LX. Sel auien che un Neftorino in corte
dimanda ad un Iacobito qualche debito , &
il Neftorin non hà teftimonij Iacobiti , altri
teftimonij non li fonno fufficienti , fe l'im-
pre-
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
preſtito non fuffe fta fatto in corte , per che
il Neftorin non puol teftificare contra il la-
cobito per il dretto , & per l'affifa di Hie-
rufalem ; fimiliter fe un Tacobito fi rechia-
ma in corte de un Samaritano de debito ,
& il Samaritan lo nega , la rafon vole chel
moftri per doi teftimonij Samaritani , che
altri teftimonij non li vagliono niente per
il dretto , & per l'affifa di Hierufalem ,
perciò chel Iacobito non puol teftificare con-
tra il Samaritano ; & fel auien che un Sa
maritan fi richiama in corte de un fara
fin de debito , quale il farafin neghi , bifo
gna chel Samaritan habbia teftimonij farafini,
che altri teftimonij non li fonno fufficienti ,
fe la cofa non è fatta in corte , per che el
Samaritan non puol teftificare contra il fa-
rafin , per l'affifa di Hierufalem ; fimiliter
fe un farafin fi chiama in corte de un iu-
deo de debito , qual il iudeo neghi , la ra-
fon vole chel farafin habbi teftimonij do
giudei , & fel hà altri teftimonij , & non
iudei , non li vagliono , fe non fuffe fatto
in corte il debito ; però chel farafin non puol
teftificar contra il iudeo , ne il iudeo con-
tra il farafın ne il Samaritano contra il
Iacobito , ne il Iacobito contra il forian ,
nè per debito , nè per heredita , nè per al-
cuna cofa che auenir poffa , fe la cofa non
fuffe fatta in corte , perche la rafon com-
manda che li teftimonij fiano de quella le
ze , che è colui a chi vien dimandato .
Del retenuto in corte per debito .
LXI. Ben fapete che fe un' homo è re-
tenuto in corte per debito , & poi vien
un' altro homo , o femina ,, & fi richiama
del retenuto dicendo , che etiam lui deue
hauere , la rafon commanda , che colui , à
colei che fi richiama del retenuto debba
pa-
gare ciò che effo retenuto deue dare a chi
lo tien in prefon , & così lo puol lui tuo-
re in la fua prefone , & tenirlo fin chel pa-
ghi quanto prima gli douea , & quanto ha
pagato per lui dapoi a l'altro creditore, &
quefto è iufto , & rafonevole fecondo l'af-
fifa , anchora fel auien che uno habbia in
prefone , come chriftian , una perfona per
debito retenuta , && la perfona retenuta
la perfona retenuta ha-
ha-
bia debito etiam verfo alcun altro , & quell'
altro creditor dica , come colui che l'hà in
prefon è fatisfatto , ò non deue hauer tan-
to quanto el diffe , la rafon commanda ,
chel Viſconte debba far giurare colui che
tien in prefon el retenuto debitore la veri-
tà , quanto deue hauer da lui , & così de- " et glielo rende , promettendoli el debitor de
ue in fua prefentia dire , quanto deue ha- 1 a quindeci giorni darli quel pegno , ¿
uere , & quanto hà receputo , & poi el Vi- megliore ; fapiatte che la rafon commanda,
fconte li deue commandare , che fubito pa- che fel debitore non voleffe poi render il
gato , debba prefentar in corte el fuo debi- pegno al creditor , li piezi fonno affolti de
tor retenuto , la qual corte , fe non vi è
altro creditore , fubito deue liberarlo ; &
quefto è iufto , che fi dia facramento a co-
lui che tenirà in fua prefon un fuo debito-
E
499
re , percio che ſe mi haueffe un mio ami-
co , ò parente per retenuto in mia prefo-
ne , & lui doueffe dar ad altri homini , ò
femine , potria dire , come el mi deue dare
cento bifanti , & potria effere , chel non mi
doueffe dar niente, & a quefto modo io teneria
il credito degli altri , che doueffeno hauere .
De li piezi.
LXII. Ben fapete che tutt' homo deue
fapere , che li piezi fonno fecondi debitori ,
però che quando il creditor non puol effer
pagato dal fuo debitore , bifogna de iure ,
chel fia fatisfatto da li piezi ; et però ad
uertite bene à cui fate piezaria , che così
commanda la rafon , & è così conftituito de
iure , et confuetudine .
Del piezo che nega la piezaria in
corte , & poi la confefla .
LXIII. Ben fapete che fe un' homo è pie-
zo ad un'altro , et il creditor dimanda pe-
gro al piezo , et il piezo nega in corte la
piezaria , et poi la recognoffe , fenza altra
teftification de teftimonij in corte , la ra-
fon commanda , chel ditto piezo refti des-
leale , et habia perfo rifpofta di corte in
perpetuum , nè deue effer accettato per te-
ftimonio , nè d'alcuna cofa chel diceffe deue
effer creduto , et è caduto ad effer da la
iuftitia trattato come disleale .
De colui che vende el pegno del fuo piezo
più di quel che li diè dar .
LXIV. Sel auien che un'homo ti fia pie-
zo , et tu gli richiedi pegno , et lui te lo
dà , et tu vendi il pegno per un precio ma-
zor de la fua piezaria , per la qualle ti hà
dato el fuo pegno , la rafon vole che tu
gli debba render el foprabundante , che cosi
è iufto ; et fe tu non deffi quel foprabun-
dante al tuo debitore , è iufto che tu lo
rendi al piezo , fe te lo dimanda .
Del creditore che rende el pegno del fuo
debitore dapoi toltolo .
LXV. Sel auien che un' homo fia credi-
tor de un' altro , et il creditor al termine
dimanda al debitor , quel che li hà dato ,
et il debitor riſponde ; Io non vi poſſo pa-
gar bora , et il creditor gli dice ; poi che
voi non mi volete pagare , anderò à tuorpe-
gno da li piezi , et fopra ciò il debitore
lo prega, & dice ; non andate a tuor pegno
da li miei piezi, che io vi darò pegno per li
miei piezi ; et poi datoli il pegno per no-
me de li piezi , lo prega tanto che fi fida ,
la piezaria , per quanto vale il ditto pe-
gno , chel creditor ha creduto , er fidatofi
del debitore , per dretto , et per l'affifa del
Reame di Hierufalem .
· De
 ASSISIÆ
500
De li piezi che voleno infir de la piezaria ,
& quando ponno infire ,
LXVI. Sel auien che un'homo mette tre
piezi in piezaria per l'affifa de la terra ad
"
un'altro homo , o femina per meglior ap-
parenza , non puole poi affoluer l'uno fen-
za l'altro ; et fe colui che mette li piezi
diceffe al fuo creditore ; vi voglio pagare
tanti danari per il tale di mei pieżį ( no-
minandolo ) accid chel fia liberato de lapie-
zaria ; fapiate che la rafon commanda , chel
nol poffa fare nè quietare l'un piezo fenza
l'altro : et fel aueniffe ancora che uno di
piezi pigliando del fuo, ò di quel d'altri ve-
niffe al creditor , et li diceffe ; miffer to-
lete ch' io vi voglio pagare di quanto mon-
ta la parte, de la quale vi fon piezo ; fa-
piate che niente gli vale , nè lo po fare ,
nè fcioglier l'un fenza l'altro .
Del debitor che laffa vender li pegni de li
fuoi piezi, & non ba da pagare .
LXVII . Se io fon piezo à Bernardo per
Martino , et Bernardo mi domanda pegno,
et io gliel dago per Martino , per el quale
io fon piezo , et auien che Martin me ren-
de tal pegno , la rafon commanda , chel pie-
zo fia aquietato de la piezaria , per quanto
monta il valor di quel pegno , per il dret
to , et per l'affifa dìl Reame di Hierufalem .
Del debitor che mette piezi.
LXVIII . Sel auien che un' homo mette
piezi ad un fuo creditor , et poi auiene
che gli pegni di piezi fi vendeno , la rafon
commanda che colui che mette li piezi ,
cicè el principale fia tenuto de renderli il
valor de tal pegni venduti per lui , et s'el
dirte principal non li poteffe rendere il va
lor de ditti pezni , la corte deue dar al
piezo il corpo del debitore per tenirlo in
fua prefon , in la fua cafa doue vorrà ,
come chriftiano , fin chel paghi , nè però
lo deue batter , ò far altro male , ma ben
li deue dar da manzar pan , et aqua al
meno , fe più non vole ; et fe vi è alcun
altro piezo ,, che poffa dimandar à colui che
l'ha preso per fi , deve refarli il tutto de
iure .
Del piezo, che non ha de adimpir la pieza
via , che fia abfentato dal paese .
旷 chel piezo fia abfolto , poi ch' el creditor
LXIX. Sel auien che un' homo imprefti
qual cofa ad un'altro, et prende etiam pie-
zi fecondo l' ufanza de la terra , et auiene
che qualch' uno di piezi fi abfenta da la ter-
ra , et more , ò fel è qualche uno de li
piezi , che non ha da pagar quel che ha
piezato , ben fapete che l'altro piezo , che
potrà pagare , refta obligato per tutti ; et
fe neffuno di piezi haueffe da pagare , la
rafon commanda , che chi dice non hauer
de che pagar la piezaria giuri , come non
ha fopra ne fotto terra di che poffa far quel
che deue il piezo , et faciando queſto deue
reftar abfolto per rafone .
De li pegni di piezi, & come fi deuen
tenir auanti che fan venduti .
LXX. Ben fapete che fe un' homo è pie
zo ad un' altro per l'affifa de la terra , et
li vien dimandato nel termine il pegno , et
lo dà , ma poi prega colui che ha tolto il
pegno , et gliel rende fidandofi per altri
quindefe giorni , ben fapete che fel creditor
vole puol portar il pegno , et tenirlo per
tutti li xv. giorni de jure in cafa fua , nè
lo puol forzare il piezo , anzi fel non paga
in capo di quindefe giorni , la rafon difpo-
ne , chel poffa far incantar il pegno per la
terra , et vendere al più offerrente , et lo
deue incantar per la terra tre giorni dapoi
li xv. et l'altro giorno deliberar et ven-
derlo a chi piu offerirà ; ma ben fapete che
non fi può vender il pegno fubito dato ?
ma infina paffati li quindefe giorni da poi
tolto , come di fopra è ditto .
Del pegno fufpefo da la prima vendita fen-
༢༩
za licentia del fuo Signor , poi vendu-
to per manco , di chi deue effer il danno,
ò del patron , d del incantador .
LXXI. Sel auien che un' homo fia piezo
ad un' altro per cento bifanti , et il credi
tor dimanda pegno al piezo , et efso gli da
una mula , et il creditor la fa vendere , et
puol di quella hauer cento bifanti , et da
poi fatta la vendita la recupera , fenza li
centia del patron di quella , et poi un'al-
tro giorno la fa vendere , et non puol tro-
var de la mula , faluo feffanta bifanti , et
la vende per tanto , et poi dimanda al pie-
zo un'altro pegno per il refto di cento bi-
fanti , et egli rifponde ; non vi voglio dar
altro pegno , perche bauete venduto la mia
mula per cento bifanti , per li quali io ti
eva piezo, & fe tu bai recuperato , el non
fu de ordine mio , però non voglio altro
risponder , fe la corte non termina ; et il
creditor dice ; è il vero , che bo recuperato
la mula , ma questo fu perche el debitor mi
pagaffe li danari , & non per altro , & fe
dapoi ho venduto la mula per manco de cen-
to bifanti , voglio che me compite da pars-
re , fe la corte così termina ; la rafon dice ,
et commanda che li giurati debano iudicar ,
er
et terminare fopra tal lite , et altre fimile
ha incifo la vendita de la mula , ò d'altro
pegno fenza fua licentia .
De li piezi morti auanti chel creditor
fia pagato , & a chi puo egli do-
mandar el fuo.
LXXII. Sel auien che un'homo da ad un'
altro cento bifanti , & per fegurtà di cen-
to bifanti il creditor tole tre piezi dal fuo
debitore , & auien che uno di tre piezi
more auanti el termine , el creditor puol
at-
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
attacarfi à li do piezi de iure , per tutto
il fuo credito, & fe fuffend morti do , fi
puol attacar al terzo , & fe tutti tre fuffe-
no morti , auanti il principal che gli meffe
in piezaria , la rafon commanda , che fel
debitor non puol pagar el debito , & il cre-
ditor fi rechiama in corte , la corte deue
far tuor de li beni di piezi morti , & ven-
der tanti che fia pagato , & fe gli man-
caffe qualche parte , puol prender dal de-
bitore principale , che cosi è iufto per l'af-
fifa parimente fe li piezi fuffeno abfentati
dal Reame , il creditor puol attacharfi a lor
beni com'è di fopra ditto , & ancora del
fuo debitor .
De colui che tuol alcuna cofa dal fuo
debitor per darli altro termine
de pagarlo .
LXXIII. Sel auien che un' homo impre-
fta del fuo ad un'altro , fin ad un termine
fpecificato , & per più fecurtà tole piezi ,
& poi quando vien il termine , il creditor
s' accorda con lui per alcuna cofa chel de-
bitor gli daga , & gli dà altro termine, fa-
piate che li altri piezi fonno affolti poi de
tal piezaria de iure , & de confuetudine .
Del piezo che non ba il modo de pagar , &
del debitor che fi può retenir .
LXXIV. Un homo imprefta a Gerardo
cento bifanti , & Bernardo fù piezo di Ge-
rardo , per li cento bifanti impreftatili ; da-
poi quando vien il termine , il creditor di-
ce a Bernardo piezo , che li daga pegno ,
poi chel debitor principal non pò pagare ;
& il piezo riſponde , io non ti pollo pagare
che non ho de che , nè pegno bo da darte ;
la rafon commanda dapoi chel dice non ha-
uer de che far quel che fi richiede al pie-
che la corte el facia giurar com' el non
ha fopra nè fotto la terra , donde il poffa
pagare , & fatto quefto refta affolto , fe la
corte nol voleffe tenir in fua prefone , fi
come è ditto di fopra ne gli altri iudicij ;
ma fe la corte dapoi puol fapere per alcun
modo chel piezo ha de che far da piezo ,
già per il facramento il creditor non laffe
rà , è refterà de tuor pegno dal ditto pie-
ZO , & pagarfe , & il piezo che farà fta
fperiuro , cazerà obligato a la iuftitia quan-
to un disleale ; ma s'el debitor , che meffe
colui in piezaria , non li voleffe dar nien-
te , el Viſconte , & la corte deue dar li-
centia a li piezi , de prender tanto de li
beni de colui , che li ha laffati in corte ,
& vendere , fi che fianno liberati ; & fel
auiene chel debitor fia foreftiero de fora de
la terra , & fe ne voglia andar via, el cre-
ditor lo pole pignorare fenza farlo faper a
la corte , & il Viſconte lo deue mandar à
far venir dauanti , per pagar ciò chel deue
a colui , da colei chel harà fatto retenir ,
& così po far el piezo de colui chel ha
meſſo in piezaría , dapoi chel hauerà iura-
501
to , com'è ditto di fopra , la corre lo deue
dar al piezo , quale il deue tenir in fua pre-
fon , come chriftian , fenza farli alcun ma-
le , fin che paghi , & queſto è iufto .
Del piezo, & quando puol infer de la
piezaria , & quando non .
LXXV. Ben fapete, che fe un homo fi
conftituiffe piezo per un'altro fin à un ter-
mine fpecificato , & auien poi , chel piezo
fi coroza con el debitor , & vien in corte
& fi lamenta del debitor , dicendo voler ef
fer tratto de la piezaria , nella qual è mef-
fo, per non voler effer più fuo piezo , la
rafon commanda , chel piezo non poffa ufcir
de la piezaria , nè aftrenzer il debitor ad
altro fin al termine dechiarito , fe altra con-
uention non haueffeno infieme ouero s'el
debitor non voleffe paffar fora de la terra ,
che allora è iufto chel debitor lo liberi, a
fuo mal grado da la piezaria , fel piezo vo-
le , che cosi è il dretto , & l'affifa .
Del piezo che non confeffa fe non la mi-
tà de la piezaria fatta .
LXXVI. Sel auien che un homo è piezo
ad un' altro de vinti bifanti , & quando vien
il termine , il creditor dimanda pegno de
vinti bifanti di quali è piezo , & il piezo
rifponde , non piaccia a Dio , ch' io nonfon
piezo, falvo de diefe bifanti la rafon com-
manda , che fel creditor ha do teftimonij
che teftifichino colui hauerfi conftituito pie-
zo de vinti bifanti , el fia pagato , & fe
non ha teftimonij , el piezo deue iurar co
me el non è piezo , faluo de diefe bifanti,
& tanto li pagerà , & del refto reſta affol
to de iure .
De la forza del pegno che fi tuol
al piezo.
LXXVII. Sel auien che un' homo fia pie-
zo ad un'altro , & colui a chi è piezo vol
tuorli pegno , el deue laffar tuore , & fel
non laffa , el pò tuor per forza , dummodo
chel poffa conftar per do teftimonij la pie
1
zaria , che così facendo , non fi tien forza ;
ma fel toleffe il pegno à torto , la corte el
deue far render a drieto ; & ben fapete che
tutt' homo puol tuor pegno dal fuo piezo
fenza rechiamarfi in corte , pur chel habia
do teftimonij , per li quali poffa cónftar la
piezaria , che così è iufto .
Chi può vender la cofa del debitor , d
il piezo , il creditor ,
qual vendita val .
LXXVIII. Sel auien che un homo fia
piezo ad un'altro , & il creditor dimanda
pegno al piezo , & colui gli vol dare la
heredità del debitor , il creditor non la de-
ue prendere , perche non la potrà vender ,
ma il piezo deue , & pol vender tale here-
dità , & affolverfe di tal fuo debito de pie-
zaria ; ma s'el piezo voleffe darli la fua he-
re-
 502 ASSISIE
redità , la puol ben prender , & vender de
iure ; & s'el piezo che haueffe prefo la he-
redità del fuo debitor , & il creditor morif-
feno , & qualche parente de colui de chi fu
la heredità veniffe dauanti , & la rechiedef
fe come dretto herede apparente , deue ha-
uer la heredità de iure , & chi l'haueffe
comprada , la perde ; & però non deue il
creditor vender la heredità, ma il piezo non
ha alcun dubito , ò pericolo , però chel dret
to commanda , che lui la poffa vender per
rafon .
De li pegni di piezi , che fi vendeno
chi li deue reftorar .
LXXIX . Sel auien che un homo ha un
fuo debitor , non lo deue metter piezo fuo ,
pagar un fuo debito ad un' altro , però
che fi deue ben fapere , che s'el creditor
laffa vender li pegni del fuo piezo , che è
fuo debitor , & li pegni di tal piezo fi per-
deffeno , già per quefto non reftarà , anzi uitii , & auien ch'el feruitor , ò la maffe-
fera obligato il ditto creditor , de dar altri ra troua qualche cofa , la rafon commanda
pegni a colui de chi è debitor , & refarli chel patron debba hauer la mità ; & s'el
ogni danno chel hauerà receputo , però che feruitor , ò la maffera và col fuo patron ,
tal pegni fonno ftà venduti per lui , & però infieme con la patrona for de la terra ,
il debito fuo , & quefto è iufto per rafon ,
& per l'affifa ,
Come puo perder la fua caualcatura
chi la imprefta ad uno che fia de-
bitor , d piezo .
LXXX. Sel auien che un' homo voglia
far piacer ad un' altro fuo amico , & però
lo laffa caualcar una fua caualcatura , folo ,
ouero dauanti in fella , & lui gli caualca
in groppa, & quel tal fuo amico è debi-
tor , d piezo d'alcuna perfona , & l'incon-
tra fu la ditta caualcatura folo , ò in fella ,
& l'altro in groppa , ut fupra , la rafon
commanda , che il ditto creditor li puoffa
tuor la caualcatura , per pagarfe del fuo cre-
dito , che queſto è iufto per l'affifa ; però
aduertite bene à chi fatte honor , ò apiace-
re , che fia tal perfona , che non poffiate
voi perder la voftra beftia per rafon , per-
ciò che ben è prouato, che la beftia è fua ,
poi chel caualca fopra di quella in fella ,
De quelli che fiano a falario con altri , ✪
che autorità ba el Signor verfo el fuofer-
uitor, & el feruitor verfo el Signore .
LXXXI. Sel auien che un homo , ò una
femina ha , & tiene un feruitor , ò cama-
rier , ò una maffera a termine fpecificato ,
la rafon vole chel ditto patron , ò patrona
poffa dar combiato quando vole al feruitor,
maffera , ut fupra tolta , dummodo li fa
tisfaci per il tempo , che li hauerà feruito ,
ma il feruitor , ò la maffera non fi puol
partire dal patron , fin al termine fuo , fe.
non glielo confentiffe effo patron , d patro-
na ; ma fel feruitor , ò la maffera che ftà ut
fupra , voleffe partirfe , & paffar oltra ma-
re, la rafon commanda che il patron , d
patrona gli fianno tenuti dar combiato , poi
che vol paffar oltra mar , & pagarli per
quanto è ſtato con lui , ò con lei , ma non
volendo paffar oltra mar , il patron , dla
patrona non li darà combiato, fe non vo-
leffe , fin al fuo termine ; & s'el feruitor ,
la maffera fe n'andaffe ſenza il combiato
del patron , ò de la patrona , l'huerà prima
rotta la fua fede , & poi perfo cio chel ha
feruito , & fel ferà trouato con altra per-
fona nel regno , deue effergli bufata la man
con un ferro caldo , con la qual giurò de
mantenir la fua fede al fuo patron , pa-
trona , & de feruirgli fin al termine ſpecifi
cato , et poi ha rotta la fede fua.
d maſſera che trouano alcuna
Del feruitore , &
cofa , de chi deue effer quel che tro-
uano , d del patron , & del feruitor .
LXXXII . Sel auien che un homo tien
un feruitor , ò una maffera a far i fuoi fer-
& guadagna qual cofa , de tutto il fuogua-
dagno il patron , dla patrona deue hauer
la mità de iure ,
Del feruitore , d maffera che perdeno alcu
na cofa del fuo Signor .
LXXXIII. Sel auien che un homo tiene
un feruitor , ò una maffera , & il feruitor,
ò la maffera perde qual cofa di quelle del
fuo patron chel hà in guarda , ò de la fuz
patrona , la rafon vole , che quanto perde-
rà , tanto debba ritornar , ò refar il valor ,
che così è iufto ; & fel patron vedeffe il
fuo da un altro homo , lo deue recuperar
de iure , & ben lo può chiamar furto fel
vole , perciò chel feruitor , ò la maffera ſe-
rà andata fora di cafa del patron fenza fua
licentia , & hauerà portà tal coſe .
De colui che batte el fuo feruitor , ¿
mallera.
LXXXIV . Sel auien che un homo tegna
un feruitor , ò una • maffera , & il ditto pa-
tron fi corrozza col feruitor , ò con la maf-
fera, & gli da un fchiaffo , onde el fi re-
chiama in corte , la rafon commanda , ch'
el patron per fchiaffo non gli facia emen-
do ; ma fel patron , ò la patrona batteffe
ò faceffe batter difmefuratamente il fuo fer-
uitor , ò la fua maffera , ò gli faceffe bot-
ta
ta apparente
apparente ,, & di ciò fi richiama in cor-
te , la rafon commanda , ch'el habbia tal
rafon qual un forestiero .
De li farteri , & altri manuali che fuge-
no con li lauori de li bomini ,
LXXXV. Sel auien che una perfona dia
foi drappi ad un fartore à cufir , ò à con-
foi drappi
zare , diſua tela ad un textøre , daltra
cofa
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
cofa ad altro maeftro per conzare , & quel
maeſtro ſe ne fuze , d'l'impegna, ò il ven-
de , ò dona , ò dà tal cofa ad un altro che
fi fia ,& auien poi chel patron troua la
fua robba , ò il fuo apreffo alcuno , la ra-
fon commanda chel debba recuperar il fuo ,
dummodo el giuri non l'hauer donato, ven-
duto , nè altramente dato , fe non per con-
zare , come è ditto di fopra , & in tanto
deue recuperar il fuo da chi lo tien ; ve-
ramente che laffifa commanda , che fel mai-
ftro hauerà feruito niente fopra tal robba ,
tutto quel chel patron di quella deueraue
al maeftro , lo debba dar a colui , apreffo
de chi l'ha trouato , qual perde cio chel
ha dato per tal robba ,
De location di cafe , & quando le pud
laffar un locatore .
LXXXVI . Sel auien che una perfona dia
in locatione ad un altra una fua cafa fin
ad un termine fpecificato , la rafon com-
manda , che da poi chel patron de la cafa
l'ha locata fin ad un termine , il non poffa
leuarlo , fin chel non hauerà finito tal ter-
mine , per alcun bifogno chel patron de la
cafa haueffe , fe non fe la voleffe vendere ;
nè colui , à colei che ha tolto la cafa in
locatione , potrà laffarla fin al termine , &
fe la voleffe laffar ,conuien chel pagi per
tutto il termine , per il qual l'ha tolto ,
fel non fuffe però bandito dal Signor de la
terra , ò fel non voleffe paffare oltra ma-
re : ma fel voleffe laffar la cafa , nè ha-
ueffe alcuna de ditte cauſe , gli conuien pa-
gare per tutto il termine , per il qual l'ha
tolto , ancora chel non fuffe ftato dentro
faluo un folo giorno , fel patron de la cafa
vole ; parimente fel patron de la cafa li deffe
combiato auanti il compimento del termi-
ne , fe ben manchaffe à compir il termine
do giorni foli , de tutto il tempo paffato
non li deue pagare alcuna cofa , poi che
gli ha dato combiato , & fel haueffe qual-
che cofa pagato , colui glielo deue render
de iure , & de confuetudine . Similiter , fe
un homo loca ad un altro una fua cafa fin
ad un anno , & colui , à colei che tuol la
cafa , fà qualche mancamento , & vien con-
dennato de andar fora de la terra , ò che
el Re mandaffe fora de la terra tal perfo-
ne, è conftituto per l'affifa chel non deb-
ba pagare , faluo per il tempo che lè ftato
in cafa , & non più ; & fe mi haueffe lo
cato la mia cafa ad una femina caueftra ,
d maluagia , ò ad un homo de mala , ò fa , qual fi fia , & auiene chel gambello
maluagia vita , ò de maluagia fama , è iu-
fto chel poffa levare da la cafa auanti il
fuo termine , & mi deue pagar per quanto
è ftato dentro in la cafa , perche non è iu-
fto che le trifte gente ftiano tra le bone ,
ma nel loco commune, doue è ftatuito, che
tal gente ftiano .
503
Del pagamento del fitto de le cafe .
LXXXVII. Ben fapete che ſe un'homo loca
la fua cafa ad un'altro homo , ò ad vna
femina , & colui , ò colei non li vol pa-
gar il fitto de la cafa , la rafon commanda
chel patron de la cafa la poffa ferare con
quel che lhà dentro , & vender le robbe
con faputa del Vifconte , & de colui , ò de
colei di cui fon le cofe , & fi deue de
quelle pagare per il fitto , che gli deue dar
per la cafa ; & fel non puol effer pagato
de quel che troua in cafa , la rafon com-
manda chel ditto patron puol attaccharfi fo-
pra colui , ò colei , a cui hà locato la ca-
fa , qual gli deue pagar il refto de iure .
De quelli che danno caualcature à nolo .
LXXXVIII . Sel auien che un' homo da a
nolo una caualcatura ad un' altro , & lui la
mena come il deue , & accade che la be-
ftia more , deue effer affolto , chi la tuol
a nolo , facendo facramento , come non gli
hà pofto adoffo , nè li hà fatto cofa per la
quale poteffe morire , & per tanto deue re-
ftar libero , & affolto ; mà fe colui che tuol
a nolo la mena oltra il patto , ò gli fà
cofa per la quale more , ò fi amala , la rá-
fon commanda che debba reintegrar la be-
ftia a colui , che glie lhà data , fel fi può
prouare chel ditto hà menato la beftia ol-
tra il patto , ò che gli hà fatto cofa per
la quale è morta , ò fi ha amalata ; & fe
colui non la vol reintegrar in contadi , de-
ue darli un'altra beftia tale , & di tanto
valore di quanto è ftata quella , la qual hà
occifo , è fatto amalare, & fe la beftia che
gli vol dare non valeffe quanto la fua ,
deue fupplire de tanti contadi , & s'el non
li vol dare altra beftia ut fupra , deue pa-
gar el valor fuo in contadi , & deue iura-
re fopra li Sancti che tanto valeua la be-
ftia , quando la tolfe , quanti danar gli dà,
ò quanto val la beftia che li vol dare , &
dire ; cofi m'aiuti Idio , & li fuoi Sancti.
come dico la verità ; & queſto è de iure
per l'affifa ,
Del gambellaro che da a nolo li fuoi
gambelli , & quelli cafcano , &
fanno qualche danno ,
LXXXIX. Sel auien che un gambellaro
da à nolo vno fuo gambello ad vn'altro
per portar vin , oglio , ouer alcuna' altra co-
caze , & fà qualche danno colui che lhà
dato à nolo già non deue emendar tal dan-
no de iure ; mà fel accade che fi rompano
le corde , faffe , la rafon commanda ch
el gambellaro debba pagar tal danno ; &
s'el patron de la cofa , ò vn'altro puol mo
ftrar per do teftimonij , che per colpa del
gambellaro è cazuto il gambello , ò per ma-
la guarda fua , è obligato pagarli tutto il
dan-
 504 ASSISIE
danno de iure à colui de chi è la cofa per-
fa , guafta , rotta .
De la beftia data à nolo à la qual rin
creffe il camin, & more , de chi
deue effer il danno .
XC. Ben fapete che fe vn' homo tuol à
nolo una beftia de cui fi voglia , & à la
beftia rincreffe il camin , la rafon comman-
da , che dapoi rincreffiutoli el camin non
la debba menar più in la dal primo cafal
che troua di chriftiani , mà laffarla lì , &
nolizar vn'altra in loco di quella , à cui è
rincrefciuto il camin ; & fe colui la mena
più in là dal primo cafal , ò albergo che
troua di Chriftiani , fe la beftia more , la
rafon vole che la debba pagare quanto va
leua , quando la tolfe a nolo
De chi deue effer el danno de la beftia
che more da può tolta à nolo , &
fattala marifcalcar ,
XCI. Sel quien che vna perfona tuol a
nolo vna beftia da vn'altra perfona , & à
la beftia rincrefce la via , ò li vien alcun
male , & colui , ò colei che la tuol a nolo
la fà marifcalcare , & auien che la beftia
more , ò fi guafta , la rafon commanda che
la debba refare , & emendare de iure ; &
però alcun non deye marifcalcare la beftia
de alcun altro , per alcun male , fenza
ordine de colui che è fua .
De colui che tuol à nalo vna beftia , &poi
la vende , è impegna , d li vien tolta
per debito fuo .
XCII. Sel auien che vn' homo da à nolo la
fua caualcatura ad alcun homo , ò femina qua-
le la venda , ò l'impegna , ò al quale fia
tolta per debito , la rafon commanda chel
patron de la beftia , ò la patrona debba re-
cuperar il fuo per tutto doue la troua nel
Reame , dummodo compari auanti el Vi-
fconte , ouero Balio de la terra , & proui
per do teftimonij , come è fua , & poi de-
ue iurar che non l'hà donata , impegnata ,
nè venduta , mà data à nolo vt fupra , &
per quefto deue recuperar la fua beftia de
Jure , & per l'affifa di Hierufalem .
Delli terreni , cafe , zardini dati
à cenfo .
XCIII. Se vn homo da à cenfo vna fua
caſa , terren , vigna , ò giardini , à termine
fpecificato , & auien chel patron , ò la pa-
trona dimanda il fuo cenfo al appaltator ,
& lui dice non douer dare , per hauer pa-
gato il tutto , la corte deue cognofcere , &
terminar chel fia affolto l'appaltator , s'el
proua per teftimonij , come lha pagato , &
s'el ditto non hà teftimonij , il patron , ò
la patrona del cenfo deue giurar, come non
è pagato , & cofi facendo deue effer fatis-
faro del fuo cenfo de iure immediate .
De quelli che tengono le fue cafe , terreni ,
à giardini , à cenfo .
XCIV. Se vn homo , ò vna femina , dà
vna fua cafa , ò giardini à cenfo ad vn'al
tro , fin ad vn termine fpecificato , & auien
chel patron , ò la patrona del giardin , ò
de la cafa , dimanda il cenfo à colui , o à
colei , che lhà appaltato , & colui non la
vuol pagare , la rafon commanda chel pof-
fa retuor la fua cafa , è giardin , fina che
colui li voglia pagar il cenfo ; & fel auien
chel patron dapoi retolta la fua cafa , ò
giardin , fà alcuna fpefa neceffaria , come è
coprir la cafa, acciò che non fi guafta tutta ,
per che fuffe fcoperta , ò s'el fa lauorar il
giardin , quale fi guaftaffe non lo lauorando
à la fua fafon , fe poi colui vol retuore la
cafa , ò il giardin , & pagar il cenfo , la
rafon commanda chel fia tenuto રેà pagar tut
te le fpefe , chel patron del cenfo harà fat
to ; mà s'el patron del cenfo dimoraffe vn'
anno & vn giorno fenza prender il cenfo
da colui che tiene la cafa , ò giardini , la
rafon commanda chel perda la ditta cafa ,
da la quale li perveniva cenfo de iure , fe
altra conuention non fuffe tra loro , mà s'
el poffeffor de la cafa , ò giardin paga il
cenfo al patron del cenfo , tra lanno & gior
no , el ditto patron potrà recuperar la fua
cafa , ò fuo giardin per l'affifa del Reame
di Hierufalem ,
De colui che racomanda vna cofa , la
qual Le perde .
XCV. Sel accade che vn'homo , ò vna
femina racommanda qualche fua cofa ad va
altro homo , & colui , ò colei che la pi
glia in guardia , in qualche modo la per
de , la rafon commanda che debba reftora
re colui , ò colei che glie l'hà datto in guar,
dia ; mà fe colui che riceue in guardia ha-
ueffe fatto conuention de reftar quietato, &
affolto , fel accadeffe che gli fuffe robbato ,
ò che la fua cafa cazeffe, ò fuffe brufata ,
è iufto che s'el perde per alcuna de tal cau--
fe , refti affolto per la conuention loro dit
ta di fopra .
De colui che racommanda vna bolzetta ferat-
ta, la troua aperta .
XCVI. Vn homo per nome chiamato Ri-
paldo , ò Martin , recommanda al fuo ho÷
fte vna fua bolzetta ferata con luchetto ,
dicendo ; in questa bolzetta vi ſonno biſanti
cento , & l'hofte la mette in la fua caffa ,
& poi vien Rinaldo , & rechiede à l' hofte
la bolzetta , lui glie la rende , & Rinaldo
la vede , & troua il luchetto rotto , ò
aperto , & di cento bifanti non troua faluo
cinquanta , & la moftra à l'hofte dicendo
effer rotto il luchetto , & in la bolzetta non
trouar di cento , altro che cinquanta bifane
ti , & l'hofte gli rifponde ; buon amico , io
non fcio niente , chi te bà tolto i danari ,
drot:
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
à rotto lo lucbetto , mà tutto cofi , come tu
me la defti, poffit in la mia caffa ; & Ri-
naldo rifponde ; io te la diedi chiufa , లో
hor la trouo aperta , donde è stato tolto la
mità di miei danari , voglio che me li ren-
dati , fe così è iufto , & ſe così determina
la corte , li giurati deueno terminare fopra
quefta controuerfia , che fe Rinaldo hà do
teftimonij , quali habbino vifto confignar la
bolza chiufa , & l'habbino vdito dire , che
in quella vi era cento bifanti , fenza che l'
hofte contradica de la quantità , l'hofte de-
ue refarlo di quel che manca , per dretto ,
& per confuetudine ; & s'el non hà tefti-
monij , l'hofte diè giurar non hauer aperta
la bolza , nè da quella prefo niente, nè ha-
uerla data in mano de altri pet lui , mà
che la rende in tutto , come glie lhà dat-
ta, & così deue effer affolto de iure .
De l'hofte che vien dimandata la robba
datali in recommandatione ,
XCVII , Sel auien che vn' homo vien dal
fuo hofte , & dice ; rendime li vinti bifanti
che ti bo datto, racommandata , quando
andai in Hierufalem , ouer oltra mare ; &
T'hofte rifponde , non piaccia à Dio, che tu
m' babbi racommandato niente ; fe la caufa
di ciò vien auanti la corte , li giurati de-
ueno iudicar , che fe l'actore ha do tefti-
monij quali giurino hauer vifto recomman-
dar li ditti bifanti , li debba reftituire de
iure ; & fe l'actor non ha teftimonij , la
rafon commanda , che l'hofte giuri non gli
effer fta racommandati tal danari , & fatto
quefto deue effer affolto de iure ; però ad-
uertite bene che voi racommandiate il vo-
tro à perfone di forte , che nol poffate per
dere ,
Come deue reftituir l'bofte quella cofa che
li vien vaccommandata da doi .
XCVIII. Sel auien che do homini infie-
me raccommandano à lor hofte cento bi-
fanti , & poi fe ne vanno , & dimorano
altroue, & vn di loro ritorna , & dimanda
à l'hofte li cento bisanti ; la rafon com-
manda chel non fia aftretto à reftituirli , fe
non fonno tutti do infieme , fe per auentu-
ra non haueffeno ditto quando racomandor-
no ditti bifanti à l'hofte che li deffe à chi
de loro li veniffe à dimandare , il qual pat
to fel fuffe , deue l'hofte renderli de iure
à chi di loro li dimanderà , ouero fe chi
dimanda li danari voleffe far l'hofte ben
feguro , che mai alcuno non li dimanderà
tal danari ; ma fe neffuna di quefte conuen-
tione non interuiene , & l'hofte dà li da
nari à l'vn fenza l'altro , & l'altro vien
& l'altro vien
poi , & dimanda il fuo , è iufto che l'hofte
To riftori almeno < de la mità per rafone .
De la compagnia , conventione che
fanno li bomini tra loro .
XCIX. Gli homini ponno far compagnia
Tom. II.
505
infieme volendo de più forte ; vno mette
cento bifanti , & do altri compagni mette-
no cinquanta bifanti , & deue valer , fi co-
me s'acordano à partire il guadagno , anco-
ra in altro modo ponno gli homini far com-
pagnia , che vno può metter gli danari , et
l'altro il corpo & fatica fua alincontro di
quelli , & vale quefta compagnia ; ancora
in altro modo gli homini ponno far com-
pagnia , com'è , fe fanno patto tra loro che
vno di compagni habbia parte del guada-
gnio , & de la perditta non, & etiam che
vn compagno habbia la quarta parte , & r
altro la quinta , & deueno valer tal patti ,
& tutti gli altri che non fonno contra li
boni coftumi & bone vfanze , come è dit-
to di fopra , ne gli altri iudicii ; & la com-
pagnia può durare cinque , ò diefe , d vn
anno , come voleno i compagni , nè ponno
partire da la compagnia fin al termine che
haueranno meffo ; & fe vn di compagni fe
vol partire da la compagnia fenza il con-
fentimento de li altri compagni auanti il
termine , et fenza che gli faciano alcun má-
le , la rafon commanda che nol poffa fare
fin al termine , et s'el fi parte , et per tal
partire fegue alcun danno à li compagni ,
deueno effer reſtorati da lui ; et s'el auien,
che vn di compagni prenda di quel de la
compagnia , ò per impreftido , o per necef-
fità chel non habbia d'altro , la rafon com-
manda chel debba render à gli altri com-
pagni per quella quantità che torrà , tanto
de l'utilità , quanto per rata rende il refto
meffo in compagnia ; et è ben jufto che la
compagnia fi diuida fe voleno tutti li com-
pagni , et fe gliè gionto il termine , ouero
fe vno d'effi è homo che faccia danno à
la compagnia , ò ch'el fia di mala fama ,
et à tutti modi che di fopra hauemo ditto,
ponno gli homini far, et partir le compa
gnie de iure ,
Del compagno che fa danno a la com-
pagnia, del riftoro .
C. Sel auien che do homini fanno com-
pagnia infieme , come foleno far mercadan-
ti , er giurano de perfeuerar in la compa-
gnia fidelmente , et poi accade qualche con-
trafto , ò difcordia tra loro , de qualche par-
te di quel che han meffo in compagnia , er
vno dimanda a l'altro ch'el giuri circa quel
lo di che contraſtino , la rafon commanda
ch'el non facci altro facramento , fel non
vole , che gli bafta il primo ; ma fe l'vn
compagno può moftrar per do teftimonii ,
come l'altro ha fatto danno a la compa-
gnia , gliè tenuto de refarli tal danno , et
tanto più quanto lo ha peggiorato ; ma s
el non ha teftimonij à prouar vt fupra , l '
altro compagno dirà ; per il facramentopri-
ma fatto à la compagnia , non ho torto de
quello che cofui mi contrafta ; et per tanto
affolto ; ma s'el non haueffe giurato al
principio de la compagnia , è giuſto che
Vu giu-
1
ASSISI Æ
506
giuri di quel che non è creduto dal com
pagno ; et s'el fuffe prouato per do tefti-
monu come l'ha fatto danno a la compa-
gnia oltra il reftorar del danno vt fupra ,
refta obligato , et fortoiace a la pena che
merita dal Signor vn disleale , et periuro ,
et deue hauer perfo rifpofta di corte , fi che
non deue effer mai più come teftimonio
creduto di niente chel dica , per dretto , et
per l'affifa di Hierufalem .
-De le conuention che li homini fanno tra
loro, & qual valeno , & qual non .
CI. Sel auien che vn' homo , ò vna fe-
mina vien in corte à rechiamarfi , et dice:
Signor io mi recbiamo a voi del tal homo ,
con il quale ho fatto conuentione cb el mi
cb
fabrichi la mia cafa , d ch'el mi cufa la
mia vefte , à che faci la tal altra cofa ; et
colui dice de non ; la rafon commanda, che
fe l'actor ha do teftimonii , quali teftifichi
no il patto , colui refti obligato à farlo de
iure ; ma fe l'actor non ha teftimonii , chel
reo fia affolto , giurando però non hauer la
conuentione allegata dal actore , et il patto
fia di forte che fi poffa in corte agitare ;
fe non , non fia vdito .
De colui che fa patto de far male .
CII . Sel auien che vn' homo fa patto ad
vn'altro , de amazzare vno fuo inimico ,
ò fuo vicino , ò di troncar la fua vigna , ò
giardin , ò far qualch' altro male , ben fai
che colui non è tenuto de adempir tal pat-
to , fel non vole ; et fe per far tal man
camento haueffe receputo qualche cofa ,
non lo deuerà reftituire , fe non vole , per-
cio che glie ha datto per far male ; et fe
colui adimpiffe il patto , et faceffe il mal
promeffo auanti ch'el fuffe pagato , fe dapoi
non lo voleffe pagare , il promiffore non è
tenuto de iure .
Che fe deue fare de quelli che partizano
de far male, lo fanno.
CIII. Sel auien, che vn' homo fa patto ad
yn'altro homo d' amazzarli vn' homo , ò
vna femina per amor , ò per qualche cofa
che gli dia , ò far qualche altro maluagio
fatto , et fa per lui el patto , et l'adempie,
et vien prefo fu tal mensfatto , ò ch'el vien
. prefenti fonno pofti in termine , et fonno de
prouato per teftimonij , ò manifeftato per
confeffion in corte voluntariamente , o vio
lenter nel tormento come fi fa , et lui iftef-
fo , confeffa tal mancamento da lui, commef,
fa , et confefsa , chi glie lhà fatto fare; et
la rafon commanda, che fel hà ferito , fia
apiccato chi lhà
ha fatto , et chi lhà fatto fa
19,
re , et tutta la facultà de tutti doi deue
peruenir 3 al Signor ; et fe non fon feguite
ferite , deueno effer condennati tutti doi ,
fecondo il mancamento ; et ben è iufto, che
tutti, doi fiano condennati , perche tantopec-
cato, hà chi ha fatto fare , quanto chi lha
fatto ; et queſto è il dretto .
Quando fi deue giurare .
CIV. Se vna perfona fr rechiama de vn'
et l'a-
altra de conuentione tra loro fatta
tor ha teftimonij , quali teftifichino la con-
uentione , il reo è tenuto de pagarli, quan-
to l'hauerà prouato douerli per patto; ma
fe l'actor non ha teftimonij , il reo fi puol
affoluer , giurando non hauer tal parto , ma
intendi ch' el fia obligato giurare , quando
è confonante quel che gli è dimandato, co-
me è in quefto cafo ; fe yoi m' hauete ven-
dutò vn voftro cauallo , et m'hauete affir-
mato , che le bon et fano , promettendomi
com el non ha neffun male , et io lo troue
con qualche male , et vi domando li mei
danari in drieto , et voi rifpondete ; non
piaccia a Dio , che mi habbia cost partiza
to in quefto , et in tutti gli altri fimel cafi ,
fi deue dar facramento , per effer la cofa con-
fonante ,
Perche dà la corte termini a li
littiganti .
CV. Ben fapete che li termini , quali dà
la corte à li littiganti , procedeno de iure ,
et mifericordia , perche poffino tuor confi-
glio in quel mezo da la corte de la loro
differentia , et prepararfi a la diffefa ; et
tutti li exiftenti in termine , deueno com-
parer al termine , et fe non lo fanno , per-
deno le fue rafon , fe non haueffeno qualche
legittima caufa , per la quale non poteffeno
venire .
In che pena incorre chi è a termi-
ne , non vien in corte .
CVI. Ben douete faper che neffun termi-
ne che fi faccia tra do perfone , non vale
niente , fe non fi fa * in prefentia de l'una ,
et de l'altra , cioè de l'actor et reo ; che fel
Visconte poneffe à termine doi homini , et
l'vno non fuffe prefente , nè compareffe al
termine , la rafon commanda chel non deb
ba perdere niente ; ma fe la corte li mette
in termine tutti doi prefenti , et tutti doi
non comparino , I'vno non perde, niente con-
tra l'altro , ben deue ciafcuno de effi pagar
fette foldi à la corte perdretto , et per l'af
fifa del Reame di Hierufalem ; et fe tutti doi
la terra , colui perde la fua rafone , che non
venirà al termine , auanti che la corte fi
parta , et questo è iufto .
De colui che è a termine, & non è bomo
de la cità, ilI quale non vien al .
Juo termine .
hev n no,
ch'vnon
CVII . Sel accade che qu
vn'homo , al
qual
è de la città, litiga in corte con
et vien pofto à termine fpecificato, nè com-
pare ch'el fol tramonta, la rafon comman-
da chel nos perda le fue rafon , per non ef-
fer
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
fer de la città ; ma fel fuffe de la città , et
non compareffe al termine auanti che la cor-
te fi parta , deue ben perder le fue rafone ,
fel non haueffe legittima caufa , per la qua-
le nonhabbi potuto venire che alhora la
rafon commanda , che non debba perder le
fue rafon , anzi deue effer vdito così , come
fel fuffe gionto al termine fuo ,
De colui che non può venir al fuo termi-
ne 2 el facramento che fa el feruitor
di colui che manda à dinotar el fuo im-
pedimento del termine .
CVIII . Sel auien che vn' homo eftraneo fia
in termine fpecificato , et fi mette in via per
gionger al fuo termine , et troua che una fiu-
mera , qual è tra lui , et la città doue el
deue venir , è fi grande che non pol paffa-
re , la rafon commanda ch' el debba cridar
a coloro che fonno da l'altra parte del fiu-
me; fiatemi teftimonii , come non poffo paf-
fare il che potrà poi moftrar per doi te-
ftimonii , non deue perder el fuo dretto, per
non effer venuto a tempo , ma deue dapoi
venir in corte quanto piu tofto potrà paffar,
ét moftrar la caufa che lhà tenuto , in pre-
fentia del Visconte , et di giurati ; la qual
puol effer ancora quefta , che per la via fi
haueffe amalato , ò fuffe ftà prefo da fara-
ceni in via ; fimiliter fel auien che vn'homo
fia in termine in corte , et non puol venir
quel giorno per qualche caufa , deue man-
dar a dir per vn'altro vn giorno auanti el
termine a la corte cofi ; Signor mio , Idio
vi falui, el tale s'arecommanda à V. S. Et
vi manda à farui noto , come per diman è
in termine, & per effer amalato non puol
venire , è pronto fare quanto la corte ter
minerà la corte deue terminare , che fe l'
actor accetta il giuramento del meffo , per
il che fe giuftifichi il citato effer amalato ,
dapoi quando verrà * in corte il principale
non fia obligato più à giurar , dapoi che ha
fatto il fuo meffo il facramenta per lui , che
cofi è giufto ; ma fel meffo non voleffe giu
rar , la rafon commanda ch' el principal giu-
ri effer ftato in modo , che non ha potuto
venir nel termine in corte ; ma ben fapete ,
che fe non manda à fcufarfi vn giorno a-
uanti el termine , non li deue valer fcufa .
Come perde actor la caufa, & la
guadagna el reo .
CIX. Sel auien che vn' homo fi rechiama
in corte de vn'altro, et il reo dimanda ter-
mine , la corte lo deue dar à tutti doi in-
fieme, per quindefe giorni , et fe l'actor non
compare nel termine in corte, et il reocom-
pare deue effer affolto da quello che gli è
ta dimandato , et l'actor deue perder le fue
rafon de iure ; ma fe colui che non vien a
termine , manda a fcufarfi , come di fopra ,
quel altro che vien a tempo non hà però
guadagnato , nè colui ha perfo niente .
Tom. II.
507
Del colpo apparente , de colui
cb el dà .
CX. Sel auien che vn' homo fi rechiama
1
in corte d'vn'altro per colpo apparente , 8
di piaga de la tefta , et il reo dimanda ter-
mine , la corte non glielo deue dare , s'el
colpo è pericolofo , ma lo deue metter in
prefon , et ben cuftodire , fin che fi veda
quel che feguirà del ferito ; et fel fi cogno-
fce per li medici de la corte che per quella
鼎
piagha non vi è pericolo alcuno , ben puol
el Viſconte , et li giurati pigliar piezarie bo-
ne da colui , che è incolpato , et poi darli
termine ; et dapoi venuto il termine , fe in
quel mezo non fi haueffeno accordato , et fe
gliè fta prouato per teftimonij , ò per qual-
che altro modo , com'ello l'hà ferito , fi che
gli hà gualtato qualche membro , la rafon
commanda che li fia tagliata la mano, fiche
li manchi il pugno , et ch'el fia fruftato per
la città , et da quella bandito , per che cofi
è iufto per l'affifa .
De l'actor che non nomina de chi ſe re-
De Factor che non nomina de chi fe re-
chiama , fi mettono a termine le parte
CXI. Se vn homo vien in corte , et fi re-
chiama d'un' altro , ma non fpecifica per che,
et fi mettono à termine , et l'actor poi com-
pare à tempo , et l'altro non viene , la ra-
fon commanda che perciò niente habbia gua-
dagnato l'actore , nè il reo perde alcuna co-
fa de le fue rafon , fe non che le caduto à
pagar à la corte foldi fette et mezo , per l'
abfentia fua ; ma fe l'actor haueffe fpecifi
cato , che dimanda , venendo poi , et non
comparendo il reo , deue " guadagnar la cofa
dimandata , fel reo non haueffe mandato ad
excufarfi , come ha de fopra ditto , et que,
fto è iufto , et rafoneuole per l'affifa di Hie
rufalem .
Del piezo che pieza un' bomo de venir
al fuo termine, l'homo non vien
in che incorre el piezo ,
CXII. Ben fapete fe vn ' homo fi rechia-
ma de vn' altro in corte per debito , fpecifi
cando la quantità di quello , et il reo pren-
de termine , et dà piezi de venir al termi
ne , et fatisfare à quello di che è piezato ,
et poi accade ch'el non vien , la rafon vole
che li piezi paghino tutto quello che lhà di
mandato , del che l'hanno piezato , che cofi
è iufto per l'affifa , fel reo non poteffe mo
ftrar legittima caufa , per la quale non ha
potuto venir in corte quel giorno : et fel
auiene ch'el piezo viene a la Iuftitia , et
dice ; Signore , ecco colui che ho piezato , ve
bo menato , voglio io effer affolto , & dar-
lo à chi gli dimanda il debito , perche io non
trouo che prender da lui ; la rafon comman-
da chel Vifconte , nè la corte non debba
ciò fare , per ch'el piezo è de iure tenute
pagare sutto il debito de colui, che lhà pie-
zato; et dapoi chel harà pagato el piezo ,
Vu 2 z fel
ļ
 ASSISIÆ
508
fel vorrà agitar per il fuo regreffo contra el
principale , la corte è tenuta de farlo rein-
tegrar , et reftorar , et fel non haueffe de
che , deue effer meffo in prefon , fin à tan-
to chel habbia pagato , ò fatto quanto pia
ce al piezo ; et s'el dimora in prefon più de
fette giorni , la rafon commanda che da fet
te giorni in fufo , colui per chi è in prefon
li faccia le fpefe del viuer , er darli almen
pan , et acqua , fe più non li vol dare ; ma
nel fpacio di fette giorni el non è tenuto
de darli niente , non vogliando , per dretto,
et per l'affifa .
Le rafon che hanno verfo il Visconte
le perfone litigante ,
CXIII , Sel auien che vn' homo fi richia-
ma de vn'altro al Visconte , et il reo vien
in prefentia del Vifconte , et prende termi-
ne , et il Vifconte lo laffa partir fenza pren-
der alcun piezo de lui , et auien poi che fe
ne fugge , la rafon commanda ch'el Vifcon-
te fia tenuto de dar à colui tutto quel che
lhà dimandato , ò deue far tanto che colui
vegna in corte à fornir la rafone , per l'af
fifa di Hierufalem .
De li Religiofi che litigano in la corte Real,
dapoi conuinti, el fuo fuperiore non
vol efequir quel che fece ilfuo frate .
CXIV . Sel auien che vn'homo di reli-
gion che fia maeftro, ò comandator de vna
religion prende termine di qualche differen
tia ch' el moua , ò che gli fia moffa in cor-
te , et non compare nel termine , la rafon
vole ch'el debba perder la lite , come fi fa
ria de vn' altro , però che fe cofi non fi fa-
ceffe , mai fi compia , vna differentia che
fuffe tra alcuno con homo di religion ; et fe
bene el gran Maeftro voleffe dire chel fuo
frate non prefe il termine de fuo comman-
damento , ò fia gouernator de cafal , ò di
cafa , ò dica hauerlo mandato in qualche fer-
uitio fuora , et però non douer perder la ra-
fon de la fua caufa , tutte s'intendono frap-
pe , nè deueno valere al gran Maeftro de la
religione , però che fi come el gran Maeftro
vole vincer la lite , fe l'altra parte non com-
pare in termine , così vol la rafone , che l'
altra parte guadagni , fe lui non viene , de
jure , et confuetudine ; et però aduertifca be-
ne il gran Maeſtro à metter tal frate gouer-
nator fu le fue caufe , che per fua colpa non
perda le fue rafone , et ch'el fapia dire à gli
2 vedoua è tenuto à pagar tutto il debito di
altri frati , ſe lui non può venire , che man-
dino à fcufarlo , come hauemo ordinato nel-
li precedenti Capitoli .
De la caufa meffa a termine per caufa de
li preiurati difcordanti di´opinion
".
CXV. Sel auien che in alcuna differentia
venuta in corte , fopra la qual li giurati non
ponno accordar tra loro, et però el Vi.
fi
fconte mette à termine le parte litigante , et
quelle vengono al termine, quel che diran-
no li giurati , deue effer fermamente obfer-
uato; et fel accade che l'una parte viene ,
et l'altra non viene al termine dattoli de al-
dir la fententia , la rafon commanda , che la
parte che compare al termine , deue hauer
guadagnata la caufa , et l'altra parte perfa
per fempre , fe non manda à dir el fuo im-
pedimento , come è preditto , et fel auien
che lui non venga al fuo termine , nè lafen-
tentia fi publica quel dì , egli non deue per-
der de iure niente , ancor che egli fia così
fimplice , che non manda à dir el fuo impe-
dimento al termine , et l'altro che compa-
re, non guadagna però niente , et questo è
il dretto de iure , et per l'affifa .
Se la donna maridata cittata in iudicio
deue refponder , o non ·
CXVI. Sel auien che vn'homo fi richia
ma in corte de vna donna che ha marito ,
la donna non deue , ne puo litigar fenza fuo
marito de iure ; però la Iuftitia li deue dar
termine de giorni quindeci , nel quale , fe la
femina non poteffe hauer il fuo marito , per
effer paffato fuor de la terra , la corte lide-
ue dar termine de vn'annɔ , et de vn giorno
'
de iure , et s'al fuo marito non vien tra l
anno , et giorno , la è tenuta di refponder
lei a chi gli ha dimandato , dapoi che fon
paffati li quindeci giorni , et l'anno et gior-
no vt fupra .
De colui che tuol per piezo una femina che
bà marito, fe la piezaria val , o non .
CXVII. Sel auien che vn' homo tuole per
piezo vna femina che habbia marito , ben
fapete ch'el marito la puol leuar da la pie
zaria , fi ch' ella non pagherà per piezariafe
lui non vole , nè già la femina è tenuta à
rifponder de neffuna cofa da lei fatta viuen-
te il marito ; ma s'el marito faceffe la fua
donna marcadanteffa , come è di vender , et
comprar , la rafon commanda , ch'el fia te
nuto fatisfare tutto quel ch'ella piezarà et
per l'af
douerà dare , per che cosi è dretto,
fifa di Hierufalem .
De colui che fi marida con donna vedoua,
la qual bà debiti fuoi , d del primo fuo
marito , chi deue pagar quel debito ,
CXVIII . Ben fapete che fel auien , chę
vn' homo prende per moglie vna vedoua ,
qual fia debitrice per fi , o per il fuo primo
marito defunto , colui che fi marida con la
lei , ò per lei , ò per il marito defunto ;
parimente fe vna femina prende per marito
vno che fia debitore , à per fifi ,, d perla fua
relicta , la è tenuta de pagare tal debito,
fe la ha de che , per dretto , et per l'affifa
di Hierufalem .
La pena di colui che diſponzella una vergine
Jenza Saputa de chì lbà in gouerno •
CXIX , Sel auien che vn' homo prende vna
ver-
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
vergine , et la difponzella , ò per volontà
de la garzona , ò per fimplicità , fenza il con-
fentimento di fuo padre , ò madre , ò di co-
loro che l'hanno in cuftodia ; s' el padre ,
ò la madre , ò gli parenti che l'hanno in
cuftodia voleno hauer rafon da colui che lhà
difponzellata , et ello è di tal conditione che
gli conuiene , la deue tuor per moglie et
fe non voleno , etè homo che ha poder ,
la fi diè far monaca , et tutto quel che l'ab-
badefa dimanderà per accetarla , et per ve-
ftirla , colui gliel deue pagare , et oltra de
ciò reſta nella mercè de Dio , et del Signor
de la terra obligato a quel che merita vno
che commette violentia nella terra d'altri ;
et fe tutto ciò non piace à li parenti de la
garzona , ò à colui che lhà in cuftodia , ò
fe colui non ha tanto ch'el poffa far quan-
to hauemo dito de fopra , ouero , fe non è
de la conditione che meriti la garzona , ma
fia di peggiore , et de mal afare , la rafon
commanda che à colui ò fia cauaglier , d
borgefe , ò che fi fia , debba effer tagliato
el membro vitale , et bandito fuor de la ter-
ra , doue ha fatto el mancamento , per vn'
anno, et per vn giorno , et tutto il fuode-
ue effer alarbitrio del Signor de la terra ,
per dretto , et per l'affifa ; la qual etiam
commanda che fe l'incolpato de ciò el ne-
ga , et la garzona affirma d'hauerlo fatto ,
non s'intenda perciò prouato , anzi deue ha-
uer doi teftimonij leali , quali giurino ha
uerlo viſto giacer con la garzona , et hauen-
do quefto è prouato ; et fe la non ha doi
teftimonij di queſta forte , et ha teftimonij,
quali l'habbino vifto intrar in cafa, deue va-
ler tanto , che quel tale fia meffo in prefon del
Vefcouo de la terra , ò de la Chiefia , per
vn'anno , et vn giorno , perche fi veda , fe
in quel termine colui lo confeffaffe din con-
feffion , ò da fe fteffo , et fel non confeffaffe
tra l'anno , et giorno , deue effer relaxato
de prefon , et deue giurare non hauer de-
fponzellata la garzona , et facendo quefto de-
ue effer affolto , fe non vi è altro indicio,
de iure , et per l'affifa .
Ancora de la medema materia .
CXX. Sel auien che vn' homo defuerzena
vna garzona , ma non puol effer prouato per
tali teftimonij , come la affifa , et la leze ha
conftituito nel preſcritto Capitulo , et intra
tanto che colui ftà in prefon , dice , ò man-
da dir al Vifconte , et a li giurati , come
vol portar el iudicio che lui non ha fatto tal
peccato de la garzona , lala rafon
rafon commanda
commanda
chel debba portar el iudicio dapoi chel fi
ha offerto , nè per cio la corte el deue rela-
xare , et s'el farà faluo del Iudicio , deue
effer affolto de tal imputatione de iure, che
à la teftimonianza de Dio , neffun deue con-
tradire ; ma fel non farà faluo , deue effer
judicato , come hauemo ordinato nel proffi-
mo Capitulo , che cosi è dretto , et rafon
per l'affifa .
Tom. II.
509
Per qual caufa fi deue bauer aduocato ,
O per qual non .
CXXI. Sel auien che vn' homo litiga con
vn' altro , la rafon commanda , che cadauno
habbia il fuo aduocato , perche fel aduocato
diceffe parole che non fi deue , ò che torna
in danno del principale , effo principale , et
quelli che lo confegliano le ponno emendare ,
ma fel principale dice cofa che gli torna a
danno non puol piu tornar à redire
poi chel ha ditto fe l'altra parte vole ,
per che lui , et quelli chel confegliano l'han-
no intefa ; et però fu ftatuito in la corte di
Borgefi , che neffun homo haueffe à litigare
fenza aduocato , nè in la corte di Cavaglie-
ri fenza il confulto di Cauaglieri , sì che per
lor configlio dica ciafcuno , et moftri la fua
rafon per dretto , et per l'affifa ,
Che homini deueno effer li teftimonij .
CXXII. Qual homini deueno effer quelli ,
che in corte ponno effer teftimonij leali , et
di ætà ; ma ben fapete chel figlio di fame-
glia , qual è in poteftà del padre , et non è
di età , et colui che è infame , non ponno
teftificar in corte per alcuno , et fel fanno ,
non deueno effere vditi, nè creduti ; doi lea-
li huomini ponno effere teftimonij in tutte
le corte di tutte le cofe , de iure , & vno
viuo puol teftificar per sì , & per vno che
fuffe morto in corte, dummodo el fia de bona
fama , & habbi nome di legale , &fe è tale
il può fare , et deue valere de iure ; li te-
ftimonij non deueno effer aftretti à teftifi-
care in corte de neffuna cofa , fe non vo-
gliono ,
Quali homini ponno eſſer teftimonij in corte ,
quali non.
CXXIII. Se vn' homo vol teftificar per
vn'altro , & ha parte nella lite , ò vol te-
ftificar falfamente per amore , ò per dono ,
la rafon vole che li giurati non debbano
accettarlo per teftimonio de iure ; & fel a
uiene che tali habbino teftificato ſenza che
li giurati s'habbino accorto come hanno par- L
te in la lite , la rafon commanda che co-
lui , che ha produtto tal teftimonij falfi deb
ba perder la lite , & l'altro debba guada-
gnare , & a li teftimonij , che haueffeno te-
ftificato il falfo , fi deue forar le palme de
le man con vn ferro caldo , per recognition
del falfo facramento , che chi giura falfa-
mente , renega Dio , & però deue efferli fo-
rate le palme , come è ditto di fopra , et
deueno hauer perfo rifpofta di corte, sì che
mai fiano creduti ; & quelli che li hanno fat-
to far il facramento falfo , deueno cazer a
la pena , che merita vno che fa renegar Idio
ad vn'altro ; la Iuftitia non vole che alcun
homo qual ha parte in la lite , ò fia com-
pagno in quella cofa che dimanda poffa te-
ftificar, nè deue effer creduto in corte de
jure .
VH 3 CXXIV.

ASSISI
510
Chi può effer teftimonio , & chi non .
CXXIV . Ben fapete che fel auien che vn
Franco voglia teftificar contra vn forian, non
lo può fare , nè la corte lo deue accettar
de iure , & fe vn forian vol teftificare con-
tra vn Franco , non gli deue effer preftata
fede de neffuna cofa de iure ; ma fel auien,
che alcun forian , ò Iacobin , ò Grifon , ò
Neftorin , ò d' alcun'altra leze , fa alcuna
confeffione dauanti el Viſconte , & li giu-
rati , di ciò li Franchi ponno effer teftimonij
poi che haueranno giurato , & contra li foria-
ni , & farafini , et altri d'altre leze ; et ben
fapete che alcuna femina non puol teftificar
in corte contra alcuno homo di alcuna cofa .
Chi può teftificar contra donna , fe in quella
proua vi bà battaglia .
CXXV. Sel auien che vn' homo vol te-
ftificare in corte contra vna femina , la ra-
fon commanda chel debba fare , et deue va-
lere , ma lhà battaglia , fe la lite monta vn
marco d'argento ne la corte Real ; et doi
giurati ponno teftificare de tutte le cofe che
fonno fta ditte , et fatte auanti di loro in
corte , fenza alcuna battaglia .
Del Vifconte, & de li fuoi baftonieri che
voleno effer teftimonij , & fe vale .
CXXVI. Sel auien ch'el Viſconte , et li
fuoi miniftri vogliono teftificar in corte per
alcuno non lo ponno fare , nè deueno ha-
uer fede , come è in quefto exempio ; Pie-
ro vien auanti , et fi richiama de Martin
al Viſconte , et poi Martin fi richiama de
Piero , et Piero dice , chel fi ha richiamato
prima , et Martin dice l'oppofito ; la rafon
commanda ch'el Vifconte , nè li fuoi mi-
niftri , non fiano teftimonij circa ciò , nè
circa alcuna altra cofa , per dretto , et per
l'affifa di Hierufalem ; ma fe vna de le
parte puol prouar per doi altri teftimonij ,
come lè ftata prima à richiamarfi , deue ef-
fer prima a la expedition de iure .
De li teftimonij de le fcritture , & qual
teftimonio de fcrittura val , qual non .
CXXVII. Sel auien che alcuna perfona pre-
fenta in corte vna fcrittura, li giurati, nè la
corte non la deueno accettare , ne credere de
iure , fe non fuffe priuilegio del Re , ò del
Signor de la terra , che fel fuffe tale , lo
deueno accettar , & preftarli fede ; ma fe
vna perfona vien d' Acre , et prefenta vna
fcrittura da Zaphò , ò da Hierufalem , di-
cendo; tolete Signor , ve la manda il Vi-
fconte , li giurati d'Acre , acciò che gli
preftate fede , come teftificano , che auanti
loro Girardo ba confeffato effer debitore de
cento bifanti, è più , è meno ; tal fcrittura
non vale niente , ne deue efferli preftata fe-
de in corte , fe non è priuilegio, come è
ditto di fopra .
E
Qual ferittura vale , & qual non .
CXXVIII. Sel auien che fia fatta vna ven-
dita in corte dauanti el Viſconte et li giu-
rati, de vigne , de cafe , ò fi fa pace d'al-
cuna riffa , ò faffinamento , dil che fi fa
fcrittura in prefentia del Viſconte , & de li
giurati , et nafce alcun contrafto fopra quel
che fi contien in la fcrittura , la rafon com-
manda che la debba valer , & fia valida ,
& ferma tal teftimonianza del Viſconte , &
giurati , habbiala fcritta qual fi voglia , ò
il fcriuan de la corte , ò alcun' altro de la
cità , de iure , & de confuetudine di Hie-
rufalem .
De le fcritture de li bomini del commune .
CXXIX . Sel auien che vn' homo de com-
mune imprefta ad vn'altro danari , ò gli
vende qual cofa in credenza , ò fanno al-
tro , & tra loro fanno fcrittura notariale con
teftimonij , la rafon commanda , che tal fcrit-
tura debba valer tra loro , & deue effer cos!
valida , come fe fuffe priuilegio figillato ; &
è tenuto il confule del ditto commune aftren-
zer quel tale à pagar , & obferuar quanto
dice la fcrittura , de iure , & confuetudine
del Regno di Hierufalem ; ma contra la cor-
te Real, non deue valer , nè fi deue giudi-
car fopra di quella , come hauemo ditto .
De la fcrittura che non bàfcritti teftimonij,
fe diè valer, o non .
CXXX . Sel auien che vn' homo fi rechia-
ma d'vn'altro al fuo confule de alcuna cofa
che gli deue dare , & dice hauer fcrittura ,
& la moftra , & in quella non è fcritto al-
cun teftimonio viuo nè morto , & l'aduerfa
parte nega il debito dimandato , la rafon
commanda che l'actor habbia perfo quanto
l'ha dimandato , però che alcuna fcrittura
fenza teftimonij non vale .
Qual cofe fi ponno iudicar in le corte de
li communi , & qual deueno eſſer
iudicate in la corte Regia ..
CXXXI. Ben fapete che neffun del com-
mune , cioè Venetiani, Genouefi, & Pifani,
non deueno hauer alcuna corte tra loro , ſe
non de li fuoi homini medefimi , che hanno
differentia infieme de vendita , ò comprita,
ò altre conuentione , & li può etiam cafti-
gare il fuo confule , fe faranno alcun mens-
fatto , & metterli in la fua prefon ; ma ben
fapete , che neffun commune non può iudi-
car fangue , cioè de colpo apparente , nè faſ-
finamento , nè latrocinio , nè tradimento ,
nè herefia , come è de l'infideli , & hereti-
ci , nè comprita , nè vendita di cafe , nè de
vigne , nè de giardini , nè de cafali , anzi fi
deueno decider , & iudicar tutte queſte coſe,
& venir a la corte Real , & in altra parte
non fi ponno fare de iure , nè per l'affifa de
non fi
Hierufalem ; et fe alcuno de li communi iu-
dica , ò fa iudicar alcuna de le preditte cofe
vie-
2
 REGNI HIEROSOLYMITANI . 511

vietade , non deue valer de iure , nè per ľ
affifa , ma deue disfalcar il tutto la corte
Real , & non deue fofrir el torto de la co-
rona .
1
non d'altro , per che de cafe , vigne , ca-
fali , terreni , ò d'altre heredità , li preti ,
nè clerici non poffono effer teftimonij , pe-
rò che di queſte coſe fi ha battaglia ·.

De colui che vol effer teftimonio in corte , ' el Visconte , & li giurati fonno tenuti
Ch
& lui è guafto , & bà paſſato de transferirfe al loco de le differentie
la ætà di fefanta anni . tra vicini vertente .

CXXXII . Sel auien che vn' homo vien in CXXXVII . Sel auien che doi homini
corte , & è guafto , ouero ha paffato la ætà hanno contrafto de muro commune , ò di
di anni fefanta , et vol teftificare per alcuno fimel cofa , la rafon commanda , che el Vi-
homo , ò femina , la rafon commanda chel fconte debba commandar à li giurati , che
poffa fare di tutte le cofe ; & fel litigante vadino à veder la differentia , & loro fon-
lo disfida à battaglia , el fi può de iure fcu- no obligati andare con li ifteffi de la lite ;
fare , & darli vn'altro à combatter in loco & fecondo quel che li giurati vedêranno ,
fuo , che così è iufto per l'affifa . ò cognofceranno , di quel che appare , de-
ueno far iudicio , & accordarfi infieme , &
De colui ch'è amalato , et vien querelato
quanto li giurati iudicaranno tanto deue ef-
de faffinamento .
fer fermo , & valido per fempre , & tanto
CXXXIII. Sel auien che vn'homo fia que- il Vifconte deue far obferuar à tutte doi le
relato de faffinamento , & lui è homo gua- parte ; ma fe li giurati non fi poteffeno ac-
fto , la rafon difpone , che poffa metter in cordare , perche non vedeffeno nel muro co-
cambio fuo vn' homo fano , chel combatta fa , che gli poffa far rectamente iudicare ,
per lui , & fe ferà vinto el campion , el la rafon vole che le parte comparino da-
principal deue effer impicato de iure , et per uanti il Vifconte , & li giurati , doue cia-
l'affifa , & tutta la fua facultà deue effer fcuno dica la fua rafone , tal qual ha , &
del Signor de la terra , - alhora li giurati deueno diffinir la lite in
fauor de colui , quale cognofceranno hauer
Del creditore morto, del qual vien dimandato
più rafone , che cofi è iufto , per termina-
poi il fuo credito per li fuoi parenti .
tion di corte .
CXXXIV . Sel auien che vna perfona mo-
De colui che mette trauo nel altrui muro .
re creditrice d'alcuno , & li parenti del mor-
to dimandano il pagamento al debitore , & CXXXVIII . Ben fapete che fe vn' homo
colui lo nega , fe li actori hanno doi tefti- ha vna fua cafa con tutti li fuoi muri , &
monij per li quali el prouino , la rafon com- auien che alcun di fuoi vicini mette ò tra-
manda che guadagnino la lite ; ma fe colui uo , ò altro dentro ad vn di muri , à co-
che dimanda per il morto non ha teftimo- uerto de la fua parte , etiam chel poteffe
nij , la rafon commanda che colui , ò colei tenir vn' anno & vn giorno , non ha però
a chi vien dimandato , debba giurare non derrogato à le rafon del patron de la cafa,
douer dare niente al defunto , & fel fa re- & del muro , ſe effo patron non l'haueffe
mane affolto per dretio , et per l'affifa . vifto , & confentito , anzi è obligato di le-
uar ditto trauo dal ditto muro , fubito che
De colui che non deue effer accettato
1 li vien ditto dal patron , ò chel fi dole in
per teftimonio .
corte , fel patron de la cafa , & del muro,
CXXXV . Sel auien per alcuna ventura , non lo comportaffe , per farli piacere ; &
che vn' homo perda rifpofta di corte per al- cosi deue , & è tenuto fare el ditto vici-
cun mensfatto , la rafon commanda che non no , dummodo giuri il patron del muro in
fia creduto , nè receuuto in corte per tefti- quel anno & vn giorno come non li fu
monio , imperò che neffun homo , ò donna ditto , nel vide , nè lo fepe ; fe cofi giura,
tale non può leuar alcuno a battaglia , et pe- quel vicino deue leuar il trauo , ò far il´
rò non puol mai portar teftimonianza . voler del ditto patron , per dretto , & per
l'affifa ,
De la teftimonianza del bomo religiofo , &
prette , & clerico , & quanto vale . De colui che vol fabricar in la fua gua-
CXXXVI. Sel auien che vna perſona re- ftina , & alcun li mette difficultà .
ligiofa voglia , non puol teftificar in corte , CXXXIX. Se io hò vna mia angaſtina ,
nè la corte lo puol vdire , ò accettare con- doue già era cafa , & la voglio refare , &
tra alcuna gente laica , fia egli prete , dcle- qualche vno mi prohibiffe à metter li mei
rico ; ma fe vn laico amalato faceffe tefta- traui al muro , che è tra mi , & il mio
mento, ouer ordinatione , ò confeffione a- vifin , fel mi prohibiffe à metter , ò apo
uanti il corpo de Iefu Chrifto , et dauanti il zarli al muro , doue fi vedano le veftigie
prette , et clerico , et dauanti doi altri ho- de gli antiqui traui , & le feneftre che fo-
mini , fapi che di ciò ponno ben teftificare leuano effer nel muro verfo la mia parte ,
il prete
ò il clerico , & li doi laici in- & però io voglio hauer la mità del muro,
fieme , dummodo fia de cofa mobile , & & il vifin compare , & dice ; non piacia à
Dio ,
 512 ASSISIE
Dio , che tu babbi actione in ditto muro ,
per che è gia piu de vint'anni , che in tal
angaftina non vi era alcuna cafa , nè edi-
ficio, però non li voglio laffar fare, per
che tutti li muri fon mei , fe la corte nol
determina ; fe per ciò vengono auanti , &
dice cadaun la fua rafon , il douer vole che
li giurati vadino là , et vedino fel appar ,
quanto colui ha ditto ; & fe così troveran-
no , colui deue cargar tal muro , & fabri
car la fua cafa de iure , per che ancor che
non fia ftato gran tempo in la angaſtina fa-
bricato , però non s'intende hauer perfo la
fua actione , che lui , ò fuoi heredi hauef
feno , è colui da chi l'hanno comprata ; ma
fe non 1 ritrouaffeno li giurati , vt fupra, de-
ueno far l'oppofito , & non laffarlo cargar,
nè fabricar de iure , fe non gliel confentiffe
colui de chi è il muro 2 ma non altramen-
re , per dretto , et per l'affifa de la terra .
La rafon che deue bauer chi receue alcun
danno fuor de li muri di cafa fua .
CXL. Sel auien che alcuna perfona bor-
gefe mette alcuna cofa fuora di muri de la
fua cafa fopra vna pertica , ò fopra qualche
altra cofa , & accade che vn' homo cargo
di brufche , ò d'altro , ouer vn'afino , ò
ò & Eua fua
gambello , ò altra beftia pur carga , paffan-
do de lì butta , ò guaſta quel che la pre-
ditta perfona meffe fuora de la fua cafa ,
la rafon commanda che non li fia reftorato
tal danno de iure , che alcun homo non ha
alcuna coſa fuora di muri de la fua cafa ;
ma fel auien che alcun homo butta vn' al-
tro , ouer vna beftia carga fopra la cofa del
7 Borgefe , vt fupra pofta , fi che gli fegua
danno , la rafon commanda , che colui el
ò la be-
qual ha buttato fopra l'homo
ftia carga , debba pagar tutto el danno, che
tal homo , ò beftia hauera fatto , cazendo
fu la cofa del Borgefe , ò d'alcun' altra per-
fona ; & fe la beftia buttata fi faceffe male,
ouero rompeffe , d ò fpandeffe il fuo cargo ,
tutto deue effer reftorato da chi lhà buttata
de iure ; & fe fuffe buttato vn' homo , & fi
faceffe male , colui che lhà buttato deue me-
dicarlo , & darli il viuer fin chel poffa gua-
dagnar , com'el foleua quando lo buttò , ma
fe colui l'haueffe buttato per farli mal , &
s'egli ha fatto male che gli duri per fem-
pre , la rafon commanda che fel vien prefo
li fia tagliato via il pugno de la mano, &
per tanto deue reftar de tal mancamento af-
folto , per dretto , & per l'affifa .
De matrimonio , & qual matrimonio vale , &
qual non deue effer tenuto, nè de Cauaglieri,
nè de bomini ligij, nè de Borgefi , che tal
rafon deue effer del Borgefe , come del Ca-
uaglier , perche altramente non faria iufta
la Leze, ne l'affifa, & de che atà deue effer
l'homo, et la donna quanti chefi fpofano, d
che ſi poſſano ſpoſar à la Sancta Chiefia .
CXLI. Tutti gli homini deueno fapere ch'
I..
IC
el bon matrimonio è molto caro à Dio, &
molto vtile à la gente ; dice la Scrittura ,
Saluatur vir infidelis per mulierem fidelem,
& mulier infidelis per virum fidelem ; de-
ueno fapere tutti , si cauaglieri , come bor-
gefi , che nel matrimonio per la Leze del
Cielo , & per li decreti , & confuetudine ,
bifognano tre cofe , il confentimento & vo-
luntà del yn & de l'altro, che lun non ap-
pertegna di parentella à l'altro , & che fia-
no di ætà ; & la ætà de l'homo deue effe
re al meno di xiij. anni , & de la femina
al meno di xij. quando fi fpofano ; & fel
auien che l'homo , & la femina non fonno
di tal etade , come deueno effere , & fi
maridano , non deue valer tal maridazo de
iure , per effer contra Dio , & contra la fan-
&ta Chiefia , & l'affifa , ancora che l'vno
non apperteniffe di parentella à l'altro ; pa
rentella collateralis extenditur ufque ad fe-
ptimum gradum ; ma di dretta linea , che
difcende dal padre à figlioli , & da figlio
li à neuodi , & da neuodi à lor figlioli ,
non fe ponno maritare ; però dice la Scrit
tura de la Leze , che fe Adam viueffe an-
cora, non fi potria de iure maridar con al-
cuna che tutti fiemo figlioli de Adam
moglie , per ch' el fu pri-
mo noftro padre , & prima noftra madre :
la leze , & l'affifa commanda , che dapoi
che l'homo , & la femina fi hanno iufta-
mente maridato, non fi poffano più diuider,
fe non per morte ; & dice Paulo Apoftolo ;
la femina non ha poder del fuo corpo , ma
fuo marito , parimente l'homo non hapo
der del fuo corpo , ma la fua moglie .
Come fi può diuider el matrimonio quando
non è fatto come fi deue .
CXLII. Sel auien che alcun homo menor
de tredes' anni prende moglie , la rafon com-
manda che tal matrimonio fi debba diuider
de iure , fenza alcun peccato , nè pena , ſe
ambi dui voleno ; & s'el prete che li ma-
ridò fapeua come l'era menor di età , &
li maridò per malitia , ò pregher , à dono,
la leze , & l'affifa commanda ch' el non di-
ca più meffa fin che li ditti mal maridati
vengono à la ætà , & habbia licentia ditto
prette dal noftro padre l'Apoftolo di cele-
brar meffa , come è iufto ; ma fel marito ,
& la moglie haueffeno confumato matrimo-
nio carnalmente infieme , non fi deueno di-
uider , ancor che tutti doi voleffeno , fe non
interueniffe altra iufta caufa , cioè , che fuf-
feno parenți .
De colui che fi marida con la fua paren-
te , del prete che li marida , & de li
interuenienti al Spofar , che pena deueno
bauer .
CXLIII, Sel auien che alcun' homo , ca-
uaglier , borgefe , ò chi fe voglia , prende
per moglie fua cufina , ò fua parente , in
terzo , & quarto grado , la rafon commanda
che
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
che tal matrimonio fi debba dividere , sì
che tutti doi , l'homo , & la femina intri-
no in religione , & tutto il fuo , sì terre-
ni , come feudi , cafali , & altro , fia ò de
la femina , ò del marito , fia con obligation
de feruitio , ouer altramente , deue effer del
Signor de iure ; & fel haueffe fatto infante
de tal matrimonio nel fpacio che i fonno
ftati infieme , fia per forza , o per che la
Chiefia l'habbia comportato , la rafon com-
manda che tal figlio per niente non fia he-
rede , nè deue fucceder , nè poffeder alcun
di feudi , che fù de fuo padre , ò madre ,
per dretto , & per l'affifa di Hierufalem ,
ma tutto deue effer del Signor; & il Ca-
pellan che li maritò , fel ha faputo come
fe apparteniuano di parentella , deue effer
in perpetuum priuo d'ogni officio, & be-
neficio , & fimiliter il zagho fe lo feppe ,
& tutti quelli , & quelle che fono stati al
fpofar , & l'hanno faputo come fe apparte
niuano , fon excommunicati , sì che non
habbino alcun bene de la fancta Chiefia ,
nè ponno in quella entrar fin che non fia-
no affolti dal Vefcouo de la terra , ò dal
Patriarcha ; ma fe colui , o colei che fon-
no parenti, & fe maridano infieme , hanno
alcun propinquo parente , ò de la donna ,
è del marito dal quale quel feudo vien al
Signor , & ditto parente è perfona che s'
habbi portato fidelmente verfo il Re , ò la
Signoria del loco , & è di età di feruir quel
che fuo parente, ò fua parente facea , de
iure il Re , ò il Signor della terra , ò la
Signoria è tenuta de render à lui cio che
Iha hauuto , & ch'el fuo parente non pol
più hauer , nè poffeder , dummodo lo re-
chieda tra l'anno & giorno , dapoi ch'el
Re , ò la Regina l'hauerà poffeffo, perche
fe l'hauerà poffeffo più d'vno anno & gior
no , il Re non è più obligato reftituirlo ,
ma è fuo ; & fe non ha alcun parente, co-
me è ditto di fopra , la rafon , & l'affifa
commanda ch'el tutto fia del Signor della
terra , qual è dretto herede de coloro che
fanno tal mancamento , & peccato contra
Dio , & le bone vfanze del Reame di Hie-
rufalem ftatuite da li Re , & prodi home-
ni ; ma fe coloro non fe voleffeno render
alla religion , ma fugiffeno , tutti li fuoi be-
ni che fi trouaffino , deueno effer del Si-
gnor ; & s'el Capelan che gli maridò non
lo feppe , nè gli fu ditto como eranno pa-
renti , non deue patir pena alcuna per tal
matrimonio , & fimiliter quelli che fon ftati
là , ma non fapeuano lo parentado ch'era
tra loro , non deueno effer excomunicati .
Come die bomo affigurar , d maridar
la donna in la fancta Chiefia.
CXLIV. Sel auien che vno fi vol mari-
dar con via donna , fia chi fe voglia , d CXLVII . Se vn homo tocca la man à
cauaglier, borgefe , la rafon commanda
che la chiefia non li debba maridar , fe pri-
ma non vien affigurata in tal modo : Colui
513
che fe marida , deue giurar chel non ha mo-
glie viua , & chel non ha promeſſo ad al-
cun'altra , nè giurato , ò figurato , & chel
non ha fatto alcun voto , per il quale non
poffa ben , & lealmente prender per moglie
quefta donna , & appreffo quefto facramen-
to , do homeni deueno fimiliter giurar per
lui , nel modo fopraditto , & parimente de-
ue far la donna , con do altre femine per
lei ; & così fi dice la chiefia affigurata; ma
la deue poner termine al fpofar , & nel dit-
to fpacio, per tre giorni, alla prima meffa,
fi deue proclamar in tal modo ; à voi si-
gnori gentildonne fà intender la Sancta
chiefia , ch
' el tal bomo deue prender per mo-
glie la tal donna , el tal giorno ; però fe
alcuno ba da dir altro , sì che questo ma-
trimonio non fi faci , vegna, & lo dica ,
auanti che fi fpofino , & chi non venirà in
quefto termine , non deue più effer creduto
de niente chel dica , nè alcun'altra perfona
terra ,, & quefto matrimonio
che fia in la terra
deue valer de iure , che non è fatto tra pa-
renti , vt fupra , & cosi è il dretto , & l'
affifa di Hierufalem ,
Delle pene che fi mette in li patti
nuptiali a chi fi pente .
CXLV. Se vn homo promette à vna fe-
mina , com'è ditto di fopra , & al promet.
ter mette penne à chi fe pente , & auien
poi che alcuno di loro fi pente , la rafon
commanda , che chi vol de loro fi poffa pen-
tire , ò l'homo , ò la femina , dummodo
paghi la repentaglia , ch'è meffa , & fel fa ,
riman afolto , per dretto , & per l'affifa, &
puol l'homo tuor altra moglie, & la donn'
altro marito , fenza che alcun di loro refti
obligato de niente à l'altro , per tal con
tratto , ouer promeffa ,
De colui che promette , d tocca la man à
donna , non la prende, il qual li bà
dato alcuna cofa, fe puol recuperar quel-
la cofa .
CXLVI. Sel auien che alcun homo toc-
ca la man ad alcuna femina , & poi non
la prende per moglie , fe non refta da lui ,
ò da la fua parte à prenderla , ma refta da
la femina , la femina gli deue reftituir ogni
donno che gli haueffe mandato , ò fatto man-
dar per far tal matrimonio ; ma fel reftaffe
da lui , la rafon commanda chel non debba
1
recuperar tal donni , per rafon , per leze ,
& affifa ; & il medefimo intendi, fe la don-
na haueffe fatto , ò fatto far fimel donni
& poi non fi maritaffe vt fupra de iure . &c.
De l'homo , de la donna che fi toccano
la man, & more Pono auanti che la tradu-
cha, che deue effer de lafaccultàfua.
vna donna , & li dona , ò fa donare qual-
che cofa , & poi occorre morte al vno di
doi , auanti che s'habbia maridato , la ra-
fon
 ASSISI Æ
514

fon commanda chel viuo non poffa doman-
dar al morto , nè à fuoi heredi , nè li he-
redi del morto poffono dimandar al viuo
niente altro , che la mità de tal doni fatti
dal homo à la femina , ò da la femina al
homo ; ma fe l'homo l'haueffe bafata al
toccar de la man , li heredi del morto non
ponno dimandar niente
à quella perfona à
chi fu donato , quali ancora non ponno di-
mandar , fe tal doni fuffeno ftà fatti auanti
il toccar de la man , per dretto , rafon, &
affifa .
De la donna vedoua che prende marito infra
anno che morfe il fuo primo marito ,
CXLVIII . Sel auien che vna donna ve-
doua , auanti che paffi vn'anno dal dì che
more il fuo marito , prende vn' altro mari-
to , il che de iure non puol fare , cade in
quefta pena , che fe alcun fuo parente , d
extraneo venendo à morte gli laffa per fua
ordinatione qualche cofa, la non la deue hauer
per niente , nè coloro che haueranno la cura
di beni del morto gliela deueno dare , & fe
lei l'haueffe receputo , immediate la deue
reftituire à li heredi del defunto , & fe non
la reftituiffe , la Chiefia , ò la corte Real
la deue far reftituir de iure ; parimente fe
vna femina prende marito intra l'anno, chel
ha maridata auanti il tempo debito .
Sel figliuolo del primo marito può laſſar al-
cuna cofa a fua madre venendo a morte .
CXLIX. Sel auien chel figliuolo d'vna pro-
creato col primo marito , venendo à morte
laffa qual cofa a fua madre , la rafon vole
che vaglia tal dono , come fe l'haueffe fat-
to ad vna perfona eftranea , etiam che la
ditta fi haueffe maridato , come è ditto di
fopra ; & habbia il figliuolo fatto teftamen-
to , ò non , bafta ch'egli habbi donato pre-
fente perfone leal , & quefto è iufto , &
benè rafon , quel che hauemo ditto nel
precedente capitulo parlando , come la don-
na non puol vender ne impegnar li beni
del marito , ma tuor de le intrade vt fu-
pra ; sì fe tal beni fonno di effo marito ,
ma fe fonno de la donna , li fuoi dotali ,
la puol difponer d'effi ad libitum , per dret-
to , & per l'afsifa ,
Chi è obligato pagar la dote a la
moglie del morto ,
CL. Sel auien che vn matrimonio fi dif-
folua per la morte del marito , la rafon com-
manda che lo herede del morto , ouero co-
loro che haueranno di fuoi beni , debbano
dar la dote a la donna ; ma fe la dotefuf-

primo è morto , gli è conftituta ancora que fe ftà datta al padre , ò a la madre , ò ad
alcun parente del morto , è iufto che loro,
ta pena , che s'el fuo marito li laffa alcu- alcun parente
na cofa morendo , la non deue hauer nien- ò fuoi heredi , & quelli che haueranno di
te , & coloro che tengono li beni del mor- fuoi beni , la paghino per dretto , rafon, &
to , non fonno tenuti à dargliela , anzi fe per l'affifa ,
fuo padre , madre , fratello , ò forella ne- Come la donna viuente il marito pud
uodi, ò nezze, cufini, ò cufini germani, & cosi
dimandar , & hauer la fua dote .
fin al feptimo grado , & il morto marido
li laffa alcuna cofa , deue effer del Signor CLI. Ben fapete che fe vn homo mari-
de la terra ,che è herede de tutto ciò : dato comenza giocar , mangiar , beuer , &
ancora la deue hauer quefta pena , che de- deftruzer tutto il fuo , sì che incomincia
ue perder , nè hauer niente del duario, che impouerire , la rafon commanda che la don-
è il crefcimento de la dote dotale promef- na poffa dimandar la fua dote , & fuo ma-
foli ò dal marito , ò d'altri per lui , quan-rito è tenuto de iure depofitar la fua dote ,
do fi maridò , & quefto , ancora che s'effo ò l'amontar di quella in man de perfone
marito gli haueffe ditto ; s'io moro auanti fegure , & dabene , ò in tal loco chel refti
di te , voglio che tu babbi il duario: fimi- faluo per colui , ò colei à chi afpettarà , &
liter deue hauer quefta pena , che fe vn fuo quefto è iufto per leze , & affifa.

parente more fenza teftamento , non puo! Se deue bauer alcun male colui che non bà
fucceder nelli beni che gli perueniffeno per da pagar la dote di fua moglie .
la fua morte : & tutte quefte pene fono con-
CLII. Sel auien che vn' homo fia in lite
ftituite etiam à quelle vedoue che fi pre-
e, &
gnano auanti che paffi l'anno vt fupra, fia per douer render la dote di fua mogli
de marito , ò d'altro , & cosi giufto è tanto pouer o chel non ha de che .
farlo
la rafon vole che colui , ò colei che deue
per leze , & per affifa ; nè puol hauer il
ditta dote , non fia
fuo duario , ne per quello puol de iure ven- & non ha de che dar
der la heredità del marido , fiano vigne , però " meffo in prefon e , nè retenuto il fuo
terre , d altro immobile , nè tuorlo ftiman- capo ; ma deue pagar quanto lhà , & deue
dolo à fuo piacere ; ma la rafon comman giurare , come gli darà tutto quel che gua-
da che la poffa hauer de* le intrade de li dagnerà eftrahendo la fpefa de la fua vita
beni , & de le maffarie di cafa , che lei ha fcarfamente , & non partirà da la cità
portato à quel marito morto , ò che lui li fenza fua licentia , fin à l'integro pagamen-
et
fece fare , tanto che li fia fatisfatta la fua to , & cio fatto refta aquietato de iure ,
dote ; & tutto il refto deue effer di fioli confuetudine di Hierufalem ,
ò di parenti del defunto , nè altro la puol
trazer da li beni del marito , poi che la fi
Qual
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
Qual dono vale , ¿ qual non , de li doni
ch'el marito fa a fua moglie
dapoi toltola.
CLIII. Ben fapete che alcunt non puol far
dono a fua moglie , dapoi che lhà prefa fe
non nel fuo teftamento , ò ala fua morte ;
& fel fa altramente tal dono non vale, per
• :
che la coſa è così fua , come fe non l'ha
ueffe mai donata , & li heredi del morto
la ponno recuperar de iure da tutti quelli
che teniffeno tal cofa donata , fe coloro che
la tengono non l'haueffeno poffeduta vn an-
no & vn giorno , fenza effer ftà in lite di
ciò , ma fe tanto haueffe poffeffo , non de-
ueno più refponder ad alcun herede che fia
ftato quel tempo di età , per dretto , &
per l'affifa .
Che dono può far l bomo a fua moglie , et
qual pofsa, debba valere
CLIV. Tal volta aduiene chel marito puol
far dono a fua moglie , come è in quefto
cafo , ch'el marito yoglia conftituirli vn ,
à do bifanti , ouer vn marco d'argento, oli , ma fe lei
più , è meno al mefe per il fuo viuer , lepra , lazarin , ò mal de la brutta, li puol
per il nutrir di fuoi figlioli , & fua fame-
glia , la rafón commanda chel poffa fare ,
& deue effer fermo , & valido , & fua mo-
glie deue hauer tanto quanto fuo marito gli
conftituiffe , & fonno obligati quelli che ha
ueranno li beni del marito in cuftodia , de
darli ciò che fuo marito li ha donato per
il fuo viuere , & per li fuoi figlioli , per,
cio che così è iufto per l'affifa .
Hote
1. Per che fi può diuider il matrimo-
300 nio dapoi fatto .
CLV. Se vn' homo prende moglie , la
qual poi diuenta lazarina , ò caze del mal
de la brutta troppo bruttamente , gli fpuz-
za troppo la bocca , ò che la piffa ogni not-
ze in letto , sì che tutti li drappi fi gua-
ftino , la rafon commanda che fel marito fi
rechiama à la Chiefia , & non vole effer
con lei , per il mal che lhà , la Chiefia
debba fpartirli de iure ; ma auanti che gli
diuida , la Chiefia 氯 diè metter la femina in
vna cafa con tre altre honefte femine, qua-
leftiano per quindefe giorni infieme , ouer
fa per vn mefe , per veder fe è il vero, quel
ch'el fuo marito dice , & fe cofi è vero ,
deue fpartirli , ita che colui per cui lhabe
fi har fpartito, entri in religione , & il
marito dapoi puol tuore altra moglie ; &
quefto ifteffo fia del marito , fe lui haueffe
alcuno de tal mali , & la moglie fuffe net-
ta , & così fi deue iudicar , come è ditto
di fopra de iure , & confuetudine .
·Dek matrimonio che fi fepara per alcuno
poteles impedimento .
CLVI. Se vna femina fi fparte dal fuo
marito per alcuna de le machie fopraditte ,
la rafon commanda ch'el ditto marito fia
515
tenuto pagar à l'abadeffà quando intrarà in
religione , quanto ella gli diede al marida-
re; & fe l'abadeffa non fi contentaffe de
receuerla per tanto , la rafon vole che effo
gli dia tanto che la riceua ; & fel non ha-
ueffe tutta la dotte che lhà habuto , la ra-
fon vole chel non fia aftretto à dare , fe
non quanto lhà , & puol dare , & non piu,
per dretto , & rafon , & per l'affifa .
Chi deve nutrir li figlioli picoli del ma-
trimonio che fi diuide .
CLVII. Sel auien che vn' homo fia fpar-
tito da la fua moglie per alcuna iufta ra-
fone , & hanno figlioli , la rafon comman-
·
da che fe li figlioli fonno menori de tre
anni , la madre li debba nutrir fin che hab-
bino fette anni , ma il padre gli deue dar
del fuo à manzar, beuer, veftir, & calzare,
& tutte le fpefe ; ma fe la madre fuffe le-
蔬
profa , quer haueffe qualche altro gran ma-
le , la rafon commanda che la non debba
nutrir alcun di fuoi figlioli , ma il padre ,
per che non gli attachi alcuno de tal ma-
netta di quefte machie, de
bene nutrir fin a li fett' anni , come è dit-
to di fopra a le fpefe del padre , fecondo
che potra ; & dapoi fel J padre voleffe tuor
li figlioli , & loro non voleffeno andare , d
la madre non li voleffe dare , per che fi ha
maridato con vn' altra femina , d ò. per altra
iufta rafone ,il douer vole che li giurati
debbano terminare , che li figlioli ftiano fin
a li duodeci anni là doue cognofceranno che
fia meglio per effi figlioli , & poi effi han-
no poder d'andare & ftare , con la ma-
dre , à con il padre , ò doue voranno, per
dretto , & per l'affifa ,
Che rafon banno li figlioli naturali in
le beredittà, beni del padre ,
& de+ la madre fua .
CLVIII. Sel auien che un' homo non ma
ridato tien in cafa fua una femina non ma-
ridata, & 1 giace con lei , & fà fioli, la ra-
fon , & l'affifa commanda chel padre in vi
ta , et in morte poffa laffarli le fue here
dità et li fuoi beni , perche nè il padre ,
nè la madre hanno altri fioli legitimi ; ma
hauendo à il padre à la madre altri fioli
legitimi , non lo può fare , fe loro non con-
fentono de lor, apiacer , ma fe loro conſen-
tono ben puol luno fratello hauer quanto l '
altro , de iure , & confuetudine .
...
In che tempo non fi può far fponfalitie ,
mà ben prometter, toccar la mano
CLIX. Da la Septuagefima fin à l'octa-
ua de la Pafcha , in le gran litanie , in li
di de oration, in le tre " feptimane auanti
la fefta 1 di San Iohanne Baptifta , dal ad-
uento del Signor fin a l'octaua de la Epi-
phania , et in tutte le vigilie di Sancti, al-
cuno non fi deue fpofare ; et fe per aµen-
tura
 ASSISIE
516
tura alcun homo fi fpofaffe in tal giorni
prohibiti da la Leze , & da la Chiefia , la
rafon commanda che tal matrimonio non va
glia , nè li figlioli che de tal matrimonio
nafceranno fiano dretti heredi in la fuccef-
fion di beni che de iure li perueniffeno ,
& la Sancta Chiefia è tenuta de iure a fpar
tire tal matrimonio ; ben ponno gli homini
tutti li giorni de lanno far le promeffe, et
deueno valere , ma non ponno fpofar ne li
giorni prohibiti . Ancora per le bone vfanze
prohibito tuo per moglie la femina da
fe battizata , nè il figlio del compare puol
maritarfe con la figlia de la comare nata
dapoi feguito il comparafo ,
ma fe lor fi
glioli fuffeno nati auanti , fi ponno maritar
per rafon et affifa ; etiam per le Sane Le-
ze è conftituito , che non fegua natrimonio
tra Chriftiani er Saraceni , perche ben fano
tutti gli homini che per l'affifa di Hieru
Lalem la moglie guadagna tutti li beni chel
marito acqueita dapoi che fon maridati , et
cosi è inito , rafon , et affifa .
In the caſo ſe die rechiamar la donna
del marito fuo , fe la batte , è fa
alcun mensfatto .
CLX. Sel auien che in la Corte vegna
quefta lite , che la moglie fi toglia dal ma-
rito , o il marito da la donna de botte dat
teli , la safon commanda che tal lite non
fia vdita , nè iudicata in la corte Real
ma il Viſconte , et li giurati deueng man
darli a la Sancta Chiefia, doue luno puo lit-
tigar con l'altro, & la Saneta Chieſia è te-
nuta de caftigar et redurli in pace .
Pero
che fe li iugali littigaffeno in corte Regale,
& uno di loro vinceffe , donde pagherà il
dretto de la Corte colui che hauera perfo ?
fe non di beni tra lor communi ; donde pa-
gherà la moglie fe la perde ? fe non di be-
ni , che ha il marito, & econuerfo ; per
cio che nulla può paghar luno che non fia
danno etiam de laltro , che tutti li beni
fonno a loro communi ; & pero la rafon &
laffifa ha ftatuito , che alcuna lite che la
donna moua al marito , ò il marito a lei ,
non fia fatta , fe non in la Chiefia che è
mifericordia , nè alcuna Corte fi deue in-
trometter in iudicare li fatti di matrimonij
fe non la Sancta Chiefia , fe non fuffe la
querimonia de faffinamento o tradimento
contra el Reame che quando cio fuffe fi
deue iudicar per la Corte Real , de iure
De colui che fi marida a una donna
con tutti i fuoi dretti .
CLXI. Sel auien che un homo prende
per moglie una femina , con tutto cio che
gli tocca et apertiene , & poi auien che al
cun altro homo o femina compare , & liti-
ga di quel che l'homo ha tolto con la mo-
glie , o di quel che la moglie ha tolto col
marito , fel marito impone la lite a la mo-
glie , o la femina al marito , la rafon com-
manda che non fi poffa piu recuperar , ne
emendar altramente , ma bifognerà chel ſtia
a quello che farà il marito ò la moglie, a
cui fera impofto & dato il carico & com-
miffione da l'altro , che cofi è iufto per ra-
fon & affifa ; & però fi guardi ben il ma-
rito fe vol dar tal carico a la moglie che
la fia tale , che littigando in fuo loco , non
dica nè faccia fenza il fuo configlio cofa che
gli torni a danno , pero ch'ella , nè fuo
marito, non potrano remediar a quel che
lei dirà .
Quel che guadagna la moglie , O
el marito infieme .
CLXII . Sel auien che l'homo , & la don-
na infieme acquifteranno vigne , terreni , ca
fe , o giardini , la rafon commanda che la
donna debba hauere la mità del tutto de
iure & per l'affifa di Hierufalem , & fe
hanno figlioli , la rafon vole che non fi laffi
miga per li figlioli de vender et donar li
fuoi beni a cui voranno , nè de beuer nè
mangiar li fuoi beni mentre viueno , et fel
marito vien a morte puol donar la fua par
te doue vole , da fuoi figlioli , d ad altri,
et dapoi la morte del marito , la moglie
puol far i fuoi comandi de la fua parte,
perche lhà aquistato infieme con lui , ma
la rafon commanda che mentre viue il ma
rito , la moglie non poffa dar la fua parte
a neffuno de iure , ne per l'affifa ; ma fel
marito et la moglie moriffeno et laffaffeno
le fue cafe a li fuoi figlioli fe quelli for
no di ætade , ponno vender o donar quel
li ftabili a cui vorranno , cadaun la fuapar-
te , ma fe non fonno di età , non ponno
vender , ne donarli ad alcuno ; et fe il pa
dre , o la madre li laffaffeno beni mobili
et uno de li figlioli fuffe di ætà , et laltro
non , la rafon commanda che colui che è
di atade poffa difponer de la fua parte, ma
faluar il refto a gli altri fratelli minor di
ætà , che cofi è iufto per l'affifa .
età
De li teftamenti , ultime voluntà , de
li teftimonij , come deueno intender ben ,
& li commiffarij obligati ad efequir la
voluntà del teftatore , perche la Leze di-
ce effer gran peccato in colui che bà le
rabbe del morto, non le dà doue ba
ordinato fui,
CLXIII . Sel auien che un homo fia
malato et fa il fuo teftamento et difpone
del fuo et laffa a Martin cento bifanti , d
qualche altra cofa , et auien poi che lui
more , et fua moglie non vol darli quel
che fuo marito ha laffato , anzi denega il
tutto , et Martin ha teftimonij , el corpo
di Iefu Chrifto , et il prete che la confefso
et communicò , il chierico , et do homini
leali , che hanno fama de effer leali, la ra-
fon commanda che Martin debba guadagnar
li cento bifanti de iure , gia che li fuoi te-
ftimonij erano prefenti et confeflano quel
che
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
che ha ditto il morto ; et quefto è iufto
così verfo la relicta come verfo tutti li
fuoi parenti , et verfo tutti quelli che te-
niffeno le robbe del morto , fenza battaglia :
ma fe Martin dimanda una cafa chel de-
funto li ha laffato per teftamento , et fua
relicta el denega , et Martin ha do tefti-
monij legali , in prefentia di quali glie l'ha
laffata , et la relicta o coloro che hanno li
beni del morto in gouerno voranno , de iu-
re haueranno battaglia , fe la cafa val un
marco d'argento , o più , et puol leuar uno
di teftimonij per combatter , et chi vinzera
deue hauer guadagnata la lite de iure ; ma
in le cofe mobile non hà battaglia a li te-
ftamenti , hauendo el prete , et cherico, et
do homini legali in teftimonio ut fupra .
De chi deue effer la facultà del morto ab
inteftato bauendo moglie & figlioli .
CLXIV. Sel auien che un homo ha acqui-
1
ftato heredità o altri beni , et poi prende
una donna per moglie et auien chel more
fenza teftamento , la rafon commanda et iu-
dica che tutta la fua facultà debba effer de
la relicta de iure , ancor ch' el defunto hab-
bia padre , o madre , figlioli et figlie , fra-
telli et forelle , pero che la leze et affifa
de Hierufalem dice che neffun homo è cofi
ཞག
dretto herede del defunto , come la fua mo-
glie legittima .
De chi deueno effer li ſtabili acquistati per
la moglie , & marito , quando mo-
re la moglie prima ,
afi
酒 effer imputata d'hauerlo lei occifo per tal
CLXV. Sel auien che un homo marida
to acquifta infieme con la moglie alcuni fta-
bili , et hanno figlioli , et auien che la mo-
glie premore , la rafon commanda et iudica
che la parte de la madre peruiene a tutti
li fuoi figlioli egualmente , nè lor padre gli
puo tuore , ò fminuir parte alcuna di quel
che gli perueniffe per la morte de la ma
dre , fe nol faceffe per fubvenirfi a extre-
ma fame de mangiar et beuer, per la qual
caufa potria etiam vender , o impegnar el
ftabile nel quale fuffeno fucceffi li figlioli
per la morte de lor madre ; commanda e-
tiam la rafon che li figlioli non ponno tuor
alcuna parte di beni del padre , mentre el
viue , sel padre non gli confentiffe per pro-
pria , et fpontanea voluntà .
Del ftabile bauuto per fententia in corte , el
qual vien poi dimandato per un altro .
CLXVI. Sel auien che un homo , ò una
femina , tien un ftabile , et auiene che un
altro homo ò femina lo mette in lite per
quefto ftabile et dice che lè fuo , ò che lhà
qualche action in quello , et nafce iudicio
circa ciò ; & poi auien che colui , ò colei
che perde la lite more , & li fuoi figlioli
iterum domandano tal cofa a chi la poffe
de , la rafon commanda che chi tien tal ftabi-
le , non fia obligato a refponderli niente ,
Tom. II.
517
poi che lhà guadagnato litigando con lor
padre ò madre , dummodo proui quefto per
termination di corte ò per do legali tefti-
monij , & fe cofi lo proua , riman affolto
de iure & confuetudine de Hierufalem .
De chi deue effer la facultà del morto ab
inteftato che non ha moglie , nè figlioli ,
nè parenti .
CLXVII. Sel auien che vn' homo more
difconfeffo , come auien molte volte, & non
ha padre , madre , figlioli , ne alcun' altro
parente , la rafon commanda che tutto il
fuo fia del Signor de la terra de iure ; ma
fe colui ch'è morto fuffe clerico che hauef-
fe l'ordine , ò fuffe donna dedicata in la
religione , ò portaffe l'ordine , ò l'abito di
religiofi , la rafon commanda che tutto il
fuo, fe lè morto difconfeffo, fia , & perue-
madre Chiefia di quella terra, per
gna à la
che quefto è iufto per il dretto , &
per ľ
affifa de Hierufalem .
en-
De colui che dona alcuna cofa per teftam
to de le rafon di fua moglie .
CLXVIII . Sel auien che vn' homo ama-
lato facendo teftamento in prefentia de la
fua moglie , dona alcuna cofa de le perti-
nentie à le rafon , & action d'effa donna
& ella il foporta , & non dice altro , fel
auien poi chel ditto fuo marito mora , la
rafon vole , & commanda che la donna non
perda cofa alcuna per tal dono , però che
la donna è obligata à non far fdegnar fuo
marito amalato , che fel faceffe , la potria
fdegno , ne per che l'habi fufferto in fua
prefentia effer dato via il fuo , ha però per-
fo niente ; ma fe la femina deffe poi tutto
quel che fuo marito haueffe donato de fua
rafon auanti buoni teftimonij , la rafon com-
manda che ben debba effer fermo tal dono,
ancor che fuffe de le rafon d'effa donna .
Chi è obligato pagar il debito del de-
funto , fe fua moglie è viua .
CLXIX. Selauien che vn' homo marida-
to more , & è debitore de alcun homo , d
donna , la rafon iudica , & commanda che
la relicta è tenuta de pagar el debito del
marito hauendo de che ; ma non hauendo ,
la rafon vole che la corte non la debba
metter in prefone , nè tuorli il fuo manto,
nè il fuo letto , nè li drappi del fuo ve-
ftir , ma quella donna è tenuta , giurar che
non infirà da la terra fenza licentia de li
creditori , ò de la corte ; & ben fapete che
fel auien che lei toglia altro marito , lui è
tenuto de pagar i debiti , che deue dar la
donna per il fuo primo marito , & cofi è
iufto , & rafon per l'affifa de Hierufalem ;
& parimente è obligato il marito di pagar
li debiti de la fua moglie , s'ella haueffe
creato tal debiti per iufta caufa , com'è fel
haueffe tolto impreftito qual cofa per fuo
Xx vi-

S IS
518 AS
viuer , per fitto de la cafa , per fuo veftir ,
ò per fuoi figlioli per il tempo che fuo ma-
rito fuffe ftato fora de la terra , ò amala-
to , ò in prefone ; ma s'ella s' indebitaffe
per far poltronarie , ò maluagie cofe , fuo
marito non è obligato fatisfar à tal debiti
de iure , fe non quando fi vedeffe effer e-
mendata per quel impreftito , & non altra-
mente , de iure , & per l'affifa de Hieru-
falem .
De le donation chel padre , à la madre
ponno fare a fuoi figlioli in vita, &
in morte fua.
CLXX. Sel auien che vn' homo , ò femi-
na venendo à morte fà teftamento, & laffa,
ò dona del fuo alcun ftabile , ò mobile à
foi figlioli , & da à l'vn più che à l' al-
tro , lo può fare , & deue effer valido , &
fermo per rafon & per l'affifa in tutto ,
come il padre & la madre hauera ordina-
to , et commandato ; & parimente e vole-
no dona" ad alcun di fuoi parenti, lo pon-
no fare in tutto come voranno , à l'vn
piu , & à l'altro manco , ò à tutti egual-
mente .
A che fanno tenuti li parenti del morto
che receueno li fuoi beni .
CLXXI. Sel auien che vn' homo more
con teftamento , ò fenza , & poi compare
vn homo , ò femina , & rechiede li beni
del morto dicendo effer fuo parente , la ra-
fon commanda che chi dimanda tal beni
per parentado debba moftrar per do tefti-
monij legali dauanti al Vifconte , et li giu-
rati , com'è parente del morto , et oltra di
cio deue lui giurar che cofi laiuti Idio , et
fuoi Sancti com'è dretto herede del morto,
et facendo cofi , la rafon vole che l'habbia
ditti beni del morto ; et poi commanda la
rafon , che colui qual hauerà receuuto li
beni del morto , fia tenuto de pagare tutto
quello chel morto fuffe debitore , ancora che
li beni del morto non afcendeffeno a quan-
to monta il debito , nè de iure fi puol li-
berar dal pagamento de tal debito , dapoi
ha rece-
che l'ha giurato il parentado , et
uuto li beni del morto ,
Qual ftabile deue effer venduto prima per
debito , ò del marito , d de la moglie .
CLXXII. Sel auien che alcun ha ftabile,
et fua moglie fimilmente , et lui è debitor,
la rafon commanda chel non poffa vender
prima el ftabile de la fua moglie per pagar
il fuo debito , ma che prima el debba ven-
der el fuo ftabile , et pagar il fuo debito ,
et fe quello fuo non potrà fupplire , alhora
vol la rafon che poffa tanto vender del fta-
bile de la moglie che integralmente fatisfaci
el debito , per che è iufto che di beni de
la moglie fi poffa pagar il debito del ma-
rito , et parimente di beni del marito il
debito de la moglie .
I
Æ
S'el teftamento nel qual fi laffa l'altrui
robba, vale , o non .
CLXXIII. Sel auien che vna perfona qual
ha in depofito , ò impreftito tolto qualche
cofa d'altri , et non l'ha refa , et morendo
fa teftamento , et laffa quel d'altri à pre-
ti , ò zaghi per l'anima fua , la rafon com-
manda che tal ordination non vaglia , ma
fubito che tal inftantia ferà fatta in corte
da li creditori , el Viſconte è tenuto de an-
darli , et tuor tutti li beni del morto , et
de quelli vender tanto che prima fia paga-
to tutto il debito , et fe auanza poi deue
effer efequito il teftamento , et pagati li le-
gati per l'anima fua , per che non è rafon
che alcun homo , ò femina faci dono , ბ
laffi quel ch'è d'altri ,
De chi deue effer la facultà del morto abin
teftato che non bà parenti , nè figlioli .
CLXXIV. Sel auien che per malatia d '
altro male alcun homo , ò femina more de-
fconfeffo , et fenza far teftamento , et il mor-
to non haueffe alcuno , ò alcuna parente in
quella terra , ma fuora ; la rafon comman-
da chel Signor debba tuor tutti li beni del
morto , vt fupra , et cuftodirli per vn'anno
et vn giorno , nel qual termine fe compare
alcun parente , et moftra per do teftimonij
il parentado , la rafon commanda che la cor-
te gli debba reftituir tutti tal beni del mor-
to , dummodo li habbi rechiefti in ditto ter-
mine , ma paffaro l'anno et giorno dal di
che occorfe la morte , la corte non è più
tenuta reftituirli ad alcun parente che li ve-
niffe mai à rechieder , ma el tutto deue ef
fer del Signor de iure ; et fe li beni de tal
morto fufleno de forte che non fi poteffino
conferuar fin al ditto termine , ma fi gua-
ftaffeno , ò pezoraffeno ,
la rafon vole che
el
fubito portate in poteftà de la corte ,
Vifconte , ò do giurati habbino poder de
farle vender , et faluar il precio fin al ter-
mine fopradito , per che fin che non paffi
l'anno et giorno dicti beni non fonno del
l'affifa del Reame
Signor de iure , et per
de Hierufalem .
Come deue dimandar, & prouar il laffe
colui al quale vien laffato .
CLXXV. Sel auien che alcuna perfona
domanda qualche cofa laffatali da vn' altra
à la fua morte , la rafon vole che chi do-
manda la cofa per teftamento , deue prouar
chel morto fece teftamento , et che egli fia
fottofcritto in quello con do teftimonij al
meno , et non lo podendo prouar cofi non
deue effer niente creduto ; ma fe colui che
dimanda la cofa , dice hauergliela laffata il
morto à la fua morte , la rafon commanda
ch'el debba pronar per tre legal teftimonij,
quali habbino vdito dire al morto , come
laffa à colui che dimanda la cofa dimanda-
ta , et poi gli fia data ; ma fel non ha te-
fti-
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
ftimonij , & dice ch'el morto glie l'ha la-
fciato prefente alcuno parente del morto ,
fe cost etiam lo proua , deue hauer quel che
richiede , ancora che tal parenti diceffeno
chel morto non ha fatto tal legato, ò do-
no dauanti tanti teftimonij quanti difpone-
no le leze , & la rafone , & che però non
gliel voleffeno dare il fuo drito , non deue
valer niente dapoi confeffato che in prefen-
s c h
tia fua glie l'ha donato , & fonno obligati
a al venendo
de darli quel che hanno confeffato ;o
p à qu
egli non confeffano , anzi dicefeno non ha
uer intefo niente, & colui che dimanda non
ha teftimonij , la rafon iudica , & comman-
da che quelli parenti del defunto fiano o-
bligati giurar che non hanno intefo al
morto donar, nè lafciarli quel che diman
da , & per tanto l'homo , ò femina che ha
uerà rechiefto perderà de iure , non hauen-
do altre iuftificatione , ma s'effi parenti ,
altri che non fuffeno parenti , ma laffati dal
2 morto heredi de tutti li fuoi beni, non vo-
leffeno giurar vt fupra , la rafon commanda
che debbano pagarli quanto hauerà rechie
fto, poi che non hanno voluto giurar , ma
fe giurano reftano affolti de iure , & con-
fuetudine de Hierufalem ; & fel aueniffe che
tal parenti del morto confeffaffeno folamen-
ཏུ
སྦྲུམ1ཡཔ
te la mità di quel che fuffe richieſto , la
rafon commanda che debbano darli quella
mità confeffata , & de l'altra mità giura-
re , & cofi reftano affolri , ma fe non vole-
no giurar fonno obligati à pagar tutto quel
che colui dimanda de iure ; & non vi è
differentia in quefto judicio da parente à
el
perfona extranea , à la quale haueffe laffato
il morto el fuo vt fupra .
Del legato che laffa la moglie al mar.
rito, acciò che non toglia altra moglie ..
CLXXVI, Sel auien che .
alcuna femina
vien à morte auanti chel fuo marito , &
dona , ò laffa qualche cofa à fuo marito
che non fia di dretti de la fua dotte , ò di
fuo marito , con patto chel ditto fuo mari-
to non debba prender altra moglie , la ra-
fon commanda che tal don , & legato va-
glia , & fuo marito lo puol hauer fubito
morta la moglie , & di quello può difpo-
ner, come di cofa fua propria ; ma fel pren-
deffe poi altra moglie , la rafon vole che li
parenti de la fua prima li poffano diman- ò in tauole ; pur che fi poffa lezer , & hab-
dar quel che gli haueffe la ditta donato , òbia boni teftimonij , è fermo, per che tutta
laffato , & glielo deue effo rendere ; ma s'
ella non haueffe alcuno parente , la rafon
iudica che tal dono debba tornare al Si-
gnor de la terra de iure ; & fe coloro che
teneranno li beni de la morta , non voran-
no dar quel che l'hauerà donato à fuo ma-
rito , fe prima non fiano feguri da lui , la
rafon commanda chel ditto marito fia obli-
gato farli feguri del don che vorrà recupe-
rare in quefto modo , chel giuri , come li
renderà tutto effo dono fel fi maridarà con
altra donna , obligando à ciò tutti li fuoi
Tom. II.
519
beni , che cofi è iufto fia la cofa mobile ,
ò immobile , & fel non voleffe obligar li
fuoi beni , non haueffe che obligar હૈ
tenuto dar buone piezarie in la corte , fel
vol hauer tal dono per rafon preditta .
De li legati per li quali rimangono obli-
gati li beni del teftatore per pagarli .
CLXXVII. Sel auien che vn' homo ¿
n da
n a qualche cofa
femina o à morte
fo mm
laffa e tt
i
un , la ra co ch tu
li beni del morto fiano à quel tal obligati
fin à la fatisfatione , & fe coloro che ha-
ueranno in gouerno li beni del morto, non
voranno fatisfar , la rafon commanda chel
Vifconte debba tuor tanto di beni del mor-
to , chel faci fatisfare , & fe in termine de
fette giorni dapoi tolti tal beni non fera il
legatario fatisfatto , la corte deue vender li
beni , come pegni efpediti al piu offerente,
& pagarlo , & fe de quelli auanzaffe qual-
che cofa , fi deue render à li comeffarij del
morto ; fe veramente non fuppliffeno, la ra-
fon commanda che de li altri beni del de-
funto fi debba vender tanti che fia fatisfat-
to , che cofè iufto ,
Del legato chel marito fa a la moglie , &
qual donation val , & qual non ,
CLXXVIII . Sel auien che vn' homo ma-
ridato vien à morte , & dice cofi ; io laffo
à mia moglie la dote che m' bà dato la
rafon vole che tal don non vaglia , poi che
non
fpecifica certo precio : ma s'el diceffe ;
io talo à mia moglie la tal cafa per fuo
duario , o bifanti cento , d mille fopra tutti
li miei beni ouero io laffo ciò ch'è fcrit-
to nel mio teftamento per fuo duario ; la ra-
fon commanda che tal doni debbano vale-
re , ancora che la donna non li haueffe dat-
to cofa alcuna, quando fi maridò, in dotte,
che cofi è iufto per l'affifa de Hierufalem .
Chi deue efter et fcrittor del teftamento .
CLXXIX . Ben fapete che la leze , &
la rafon commanda che non fia differentia ,
ouer oppofitione fia chi fe voglia , chi fcri-
ue vn teftamento , ò fia chi lo fà , ò altri,
dummodo non fia parente del teftatore ; né
il teftamento puol effer oppofto per effer
fcritto in carta bergamina bombafina
la fua forza confifte in li teftimonij .
Che teftimonij deueno eſſer al teftamento
acciò chel vaglia .
CLXXX. La leze , la rafon , & confue-
tudine vole che nel teftamento fiane tefti-
monij di forte che non fi poffa annullare ;
non deueno effer in quello per teftimonij
femine , nè parici , ò fchiaui , nè fchiaue ,
nè infenfato , nè condennato da la Signoria
per qualche maluagio delicto , nè alcuno che
haueffe perduto refpofta de corte per falf-
Xx 2 tà ,
 520 ASSISIE
tà , nè deue effer alcuno menor de la ætà
de quatuordeci anni , & fe à qualche tefta-
mento interueniffe alcuno de li fopraditti
per teftimonio , la rafon vole che non fia
creduto , & fe in vn teftamento ve inter-
ueniffeno per teftimonij più d'uno de la pre-
ditta qualità , il teftamento non deue valer
de iure , anzi commanda l'affifa , che tutti
li beni contenuti nel teftamento, s'el te-
ftatore fcienter hà pofto tal teftimonij , fia-
no del Signor , fe non ha parenti , eccetto
folamente quel che fuffe lafciato per elemo-
fina , la qual fe diè dar per amor de Idio ;
ma s'el teftatore haueffe padre , à madre ,
d altri parenti , la rafon vole che tutti li
beni fuoi , eccepto le elemofine , fianno da
ti , & diuifi equalmente tra tutti loro , nè
cio deueno laffar , per che lui hà fatto que-
fto maluagio teftamento ; ma fe nel tefta-
mento fonno quelli teftimonij che deueno
effer , mora confeffo, ò non , la rafon com-
manda & l'affifa , che romagni valido
quanto ferà in quello difpofto de li beni
fuoi , & non de quelli d'altri .
Del battizato , d battizata , che fa tefta-
mento , che action bà in le fue
robbe colui che l'hà franchito,
CLXXXI. Sel accade che vn fchiauo , òò bartizata franchito fa alcun oltraggio al
·
fchiaua fia fatta Chriftiana & battizata da fuo patron , ò patrona , ò à fuoi figlioli ,
fuo patron , ò patrona , & quel battizato deueno ritornar in feruitude , com'è fe me-
vien a morte , & fa teftamento , la rafon
commanda chel fuo patron , ò patrona non
poffa hauer alcuna rafon contra la voluntà
del ditto ne li beni d'effo fchiauo fatti, &
guadagnati dapoi la franchifia fua fenza quel
del patron , è patrona , ma per fuo feno ,
d fua ventura , per tanti habuti in dote ,
& fel non fa reftamento , la rafon comman-
da chel tutto fia di fuoi figlioli , fel ha de
iure ; ma fel non ha legittimi , ma altri fi-
glioli naturali , la rafon commanda che tal
batizato , è battizata fia obligato laffar à la
fua morte al fuo patron , ò patrona che l '
ha franchito la terza parte de tutti fuoi be-
& de
ni mobili , & ftabili , & le reftante
de le do
reftante do
parte el può far la fua voluntà , & fe non
laffaffe vt fupra la terza parte al fuo pa-
tron , d patrona , la rafon iudica , & com-
manda chel fuo patron , patrona pol tor
la ditta terza parte de tute quelle perfone
à le quale haueffe laffato i fuoi beni per te
ftamento , ò fenza teftamento, dummodo el
facino in termine d'un anno & d'un gior
no dapoi la morte del battizato , ma paffa-
to ditto termine li poffeffori de tal beni non
fonno piu obligati à dar cofa alcuna ad al-
cuno de iure , & confuetudine de Hierufa-
Jem ;
& quella ifteffa action che ha il pa-
tron , d patrona in li beni del battizato ,
hanno etiam li figlioli del ditto patron da-
poi la fua morte ne li ditti beni de fchia-
ui , & fchiaue battizati , & deueno partirli
equalmente tra loro , che cofi è iufto .
De li battizati che moreno fenza tefta
mento , & Jenza figlioli , & de chi
deue effer li fuoi beni .
CLXXXII. Sel auien che vn battizato
ò battizata more difconfeffo , & fenza far
teftamento , fel non ha figlioli , la rafon
commanda che tutto il fuo fia de chi l'ha
franchito , ò de li figlioli de chi l'ha fran-
chito , & s'el ditto bartizato haueffe mo-
glie , la rafon commanda che l'habbia la
fua dote da li beni del marito , & il reſto
deue effer de colui , ò di colei che l'ha
蘑
franchito , ma fe la donna non haueffe do-
te , per che la non haueffe dato niente à
quel marito , ma l'haueffe tolto per amor
de Idio , la rafon commanda che gli fia da-
to tutto il mobile di cafa , & il refto deue
effer de chi l'ha franchito , ò de li fuoi fi-
glioli ; ma fe chi l'ha franchito fuffe mor-
to, ne haueffe figlioli , il tutto de iure de-
ue effer del Signor de la terra , per l'affifa
de Hierufalem .
Per quante caufe torna in fervitù el ſchia-
uod fchiaua , dapoi battizato ,
liberato de iure .
CLXXXIII. Sel auien che vn battizato ,
nazza de batter , ò d'occider fuo patron ,
è fua patrona , ò fuoi figlioli , ouero le li
fa gran onta com'è fe li feriffe , ò fe li fa
gran danno , ò altro male , la rafon com
manda che tal battizati che haueran fatti
quefti mali , ò parte d'effi , ritornino à la
ò la
feruitù fina tanto che vorrà il patron ,
patrona loro , ma fiando per loro manca-
mento tornati in fervitù , non li può però
il fuo patron vendere ; & fe in quel fpacio
chel fchiauo fu franco, faceffe figlioli , ò fe
li
la fchiaua s'ingroffaffe in ditto tempo ,
figlioli non deueno effer fchiaui , ma liberi
come nati da liberi , per che il mancamen-
to del padre , à de la madre , non deue
nè
far danno al figliolo ch'è per nafcer
al naffuto de iure , & confuetudine de Hie-
rufalem ; & ben fapete che quanto hauemo
ditto del feruo , ò de la ferua , s'intende fe
gli è prouato per teftimonij il mal, ò dan-
no fatto à lor patron , ò à la patrona , d
fuoi figlioli , fe loro il negano , per che
fenza do teftimonij , dapoi che fi nega la
cofa , non fi puol veder , & iudicar la ve
rità.
Del feruo conftituito berede .
CLXXXIV. Sel auien che vao conftituif-
fe per fuo herede vno fuo feruo , ben lo
puol fare , & tal herede è neceffario , & la
rafon commanda che tal herede fia tenuto
prender la heredità del fuo patron , voglia, d
non , fubito morto el fuo patron, & immediate
el feruo deuenta libero ancora chel patron
non
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
non lo diceffe , per che la leze , & l'affifa
difpone ch'el patron debba hauer voluto la
franchifia di quel feruo che conftituiffe fuo
herede in tutti li fuoi beni ; & la rafon
commanda che tal feruo , ò ferua diuenu-
to herede del fuo patron , ò ་ di fua patro-
na, fia tenuto de pagare tutto el debito d'
effo patron, d patrona da poi che l'ha fat-
to herede fuo de tutti li fuoi beni , & fel
debito fuffe mazor quantità di quel che per
heredità riceueffe el fchiauo , la rafon vole
chel ditto fchiauo herede non fia tenuto à
pagare , faluo tanto quanto afcende l'amon-
tar de la heredità chel receuerà dal fuo pa-
tron , ò patrona di cui ferà diuentato he-
rede , & non più ; & fel non voleffe pagar
il debito del patron , puol dare à li credi-
tori le cafe , & altri beni d'effo patrone per
far la loro voluntà , & fel fa , lui refta quie-
to , & tutto quel che dapoi la morte del
*
patron el feruo guadegnerà , deue effer fue
proprio , nè li creditori di fuo patron gli
ponno dimandar cofa alcuna , nè effo li è
obligato dar altro fel non voleffe per fua
fpontanea voluntà , ancora che li creditori
non fuffeno fta integramente pagati da li
beni del morto , & queſto è iufto per l'af-
fifa di Hierufalem .
Quando è tenuto il patron dar la franchiſia
al fuo feruo .
CLXXXV. Il patron ,
ò la patrona puol
far francho il fuo feruo , à ferua in molti
CO modi , com'è , fe dice auanti tre , ò do te-
‫ا‬ ftimonij ; io ti do la franchifia per amor de
01 Idio , ti concedo damo inanzi che fi li-
bero ; la rafon vole che refti libero , & fe
li fa carta de franchifia tanto vale , & re-
fta libero , ancora che quando la faceffe ,
fuffe fora de la cità , puol etiam far la fran-
chifia à la fua morte per teftamento , &
deue effer valida , dummodo interuengano
do , ò tre teftimonij ; che cofi è rafon per
l'affifa .
Del feruo exiftente in pegno fe fuo patron
lo puol franchire ,
CLXXXVI . Sel auien che vn' homo da
in pegno ad vn'altra perfona vn fuo fchia- 1 na , fenza fuo confentimento , ma à fuo mal
uo, à fchiaua , & poi colui che l'ha dato
in pegno la vol franchire , la rafon com-
manda chel non poffa fare fenza la volun-
tà de colui à chi l'ha data in pegno , fe
non li haueffe pagato il debito , & questo
s'intende fe tal feruo fuffe meffo folo in pe-
gno fenza altra cofa per tal debito , ma s'
el feruo fuffe ftà dato in pegno con molte
altre cofe , ch' afcendano à più valor del
feruo , & effo feruo non fuffe nominatamen-
te pegnorato per tutto il debito , lo puol
franchir , & la franchifia vale , ancor che
non confentiffe chi la hauuto in pegno ; &
s' el creditor non fuffe feguro de li reftanti
pegni , il feruo roman ancora obligato , fel
creditor vole , fin chel fia fatisfatto , & il
Tom. II.
521
fuo patron è obligato de recuperarlo , come
fe non l' haueffe mai franchito ; fimilmente
il marito puol ben franchir il feruo , ò fer-
na che hauerà tolto in dote , voglia la mo-
glie , ò non , pur che il marito habia tan-
to de altri beni che poffa fatisfar la dote:
de la fua moglie ; & tutti gli homini che
fonno di età de quatuordeci anni , & le fe-
mine de dodice anni , ponno far teftamen-
to , & franchir le fue fchiaue , ò fchiaui de
iure , & è valido cio che fanno fiando de
tal ætà , de iure .
Del bomo libero che foporta effer venduto
per Sarafin de voluntà .
CLXXXVII . Sel auien che vn' homo de
la ærà de quindeci anni foporta che vn' al-
tro lo venda per la città come Sarafin , &
chi lo vende tuol vna parte del precio , &
il venduto vn'altra parte , la rafon vol , &
commanda che colui fubito venduto diuen-
ta feruo in perpetuum à chi l'hauerà com-
prato, nè gli val à dire dapoi, io fon libe-
vo ; ma fel venduto non toleffe la fua par-
te del fuo precio, & il comprator fapeffe
certo come lè libero , la rafon difpone, che
per tal vendita el non debba diuenir feruo,
ma è tenuto il venditor al venduto render
il precio che l'ha hauto per fua vendita ,
per hauer lui confentito d'effer venduto, per
la grande penuria , & fame che hauea , &
ch'el
colui ch' el compraffe , fapendolo effer Chri-
ftian , ò Chriftiana , deue perder quanto l'
haueffe dato per tal comprida de iure ; &
il venditor è obligato de` feruire à la Signo-
ria tanto tempo quanto fi potria hauer vn
feruitor per il precio feguito in tal vendi-
ta , & la corte lo puol tenir in ferri , non
effendo fegura di lui , fin chel hauerà ferui-
to vt fupra, per pena del mancamento fuo,
& la corte è obligata pafferlo almen di pan,
& acqua , per quanto tempo gli douerà fer-
uire ; & fel fuffe di forte chel non voleffe
feruir, fe puol ben recuperar de iure esbor-
fando à la corte tuta quella quantità del
precio per el quale haueffe venduto il Chri-
ftian , la Chriftiana ; ma fe vi fuffe alcu-
no che vendeffe vn Chriftian , dò Chriftia-
grado , à farafini , la rafon iudica chel fia
ftraffinato per la città, & poi impiccato de
iure , & confuetudine de Hierufalem .
che fi deue far di colui che tien aſcoſo vn
fcbiauo , dfchiaua in cafa fua , dapoi
' ordine de la corte .
fatte le cride d
CLXXXVIII. Se vn fchiauo , ò fchiaua
fe ne fuze , & s'afconde in qualche cafa
la rafon commanda che fubito hauta di ciò
noticia la corte debba publice proclamare ,
che alcun non ardifcha permetter quefto ma-
le , ma chel deba far intender al patron del
fchiauo che l'ha perfo; & colui che l'ocul-
terà ftarà obligato à l'arbitrio del Signor ;
per che fe non rende el fchiauo quando la
Xx 3
pro
 ASSISIE
522
proclama fara ftà fatta , trouandofi poi a-
preffo di lui occultato , deue effer impicca-
to fenza differentia , & tutta la fua facultà
peruien al Signor de iure ; ma s'el fchiauo
fuffe afcofo in qualche cafa , & interrogato
refpondeffe ; el tal m' ba occultato qui el
non deue effer creduto , nè colui che fuffe
dal ſchiauo imputato deue hauer male alcu-
no , fe non viè altra teftificatione , fia el
fchiauo amico , ò inimico de chi acufaffe ;
ma s'el ſchiauo diceffe ; patron , io bò dato
al tal quel che vi bò robbato , & poteffe
prouare , come el fchiauo con quel tale fon-
no ftà vifti parlare piu volte infieme , la
rafon commanda che quel tal accufato fia
retenuto , & pofto al tormento , per veder
fel rende quel che tolfe dal ſchiauo , & con-
feffandolo , li giurati deueno condennarlo à
lo amontar de la robba dattali dal ſchiauo,
ò fchiaua , & queſto è iufto per l'affifa de
Hierufalem .
Sel Schiauo liberato è tenuto refar el dan
10 , d delicto commelo in tempo
cb'era fchiauo , d• non .
CLXXXIX . Sel auien che qualche fchia-
uo , ò fchiaua fa qualche honta , ò danno
ad altri che al patron , & poi diuien libe-
ro la rafon commanda , che come colui fi
dolerà , così li fia fatto rafone , & quel tal
è obligato ftar al iudicio , ancor che fuffeno
ambi dui ferui ; & fe l'ha fatto qualche
furto quando era feruo , & fuo patron ha
receputo la cofa robbata confcio del man
camento , il patrone , ò patrona è obligato
render quel che fuffe robbato , & fottoiace
a le pene di ladri , come fe lui con le pro-
prie mano haueffe robato , & il feruo deue
effer affolto per hauerlo fatto fotto l'altrui
manto ; ma s'el patron non haueffe , nè fa-
peffe cofa alcuna del furto , & il feruo l'
haueffe da fi fatto , la rafon vole che quel
feruo fia condennato , come parerà à li giu-
rati , ma il patron , δ patrona affolta de
iure , & confuetudine .
Che fi deue far del feruo che batte , d feri-
fce alcun Chriftiano à dritto , d à torto .
CXC. Sel auien che alcun fchiauo ¿ donna refponde ; io non voglio refponder al
fchi aua non batt izat o e
batt 9
ò fa apparen-
te colpo , ò vogliamo dir botta , à qualche
Chriftian , d Chriftiana , la rafon vole che
quel fchiauo , ò fchiaua peruenga à la Si-
gnoria , et il primo fuo patron fia obligato
medicar el ferito , et darli el viuer fin a
tanto , che per caufa di quel male non fel
potrà guadagnare ; et s'el ferito di tal mal
moriffe , el fchiauo deue effer ftraffinato , et
appicato , et la ferua brufata de iure , et
confuetudine , ancora che la corte l'haueffe
tolto , et poffeffo vt fupra .
Che l'actor deue moftrar col ditto
quel che domanda .
CXCI. Ben fapete che fe vna perfona di-
•
manda ad vn'altra qualche ftabile , fia ca-
fe , vigne , zardini , terreni , ò altro , & il
reo rifponde ; io voglio che tu me moftri la
cofa che mi domandi , perche in quefta ter-
ra bò molti ftabili , però non so di qual
de effi volete litigare , & l'actor refponde ;
io dimando la tal cofa che tu mi tieni, nel
tal loco ; et colui dice ; non ti voglio re-
ponder , fe non me la moftri col dito , se
la corte non lo termina ; la corte deue ter-
minar de iure , che gliela moftri col deto ,
& dapoi moftrata a la corte deue cadaun
d'effi dir le fue rafon : fimilmente fe vn'
homo vien in corte per nome Ioanne , et
dice ; Michel mi tien vna cafa che mi è
peruenuta da l'aua mia, rechiedo il poffeffo,
ne voglio litigar , fe prima non mi date il
poffeffo ; & Michel rifponde ; io non li vo-
glio dar la fafina , nè altramente refponder,
Je la corte non lo termina , & la rafon ,
per che la cafa chel dimanda è de miamo-
glie , & non poffo , nè voglio litigar di be-
ni de la mia moglie , fe la corte non deter-
mina; & Ioanne refponde ; io voglio chel
mi refponda, per che ciò che ha fua mo-
glie è di lui & Michel refponde non.vo-
ler litigar di beni de fua moglie fenza or-
dine di lei , la corte deue terminar chel
non debba littigare di beni de la moglie
fenza lei ; et dapoi che comparerà lei con
iui deueno effer vditi , et fattoli rafon, cioè ,
fe la corte puol conofcer che Ioanne è dret-
to herede di quel che dimanda , gli deue
dar il poffeffo , ma è poi tenuto refponder
à Michel , et à fua moglie , à le rafon et
action che moftreranno in meritis , per che
non è di rafon , che alcun fpogliato dal pof-
feffo refponda in li meriti à colui chel tiene .
Del debitor che more , & non fà mention
nel fuo teftamento del debito che deue .
CXCII. Bernardo compare in corte , et
dice ; io dimando che dona Zuana mipagbi
vinti bilanti che fuo marito mi doueua da-
re , fe vol negare il debito , fon pronto
à prouarlo , come fi deue , è per quelli che
me hanno visto impreftarglieli , è per quelli
che li hanno intefo confeffar il debito et la
tro , fe non che mio marito fiando amalato ,
mando per li fuoi amici in prefentia di qua
li ha fatto il fuo teftamento , nel quale ba
nominato tutti i fuoi creditori , imponendomi
che li debba pagare , & io lo pregai che mi
diceffe , fe ad alcun altro doueua dare , &
effo mi refpofe de non per che a questo
fu prefente Bernardo , nè diffe cofa alcuna
del fuo credito , io debbo effer affolta ; et
fe Bernardo refponde ; è il vero , che iofon
ftato prefente al teftamento di fuo marito ,
ma gliera tanto mio amico che m' bo dubita-
to chel non fi corozaffe meco , fe li doman-
daua i mei vinti bifanti ; poi non cre-
deua chel moriffe fi prefto , & però taqui ;
per il the non voglio perder li mei vinti bi-
Jan-
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
Janti ; et dona Zuana refponde ; & io vo-
glio effer affolta, fe la corte el terminarà ;
per quanto ha dimandato Bernardo , et re-
fpofto la donna , la donna deue effer affolta
de iure , per che Bernardo tafete del fuo
bene .
Doue fi deue littigar di ftabili .
CXCIII. Piero compare in corte di Ia-
phe , et dice , io dimando a Ioanne d'Acre
le cafe che tien què a Iaphe peruenutomi
dal mio auo , il Viſconte , et li giurati de-
ueno citar Ioanne per tre fiate , chiamando
á teftimonio de quefta dimanda , che fi fa ,
la corte d'Acre , et fel non vien a la terza
fiata , la corte deue metter Piero in pofsef-
fo de le cafe che dimanda per fina tanto
che Ioanne venga in la corte de Iaphe à
moftrar le fue rafon ; ma fel non vien nel
termine d'un anno & d'un giorno , dapoi
el fopraditto poffeffo , non puol , ne deue
effer più vdito de cio ; ma fel vien in dit-
to termine , la corte gli deue reftituir le
cafe , dummodo el ftia à rafone con Piero
per quelle cafe che li dimanda ; perche l'
affifa , & la rafon commanda chel non fi
debba littigar de ftabili in altra corte , che
in quella medefima doue fonno effi ftabili ,
& cosi è de iure , & confuetudine de Hie-
rufalem .
La rafon de le cafe impegnate quando
palla vn' anno , & vno giorno .
pon
CXCIV. Sel auien che vn' homo , ò fe-
alo
mina mette vna fua cafa in pegno , & chi
tuol la cafa in pegno de li à qualche tem-
po dice ; questa cafa è mia , per che l'ho
tenuta fenza zalonzo , ouero calumnia , piu
d'un anno d'un giorno ; iuxta la con-
fuetudine de la terra , non li deue quefto
valer , per che cofa impegnata non fi puol
perdere nè per anno , nè perper giorno ; &
quefto intendi s'el patron de la cafa pol
moftrar per do teftimonij d'hauerla data in
pegno .
Del ftabile medemo , & doue fi
deue litigar .
CXCV. Simon compare in corte de Hie-
rufalem , & dice ; io dimando à fer Eftien
che è da Ibelin vna cafa che tien , perue-
nutami dal mio fratello ; miniftratemi
rafone in questa terra , per ch'io voleua an-
dar in Bethlem à litigar , ma già che lui
è qui , domando mi fia fatta rafon in que-
fte terra & Eftiene refponde ; nonpiaccia
à Dio , ch'io fia iudicato in questa terra de
cafe , ch
' io bo à Ibelin , fe la corte non lo
termina & Simon dice ; io voglio che
voi mi refpondete qui , fe la corte el termi-
na la corte deue terminar de iure , ch'
Eftien non debba littigar del ftabile , fe non
à la cità doue fi troua el ftabile .
527
De li doni che fanno li bomini l'un a l
altro , qual deue valer , qual non ,
& quando fi deue reftituir la cofa donata
C ancor che fia poffeffa.
CXCVI. Sel auien che vna perfona fa.
qualche dono ad vn'altra , el don vale, fe
dapoi è feguito il poffeffo , & fel è di cofa
propria , & de la quale fi habbi poffuto
difponer , che molte cofe fonno , le quale
li homini non le ponno donare , nè le don-
ne , cioè , le cofe facre , fancte , & religio-
fe , ad alcun homo laico , ò donna , fe non
à la fancta Chiefia ; ponno ben donar cofe
mobile , com'è oro , & argento , & cafe ,
terreni , giardini , & altri ftabili , & etiam
cofe corporale , com'è caualli , mulle , &
altre beſtie à cui li piace , & fimiliter le
action che ha l'uno da l'altro , com'è , fe
tu mi dei dar diece bifanti , io poffo quel-
la mia action donar , ancor che tu non vo-
glia ; fimiliter fe haueffe tolto in preftido
vn mantello, lo poffo donare , per che pof-
fo , & debbo render vn' altro fimile , ὁ 1
amontar di quello , ma com'è ditto , non
fi può donar le cofe fancte , facre , & reli-
giofe ad altri che à la fancta Chiefia , de
la quale deueno effer tutte effe , & non a-
preffo laici , & fe qualche dono fuffe di
quelle fatto ad altri che à la fancta Chie-
fia , il donatario che li haueffe recepute, le
deue reftituir à la Chiefia ; fimiliter non fi
può donar ad alcuno homo, ò femina libera ,
per che chi dona ad altri , bifogna che l'hab-
bia de che lo poffa fare, & non fi può donar
la robba d'altri , per che non fi può dar
il poffeffo , & chi dona vna cofa che fia d '
un altro , la donation non vale ?, per che
com'è preditto non li può dar el poffeffo ,
ma ben può donar la valuta di quella cofa,
che non è fua , & vale il 1 don , fe il do-
natore dà il poffeffo de la cofa donata al
donatario ; in altro modo ancora può dona-
re l'homo vna cofa , & poi recuperarla ,
com'è s'io ti dono cinque bifanti per an-
dar à Hierufalem , per farmi lauorar le mie
vigne , & tu non vai , per il che non fon-
no lauorate le mie vigne , io debbo reha-
uer i mei cinque bifanti , & mi dei refto-
rar etiam d'ogni danno che patiffe , per
che tu non lauoraffi , ò faceffi lauorar a tem-
po le vigne ; ma fe io donaffe qual cofa
non
ad vno per far qualche mancamento ,
poffo più rehauer quel che li haueffe per
ciò donato , & dato , ancora che lui non
faceffe quel male ; & fel faceffe il male per
promeffa mia , io non farei obligato à pa
garli , nè mantenirli alcuna promeffa , per
effer ftà contra Idio , & contra li buoni co-
ftumi ; ancora in quefto modo fi può dona-
re , io ti dono la tal cafa , d zardin , d
campo , dapoi la mia morte , ò dapoi la
morte de mia moglie , ò del tal mio pa-
rente , quefto dono vale , fe te hauero dato
la fafina iuxta l'ordine in corte , din pre-
fen-
 ASSISIE
524
fentia di buoni teftimonij , & fe tu mori De la cofa robbata .
da,
auanti di me , ò di quel mio parente , CC. Se ad vn'homo vien robbata vna
poi la morte del quale doueui hauer la cofa
beftia , & colui apreffo de chi fe ritroua ,
donataui , la deueno hauer li toi heredi ;
ma iudica la rafon che fe tu non
non hai he-
hai he- gli domanda quanto tempo è che l'ha per-
duta , & egli riſponde, da pafcha ; fe colui
redi , che tu non poffi donar quella cofa ad
che ha la beftia proua per do teftimonij ha-
altri , fiando viuo colui , apreffo la morte
uerla poffeffa vn mefe auanti quel termine ,
del quale deuete hauer il dono ; ma moren-
l'actor non può più recuperar , nè ha in
do lui , tú poi far quanto ti piace de iure,
quella action alcuna ; el fimel intendi de
& fe tu non haueffi tenuto il loco donato ,
nè ti fuffe dato il poffeffo vt fupra , li tuoi ogni altro mobile , che fe colui che ha per-

heredi non hanno action alcuna in quello , fo nomina il tempo , & l'altro puol mo-
ftrar per do teftimonij d'hauerlo poffeffo vn
De altra donatione conditionata , meſe auanti quel termine , non ha action
più de recuperarla de iure ; & è ben da
CXCVII . Bernardo die dar à Piero bifan-
poco chi nomina il tempo che perfe la fua
ti diefe, & Piero li dona à Girardo in pre-
robba , perche de iure non fi può sforzar
fentia de le parte , & de do teftimonij , con
quefta condition, che fe Piero veniffe a la neffuno de nominar il tempo ,
terra
li de àqui
deffe Gerar pafch
a do ; &a , poi
chealBerna rdo
termin non
e vien Che alcun bomo fiando alozato in caſa d
altri non deue receuer alcun danno ,
Girardo, & domanda li diefe bifanti a Ber-
nardo , & lui dice , che quella donation non CCI. Sel auien che vna perfona fia alo-
vale , & non li vol dar niente , fe la corte zata in caſa de vn' homo , ò d'una femina,
vole , che per mancamento , ò de-
non terminarà , ò fe non li darà piezi, chè la rafon
bito ch' el patron de la cafa , ò la patrona
fuffeno obligati reftituirli quelli dieſe bifan-
faccia , ò per el fitto de la cafa , l'homo ,
ti , fe Piero veniffe à domandarli ; la corte
à donna alozata in la cafa non deue perder
deue terminar , già che Piero ha donato a
niente ; ma fe diè dar alcuna coſa à l'hoſte
Gerardo quelli diefe bifanti , che Bernardo li
doueua dare in prefentia de le parte, & de glie la deue reftituir de iure .
teftimonij , che Bernardo non debba diman- De li ladronezi .
dar piezi per quefto a Girardo , ma pagarli
& CCII. Ben fapete che noi chiamiamofur-
quietamente li bifanti diefe de iure , per to quelle cofe , che fi fa afcofamente , il che
l'affifa de Hierufalem , fi fuol fare di notte , & tamen fi fa ancor
De colui che perde la fua caualcatura . di giorno , & come prediffi , furto fi chia-
ma per che fi fa furtiuamente ; furto è di
CXCVIII . Se vn homo perde vna fua trahere la robba d'altri , mobile , d altra ,
beftia , ò alcun' altra cofa mobile , & la tro-
el patron non robba mai voluntiera la fua
ua apreffo qualche perfona , la deue recupe-
robba ; & tre cofe fanno el furto , cioè che
rar per rafone , dummodo giuri hauerla ve-
la robba fia d'altri , perche de la fua non
ramente perduta , & non donata , nè im-
può far furto , non la potendo far più di
preftata , nè venduta , ò impegnata , & pro-
quel che è fua , che la robba fia tolta con-
ui per do teftimonij che l'hanno vifto hauer
tra la voluntà del patron - di quella , perche
quella beftia , ò altro mobile , & per tanto
chi tuol vna robba de ordine del fuo pa-
deue recuperarla de iure , & confuetudine . tron non fa ladronezzo ; & fimiliter fe la
De la robba robbata , portata , d mena- tuol , non con voglia di robbarla , ancor chel
ta a Saraceni , patron de la robba non fappi niente que-

CXCIX . Sel vien robbata vna beſtia , d
qualche altra cofa in la terra di Hierufa
lem , & portata in la terra de Saraceni, &
poi farà ritornata in Hierufalem , il patron
che l'ha perduta non ha alcuna action in
quella , fe colui apreffo de chi la fe troua ,
puol moftrar per do leal teftimonij , che l '
ha menata , & portata da lochi di Saraceni,
il quale fatto quefto , deue romagnir affol-
to ; ben ha tanta actione il primo patron
che l'ha perduta , che la puol recuperare ,
exborfando à colui apreffo di chi la troua ,
el precio che gli ha coftato , prouando però
per do teftimonij effo patron , come l'han-
no viſto hauer tal beftia , ò cofa , à cafa
fua , & giurando etiam , non l'hauer dona-
ta , nè alienata , ma efferli ftà robata , co-
me ha preditto .
to non è furto , quia furtum fine affectu fu-
randi non committitur ; & la pena del fur-
to manifefto è quadrupla , perche el furto
manifefto è doppio furto ; & appreffo dire-
mo de li ladri che fcampano , & de quelli
che fon prefi ,
Che fi deue far del ladro che vn
' bomo tro
ua, o prende robbando a cafa fua .
CCIII , Ben deue tutt' homo fapere , che
fe vn' homo prende vn ladro con le fue co-
fe robbate in qual parte che effer fi vo-
glia , la rafon iudica , & commanda che lè
tenuto de menarlo in corte , & renderlo à
la iuftitia con le cofe robbate ; & fe non
lo rende à la iuftitia , ma dapoi prefo lo
laffa andar via , la rafon commanda che co-
lui che ciò hauerà fatto , fia fottoposto à la
pc-
 REGNI HIEROSOLYMITANI . 525

pena che meritaria effo ladro , fe la corte fponde ; io ho comprata ; & gli vien di- ,
' haueffe hauuto; & s'el ladro gli fcampaffe mandato , onde , & refponde , non cogno-
à fuo mal grado, & non fuffe prefo , la ra- fcer il venditore , la rafon commanda , che
fon iudica , et commanda , che non fia te- fe colui a chi è fta robbata la cofa puol
nuto el patron de la cafa a cofa alcuna de prouar per do legal teftimonij , che l'habbi-
iure , & confuetudine del Reame de Hie- no vifto poffeder, & tenir tal cofa robba- .
rufalem , tali , la debba rehauere , dummodo etiam
lui à chi è fta robbato giuri tal cofa non
Che fi die far del ladro che farà preso per
hauer donata , venduta , nè impegnata , nè
il cridor de alcuno .
impreftata , ma che li è fta robbata , come
CCIV. Sel auien che un ladro intra in l'ha ditto ; & dapoi è obligato colui apref-
cafa d'alcuna perfona , et colui in cafa de fo il quale è fta trouato , giurare che tal
chi è intrato el fente , et lo vol prender , cofa non ha robbata , ne fù al robar , ne l'
er non puole , perche el fe ne fuge , ma ha comprata da ladro che fappia , & che
crida ; prendete el ladro ; et per tal cridor fe puol veder , ò cognofcer chi glie l'ha
vien prefo , giurando li vicini hauer veduto venduta , el menerà in corte fel potra , & I
il ditto ladro vfcire de la cafa di quel ho- deue perder quanto haueffe daro al ladro ,
mo , ò femina che ha cridato ; prendete el per comprar l'altrui robba ; ma fe tal com-
ladro la rafon commanda che tal ladro fia prador cognofceffe , & trouaffe chi glie l'ha
conuinto fenza battaglia , come ladro pro- venduta , quel venditor è obligato à refar
uato , ancora che li vicini non l'haueffeno & reftorarlo del valore di effa cofa de iure,
veduto. vfcire de la cafa di quel homo , ò & confuetudine ,
femina , ma haueffeno vdito il cridore ; pren- De bomo che vien imputato in corte per
dete il ladro ouero haueffeno veduto il la-.
ladro, disleale .
dro portar la robba furata , ouero lo vedef-
et fugire ; et fe ben CCVIII. Sel auien che ad vn homo exi-
feno buttar il furto ,
il ladro prefo lo denega , giurando li vici- ftente in corte vn' altro dice , tu fei ladro ,
ni , che hanno veduto il ladro vt fupra, el disleale , te lo voglio prouare contra
ladro è conuinto fenza battaglia de iure, et la tua perfona , cofs come la corte termine-
confuetudine .: nd I và, che tel deba moftrare , & ecco el mio
pegno ; la rafon vol che colui fi diffenda ;
De li beni trouati adoffo al ladro prefo .
& fe non fi diffende , nè dà il fuq pegno
CCV. Ben fapete che fe vna perfona pren- fimilmente per deffenderfi , ma tafe , & non
de vn ladro in cafa fua , ò altroue , et il fa motto , la rafon iudica , chel debba effer
ladro ha feco qualche cofa , danaro, ò robi conuinto di quel delicto che li vien impu-
d t
ba , et quella perfona gie li vol tuore , la tato , & deue effer iudicato , fecondo el de-
rafon commanda chel non poffa hauer al- licto imputatoli , del quale non fi defende
cuna action in quella ; ma fe quel ladro li de iure , & confuetudine di Hierufalem , per
haueffe robbato qualche cofa , & fatto dan- che è conuinto per disleal , & ha perfo rif-
no , la corte el deue far reintegrare di beni pofta di corte , per hauer taciuto verfo co-
del ladro , et li reftanti beni de effo ladro lui , che lo chiamò ladro prouato , & disleal .
deueno peruenire al Signor de la terra de
iure , et confuetudine Del querelante de furto che non pud
prouar la fua querela .
Del ladro Sarafin che vien a le vigne ', d CCIX . Michel viene in corte , & dice :
zardin, ò nella cafa de alcun bomo .
Signor , io mi querelo de Ser Roberto , che
CCVI , Sel auien che vn Saraceno ladro m'ha robbato questo cauallo, che ba, el qual
viene in cafa , giardin , o vigna d'un homo, fo mio , però voglio bauerlo conuinto per
et vien fentito , et fuge , fe li corre drieto ladro , fe la corte el termina ; & Roberto
per prenderlo , et non fi può , ma accade rifponde non è vero Signor , che io fia la-
che li piglia , et tuole qual cofa di quelle dro , ne bo robbato quel che dice , nè li vo-
del ladro , la rafon commanda chel tutto glio refponder , fe la corte non termina , che
debba effer del Signor de la terra , dummo io li debba refponder , imperò che questo ca-
do effo Signor fatisfaci quanto fuffe robbato uallo è mio , & lo comprai da Ser Ioanne de
con verità, fe quella cofa del ladro afcen- Hierufalem , con mei danari , la corte circa
de al valor del furto , et fe dapoi pagato ciò deue terminar , che fe Ser Ioanne de Hic-
il furto foprauanza robba , deue effer del Si- rufalem teftifica hauerli venduto quel caual-
gnor de la terra de iure , et confuetudine . lo , Roberto deue effer quietato de quel fur-
Che fe die far de la robba perfa , poito de iure; & fi può querelarſi poi Rober-
to contra Michel per hauerli imputato tal
trouata aprello alcuna perfona.
mancamento , & fatto tal ingiuria & iu-
CCVII. Se ad vna perfona vien robbato dica la rafon , che Michel fia incorfo de ha-
qual cofa , et poi la troua apreffo qualche uer tal pena , come haueria meritato Rober-
homo , ò femina , et li dimanda , donde lto del furto impoftoli , fe ftato fuffe vero ,
1
ha habuto tal cofa , et colui , o colei re- & questo è de iure , per tutti quelli che
acu-

ISI
526 ASS
acufano de falfità altri & non è vero , che
la pena torni fopra d'effo acufatore : ma
fe Ser Ioanne de Hierufalem nega d'hauer
J
lo venduto quel cauallo à Roberto , & Ro-
berto puol prouar per do teftimonij , che
Ser Ioanne de Hierufalem li ha venduto quel
cauallo , la rafon iudica, & commanda, che
Ser Ioanne fia conuinto per ladro, per ha-
uer negato , & Roberto gie l'ha prouato ,
ma Ser Roberto non ha teftimonij , deue
effer conuinto come ladro prouato , per che
ha ditto hauerglielo venduto altri , & per
che è ftato poffeffore del furto domandato-
li , & percio deue recuperar Michel el ca
uallo , & colui che l'ha robato deue effer
impicato de iure , & confuetudine de Hie
rufalem .
Sel fi deue dar fede a la teftimo-
nianza del ladro .
CCX. Sel auien che alcun homo fia con-
uinto per ladro , ò per alcun' altro delicto
& condennato à impicarlo , o à brufarlo ,
& el Vifconte , & li Iurati lo dimandano
doue fono i fuoi compagni de quel delicto,
fe lui nomina alcune perfone , la rafon iu-
dica , & commanda che non debba effer cre-
duto niente , per quanto dirà d' altri, nè è
obligato alcuno de refponderli niente de iu-
re ; & però commanda la rafon che li fiano
ligati con la binda gli occhi , quando lo
menano ad impicarlo , per che s'el vede ,
potrà dire per tutti quelli , & quelle che li
faceffeno vergogna , omancamento , che tut-
ti fono ladri , & compagni fuoi delinquenti
& potrà fare à quefto modo gran vergogna
à le perfone , dilche ponno nafcer molti
mali ; però non deue alcun ladro veder, ne
deue effer creduto de alcuna cofa che dica
de iure , & per l'affifa .
De colui che laffa fcampar el ladro .
CCXI. Ben fapete che fe alcun troua à
cafa fua robbando vn ladro , & dopo che
' hauerà prefo s'accorda con effo per dana-
ri , ò per amore , & lo laffa andar , la ra-
fon iudica , & commanda chel Signor de la
terra poffa dimandarli el ladro , & retenir
la fua perfona in loco del ladro , & deue
incorrer la perfona fua in la pena , che do-
ueua hauer quel ladro , fe veniua ne le man
de la corte , et la facultà fua deue efferdel
Signor de iure , et per l'affifa ; ma s'el la
dro li fcampaffe , et la iuftitia nol credeffe,
et diceffe che lui là laffato di fua voluntà
andare , la rafon vole che iurando non l'
hauer laffato de voluntà andar via , ma a
fuo malgrado efferli fcampato , chel deue ef-
fer quietato .
: dire ; aduncha , io voglio hauerte conuinto
De li compagni ladri che s'accom-
pagnano infieme .
CCXII. Sel auien che doi fanno compa-
gnia infieme , et pattizano che tutto quel
che vadagnaranno per qualanche via fia com-
E
mune a tutti doi , et auien che uno de li
compagni robba alcuna cofa , de la qual dà
la mità al fuo compagno , et quel compa-
gno sà che quella mità che tuole è robba-
ta , egli è fimilmente ladro , come l'altro ,
ancor che lui non foffe nel robarla ; ma fel
non sà che quella cofa fia ftà robbata, quan,
do il fuo compagno li dà la mità , non è
miga ladro , et però non deue perder nien-
te ; parimente colui che dà configlio , et
aiuto al ladro Saracino che inganna el mio
fchiauo , et lo fa fcampar , ò che receue à
cafa fua el furto che fa el mio fchiauo , d
fchiaua , et io poffo prouar per do teftimo-
nij , che habbi fatto , ò confentito alcuna
de le ditte cofe , deue effer conuinto come
ladro prouato de iure , et per l'affifa .
Che rafon deue bauer el patron del feruo
che fuze in pagania, & poi ri-
torna in terra di Chriftiani .
CCXIII, Sel auien che vn fchiauo , d
fchiaua fuze dal fuo patron , ¿ patrona , d
fia Iudeo , ò Chriftian , ò Sorian , & dapoi
andato in pagania vol ritornar in terra de
chriftiani , per effer chriftian , la rafon.com
manda che il fuo patron , ò patrona non
ha alcuna action più fopra di lui , già che
lui hebbe fi bona recognitione , che volfe
laffar la ria per la bona leze ma deue ef
fer Signor de la fua perfona , de far la fua
voluntà doue vorrà de iure , & per l'affiſa ;
però che per quefto fichiama la terra de
chriftiani , la terra di franchi , per che tutte
le franchifie deueno effer de tutti i lochi;
ma fe quel feruo , ò ferua fugge in terra
de chriftiani , ancor che fi faccia chriftiani ,
commanda & iudica la rafon che ſubito ch
el fuo patron , ò patrona lo potrà hauer
che la fua perfona retorni à la feruitù, co-
me fù prima de iure , & lo può vender à
Chriftiani fel vole , ma non ad altra leze ;
& quefto è di Iuftitia , per che lui fece que-
fto con mala intentione per effer liberato
dal feruitio , & non per altro .
De la cofa robbata trouata a vender ,
CCXIV. Quando auien che à vn' homo
vien robata vna cofa , & poi farà data à
l'incantador per venderla , & farà fequeftra-
ta per robata , & el Vifconte domanda l '
incantador che li dette quella cofa robbata,
& lui refponde ; Ser Martin me l'hà data
per venderla ; la corte deue domandar Ser
Martin , & fe Martin dirà non effer vero ,
che lui habbi data quella cofa à vender, el
Viſconte deue domandar l'incantator fel ha
teftimonij , come Martin li dete quella cofa,
& fel rifponde de non , el Vifconte deue
per ladro & l'incantador dirà ; Signor, ba-
ueraue troppo da fare , fe per ogni cofa che
mi vien data per vender chiamalle teftimo-
nij , nè debbo per quefto effer conuinto , Je
la corte non lo termina , per che io fon in-
can-
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
cantador de la città , & pronto à far quel
che la corte terminarà per che non fon la-
dro , nè confcio di furti la rafon comman-
da che fi debba fententiar circa ciò chel in-
cantator non fia conuinto per ladro , però
che non ha trouato alcun indicio fopra quel
la cofa de furto , et perche etiam l'incan-
tador non può chiamar teftimonij de tutte
le cofe che li vien date à vender , ma ben
iudica la rafon chel debba iurar de non ha-
uer robbata quella cofa , ne fù confenciente
al robbar di quella , ma che glie l'ha data
à vender colui che ha preditto ; et per tan-
to deue effer quietato , et el patron de la
robba deue recuperar el fuo de iure .
De chi deue effer il miel che le ape fanno
in altrui campo , ò arboro, à caffa, fenza
menarle per forza de là doue eranno .
CCXV. Sel auien che per auentura le
ape che fonno nelle mie caffe vanno fora ,
et reftano in altrui caffe di voluntà di effe,
la rafon vol ch'io non habbia action alcu-
na de andar à prenderle per forza da le
caffe d'altri , per che fonno vcelli faluati-
chi , per che tofto che le vfciranno da le
mie caffe , io non hò piu fignoria in quel-
le , fe non tornano iterum ne le mie caffe,
et fonno mie mentre fonno in ditte mie caf-
ſe , et non più , la rafon de fimil vccelli è
che vanno ogni zorno fora per viuer de li
beni de fora , et però quelli che li hanno
chiufi in le fue caffe fonno fui patroni , men-
tre voranno ftare , ò ritornare; ma fe alcun
lod vien al mio loco doue tegno le ape , et por
ta vna caffa onta di dentro di qualche odo-
arift
re , per el quale intrano dentro tutte , ò
parte de le mie ape , et le porta via , la
rafon commanda che quel che farà quefto fia
tenuto di tornar indrieto le mie ape con
tutto el frutto che hauerà fatto , et poi ef-
fer condanato perfonalmente fecondo che li
iudici ftimaranno che valeuan quelle ape ,
et che poteuan lauorar per quel anno , et
reftituir altro tanto à la iuftitia de iure ; et
fimilmente fe le mie ape fanno miel in al-
trui arboro , la rafon iudica ch'io non hab-
bia alcuna rafon , nè alcun altro del qual
foffeno le ape , ma quello deue effer del pa-
tron del arboro ; et quefto è di iuftitia, per-
che neffun non può fegnar le fue ape che
non fomegliono à le altre , et così come le
3
ape viueno da li fiori et beni d'altri ,
così deue effer il miel di colui , nell' arbor ,
ò terreni del quale voluntariamente vanno à
farlo ; parimente fe le mie ape vanno a far
F3
el fuo miel à qualche arboro faluatico che
non ha patron , la rafon vole che cadauno
poffa prender di quel miel fenza errare verfo
alcuno , perche è loco commune , dal quale
de rafon ogni homo può pigliar , etiam le
ape , et portarle , doue li piace fenza erra-
re , de iure , et per l'affifa de Hierufalem .
527
Che fi deue far del ladro che robba
galline, oche .
CCXVI. Sel auien che vn' homo prende ,
ò robba le mie galline , ouer oche , ancor
che le haueffe tolte volando , la rafon vole
che colui che retien le mie galline , et non
me le reftituiffe , commette furto manifefto ,
et è tenuto de reftituirmi le galline , ò le
oche , ò li colombi , che hauerà tolto ; er
fe la gallina , ò l'occha , ò il colombo vale
dodife danari , ò più , la rafon iudica che fia
pofto in berlina da matina fin à mezo gior-
no , et li deue effer apiccato quel che haue-
rà robbato ; et fapendofi , ò cognofcendofi
che quel tale è vfo di far quefto mal afare,
deue effer fruftato per la terra de iure ; an-
cor che li preditti vcelli andaffeno volando ,
per quefto non debbo perder la mia action
da quelli per landata fua di fora , per che fon
cofe man zate , et cognofciute per domefti-
che di cafa , le quale fi nutrifcono per tut-
te le terre .
De li aftori , falconi , fparauieri , & altri
ucelli da preda, che li Baroni , Cauaglie-
ri, & altri ufano nutrire per vcellare
che fi perdeno ,
CCXVII. Quando auien che qualche Ba-
ron , ò Cauaglier , ò Borgefe , ò qualche vn
altro laffa il fuo aftor , falcon , fparauier , d
altro vcello per prender alcuna cofa , et quel
fuo vcello falla , ò fi fdegna , et fugge , et
il fuo patron non lo puol hauer , et torna
à cafa fua credendo hauerlo perfo ; et auien
poi che quel vcello và à le rete de alcun
vcellatore , et lo prende , ouer alcun homo
lo troua pendente à qualche arboro , ò ata-
chato per li getti , et colui che lo prende in
quefto modo lo vol vender ad alcuno , ò lo
porta for de la terra , acciò non fia cogno-
fciuto , per venderlo , la rafon commanda ,
et iudica colui per ladro , et che quefto fia
furto , et il patron di quel vcello lo puol
recuperar da chi lo trouerà hauer infra lan-
no et giorno che l'ha perfo , et fe intende
effer venduto per furto , et colui che l'ha
venduto è obligato reftituir el precio tolto
da la vendita del vcello , et deue effer con-
dennato perfonalmente fecondo la valuta del
precio che vendete l'ucello , perche fu ben
cognofciuto ch'era d'altri da li getti , et
dalle campanelle trouatelli adoffo , ¿ per el
becco trouato altramente fatto che à li v-
ma fe dapoi prefo quel v-
celli faluatichi ;
cello fu portato là doue era folito portarfi
à vender li vcelli , & lo tenne quiui tre
giorni per venderlo , vedendolo le perfone
manifeſtamente , & lo patron del vcello vien,
& dimanda l' vcello , la rafon dice , che lui
fia obligato reftituirge il fuo vcello , dum-
modo el moftri per teftimonij , che quel
vcello fù fuo , ò per fuo iuramento , ò per
colui che glie l'ha venduto , & el patron
del vcello è tenuto de darli el fuo beuera-
zo ,

ISI
ASS
523
ZO9 & quanto hauerà fpefo al manzar di
quel vcello , in altro che li fù bifogno
de iure ; ma fe non veniffe alcuno à do-
mandarlo in questi tre di che lui tenne al
publico l'vcello per venderlo , la rafon vo-
le che lui poffa dapoi venderlo à chi li pia-
ce , & quel precio deue effer fuo de iure ,
fenza mensfare ; ma s'el patron del vcello
non fuffe a la terra in quelli tre dì , &
foffe di fora a la cercha di quel vcello , la
rafon commanda , che dapoi venuto , quan
do l'hauerà trouato , & dimandato , deue
hauer , & recuperarlo de iure , ma è tenu
to di pagar a colui che l'hauerà trouato
tanto quanto hauerà fpefo in quello li dì
chel tenne a la fua cuftodia , & quanto ha-
uerà patito di danno al vcellare per caufa
di quello , & etiam il fuo beuerazo ; &
quefto è de iure per l'affifa de Hierufa-
lem , però che il Re Fulco il quale morite
drieto un lieuro cazzando , fi come fi le-
ze nell'acquiſto de Hierufalem , ha ftatuito
quefto .
De li fifici che medicano li amalati , dan-
doli medicine , firopi , & altre cofe ,
li quali morino per la mala cura ,
CCXVIII. Sel auien che un fchiauo , ò mal di fan Lazaro , ò rogna fecha , ò al-
fchiaua fa amalato
1 , & vno medico vien al
fuo patron , patrona , & li dice volerlo
guarire , accordandofi con effo per nomina-
to precio , & accade poi che quel medico
li dà cofe calde , & molificatiue , & egli li
doueua dar cofe frede , & reftretiue , & nol
fece , per il che more ; la rafon comman-
da , & iudica , che lui fia obligato reftituir
vn fervo fimile al fuo patrone , ò il precio
che li coftò fina quel giorno che morite
de iure .
Similmente fel auien che vno feruo fia
amalato da caldo che ha di dentro grande,
& il medico li fa trar fangue auanti el ter-
mine conueniente , & li traze troppo fan-
fiche per la gran debilità il calore
gue ,
li dà fopra la tefta , & more , la rafon vo-
le che quel medico deba refar al patron del
feruo il valor di quello , cioè quanto vale-
ua il dì che morite , ouero quanto l'hauerà
comprato de prima comprira de iure .
Parimente fel auien che vno mio feruo
fia amalato da fredo , & vn medico me
vien a dire di volerlo guarire , & s'accor-
da meco , & ruol la cura de guarirlo , & morite quello amalato , & come intefono
li fa trazer fangue fopra quel fredo , il che
fa per la fua poca cognition de vrina , &
però fecca l'orina , & perde la fauella per
caufa del fangue trattoli , & con quefto mo-
re , la rafon vole che mi debba far reftoro
di tanto quanto mi coftaua quel mio feruo
de iure .
Similiter s'io ho vn feruo , ò ferua dro-
pica , & vn medico fi mette a guarirlo, &
fi taglia il ventre là doue è il male , &
poi non fa trarge li humori di dentro con
pafone , anzi laffa infir tanto la prima , ò
E
la feconda volta , che ſe indebiliffe , & per-
de il fiato , & more , la rafon vole che
mi deba pagar el mio feruo . Similmente fe
vn feruo , ferua è amalato con la febre
quotidiana , & vn medico prende di guarir-
lo con purge de medicine , & li dà poi la
medicina a ftrashora , & mette tanta” ſcha-
monea in quella medicina , & la farà fi for-
te che more il feruo beuendola , ouero an-
darà del corpo tanto che fuodi il ventre ,
el figato , & il pulmone , & more , Ouera-
mente non tempera il medico la medicina
bene , sì che non lo menarà , & per que-
to more , la rafon vole chel medico fia te-
nuto de pagar al patron del feruo il valor
di quello .
Cosi fe vn feruo ha male al fondamen-
to , & vn medico tuol in fi de guarirlo,
& piglia vn ferro ben caldo , & li vol cu-
rare , del qual vene quel male , & lui non
fauerà farlo , & brufa el budello talmente
che fi retira, & non potrà piu andare del
corpo , & more , la rafon iudica , che il
medico fia tenuto pagar al patrón del fer-
uo il precio che l'ha comprato , quanto
valeva .
Parimente fe vn fchiauo , ò fchiaua ha
cun' altra malatia , & vn medico s'accorda
de guarirlo con condition che la mità del
precio che farà venduto fia del medico , &
l'altra mità del patron del fchiauo , & il
medico li fa quanto sà , ma non lo gioua ,
& more , la rafon iudica che in quefto ca
fo el medico non è obligato de reftorar el
fchiauo , ò fchiaua , per che lui perde pri-
ma le fue fatiche , & poi quanto doueua ha
uer ; & quefto è de iure per l'affifa .
Similiter fe vn medico medicarà à que
fto modo alcun homo libero , ò donna li-
bera , la rafon iudica ch'effo medico debba
effer impicato , & tutta la fua facultà deue
effer del Signor de la terra , & auanti chel
fia impicato , deue effer menato fruftandolo
per la terra , con vno vrinal in man , per
fpaurir li altri da fimel cafo , de iure .
Ben douete fapere ch'è di rafon che vi
fiano do teftimonij , auanti chel medico fia
conuinto , fel denega d'hauer medicato nel
fopraditto modo , & deueno iurar li tefti-
monij , come in prefentia loro ha medicato
con tal medicine , & firopi , per i quali
dir à l'amalato che per le cofe datali ha
fentito dentro al cor fuo ch' era per mori-
re ; & con quefto deue effer conuinto el
medico de iure , per quello homicidio del
feruo che diè reftorar , ò del Chriſtian, per
el qual deue effer impicato , & non altra-
mente .
Similmente neffun medico extraneo , che
veniffe d'oltra mar , ò da li infideli non de-
ue medicar de vrina neffun , fin che non
fia prouato da li meglior medici de la ter-
ra , in prefentia del Vefcouo de la terra ;
&
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
& cognofcendolo fufficiente à medicar li de-
He effer data licentia de medicar per la ter-
fa , doue vol per la città di quel Vefcouo,
& deue medicar per vrina , & quefto è di
rafon l'affifa de Hierufalem . Et fe non
per
farà bon medico , el Vefcovo , & la corte
deueno commandarlo che debba fuodar la
cità , & ftando a la cità chel non debba me
dicar alcuno .
Et fel auien che alcun medico medicarà
in la cità fenza licentia de la corte , & del
Vefcouo , la corte deue prenderlo , & farlo
fruftar per la terra , de iure , & per l'affifa
del Reame de Hierufalem .
Per quante taufe ponyo i parenti exheredare
li fuoi figlioli da tutti li fuoi beni .
CCXIX . Quando accade chel figliolo, dla
figlia mette mano fopra fuo padre , ò ma-
། dre , & li batte , la rafon commanda che
tal figliolo , ò figliola fia disheredata de iu-
re , fel padre , & la madre voleno .
La feconda rafone , per la quale il pa-
dre , ò la madre ponno dishereditar loro fi-
• za caufa per tuorgli il fuo./
glioli , è quefta , fel padre , & la madre
hanno hauuto grande honta che gli habbino
fatto i fuoi figlioli , & quefto è de iure , &
confuetudine .
La terza è , s'incolpano , & accufano il
fuo padre , ò la fua madre in corte di qual-
che mancamento , fi che da lor figlioli non
fia mancato chel padre , ò la madre non
habia hauto gran onta , & gran male .
La quarta, s'el figliolo , ò la figliola fa
qualche cofa per la quale habbia voluto oc-
or cid er il fuo padre , ò madre .
La quinta caufa , s'el filio iace con la
fua madregna, ò fe la filiola iace con il fuo
padregno carnalmente .
La fexta , fel figliolo , ò la figliola , fa
G
pendo hauer torto , mette in lite fuo padre,
fua madre , de qualche cofa , onde il pa-
།
dre & la madre receueno gran danno per
d per la figliola .
il figliolo , ò
La feptima caufa è , fel padre , ò la ma-
dre è in prefon de faraceni per debito , &
il creditor vol tor in pegno il figliolo , ò
la figliola per il padre , o madre , fin che
tanto procacino , che fi poffano recuperare ,
& li figlioli non voleno intrar per il pa-
dre , ò per la madre .
La octaua rafone per la quale ponno ef
fer deshereditati de li beni de lor padre , ò
de lor madre , è , fel padre , ò la madre è
in prefon de faraceni , & li figlioli hanno
de che recuperarli , & non voleno recupe-
rar , & trazerli de prefone .
La nona rafon è , fe ‫ ހ‬prohibiffeno à fuo
padre , ò madre a la loro morte de non far
teftamento , nè lafciare cofa alcuna per a-
mor de Dio .
La decima rafone è , fel figliolo, ò la fi
gliola al difpetto del padre , o de la madre
vfa far putanifmi , & diuiene puttanier , ò
la figlia del commun , &fuo padre vol ma-
Tom. II.
529
ritaria , & ella non volle .
!
La vndecima rafone è , s'el padre , ò la
madre è fora del fuo fenno , & li fuoi fi
glioli non li cuftodiffeno , nè fanno quel che
far deueno, & però fi buttano per terra ,
& fi rompeno el collo , ò fe fanno qualche
altro male , la rafon commanda che li beni
del padre , & de la madre che doueriano
effer de lor figlioli , fe non haueranno i fi-
glioli fatto il debito verfo de quelli, debano
peruenire al Signor de iure .
La duodecima rafone è , s' el padre è de
fede recta , & il figliolo , & la figliola è he-
retico , d pagano .
Le caufe per le quale li figlioli ponno
dishereditare el fuo padre , & ma-
dre da li fupi beni .
CCXX. Le rafone per le quale li figlioli
ponno dishereditare lor padre , ò madre fon-
no fette ; la prima è, s'el padre , ò la ma-
dre voleffe occider il figliolo fenza colpa .
La feconda rafone è , s'el padre , ò lá
madre voleffe impregionare fuo figliolo fen-
La terza è , s'ei padre voleffe occidere
la madre di foi figlioli , dife la madre vo-
leffe occider il padre di" fuoi figlioli .
La quarta rafone è , s'el padre , à la ma
dre prohibiffe a fuo figlioló de non fi com-
municare , per che non ha fatto teftamento
di fuoi proprij beni , & però moriffe difcon-
feffo , & fenza receuer il fuo Creatore a la
fua morte .
La quinta rafon è , s'el padre , ò la ma-
dre non voleffe recuperare fuo figliolo ,
figliola , qual fuffe in prefon de faraceni per
il padre , ò per la madre .
La fexta rafon è , fe li figlioli fonno de爨
recta fede , & il padre , ò la madre pa-
gani .
La feptima rafone è, s'el padre , la
madre voleffe renegar la fede , ò deueniffe-
no Iudei , ò Samaritani .
Et quanto è fopradetto de iure , & con-
fuetudine de Hierufalem fi deue obferuare ,
per che coli è ftà ftatuito dal Re Baldoin
de Boro , a cui Idio perdoni li fuoi peccati .
. Li
ftatuti che deueno effer a la corte del
fontego, & qual cofe fe dieno
iudicar, & qual non .
CCXXI. Ben douete faper , che al fon-
tego deue effer vn Balio homo leal , & di
bona fama , il qual ami di mantenir a ra-
fon tutte le perfone , & è tenuto de iure
menar per Iuftitia , com'è ftatuito al fara-
cin , com'el Chriftian , el Iudeo com' el
Sorian , & el Græco com' el Samaritan , et
cofi tutti li altri , come li Chriftiani , &
quefto è di rafon per l'affifa del Signor
acciò fia mantenuto lui , & le gente a ra-
fon , per che tutti li marchadanti paffano
per le fue man vendando , & comprando :
ben fapete che nel fontego deueno effer fei
Yy giu-
F
 530 ASSISIE
giurati homini leali , cioè do Franchi , et
quatro Soriani , i quali fon tenuti aldir le
differentie che vengono auanti al Balio , et
iudicarle , cioè de debiti , de pegni perdu-
ti , ò pezorati , de fitti de cafa , ò d'altra
cofa che faceffe vn Sorian , ò vn Giudeo ,
Sarafin , Chriftian , Grifon , Iacobito , ò Er-
minio , et fapiate bene che la rafon iudica,
et commanda che alcuno de le predite leze
non deue litigar in altra corte per alcuna
differentia che li fuffe moffa , che nella cor-
te del fontego , eccetto fe la differentia fa-
rà de faffinamento , ò tradimento , ò de fan-
gue , ò de furto , tal querele non perten-
gono niente al fontego ma deueno venir
a la corte di Borgefi de iure : & fapiate ch'
el Balio del fontego che fi fia , ò Caua-
glier , ò Borgefe , nè li giurati non deueno
receuer per teftimonio alcun fante del fontego
in alcuna lite , ma la rafon vole che li tefti-
monij fiano in quefto modo riceuti ; fe vn Gri-
fon fi dole al Balio del fontego de vn Iudeo
per alcuna cofa , & el Iudeo nega quel che li
domanda , la rafon commanda chel debba
hauer teftimonij Iudei , & hauendoli deue
no iurar fopra la fua leze , che quel che
dimanda colui , l'hanno visto darlo , ò con-
fegnarlo , ò l'hanno visto impreftar , ò affi-
tar , d- donar , ò che l'hanno vifto vender
la robba , ò che li hanno intefo confeffar
quel che li vien domandato , ò che vi fu-
rono al far del marcato , ò che hanno vifto
dar le cappare , ò pagar , ò vi furono al lo-
to doue hanno visto quel delicto , ò intefo
quella vilania , ò videno confignar quella
robba , & quefti fon li teftimonij che bifo-
gnano a la corte del fontego ; & comman-
da la rafon che tutte le altre leze che l'
un filamenta de l' altro al fontego , è di
bifogno che vi habbino teftimonij de la le
ze del reo ? & altri teftimonij non li de-
ueno valer de rafon , & non hauendo tefti-
monij , deue giurar fopra la fua leze el reo,
che non li die dar niente , & effer libera
to: el facramento che deueno fare quelli te-
ftimonij a la corte del fontego deue effer cofi
videlicet , li Giudei deueno giurar fopra la
tuorre de la fua leze , el Sarafin fopra el
corame de la fua leze , li Herminij , Soria-
ni , & Grifoni fopra la Santa Croce , &
fopra li libri de i Euangelij fcritti in fue
lettere , tutte le altre leze infieme fopra i
libri de la loro leze , ma el Samaritan deue
iurar fopra li cinque libri de Moifes chel
tiene : de tutte le cofe , che apartengono
a la corte del fontego che fon fatte , &
ditte a la corte in prefentia del Balio , &
de li giurati , la corte puol atteftarle , &
deue effer valido contra differentia in corte
de iure , & per l'affifa ; & fapiate che in
alcuna teftimonianza che fi faci in la corte
del fontego , non hà battaglia , per che le
caufe che montano a battaglia , deueno ve-
nir a la corte di Borgefi , com'è preditto ,
& questo è de iure per l'affifa : fapi , che
li giurati del fontego deueno iudicar quelli
che errarano l'un verfo l'altro , cioè de ven-
dite , de comprite , de affitti , ò de altre
cofe , fi com'è ftatuito in questo libro , che
deueno far li giurati di Borgefi , & non al-
tramente , per che ancor che fian quelli So-
riani , ò Grifon , ò Giudeo , ò Samaritan ,
ò Sarafin , ò Neftorin , ò Iacobita , fonno
ancor loro come li Franchi , & fonno te-
nuti de pagar , & reftituir quel che faranno
fententiati per la corte hanno veramente
quefto folo , che fe do Iudei , ò do Soria-
ni , ò do altri de vna leze hanno differen-
tia infieme , non fe diè far diuifion in li
teftimonij , d fiano de la fua leze , ò d'al-
tra , & quefto per l'affifa de Hierufalem ;
ma fe vn Sarafin batte vn Chriſtian ,
Chriftiana , & li fa fangue , cioè colpo ap-
parente , ò piaga , la rafon, iudica , & com-
manda che quel Sarafin debba effer de la
corte , & la corte è tenuta de far medica-
re colui , ò colei che il Sarafin hà battuto,
ò ferrito , & darli el fuo vitto , mentre che
per quel male non potrà guadagnar , & non
volendo far quefto , la corte deue conden-
nar el Sarafin del pugno che ferite el Chri-
ftian , & deue effer fruftato per la terra ,
& exclufo fuor de la cità , & fiando mai
piu trouato à far oltraggio à Chriftian , d
Chriftiana , deue effer fubito impicato , de
jure , & per l'affifa de Hierufalem .
TI pagamento de le robbe portate per mar ,
per terra , ftatuito antiquamente per
li Re, & prouidi homini del paeſe .
CCXXII. Etperche in el libro de tuttili
datij del fola fon Specificati piu diftims
mente dicti pagamenti , quelli che fi v.
fano al prefente , non effendo più queſti in
construction , non mi parfe di copiarli .
CCXXIII . Et fimilmente el Capitulo fe-
quente nel quale fi contien che li heretici ,
infideli debbano ftantiar in Acre perpar
gar alcuni datij che fi vfaua albora in So-
ria, bora pagano in Cypro altramente,
come appar al libro de li datij , non mi par-
fe copiarlo , per che non è in conftrution .
De colui che appalta ' vn terren , & foo
pra quello fabrica , poi vorrà vender, d
ruinar la fua fabrica,
CCXXIV. Sel auien che vna perfona ap-
palta vn mio terren per far vna cafa , d
altro edificio fopra , & darmi vn tanto à l'
anno , & auien poi che quella perfona non
mi paga el mio cenfo , perche non hà , d
per che vorrà vender quella fua fabrica , la
rafon commanda , che fe non li piace de
tenir quel cenfo ,, poffa leuar quel che hà
meffo fopra el mio terren , ò venderlo fel
vole ; ma io el patron del terren , fe li
vorrò dar tanto quanto valeno le fue cofe ,
quando le vol leuar dal mio terren , la ra-
fon vole chel fia tenuto de laffar quello edi-
ficio
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
ficio per quel precio fenza ruinarlo ; & s'el
patron del terren non vorrà far quefto , ma
vorrà à vendita fatta darli tanto quanto li
voran dar altri , la rafon iudica chel debba
hauer lui più tofto che alcun' altro de iure ,
per che a queſto modo non puol alcun com-
prar l'edificio che ftà ful terren de altri ,
contra la voluntà del patron del terreno ,
et però el deue hauer lui più tofto , che
alcun'altra perfona , per l'affifa .
Come puol chi vol slargar la fua cafa per
el fuo muro edificando a la firada
del Signor
CCXXV. Sel auien che vn'homo , ò don
na vorrà slargar la fua cafa fopra el fuo
muro medefimo , lo puol fare , dummodo
quel più che farà fopra el fuo muro , non
intri fopra la via del Signor , fe non al ter-
zo de la riua , et non più , et fe alcun
paffarà el terzo de la riua , la rafon iudica,
et commanda chel fia ruinato tutto , per
che fa torto al Signor de la terra , pren-
dendo la fua via , et quefto è di rafon ,
per che già chel Re , ò il Signor de la
terra comporta che lui habbia el terzo de
la riua , et lui non fi contenta , ma fa tor-
to al Re prendendo la fua via , deue per-
der il tutto de rafon , et per l'affifa .
Che deue effer de colui che batte un'altro .
CCXXVI. Sel auien che vna perfona fi
querela d'un'altra per l'affifa del Re Bal-
自 mini ligij, che prendeno un' bomo
" doin , de battitura che li habbi fatto ,
tut moftra li drappi che li ha ftraciati , ò li
fuoi cauelli tratti , ò la fua barba pelata ,
ò moftra il fangue che li fece vfcire per li
denti , o per il nafo , la rafon iudica , er
commanda che per neffuna de le preditte
cofe , negando il querelato , non deue effer
condennato de tal cofe , fe la carne non
fuffe incifa , ò non haueffe colpo euidente ,
per che molte fiate auien che il nafo fan-
guina , ò la bocca , ò li denti , ſenza alcun
colpo , et li cauelli de la tefta , et peli de
barba cadeno fenza effer tirati , et molti el
fanno apofta fenza che altri li mettano la
man adoffo ; et però commanda la rafon al
Viſconte , et à li giurati che non debbano
comportare che tal cofe facino affifa in dit-
ta querela , ma chel querelato debba giurar
fopra li San&i Euangelij , de non li hauer
dato , fe non hà colpo apparente , ò s'el
querelante non haueffe teftimonij per quel
che fi querela di lui ; & hauendo teftimo
ni che li hà ditto villania , ò dato pugni
ò calzi , lạ raſon commanda chel Vifconte
facia venir in prefentia fua el reo , & far-
lo batter molto ben per do feruitori , con
el neruo del boue , & poi metterlo in pre-
fon , & laffarlo fin che habbi fatto pace con
quel che ha battuto , fenza farli colpo ap
parente ; & quefto è di rafon , che così co-
me lui hà battuto & dato di calzi à l'
homo ch'el fia battuto in la perfona , &
Tom. II.
531
non in la borfa , per che da la perfona
vien el bene , & il male .
che fi deue far a colui che aſſalta ed vn'
altro per batter, o per occiderlo .
CCXXVII. Sel auien per auentura che
vn' homo affalta ad vn' altro per batter , d
per occiderlo , & l'affaltato ſe deffende tal-
mente che occide , ò guafta , ò batte ben ,
ò feriffe mortalmente l'affaltatore , & lui ,
ò altro per lui vien auanti , & fi querella ,
la rafon iudica , & commanda che fe l'af-
faltato potrà moftrar per do teftimonij lea-
li , che il ferito lo haueua prima affaltato,
chel debba effer quietato de iure , & per
l'affifa fenza battaglia ; ma fel fuffe morto ,
et l'affaltato haueffe per teftimonij leali à
moftrar d'hauerlo morto deffendendo la per-
fona fua , la rafon commanda chel fia libe-
rato per quel homicidio , ma vi hà batta-
glia , cioè , che li parenti del morto ponno
leuar vno de li teftimonij per battaglia, et
colui che farà vinto, farà impiccato de iu-
re ; ma s'el morto haueffe prima che mo-
riffe confeffato al Vifconte , & à li giurati,
ò ad altri per loro , che lui haueua prima
affaltato quello che li derte la morte , & l'
homicida haueffe teftimonij del medemo, de-
ue effer quietato fenza far alcuna battaglia
lui , à fuoi teftimonij de iure , et per l'af-
fifa de Hierufalem .
Quanto vale la teftimonianza de do bo
et
commettendo faffinamento .
CCXXVIII. Sel auien che vn' homo af
falta vn'altro homo , ò femina , et l'occi-
de , et doi homini ligij paffando de lì el
videno far quefto delicto , et lo prendeno ,
come quelli che fonno tenuti de prender ,
et retenir tutte le rafon del Signor fuo , et
tutti li torti che fi fanno à effo fuo Signor,
et lo confegnano à la corte , et diceno le-
almente à la corte in prefentia del Vifcon-
te , et de li giurati per la fideltà , et ho-
magio che hanno fatto al Re , che hanno
vifto far quello faffinamento , la rafon iu-
dica , et commanda che lui fia conuinto fen-
za battaglia , & non li debba valer niente
il denegar tal delicto , anzi deue effer im-
mediate impiccato , per che tanto vale la
teftimonianza de do homini ligij , quanto de
do giurati in tal cafo ; & quefto è di ra-
fon per l'affifa , dummodo el morto , ò la
morta non apartenga a li homini ligij , per
che fe li aparteniffe , non vol la rafon chel
fia impiccato per quefto folamente , fe non
lo conuinceffeno , ma ben iudica la rafon
chel fia meffo in prefon , doue refti fin chel
confeffi la verità , & poi fubito chel hauerà
confeffato , deue effer impiccato ; ma ſe per
alcun tormento in fpacio di tre giorni non
confeffarà niente , deue effer pofto in prefon
vn'anno & vn giorno , per veder fe in dit-
to termine vorrà portar el iudicio , ò s'al-
Yy 2 cuno

532 ASSIS
cuno vorrà venir auanti à prouarlo de quel
faffinamento , & non venendo alcuno infra
l'anno & giorno , nè lui dirà altro , deue
effer tratto de la prefon , & deue effer li-
berato da quel faffinamento , fenza refpon-
der mai ad alcuno che lo voleffe diffidar ,
per che hauerà fatto el debito fuo ; & que
to è de iure per l'affifa de Hierufalem .
De colui che ha molte ferite , & che fe
diè far de quelli chel feriteno , fel
more per quelle ferite .
CCXXIX . Quando auien che vn' homo
fia ferito de più ferite , la rafon vole che
fi poffa querelar de tante perfone quante fe-
rite hà , & non de più ; & dapoi che farà
querelato , & li giurati haueranno visto le
ferite , fapiate chel Vifconte è tenuto de
metter in prefon tutti quelli de li quali s'
ha querelato , fin che fi veda quel che farà
dél ferito ; et fe vi fuffe alcun de quelli
che voleffe dar piezi per non intrar in pre-
fon , et li piezi fuffeno feguri , la rafon vo-
le che fi poffa tuor la piezaria cum condi-
tion , che non venendo in corte el princi-
pal tutte le volte che la corte el vorà
che fia fatto al piezo quel che fi haria fat-
to de lui , & altramente non fi deue rece-
uer piezi per alcuna perfona , nè per alcu-
na cofa ; & fe colui more per le fue pia-
ge , la rafon iudica , che già che loro non
hanno confeffato quel delicto , anzi el de-
negano , che fiano pofti in prefon yn' anno
& vn giorno ; & fe infra ditto tempo ve-
nirà alcuna perfona per el morto che vorrà
leuar per battaglia alcun de loro , la rafon
difpone chel poffa leuar quel che li piace
de quelli che furono al ferir del morto , &
fe colui farà vinto deue effer impiccato, &
à tutti li compagni , che lo feriteno , deue
effer tagliato el pugno , & loro effer bandi-
ti dal Regno de iure , & fiando vinto co-
lui che vien à querelarfi per el morto , de-
ue effer impiccato , & liberati tutti li com-
pagni che furono al ferir del morto ; & non
venendo alcuno che li voglia disfidar per
quel faffinamento infra l'anno & giorno che
colui morite , & alcun d'effi vorà portar el
iudicio per moftrar che non l'hà ferito , lui
farà faluo de quello iudicio ; et deue effer
cofi verfo la Signoria , come verfo tutte le
perfone che li voleffeno dimandar alcuna co-
fa , per che fopra la teftimonianza de Dio
non deue alcun dire , nè fare niente , poi
ch'è nato in iudicio, et che alcun non com-
parfe infra l'anno et giorno chel voleffe dis-
fidar de faffinamento , et deue effer affolto
fenza refponder mai à neffun che lo voleffe
disfidar ; et quefto è di rafon per l'affifa de
Hierufalem .
De che la Iuftitia deue bauer iuftification ,
de che non .
CCXXX. Ben fapete che il Viſconte , nè
li giurati non deueno far che alcun porti
IE
per forza el iudicio , ma fe alcun è impu-
tato de alcun delicto , et lui medemo fpon-
te fi offerife portar el iudicio , la rafon com-
manda , et iudica chel non poffa recufare
#
de portarlo , gia che lui ifteffo fi offerfe ,
anzi è tenuto de portarlo à fuo mal grado,
s'el querelante vole , et di ciò el Vifconte,
et li giurati fono tenuti de farlo portar à
fuo difpetto ; et fe dapoi offertofi non la
vorà portar , ne vorà far quel che la cor-
te li dice , la rafon iudica , che fi debba
prender colui , già che non vol portar el
iudicio , per che fi proua ben che lui fece
quel delito che li fù imputato , che ſe non
l'haueffe fatto non dubbiraraue miga de il
iudicio , et è chiara cofa à tutte le perfo-
ne che cercano la rafon ; et però li iurati
deueno fubito fententiarlo à la condanaſon
che merita hauer per quel delicto che li fù
imputato , ò fatto fare , per che è ben pro-
uato , poi che recufa di far quel che fi of-
ferfe à fare , de iure , et per l'affifa de Hie-
rufalem ,
A che pena incorre colui che vorà imputar
de falfità li atti de la corte .
CCXXXI. Sel auien che alcun homo per
auentura farà così ardito che chiami per
falfi li iudici de la corte dapoi che faran
fatti , videlicet digando ; questa fententia
ch'è fatta è falfamente fatta , ditta , &
ftatuita la rafon iudica , et commanda che
colui fia incorfo per Iuftitia de dar à ca-
daun de li giurati bifanti fettantafette è
mezo , et al Signor de la terra il doppio
de li giurati , et cofi è di rafon per l'affi-
fa ; et non hauendo da pagar , la rafon com-
manda che li fia tagliato via el terzo della
lingua , talmente che non poffa mai chia-
mar falfaria la corte ch'è ftatuita per dir ,
et mantenir la rafon ; et quefto per l'affifa
del Reame de Hierufalem ,
Che deue pagar a la Iuftitia colui che
batte , ò fà batter vn' bomo , d
femina , che al battuto .
CCXXXII . Ben fapete che fe per auen-
tura auien che vn' homo batte vn'altro , et
la querela vien in corte , et farà conuinto
per boni teftimonij d'hauerlo battuto , la ra-
fon iudica , et commanda ch'el fia tenuto
dar al battuto cento foldi , et al Signor cen-
to bifanti , non hauendo però in quello bat-
ter colpo apparente , ò fangue ; ma hauen-
do colpo apparente , ò fangue , el deue per-
der el pugno de iure ; et fe colui che farà
conuinto d'hauerlo battuto , non hà da pa-
gar li cento bifanti al Signor , et al battu-
to li cento foldi , la rafon iudica chel bat-
tuto lo poffa tenir in la fua pregion, come .
Chriftian , fin chel paghi , et dapoi chel fa-
rà pagato , deue reftituirlo in corte per ha-
uer fimilmente la fua porcion ; ma fel mo-
re da quelle battiture , la rafon iudica , che
già ch'egli è conuinto d'hauerlo battuto ,
chel
 REGNI HIEROSOLYMITANI :
chel debba effer impicato fubito che lui fa-
rà morto , et quefto è di rafon , et Iufti-
tia ; et s'alcuno homo , ò femina el farà
batter per terza perfona , et lui more , la
rafon iudica che colui chel fece batter deb-
ba effer impiccato , et cadaun de quelli che
batte , deue perder el pugno deftro de iu-
re ; et fel non more , la rafon iudica che
colui che fece batterè tenuto de pagar la
termination de la corte al battuto , et al
Signor , et quelli chel battetero , deuen ef-
fer fruftati , et ben battuti nudi con le bra-
ghe per la terra ; per che cofi è di rafon
che cadauno fi refenta del mal fare .
Del franco, ideft libero, che batte el
fchiauo, & fchiaua ,
CCXXXIII. Quando auien che alcun ho-
mo chi fi fia , & Borgefe , o altra perfona ,
batte vn fchiauo , ò vna fchiaua , et il fuo
patron vien in corte , et fi dole per l'affifa
de colui che ha battuto el fuo fchiauo , ò
ſchiaua , la rafon commanda , che alcun ho-
mo libero , o donna libera , non è obligato
far affifa a neffun feruo , & ferua , per che
non è di Iuftitia chel facci , et la leze , nè
T'affifa non lo commandano , ma fe quel
fchiauo , fchiaua more per quel batter, la
rafon iudica chel fia tenuto refar al fuo pa-
tron , ò à la fua patrona tanto quanto vorà
dire per la fua lealtà che li hà coftato dal
dì che l'ha comprato fino al dì de la fua
morte , de iure , et per l'affifa .
Che fi deue far de li putti contra į
Ta quali fi querela alcuno ,
ac
CCXXXIV. Sel auien che alcun homo ,
donna fi lamenta de qualche putto , che
d difpiacer ,
non è di età , per battiture , ò
affalto che li habbi fatto , la rafon iudi-
ca , & commanda chel non fia obligato ftar
à la Iuftitia , nè di refponder ad alcuna que
rela che fi faccia de lui , fin che non hab-
bi compiuti xv. anni ; commanda veramen-
te la rafon , che fiando alcun putto che
non habbi chi lo caftigi , et quello fia aco-
ftumato de far male , & inquietar le perfo-
KA
ne , di che vien la querela in corte , el
Vifconte lo deue far prender , & batter be-
La ne , & dirge che non incorra più in quefte
materie , nè altre , et fel farà piu , che li
W
farà affai pezo , et quefto è de iure , che
così fi deuen caftigar , et maxime li catti-
ui putti .
De li putti menori de quindefe anni
che fi querelano .
CCXXXV. Sel auien che vn' homo , ò
vna femina fa qualche difpiacer à vn putto
che non è di età , el qual putto fi querela
d'effo de le bote , ò d'altro , che dice ha-
aerli fatto , la rafon commanda che l'homo,
ò la donna non li deue refponder niente de
battitura , de affalto , ne de difpiacer, fin
che non fia de quindefe anni , per che al-
Tem. II.
533
cun putto menor di età non prende , nè
rende rafon , fe non è de xv. anni , de iure
per l'affifa de Hierufalem .
Ch'è tenuto el Signor de dar al campion
disfidato disfidante per rafon .
CCXXXVI, Così com'el Signor , et li
Re de la terra fon dretti heredi di colui ,
8 colei che more abinteftato fenza laffar
heredi , et deue hauer tutta la fua facultà.
così etiam commanda la rafon , et l'affifa
che li Re fonno tenuti de dar à li campio-
ni disfidati per faffinamento , ò furto , o per
altra querela , le fue fpefe , et non hauen-
do il modo di fopra ò di fotto terra de fa-
tisfar , la corte li deue dar da mangiar fi-
no à quaranta giorni , fe tanto farà fufpefo
quel disfido , ma da li quaranta giorni in
là non è piu obligata la corte niente ; et
però 1commanda la rafon che la battaglia
debba effer ad ogni modo infra quaranta
giorni , dapoi che farà impegnata , et la
corte li deue dar li veftimenti vermigli , et
le calce roffe , et le targe , et baftoni ; et
fe donna vedoa , ò orphano mette el cam-
pion , et fa disfidar l'altro , & non hanno
il modo de guarnir el campion , la rafon
iudica chel Signor è tenuto de guarnirlo cost
com'è ditto di fopra , de iure , & per l'af
fifa del Reame de Hierufalem "
.
Chi è tenuto de domandar la morte de coluj
che vien amazato , & non bà alcuno de
cercar le fue rafon contra l'homicida .
CCXXXVII . Quando vien per alcuna ven
tura che vn' homo , ò donna vien occifo ,
& vien imputato tal homicidio fopra alcu-
no homo , & el morto non hà alcuno , d
alcuna parente , nè amico che domandi la
fua rafon da colui che l'hà amazato , la
rafon iudica , & commanda ch'el Re , dil
Signor , ò la dama de la terra fia dretto
herede di colui , & è tenuto de dimandar
la fua morte de iure , & per l'affifa , &
metter campion bifognando , negando il de-
licto quell' altro , per che il noftro Signor
Iefu Chrifto nel Euangelio dice , che il fan-
gue del pouero li è andato inanzi cridando
Iuftitia , & dicendo , Signor Idio vedi el fan-
gue del pouero ; & già che quello dice cost
al noftro Signor Idio Padre al Cielo , deue
effer intefo in terra de iure , che al corpo
morto deue dar el Signor l'aiuto terreftre
al modo ch'è ftatuito per tutto el mondo
communamente , & però è ftatuito lui fuo
herede per tuor le fue robbe , & vendicar
la fua morte de iure , & per l'affifa del
Reame de Hierufalem .
campioni , dapoi che
che fi deue far de li
faran intrati al campo , & uniti
infieme per combatter .
CCXXXVIII. Ben fapete che dapoi che
li campioni faran venuti al campo , & fi
vede che pace tra loro non pol effer , li
Yy 3 giu
 53+ ASSISIE
giurati , & il Viſconte , che deueno effer
dal principio fin che la battaglia fia finita ,
deueno venir prima al campion che hà dis-
fidato l'altro de faffinamento , & farlo iurar
in quefto modo fopra li Sancti Euangelij ;
tu giuri che così ti aiuti Idio , li fuoi
Sancti Euangelij bogi , come colui , contra il
quale tu debbi combatter, bà fatto quel fal-
finamento che tu li imputi ; & poi deueno
andar a colui che fi diffende , & dirge , tu
giuri fopra quefti fancti Euangelij , che cofi
ti aiuti Idio , & li fuoi fancti Euangelij
questo giorno, come tu non hai fatto quelfaf-
finamento che te vien imputato ; & poi de-
ueno dar li giurati à cadaun campion la fua
targa , & bafton , & poi deueno doi giurati
prender l' uno campion , & altri do l'altro,
& li deueno metter al campo dretto à me-
zo giorno l'un contra l'altro , fi che egual-
mente habbino così l'un come l'altro cam-
pion la vifta del fole , per che chi metteffe
l'uno à l'incontro al leuante , & l'altro à
l'incontro del ponente , faria torto , per che
la vifta del fole potria aiutar l'uno, & nofer
l'altro , & però vol la ragione che fianno
pofti al campo iufto per per mezo giorno
giorno , &
non fi deueno laffar andar infieme à combat-
ter fin che non fia paffata la terza hora, et
leuato il Sol in alto , et fimilmente deueno
effer le targe roffe , et de una grandezza , et
de vno pezo , et de vna longheza , & de
vna groffeza deueno effer li baftoni , & de
vna longeza , & poi fi deue per l'incanta-
dor publicar il bando del Signor tre volte ,
che non fia alcun così ardito fotto pena de
la perfona , & facultà, che faci alcun fegno
à li campioni , & poi fe dieno retirar li
giurati tutti in vna parte for del campo per
aldir le parole ch'el vinto deue dire, & poi
li deueno laffar andar infieme , & colui che
farà vinto , la rafon commanda chel fia fu-
bito impiccato , ò viuo , ò morto , de iure,
& per l'affifa , & à fimel modo , & facra-
mento deueno ordinar le battaglie i Caua
glieri , com'è ditto quefto de li Borgeſi .
Che alcun Grifon , Sarafin , ò Sorian , non
pud levar a battaglia alcun Chri-
ftian franco.
CCXXXIX. Ben fapete che neffun So-
rian , d Grifon , Sarafin non puol effer
campion contra Chriftian battizato franco ,
cioè non puol leuar neffun franco per com-
batter in tutto el Reame de Hierufalem ,
ma s'el Sorian , ò el Grifon , ò el Sarafin
farà disfidato per faffinamento , tradifone ,
herefia , la rafon commanda che per que-
fto fi poffa ben diffender contra tutti li fran-
chi homini che di ciò el voranno disfidar ,
& questo è de iure , & rafon per l'affifa de
Hierufalem .
De faffinamenti , de homicidij , de herefie ,
de abandoni de cadaun .
CCXL. Sapi che la leze vol che tutti li
maluagi homini debbiano morir , come fon
quelli che fon vfi à far male , & confentir
el male , come fono li fodomiti , li ladri ,
li heretici , li traditori , li homicidi, & tut-
te le maluage femine ; tutti quefti deueno
morire , & non li deue laffar viuer il Si-
gnor , dapoi che faranno cognofciuti , però
che le leze , & la fcrittura cridano , tutti
quelli che amazaranno li inimici de Dio ,
cioè li malfattori , fonno amici de Dio ; ma
neffun homo di fua auctorità non deue oc-
cider l'homicida , nè el traditore , nè l'he-
retico , nè el ladro , ma el deue prefentar
à la Iuftitia , & la Iuftitia è poi obligata
d
de inquerire fotilmente i fuoi delicti , ò per
teftimonij , ò per confeffion , che lui hà fat-
to quel delicto de faffinamento , ò de al-
cun altro peccato de li preditti ; li giurati
non lo deuenno laffar viuer , ma deueno fu-
bito condannarlo à morte , per che li giu-
rati quando condanano alcun homo à mo-
rir , non fonno loro miga caufa de la fua
morte , ma fanno quello che la leze , & 'l
affifa commanda , & però deueno tutti li
homini fauer che tutti quelli che commet-
teranno homicidio , ò alcun' altro peccato ,
fi com'è ditto di fopra , fenza alcun fallo
i giurati deueno condanarli à morte , de
iure , & per l'affifa .
Che fi
Che deue fare
fi deue quando vn ferito de piaga
fare quando
mortale fi querela in corte , il querelato
nega, adimpiffe l'affifa , & poi auien
che colui more per quella piaga :
CCXLI. Sel auien che alcun homo ven-
ga in corte , & fi querela d'un altro homo
che l'hà battuto , & fatto batter ò fatto
alcun' altro male , & il querelato tuol ter
mine , & poi accade che il querelante non
vien al fuo termine , nè manda à dinotar
el fuo impedimento , come fi deue , & l '
altro vien al termine , & lo guarda fin' all'
apparir de le ftelle ; & poi accade che quel
battuto more , et alcuno de li fuoi parenti
vien auanti , & vorà hauer rafon da colui
che l'hà battuto , per il che morite , la ra-
fon commanda , & iudica che fe colui puol
moftrar per la corte de hauer faluato il fuo
termine fino all' apparir del fole , chel fia
quietato fenza combatter de iure ; & non
potendo moftrar per corte , cioè per la te-
ftimonianza di giurati , & puol moftrar per
la teftimonianza de dui teftimonij d'hauer
guardato il fuo termine , come doueua , de-
ue effer quietato de iure fimilmente , ma
in quefta teftimonianza vi hà battaglia, per
che li parenti del morto ponno leuar vno
de li teftimonij à combatter , & queſto è
de iure per l'affifa de Hierufalem .
Che fi deue fare de colui che feriffe vn' bo-
mo, &poi s'accorda feco per danari , &
dapoi l'acordio more el ferito per quella
ferita .
CCXLII. Sel auien che vn' homo venga
in
 REGNI HIEROSOLYMITÁNI .
in corte , & fi querela d'un altro homo
che l'hà ferito , & poi accade che fi acor-
da con lui , ò per preghi de li fuoi amici.
ò danari che tole , & intrauien poi chel
per +
more per quella ferita , & alcuno de li pa-
renti del morto , ò fua moglie vorà hauer
rafon da colui che l'hà ferito , la rafon vole
che fia iudicato in quefto modo , che fe co-
lui che fece la pace col ferito puol moftrar
de hauerfi accordato con lui per quel mal
fare , che non li debba refponder de iure ,
eccetto fe hanno fatta la pace in prefentia
d'altri , & s' accordò col morto , lui deue
effer quietato de iure , ma li parenti ponno
ben leuar de li teftimonij à combatter , &
colui che farà vinto , deue effer impiccato
de iure ; ma fe colui che l'ha ferito potra
moftrar per la corte, in prefentia de la qual
s'ha accordato col ferito , che lui haueffe
fatta la pace feco , & ha pagato li fette
foldi & mezo de la querela fatta contra di
lui , la rafon iudica chel fia quietato in per-
petuo fenza battaglia de iure , & per l'affi
fa de Hierufalem .
Del giurato che non vol configliar quelli , d
quelle ch'è obligato configliare de iure ,
CCXLIII. Sel auien che vn'orphano, vn'
orphana , ò vna vedoa venga in corte , &
domanda nominatamente al fuo configlio ,
ò fa domandar alcuno de li giurati , la ra-
fon iudica , & commanda che quel giurato
fa tenuto d'andare à colui , ò colei che
21 hà dimandato , & li deue dar il meglior con-
h figlio chel fauerà ; & fel accade che quel
giurato , che fia così rechiefto per nome ,
non voleffe andar à quel confulto , anzi di-
ceffe odendo li altri giurati , non voler an-
dare à quel configlio che l'orphano , dor-
phana , ouer vedoa l'ha dimandato , la ra-
fon commanda li altri giurati che prima fia
fcacciato quel giurato da la loro compagnia,
& deue hauer perfa rifpofta di corte per
fempre , in modo che mai non debba effer
aldito , nè creduto de cofa chel dica , & è
incorfo de dar al Signor tal pena , come de-
ueno dar li homini disleali , per che è ben
prouata cofa per lui medemo chel fia dis-
leale , già chel ha recufato el fuo configlio
à colui , ò colei ch'è tenuto di configliare
in perpetuo in corte dapoi chel farà rechie
fto ; & fappi ben che non è alcuno de li
dodefe giurati , che non fia tenuto , auanti
che fiano fentati nelli fuoi ſcanni per iudi-
care , de dar configlio à tutte le perfone
che li domandano configlio con bona fede ,
& fenza alcun inganno al meglio che fa-
ueranno , ancor che colui , & colei che li
domanda configlio littigaffe contra el padre ,
ò la madre d'effo giurato , lui è tenuto de
configliarlo al meglio che potrà , & fauerà ,
& cofi è de iure ; & per quefto fonno fta-
tuiti per dire la rafon , & fare rafon , &
per dar leal configlio a tutte le perfone ,
& quefto è di Iuftitia per l'affifa .
535
Del theforo che fi troua fotto terra , ch
alcun bà meffo , el quale è morto , de chi
deue effer , d del Signor de la terra , d
de colui che l'hauerà trouato .
CCXLIV . Sel auien che alcun homo tro-
ua theforo fotto terra , cioè ch'el zappa ,
& troua theforo , & lo prende , & afconde
fenza dinotarlo al Signor de la terra
terra , la
rafon iudica che colui , ò colei che hauerà
fatto questo , chel ha fatto furto proprio
nella camera del Signor , & è incorfa à la
mercede del Signor la fua perfona de hauer
tal condanafon , come deue hauer il ladro
conuinto nella camera del Signor , & tutta
la fua facultà deue effer del Signor in per-
petuo , & deue effer impiccato ; ma fe lo
fà fauer al Re , ò à colui che alhora farà
in fuo loco , dicendo cofi ; Signor , io bo
trouato à cafa mia zappando la tal cofa ,
manda Signor , & fà tuor quel che s
bà trouato , & datemi la mia rafon ; la
rafon iudica , & commanda che colui che
l'hauerà trouato debba hauer el terzo del
theforo , & tutte le fpefe che hauerà fatto
‫دار‬
per faper quel theforo , & le altre do par-
te deueno effer del Signor de la terra de
iure , & non deue hauer alcun male colui .
che l'hauerà trouato , dummodo chel moftri
tutto ciò chel troua al Signor , & che non
toglia , nè retegna niente ; ma fe fuffe dit-
to ad vn' homo , ò vna donna che in alcun
loco haueffe hauer , ò theforo , ò li veniffe,
in vifion , & lui andaffe là , & zappaffe fen-
za dimandar licentia al Signor de la terra ,
& zappaffe per trouar quell' hauer , ò the-
foro , & lo trouaffe , la rafon iudica che
colui fà furto , & tutta la fua facultà deue
effer del Signor , & la perfona fua incorre
à la mercede del Signor , d'effer disfata ,
per che alcun homo non ha autorità de
zappar per trouar theforo in altrui Signo-
ria , fenza licentia del Signor de la terra ,
ne a cafa fua , nè in campo d'altri , nè in
vigne , nè in cafal , per che tutto ciò ch'
è fotto terra , il patron de la qual cofa non
fia viuo , deue effer del Signor de la terra
de iure , che ben s'intende che tutto cio
ch'è pofto in terra è ne la camera del Si-
gnor , & però deue effer del Signor , per
che fe non fuffe la camera del Signor, non
faraue obligato el Viſconte , & li giurati de
far rafon de tutte le cofe che fe fanno nel-
la terra , & fuora per tutta la Signoria del
Signor ; ma fe alcun sà in alcuna parte the-
foro , & vien al Re , ò al Balio , ò al Vi-
fconte ch'è in fuo loco , & li fà fauer, co-
me vol zappar in alcun loco , che lui sà
che vi fia theforo , el Signor de la terra è
tenuto de darli licentia de zappar , & deue
metter li fuoi fopraftanti à guardar , & tro-
uando quel theforo , la rafon commanda , &
iudica che la mità deue effer del Signor de
la terra , cioè del Re , & l'altra mità de
colui che ha trouato il theforo , & de co-
lui

536 ASSIS
lui nel terren del quale fù trouato ; & s'el fto faffinamento deue effer del Signor, de
terren fuffe d'effo medemo che troua el the- iure , & per l'affifa .
foro , iudica la rafon , che le do parte de-
bano effer del Re , & la terza parte de coche fi deue far quando fi troua un' home
lui che l'hà trouato , dummodo che de tut-
te le fpefe che coftarà quel theforo per il
zappar & cauar , debba pagar el Re le do CCXLVII . Sel auien che do , o tre ho-
mini vengono in corte , & portano vn' ho-
parte fue del hauer , & quefto è de iure per
affifa de Hierufalem . mo morto , & vn' altro viuo ligato , & di-
Che pena de bauer colui che mette foco
in la cità, & fa alcun danno .
CCXLV . Sel auien che alcun homo , ò
femina fa alcun danno de foco che metterà
in la cità , cioè , che quel foco s'atachi ,
& brufi qualche cafa, & quel homo, ò don
na fara prefo , & prouato facendo tal cofa,
ò per boni teftimonij che l'habbino vifto
far quel male , ò fel confeffarà egli mede-
mo , la rafon iudica , & commanda che co-
sì come lui volfe arder le cafe , & robbar
le perfone , che così debba effer arfo lui ,
dapoi che farà menato per tutta la cità te-
nendo in man el foco , & fruftandolo infina
al loco che deue effer arfo , & tutta la fa-
cultà del ditto delinquente deue effer del
Signor de la terra , de iure , & per l'affifa
del Reame de Hierufalem .
De chi deue effer quella cafa, in la quale
vien fepolto un morto .
CCXLVI . Sel auien che alcuna perfona
fottera à cafa fua vn' homo , ò donna mor-
ta , la leze , & la rafon commanda , prima
che quella cafa debba effer de la Chiefia ,
per effer mancamento de la Chiefia , per che
alcun non pol hauer femiterio à cafa fua ,
eccetto la Sancta Chiefia , & già che lor
fanno femiterio la cafa fua , deuer effer de
la Chiefia de la cità de iure ; poi iudica la
rafon , & l'affifa , che tutta la facultà di
quella perfona che commiffe el delicto de
fepelir el morto à cafa fua , deue effer del
Signor de la terra , eccetto la cafa ch'è de
la Chiefia , & la perfona fua incorre à la
mercede del Signor , come colui che fece
dislealità , per che non fi sà ben fe l'hà
occifo colui che l'hà fepolto a cafa fua , ò
fel morite di fua morte, & però fe die in-
tender , che per el fuo delicto hanno quel
morto fepolto lì ; & cognofcendo per ditto
di teftimonij , che l'hanno occifo , la rafon
commanda che fi debba difotterar per co-
gnofcer come fù morto , & fe cognofceran-
no che quel morto fia ftà ftrangolato, ouer
occifo per forza , la corte è poi tenuta de
aftrenzer quello , ò quelli con potione , d
con tormenti , tanto che confeffino la veri-
tà di quel delicto ; & fe lo confeffaranno ,
la rafon commanda che tutti quelli che fa
ranno ftati in quefto delicto debbano effer
piantati interri cofi viui , la tefta fotto , &
li piedi fopra , fuor del femiterio , & non
deueno hauer altro male , & tutta la facul-
ta de tutti quelli che intraueniranno à que
I
Æ
morto per la strada , & vno
vivo apreffo di lui.
ceno à la duftitia : Signor , noi bauemo tro-
uato questo bomo morto à la Arada tutto
caldo , come colui che albora albora è ftà oc-
cife , & trouaffemo quefto bomo che noi baue-
mo menato qui aprello al morto che andaua
per la via noi venimo à lui , lo doman- る
daffemo chi baueua morto questo bomo ,
lui ne rifpofe , che quel bomo lo baueua af-
faltato per la firada , & deffendendo lafua
perfona bà occifo ; & la corte el doman-
da, fe lè vero quel che fi dice, che lui che
l'hà amazzato deffendendo il fuo corpo , &
lui refpende effer il vero quel che diceno ,
& lo dice ancor lui , & chiama Idio à te-
ftimonio ; la rafon iudica , & commanda
poi che lui chiama Idio à teftimonio chel
debba portar el iudicio , & fe lui farà fal-
uo del iudicio deue effer quietato de quel
homicidio de jure , fenza refponder mai ad
alcuno che lo voleffe disfidare ; ma fe lui
non farà faluo del iudicio , la rafon iudica
chel fia fubito impiccato fenza dilaction : &
fimilmente fe vien in corte vna querela fi-
vn
mile , che più perfone hanno trouato
homo morto à la ftrada , & lo portano à
la corte , & menano vn'altro viuo , & di-
cono à la Iuftitia ; Signor noi bauemo tro-
uato quefto bomo morto à la strada tutto cal
do , quefto bomo , che bauemo menato vi-
uo , hauemo trouato apreffo di lui che an
daua for de la via ; & noi andaffemo da
lui , & l' kauemo dimandato , chi bà morto
quefto bomo , & lui n' bà ditto chel non sà ;
andaffemo più apreffo , & prefa la fua Spa-
da la trouaffimo fanguinata , & lo diman-
daffemo , de donde venne quel fangue, &
lui n' bà ditto , da vna beftia che l'hà oc-
cifo ; la rafon commanda che lui non deue
però effer conuinto de quel faffinamento ,
per che andaua fuor del camin , nè per che
hanno trouata la fua fpada infanguinata , fe
non ha ditto più di quefto , ma ben com-
manda la rafon che per tanto quanto ha
ditto el Vifconte , el deue prender , & met-
ter in prefon , & tenirlo vn'anno & vn1
giorno , per veder fe in ditto termine ve-
nirà alcuna perfona auanti chel voglia disfi-
dar , ò far disfidar de faffinamento d fe
portar el iu-
infra lanno & giorno voleffe
dicio ; ma s'alcun non vien in ditto fpatio
à disfidarlo , nè vole portar el iudicio in-
fra tanto , la rafon commanda chel fia li-
berato da le prefon , come colui che per
tanto è affolto , de iure , & per l'affifa .
Che
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
3
Che fi deue fare quando vn' bomo maridato
troua la fua moglie iacer con un' al-
tro , li amaza tutti do,
CCXLVIII. Sel auien per alcuna mala
forte , che vn' homo maridato che crede la
fua moglie effer da bene , & lei non fia
vn giorno , ò vna notte l'homo da ben com'
è vfo vien à cafa fua , & troua vn' homo
iacer con la fua moglie , & lui mette man
à vno cortello , ò vn' arma , et occide tutti
do infieme , cioè la donna , et il fuo amo-
rofo , la rafon iudica , et commanda che lui
non debba perder niente , nè hauer alcun
danno perfonale , gia che li hà occifo tutti
do infieme , ma deue effer affolto de iure ,
et per l'affifa del Re Almerico , che dio li
perdoni ; ma fel veniffe chel marido occi-
deffe fua moglie fenza el fuo amorofo , la
rafon iudica , et commanda chel fia impic-
cato , così come fel haueffe amazato vn'ho-
mo extraneo , et il fimile deue effer fel a-
maza l'homo , fenza la donna ; & non li
deue valer fel dice che fua moglie era
era put-
put-
tana , et però l'hà amazata , che quel
homo li feua difpiacer à la fua moglie , &
però l'hà occifo , anzi deue effer impiccato,
fel occide luno fenza l'altro , & quefto è
de iure per l'affifa del Reame di Hierufalem
?
A qual corte fe diè terminar la querela
de la donna che dice l'homo vfar con
& effa in altro che per il dretto modo .
CCXLIX. Quando auien che vna donna
fi lamenta de vn' homo de herefia , ò de
dislealtà , ouer vn' homo de vna donna in
la corte Real , la rafon iudica che tal dif-
ferentie non deueno effer aldite à la corte
Real , ma nella corte de la faneta Chiefia ,
537
luno è , che con li fuoi danari fece far al
fcriuan la falfità ; l'altro è , che lui mede-
mo ha operato quella falfità , la qual fape-
ua molto ben ; & però deue hauer quefta
pena , com'è preditto , & tutta la fua fa-
cultà deue effer del Signor de la terra , de
iure , & per l'affifa de Hierufalem .
La pena de li fcriuani del fontego 9 d del
comercbio, d de altri lochi che robbano
de li dretti del Signor
CCLI. Quando auien che fia vn fcriuan
al feruitio del Signor fopra el fontego , ¿
comerchio , ò qualche cafale , & quel fcri-
uan robba la rafon del fuo Signor , ò con-
fente che fia robbata da li marcadanti , d
d
da li villani , per partir con quelli , ò re-
tien dal hauer che fi dà al fontego , ò al
comerchio , & quefto fa per il fuo configlio
falfo , ò per fua fcrittura falfa , la rafon iu-
dica che fe quel feriuan fi può conuincer di
quel furto , per fii fuoi libri , ò per li mar-
cadanti che li detteno l'hauer per le fue
mercadantie che li hà laffati trazer fenza
pagar el dretto , ò che li hà fminuito la
mità del pagamento che doueuan pagar al
Signor , ò per el terzo , che li hà pagato in
danari fenza la faputa del Balio , ò del Si-
gnor , ò vien convinto in alcun altro modo,
chel Signor non hà trouato le fue rendi-
te , come fi deue , quel fcriuan deue effer
fubito bindelato , & menato per la città fru-
ftando fino à le forche , & impiccato , &
tutta la fua facultà deue effer del Signor de
la terra , de iure , & per l'affifa .
Che fi deue fare de li oreuefi che intagliano
falfe bolle, & falfe ftampe .
CCLII. Sel auien che alcun oreuefe fia

la qual è obligata de inquerir quefte cofe
fotilmente in confeffion , & redur quefto de-
licto in pace , & in bona contritione , & il
Vifconte li deue mandar là quelli che fe
voranno lamentar à lui de fimel cofe ,
cofi vol la rafon per l'affifa .
La pena de li feriuani che fanno privilegij
falfi , ouer inftrumenti , & fonno conuinti
10
per la cognition de le littere medeme .
& CCL. Sel auien per alcun' auentura ,
per alcun meffagio , ò per don di danari ,
che vn fcriuan fcriue , & fà vn priuilegio
falfo , & che il fcriuan per fuo intendimen-
to confeffa hauer fatto falfità , la rafon iu-
dica che fi deba tagliar el pugno deftro di
quel fcriuan , & effer bandito fuor del Rea-
me ; & colui chel dete del fuo per far
fcrittura falfa , & moftra quel priuilegio
quel priuil egio
corte , & domanda quel che fi contien
effo , & quello vien cognoffuto per falfo
com'è , la rafon iudica chel debba effer im-
piccato , per che hà commeffo dui mali
ardito che intagli à qualche perfona che fi
fia roba che li toglia el figillo del Re ch'
è viuo , ò de alcuno Re morto , ò de al-
cuno de li Baroni del Reame che fon mor-
& ti , & quel oreuefe farà conuinto , la raſon
commanda, che colui che intaglia el figil-
lo , & colui chel farà intagliare , debbano
effer ambi dui impiccati , & confifcata tut-
ta la facultà loro , de iure , & per l'affifa .
El pagamento chel Signor deue bauer da
li delinquenti per tutta la fua terra .
CCLIII. Ben fapete che fel auien che vn'
homo fi dole d'un altro in corte , fe l'acto-
re perde la caufa , deue pagar à la Iuftitia
fette foldi & mezo , & li deue dar in ſpa-
tio de fette giorni , fe non li potrà dar im-
"
la mediate ; & fel reo perde la caufa che li
in
in vien dimandata , deue fimilmente dar à la
in corte fette foldi & mezo , & deue hauerli
pagati in fpatio di fette giorni , ſe non li
può pagar auanti , fi com'è preditto .
Che

538 AS
Che deue pagar a colui che vadagna la fua
lite in corte per teftimonij .
CCLIV. Sel auien che vn' homo fe re-
chiama d'un altro in corte , & il reo de-
nega tutto quel che li vien dimandato ,
l'actore hà boni teftimonij qual vengono in
corte , & fanno vadagnar la lite , la rafon
vole che l'altro debba dar à la corte per
quefti do teftimonij che diftrigorono la lite,
foldi quindefe , de iure , & per l'affifa .
Che deue pagar colui che batte
un' altro.
CCLV. Sel auien che vn' homo battuto
fi querela à la Iuftitia , & può moftrar per
do leal teftimonij , che l'ha battuto colui
del quale fi querela , ò lo puol conuincer
per battaglia , ò fenza battaglia , la rafon
iudica chel conuinto debba pagar à la corte
cento bifanti , & al battuto cento foldi , &
è tenuto di pagar prima li cento foldi al
battuto , & poi deue dar à la Iuftitia li
cento bifanti , de iure .
Che deue pagar el Sorian che batte vn
bomo , è donna francha .
CCLVI . Quando auien che vn'homo fran-
co , ò donna , fi querela in corte de vn So-
rian che l'hà battuto , & el franco, ò fran-
ca , lo puol conuincer , fi com'è ftatuito in
quefto libro , la rafon iudica che la corte
debba hauer dal Sorian cinquanta bifanti ,
et el franco , ò franca , deue hauer cinquan-
ta foldi , per ch' el . Sorian de iure non de-
ue pagar fe non la meza leze de battitura,
& così non paga fe non la mità de la le-
zé , de iure , & per l'affifa .
De la femina che batte vn' bomo .
CCLVII. Ben fapete che fe vn' homo fi
che l'hà battuto ,
querela de vna femina , che
& puol conuincer la donna , fi com'è
tuito , la rafon iudica che lei debba pagar
à la Iuftitia cinquanta bifanti , & al bat-
tuto cinquanta foldi, per che la donna non
prende fe non meza leze , & non paga fe
l'affifa ,
non meza leze , de iure , & per
La pena del ladro in el primo furto .
CCLVIII . Sel auien che vn ladro fia con-
uinto in corte de vn furto , & che
non habbi fatto altro furto che fi fapia ,
ma che quefto fia el primo , la rafoniu-
dica , & commanda chel fia fruftato, & ben
battuto , & bollato , & poi bandito fuor de
la cità de iure .
La pena del ladro trouato bollato .
CCLIX . Sel auien che vn ladro fia con-
SI
SI
Æ
uinto in corte de furto & fi troua quel
ladro bolato , ò che habbia qualche mem
bro mozzo , la rafon judica , & command,
che tal ladro , dapoi che fia prefo à furto
manifefto , deue effer fubito impiccato , de
iure , & per l'affifa .
&
De le cride del Signor publicate per
la terra ,
CCLX . Ben fapete che fe vna crida vien
publicata per la terra da parte del Signor
& auien che vn' homo , ò donna el contra-
fa , la rafon iudica che colui che contrafa-
rà la crida del Signor , fia incorfo à pagar
feffantafette foldi & mezo , de iure , & per
l'affifa .
La pena de le mesure , & pefi falfi .
CCLXI. Sel auien che vn' homo, ò don-
na fia conuinto de falfa mefura , d peſo ,
la rafon iudica chel fia incorfo à pagare in
corte feffanta foldi & mezo , de iure , et
per l'affifa .
Che deue pagar in corte colui che vende
la fua casa.
CCLXII. Ben fapete che s'alcun homo ,
ò donna vende , à la Iuftitia vn biſante
& vn per la vendita , de iure , et per 1
affifa .
De li fcouattori de la terra, de le
riue , come fi deue fare ,
CCLXIII. Ben fapete chel Viſconte non
prende miga con rafon li fette foldi & me-
zo da li fcouatori de le riue , chel Re Ba-
duin fece quefto ftatuto fenza el configliode
li fuoi homeni , & de li Borgefi de la cità ;
& però commanda la rafon , & l'affifa ,
che poi che fi fà quefta crida per la terra
che fi debba nettar le riue , & alcun ho-
mo , ò donna falla , & non fa nettar auan-
fta- ti la porta de la fua cafa , la rafon com-
manda chel Vifconte deue hauer pietà di
quefto errore , fi che non deue tuor , fe non
el manco , che potrà , & deue fpeffo per-
donar quefti fette foldi & mezo , per pietà .
Del facramento che la corte non deue
tuor niente .
CCLXIV . Sel auien che vn' homo , ò ve
mai na donna perde alcuna cofa , et vien à do-
lerfi in corte , la rafon iudica chel patron
de la cafa , & tutti li fuoi fottopofti , deb-
bano iurare fopra li San& ti , che non hanno
prefo quel che dimanda , ne fano chi là
prefo , et de quefti facramenti la corte non
deue prender li fette foldi , & mezo , che
fono ftatuiti à tuor in tutte le dimande fal-
fe , per che questa non è dimanda falfa ,
anzi fi deue far così , et la Iuftitia non de-
ue
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
ue hauer niente , de iure , et per l'affifa
del Reame de Hierufalem .
De colui che dette il fuo pegno per danari
che tolle impreftivo , el preftator
non vol reftituir el pegno .
CCLXV. Sel auien che vn' homo fi la-
menta de vn'altro al Vifconte , et à la cor-
te , et dice ; io mi lamento del tal bomo
che bà un mio pegno che io li deti , m'
bà impreftato 24 bifanti ; io , Signor , li
voglio reftituir li fuoi danari , & lui non
mi vol reftituir il pegno , però mi do-
glio à voi Signore et l'altro refponde : Si
gnor , è vero ch'io bò el pegno , mà el mi
deue cento bifanti ſopra il pegno , ör ſe fe
meli pagarà , io li darò el fuo pegno ; et
FINIS.
ints
539
l'altro rifponde : io non vi debbo dar più
de vintiquatro bifanti , & lo prouerd con
buoni teftimonij ; et l'altro dice : Signor ,
io non voglio chel faccia alcuna proua fopra
quefto pegno , perchè quello è à mio poffef-
fo , fe la corte non lo termina , per che io
fon pronto à prouar , così come la corte ter-
minerà , ch' io el debba prouar , che lui me
diè dar fopra el pegno cento bifanti : el
Vifconte deue alhora far portar el pegno in
prefentia de la corte , et la corte deue ve-
der , et faper s'el pegno val cento bifanti ,
la corte deue iudicar che colui che poffede
el pegno , debba iurar fopra li fancti , che
li deue dar cento bifant fopra el pegno ,
et la corte deue farlo pagar de iure , et per
l'affifa del Reame de Hierufalem .
LE
 540 ASSISIE
LE RUBRICHE
Del Libro de le Affife, & de le Vfanze del Reame de Hierufalem,
& Cypro , de la corte del Viſcontado ,
Cap. I. Ual bomo diè effer el Visconte ,
Q che gente deueno effer li
Iurati de la corte del Vifconte .
8
II. El facramento del Visconte , lo fa-
cramento di Iurati , quando fono ordinati nel
offitio.
III. El facramento del Scriuan de la dita
corte .
IV. El facramento del Mattafibo .
V. El facramento de li Serzenti
VI. El feruitio, & offitio de! Visconte ,
& quello che bà à fare.
VII. L'offitio de li giurati .
VIII. L'offitio del feriuan .
IX. L'offitio del Mattafibo .
X. L'officio di baftonieri .
XI. L'ofitio de li aduocati .
XII. Alcune cofe che furono antiquamente
ordinate in Acre , fopra la materia de le
fcritture , & libri de la corte".
XIII. Le cofe che fi vfaua , & fi ufa
in la corte .
XIV. De li priuilegij de le Chiefie,
XV. Il modo che fi deue vender iftabili.
XVI. Quali ponno comprar borgefie , cioè
ftabili , quali non .
XVII. Quelli che non ponno vender .
XVIII. De li ftabili venduti à l'incanto
come pegni .
XIX. De li ftabili laffati per teftamento,
per corte ,
ditto el Pladeante ,
XX. De la vendita di ftabili ch'el com-
prator fà alcuna gratia al venditor
XXI. De le vendite di ftabili che deue-
no dar liuello , & pagano li 25, bifanti de
la plafla .
XXII. De la vendita di ftabili de li pa
vici del Re .
XXIII. Vi è ancora un'altra forte de ven-
dita de defcendentie .
XXIV. Qui tratta de li zalonzi come,
& quali fonno quelli che ponno , & deueno
Zalonzare ·
XXV. De le donation di ftabili .
XXVI. Vn' altro modo di donation che fi
può reuocar .
XXVII. Donation conditionata .
XXVIII. Donation de una parte delftabile.
XXIX. Donation dapoi la morte .
XXX. Donation conditionate à li beredi .
XXXI. De li cambij di ftabili .
XXXII. De li liuelli di ftabili .
XXXIII. De quefto medemo in altro modo ,
XXXIV. De le diuifion di ſtabili .
XXXV. Item de eodem .
XXXVI. De le impegnation di ftabili .
XXXVII. De le fucceffion de tutti ligradi.
XXXVIII. Come fi deue dimandar el fir
bile .
XXXIX. Chi è più propinquo parente del
defunto per grado .
XL. De le location ideft affitafon .
Per-
 REGNI HIEROSOLYMITANI . 541

Erchè ogni perfona è certa che tutti li beni vengono da Dio padre onnipo-
tente , et che neffun non può hauer de la fua gratia , fe fpecialmente non
¿ per la fua benedetta madre Vergine Maria noftra Donna , à la qual turte
"
le gratie fono date , et conceffe per darle , et diftribuirle perfettamente al
P
fuo piacer , et voluntà , io che non fon degno di ofar à domandar , nè ha-
uer da quella benedetta gratia , pur per la grandiffima mifericordia la è pieniffima , et
voluntiera aiuta le fue picol creature che viueno in la fua fperanza , fpero in la fua
grandiffima humilità ch'è piena di perfetta Carità , et la prego con tutto el mio cor
che la mi conceda , et dia de le fue gratie vna piccol fentilla , fecondo la paruolezza
mia , accio che la grandiffima virtù , ch'è in effa fentilla me fia perfectione per adim-
pire el mio intento , et acciò che per quello grandiffimo aiuto , et marauegliola virtù ,
et gratia poffa principiare quefto mio libro ? farlo et finirlo perfettamente , in modo
ch'ogni perfona poffi , et debba cognofcer la piccolezza mia , la quale per la compagnia
de quella benedetta gratia , poffa , et debba effer lodato , et glorificato Iefu Chrifto be-
nedetto Figliolo de Dio omnipotente , et la dulciffima vergine Maria , che viue , et
regna con Dio padre , et con Idio el Spirito Santo, per tutti li fecoli de li fecoli Amen .

Ch'el Libro è tratto da l ' Affife .

Uefto Libro può effer chiamato el libro fatto dal libro de le affife , & per che chi
l'hà fatto, & dittato , l'hà fatto fcriuer per gran defiderio , non gia affigurato dal
fuo fenno ma per adimpir el fuo defiderio , & fpecialmente per la fperanza de la

petition fopraditta verfo la benedetta vergine Maria , in la qual fpera di fare quefto li-
bro , che non ardifca chiamare el libro de le affife , fecondo la piccolezza fua , ancora che
hauendo alcuna cofa fatta con ragione , farà per la virtu de la gratia de la vergine Ma-
ria madre del benedetto Iefu Chrifto ; & per che le ditte cofe deueno effer , et fonno
fatte per proprie perfone , et in proprij lochi , et in molti cafi , conuien prima far men-
tion de le proprie perfone , et quel che deue effer cadauna , et che deue ufare , fecondo
l'offitio fuo , et dapoi de grado in grado ogni cofa per ordine , et fpecialmente fecondo
le bone vfanze , et le bone confuetudine del Reame de Cypro , le qual vfanze , et con-
fuetudine , affife , et coftumi , fonno de quelle che furon fatte , ordinate , vfate , et fen-
rentiate al Reame de Hierufalem .

Qual bomo diè effer el Visconte , che
gente deueno effer li iurati de la
corte del Viſconte .
Cap. I. Rimieramente diè effer vna per-
PRfona , che fi chiama Viſconte
el qual fignifica, et reprefenta la perfona del
Re , ch'è capo Signore del paefe , et que-
fta perfona die effer Cauaglier , et fpecial-
mente homo del Re , et coftui diè effer a-
compagnato de xij. altre perfone , ò più
( fe piace al Re ) le qual perfone fonno
chiamate iurati , et che fiano Borgefi , et
Franchi de la legge di Roma , et quefti fon-
no li iurati, el qual Vifconte in la compa-
gnia de quefti iurati , cioè de tutti infieme,
ბ con parte de loro , ò almen che fia in
la compagnia che fia di do iurati fiano chia-
mati corte ; & quefta corte diè effer de pro-
prie perfone elette ch'amino , & temono
Idio , & che lealmente , & iuftamente deb-
bano vfar el lor officio fenza effer machu-
lati de alcuna cupidità , nè odio , nè di ma-
liuolentia , nè de van' amore , aciò che i
poffino vfar iufta Iuftitia ; la qual corte diè
hauer vno buon fcriuan , & ch'el fia leale,
& iufto homo , & bem intelligente , & me-
Tom. II.
glia capace ; & per el feruitio de quefta cor-
te , & de la Signoria , diè hauer vn' altra
perfona qual è chiamato Mactafippo , cioè
maiftro di Sergenti vel baftonieri ; & anco-
diè hauer per li fopraditti feruitij vna
ra diè
compagnia di fergenti che fonno gente d
arme , che fiano al commandamento del Vi-
fconte , & de la corte ; & tutti quefti , &
cadaun per fi deueno vfar lor proprio offi-
cio , & far el fuo douer , fi come voi aldi-
rete qui apreffo dichiarire le cofe , che cia-
fchuno è tenuto de fare per lor. facramento
fecondo la facultà , & intelligentia de colui
che ha voluto fare quefto libro .
El facramento del Vifconte, lo facramento
di zurati quando fonno ordinati nel officio .
II. El Vifconte , & li iurati deueno zu-
rar fopra li Sancti Euangelij de Dio , che
faluaranno , & guardaranno li dretti , & le
rafone del Re , el Vifconte , come Viſcon-
te , & li iurati , come iurati , & li dretti ,
& le rafon de tutti quelli , & quelle che
li rechiederanno , di quali li conuerrà far
iuditio , ò terminatione , & fententia, ò con-
figlio , & fpecialmente de vidue , & orfani,
fecondo le buone vfanze , 臃 et li buoni co
Zz ftumi
 542 ASSISIE
ftumi del Reame de Hierufalem , et de Cy-
pro , et per affifa , ò vfanza , la doue co-
gnofceranno che vi fia affifa , et vfanza , et
de quello doue non haueranno affifa , nè v-
fanza , più preffo de la rafon fecondo lor
cognofcimento , refaluando le cofe , et cafi
à li quali el Re hà fatto, o farà fpecial
mandato , et che i tegniranno fecreti li fe-
creti , et configli de la corte .
El facramento del fcriuan de la
ditta corte .
III. El fcriuan deue zurar fopra li Sancti
de guardar , et faluar li dretti , et le rafon
del Re , et tenir in fecreto li fecreti , et li
configli de la corte , et de vfar , et far fi
feruitij bene , et lealmente come fcriuan, et
leal Chriftiano .
El facramento del Mattafibo .
IV. El Mattafibo deue zurar che lui guar-
darà , et faluarà li dretti , et le rafon del
Re , et li honori de la corte , et del Vi-
fconte , et tenir fecreto li fecreti de la cor-
te , et del Vifconte , et far fauer al Vi-
fconte tutte le cofe che veniranno auanti de
lui , et tutte quelle che li faranno dinota-
te, che appartieneno à la Signoria , et far
el fuo feruitio bene , et lealmente quanto può
El facramento de fergenti .
V. Li fergenti , ouer baftonieri , deueno
zurar che guardaranno , et faluaranno li dret
ti del Re , et li honori de la corte , et del
Vifconte , et de tenir fecreto li fecreti de
la corte , et del Vifconte , et lor comman-
damenti , et de non celar alcun delicto, che
lor faperanno , ò che li farà fatto à fapere,
et che immediate lo debbano far faper al
Vifconte , ò al Mattafibo , et de non re-
chieder, nè sforzar alcuna perfona per alcun
pagamento del loro feruir che haueranno a
far in la corte , faluo fe quelle perfone li
voran dar alcuna cofa , et che loro deben
far el fuo feruitio bene , et lealmente , et
quefto facramento deueno farlo in prefentia
del Viſconte , et de la corte , i quali fer-
genti il Vifconte può tenir à fua difcretion,
et licentiare fecondo li errori che faranno ,
El feruitio , & l'offitio del Visconte ,
quello che bà a fare .
VI. L'offitio del Viſconte è , che lui debe
ba fempre andar con li fuoi fergenti , cioè
quelli che fonno ordinati d'effer el giorno
al fuo caualcar à la corte del Re , per at-
tender , et inquerir , et faper s'el Re , ò
colui che farà in el loco del Re , li vorà
far , ò dir alcuno commandament particu-
o
larmente , per farli faper tutte le cofe che
al Signor apartieneno de farli faper , et ol-
tra di cio al hora debita tenir corte fpe-
cialmente tre giorni la fettemana ( fe non
feranno fefte de collactione ) cioè el luni-
dì , el mercordì , et venerdì , et da tenir
la corte del Viſcontado nel proprio loco ,
la doue el Re l'hauerà fatto , ouer ordina-
to , et ftabilito à tenir corte , et li diè man-
dar à cerchar li iurati con li fuoi fergenti ,
cioè quelli che fonno deputat à quel gior-
no , da duo in sù , et deue in lor compa-
gnia tenir corte , et deue aldir diligente-
mente tutti quelli , et tutte quelle che à
lui , et auanti lui voranno rechieder , ò do-
lerfi , ò dir , ò far dire loro raſon , et alho-
ra per loro configlio , ò per cognofanza di
iurati che fonno corte , diè mandar li fuoi
fergenti per far venir l'aduerfa parte , per
aldir , et refponder à quelli che fonno re-
chiedenti , ò doluti di loro , et tutte le
cofe che debbono , et ponno effer arcolte ,
fiue notate , le diè far notare al fcriuan ne
li libri de la corte , et fecondo le ditte co-
fe , et così voluntiera afcoltar , et intender
al picolo , come al grande , et el pouero ,
com' el rico , imperò che tutti deueno effer
eguali , et faluar l'honor de ciafcaduna per-
fona fecondo la fua condition ; et dapoi chel
hauerà tanto afcoltato , et intefo che à lui,
et à li zurati parerà che fia à fufficientia ,
alhora el Vifconte diè far la gente firarfe
fuora de la lor compagnia , et deue fimil-
mente ancor lui partirfe , et dire à li z
rati , et rechiederli , che loro fiano infieme,
et faccino la loro termination , et cognitio-
ne , et de le cofe , che lui vorà hauer con-
figlio , el Vifconte puol , et diè effer in la
compagnia di iurati , fe lui vorà , per ha-
uer el ditto configlio , et puol fimilmente
dir el fuo parer , et fapiate quello che fe
dice à li prouerbij , chi domanda configlio,
non diè configliare fin tanto chel intenda al
configlio ; et quando la corte hauerà fatto
le fue termination , et cognition , et confi
gli , alhora debbono far chiamar el Vifcon-
te , et in fua prefentia , et de le parte li
deueno referir , ouer narrare tutte le cofe
che fonno ftà fatte , eccetto alcune , che la
corte die referir al Viſconte fecretamente ,
cioè el cafo de alcune perfone che faranno
iudicate de receuer Iuftitia , ò condannafon ;
et alhora el Viſconte deue efequir per l'of-
fitio fuo quello che farà fatto , et referito
per la corte , circa le cofe per quella ordi-
nate ,
et le quale li farà date per el fcri-
uan in fcriptis ; ancora è tenuto el Vifcon-
te dar confultore à tutti quelli che gli re-
chiederanno confultore , aduocato ecce-
ptuando quel aduocato , qual il Vifconte vo-
rà hauer à confultare per le cofe che re-
chiedeno inftare , et deffender per el Signor,
et non fi deue dar aduocato à le perfone
conuinte de maleficio , ò che hanno perfo
voce , et refpofta in corte , per che fimel
perfone non ponno , ne deueno hauer aduo-
cato di la corte ; funilmente è obligato el
Vifconte per l'offitio fuo de far prender ,
et retenir tutti i delinquenti homini , d
donne , clerici , ò laici , et de che condi-
tion fi fieno trouandoli col delicto , ò com-
met-
1
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
mettendo el delicto , et dapoi che li hauerà
retenuti , quelli che non fon de la iurifdi-
tion fua li deue mandar per el configlio de
* la corte à quelli offitiali che fonno de la
iuriſdition fua , inſieme col delicto , & di-
notarli quel che haueran trouato , è fatto ,
acio che fia de loro miniftrata rafon , & Iu-
ftitia , & quelli che faranno de la fua iurif-
dition fecondo le acufe , ò le profumptione
che trouaranno de quel delicto , li deueno
aftrenzer , & metterli in pregione per con-
uincer la caufa , & fecondo lor mensfatti ,
condanar , & iudicarli per la cognition di
corte; & fe vi farà alcuno che douerà mo-
rire , fi deue dir al Re auanti chel fia me-
nato à la Iuftitia , & fare fecondo il com-
mandamento del Re ; ancora deue il Vi-
fconte far cridar ogn'anno li bandi , ideft
le cride commeffe , ordinate , & ftatuite per
il Re , & per la corte , le qual faranno in-
nanzi dechiarite ; ancora el Vifconte in com-
pagnia de la mità di fuoi baftonieri , deue
far la guardia de notte per la terra , cioè
el Vifconte vna notte , & el Mattafibo con
l'altra mità di baftonieri l'altra notte , et
deueno andar à torno per la terra , & per
tutti li lochi che fanno , ò credeno che le
perfone ponno commetter delicto , errore ,
oltragio , ò violentia , & apoftar li proprij
lochi , & paffar de lì , accio poffano effer
falue , & fegure le perfone , & le fue rob-
be , per la guardia de Dio , & del Signor ;
& al parer mio è neceffaria cofa , chel Vi-
fconte quando è richieſto da perfone aftret-
te da la neceffità , & fpecialmente de la
morte , che immediate , & fia di giorno , ò
ex
di notte debba andare voluntiera , & menar
de li fuoi iurati fecco , acio che quella per-
fona poffa , & debba fare , & dire quel che
vorà , & deuerà fare per rafon , per la fa-
lute fua , & de le fue robe , per che que
fta è vn'opera de carità , che ogn'uno la
deue amare , & fare voluntiera ; ancora el
Viſconte con la corte deue far fcoder le in-
trade del Signor , & farle guardar à la cor-
te , fi come farà dapoi dechiarito , de la
qual intrada fi deueno trazer le fpefe del
Vifcontado , & de la ditta intrada , & in-
fida , fi deue dar conto à la fecretta Real
per el fcriuan de la corte ogni tre meft ,
L'offitio de li Iurati .
VII. Li giurati fonno obligati à configlia-
re el Viſconte de tutte le cofe che li farà
dimandato configlio , & fpecialmente de le
cofe pertinente al Signor , & tutti quelli à
qualli faranno dati confultori ; & deueno ve-
nir in corte li di ordinarij dechiariti di fo-
pra , tre dì la ſettimana , & maxime el dì
de venere , deueno venir i più de loro fen-
za impedimento , & venendo in corte de-
ueno fentare in li fuoi lochi , & dapoi fen-
tato in compagnia del Vifconte , ò di colui
che farà in fuo locho , per che el Vifconte
per l'offitio fuo può , & deue metter vn'
Tom. II.
543
altro in fuo loco , non vi podendo lui ef
fer , cioè vno de li giurati , & per corte ,
cioè in prefentia de do giurati , & poi de-
ueno aldire diligentemente , & intenti à tut-
ti quelli che haueranno , ò vorranno diman-
dare , & le refpofte de li altri , & far fcri-
uer tutte quelle cofe che fi deuen fcriuer
per el fcriuan in li libri de la corte , &
non recufar de andar à confulto de le per-
fone , che deueno hauer confulto da loro fian-
do rechiefti , cioè vedoe , orphani , & me-
nori di età , & à li giurati de la corte fi-
milmente , i quali hanno quefta gratia d'ha-
uer do giurati al fuo confulto ; & queſte
perfone ponno , & deueno hauer do giurati
al fuo confulto , & ponno domandar l'uno
al fuo piacer , & l'altro darglielo el Vi-
fconte , i quali deueno configliarli ben , &
lealmente , & fecondo le lor inftantie , d
dimande , ò rifpofte che cadaun vorà fare ;
& quando faranno rechiefti de configliar al-
cuno , deueno leuarfi da le fue fedie , & al
dir le perfone l'un dapuò l'altro fin à l'ul-
timo , & feriuer il fuo ditto , & mentre fa-
ranno in corte fentati in li fuoi banchi ,
non deueno afcoltar le perfone , nè dire ,
nè parlare , nè infegnare , nè reprender al-
cuna perfona , faluo quelli à quali faranno
dati confultori , cioè leuarfi dal fuo banco ,
& andar in difparte con quella perfona , &
configliarla quel che bifogna , che la gratia
è de ogn'uno à fauerfi guardar , & far quel
che li apartiene fauiamente, & li è magior
honore d'effer chiamato , & rechiefto de par-
lar , che d'effer reprefo, ò refudato, & chi
fà cofi può , & deue effer fuor di fufpetto,
& deue piacere à Dio , & à la gente ; &
dapoi intefe le dimande , & refpofte de ca
dauno , & fatto fcriuer quel che bifogna pa-
rendo à loro , ò al Vifconte de bifogno
deueno per commandamento del Viſconte
far andar le perfone fuora de là doue deue-
no effer infieme in compagnia del Viſcon-
te , & per quel che haueranno intefo far le
termination , & cognition , et confulti, fian-
do tanti iurati che le poffano fare , fe non
laffarle per vn' altro giorno nominato , met-
tendo però le gente , ouer perfone à termi-
ne per quel giorno che terminaranno, d al-
tro giorno poi com'è preditto ; poi deueno
prefentar al Viſconte fcritte per man del
fcriuan tutte le cofe de le qual el Viſconte
può , ò deue hauer configlio , & del qual
el Vifconte li vora dimandar configlio , &
tutti li configli metterli in fcrittura , & poi
dire al Viſconte de venir fuora , & far le
termination , et cognition con integrità ; et
per che di rafon tutti li homini non fon
Propheti , & ponno falir , & potria accader
ch'el fcriuan non metteffe in nota tutto ciò
che bifogna , li giurati deueno effer atenti
per intender la cofa , et ponno , et deueno
ricordar quel che fi obliarà da fcriuer , er
farlo notar ; & dapoi fatto il tutto , deuer
no pregar vno de li giurati , che habbia me-
Zz 2 glior

ASSISI
544
glior eloquentia al parlare , & fappia me-
glio referir le ditte cofe , et farlo ricordar
tutto quel che farà fatto , et cadaun deue
far quefta opera voluntiera , per effer opera
che piace tutti li afcoltanti , et etiam à
chi non vi è la cofa à fuo propofito , per
che dando ad intender à chi non hà rafon,
quel che s'ha ditto , et fatto con buone pa-
role , et ben lezendo , li deue piacere , et
dapoi ordinato tutto quefto deuen chiamar
el Vifconte in fua compagnia , et far venir
la gente , et far da parte del Viſconte che
l'incantador de la corte ftrida forte , et di-
ca ; tutti quelli che fonno à termine in la
corte del Vifcontado , vengbino da boggi à
otto giorni faluo nelle fefte principal , co-
me di Nadal , Pafcha , et Pentecofte , le
qual fe tengono altramente ; et dapoi que-
fa crida li di che deueno referir à le per-
fone le cofe fatte , ò fufpefe , fi deue co-
minciar à referir l'una cofa dapuò l'altra ,
lezendole el fcriuan à voce baffa , et dapoi
che faranno referite in l'audientia tutte le
cofe fecrete deueno effer referite al Viſcon-
te fecretamente , fi come è preditto , per
far il fuo douer .
L'officio del fcriuan ↳
VIII. El fcriuan deue effer ogni volta col
Viſconte , et fcriuer , et tenendolo da pref-
fo fà il douer , et vtil fuo ; et li dì che la
corte deue dar audientia , deue andar in
corte , et d'ordine del Vifconte far portar
le caffe , che hanno li libri , et fcritture de
la corte , et quando fentara la corte à l'au-
dientia lui deue cominciar à fcriuer il fuo
ditto , d'ordine del Vifconte , et de la cor-
te intentamente , et deue_metter cura de in-
tender bene , et non effer negligente , et
guardarfe de non fallir quel che bifogna fcri-
uer , et deue diligenter domandare quel che
non hà intefo , acio habbi caufa de non er-
rare ; et dapoi che la corte hauerà fatto
quanto fi deue quel dì deue fcriuer il tut-
to , et fimilmente le cofe del Vifconte, de-
ue fare à le perfone , cioè le termination ,
et cognition , et configli che faranno fatti ,
et le citation chel Vifconte deue fare à le
perfone per corte , et fenza corte , et liter-
mini , et condannafon che alcuni fonno iu-
dicati de perder vita , ò membro , è altra
pena corporale , ò pecuniale , fecondo le
condanafon che accaderanno , et fpecial-
mente li dretti , et le rafon del Re , et
deue fcriuer l'intrade de la Signoria , vide-
licet quelle che vengono per la corte , et
da li liuelli , et location , che ha il Re dal
Vifcontado , et le fpefe che fi faranno , et
et
ogni tre mefi deue far conto ordinario
moftrarlo al Vifconte , et à la corte , et
poi andar à la fecretta , et dar el conto d'
ordine del Balio de la fecretta , ancora deue
fare tutte le fcritture de la corte à le per-
fone , et figillarle col figillo del Vifconte
de le comprite , et donation de ftabili , et
E
franchifie , er altre fimil cofe, che fi deueno
fare per fcrittura di corte , de le qual fcrit-
ture deue hauer vn bifante per cadauna , er
deue hauer de falario, bifanti dodefe al me-
fe , et le fue regalie , cioè de ogni vendita
de ftabile dodefe danari , et d'ogni donation
fie , et de li pegni fie , et d'ogni altro re-
giftro fie carci , eccetto del fcriuer de le li
te , che ha quel che li vorà dare cadauno .
L'offitio del Mattafibo .
IX. El Mattafibo deue andar à le piaz
ze da mattina , cioè à la becharia , et doue
fi vende el pan , vin , et altre cofe , et cu-
ftodir che non fia fatta alcuna fraude da li
venditori , et reuenditori , et chel pan non
manchi da la piazza fecondo l'ordine , et
veder el pefo del pan , et attender le cofe
che fi deueno vender de victuarie , et fpe-
cialmente el pan , el vin , la carne , el
peffe , fecondo le cride , et deue andar paf-
fando per la terra per veder ditte cofe , et
s'alcuno errore fi farà , come violentia , ro-
baria , et altro , deue trouarli , et conuin-
cerli , et deue hauer apreffo di lui homini
che inquerifchano , et accufano ditti errori,
per che folo non potrà attender , i qualide-
ueno hauer qualche premio dal Viſconte per
quefto effetto , et fpecialmente deue atten-
der quelli , et andar fpeffo là doue vorà an-
dar el Viſconte , et dinotar , et prefentarli
tutte le cofe che trouerà ; et trouando al-
cuna perfona che commette delicto , ò che
fia acufata , et infamiata da quelli fuoi fe-
et
guaci , farla menar auanti al Vifconte
dirli el fuo delicto , ò la fua caufa ; et s'
el Vifconte fuffe in loco che non li poteffe
parlar , lui puol , er deue metter quel ho-
mo in prefon , et farlo faper al Visconte il
piu prefto che potrà ; et così puol retenir ,
et incarcerar alcune perfone , ma non puol,
ne deue trar alcuno fenza licentia del Vi-
fconte , ò de la corte ; ancora deue andar
à la guardia di notte in compagnia di ba-
ftonieri ordinati , cioè lui vna notte , et il
Vifconte l'altra , et tutte le volte che il
Vifconte non potrà andare à la guardia, de-
ue andar lui armato , come fergente à ca-
uallo ; ancora deue andare con li baftonieri
à condur quelle perfone che fonno ſenten-
tiate fin' al loco de la Iuftitia , come fonno
quelli che deueno effer fruftati , ò per la vi
ta , ò membro ; et quefto Mattafibo ha fi
milmente el falario del Signor de l'intrada
del Vifcontado dodefe bifanti al mefe , et
parte de le regaglie di baftonieri che dà le
vendite , donation , et pegni di ftabili .
L'offiio di bafonieri .
X. Li baftonieri , ouer fanti , deueno ef
fer diuifi in do compagnie , et cadauna fia
de vintiquatro perfone , eccetto fe al Si-
gnor piaceffe metter più , et ogni compa-
gnia deue hauer per capo vno de li piu
pratichi pronto con le fue arme de dì , et
de
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
de notte à la fua guardia , et feruitio ;
quella compagnia di fanti che faran la guar-
dia di notte , il dì fequente non deue effer
da matina in corte , ma l'altra compagnia
deue effer da matina al caualcar del Viſcon-
te per acompagnarlo doue vorà andar , &
obedir li fuoi commandi ; & deueno andar
à citar , & retenir , & prender tutti quelli
che li commettera el Vilconte , & fon ter
nuti de inquerir , cercar , et attender tutte
le rafon del Re , & tutti li mal fattori , et
farli faper al Viſconte , & non lo podendo
trouar , dirlo al Mattafibo , accio accadendo
attender , ò retenir quelli che feceno el
mensfatto, el Mattafibo li poffa retenir , per
la qual bona opera li maligni fi debbano
vardar di far male , & li boni fianno guar-
dati , & faluati ; et quefti fanti fonno fi-
milmente falariati dal Signor , & hanno fie
bifanti al mefe , & le regaglie che li per-
uiene da le vendite , donation , & impe-
gnation de ftabili .
L'effitio de li aduocati .
XI. Et acciò che cadaun fappia , come
à la corte del Viſcontado è bon ordine
per
il faluamento de tutti , et per far , et man-
tenir rafon , & Iuftitia a tutti egualmente ,
così al grande come al picolo , al rico co-
me al pouero , al forte come al debile, vol-
de el Signor , & ordinò che a la corre fia
vn' altra forte di perfone per le preditte ra
fon , le qual perfone fonno il fupplimento
de li offitiali del ditto loco li quali fon-
no chiamati prolocutori , cioè aduocati , che
ponno, & deueno parlar , & moftrar le ra-
fon rechiefte , & refpofte de tutti quelli che
hanno à fare in corte , ancor che il Re Al-
merico volfe , & commandò che ciafcun poffa
in ditta corte dire , & far dire , quel che
li piace , & de propria cofa ; & fappi che
quefti homini deueno effer eletti boni par-
latori, di bella eloquentia , che fappino le
affife , & le vfanze , & boni coftumi che
fi deucno vfare in ditta corte , acciò che
ben parlando , & moftrando le rafon de la
bona gente ciafcun poffa , & debba peruenir
prefto a la fua rafon ; & a me pare , • che
tal perfone deueno hauer in si quel che
dice il Signor fancto Auguftino nel fuo li-
bro , accio chel fuo dire habbia nobilità ,
& beltà , li bifogna tre cofe , videlicet , la
prima chel piaccia , la feconda chel dimo-
ftra , la terza chel moua , per la qual cofa
accia chel piaccia , conuien parlar ornata
· mente , accio che dimoftri , conuien che
parli apertamente , & accio chel moui , de-
ue parlar ardentemente , & con gran feruo
re ; & fappi che quando la corte l'ordina ,
el Vifconte , & la corte li deue far iurar
che debba guardar li dretti , & le rafon del
Re , l'honor del Vifconte , & de la corte ,
& che debbano configliar ben , & lealmen-
te tutti quelli a quali faranno dati à con-
fultare , ò a quelli che li domandaranno con-
Tom. II.
545
e figlio , fecondo che lor cognofceranno , &
tenir fecreto li fecreti de la corte , & de
quelli à quali faranno confultoti , & così
deueno fare ; & perche non hanno alcun fa-
lario de fermo d'alcuno per aduocar , aiu-
tar , & configliar le perfone , li preditti ad-
uocati ponno , & deueno hauer la fua mer-
cede , fecondo che accordaranno con le
perfone .
Alcune cose che furono antiquamente ordina-
te in Acre fopra la materia de lefcrit-
ture, libri de la corte .
XII. Aduene il mefe di Freuer lanno de
l'incarnation del noftro Signor Iefu Chrifto
1250. El Signor Darfuf fece congregar l'al-
ta corte , & la corte di Borgefi d' Acre per
hauer confulto da loro d'alcune cofe chel
era penfato , cioè come fi doueua fare à
metter in fcrittura francefe le dimande , &
le rifpofte , & ogn' altro che fi feua in ditte
corte , per el preditto Signor Darfuf, ch'
era ancora Balio del Reame di Hierufalem ,
per el Re Henrico de Cypro , che alhora
era Signor ; & quefto fu vn luni da mati-
na in cafa che fò del Signor de Barutho ,
doue ftantiaua alhora , per ch'el Re de Fran-
za habitaua ancor' al Caftello d' Acre &
fece congregar l'infra nominati , chel Signor
Darfuf ha poffuto hauer da li homini ligij ,
che alhora furono in la cità d' Acre .
Signor Philippo de Monforte , era Signor de
Sur , & di Thoron .
Mefer Ioan Aleman Signor de Syria .
El Signor de Scandelion .
Mefer Theban de Beffan .
Mefer Philippo el Zamberlan .
El Marefcalco del Reame .
Mefer Raol de Baruth .
Mefer heude fiert de Vifconte .
Mefer Garier Aleman .
Mefer Herme Sonfront .
Mefer . Baliari Antiame .
Mefer Ramon fuo fratello .
Mefer Heftien de fa Verni .
Mefer Zacco Vidal .
Mefer Simon de Malebech .
Mefer Zacco fuo fiolo .
Mefer Gatier di fan Bertin ,
Mefer Ioan de Trees .
Mefer Ioan pela vilan .
Mefer Heude fuo fiolo .
Mefer Aubecto Imbriacço ,
Mefer loan di Flurin .
Mefer Gerardo Pincheni .
Mefer Ioan Grif.
Mefer Thomafo Galle
Mefer Ioan Aleman .
Mefer Ioan Manefef.
Meſer Thomaſo Coſta .
Mefer Ioan Marin ,
Et Mefer Heude Ernat .
Et fimilmente furono li Giurati de la conte
d. di Borgefi d'Acre cioè ,
Z2 3 Me-
(
 SIE
546 ASSI

Mefer Alart .
do farà fatta la termination , d cognition,
Mefer heude Conches ."
referita , che la corte non fi parta de li
Mefer Nicolo di Monot .
fe non fi feriua il tutto in quel medemo li-
Mefer Gui lor fiere . bro; & tutte le altre cofe pertinente à la
Mefer Ioan Philippo . corte , medemamente fcriuerle in questo li
Mefer Piero Carcadel . bro ; el ditto libro fia pofto in vna caffa
Mefer Piero Michel .
in faluo in cafa del Signor , d de colui che
Mefer Zufre de Thabaria .
farà in fuo loco, quella caffa babbia tre
Mefer Henrico di Conchefi . chiaue , una de le qual fia in guardia del
Mefer Ramon . Signor , del fuo loco tenente , & le altre
Mefer Piero el Picolo .
do in guardia de do bomini ligij , & quefti
Mefer Ioan de Nefin . do bomini ligij fianno eletti per la corte , d
Mefer Benetto del pin . per la magior parte de la corte , & fianno
tenuti ftrettamente di guardar bene , & le-
Et in prefentia de tutti li homini ligij , almente quelli libri ; & quando farà de bi-
et giurati fopraditti diffe el Signor Darfuf fogno , cadauno fi potrà informar , & aduer
in tal modo ; Signori , la caufa per,laquale tir per quelli libri de molte cofe che faran
vi bo fatto radunare tutti infieme qui , cioè no de bifogno ; circa la qual cofa defidero
l'alta corte , & la baffa corte , è , per che aldire coft à voi Signori che fete radunati
effendo noi il più de le volte affai impediti corte , come quelli de alta corte .
da molte lite che ne vengono inanzi , & co- Et el Signor de Sur , & de Thoron par.
me quelli che alcun di noi non le ha molto lò prima , & fi acordò à quefto , & diffe
in vfo , non è marauiglia, s'alcuna fiata più , che di quello che parte de la corte
fiemo impediti , & non le fapemo , come ne fuffe memore fi faccia così , & fe in altro
bifogna per il che auien talhora , che quan- modo fe trouaffe , che la cofa fia fecondo el
do vna lite fi remette à la corte , la cor ditto , & el recordo de la corte , più tofto
te per alcune cofe prende termine , venendo ch' el fcritto , & così conchiufeno tutti li
il termine dato per la corte à le parte, quel prefati homini ligij , & el Signor Darfuf
la non è ben informata , nè memore di quel fimilmente ; & poi fu domandaro à li pre-
la remiffion fattali , & conuien il dì del ditti iurati de la corte de li Borgefi che
termine qualche volta chiamar li aduocati a erano prefente , che lo contentaffeno , & che
uanti à la corte , & farli dir darecano la doueffeno fare in quel modo in la dita cor-
lite ; & vi è gran differentia à questo , per te di Borgefi , ch'era là , cioè le lite , re-
che diceno alcuna volta più , d manco di quel miffion , termination , configli , & ogn' al-
che ban dito la prima volta , che fi hanno tra cofa che fi fà in la corte ; & di ciò
remeſſo à la corte , & per non effer la corte tutti rimafeno d'acordo al fuo ditto , & con-
troppo memore qualche volta de le prime pa- fentirono che fi faccia , & così fù fatto ,
vole che fon ftà ditte , conuien che la corte & ftatuito ; aduncha fe die far quefta co
faccia la fua termination in danno , gran fa , & in l'alta corte, & in la baffa , per
- pericolo d'alcune parte , & non è maraui- el confentimento , & voluntà de tutti in-
glia, per la rafon preditta ; da l' altra par- fieme .
te , quando le termination fon fatte , da- Et fopra ciò , vna cofa accadete fubito ,
poi qualche tempo banno bifogno di ricordo , chel Re di Franza fe partì d'Acre con pen-
noi per non bauer ben l'intento , nè il corre fier d'andar à ftantiar in la cità de Cafa-
alcuna fiata de retenirle , non le potemo di- ria , per che haueua fermata la cità , per la
re, nè referire , fi come le bauemo fatto, & qual cofa fufpefe el fopraditto ordine de far
referito , per il che molte perfone alcuna vol el ditto libro fin à la fua tornata , & poi
ta patiffeno gran danno ; però à molti de noi la cofa andò . in longo per le facende che
pare effer bono , fe à le Signorie Voftre , che hebbeno , per la qual coſa non fù già a-
Jonno congregate , parerà fimilmente , che do- dempito .
biamo bauer un feriuan franco , che debba Et come rimafe la cofa , io intendo che
tenir un libro , & in quello dower bauer , dapoi vn mefe , el Signor che fu alhora per
far fcriuer tutti li ditti , &remiſſion che general configlio , & con el confentimento ,
fi fà fopra la corte, & tutte le termination & parer } di fauij , fu ordinato fcriuan à la
che farà la corte , in prefentia de la corte, baffa corte , cioè la corte di Borgefi , che
& tutti li crefcimenti di feudi che fi fa, fi chiama la corte del Vifconte , & el ditto
tutte le recomandation di feudi in prefentia fcriuan deue fcriuer, & far regiſtrar tutte
de la corte, & tutti li termini che dara la le cofe che fi fanno in prefentia de la cor-
corte , è il Re de le lite che faranno , es te , nelli libri de la corte , cioè tutte le di-
tutte le altre cofe pertinente à la corte , & mande , & refpofte , remiffion, termination,
in quefto modo , the fubito remeſſo le par- cognition , & configli , & quel che fi vſa
te Jopra la corte , fecondo le vafon , che le do fin adeffo , cioè vendite , donation , pegni ,
inferitò cambij de ftabili , & altre cognition , &
metter infcrit-
parte hanno ditto , fubitofarle metter
tura in prefentia de la corte, fopra quel conuention , che le perfone fanno fare , per
lo far la termination , ò cognition quan- the dite cofe fono , & deueno effer ferme ,
&
 REGNI HIEROSOLYMITANI . 547

& perpetue , vere , & rate in ogni tempo ;
& per che al principio del prologo fu fatto
mention , ch'el recordo de la corte deue
valer più che la fcrittura , la rafon el vole,
cioè in proprio loco , & per iufta caufa ;
et fappi che dapoi molto tempo el Re de
Cypro , che fi chiamaua el Re Henrico fi-
gliolo del Re Hugo de Lufignan fece , et
ordinò per voluntà , et confentimento de li
fuoi homini ligij , et con el configlio de li
fauij , che in l'alta corte doueffe hauer fcri-
uan , et far fcriuer in li libri tutte le cofe
che fi fanno in la ditta corte , de doman-
de , rifpofte , remiffion , termination , co-
gnition , & tutte le altre cofe che à la dit-
ta corte aparteneno , & la caffa deue effer
ben guardata diligentemente per lui , & per
li fuoi homini ; & per che queste cofe fu-
rono cofi fatte , & ordinate , farò mention
de la cuftodia de le fcritture de la baffa cor-
te , & atento che in ditta corte fi ufano
tutte le querele , & refpofte de tutte le per-
fone , cioè eccette quelle cofe , & quelle per-
fone che fonno , & apartengono à l'alta cor-
te , ch'el capo Signor de tutte le altre cor-
te , per commandamento del Re , fon ftà
ordinate caffe ben guardate , & ben ferrate,
gnor Guido de Lufignan , & nepote del Re
Henrico , che fi faceffe fabricar vna cafa
nella corte propria del Viſcontado nella qual
debbano effer faluate le predicte caffe , &
hauer vna perfona che ftantij in ditta cor-
te , per guardar , & cuftodir el loco .
Le cose che fi vſaua , &fi vſa in la corte .
XIII. Ancor che questo libro fia ſtà fat-
to per picola perfona , & di picol intelli-
gentia , pur non volendo errare sforzandofi
di fare qualche bona opera per adimpir el
fuo defiderio volfe dichiarire le preditte co-
fe , & per che le cofe che fi tratta fonno
di grande & di forte materia , li è forza de
aiutarfe de tutte le cofe de le quale el pof-
fa meglio effer aduertito ; & però volfi a-
uanti che doueffe intrar in la materia de le
lite che aduengono , & ponno aduenire tra
le perfone , far mention breuemente, & grof-
famente fecondo lui de le cofe che fonno
ftà , fonno , & deueno effer vfate , & fatte
in ditta corte , de le quale fi poffa aiutar ,
& aduertir de redur à perfection , & fine
el fuo libro .
Primieramente in ditta corte fe vfa , &

nelle qual s'habbia à metter le fcritture , &
i libri de la corte , in li quali fonno rigi-
ftrate tutte le cofe che fonno , & deueno
effer accolte , fecondo la iurifdiction de la
dita corte ; per che cadaun deue faper che
ancor che di fopra s'habbi ditto , che tutte
le cofe fe deueno aldir , & intender , & da
tutte le perfone, fe non fi faceffe dechiaration
&
pareraue ad alcuno cofa ftrania , ma deue
fapere cadauno che questo è iufto , & ra-
fe diè vfar tutte le forte de Borgefie , &
io credo che quefto fia vna de le caufe
per la quale quefta corte fe chiama la corte
de la Borgefia , ò la corte di Borgefi , cioè
de le Borgefie , ideft , ftabili che fonno den-
tro à la cità , fi come fonno heredità de
cafe , giardini , magazeni , & altre cofe fi-
mile , & de rendite , & de liuelli de le dit-
te Borgefie , eccetto de alcune che fon fat-
te per l'alta corte , fi come fonno molte

gioneuole , per che quefta corte è del capo cafe , giardini, & magazeni, che fonno gion-
Signor , & di rafon aldire à tutte le for- tià li feudi , & fimilmente intrade, ftabili,
te de perfone & per tutte le cofe , cioè a che fonno date , & alienate in alta corte,

Clerici , & Cauaglieri , & feculari , & reli- le qual Borgefie fanno libere , con alcu-
giofi , & perfone de commun , & ogn' altra na obligation al capo fignor , de la qual f
forte de perfone , aldendo , & intendendo à yfa à litigar , & far cio che fi bà a far d'
cadauno fecondo la fua inftantia , & fua di- effe in l'alta corte & non in la corte di

manda , & refpofta , la ditta corte che sà , Borgefi , & le cofe che fi vfano in la corte
& cognofce la fua iurifdiction , & la iurif di Borgefi , fonno diverfe , videlicet .
De le vendite che fanno
F l'un à l'altro
diction de li altri lochi , tenirà quelle cofe
che li apartengono , & dirà , & farà quel in diuerfi modi . 12
che fi deue fare de iure , & per rafon ; & De li zalonzi de più forte .
le altre che à ditta corte non apartengono De li doni che fi danno, cum condiction,
fecondo le fue iurifdiction , lemanderà à & ſenza
I De li cambij de vn ftabile con altro ,
quelli offitiali , & à quelli lochi , che quel-
le cofe apartengono , & à la iurifdiction di fenza render danari , & & con danari
da .
0 quali fonno , & cofi fi faluano , & fonno De dar ftabili in liuello à termine d

guardate à la fua rafon ; le qual cofe così fenza termine .

ben ordinate , & fatte , deueno effer in le De far diuifion tra parenti , d extranei
caffe , & ogni caffa deue hauer do chiaue De le impegnation che fi fa de li ftabili ,
le quale fianno guardate da alcuni di giu- De le zaete , cioè defcendentie che per-
rati , & el Vifconte che tien el figillo del pengono da più parenti .
De le location à termine de, anni, ò mefi .
Vifcontado li deue figillar , & deueno effer
guardate in loco feguro , & alcuna volta e- Se littiga de ditti ftabili fecondo le , affi-

rano faluate in cafa de alcuno de li giurati, fe , & vfanze , delle qual differentie accade
& quando venne lanno del 1325. de Chri- ad alcuni d'hauer configlio , ò far termina-
fto, fù ordinato per la corte , & per com- tion , ò cognition , per ditta corte fecondo
mandament o del Re Hugo Figliolo del Si quello che li accade .
" An-
 IS
548 ASS
Ancora fe vfa in ditta corte le querele
che fi fanno de faffinamenti , & homicidij .
Et ancor che queste due cofe fi ponno no-
minar infieme , vi è gran differentia da faf-
finamento à homicidio , & fi può litigar per
cadauna de quelle da persì , & molto fo-
tilmente per coloro che fanno fare .
Ancora fe vfa in la ditta corte le quere-
le che fi fanno de colpo , ò de colpi appa-
renti , & de violentie , & de ferite , & ol-
tragij , & furti , & altri mensfatti .
Ancora fe vfa in la ditta corte li ditti
de le falfe querele che fi fauno .
Ancora fe vfa in ditta corte piu forte de
conuention , & accordij de differentie, & de
le obligation che fà l'uno verfo l'altro, tal
de comprite , de vendite , de
alienation , & molte altre cofe de ftabili
Ancora vfaffi in ditta corte il fatto de li
teftamenti , laffi , & helemofine, doni, fran-
chifie de fchiaui , & fchiaue , & de parti de
matrimonij per ditta corte , le qual cofe an
•
cor che appartengono , & fe vfano fare in
la corte de la Chiefa , & da perfone Ec-
clefiaftice , fi come fono notarij , & loro ad-
uocati , & loro iudici , vi fon tra queſte co-
fe alcune che fi fanno , & fi fi deueno fare
per la ditta corte de Borgefi de iure , &
per rafon , & non preiudicano le iurifdiction
de la Chiefia , come farà dechiarito quì i-
‫زور‬
nauzi .
Ancora fe vfa in ditta corte molte forte
de conuention , cioè depofiti , debiti , & o-
bligation , le quale fi ponno fare , ma non
già à tutte le perfone , fecondo l'effer , & apartiene à la Saneta Chiefia fia de la cor
condition loro .
Vfaffi ancora in ditta corte molte cride ,
& ordini , che li Signori hanno voluto, che
fi debba vfar , per conferuation de cadauna
perfona fecondo la fua condition , & per l '
utile del Signor , & del populo , videlicet ,
le cride ordinarie publicarfi , & molti man
dati , & prohibition che fi deue tenir , &
mantenir , iudicar , parlar , & fare fpecial
inquifition , & conuenzer molte cofe , & li
pretij che fi impone , & deueno hauer le
cofe che fi vendeno per mifura , & pefo
iufto , & fecondo le fafon , com'è di bia-
ue, vin , oglio , carne , pefce , frutti , her-
be , & altre fimel cofe , che fonno neceffa-
rie al fuftentamento de le perfone , & del
paefe , li quali deueno hauer ferri , & de-
ueno effer guardati , et ordinati iufti per la
corte fecondo la rafon , & la Iuftitia .
Ancora ponno effer molte altre cofe che
fi vfano , & fi deueno vfare in ditta cor-
te , le quale la paruoleza di colui che fece
quefto libro, non le puol comprender , nè
dire ; però fcorrerà , & tornerà à la prima
materia , et auanti dirà de li ftabili , quel
che meglio potrà fecondo lur .
De li privilegij de le Chiefie .
XIV. Perchè fi deue comminciare il mo-
do de littigion , fappi prima , che per li fan-
IÆ
ti coftumi , & per le honefte , et bone con
ftitution è ordinato , che le Sancte Chiefie,
nelle quale i Chriftiani receueno li facra-
menti de la fede , habbino li fuoi poffeffi de
tutti li priuilegij , et che li Veſcoui , et li
Arciuefcoui , Degani , et Clerici che ferue-
no à la Sancta Chiefia fianno faluati , et
cuftoditi , et de le fue bone opere per al-
cun modo non fiano fminuiti , et tutte le
cofe che apartieneno à la Chieſia , con gran
benignità , et con gran deuotion , et pietà
fi deueno diffinire in prefentia de li prelati
de la Sancta Chieſia , et el Viſconte , et la
corte non li deueno impedir niente , anzi
li deueno dar aiuto , et configlio per diffi-
nir le fue lite , fe li farà de bifogno ; et fe
la lite farà commune che apartegna à la
corte feculare , er à la Santa Chiefia, cioè
d'alcuna cofa che li Clerici facino che apar
tegna effer iudicata per la corte feculare, d
fe l'homo fecular fa alcun delicto verſo la
Santa Chiefia , ò fimil coſe , et in tal mo-
do accadeffe , ben è di rafon , che la Chie-
fia non fia fpogliata de le fue iurifdiction ,
nè de li fuoi priuilegij , cioè che quefte li
te non fiano diffinite in la corte fecular ,
ma il Vifconte , et la corte deue andarcon
li fuoi giurati à la Sancta Chiefia , et in-
fieme con li prelati deueno terminar , etfen-
tentiar la differentia de iure , et fpecialmen-
te per che Dio diffeà li Iudei nell' Euan-
gelio ; quel ch'è de cæfare fia dato à cæfar
ve, quel ch'è de Idio , fia dato à Dio ;
adoncha è iufto , et honefto , che quel che
te ecclefiaftica , et cio che apartien à la
corte fecular fia de la corte fecular .
Il modo che fi deue vender i ftabili .
XV. Si com'è ditto di fopra in queſta
eorte , fi può , et deue vfar de vender ogni
forte de ftabili , videlicet colui che vende
deue venir in prefentia del Vifconte, et cor-
te , et dire cofi , Signor , io tale voglio ven
der el mio ftabile , et fiando più d' uno di-
rà , li mei ftabili , et deue nominar quali
fonno , doue fonno , et de doue li ha po
dendo, et fapendolo, à Piera ch'è què pre-
fente per tanti bifanti , et deue nominar la
quantità , et confeffar d'hauerli hauuti , et
receputi dal ditto Piero ; et poi deue offe
rir il poffeffo al Vifconte con vna bachetta
che il Vifconte deue hauer continue in fua
man ? et dire ; io Ioanne me spoglio dalpof-
feffo del fopraditto ftabile con tutti fuoi
dretti , rafon , metto in poffeffo voi
Signor Vifconte ; et el Vifconte deue , rece-
uer quel poffeffo con quella bachetta, et des
ue metter in poffeffo el dito Piero , et dir-
li ; Piero, io vi metto in poffeffo in prefen-
tia de la corte del ditto ftabile , che loanne
ve bà venduto, & tutti li fuoi dretti ,
vafon et el ditto Piero deue pagar per il
poffeffo bifanti tre et mezo , de li quali li
f
bifanti tre fonno del Signor , et li do faldi
l'u-
1
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
l'uno del fcriuan , et l'altro de li baftonie-
ri ; et dapoi el Viſconte in prefentia de la
corte deue far iurar el ditto Piero fopra li
fancti , che lui hà comprato quel ftabile per
lui con fuoi danari , et per tanta quantità,
come hà ditto , et quefto fu ordinato ne l'
anno 1298. de Chrifto , che il Re Henri-
co figliolo del Re Hugo de Lufignan, com-
mandò , et fù fatto quefto per iufta caufa ,
però che alcune volte alcuni comprano i
ftabili per altri , et con danari d'altri , et
per manco , et per più , per ingannar quel-
li che voleno zalonzar , et ancor fanno al-
cuni patti , cioè che il venditor fi obliga ,
et fi tiene al comprator de mantenirli la
ditta vendita anno et giorno , et ben che
quefto fia de iure , et confuetudine , ma al-
cuni altri fi slargano , et fi obligano de man-
tenir la vendita in ogni tempo , et di que-
fto fi può dire affai , dilche fi farà mention
al fatto de le lite .
Quali ponno comprar Borgefie , cioè ftabili ,
& quali non .
XVI. Perche tutte le forte di gente non
ponno vender , nè comprar ftabili , conuien
che fian dechiariti , et fpecificati coloro che
ponno, vender ; fappi che tutti li homini ,
et donne libere , che non hanno fervitù pon-
no vender , et comprar poffeffion , perfone
che fiano in ætà perfetta , et non già per-
fone di menor ætà , per che la ætà de
homo è quando hauerà compiuto quindeci
anni , et la ætà de la donna quando farà
maridata , ò hauerà fatto voto de caftità ,
en per che altramente alcuna donna in ditta
corte , non è accettata che poffa vfar alcu-
na cofa , come perfona de ætà , et colui che
19
non è in quefta ætà può ben receuer doni
et altre cofe , come perfona ch'è manco di
ætà , le qual perfone ponno prender , et re-
ceuer , ma non donar , nè vender , nè liti-
gar . Ancora conuien che quella perfona che
vende , ò compra debba effer in fuo bon
fenno , et di fua voluntà , et bon apiacer ,
deue vender , ò donar , ò alienar li fuoi
ftabili , et fenza alcuna violentia che fe li
faccia , fi come può aduenir à le donne che
legiermente s'ingannano , et fi ponno sfor-
zar in piu modi à venir à vender il fuo fta-
d per forza , che il
bile , per prieghi , ò
fuo marito , d altra perfona li faccia ; per
la qual cofa conuiene à quelli che vol ven-
der , ò alienar el fuo ftabile , che li giuri ,
come fà quella vendita con fuo apiacer, et
bona voluntà, et fenza violentia alcuna, che
il fuo marito , ò alcuno altro li habbi fat-
to , et lei el fà per il fuo proficuo ; il che
deue fare la donna maridata con el confen-
timento di fuo marito , fia lui prefente à
la vendita , ò non , pur che li habbi dato
licentia di far quefto , et per corte .
Quelli che non ponno vender .
XVII. L'altra forte di perfone , che non
549
ponno vender , nè comprar , fonno quelli
che hanno , et tengono ftabili d'altri à qual-
che modo , fi come fonno tutori d'alcun
che fia manco de ætà , et figlioli , et fi-
gliole .
Ancora hà vn'altra forte de gente , che
pare à molti , che la corte non li deue ac-
cetas , eccetto per commandamento del ca-
po Signor , videlicet perfone retenute in pre-
fon per debiti ò conuinte de mensfatti
fon
et che fanno impegnate ; fimilmente per-
fone che fonno aliene da la Fede Catholi-
ca , Idolatri , Iudei , et Mori , li quali non
ponno , nè deueno effer accettati , però che
non ponno adimpir le vfanze , coftumi , &
affife , che fi deueno adimpir , & fare nel
vender , & comprar de li ftabili .
Ancora vi fonno perfone che ponno ven-
der ftabili , & non ponno comprar , fi co-
me fonno Cauaglieri , Preti , Clerici , gente
de religion , & de li communi fecondo l'
ufanza de la prohibition fatta nelle fcrittu
re de la corte , fenza fpecial gratia che il
Signor li voleffe fare de comprare .
Sappi che vi fonno altri modi de vendi-
te , cioè el Vifconte per el Signor, per cor-
te , & confentimento del Balio de la fecret-
ta , per che li Re hanno ordinato non hà
gran tempo , che fia il confentimento del
Balio de la fecretta in quefta cofa ; el Vi-
fconte vende molte volte lochi vacui de
terre del Signor per far cafe , & fale , &
volti fopra le ftrade , & fimil cofe , per me-
fura , & certo precio da li fotto nominati ,
con la information de li proto Maeftri, cioè
perfone ordinate per el Signor, l'uno è mu-
rer , & l'altro marangon che fonno per que-
fto effetto , & altre cofe di quefto feruitio ,
& meftier per la rafon del Signor .
Similmente può comprar ftabili in ditta
corte il capo Signor per mezo del Balio de
la fecretta , ò de propria perfona , che il
Re hauerà comandato di far quella compri-
ta per el Signor , & fi deue dir così ; il
tale vende il fuo ftabile al tale che lo com-
pra per commandamento del Re , per el Re ;
& ancor chel Re puol far quefta comprita
doue li piace , mà in ditta corte fi deue
fcriuer .
De li ftabili venduti à l'incanto
come pegni .
XVIII . Ancora vi è vn' altro modo de
vendita di ftabili, cioè quelli che fi vende-
no à l'incanto del Signor , & per l'incan-
tador del Signor ; & prima , el ftabile ch'
è impegnato ad alcuna perfona , la qual può,
& deue farlo incantar con licentia , ò ter-
mination de corte , & fi deue incantar per
l'ufanza chel ditto incantador deue incan-
tar do giorni à deliurar il terzo giorno per
el quarto tutto il giorno in la corte , tutta
via dando notitia l'incantador al patron del
ftabile , & lo deue fimilmente incantar in
quella vifinanza , doue è il ftabile, & quan-
do
}
 550 ASSISIE

do l'hauerà incantado fecondo l'ufanza per
li do nominati giorni , ben che molte vol-
te aduiene che la corte non fi redufe , ne
fenta quel giorno ch'el deue effer deliura-
το
to2 & refta de far ditta vendita , & deli-
urar ditto ftabile fin à tanto, che la corte fi
reducha , & alhora l'incantador deue venir
à la corte , & incantar el ditto ftabile , &
menzonar la quantità di quello ferà pofta ;
& quando l'hauerà tanto incantado che non
trou chi offerifca più , el deue dinotar al
Vifconte , & à la corte , & incantar le tre
mute fecondo l'ufanza , & poi deliurario
con licentia del Vifconte , con vna bachet
ta al Viſconte per tutto el feguente gior-
no , fe il feguente giorno non è fefta , &
fiando fefta per il dì feguente dapoi la fe-
fta , & receuendo el Vifconte il poffeffo pre-
ditto da l'incantador , la cofa deue roma-
gnir così fin che il di feguente fia paffato;
& poi la vendita è perfetta , & el ftabile
corre , & ciafcun può , & deue faper , che
infra quel termine del ditto giorno el Vi-
fconte , & la corte ò il patron del ftabi-
le , è colui che lhaueua in pegno ,
ò per
alcun' altra caufa fi può fufpender ditta ven-
dita de ditto ftabile ; & fe il giorno paffa
fenza fufpenfion , colui che hauerà vltima-
mente meffo el ditto ftabile , al quale è ftà
deliurato , deue venir in prefentia del Vi-
fconte , & de la corte , & domandar el pof-
fefso del ſtabile che li fù deliurato per tanti
bifanti , & prefentar li danari , & el Vi-
fconte el deue metter in poffeffo con vna
bachetta del ditto ftabile , con tutti li fuoi
dretti , & rafon , & lui deue pagar per il
poffeffo bifanti tre & mezo , fecondo l'u-
fanza de tutte le vendite di ftabili , & de-
ue far che colui che haueua il pegno con-
feffi effer pagato di quel che li doueua da-
re , s'el ftabile fia ftà venduto per tanto
quanto lhaueua in pegno , ò tanto manco
quanto farà venduto ; & fe farà venduto
per più , el patron del ftabile deue hauer
quel più , o fuoi heredi , fe lui non fuffe
viuo , ò coloro à quali farà cazuda la cafa
per zaeta , ideft defcendentia, ò altro modo .
De li ftabili laffati per teftamento ,
ò per corte .
⚫ XIX. Ancora fi deueno vender à l'incan- che infra quefto termine il ditto Piero non
to li ftabili ch' alcuni laffano per corte , ò poffa ben fare parte de le fue voluntà, cioè
& la corte deue cognofcer fe colui che de-
ue receuer quelli danari , hà hauto , et re-
ceputo ditta quantità bene , & integralmen-
te ; per che alcune volte accadete , et può
etiam accader che quella perfona fopra la
quale il ftabile farà deliurato per tanto quan-
to l'hà meffo fe pente de quella comprita ,
et non la vole , ouer non hà da pagar ,
fappi che il Vifconte , et la corte deueno
far reincantar el ftabile , et deliurarlo fopr
alcun altro che lo vora hauer ; et ſe farà
venduto per tanto quanto ftà venduto pri-
ma , quel primo può effer quietato ? ma ſe
à la feconda volta el ftabile farà venduto
per manco , tanto quanto vegnirà meno ,
tanto pagarà colui al quale fu prima deli-
urato, et fe portaffe più, lui non ha niente
del più , mà farà del patron del quale era
el ftabile .
།
De la vendita di ſtabili ch'el comprator fa
alcuna gratia al venditor .
XX. Vi è vn' altro modo de vendita de
ftabili che l'un fà a l'altro , cioè quanda
Ioanne hauerà venduto il fuo ftabile à Pie-
ro compiutamente , com'è ditto di fopra ,
fi fa così , che il ditto Piero fa gratia al
ditto Ioanne in quefto modo , che fe il dit-
to Ioanne , à fuoi heredi , ò commanda-
menti infra el termine de vn'anno , ò de
più , ò de manco , tanto quanto vora far la
gratia , darà al ditto Piero , ò à fuoi here-
di , ò commandamenti la quantità de li da-
nari de la fopraditta vendita , che il ditto
Ioanne , et fuoi heredi , et commandamenti
poffino , et debino recuperar , et hauer d
ditto ftabile , et quefta gratia fi fà fenza al
cun poffeffo di bachetta , nè al far de la
gratia , nè à la fin del termine , et così fi
hà vfato fare ; fe quefto è fatto de iure ,
ò non , tal fia di loro che l'hanno vfato
fare ,benche el me pare che di questa lite
de iure fe hà molto à fare , et à dire, ec-
cetto fe per la longa vfanza non fi preua-
leffe il litigante ; et fe auien che il termine
fopraditto paffaffe , et che il ditto Ioanne
nè alcun altro non lo rechiede , nè prende
el ditto ftabile farà del preditto Piero , et
può di quello far le fue voluntà , come di
fuo proprio ftabile ; et per quefto non refta

per teftamento , che fiano venduti per fare puol donar tutti li dretti , rafon , et action
il fuo ordine ; & quefti s'incantano fimil- che lui hà in quel ftabile , et quefte cofe le
mente per l'incantador , come robba de mor- deue fare per corte , et per poffeffo , et fa-
to , ò come robba d'altri , & fi può incan- rà talmente obligato il ditto ftabile à colui
tar molti giorni , & deliberar in corte , che fara donato , com'era il donatore che
quando la corte fi tiene nel modo fopra- lo poteua recuperare ; et credo che altro
ditto , eccetto folamente che fubito che l' tante potrà far il ditto Ioanne , faluando
incantador hauerà deliurato el ftabile al Vi- tutta fiata quella gratia , et condition .
fcante , el Viſconte deue metter in poffeffo DeDe le vendite di
le vendite fabili
di fabili deueno dar
che deueno
che day li-
li-
el più offerente , fopra il quale è ftà deli-
uello , pagano li vinticinque bi-
urato , et lui deue prefentar la quantità de
fanti de la plaffa .
li danari à la corte , et pagar etiam il pof-
feffo bifanti tre & mezo , fecondo l' ufanza ; XXI. Perche fi deue faper il fatto de li
li
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
liuelli , ancor vi è vendite che fi fanno d
'
alcuni ftabili che pagano liuello , le qual
vendite fi deueno far così ; el patron del
ftabile del campo , giardin , ò d'altro fimi-
le vende il ditto fuo ftabile con le altre
cofe fopraditte al tale per tanti biſanti ,
quali hà hauuto , et receputo , eccetto el li-
uello , che il ftabile diè dar al tale ogn'an-
no per liuello ; et fappi , che le vfanza , ò
affifa che il patron del liuello può , et de
ue hauer ( fe li piace el ditto ftabile in
comprita , et è antian al compratore per
tanto , et manco di quella quantità vno
marco d ' argento , ch'è dichiarito , aprecia-
to , et vfato bifanti vinticinque de Cypro ;
et s'el ditto patron del liuello non vol ha-
uer quella comprita di quel ftabile , et vole
che quel che l'ha comprato l'habbia , el
deue hauer dal venditor del ftabile il ditto
marco d'argento , cioè bifanti vinticinque ;
et queſta è la rafon de li patroni de li li
uelli , hanno , et deueno hauer de tutte le
vendite che fi vendeno li ditti ftabili .
Cadaun può fimilmente vender il liuello
che l'ha fopra alcun ftabile , et di quefta
vendita deue hauer fimilmente poffeffo , et
il poffeffo paga bifanti tre et mezo , come
de le altre vendite de ftabili .
De la vendita di ſtabili de li par
rici del Re .
XXII. Sappi che vi è vn'altra forte di
vendita de ftabili che fonno de li parici del
Re, per il commandamento che fu fatto
ge in corte , che alcuno parico, ò parica del
en Re, non poteffe vender , nè donar, nè im-
pegnar il fuo ftabile , nè alienar , fe non ha
altro megliore di quello che vol alienar ,
13
qual li debba romagnir .
Adoncha fe lui ha doe cafe , et doi fta-
bili , ò più , deue tegnir el megliore , et
vender el menore , et già per quefto non
refta la franchifia di coloro che zalonzano ,
nè fi perde .
1 Vi è ancora un' altra forte de vendita
de difcendentie
XXIII. Puol effer chel fia aduenuto ,
‫יד‬ aduegnirà farfi fimel cofa , che alcuni ven-
0 deranno le zaete , ideft defcendentie che a-
fpettano d'alcuno ftabile che li deue perue-
nir , et l'action , ò rafon che hanno in al-
cun ftabile , cioè fpecificata , ò non fpecifi-
cata , ma fonno difficile à qualche modo ,
à che l'homo afpetta hauer el ftabile , che
hà , et tien altra perfona per alcuna caufa ,
ò condition , che li primi patroni del ftabi-
le hanno meffo , et fatto , et di quefto mo-
do io credo parlare più chiaramente al pia-
dezare . Ancora io intendo che fi può ven-
der i ftabili , et fi fatte cofe in più modi ,
ma feria troppo prolixo a dirlo , però paf-
faffi con questo per hora .
551
Qui tratta de li zalonzi come , & quali
Sonno quelli che ponno , & de-
ueno zalonzare .
XXIV . Dapoi che vi hò ditto tutti li mo-
di de vendite , come , et à che modo li
borgefi , et altri ponno vender li fuoi ftabi-
li , è honefto che voi fappiate il fatto de li
zalonzi che fa fanno de ditti ftabili , et quali
zalonzatori li ponno hauer più tofto che li
altri , et è bona cofa à dechiarirli ; voi do-
uete faper che due forte di gente fonno che
ponno zalonzare , cioè , propinquo parente
del venditor , et propinquo vifin del ſtabile
che fi vende , et quefti zalonzi ſi ponno fa.
re in piu modi , et per l'affifa , et per l'u-
fanza , et s'aduiene che queste due forte di
gente , cioè il parente , et il vifin zalonza-
ranno el ftabile che farà venduto , fappiati
de iure , che il parente el deue hauer più
prefto chel vicin , et quefto è il modo , Il
zalonzante deue venir in prefentia del Viſconte,
et de la corte , cioè del Vifconte , d de co-
lui che farà in fuo loco , et de do giurati ,
fe non più in loco doue li poffa trouar in-
fieme ( benche fia meglio quando fi tien la
corte ) ; Et deue portar tanti danari quanti
el ftabile fia fta venduto , & bifanti tre &
mezo , per il poffeffo , & deue dir così : io
Bernardo che fonno parente in tal grado à
Ioanne qual ha venduto el fuo ftabile à Pie-
ro per tanti bifanti , vi fazo faper come fon
venuto à tempo, & hora , fra li fette gior-
ni chel ditto ftabile è ftà venduto , & vi
prefento li danari de la vendita ( et deue
nominar la quantità ) bifanti tre et me-
zo , per il poffeffo & come parente io za-
lonzo per parentado el ftabile de Ioanne mio
parente che ha venduto à Piero , & vi of-
ferifco li danari de la vendita , & del pof-
feffo , lo voglio hauer fe la corte el ter-
mina , d cognofce , per l'affifa, d vſanza deļ
zalonzare ; & di ciò fe diè metter à la
corte , & faluar le fue rafon , acciò tornan-
do la cofa à lite fi poffa recuperare , & di-
re ; & fappi che fe non fi fà , ò dice altro
in contrario , la qual cofa farà dechiarita à
la materia del placitare qui auanti , il dit-
to Bernardo puòpuò ,, & deue hauer el ftabile
certificandofi la corte del parentado , & de
la quantità de li danari chel hauerà preſen-
tato che non fiano manco ; & trouandofi
manco , alcuni voglion dire vn carci , & al-
tri diceno vn bifante , il zalonzo non vale
niente .
Ancor ch'io ardifco dire che il manco
non fe deue intender , eccetto de vn bifan-
te , & non gia de vn carci , però che fi
nomina li biſanti , & per numero tanti bi-
fanti , & non fe dice tanti carci ; & però
chi vol certamente zalonzar , & fenza dubio
deue portar più di quel che fu la quantità
de la vendita biſanti diefe , acciò chel non
habia alcun intrigo , per che contando li
da-
 ASSISIE
552
danari , quel che fi trouerà de più , el de-
ue hauer ; et quando li fette giorni paffa-
il ditto Bernardo deue venir l'ot-
ranno ,
tauo giorno , ò dapoi quando potrà trouar
la corte , & rechieder il poffeffo al Viſcon-
te , & à la corte , dicendo : Signor Vifcon-
te , io Bernardo fo faper à voi , à la
corte > come per un giorno de li paffati ,
Joanne mie parente bà venduto un fuo fta-
bile à Piero per tanti biſanti , & io come
parente del ditto Ioanne bo zalonzato à tem-
po , bora, fra li fette giorni , fi come
doueua, & prefentai à la corte tanti bi-
fanti de la vendita , dil poffeffo , fi co-
me sà la corte che li bà hauuti , rece-
puti , & di cio me miffi à la termination ,
cognition di corte ; però io intendo bauer
el ditto fiabile per il zalonzo che ho fatto
fecondo l'affifa, & vfanza del zalonzare ,
& ve prego, rechiedo mi dobbiate met-
ter in poffeffo del ditto ftabile , come colui
che al tempo alcuna perfona non è compare
fa , nè ditto , nè fatto cofa , per la quale
io non debba bauer ditto fiabile per el za-
lonzo che ho fatto ; & fazando quefto la
corte deue far la fua termination , ò cogni-
tion , in quefto modo ( al parer mio , fe
non hò de dir meglio ) ; fopra la materia
del zalonzo , che Bernardo ha fatto del fta-
bile che fer Ioanne haueua venduto à Piero
per tanti bifanti , il qual Bernardo venne à
tempo , & hora , fra li fette giorni , & ha
prefentato li danari de la vendita , & pof-
feffo , la corte ha cognofciuto , che certifi-
candola el ditto Bernardo effer tale , come
s'ha fatto parente del ditto Ioanne , & di
tal grado per perfone degne di fede , deb-
ba hauer el ditto ftabile per el zalonzo che
ha fatto , & però el ditto Bernardo diè cer
tificar la corte per do perfone homini , ò
donne Chriftiani , ( & io ardifco dire, & Chri-
ftiani , & d'altra leze , fecondo il tempo ,
& il loco de la loro conuerfation , et na-
tali , cioè del ditto Ioanne , & Bernardo ,
& parmi che fi deuen accettare fe non pon-
no trouare Chriftiani , ma per che queſto che
mi fouien , non è vfato , fe diè guardar o-
gn' uno di far queſti bifogni fauiamente , a-
cio non venga in conteftation de lite ) &
certificando di quefto el Viſconte , & la cor-
te , fi come farà fpecificato per el facramen-
to de ditti teftimonij , el Vifconte deue
metter in poffeffo del ditto ftabile ditto Ber-
nardo con la bachetta , & deue mandar à
chiamar Piero , & dirli el zalonzo , che fe-
ce Bernardo , & far chel receua li fuoi da-
nari de la comprita chel ha fatto 2 & li
bifanti tre et mezo, chel haueua dato per el
poffeffo ; et per che per l'ufanza de tutte
le dimande , et chiamori che fi fanno , fi
deueno notificar à quelli che la cofa apar-
tiene , il che à molti pare che la corte in
quefto cafo non lo diè far ad altri , fe non
à requifition del zalonzante , et fe diè fare
per effer fubito , et più certo liberato de in-
trigo , ancor che fe il compratore lo fappia,
ò alhora , ò dapoi , poco li può giouar , d
nocer , et però lui può venir auanti quando
vorà , fe non farà aftretto de venire , ec-
cetto che la cofa non paffi anno et giorno,
per che el poffeffo de l'anno et giorno va-
Terà à colui che tenira el ftabile fenza za-
lonzo ; et fappi che ſe non ha parente che
zalonzi , et el vicino lo zalonza , che lo de-
ue zalonzar per vifinanza ; et per che po-
trà effer chel habbia più d'un vifino del
ditto ftabile , et che doi vicini veniffeno à
zalonzar , ò piu di doi , fappi che colui che
fara più propinquo vicin hauera el zalonzo
del ftabile ; et fel auien che doi vicini za-
lonzaranno , et l'uno fera egualmente vicin,
come l'altro , et di tanta tenitura de lo fta
bile , io credo che tutti doi l'haueranno ,
et fara diuifo el ftabile , et cadaun prende-
rà la fua parte da quella banda à la quale
è vicino , et cosi mi par de iure ; et non
creder , che fe l'un vien prima de l'altro ,
che per quello ha alcun auantagio, pur che
i vengano auanti fianno finiti li fette gior
ni, et forniti de le cofe che li bifognano ,
com'è dichiarito di fopra ; et il fimile fara
nel cafo de li parenti , che fuffeno in vn
grado parenti del venditor , et io credo che
trouandoffi più de do parenti zalonzanti ,
che quando el ftabile farà diuifo per la cor
te , et proto Maeftri , che l
' uno de li pa-
renti prende prima de l'altro fecondo la lo-
ro ætà ; et de li ftabili che fi vendeno à l
'
incanto , et con condition , fi può fimilmen.
te zalonzare fra li fette giorni ; et fappi ve
ramente che il ditto contar de lifette gior
ni è à contar dal dì che la vendita farà
perfetta , cioè che non fi habbia piu à far
de la vendita ; et per che li ftabili che fi
vendeno à l'incanto fe deliurano il terzo
giorno per tutto il dì fequente ch'è il quar
to giorno , ancor che quando el ftabile fi
deliura il terzo giorno , fi dà il poffeffo per
l'incantador nelle man del Vifconte , l'in-
cantador deue dire, come l'ha deliurato per
tutto il dì fequente , et aduenendo che il
Vifconte in quel inftante metta in poffeffo
el comprator quel poffeffo non fi deue fare
per effer nullo , imperò che la vendita non
perfetta , ò finita , fe non paffa il quarto
giorno fenza fufpenderla alcuno , et da lho-
ra comenza il dritto contare de li fette
giorni , et per dechiarir meglio quefta cofa
acciò che non aduengano contrafti , fappi
che il fettimo giorno dura infino à l'appa-
rir de le ftelle , et alhora è compito il gior-
no , et comenza la notte , et cosi fi deue-
no vfar tutti li termini , et litigando , et
guardando il termine fino à l'apparir de le
ftelle , et da lhora innanzi non fi può far
niente ; conciofia ch'io vidi aduenir à la
corte del Vifcontado de Nicofia , et quefto
fu ne l'anno del 325. de Chrifto , che vno
parente de quelli de Balart venne auanti
fuffe il fole à monte , et cercò el Viſconte,
et
 REGNI HIEROSOLYMITANI . 553

et la corte , et non ha poffuto trouar al te , et fenza tuor licentia dal Signor , nè

Viſconte , ma haueua giurati , er gente che domandar alcuno mandato , & deueno ha-
teftificorno , come non ha poffuto trouar el uer el ftabile , che haueranno zalonzato per
Viſconte à tempó , per che era in prefen- l'ufanza , cioè come parenti , ò vicini , &
tia del Re , et quando poffete hauer el Vi- s'intende , & per Cauaglieri , & Zintildon-
fconte con la corte , le ftelle erano appari- ne , & Clerici , & gente de religion, & del
te , et haueuano accefo lumiere , et zalon- commun , cadauno per si , ma non gia li
zò, et nafcete differentia tra coftui , et vn' Clerici per la Chiefia , nè li religiofi per la
altro vifin che haueua zalonzato à tempo , fua religion , nè le gente del commun per
et hora , auanti el fine de li fette giorni , el fuo commun , fe non fuffe con licentia
la qual cofa fu così iudicata , che il paren- del Signor che ha l'autorità de far il tut-
to , fi come li par , & piace , come capo
te doueffe hauer el ditto zalonzo , poi chel
venne auanti fuffe il fole à monte , et la Signor ,
cofa reftò di farfi per caufa chel Viſconte Et douete faper ch' ancor che tal perfone
non potè hauer , & l'hebbe . Hor tornia- ponno zalonzare , & hauer tal ftabili che
mo al cafo ; & s'adueniffe che vn ftabile haueranno zalonzato , fopra cio vi è vn'or-
fuffe venduto per perfona che non fuffe fuo dine che fi ha vfato , & per fpecial manda-
el ftabile , & à l'incanto , ò che molti l '' to fatto , & è tale , ch'el ftabile che ha-
haueffino venduto , ò fatto vender , fi come ueranno zalonzato , ò che li ferà peruenuto
fonno commiffarij di qualche morto, ò com' in alcun' altro modo , che farà dichiarito in
è d'uno ftabile ch'è de molte perfone , & altra parte , non lo può tenir fe non vnʼan-
tute infieme lo vendeno à l'incanto , & tal no & vn giorno , anzi dieno alienarlo , fe
ftabile per tal vendita fuffe zalonzato io non ponno hauer licentia dal Signor de ha-
ardifco dire , fe non odo dir meglio , che uer & vfar , & tenir el ftabile , come fan-

zalonzar
può zalonz
il vicino del ditto . ftabile lo può ar
nel modo dichiarito di fopra , ma non gia
così facilmente li parenti , per alcune rafon
bone ; imperò che douete fapere ch'el ftabile
venduto per altre perfone , che per el patron
d'effo , par che fi poffa zalonzare per li pa-
renti del venditore , & ha qualche color di
rafon , per che ne l'affifa , ò ne l'ufanza
dice , che il parente di colui che vende il
fuo ftabile può zalonzar , & atento che lo
vende el fuo ftabile per la perfona che lo
te
deue vender , ben può il fuo parente hauer
l'auctorità de zalonzare ; ma a me pare al-
tramente , per ch'io non intendo ch'alcuna
te ,
perfona poffa per lui vendere il ftabile d'
no li Borgefi ; & per che cadauno fe diè
guardar , fappi , che al tempo del Re Hen-
rico la cofa fu dechiarita per la cognitione
del Re , & de la corte, che il Signor può
far confifcar tutti li ftabili de tal gente ,
che non li teniffeno dal Signor , ò con li-
centia del Signor , poi che fuffe paffato an-
no & giorno , & loro non li alienaffino ,
& alhora vi furono alcuni ch'erano inobe-
dienti , & non volfeno alienar i fuoi ftabi-
li , quali haueuano hauuto per fucceffione ,
ò in tal modo , & il Re li fece confifcar ,
& li hebbe , & tenne quanto li piace , &
dapoi li fece vender , & donar per la cor-
con condition che li alienaffero da lo

altri , anzi può auenir ch'alcuni che voglio-
no partirfi dal paeſe , & laffano commiffion
ad alcun altro fuo commeffo , ò à li com-
miffarij , per vender ditti ftabili , quali non
fon già de colui che li vol vender, o che
li fa vender , ma di colui che glieli ha dato
à vender , ò far vender , per il che à ogni-
1 uno che cognofce la rafon , deue parer che
li parenti de colui che li vende , non han-
no alcuna rafon de zalonzar , ma li parenti
de colui che glie li ha dato a vender pon-
no zalonzare ; & s'el ftabile de molti fara
venduto in vna vendita , io dico ch'el pa-
rente de cadaun de loro può zalonzare la
parte del fuo parente , & da poi hauute
quelle parte ponno zalonzar i vicini , come
vicini le altre parte , ma che quefto fifac-
cia auanti che paffano li fette giorni ; &&
ancor che in alcuna parte di quefto libro è
fatto mention , che vi fonno alcune perfo-
ne che non ponno comprar ftabili , nè re-
ceuer dono , nè pegno fenza licentia del Si-
gnor , già per quefto non reftano hauer que
ta gratia de zalonzare , la qual deueno ha-
uere , et per el douer , & per la rafon , &
ponno zalonzar liberamente , & quietamen-
Tem. II.
ro , & per che molte volte alcuni voleno
comprar vn ftabile che li bifogna hauere ,
& dubitano che li parenti , ò vicini non
lo zalonzino , fi troua ch' antiquamente fi
vfaua far in quefto modo , che il venditor
donaua parte del ftabile al comprator , et
l'altra parte li vendeua per tanta quantità
de danari, et con quefto mezo il zalonzante
non ardiua zalonzar , per che fi cargaua ma-
le . Ancora fi ufaua alcune altre cofe , cioè
impegnar el fuo ftabile per vn breue termi-
ne , et che colui che l'haueffe in pegno po-
teffe fabricar al ftabile , et le fpefe fi do-
ueffino fimilmente pagar dal pegno , et ch'
el fuffe creto de le fpefe che faceffe per il
fuo ditto , per il che li romagniua quel ſta-
bile , et colui che l'haueua in pegno , nè li
fuoi heredi
fuoi non poteu
heredi non ano , nè voleuano pagar
poteuano
fi gran quantita , et però lo teneua amo et
giorno oltra il fuo termine fenza pagar af-
fitto , et lo acquiftaua per queſta via , et
cofi fazando li zalonzatori non lo poteuano
hauer per zalonzo , per che vendita non fi
feua apparente ; et per queſte cauſe fu or-
dinato el facramento al compratore ; ma per
che alcune volte la cofa è neceffaria , et il
Aaa com-
 ASSISIE
554
comprator vol hauer quel ftabile , à me pa-
re che colui che vol comprar vna cofa col
voler del venditore , et il marcato fe fà al
bene placito de l'uno , et de l'altro lor
ponno trouar via che lui habbi la fua com-
prita fenza fare alcuna arte , et non dubitar
d'alcuno zalonzo ; et però puol effer vno
tal modo che fia contento el venditore , et
il compratore , et che il venditore debba ven-
der el fuo ftabile per tanti bifanti con que
fto , che s'adueneffe alcuna perfona che vo
leffe zalonzare fra li fette giorni , fecondo
l'ufanza che la vendita fia nulla , et che
cadauno habbia la fua robba , cioè el ven-
ditore el fuo ftabile , et il compratore i fuoi
danari > et che compiuti faranno li fette
giorni fenza zalonzo , che la vendita fia per-
fetta , ferma , et ftabile , la qual cofa s'io
non intendo meglio , fi può fare , et com-
portar che fia fatta , et vfata , per che ogn'
uno può far , et vfar la fua robba come li
pare , et piace , eccetto contra la rafon, et
li commandamenti del Signor che cadaun
deue obedire .
De le donation di ſtabili .
XXV. Sappi che tutte le perfone , et ho-
mini , et femine liberi , et non ferui , pon-
no donar li fuoi ftabili à chi li piace , et
con tal condition , come potrano , eccetto
alcune perfone che fonno deuedate , et non
ponno receuer doni de ftabili , ſe non è con
licentia del capo Signor chel voglia com
portar , che poffano receuer tal doni, fi co-
me fonno nominati di fopra , cioè Chiefia ,
cafa de religion , Clerici , Preti , Cauaglie
ri , et gente de commun ; et per che in
quefto libro fe diè far mention de le cofe
che ponno , et deueno vfar al cafo de le
Borgefie , che fi chiamano heredità , ideft
ftabili , conuien che fi moftri , et dica il
modo de le donation fatte , et che fi deue-
no vfar di fare ; et fapi ch'un Borgefe pol
donar el fuo ftabile in quefto modo ; Ro-
berto dona el tal fuo ftabile , ò li foi fta-
bili che lui ha di fua comprita , ò in dono,
ò da defcendentia , ò d'altra parte , à la
fua moglie , ò à li foi fioli , ò ad altra
perfona , et la diè nominar, fi com'è à dire
à Girardo , et poi fe diè fpoliar del poffef-
fo immediate , et metter in poffeffo el Vi-
fconte , el qual Vifconte deue meter in pof-
feffo immediate el ditto Girardo , che hebe
el don , ò quelli che hebeno el don , fe fo-
no più de vno , per che ciafcuno deue effer
pofto in poffeffo del dono che li è donato ,
et di tanto quanto hauerà in dono , però
che il donator può donar à l'uno più che
à l'altro , come li pare , et piace ; et s' ac-
cade che colui che diè receuer el dono, non
fia prefente , fe ha vfato , & à me pare ef-
fer honefto , che il Vifconte , dapoi hauuto
il poffeffo dal donatore con la bachetta ,
ben può metter in poffeffo alcuna perfona
per nome de colui , al quale è fatto il do-
no digando ; io metto in poffeffo voi Simon
del dono che Roberto fece del fuo ftabile à
Girardo , per che Girardo non è prefente ,
per el ditto Girardo ; et poi el Vifconte
è obligato à la requifition di colui che heb-
be il dono di commandar quelle perfone che
hanno , et tengono quel ftabile , de refpon-
der da lhora inanzi al ditto Girardo, come
patron del ditto ſtabile .
Vn' altro modo de donation che fi
pud reuocar ,
XXVI. Vi è vn'altro modo de donation
che s'ha fatto , et fi può fare , cioè , colui
che dona el fuo ftabile , lo puol donar à
fuo reuoco ; Reuoco vol dire , che la dona-
tion chel fa , la poffa reuocare , et recupe-
rare quel ftabile tutte le volte chel vorà ,
et deue dire così ; jo dono el tal mio ftabile
al tale à mio reuoco , con questo che tutte le
volte che mi piacerà , io poffa reuocare la do
nation che li faccio del ditto ftabile ; etfap-
pi che quefta donation val fin à tanto chel
donatore la vorà reuocare , et colui che ha-
uerà il don può habitar , et affitar , impre-
ftar ad habitar , et prender el fitto ch'è fuo,
come cofa fua , per fin chel fia reuocato ,
et alhora colui che ha il don non ha action
nè
più in quello ftabile de far alcuna cofa
& obligato dar alcuna cofa , di quanto ha
fcoffo , ò dal fitto , è d'alcun'altra cofa à
colui che li fece il dono ; et s'intrauegniffe
che il ftabile fi trouaffe affittato ad alcuna
perfona , da colui che lhaueua in don , et
il donator li reuocaffe auanti fuffe finito d
termine de la ditta affitaſon , alcuni voglion
dire , che colui che tien el ftabile affitto ,
non lo deue laffar fel vole fin che fia com-
pito il fuo termine , pagando el fitto à co-
lui che lo deue hauer , ma io ardifco dire
il contrario , che fubito che il donator ha-
uerà reuocato il dono chel ha fatto, lui de-
ue recuperar el fuo ftabile , ò
d fia affittato ,
ò altramente , però che cadaun puol , & de-
ue faper che alcun non ha poder , fe non
di tanto quanto li è ftà dato ; & fe auien
che colui che hauerà donato el fuo ftabile
à fuo reuoco , more fenza reuocar la dona-
tion di quel ftabile , colui hauerà el don
francamente , & quietamente , & può far
tutte le fue voluntà , come de cofa fua pro-
pria ; & fe intraueniffe morte à colui che
ha il dono del ditto ftabile reuocabile , co-
m'è ditto di fopra , & haueffe alcun figlio-
lo , fappi che li fuoi figlioli nati in legitti
mo matrimonio faranno , & romagniranno
in fimil poffeffo , com'era fuo padre , &già
per quefto non refta che il donator non lo
poffa reuocare al fuo piacer ; ma s'io ha-
ueffe à fare, el reuocarebbe auanti fuffe paf
fato l'anno & giorno , dapoi la morte di
colui che haueua hauuto il dono , acciò che
Ii fuoi figlioli per il poffeffo de l'anno &
gior.
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
giorno non lo poteffeno hauer, & viuer con
quello , & fel fe trouaffe fenza figlioli , et
el ftabile reftaffe abandonato , li fuoi paren-
ti à latere lo ponno hauer per la zaeta ,
ouer difcendentia peruenutali , & già per que
fto el donator , ò fia prefente o non , el
può reuocar la donation auanti l'anno &
giorno , per che io intendo che quando li
parenti à latere lo poffederanno anno et gior-
no , che il donator hauerà gran difficultà à
recuperar quel ftabile , & di ciò con rafo
ne fi potria dire affai , et per l'una, et per
l'altra parte , però guardiff ben ogn' uno ,
come dona il fuo ftabile .
Donation conditionata .
XXVII , Vn'altro modo di donation , et
fi può dire cofi ; el tale dona el tal fuo
ftabile al tal , con quefto chel non poffa
vender , nè donar , nè impegnar , nè alie-
narlo , prima chel non habbi la tal ætà ,
cioè fina che colui , è quelli che receueno
el don , habino la ætà perfetta , come vorà
metter , de quindefe anni , ò de più , al fuo
piacer ; et fe quelle perfone che receueno
el dono , non fonno alhora manco de la ætà
perfetta , ma ſonno de ætà , può el donator
à quel dono , et à quella condition impo-
nerli quella ætà che vorà , et più , et man-
co , cioè diefe anni , ò manco , ò più , de
non hauer auctorità al ftabile, com'è di fo-
pra dechiarito ; et finita farà ditta ætà che
li hauerà impofto , fappi che loro ponno fa-
re, et vfare il ditto ftabile al fuo piacere ;
A.
et fappi che per che non glie l'ha donato à
loro , et à fuoi heredi , s'alcun de quefti
che receueno il dono morirà auanti la fo-
praditta ætà , alcuni voglion dire , chel fta-
bile ritorna à colui che l'ha donato fiando
vivo , et s'el fuffe morto più tofto à gli
fuoi figlioli , che à li figlioli , ò à li here-
di di colui che hebbe il dono ; et però
molti per volerlo fare più feguramente ,
quando fanno tal donation con quefte con-
ditione , le deueno dechiarir , et dire così ,
che mancando el tale che receue el don
ditta donation fia d'un altro , et per fimel
conditione ; et altri diceno , che fia el dono
al tale , et à li fuoi heredi , et con tal
condition ; et tutte queste cofe fe fanno , et
fi ponno fare , eccetto quelle che fonno con-
tra la vſanza ; ma io ardifco dire ( ſe me-
glio non intendo dire ) che già che il pa-
tron del ftabile fa el dono à colui che lo
dona , ò vogli chel dica à lui, et à li fuoi
heredi , ò non , et che il donatore fe fpo-
glia dal poffeffo , et fa metter in poffeffo
colui che receue el dono , fenza referuar al-
cuna rafon in fi del ditto ftabile , cioè chel
dica cofi , con quefto , che mancando el ta-
le , che ha el dono auanti la ditta ætà ,
ch'el ditto ftabile ritorni à lui donatore ,
et à li fuoi heredi , à me pare , che fe non
è cofi fatto , lui nè li fuoi heredi non re-
Tom. II.
555
cupereranno più el ditto ftabile , anzi deue
effer , et peruenir' effo ftabile à li figlioli de
colui che receuete el don , ò à li altri fuoi
heredi à latere ; et fi crede ancora che quel
la ætà chel hauerà impoſto a colui che heb-
be la donation , farà compita dapoi la fua
morte , et li fuoi heredi ponno dapoi fare
la fua voluntà del ditto ftabile , et chel fia
la verità , fe dice che in tal poffeffo , ette-
nitura , com'è il padre , et la madre d'una
perfona che va da vita à morte , fonno e-
tiam li fuoi figlioli , et non dice già con
tal condition , che dapoi la morte de colui
ch'è impofta la condition , non poffa , nè
debba effer de li fuoi heredi ; ancora fappi
che queste parole che fi dice ; io te do à
ti , & à tuoi beredi ; lè vn ben parlare ,
però che ciafcun fa , et è certo che tutto
l'homo
cio che l' acquifta è fuo , et de li
homo acquifta
fuoi heredi , fel non hauera fatto cofa per
la quale non poffa venir à li fuoi heredi ;
ancora fappi quefto , che à la materia de
le donation di feudi conuien per qualche
bona rafon in alcuna parte dire così ; io te
dono questo feudo à ti, & à li tuoi beredi
che tu bai di tua moglie maridata , com'è
de legittimo matrimonio ; la qual cofa apar-
tien poi al fatto de li ftabili , però che ca-
dauno può faper che s' alcuna perfona dona
el fuo ftabile ad vn'altra , et dice così ; io
te dono quefto ftabile à ti , & à li tuoi be-
redi , ò vogli che habbia heredi , ò non ,
poi chel donatore non ha nominato li he-
redi del receuente per nome , com'è à di-
re ; io Piero dono el mio ftabile à Ioanne ,
à li fuoi beredi Iacobo , Roberto ;
fappi chel ditto Ioanne può fare tutti li }
commandamenti , il che non può fare quan
do li heredi fonno così nominati , li quali
de rafon deueno fimilmente receuer el pof
feffo , com'el receuente , fe fonno prefenti ,
et fiando abfenti , alcun altro per loro ; et
fappi ch'io la vidi accader à la corte che
vna perfona hebbe donation à lui , & fuoi
heredi , et per fcrittura di corte , et per
che li fuoi heredi non erano nominati per
nome , nè haueuano receuuto alcune poffef-
fo , fù fententiato per la corte , che lo pof-
fa vender , et far fi fuoi commandi , et ha
venduto el fuo ftabile ,
Donation de vna parte del ftabile .
XXVIII. Ancora vn' altro modo de do-
natione cadaun può , et deue faper , che co-
lui che ha il ftabile può donar parte di
quello , et così come li piace , et tanto quan-
to ha libertà de dare ; et per ché aduiene
che qualch' uno mett'el fuo ftabile in pe-
gno ad alcun' altro per vna quantità di da-
nari che li è debitor , et con termine fpe-
cificato , ò de pagarlo a fua requifition , et
auien chel patron del ftabile vol paffare, et
andar fuor del paeſed glid opreffo da la
malatia , et vien à la morte , et non ha-
Aaa 24 uen-

SI
556 AS
uendo il modo de difpegnar il fuo ftabile
che val più del fuo debito , el fa donatio
ne d'effo , et la può fare à chi li piace ,
et deue dire così 5 io dono el tal mio ftabi-
le che il tale bà in pegno da mi per tanti
bifanti , ch
' io li debbo dare , faluo la im
pegnatione et fappi che ben che nol dica ,
faluando la impegnation , quella è faluata ,
per che lui non può hauer altro dal ftabile
che difpegnarlo , ò el più di quello che li
debitore ; adonche el può donare quello
che ha in ditto ftabile à chi li piace , et
le rafon che ha de difpegnarlo , et hauer
el più de quel che li è debitore , et deue
effer colui che receue la donation in quel
grado ch'era el donatore .
Donation dapoi la morte ?
XXIX. Ancora vi è vn' altro modo de do-
nation ch' accade fpeffo , videlicet , quando
alcuna perfona va da vita a morte , et fa
el fuo teftamento , et fuo ordine , et ha
ftabile , et lo vol laffar per l'anima fua , ò
vender , ò donar le intrade , et elemofinar-
le per cantar meffe , et ordina per fuoi com-
meffarij quelli che li piace , et Clerici , et
Layci , per il che conuien dar el fuo fta-
bile à li fuoi commiffarij per fare il fuo or-
dine , deue faper che non lo può dar ad
alcuno Clerico , ancora chel fia commiffa
rio , ne à tal perfone che non ponno rece-
-uer poffeffo di ftabile ſenza licentia del ca-
po Signor , et però li conuien darlo ad vno
de li commiffarij che fia layco , qual deb-
ba receuer el poffeffo per lui , et fuoi com-
pagni per farlo vender ad inftantia fua , et
volendolo fare più fanamente dagi la faffi-
na , ideft el poffeffo al Vifconte , et à la
corte con condition che à la rechiefta de li
commiffarij la corte debba farlo vender , et
dar i danari à li commiffarij ; et fappi che
s'el voleffe dar in perpetuo , acciò che le
intrade del ditto ftabile fuffeno de la Chie-
fia , ò pet cantar meffe, el non lo puol fa
re, nè la corte el comportaria , fenza la li-
centia del capo Signor .
Donation conditionate à li beredi .
XXX. Ancora vn' altro modo de dona-
tion , che queſto fia la verità , s'ha ditto
qui di fopra di molti modi de donation ,
et potria effer vn poco dannofo , ma per la
neceffita di colui che fece quefto libro , con-
uiene fare mention de molte cofe per effer
meglio acorto ; & però fara mention di que-
fto altro modo , che fù accaduto , et fpeffo
potrà accader per la diuerfità de la gente ,
et del mondo che va fempre fminuendo le
bone opere , et crefcendo le malitie , fappi
che vi è vn' altro modo de donation che
fi fa così ; el tale dona el fuo ftabile à li
fuoi figlioli , ò à vno , ouer à più , ò vo-
gli ad altre perfone , à loro , et à li fuoi
E
SI
heredi, con condition, che coloro a li qua-
li fi fa la donation , nè li fuoi heredi non
poffino vender , nè donar , nè impegnar ;
nè alienar el ditto ftabile, ma ch'el fia fuo,
et de li fuoi heredi , et mancando alcun d
'
effi fenza herede ch
' el ditto ſtabile fia del
tale , et de li fuoi heredi nel modo, et con-
dition di fopra dechiarito ; et in quefto mo-
do alcuni vogliono dire , et io credo che
vniuerfalmente fi dice , che tal ftabile per
tal donation , non fi può vender , nè do-
nar , nè impegnar , nè alienar , et per che
fimplicemente ha da dire alcuna cofa in con-
trario , egli è buono aldire , et intender il
fuo ditto , ancor che colui che dice quefto
el volfe dimoftrar , et fimplicemente dechia-
rire , imperò che quelli che fonno fapien
tiffimi , et di fenno natural , et di bona
fcientia , cognofceno meglio la materia , et
la rafon; et per quefto potrà hauer alcuna
menda , per ch'el dice così , che li par ef-
fer aduenuto , et facilmente potrà auenire ,
che tal donation de tal ftabili fi potria
vender , et donar , et impegnar , et alienar,
et dice la rafon , per che ciafcun può , et
deue faper ch'è ditto fpeffo , et fi può dire
de rafon , che la neceffità non ha leze , et
fi può dire che fe la leze preditta è tale ,
com'el donator del ftabile ha volefto dire ,
et metter in quella donation , la deue va-
ler tanto quanto la può , ma non miga ol-
tra la fua poffibilità , et la neceffità puol
effer tale , et talmente à venire , che per
rafon , et per Iuftitia foprauanzi la leze ;
cioè che colui che hebbe el don de quei
ftabile hauera viffo longamente , fenza ha-
uer alcun figliolo che fia fuo herede , et
per più caufe peruegnirà in fi gran pouertà
chel non hauerà da viuer , et ditto fta-
bile ftando il ditto fuo patron à tal ponto,
fi pezora talmente che fi va guaftando , et
tal ftabili s'ha vifto , et fi vede effer ani-
hilati , et però è cofa chiara , chel fuo pa-
tron non lo puol fuftentar , nè recuperar,
et lo laffa , et abbandona , et vien in nien-
te , et fi guafta , per il che non hauerà do-
ue ftantiar , nè de che viuer , et cade d'al-
ta baffo el ftabile , et fi deftrufe per effer
troppo guafto , et non val niente , et non
paffa poco chel troua vn vifin al quale bi-
fogna quella piazza del ftabile ruinato , et
la vol hauer con el fuo confto , il quale
vorà dar al patron de . quella piazza affai
più che la non val ad altra perfona cioè
in quefto modo ch'el ditto vifin vorà cam-
biar con lui , et darli per quella piazza vn'
altro ftabile in altra parte, d tanti danari
che poffa comprar vn ftabile per habitare ,
et auanzarli anche parte de danari da quel-
la vendita ; et a quefto modo ha tant au-
etorità el patron di quel ftabile ch'era gua-
fto , et non haueua doue ftantiar , nè an-
che danari , che a me pare che fi potria
dire a quefto modo effer adimpita la paro-
la fopraditta , che la neceffità non ha leze,
· et
 REGNI HIEROSOLYMITANI ,
& che quella leze non haueua piu auctori-
tà , & che quefta neceffità ch'è cofi certa,
& euidente , & à correction de la leze , &
però fi deue comportar , & fare , & quefto
iufto , & honefto , & fara grato à Dio ,
& al mondo ; & meglio fi deue comportar
che fi facci quando aueniffe queft'altro mo-
do, quando per qualche accidente el patron
di quel ftabile che l'haueffe in don fi tro-
uaffe à la gratia de l'inimici de la fede
Chriftiana , deffendendo le rafon de la fua
terra, & però fuffe prefo , & retenuto in
pregion de l'infideli , che potendofi rifcata-
re da la vendita di quel ftabile , fi deue
vender , & alienar à qual modo fi potrà ,
acciò chel fuo patron fia liberato da la pre-
fon , & quefto fi può fare fimilmente per
buona , & iufta caufa ; & è piu fegura cofa
à fare, & comportar che fia fatta à li giu-
rati , & à li fauij de la corte , & à molte
altre perfone che hanno vifto occorrer mol-
te buone coſe , & vfanze , & confuetudine,
per che tutti diceno , che ciò ch'è fatto in
1
corte non è miga fatto per corte ; & però
io intendo che quefto ch'è fatto per corte,
è vna cofa più ferma , ftabile , & valida ,
che quelle che fi fanno in corte , per che
le cofe che fi fanno in corte fonno molte
& donation , & vendite , & altre conuen-
tione, & comprite che fi fanno in corte, &
fonno & deueno valer , & valeno tanto
P quanto hanno autorità , & vertù , alcune co-
fe manco , & alcune più , & altre che va
leno poco ,
& queſto per che non fon fat-
te per la corte , per che per corte fi fanno
‫גו‬ le cofe ferme , & immobile , per cognition ,
de. & termination , d d altre cofe
ò fententia , ò
fimile , che non fi può dire , nè fare , nè
allegare il contrario . Item in l'alta corte fi
vfa , & il Signor l'ha fatto , & fa che lui
commette à la corte che debba conofcer fe
lui deue far la tal cofa , & fe la corte fa
cognition , che quella cofa fe diè fare ,
che fia fta fatta , alhora è la cofa fatta per
corte , & val più che quel ch'è fatto in
corte ; & però fe diè guardar colui che im-
pone tal condition voluntarie , & non ra-
foneuole , & yol tuor totalmente la libertà
a colui che receue ; per che s'ha vifto mol- bij , ouer permutation de ftabili ; l'uno fe
ti
per quefto modo andar male , & fi po- fà con vendita , & l'altro fenza ; quel che
tria dire , come vien ditto à buon homo , fi fà fenza vendita è tale , che le perfone
nè a maluagio, nè Visconte , nè corte , che fiano d' accordio , cioè ch'ogniun fia conten-
3
quel buon homo non s'ha mai differentia , to dar el fuo ftabile , per hauer el ftabile
& dal maluagio fempre rafon catiua ; & pe-
rò parmi chel donator può donar quanto
fpetta al tempo prefente al fuo piacer , ma
la fua auctorita non fi deue eftender à li
2
tempi futuri ,
Ancora molti hanno venduto , & aliena-
to li doni hauuti , & hanno fatto il fuo
bifogno , & proficuo . Ancora vn'altra cofa
ditta , & trouata in alcuni libri , che
quando alcuna perfona aliena il fuo ftabile ,
è vende , ò donna ad altra perfona , quella
perfona che receue el don non fi mette al
Tom. II.
557
ftabile , ma lo poffede , & tiene al meno
otto giorni , accio chel poffa dire , & mo-
ftrar chel ha hauuto el poffeffo , & tenitu-
ra , & l'ufanza del ditto ftabile , che altra-
mente non lo puol vfar , cioè vender , do-
nar , impegnar , nè altramente alienarlo , &
puol effer che quelli che diceno quefto, cre-
deno dir bene ; & acciò che cadaun fappia
qual è la forza de la fafina del ſtabile , fa-
rà bon chel fia dechiarito ; è vero che la
tenitura, & vfanza val, & deue valer, cioè
d'anno & giorno , & fe lè de manco la val
poco ,, ma la iufta rafon , & la fafina de
poco
la bachetta per la corte val affai , & im-
mediate , & deue valer affai più che la te-
nitura , ò vfanza de li otto giorni, per che
contra quella proua de la fafina , ch'è fatta
per la teftimonianza de la corte , neffuno
non può dire niente , & altro non vi è al
ftabile ; & però deue faper ogniuno , che la
corte non mette alcuno in poffeffo , fe la
non è cauta del tutto , ò parte , che colui
che fa la donation , la può fare , & poi fà
la fafina , & per magior caution per faluar
la rafon , & l'action de cadauno , el Vi-
fconte el mette in poffeffo , & dice ; io vi
metto in poffeffo , faluando l'altrui rafon.
Et però può dire colui ch'è in poffeffo
per corte , che può vender , donar , & im-
pegnar , & far il fuo libito immediate , et
già per quefto, nè per tenir otto di el fta-
bile , non refta che colui che ha rafon , &
action , non lo poffa domandar , & hauere
auanti fia paffato l'anno et giorno ; & que-
fto puol far colui che receue il dono " &
non miga il compratore , fin che non fia
paflati li fette giorni , ancora che per ne-
ceffità s'ha fofferto far cosi , che il com-
prator de vn ftabile ch'è aftretto d'andar
fuora da la malatia mortal , dapoi che ha-
uerà comprato el ftabile , & auanti li pre-
dirti fette giorni fa donation à chi vole ,
& dice così ; el tale dona el ftabile compra-
to dal tale al tale , faluando la rafon der
zalonzatore ,
De li cambij di ftabili.
XXXI. S'hà ben vfato do modi di cam-
de colui che cambia feco , & quefto fi fa
fenza li danari , et deueno venir in corte ,
& dire così ; Signor Vifconte femo faper à
voi , & à la corte , che io, el tal fiemo
d'accordo de un cambio che volemo fare de
li noftri ftabili , cioè Roberto cambia el tal
fuo ftabile , ch'è al tal loco , con el ftabile
de Martin ; & poi ciafcun de loro fe diè
fpogliar dal poffeffo del fuo ftabile , & met-
ter in poffeffo el Vifconte , et el Viſconte
fafir ciafcun d'effi del ftabile che diè rece-
uer ; & quefti deueno pagar à la corte le
Aaa 3 fafi-

I SI
SS
558 A
fafine cinque foldi per homo, li quatro fol-
di al Vifconte , & l'altro al fcriuan , & à
li baftonieri : & l'altro modo de cambio è
per vendita , che colui che ha el fuo fta-
bile de manco valor , dà à l'altro che val
più qualche danaro , & però conuien fimil-
mente che fi fpoglino dal poffeffo , & met-
ter in poffeffo ciaſcun del ftabile che diè re-
ceuer , nominando quanti danari deue pa-
gar l'un a l'altro , & colui che paga li
danari , deue pagar per il poffeffo che rece-
ue de la comprita bifanti tre & mezo , et
l'altro che ha venduto , deue pagar li cin-
que foldi ; & a molti pare , & a me , che
in quefto cambio , ancor che fia fatta ven-
dita , non ha alcun zalonzo , nè de paren-
ti , nè de vicini , & non è molto ftraneo .
De li liuelli di ftabili .
XXXII. Voi douete faper , che tutte le
perfone libere , & Borgeſe che hanno ftabi-
li tal come hò dito di fopra , cioè cafe ,
giardini , charri , vigne , & fimilia per la
franchifia de la Borgefia ch'è cofa molto
libera , può del fuo ftabile cadauno far el
fuo libito , però è accaduto , & puol intra-
uenire de rafon , che cadaun può dar el fuo
ftabile , d
ò parte d'effo in liuello à molti
modi , & accio che cadaun fappia il modo
fara dechiarito quiui ; Simon vien in pre-
fentia de la corte , & da à Ramondo vn
fuo ftabile el tale , ò el fuo giardin , con
tutti li fuoi dretti, & iurifdiction, ò el tal
fuo campo ch'è di tal grandezza , cioè di
tante mozade , ò di tante canne , ò fpiaz-
za , la qual ſpiazza è de cento canne, cioè
diefe canne de longhezza, & dieſe canne de
larghezza , & s'el campo non è troppo qua-
dro , fe diè mefurar fecondo l'effer fuo , d
la vigna , con le cafe & follador fe l'hà ,
per bifanti cento à l'anno per più , o
per manco , fecondo che faranno d'accordio
à effer pagati ditti cento bifanti l'anno , o-
gn'anno in fin de l'anno , ò in altri ter-
mini , & per la víanza de li liuelli ; & fe
diè fpogliar dal poffeffo , & metter in pof-
fefso el Viſconte , el qual Vifconte deue
metter in poffeffo del ditto ftabile effo Ra-
mondo , & dirge : io vi metto in poffeffo
del ditto ftabile che fo de Simon , con con-
dition chel ditto ftabile fia obligato à liuel-
lo de tanti bifanti à l'anno à effer pagati
in tal termini , come di fopra , fecondo
ufanza de li liuelli à Simon preditto ; &
à quefto modo fi può dar fimplicemente el
ftabile de ciafcuno à liuello ; & douete fa-
per che l'ufanza de li liuelli è tale , che
colui che ha il ftabile , & diè dar el liuel-
lo , può vender el ditto ftabile , & donar ,
& impegnarlo, faluando el ditto liuello qual
è referuato , & fimilmente può el patron
del liuello del ditto ftabile far ciò che vol
del ditto liuello de tutto , ò di parte ; &
ſe auien chel patron del liuello non fi po-
E
teffe pagar in li tempi debiti , el può per
el Viſconte , & per lui medemo impegnar
el ſtabile , cioè de vn'anno fecondo l'ufan-
za , la qual è tale ; el primo anno fi deue
far leuar le porte , & non pagando il fe-
condo anno far leuar el couerto de le cafe,
& con quefti mezi può el patron del liuel-
lo aftrenzer colui che li deue dar el liuel-
lo , & farfi pagare , & fe per tanto non lo
pagarà , mancandoli el terzo anno , può pren-
der el ftabile volendo , & tenirlo fin chel
fia fatisfatto del liuello , chel liuellario li
deue dar , de la qual cofa il modo de la
certezza farà per il tempo de li anni paf-
fati , & meglio faria fel haueffe in fcrittu-
ra , è in arecordo chel haueffe pagato , ¿
fatisfatto per polize , ò per altro modo va-
lido ; & fappi che colui che tien il ſtabile ,
& diè pagar el liuello nel modo fopradit-
to , hà quefta libertà , che ſe la cola non
li piace , ò fe non è fufficiente de pagar el
liuello , el deue far faper al patron del li-
uello , & da lhora puoi abandonar el loco ,
& el ftabile , tutte le volte chel vorà , &
tanto quanto à lui piacera , & lui , & li
fuoi heredi ponno recuperar , & hauer el
ftabile quando voranno , pagando el liuello
da lhora inanzi, come foleua, & tanto quan
to doueua dar per il tempo paffato , eccet
to s'el patron del liuello haueffe hauuto, d
receuuto alcuna cofa dal ditto ſtabile , d ď
altra parte , per el ditto liuello ; & circa
ciò alcuna tenitura da luno à l'altro non
preiudica che ogniun d'effi poffa hauer , &
recuperar el fuo, cioè el patron del ftabile
el fuo ftabile , & el patron del liuello el
fuo liuello .
De quefto medemo in altro modo .
XXXIII. Et perche in quefto modo el pa-
tron del liuello non hà alcuna altra fegurtà
de hauer el fuo liuello & non li venire
amanco , per che quella cofa è à queſto mo-
do , el ſtabile ſi può guaſtar , d ruinar , d
per taramotto , d per foco , ò per acque ,
ò per fimil infortunij ; però fi fa così , che
colui che prende quel ftabile , à campo , d
el
giardin , ò vigna, deue obligar per pagar
ditto liuello effo medemo , & tutti li fuoi
beni , & tenir el loco fempre in bon effer ,
& augmentarlo , & non detteriorarlo ; item
fi può far più modi de fecuritade , & de
conuentione che faranno perpetue , & fegu-
re de pagarfi el fuo liuello fopraditto . An-
cora fappi che quella perfona che hà tal ſta-
bile , com'è preditto , puol vender fopra il
fuo ftabile vna quantità de liuello d'effer
tanti
data à colui che la compra , & per
danari quanti faranno d'accordio , con con-
dition , che quel liuello fi debia pagar per
termini fpecificati , & fecondo le vfanze de
li liuelli , & da lhora ferà quel ftabile , ch'
era libero , in la feruitù , ideft obligation
de quel liuello ; & fappi che à tal vendite
el
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
el parente del venditore , à il più propin-
quo vifin del ftabile , ponno per l'ufanza
del zalonzo hauerlo piu tofto chel compra-
tore ; & tanto più ch'il patron del liuello ,
quando el patron de va ftabile che diè dar
liuello , vende quel ftabile , deue hauer per
ogni vendita da colui chel vende vno mar-
co d'argento, ch'è ftatuito valer bifanti vin-
ticinque , & più , che fe il patron del li-
uello vorà hauer el ditto ftabile , el deue
hauer auanti chel compratore , per vno mar-
co d'argento manco , cioè bifanti xxv. &
quefto s'hà vfato longamente , & cosi è fta-
tuito , altri lo ponno faper meglio de mi .
Ancora conuien far mention di quefto ,
per che diſopra è fta ditto , & dechiarito
che non hà tenitura de anno & giorno in
la caufa di ftabili , che deueno dar liuello ,
& puol effer che tutti non intendeno bene,
però fi chiarirà qualche parte ; & fi può ,
& deue guardar ogni patron del liuello che
s'alcuna perfona extranea hauerà , & tegni-
rà el ditto ftabile , che die dar el ditto li-
uello francamente , & quietamente ſenza pa-
gar alcun liuello , ò recognition , ò dar al-
cuna redeuanza al patron del liuello , nè ad
altra perfona per lui , nè far altra cofa per-
tinente al ditto liuello , & com'è vfanza lo
tegnirà anno & giorno vedendo, & aldendo
el patron del linello , io intendo chel può
perder el ditto liuello , & colui guadagnar
el ditto ftabile che farà dapoi franco , libe-
ro , & quietato del ditto liuello per l'affifa
置 del poffeffo de anno & giorno ; & però fe
Aa die guardar ogniuno , & tegnir d'apreffo el
sell fuo liuello , & domandarlo , & farfi pagare
accio non incorra à quefto ; & per più chia-
ra intelligentia , fe dechiara altra perfona ,
che colui che fù patron del ftabile , & au-
&tor di quel liuello , per che à colui io in-
tendo che il poffeffo non li può , nè deue
valer ; & per che in quefto libro in alcuno
de li precedenti capituli è ftà , & puol an-
cora intrauenir in alcuni de li feguenti ca-
pituli , che fia ditto , & dechiarito in vn
capitulo alcuna cofa che fia ftà ditta in al-
cuna altra parte , voi potette effer accorti ,
che questo è fuperfluità de parole , ancor
che fia ftà à bon fine , & per fimplicità ,
& dubio di colui che l'hà fatto , per effer
il litigante meglio accorto de non fallire ,
& fpecialmente in alcuni lochi per magior
intelligentia de la cofa .
De le diuifion di ftabili .
XXXIV. Perchè in quefto libro è ſtà or-
dinato di far mention de le cofe che fi v-
fano à la corte , conuien che fia moftrato
d'ogni cofa , & fecondo le cofe de l'una
piu , & de l'altra manco , et però qui a-
uanti parlerò fopra la materia de le diui-
fion ; fappi che fe do , ò più perfone han-
no ſtabili de la ſopraditta forte che li fian-
no peruenuti per deſcendentia , ò per com,
559
prita , ò per donation , & hanno vn ſtabi-
le , ò più , & alcuno, ò parte de effi , ò
tutti infieme voleno che la fua parte fia di-
uifa da le altre , deueno , & ponno venir
in corte , & dimandar diuifion de li fuoi
ftabili , & dire : Signor Vifconte , fazz! fa-
per à voi, & à la corte, che io con el tal,
& con li tali ( fe fonno più ) hauemo vn
ftabile ( ò più ) ch'è di noftra comprita , ò de
donation, d chel tale ne l'hà donato, ò de defcen-
dentia che ne èperuenuto per la morte del tale,
in el qual ftabile , io bò parte , cioè la mi-
tà , è manco de la mità , quel che hà ; &
domando diuifion del noftro ftabile , vo-
glio che la corte mi faccia fare diuifion per
l'ufanza , accid io babbia la mia parte fe-
parata , & cognofciuta ; & per quefto fe l'
altra parte non è in corte per far la diui-
fion , el Viſconte deue mandar à chiamarla,
& dirge la fua inftantia , & fe lui non di-
ce cofa valida à l'incontro , el Viſconte
per corte deue commandar che fia fatta la
diuifion, cioè el minore de ætà de loro de-
ue fare la diuifion , fe el ditto ftabile li
fia peruenuto per defcendentia , ò per dona-
tion
1 , & fe le di fua comprita , la diuifion
fe diè fare per el protto maestro , & per
la corte ? & fatta la diuifion , deueno ve-
ni tutti in prefentia de la corte , & del
Vifconte , & farli faper la diuifion , et pre-
gar la corte de fcriuer tal diuifion , & poi
el Vifconte ad inftantia loro deue metter
in poffeffo con la bachetta ciaſcun d'effi de
la fua parte , & deue commenzar dal pri-
mo genito , ideft più vechio ; cioè l'ufanza
è tale , ch'el minore d'anni deue diuider ,
& il mazore deue prima tuore al fuo pia-
cer , et à fua voglia quella parte che vorà,.
et poi ciafcun de gl'altri per grado , et ca-
daun fecondo l'ufanza deue prender la fua
parte , et l'ultima parte deue tuor el mi-
nore ; et però fi deue guardar bene al far
de la diuifion, che facci fare da perfone in-
telligente , acciò chel poffa , et debba hauer
fimilmente la fua parte non troppo minore,
et mettandoli el Viſconte in poffeffo de le
fue parte , ciafcun deue pagar cinque foldi
la fafina à la corte .
per
Item de eodem .
XXXV. Et per che alcuna volta accade
che colui che deue diuider fecondo l'ordine
de li ftabili , et de li lochi , non può ben
diuider l'una cafa da l'altra , che l'una val
manco de l'altra , el può metter vna quan-
tità di danari à l'una de le parte , che l'
una parte debba dare à l'altra ; et fe fi fa-
ra così , in quefta diuifion vi è vendita, et
però colui che hauerà la parte che deue dar
li danari à l'altra, per che la fua parte val
più , pagara la fafina , come vendita , per
che ha comprato de quella parte el fopra-
bondante bifanti tre et mezo à la corte ,
come fi paga de la comprita de vn ftabile .
An-

569 ASSI
Ancora douete faper che à la materia de
tal ftabili che fi deueno diuider , che fonno
de defcendentie , ò de don , auien che de
li receuitori de le preditte defcendentie fi
troua alcuno minore de ætà , è fiano figlio-
li , ò figlie fecondo la fua ætà , per il che
non fi può in alcun modo fare perfetta di-
uifion de li fuoi ftabili , per
per fin
fin che lor
venghino à la fua perfetta ætà , per che è
cofa certa che fe vn infante farà diuifion ,
quando fara in la fua ætà perfetta, la puol
far disfare , per la qual cofa neffun de gl'
altri , ancor che fia di età perfetta , non
può fabricar , nè alienar la fua parte , per
che lè meffiata , et non diuifa , per caufa
del infante , na io vidi di quefta cofa fare
in corte qualche buon ordine , cioè chel Ba-
lio , ouer el tutore del infante vien in cor-
te con li altri che fonno di età , et fi of
feriffeno affitar el ftabile , et quel affitto ,
detratte le fpefe per il ben del ftabile , fi
parte quella intrada tra loro , et io inten-
do che quefto fi può fare per rafon, et per
conferuation de le parte .
De le impegnation di flabili .
XXXVI . Ogniun deue faper che chi hà
ftabile , et lo può vender , lo può fimil-
mente impegnare al piacer fuo , et per la
fua neceffità , però farò mention , come fi
deue impegnar; et prima el patron del fta-
bile può venire in prefentia de la corte , et
deueno effer da giurari , fe non fon più al
far di quefto , per che altramente le ven-
dite , et tutte le altre cofe fi poteuano fare
in prefentia de do giurati , et al tempo del
Re Almerico furon ordinate per alcune buo-
ne rafon che à la vendita di ftabili fanno
cinque giurati ; et però s' ha dito che l'
impegnation fi può fare per el Vifconte , et
do giurati , et fappi che homini , et femi-
ne ponno impegnar hi fuoi ftabili , per il che
à me pare , che fi deue fare in quefto mo-
do , et dire; io Philippo in prefentia di voi
Signor Vifconte, & de la corte impegnio el
mio ftabile , oli miei ftabili li tali à Gu-
lielmo ch'è prefente , per bifanti cento chel
to mioimpreftato
m' bà ftabile à fopra
pagargliehi da bogi
l'impegnation a un
del dit-
à vn'
anno de Spacio , et fappi che la quantità
de li danari puol effer più , et manco , et
fimilmente il termine ; et el ditto Philippo
fi deue fpogliar del poffeffo , et metter in
poffeffo el Viſconte con la bachetta , et lui
deue metter in poffeffo Gulielmo , et que-
fta impegnation è breue et ſenza condi-
tion , nè conuention ; et il ditto Gulielmo
quando farà finito el fuo termine , s'el dit-
to Philippo non hi paga li preditti cento
bifanti , el ditto Gulielmo deue venir in
corte , et à fua inftantia far auerzer el fcrit-
to de la corte , et deue domandar che li
fia fatto pagamento , ò che fia venduto el
fuo pegno , et s'io ardifco dire , à me pa-
SIE
re , ch' auerzendo la fcrittura de la corte ,
et certificandofi el Vifconte , et la corte de
la ditta impegnation , et com' il termine è
paffato , io mandaraue à chiamar ditto Phi-
lippo à cafa fua , et trouandolo quel giorno
li faraue dir la inftantia del ditto Guliel-
mo , et fe non lo pagaffe , d fel non fuffe
trouato quel giorno , io faraue incantar , et
vender el ftabile fecondo l'ufanza per pa-
garlo fenza indufiar più , eccetto s'il ditto
Philippo veniffe auanti chel fuffe deliurato ,
et voleffe hauer il termine de la corte de
fette giorni , la corte glie li deue dare , et
paffando li fette giorni far incantar , et ven-
der el ditto ftabile fecondo l'ufanza , et far
pagar el ditto Gulielmo , ma per ch'io cre-
do che quelli che hanno ordinato , et vſa-
to l'altro modo , l'hanno fatto con rafon ,
io vel voglio referire ; che trouando el fcrit
to de la impegnation , et ad inftantia del
ditto Gulielmo , fi manda à chiamar eldit-
to Philippo per baftonier , et fel non vien
per el baftonier , el Viſconte con la corte
el deue cercar , et trouandolo li deue, dire
Finftantia de Gulielmo , et de pagarlo , et
s'effo Philippo vorà dimandar li fette gior
ni , li deue hauer , aliter la corte glieli de-
ue dar , et tanto più fel vol dir alcuna co-
fa , la corte deue darli termine à la prima
audientia , dapoi quel giorno, et poi fel non
dice cofa che li poffa , et debba valer , de
le qual cofe fi farà mention à la materia
del placitare , el ftabile deue effer incanta-
do à l'incanto , et venduto fecondo l'ufan
za, et colui che lhà in pegno farà pagato ;
et fe farà venduto per più , el foprabundan-
re de li danari deue effer del patron del
ftabile , et fe farà per manco , per quefto el
patron del ftabile per ditto modo de impe-
gnation non li paga niente , per che lui non
fi puol attacar fe non al fuo pegno , et co-
lui che ha el pegno può metter fopra el
et
ditto ftabile tanto quanto deue hauer ,
quanto l'hà in pegno ; et ch'altramente vo-
leffe fare , el patron del ftabile deue prima
cognofcer el fuo debito verfo colui che vol
impegnar el fuo ftabile , er deue dire in que-
fto modo ; io cognofco douer dar al tale tanti
bilanti che m' bà impreftato , &però li dò
el mio ftabile in pegno per effer pagato al
termine et fazando à quefto modo , fe il
pegno portaffe manco del debito , per que-
fto non refta chel debitore non li fia obli-
gato de pagar quel che venisse à manco ,
gia che ha cognofciuto prima el debito , et
poi meffo el pegno ; et quefto è de iure .
Et per che molte perfone fonno dubio-
fe , quelli che impreffano el fuo per non
effer trauagliati de receuerlo fanno abundan-
te fegurtade , et in più modi, et ponno far
così ; dapoi confeffato il debito , et fatta
l'impegnation farlo dire ; toglio fopra di me,
mi obligo per tutto ciò che di questa im-
pegnation potrà venir à manco, fopra di me,
Sopra tutti li mei beni prefenti , & fu-
M:
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
turi , & de tutti li altri beni couerti , &
diſcouerti , mobili , & immobili qualunche
fono , d farano ; & à quefto modo l'homo
è più feguro . Et douete faper che per il
fecondo modo li è obligato il pegno , & el
patron del pegno , & tutti li altri fuoi be-
ni ; per che per il primo , fe il *. pegno ve-
ბ . per foco , ò per acqua , ò
niffe amanco , ò
per taramotto , che il ftabile fuffe perfo ,
lui potria perder li fuoi danari , & per il
fecondo è piu feguro per quella informa-
tion, per che fi puol attacar al patron del
ftabile , come debitor , & per il terzo è
troppo ben feguro, & però è bon ch'ognu-
no fappia le cofe più chiare , & più certe ,
accio non habbia danno .
Et fappi , che fe donna maridata fa l'im-
pegnation , deue effer con licentia del fuo
marito , & douete faper che fe donna ma-
ridata fa impegnation , donation , ò vendi-
ta , ouer altra cofa , fenza licentia del fuo
marito , non vale niente , & el marito lo
puol disfare , & quefta è vna de le pode-
ità , che il marito hà fopra la moglie ; an-
cor che alcuni diceno che lo puol fare per
il fuo proficuo , & non per il fuo danno ,
fenza el fuo marito , de la qual cofa io ar-
difco dire che lei non hà alcuna libertà in
le preditte cofe ; ancora fappi che in tutte
l'impegnation fi fà , & fi deue fare vn mo-
do di affitto , che l'uno fa à l'altro , & di
quefta materia farà fatta mention in le lo-
cation .
010
De le fucceffion de tutti li gradi .
paga
bun XXXVII. Ogniun deue faper che non è
atron miga afcofo , ò per veduta , ò per alduta ,
che quando vna perfona paffa da vita à
morte fenza far teftamento , ò fia homo ,
ò donna , li fuoi beni peruengono à li fuoi
parenti , & auanti à li fuoi figlioli , & à le
altre perfone fimilmente , che fe fonno pa-
renti , & fpecialmente li fuoi ftabili ; & ac-
ciò che le cofe fiano meglio intefe , farò
mention de le fucceffion, ouer defcendentie,
& à chi , & come de iure , & per confue-
tudine ; fappi che quando alcuna perfona
paffa da vita à morte fenza far teftamento
fecondo la recta confuetudine de li teftamen-
ti validi , tutti li fuoi beni peruengono iure
hereditario à li fuoi figlioli , da vno , ò
a più ; & per che in quefta materia de fuc-
ceffion può effer alcuna cofa d'altra condi-
tion che non fonno le defcendentie à li pa-
renti ,
farà dechiarito auanti de grado in
grado .
Voi douete faper , che l'homo , ò la don-
na che more , puol laffar - figlioli de età, &
pupilli , & figlioli , & figliole , per la qual
cofa non refta che la defcendentia non fia
peruenuta così ben à l'uno , come à l'al-
tro , ma fe tutti fi trouaffen de ætà fe li-
beraria piu facilmente , & ponno partir al-
cune cofe peruenutoli , & alcune cofe non ,
mentre fonno in pupillari età ; & fappi che
561
le cofe che fi ponno partir , fonno le mo-
bile , cioè danari , oro, argento , & altre
cofe mobile , & però tutti l'infanti de iure
hanno Balio , com'è padre , ò madre , ò
fratelli , ò altri parenti che fi voglia che
ponno effer Balij , & tutori , che fi fanno
cuftodi , & regenti de l'infanti , & de li
fuoi beni , cioè quando non trouano parenti
l'infanti che fi vogliano metter al gouer-
no i trouano tuttori ; & però douete fa-
per , che tal perfone per l'infanti ponno
dechiarir li fuoi beni , & partir , & vfar-
li per iufta & bona rafon & per la
caufa de la neceffità del fuo viuer , & fu-
ftentamento , fi ponno , & deueno tal be-
ni come fonno li mobili partire , & chi
lo vol far bene , deue far in quefto mo-
do , videlicet , quelli figlioli che fonno di
ætà con li Baili d tuttori d de tefti-
monij degni de fede , ò per nodaro far co-
gnofcer tutti quelli beni mobili & quefto
fi chiama inuentario di beni del defunto ,
& fimilmente fe diè fare , fel morto ha-
ueffe fatto teftamento per dechiaration de
li commiffarij , & per che in tal beni fe
trouano alcune cofe non durabile , & mor
tale , che fi ponno deteriorare cioè fchia-
ui , & fchiaue > beftie vcelli & fimil
cofe à le quale bifogna far & guardia , &
fpefa per conferuarle , fi deuen vender , &
le altre cofe che fonno mobile ; & dapoi
che farà venduto il tutto , la quantità de
li danari è cognofciuta , & fi può far la
diuifion tra loro , & quel che vien à la
parte de l'infante > el deue hauer in guar-
dia el fuo Balio dando fegurtà de la va-
luta , & per corte , & fe non lo volef-
feno fare loro , la corte el deue hauer in
guardia fino à la ætà perfetta de l'infan-
te ; & de quelli beni fopraditti de l' in-
fanti che hauerà el Balio ò la corte " ľ
infanti deueno hauer da li beni de la fua
parte el fuo viuer, & fuftentamento, fi co-
ine farà ordinato per la corte , & fimil-
mente fe diè far de li heredi à latere me-
nori de ætà , che domandano la fua zaeta ,
ideft defcendentia per corte .
Quanto à la materia de le defcendentie
di ftabili , quelle fonno in altra condition
per che quando vn ftabile " ò piu peruen-
gono per la morte d'alcuno à fimil per-
fone " com'è ditto di fopra , fappi che
vi fonno tre forte de perfone che fuccede-
no in la heredità de tal ftabili , & altri
beni 2 cioè li primi fonno li fuoi figlioli
nati in legittimo matrimonio , poi fono li
piu propinqui parenti de quella perfona mor-
ta , da la qual peruene la heredità , il ter-
zo herede fel defunto non ha alcun paren-
te farà el Signor del paefe de iure, & cir-
ca quefta materia , vi fonno molte rafon
che faranno qui inanzi ditte , & moftrate ;
però douete faper , che quando li figlioli
"
del defunto fuccedeno in vn ftabile de iu-
re , & per confuetudine , li ditti figlioli
fon-

552 ASSIS
fonno , & deueno effer in tal poffeffo , &
tenitura del ditto ftabile , com era fuo pa-
dre 2 ò fua madre , quando pafsò da vi-
ta à morte 2 de tutto el ftabile > & de
li fuoi dretti & rafon , & non li acca
de venir in corte à domandar alcun pof-
feffo s'alcuno non li fa violentia, anzi pon-
no vfar ditto ftabile & fare la fua vo
luntà , come di fuo proprio ftabile ; & do:
uete faper che fe li figlioli fonno dapoi ,
à più , & alcun d' effi tegniffe , & vfaf-
ò bauer per la xaeta , ideft defcendentia per-
fe più di quel che diè hauer per la fua
parte , ò che fia diuifo el dirto ftabile , ò
non , ouer teniffe manco de la fua parte
vn tempo , & paffaffe vn' anno & gior
no ? & giorni , & anni , per quefto non
hà alcun auantagio nè alcun difauantagio
con li fuoi fratelli , per alcun poffeffo , nè
vfa chel haueffe " nè val alcun poffeffo de
anno & giorno tra fratelli , nè forelle , nè
parenti , che fiano in vn grado , & tut-
te le volte che voranno tutti loro , & ca-
daun per si , può far fare diuifion , & ha-
uer la fua parte feparata francamente & cuna , è
quietamente , & per corte > fi come èftà
dechiarito di fopra à la materia de le di-
uifion eccetta s' alcuno d' effi fuffe man-
co di ætà , per che per alcuna caufa del
ftabile > nel quale l' infante hà parte , non
fi può far diuifion , nè per madre nè per
fratello , nè per Balio nè tutor nè al-
tra perfona , che la corte voglia accetar ,
che poffa , ò debba valer de iure , per che
quando l'infante fara de ætà , può disfar
quella diuifion che fara ftà fatta ma re-
fta così quel ftabile in poteftà de li fra-
telli ò de li Balij , ò de li tuttori fino
à la ætà perfetta de l'infanti , fuftentan-
do la fua parte da l' intrada , ò da li fuoi
altri beni , accio non fia guaftato el ftabi-
le , & venendo à la ætà perfetta , alhora fi
può fare tutte le cofe predette , & diui-
der , & far ciafcun de la fua parte del fta-
bile quel che vole ,
Hor douemo fopra la materia moftrar de
li parenti à latere , à li quali peruengono
ftabili , cioè padre , madre fratelli fo-
relle , barbani , & amide , nepoti , & ne-
ce , & poi per ordine fi come li deuen
peruenire , & è bon che fi fapia che fe
diè accettar prima ; & però farà dechiari-
to fecondo el picolo aduedimento di colui
che fece quefto libro circa la qual cofa ,
el può dire quel che ha vifto auenire di
quefta materia , & quel che li pare , &
per che lui perfettamente non può difcer-
ner la rafon, come deue effer in quefta ma-
teria intende che li fauij , & pratichi
di quefta arte cognoffino più tofto la co-
fa , & però lui dira prima quel che puole .
Come fi deue dimandar el ftabile .
XXXVIII. Voi douete faper che tutti li
parenti à latere , cofi come fonno ditti di
fopra, deuena venir quando li peruien qual-
7
IE
che ftabile in prefentia del Viſconte, & de
la corte , & far faper al Viſconte , & à la
corte , & dirge in quefto modo ; Signor el
tale, & nominarlo, compare al confpetto voftro,
fa faper à V.S. come il fuo parente tale,
& lodeue nominar, è paffato di quefto feculo
fenzafar alcun teftamento, ouer ordine de li
fuoi beni , per la morte di questo fuo pa
vente li fonno peruenuti li fuoi beni mobi
li, & ftabili , perd li domanda, & vol
uenutali , come parente de tal , & de tal
grado , & deue menzonar el grado de la
parentella , come apparente , & rechie.
dente al prefente in corte offerendoſi cer.
tificarvi , je vi è alcuno che non li crede,
fr come la corte terminarà , o cognofcerà chel
deue prouar ; rechiede che lo dobbiate
metter al poffeffo , & tenitura del ftabile ,
de tutți li altri ſuoi beni , come de de
fcendentia peruenuta i per la morte del ta-
le " dapoi pofto in poffeffo , & teni
tura 2 s'alcuno pretende domandarli cofa al
pronto di ftar à rafon per corte ,
& però intende che voi bauete àfar la Jua
inftantia fe la corte el termina , & di cid
fi mette à la termination di corte , faluan
do le altre fue rafon ; & io credo che de
iure , s'altra cofa non fi hà , il Viſconte ,
& la corte fi deue certificar chi hà , et tie-
ne quelli beni , et s'el Vifconte fara ftà mef
fo in ditti beni , come cofe abandonate ,
auanti la rechieſta d'alcuno , ò s'altra per
fona tien quelli beni , & alcuno de la par
te aduerfa non contradice a quel che diffe
colui , che hà domandato , la corte dene
terminar che certificando tutto quello che
li hà offerto , & ditto , el debba hauer el
poffeffo , & tenitura del ditto ftabile , et
altri beni , li qual beni deueno effer cogno-
fciuti , appreciati , et defcritti per la corte ,
et dirge io vi metto in poffeffo , faluan
do le altrui rafonfecondo Pulanza per che
potria effer che infra l'anno , et giorno ve-
niffe alcuno altro più propinquo parente de
colui che hauerà dimandato prima ; et de
quefta materia è ftà parlato inanzi , et an
cora conuien parlare al modo del litigio .
Chi è più propinquo parente del de-
funto per grado .
XXXIX. Sappi ch'io intefi , et è acca
*
duto non è gran tempo , che il padre del
morto s'hà tenuto più propinquo parente
che il fuo fratello , quanto à li mobili
ma non già quanto à li ftabili , et quefto
fu , quando el figliolo de Mefer Iulian , el
zouene , morite , che il ditto Mefer Iulian
hebbe li fuoi beni , ma fe fù fatto de iu-
re , li altri el ponno faper meglio de mi ;
ma io ardifco dire , che dapoi la cofa fi
chiama zaeta ideft defcendentia , et fpe-
cialmente de le cofe che fonno del acqui-
fto del defunto , quelli beni deueno defcen-
dere , et non afcendere , et però fi può
di-
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
dire che il fratello è più dretto herede
del defunto quanto à quefta rafon ch' el
padre ò la madre ; et fimilmente li ne-
poti fonno più propinqui de li barbani , et
li cufini zermani più che li altri ; et an-
cor che la defcendentia del ftabile haueffe
do parenti in vno grado del defunto dal
quale vien la defcendentia , io intendo chel
più propinquo parente da la defcendentia
del ftabile ch'è di patrimonio , el deue ha-
uer ; & fe quel ftabile è de l'acquiſto
del morto ? tuti li fuoi propinqui paren-
ti in vno grado ò fiano dal padre , à
da la madre lhaueranno , et farà diuifo
tra loro , per rata portion ? et tutti li
altri fuoi beni ,
Hor douete faper chel defunto preditto
hà tre forte de heredi , et conuien moftrar
breuemente la terza auanti che le doe al-
tre , per che douete faper , che tutti li Si-
gnori de lor paefi in le fue Signorie fonno ,
et deueno effer dretti heredi de tutte quel-
le cofe et perfone de la fua iurifdiction
? et quelli che fon
che moreno fenza laffar figlioli , nè paren-
ti nè alcun' altra perfona che domandi li
fuoi beni , come fuo herede > et che non
fanno teftamento ? nè ordine valido ; et pe-
rò de iure el Signor è herede de tutti quel-
li beni , & mobili , & ftabili , & mettan-
do el Signor in poffeffo de ditti beni , li
deue far cuftodir , & faluar anno et giorno,
et fe infra l'anno et giorno compareffe a-
uanti alcuna perfona che haueffe action in
li ditti beni ò che fi chiamaffe fuo he-
che rede et rechiedeffe li ditti beni , li de-
te ue hauer , certificando la corte come fi de-
ue per l'ufanza ,
Et paffando l'anno et giorno fenza com-
parer alcuno à domandar ditti beni , quel-
effers li beni fi conuertiffeno del Signor , et può
far d'effi tutte le fue voglie de iure , et
per la confuetudine del Reame ; ancor che
li Signori li quali fonno aftretti da la con-
fcientia per rafon debita per carità
fanno elemofina de ditti beni per amor de
Dio , et per l'anima de quelli che li beni
furono fuoi et à quefto fi deue conten-
tar ogn' uno , et amar la carità ? et farlo
molto voluntiera .
Ancora fi può dir d'un altro modo de
heredi à quali deueno peruenir alcuni be-
ni de li quali non ho mai parlato ; cioè
che li figlioli de vna femina che ha mol-
ti figlioli , de li quali alcuni fonno nati
fiando la donna maridata che fi chiamano
legitimi , et alcun' altri fonno nati non
effendo la donna maridata , quali fi chia-
mano baftardi , fe ponno fucceder in li be-
ni de ditta fua madre così li legittimi ,
come li altri ; dil che fi vfa dire che
niffun baftardo non deue fucceder in alcun
feudo et fi deue ben creder che fia co-
ગે , per che la cofa è ſtata
sì et è ecce-
ptuata fecondo l'ufanza de l'alta corte per
iufta rafon & caufa , per che li feudi fi
563
danno à lui , & à li fuoi heredi che hà ,
ò hauerà di fua moglie maridata ; & già
per quefto non reſta che qualche ignoran-
te non poffa dire alcuna cofa & per che
fpeffe volte li matti donne , et putti , de
le parole di quali fi fà poca ftima , dice-
no qualche parola bona , fi può dire in
quefta materia alcuna parola , che parerà
ad alcuno qualche cofa che puol auenir , d
che fia accaduta 2 cioè , che vna donna
non dabene hà marito il quale non è fpef-
fo in fua compagnia per li feruitii et ac-
cidenti che li accadeno , et non vfando fe-
CO lei hauerà vn figliolo d' altro homo
quefto fi chiama legittimo , et de quel , ho-
mo , et hauerà li ftabili , et feudi , et al-
tri beni fuoi , ma non refta per queſto che
la rafon 2 et la verità non fia ſempre fal-
uata > et fuftentata apreffo quelli che co-
gnoffeno la cofa . Aduncha fi può dire in
quefto modo prima ( al parer mio ) che
tutti li figlioli de la madre ponno fuc-
ceder in li fuoi beni
nati maridata , et non maridata , et vi
hanno gran caufa , et rafon à far quefto
fecondo la dritta verità , per che tutti li
figlioli nati dal fuo corpo , et de la fua
carne , et fangue infiti del fuo ventre
generati in effo per homo fenza differentia
alcuna per natural opera infiti d'effa .
Ancora fe faranno de più homini , fimil-
mente fono li figlioli nati in matrimonio
da più homini , quando la donna prende
più d' un marito
d'un et per quefta caufa ,
per che tutti fonno parimente vfiti d'effa
in vno modo , non può , nè deue hauer
alcuna differentia, che tutti non fianno fuoi
figlioli , et però fi deue dire , che tutti
li figlioli hanno madre , et non padre, per
che neffun non fe può chiamar padre nè
figlioli de padre , nè può fpecificar vera-
mente chel tale è figliolo del tale ſe non
è per l'opera , et caufa del matrimonio
ch'è fi grande , che li figlioli de la ma-
lignafemina maridata fonno chiamati del
padre cioè figlioli del marito de la dit-
ta femina , et però dice el prouerbio , fia
de chi fi voglia la generatura del vilan è la
nutritura . Aduncha fe tal figlioli che fon-
no baftardi , et altri indegni ponno here-
ditar li beni di colui che non è fuo pa-
dre per genitura , meglio ponno , et de-
ueno hereditar li figlioli de la madre in
li beni de la madre , doue non vi è al-
cun fufpetto che quelli non fianno figlioli
di fua madre ; et per quanto è ftà ditto ,
è facile à cognofcer de man-
et moftrato
tenir la verità , et non la vana voluntà
che li fopraditti figlioli ponno , et deue-
no hereditar li beni di fua madre li qual
beni fianno del fuo acquifto , così li le-
gittimi , come i baftardi in tutti li be-
ni > et cosi mi pare , fe non odo dir me-
glio che debbano fucceder et in li fta-
,
bili de lor madre .
De
 564 ASSISIE
De location ideft affitafon .
XL. Ben fapete che ogniun può affitar
Hi fuoi ftabili com'è cafe giardini vi-
gne , et fimil cofe che fe chiamano here-
ditar , per che fonno dentro à la cità , et
li può affitar à qualunque el voglia , et
come potrà , et può metter , et precio ,
et termine et conuention al piacer fuo
et al fuo libito , accordandofi con quel che
vorà affitar da lui 2 et per che alcune de
quefte cofe , come fon vigne , giardini , et
molini fianno in la cità , o fuor de la
cità , fappi che ogniun li può fimilmen-
te appaltar , ma li appalti non fi deueno
fare in quefta corte , ma fi ponno , et de-
ueno fare in prefentia del Re , er de l'al-
ta corte , et in prefentia del Balio de la
fecretta 2 et de li fecretarij ; et per faper
quel che fi può affitar , et quel che non
fi può, hò fatto mention de quefta cofa che
ne accade per hora far mention , et lo laf-
ferò fin che fia il fuo loco , et dirò circa
li ftabili , et locatione .
Sappi che le location che fi fà de li fta-
bili , fi deueno fare in prefentia de la cor-
te et fi ponno far etiam in prefentia de
teftimonij , et fenza teftimonij et douete
faper che de quefti tre modi de location ,
il primo è migliore , il fecondo manco , et
il terzo manco ma non refta però che
ogniuno di queſti modi non habbia la fua
vfanza et rafon faluata per la qual co-
fa quella che fi fa in corte può , et de-
ue hauer poca differentia per che colui
che affitta per corte el fuo ftabile fecondo
la fcrittura ò il recordo et conuention
fue la corte li deue far efequir , et man-
tenir et douete faper che in ogni termi-
ne 6 à la fin de l'anno del
el patron del
ftabile fi deue pagar el fuo affitto , et fe
può far pagar da tutte le cofe che troua
de colui che ha affitato el fuo ftabile , et
tanto più per l'ufanza de le location , e-
tiam de tutte le altre cofe ancor che
fianno d'altri , dapoi che le hauerà tro-
uato dentro nel fuo ftabile et può e-
e-
gli medemo impegnar de quelle cofe 2 et
farfi pagar , et tal fia de colui che haue-
rà meffo la fua robba nel ftabile che diè
dar affito eccetto fe la cofa fuffe racom-
mandata à colui che deue dar el fitto pro-
uando el patron de la robba hauerla raçom-
mandata , la recuperarà , et eccetto fe l'ho-
mo che diè dar l'affito fuffe artefan , et ha-
ueffe alcuna robba per fare d'altri , et co-
lui li doueffe dar per la fua fadiga , et
fe la robba fe trouaffe nel ftabile di colui
che domanda l'affito , che li deue dar l'
altro , fappi che quella robba non farà im-
pegnata perfettamente , fefe non per tanto
quanto el patron de quella robba doueffe
dar per la fua mercede , ma de le altre
forte di robbe el patron del ftabile fe fa-
rà pa gar , fe lui non hà de che , et che
quefto fia la verità io ho letto alcuni lí
bri che diceno effer affifa che fel auien
che vn baftazo cargo de vna bala , ò d'
altro cargo , fi difcarga in quel ſtabile , ò
fopra vn banco , et el patron di quel fta-
bile che die dar l'affito lo troua , fi può
far cargar di quel cargo , et farfi pagar el
fuo affito quello chel fuo affituario li die dar .
Il fecondo modo de location fi fà in pre-
fentia de teftimonij degni di fede , et que-
fi ponno ben teftificar ditta location , CO-
sì per il patron del ftabile ? come per co-
lui che diè dar l'affito , et quefta teftifi-
cation deue effer receuuta , et val , cioè per
il termine de mefe à mefe , et per vn'an-
no , et per el marcato , et queſta teftimo-
nianza non ha ponto de disfido de batta-
glia , eccetto fe le perfone che deueno te-
ftificar fuffeno perfone condennate , ò che
haueffeno perfo refpofta in corte , per che
tal perfone non fonno accettate in alcuna
teftimonianza ; et prouando ditta location
deue effer pagato
per perfone fide digne , deue effer
el fuo affito , fi come è ditto , et fpeci-
ficato di fopra .
Il terzo modo di location fi può fare fen-
za corte , et fenza teftimonij , cioè dal pa-
tron del ftabile à colui che ruol affito , et
per la ditta vfanza de location , el patron
del ftabile è creduto per el fuo facramen-
to del termine de vn' anno , ò de manco,
ò de più fumilmente , et fazando cofi fa-
rà pagato el fuo affito , eccetto fe colui
che ha laffito haueffe teftimonij fide digni ,
che voleffeno teftificar de la fua location,
et conuention , et de li fuoi pagamenti ; et
per quefto modo , et per li altri fopraditi
ogniun hauerà la fua rafon .
Et per che s'hà fatto mention d'alcu
ne vfanze in quefti tre modi de location
di ftabili , vi è ancora vn altro modo de
vfanza , et alcuni voglion dire che queſto
fia affifa , et io lo credo fimilmente , cioè
che à la dimanda de li affiti non fi de-
ue dar termine de noua lite et queſto
farà dichiarito in altra parte , et douete
etiam faper che molti accidenti , et mol-
te cauſe , et voglie , ponno auenir al pa-,
tron del ftabile affitato ad vn' altra perfo-
na , che vorà hauer el fuo ftabile , et co-
lui che l'hà affito lo deue fuodar , il che
io vidi auenire poche volte chel patron del
ftabile poffa trar el fuo affituario d chel
affituario poffa laffar el ftabile fino al fuo
termine , eccetto fe lui li vorà pagar el fuo
affito ; & quefto ch'è dichiarito qui apreffo
parmi che fi può fare per rafon , che colui
che tien ftabile affito lo puol abandonar fen-
za errare , cioè può affitarlo ad vn' altra per-
fona per tanto quanto potrà trouare de affito
per quel termine che lui el deue tenir , et
fui pagar l'affito fimilmente del ftabile fe-
condo le fue conuention , et el più, à manco
di quella affitafon , che fara è fopra de si ;
et per quefto el patron del ftabile non per-
derà
 REGNI HIEROSOLYMITANI .
derà la fua franchifia , & action che ha de
farfi pagar da colui al quale l'hà affitato, &
da colui che fe troua dentro al fuo ftabile .
Et ancor che quel primo habbi affitato el
ftabile ad altra perfona , com'è preditto , &
fpecificato , fappi che il patron del ftabile hà
fimilmente auctorità de trar quella perfona
che hauerà affitato el fuo ftabile , come ha-
ueua de trar quel che glie l'hà affitato , cioè
fe non li piace che quella perfona l'habbia
per quel affito che l'altro li fece , lo puol
cauar fubito in quefto modo , che per tan-
to quanto l'hà affittato dal fuo affituario ,
'
el può accettar el patron del ftabile , fe l
hà affitato per tanto quanto glie l'hà affita-
to lui , ò per manco ; fimilmente fe l'affi-
tuario l'haueffe dato per manco , el deue re-
far , & pagar l'auanzo de l'affito fecondo le
fue conuention ; & fe l'affituario lo deffe per
più ad altri di quel che lui l'hà tolto dal
patron del ftabile , deue hauer l'auantagio ,
per che deue hauer el foprabundante, & com-
portar che ftantij colui che ha locato dal lo-
catario , & poi el primo locatario è quieta-
to , & s'el non vol che quel fecondo loca-
tario refti nel fuo ftabile , lo può far infir
& hauer el ſuo ſtabile per tanto quanto l'hà
locato , & non già per el più che lui troua
à locarlo , & quefto è ftà fatto , & vfato in
corte de iure .
Ancora douete faper , che de iure , colui
che tien affito vn ftabile , ò più , non deue
hauer , nè vfar alcuna cofa , per la quale
quel ftabile fia guafto , nè pezorato , nèfmi-
ccat nuito, fi come puol accader s'alcuno vía me-
ftier di fuoco , d'altra coſa per la quale il
opra ftabile fi può brufar , ò pezorar ; & fappi
che ſe queſta cofa auien , colui che hauerà
fatto quefto ò per chi potrà auenir , farà in-
corfo verfo el Signor del paefe à qualche pe-
na, & pagarà etiam el ftabile al fuo pa-
tron ; & colui che affita el fuo ftabile , deue
Lenty fimilmente , & è obligato de farlo conzar de
tutte le cofe che fonno neceffarie per faluar,
& cuftodirlo , & per el repoffo del fuo affi-
tuario , eccetto fe tra loro haueffino qualche
a
fpecial conuentione .
Non reſtarò de dire quel che hò trouato
fcritto in alcuni libri de le affife , il che
puol effer che à li altri para d'effer accetta-
ti , & à me ignorante non pare ; quelli di
ceno fe vn'homo affita la cafa fua ad vn'al-
tra perfona , per vn' anno , ò per alcun ter-
mine , & poi lo vorà licentiar da cafa fua
auanti el fuo termine , lo può fare per tre
caufe .
La prima caufa è per venderla .
La feconda per darla in dotte ,
(1 ) Caput hoc additum videtur ab iis , qui Affifias in Italicam linguam verterunt .
EXPLICIT VOLUMEN
Tom. II.
565
La terza fel patron habitaffe fuor de la
terra , & ritornaffe à la terra per la guer-
ra , ben può recuperarla , fe non ha altra
cafa à ftantiare , & colui lo deue pagar per
tanto quanto farà ftato .
Et fe colui che tien alcuna cafa affito
con termine la vora laffar auanti el termi-
ne , lo può fare per fie cauſe , l'una è fel
more , l'altra , fel vorà paffare oltra mare
ľ
din Romania con tutta la fua fameglia ,
altra , fe il Signor lo cazza fuor de la ter-
ra , ò de la contrada , l'altra fe li peruien
alcuna cafa , ò fel fi marida con donna che
hà cafa , ò fel compra cafa .
Onde circa le tre prime rafon , à me pa
re , fe non intendo dir meglio , ch'el pa-
tron de la cafa non può trazer l'affituario ;
& quanto à le fie caufe che l'affituario puo
laffar la cafa , io non viddi occorrer mai ,
mà ardifco ben accettare alcune d'effe , cioè
quella quando l'affituario more , & quella
quando il Signor lo cazza for de la terra,
& fi potria dire el prouerbio , la forza vin-
ce la rajon quanto veramente à le altre
quatro , altri diranno il parer fuo auanti de
mi , & io fento à la prima materia ditta
di fopra .
Mi fonno aricordato ancora d'un altro mo-
do de location ch'è bono, et fanno à fare,
cioè quando alcuna perfona mette in pegno
el fuo ftabile , & hà alcuna location tra lo
ro , per che s'el patron del ftabile to dene
tenir , colui che l'hà in pegno lo deve affi-
tar al fuo patron fino al termine del fuo pa-
gamento per alcuna recognition d'affito , 3
fe colui che l'hà cosi in peno lo deue te-
nir in affito , fimilmente dal patron del fta-
bile , et à quefto modo fi fa in corte , et l '
una parte , et l'altra farà fuor de lite , et de
pericolo del poffeffo de anno et giorno .
Che cofa fia portar el judicio . ( 1 )
Cap. vltimo . Nota come in piu lochi de
l'affifa dice portar el iudicio , quefto iudi-
cio antiquamente fi vfaua , et ancor fi vfa
da li Stradioti Albanefi fare , ò portare in
quefto modo , videlicet , fe fà fchaldar vna
verga de ferro tanto che fi faci foco , & poi
colui che dice effer innocente di quel che
li vien imputato , mette vna carta vgnola
nella palma deftra , et fopra la carta mette
el ferro caldo , et con quello camina qua-
ranta paffi , fel farà faluo , ideft , fe non
brufa la
fi brufa
fi mano ,, diceno effer innocente
la mano
et fel fi brufa vien condannato , come con-
uinto di quel delicto ; et quefto vol dirpor-
tar el iudicio .
SECUNDUM .
Bbb IN
 166
INDEX
A 215. C. 2,
pro e, 41. c, I ,
A pro o adhibitum 118. c. 1.
A & T facilis confufio 20.
C. I. 34. C. 2.
A Abazym pedero 25. c. 2.
Abbas ab omni congregatione eligendus 183 .
C. I. 214. C. 2. Abbatis electio a Rege
conceffa 405. c. 2. Abbatum dignitas 403,
C. I.
Abbatere 83. c. 2,
Abbates & Abbatiffæ regulariter vivant 392 .
C. I. 393. C. I.
Abbates fubjecti fint Epifcopis 180. c. 1. 2 .
Abortus per potionem 373. c. 2. varia dẹ
abortų 373. C. 2. 374. C. I:
Abtica 41. c, I,
' Adventitii 398. c. 2.
Ac , volucris 31. C. I.
Acceptor mutatus 307. c. 2 .
Acceptor & accipiter 126. c. 2. 278. c. 1 .
Accipiter & fpata in Wirgildo non danda
172. C. I. 2 .
Accipitrem aliafque aves fi quis occiderit
aut furaverit 389. c. 2.
Accipitritia venatio magno erat in pretio 389.
Accolæ funt coloni five adfcriptitii 199. c. I.
Accufatio fervi alterius 376. c. 2,
Accufatio apud Regem 308. c. I. 333. C. 2 .
Accufatus eum accufatore fe poffit pacificare
393. c. 2. morbo laborans 5II. C. I,
Acfalla 31. c. I.
Acker 56. c. 2.
Acolabus 438. c. I.
Acolythi 403. C. 2.
Actio Comitatus , Ducatus , ac Patriciatus.
193. C. I. 2 .
Actio, ideft officium, minifterium 218. c. I.
Actionarii , ideft officiales 196. c. I.
Actores Ecclefiæ 224. c. 2. 251. c. 2.
Acum 255 , c. 2 ,
Acutarius 29. c. I.
Adardire 471. C. I.
Adel , vocis fignificatio 38. c. 2.
Adelfchalche , id eft fervi nobiles , fuam ha-
bent weregeldam 393. C. 2.
Adfathmire 90. c. I.
Adfatima epiftola 309. c. 2.
Adfatimire , quid 309. c. 1 .
Adfatimus , quid 309. c. 2.
Adframire go. c. I.
Adgnafci pro nafci fæpe apud Jurifconfule
tos 237. C. 2.
Adhramire 74. C. 1. 2. 247. c. 1. & feq.
Adjacentia 427. c. 2. 428. c. 2. 431. c. 2.
438. c. I.
Adjacentiæ 240. c. 2. 252. c. 1 .
Adjactivus , h. e. in judicium citatus 76. c.
1. 90. C. I. 147. C. 2. 284. c. 2 .
Adjectiones 234. c. 1.
Adjectire 216. c . 1 .
RERUM .
Adjectus fit , id eft , vadimonium deferuerit
Adler , unde 29. c. 2.
Admallare 147. c. I. 151. c. I. 203. C. 2.
204. C. I. 252. c. I. 257. c. I. 284.0.2.
Admiffarius , equus 301. C, 1. 413 , C. 1.4
quis tulerit 348, C. 2,
Admodum pro a modo 117. C. I.
Adoptationis formula 228. c. 2 .
Adoptulus frater, Notkerus Balbulus 408. c. 2.
Adpretiare , pretium ftatuere 95. c. 2. 140.
c. 2. 146. C, I , 148. C, I. 282. c. I.
Adrhamire 74. C. I. 2. 90. C. M.
Adfalire pro invadere 39. c. 2 .
Adfalitio villarum 46. c. I.
Adfallire 119. c. 2. 130. C. I. 210. C. 2.
215. C. I. 271. C. I.
Adtractus 226. c. 2. 229. C. I. 236. c. I.
Advivere 435. c. 2 .
Advocatus 168. c. I. 492. c. 2. 509. c. 2.
545. C. T.
Advocati , tutores 159. c. 2. 175. c. I. de
fenfores five protectores 246. c. z. Ec.
clefiarum 248. c. 2. 262. c. 2.
Adulteria ancillarum 61. c. 2 .
Adulterium pro ftupratione 61. c. 2. adul-
terii crimine damnatur quicquid in ea
commiffum fuerit , quæ non fit legitima
uxor 135. c . I. 399. c. I.
centiæ 431. c. 2 .
Edificandi leges 511. c. 2. 512. C. I. 530.
C. 2. 531. C. I.
Edificia non eleventur, dum contentio fub.
oritur 380. c. 2.
Eneus, ahenum 97. c. I. IOг. C. I. -
neum , ideft caldarium 148. c. 2. 285. c. I.
Aennion , familia inter Bajuvarios primaria
367. C. I.
Equale lance dividere , 228. c. 2.
Equalentia dividere 229. c. 2. 230. C. I.
261. c. 2. 265. C. 1. 2. 274. C. I.
Aerius color 413. C. 2.
Affalthecha 41. C. I.
Affatomia,quid 90. 145.c.2 , 176. c.2 . 283. c.2.
Affectu 51. c. 1 .
Aforella 430. C. I.
Aforis 258. c. I.
Aframitus 256. c. 2 .
Afres 27. c. I.
Agaunenfe Monafterium 182 .
Agentes , ideft officiales , miniftri 193. c. I.
195. C. 2. 196. C. I. 435. c. I.
Agentes Ecclefiæ 226. 242. c. 2. 257. C. 2.
Agilolfus Dux Bajoariorum & Agilolfingi
14. 367. C. I.
Agnationis charta 237. c. 2. 255. c. 2.
Agrarium , vectigal agro impofitum 240. C. 2.
Agrippinenfis provincia 413. C. 2 .
Agutaritus 29. c. I.
Ahelepte , dimidium 20. c. 2 .
Ahenum facrum gentilium 97. C. I.
Aja
 INDEX RERUM . 567

Ajacentia 435. c. 2 , Ana , in 83. c, 2 .

Alacfacis 43. c. 2 .
Alac falthio 46. c. I.
Ala chefcido 58. c. 2 .
Alachtam 64. C. I.
Alachtamo chaminis ibid.
Alafthi , dimidium 20. c. 2 ,
Alah , templum 109. c. 1 .
Alamanna libera fi fervo nupferit 327. c. 2.
Alamannicarum Chartarum Centuria 291.
Alamannorum origo 323. lex ibid.
Alapa data pueris in folennibus in fignum
reminifcentiæ 314. c. 1 .
Alaffare pro laffare 71. c. I.
Alafthi 111. C, 2.
Alatfaltheo 85. c. I.
Alatham briorodero 64. c. I.
Albix 27. c. 2.
Albiz , cygnus 30. c. 2 .
Albofledis , Clodovei foror 1o. c. Ip
Alchaltua 65. c. 2.
Aldiæritia 468, c. I.
Aldiones 279, c. I. 1 69. c. 2. 78. c. 2 , 90, C. 1 , 95 , c. 2..
Aldius 468. c. I. 470. C. I.
Alemannia 404. C. I.
Alemanniæ Rex Carolus Craffus 408. c. I.
Alemannorum Lex 289 .
Aller Gall. unde 95. c. 2.
Alnini fuftes , fymbolum parentum 106. c, 2.
286. c. 2.
Aloarius 258. c. 2. & feq
Alode , Alodium , quid defigner 38. c. 1 .
a 104, 185. c. I. 197. c. 2. 319. c. 2.
433. C. 2.
Alodes parentum 197. c. 2 , 224. c. 2 , 226.
c. 2. 229. c. 2. 265. C. 1. & 2.
S Alodis , ideft , terra paterna & aviatica 152 ,
c. 2. 286. c. I.
Alodis divifio quomodo facienda 203. c . 1 ,
venditio 387. c. 2. 388. ' c. I.
Alpa , alpis 448. c. z.
Alpis pafcua 428. c. I.
Amadere 442 , c. I.
Alraupe , pifcis 56. c. 1 .
Alfaccia , delictum capitale 313. C. I.
Alfatiæ ducatus 298.
Alfatica Formulæ 291. 401.
Alftetum , civitas 167. c. I.
Aitare a Pemmone Duce conftructum in Ec.
clefia S. Martini Civitatis Auftria 337,
c. 2. typis æneis expreffum ibid.
Altaria ab Epifcopo benedicenda 182 , c. 2 ,
Aluini fuftes 106. c. 2.
Alutrude theo tidio 109. c. I.
Amba 37. c. 1. Amba locella 243. C. I,
Ambachtinne 37. c. 1.
Ambacti 19. c. 2.
#
Ambaht 19. c. 2.
Ambaſcia 19. c. 2. Ambaſcia dominica 277.
c. I.
Ambulare , ire 95. C. 2 .
Ameliorare pro admeliorare 424. C. I.
Amicus 265. c. I.
Amicuum muliebrium forma 337.
Amiffarius , equus 301 , c. 1. fi quis eum
furaverit 339, C. 2.
An , ad 24. C. I ,
Tom. II.
Anafalchio 46. c. I.
Anaftafii Imp. foedus cum Francis 9. c, 1.
Anaftheo 39. c. 2,
Anaticula 256. c. 2 .
Ancilla Regis 135, c. 1 .
Ancilla libertate donata & Alamanna fi fer-
vo nupferint 327. c. 2. 396. c. 1 .
Ancilla fit mulier que fe alieno fervo jun-
git 289. c. 2 .
Ancillæ & fervi jumentis æquiparata 34. c. z.
Ancillam fi quis vendiderit 235. c. 2. cun
veftiaria & geneciaria fi quis concubuerit
341. c. 2. aut cum maritata, vel virgine
373. C. I.
Ancillarum adulteria 61. c. 2,
Andebau 46. c. 2.
Ande chobina 78. c. 2,
Andecingæ 362. c. I.
Andeda , Andena 46, c. 2.
Andelagus 62. c. I.
Ander , alius , alienus 34. c. I. 39. c. z.
Andernachum 115. c. 2.
Andefitto 34, c. I.
Andocmitus , quid 95. c. 2.
Andrepus 69. c . 2.
Anduu theocho 90. c, 1 .
Ane pro ein artic. indefinit. 46. c. 2 .
Aneta 30. c. 1. 127. C. I. 278. c. I.
Anfallen , affalire 44. A c. I. 85. c . I.
Angargnago 382. c. 2 .
Angariæ 221. c. 2 .
Anguilla de Alumine , alraupe 56. c. 1 .
Anhunerbo 57. c. 2 .
Anilafina 61, C. 2.
Animalia 24. c. 2. vitiata & eorum com-
pofitio 381. c. 2. 382. aliena fi quis oc-
ciderit 375. c. 2. 382. c. 2. commodata
et commendata fi perierint 382.0.2 . 383 .
c. 1. quomodo emenda 398. c. 2 .
Anniculus 22 , c. I.
Anniena familia 1 .
Annona , quid $ 3 . c. 2. fpelta 440. c. I.
Anothapuch 389. c. 2,
Anovado 61. c. 2 .
Anslehin 446. C, I.
Ant particula præpofitiva 57. c. 1 ,
Anten , alienare 29. c. 2,
Anteortare 57. 6. 1.
Anteoftare 281. c. I.
Anthedio 29. c. 2. 54. c. 1. 56. c. 2.
Antidio olethardis 32. c. 2. 37. c. I.
Antonacum palatium , & oppidum ad Rhe-
num 115 .
Antonius Epifcopus Brixienfis 413. c. I.
Antruffio 66. c. I. 110 ,
Antruftio 201.
Anvano 60. c. 2 .
Apanagium , unde 99. c. 2 .
Apennis 49. c. 2. 264. C. I.
Apes fi elapfæ fuerint 390. fi in campo alie-
no mellem fecerint 527. c. I.
Apis pro alveari 32. c. 1 .
Apium furtum 32. c. 2.
Apoftolici vocabantur olim omnes Epifcopi
184. C, 2.
Bbb 2 Ap-
 EX R UM
D
568 IN RE .

Appatuere 267. c. I. Artzt , medicus , unde 164. c. 2.

Appellatio in judiciis popularibus non reci- Aruuernon 71. c. 1 .
piebatur , nifi ftatim a lata fententia in- Afchaimenfe Concilium 391. 392 .
terjecta foret 354. interjiciebatur a mul- Afchara 59. c. 1.
titudine ad multitudinem ibid. Afcomanni , unde 53. c.• 1.
Appendicia 428. c. 2. 431. c. 2. 435. c. 2. Afcus , navigii genus 53. c. I.
Appennis 264... Afecare , meyen 442. C. 1 .
Aptificare 237. C. 1. 276. c. 2 . Afnapium , villa Caroli M. 31. c. 1 .
Aqua calidæ & frigida probatio 93. c. C. 2. Affifiæ & Confuetudines Regni Hierofoly-
97. 148. c. 2. 289. 453. & feq. mitani 479. 481. vertuntur e Gallica in
Aquila , nom. propr. 29. c. I. Italicam linguam 482 , 484. 540. 541.
Aquilejenfes Patriarchæ eorumque officiales Aftantes in Foro Julii qui fint 332. C. I.
in judiciis popularibus folum a circumftan- Athargrati 367. c. 2.
tibus petebant , quid juris 349. 350. 354. Atheja 395. c. 2.
Aquiliana lex 429. c. 2. 430. 9. 2 . Attiniacum palat , 115 ·, C. 1. 2.
Aquisgranum 163 . Attractus , Attrahere , pro acquifitione 431 .
Aquitaniæ fines 92. c. 2. C. 2. 442. C. I.
Ar , aquila 29. Attuariorum pagus 298. c. 1 .
Arahum , bafilica , Ecclefia 302. Cy I. Au pronunciatus ut 0 38. c. 2 .
Aranfcarti , meffis læfio 381. c. 2. Avari 166. C. I.
Arari fl. pro Arola 401 . Auca , volucris & anfer 31. c. 1. Aucæ 196.
Arba theus en lanthamo 41. C. I. Auctoritas aliquando fignificat diploma . 190.
Arbogaftes 11. C. I. C. I.
Arbor inferta , fignata 136. Aude afenus 49. c. 2.
Arbores facrive 278. c. 1. Audel fecto 79. C. 2.
Arbores Francorum hortenfes 57, c.
f. 2. Ar- Audro , odro , alius 110. c. 1 .
borum furtum 31. c.• 2. Arbores fi quis Auer , ferus 71. c. 2.
ceciderit 389. c. 2. 390. Aves de alterius filva nemo tollat 390. c.2.
Arborichi funt Aremorici 299. c. I. c. 2. Avium
nutrire ad aucupium 527.
Arcadiana lex 429. C. 2. 430. C. 2. furta 29. c. I.
Arcæ , id eft arva 431. C. 2 . Auh pro 52. c. I.
Archicancellarius 416. c. 2 . Avia 425. c. 1 .
Archicapellanus 416. c. 2. Aviatica res , alodia 116. c. I.
Archicommentarienfis 404. c. I. Avina 439. C. I.
Archidiaconi minifterium 183. c. I. Aumaille 24. C. 2 .
Archiepifcoporum dignitas 403. C." I. Avorfus . Vide Abortus .
Arcibus Ecclefiæ epifcopii 251. C. I. Aurappo 55. c. I.
Arcipibus publicis 242. c. 1. Auricula 137. C. 2.
Ardere , facere ut ardeat 47. c. 2 . Auricula torfio , ad memoriam rei 314. c. 1.
Ardire 469. c. 2. Aurifex 36. c. 1. fi occifus fuerit 348. c. 2.
Aream fi quis vendiderit 235. C. 2 . Auris abfciffio 337. C. z . 346. c. I.
Argentaria pro Argentorato 411. C. 2 . Auftrapo 68. c. 2 .
Argowe pagus 401 . Authala , nobilis , ingenua 84. c. I.
Arguna , pagus 401. 418. c. 2 . Authanio 62. c. I.
Argutaritus 29. C. I. Authedio54. c. I.
Argutarius 126. c. 1 . Authumia 38. c. I.
Ariana hærefis 10. c. I. Autumnus , id eft , annus 374. C. I.
Arimania 201 . Auuena 63. C. I.
Arimannus 469. c. 2. Avunculus pro patruo 88. c. I. 116. c. 1 .
Aripennis 120. c. 2. Aripennus 266. c. r . Auurfum 382. c. I.
Ariftato 45. C. 2.8 131. C. 2. 279. c. 2.
285. c. I.
Arma ad mallum non portentur 398. c. 1 . B
Armati in Gurtem Epifcopi & Presbyter
intrantes 326. c. 2. B pro H pofitum 48 .
Armati jus dicentes Germani 87. c. 2. Babe , presbyter 24. C. 2.
Arn, aquila 29. c. I. Babene 24. C. 2.
Arno , nomen propr. 29. C. I. Bainberga , arma crurum 307. C. 2 .
Arnftadium 29. c. I.
Bajoariorum lex 289. 356. 358. origo 358.
Arnulfi Regis anni 402. C. 1 . addita Caroli M. ad Legem Bajuvariorum
Arogaft 11. c. 2 . 397. & feq.
Aromata dono miffa 408. c. I. Bajoariorum Leges Portoriæ 399. 400.
Arpennis 120. C. 2 . Balbum fe vocat Notkerus 408. C. 2.
Arras fi quis dederit 385. c. 2. Bamberga etymon 24. C. 2 .
Artes male 51. C. I. Banck , fcamnum 80. c. 1.
Artifices fi quis occiderit 341. c. I. artifi- Bande , vinculum 29. c. 2 .
cum furta 502. C. 2. Bander , Gall. 29. c. 2.
Ban-

பு
 INDEX
Bannire , jubere 17. c.. 1. 118. 218. c. 2..
Bannitus ad mallum 329. c. I.
Bannum , juffio eundi ad exercitum 31. c. 1.
regis ruptum 393. c. I.
Bannus 173. C. 2. 451. c.* I. Bannus refi-
fus . 248. c. I.
Bannus dominicus 175. c. I.
Baptifma in natali Domini adminiftratum
9. C. 2.
Barangi , milites Græcorum ex Danis 99. c. 1 .
Barbam primam tondendi mos 59.c. 1.338 .
fi quis tunderit 338, C. 2.
Barbara nationes Slavi & Hunni a Carolo
Craffo vocati 405. c. 1.
Barbaries pro Gentilifmo 1o, c. I.
Barbarus pro Germano 43. c. 2. 81. C. 2.
Barbatoria 59. G. I.
Barco anomeo anitheotha 24, C. I.
Barcus , patibulum 83. c. 2 ....
Bardevicum , civitas 166. c. 1 .
Bargus , patibulum 83. c. 2 .
Baro , vir 69. c. I. 312. C. I.
Barte , unde 24. c . I.
Barus pro libero 431. C. 2.
Bafilica incenfa 109. c. 1. fepulchralis 100,
C. 29
Bataille , Gall . 73. C. I.
" Brachiale 58. c. I.
Battere , ferire 21. c. 2. 73. c. I. 60. c. 2.
117. C. 2 .
Bavaricum Concilium apud Dingolvingam
393. feq. Epifcopi qui interfuerunt &
Abbates 394 .
Bauga , armilla 160. c. 2 ..
Becto Epifcopus Lingonenfis 247. C. I..
Beer , verres 71 ,
Beinberga 397. c. 2.
Belegen , impedire 44. c. 2 .
Belle , tintinnabulum 26. c. ! .
14.4 Bellhamel 26. c. I.-
Bendare , Ital, 29. c. 2.:
Benedicere , id eft , confecrare 192. c. I.
Beneficia 104. C. 1. 445. C. I. Beneficia præ-
ftita 258. c. 1. 265. c. 2. Beneficia five bo-
na fifcalia 185. c. 1. 197. C. 2 .
Beneficii definitio 225. c. 2. 323. C. 2. ,
S. Benigni Divionenfis monafterium 207 , c. 1.
Beod , menfa 91. c. 2.
Beramen , convenire 74. c. 2.
Berbix 27. c. I.
Bergen , condere 307. c. 2 .
Bernage , Gall. unde 41. c. I.
Bernburgum 71. c. I.
Beudo 284. C, 1 .
Beudum , menfa 91. c. 2 .
Beule 50 .
Biado , Ital. 33. c. 2 .
Bibarhunt 389. c. I.
Bibendi confuetudo limitata 162. c. 2 .
Biene , unde 39. c. I.
Bila 48. c. 3. 72. C. 2.
Bifontes , feri bovis genus 345 , c. 1. bifon-
tem aut cetera animalia fi quis furaverit
vel occiderit 345.
Blading pro fegete 33. c. 2.
Bladium 33. c. 2 .
Bladum 53. c. 2.
Blafphemare, tamquam falfum impugnare 167.
}
RERUM . 569
C. 2.
Ble, Gall. unde 33. e. 2. annona 53. c. 2 .
Bock, caper 126. c. 1.
Bock, In den bock fpannen , in equuleo ex-
tendere 8o. c. I.
Boda f. 11. c. 2 .
Bodogaft 1o. c. 2.
Bodogheve , pagus 11. c. 2.
Boerd , litus 24. C. I.
Boja , compes 160. c. 2.
Bojohemum 12.2 c. 2 .
Bojorum Leges portoriæ 399. 400 .
Boltze , fagitta so. c. I.
Bona immobilia ne dentur ecclefiis & mo-
nafteriis 482. 483. Bonorum diverfæ fpe-
cies 104:
Bongarfius laudatur 188. c. 1 .
Bonifacius pro Welfone 14. c. 2.
Borch , porcus 24. C. I.
Bord , menfa 91. c. 2.
Borda , baculus 71. C. 2 .
Bofcus , lucus , fylva 319. c. 1 .
Bovis pretium 340. c. 2. cornu fi quis ex-
cufferit 382. c. 1. aut caudam vel aurem
amputaverit 382. C. 2 .
Bracelet 58. c. 2 ,
Brachile 281. C, 1.
Brachium in collum ponere 276. c. 2. Bra-
chii abfciffio 343. C. 2. 346. C. I.
Brarecho 24. c. 2 .
Breemberg qualis civitas 167. c. I,
Bret , affer 24. c. I.
骨 Breve 450. c. 2. in vicem venditionis 270 .
C. I.
Brevicola , Epiftola Regia 407. c. 2 .
Brezel 58. c. 2 .
Brixiæ monafterium puellarum novum 403 ,
Brixienfis Epifcopus Antonius 413. C. I.
Bruche 53. c. I.
Brunia , thorax militaris 161. c. 1. 166. c.
I. 307. C. I.
Bruft , pectus 53. c. I.
Bruftuch 58. c. I.
Bubalus idem ac Urus 345.
Buccus , caper 12. c. I.
Buch , unde 12, C. 2.
Bule, beule, tumor ex percuffione 301. c. 1.
Bulislegi 301, c. I.
Bulle , taurus , unde 26. c. 1 .
Bullionæus ( Godefridus ) Rex Jerufalem ,
duas Curias inftituit 481 .
Bullire , coquere 91. c. 2.
Bunislegi 301. c. I.
Bunuaria tanta de terra arabili 270. c. 1 .
Bunuarium , modus terræ 270. C. 1 .
Burdo , baculus 71. C. 2 .
Burdonarii 71. C. 2 .
Burg , fepulchrum 100, c. 2.
Burgo fitto 54. c. 2.
Burgundia 413. c. 2 .
Buricas fi quis incenderit 344 , C. 2 ,
Burichincas 418. c 2.
Burire leudem 271. c. 2.
Bufse , muleta 51. c. 2.
Bufto , thorax 53. C. I..
Butina , præda 314. c. 22.,
C
1
 579 INDEX
C perdiderit 277. c. 2.
C præpofitum nominibus 23. c.C 1 .
Cante H pofitum 77. c. 1. 84. C. 2. 102 .
C. I.
Cut S pronunciatum 76. c. 2.
C in T corruptum 34. C. 2.
Caballi paftus 221. c . 2 .
Caballum nemo comparet de ignoto homi-
ne 284. c. 1 , de caballo fi quis alterum
jactaverit 399, c. 2. 348. c. 2. 368. c. 2 .
caballum fi quis involaverit &c. 340. c. 1.
fi quis plagaverit , dum hominem plagare
voluit ibid. fi caballus fepem alienam fal-
lierit 346. c. 1. fi caballo caudam vel au-
rem quis amputaverit 382. c. 2 .
Caballus extra confilium domini afcenfus .
54. C 2. 308. c. I.
Caballus excorticatus 108. c. 1. 153. C. 2.
1
319, C , 2 .
Cabillo 163: C; 22
Cadiffe pro cecidiffe 272. c. 2.
Cadivus 235. c. 2. 269. C. 2.
Caduinus idem ac Catulinus 14. c. 2.
Cæfaries Regum Francorum 59. c. 2. cæfa-
riem tondere ignominiofum 338 , c. 1 .
Caie , Gall . 83. C, I.
Calafneo 390. c. 2 .
Calcefurnum 362. c. 2.
Caldarium 453. & feq.
Calumnia , id eft , actio 212. c. 2.
‫ין‬
Calumniatoris pœna 132. C. 2.
Camara 273. C. I.
Cambii charta 401. c. 1 .
Cambire , permutare 74. C. 1.I.
Cambitio 424. C. 2.
Cambium 424. c. 2 .
Camborta 71. C. 2.
Cambotta 72. C. I.
Camifa 286. c. I.
Camifia , hembd 103. c. z .
Campagne , Gall. 107 .
Campi 420. c. 2 .
Campio fi a campione fuerit interfectus 387.
c, 2. nobilis effe poterat & fervus 387. Cam-
pionum leges 533. c. 2. 534. c. I. in
Campiones nemo manus injiciat 365. c. 2.
Campum fi quis vendiderit 235. c. 2 .
Campus Martius Francorum 115. c. 1.
Cancellarius 418. c. I.
Candor Franc. & Germanorum 9. c. 2.
Canis feufius 126. c. 1. Canis fi hominem
occiderit 345 C. 2. Canum furtum 27.
c.
c. 2. occifio 342. c. 1. & compofitio 389. c.1.
Canum regiorum nota 162. C. 2 .
Cantores 403. c. 2.
Cantus Romanus 164. c. I.
Capella, id eft, capfa reliquiarum 217. c. 2.
Capella Domni Martini 217. c." 1 .
Capellani Francorum 403. c. I.
Capellani Regii 406. c. 1 .
Capellanus 416. C. 2 .
Capen , circumfpicere 103. c. 1 .
Capillorum ablatio ignominiofa 412. C,
mulieres in capillo 466. 467. c. I.
RERUM .
Capillorum honos apud Francos 12. c. 2. 59.
Capitale 21. c. 1. Capitale reformare ei qui
Capitale ad lectum 411. c. 2 .
Capo , Gallus 32. c. 1. 78. c. z.
Cappenberga , unde dicta 103. c. 1.
Caprarum furtum 27. *c. 2.
Capritus , hircus 125. c. 2 ,
Captare , refpicere 103. c. I.
Capulare 32. c. I. 346. c. 2 .
Capus , accipitris fpecies 32. c. 1 ,
Caput hominis affigere valvis 154. c. 1,
Caput velabant feminæ 337. fi quis tunderit
338.
Caraxaturæ 234. c. 1.
Carbonaria fylva 92. c. 2.
Carbonaria inter Cameracum & Tornacum
146. C. 2, 248. c. I.
Carminum pompatici relatores 403 , c. 2,
Carmulum 363. c. I.
Caroli Craffi Charta manumiffionis 403.c. 1,
Carolus Craffus Epifcopatum cuidam con
cedit 407. c. 2.
Caroli M. additiones ad Legem Salicam 156,
ad Legem Bajuvariorum 397. & feq.
Carpentarius , faber lignarius 36. c. 1.
Carra 432. c. 2 ,
Carrada 411. c. 2. 424. c. 2. 440. C. I.
447. C. I.
Carrare , currui imponere 55. c. 2 .
Carropera 240. c. 2 .
Carruca , aratrum 76.c. 2. 282. c. 2. fi quis
involaverit 344. C. 2.
Carrus 55. c. 2 ,
Cafa 37. c. 1. 425. c. 2. 429. c. I. 436,
c. 2. Cafa Dei 247. c. 1. & feq . 257.
C. 2. 423. C. 2. Cafa igne cremata 264.
Cafale 432. c. 2. 433. C. I. 435. C. I. 439:
C. I,
Cafati , Cafates 421. C. 2. 431. C. 2. 442.
C. I. 448. c. 2.
Cafticia 270. c. 2. 271. c. 2. 273. C. I
274. C. I.441 . C. 2.
Caftratio fervilis pœna 62. c. I. 80. c. 2.
142. C. I. 299. C. 2. 302. C. I.
Cathalaunum 13. c. 2.
Cathelmundus 14. c. 2 .
Cathicus idem ac Catulus 14. c. 2 ,
Catilinga familia 15. c. 1 .
Catulus pro Welfo 14. c. 2 .
Caudatus pro timido 68. c. 1.
Caufa , chofe 88. c. 1. Caufa quæ in fu
fpenfo debeat refidere 205 , c. I.
Caufa pro hoc 43, C. 2.
Caufæ ecclefiafticæ 164. Caufa fufpenfæ vel
refervatæ 277 .
Caufæ admonendæ 159.
Caufam nullus audire præfumat nifi qui a
Duce conftitutus eft 333. C. I ,
Caufas alterius recipere 203. c. 2. Caufas
fuas fi quis profequi nefciat 203. c. 2.
Caufas affumere in vice auctorum 2 14. c. 2.
Caufatio fublata 249. c. 1. 250. c. I.
Caufidici 167. c. 1 .
Cautio de clavibus 273. c. 1. de infracturis
276. c. 2. de vinea 265. c . 2. de capi
te fuo 271 .
Cau-

INDEX
Cautiones diverfo modo facta 236.
2391 C. 21 2401
Cautionis epiftola 260. c. 2. formula
· C. IS
Cella , civitas 166. c. 2.
Cellaria 273% c. 1. cellarium infringere 276.
C. 2.
Cenitus , id eft oculum erutum habens 137.
C. 2. 281. c. I.
Cenfores 448. c. 2.
Cenfuale beneficium 446. c. 2.
Cenfus 504. ad ecclefiam 275. C. I.
Cenfus regalis 168. c. 2. 175. c. I.
Cenfus duodecim denariorum ad ecclefiam
258, c. 1. fuper immobilia 558.
Centena 274 C, I , 331. C. I.
Centenæ Germanorum 86, c. 2. III. C. 2,
Centenarii placitum 252. c. 2 .
Centenarius 86. c. I. 90. c. I, 168. C. I.
331. 403. C. I.
Centgravii differunt a Centenariis 87. c. 1 ,
Cerei librales 196. c. 2.
Cervus domefticus 70. c. 2.
Ceffio ad filium 260. c. I.
Ceffio ad ecclefiam 253. c. I. 257. C. 2.
Ch pro fch pofitum 39. c. 2. 49. C. I.
Chadoindi nomen , unde 14. C. I.
Chadoindomannus dux Aleman . 14. c. I
Chaeroneo 50 , C, 2.
Chalda china fichte 65. c. I.
Chalde china chamin 64. c. 2.
Chalib fub dupio 82. c. 2.
Chalt, compofitio 20. c. 1. 39. C. 2. 45. C.
I. 65. c. I. 88. c. I.
Cham pro heim 79. c. 2.
Chameftalia 84. c. 2.
ta Chamfuvic 395. c. 2..
I Chamin 63. C. 2. 64.
Chami theuto 26, c. 2.
Chamni , manus 52. c. 2.
Chamitala 71. C. I.
Chamutevo 26. C, 2.
Cham zyafco 53. C. 21
Chanafwido 30. c. I.
Chanco 76. c. 2.
Changer, Gall. 74. C. F.
Changichaldo 39. c. 2.
Channa chlora 65. c. 2.
1 c. 1. capillos non nutriant 396. c. 2 .
Char pro aratro 76. c. z .
Charfrido 49. c. I.
Charta traditionis rerum ad Ecclefiam 323 ,
Charta audientialis 210. c. 1. paricla 216,
C. I.
Chartula redemptionalis 265, c. I.
Chartularii 239.
Chartularius homo 176. c. 2.
Chengifto 77. C. I.
Cheo mofido 99. c. I.
d
Cherecheto 25. c. 2.
Chereno 69. c. 2.
Cheriftaduna 45. c. 2. 100. C. I.
Chervioburgus 51. c. I.
Cheval , Gall . 54. C. 2.
Chevre , unde 27. c. 1 .
Childebertus Rex Franc. 12.
Chlanina 66. c. I.
Chobinan , caftrare 78. c. 2.
1
RERUM .
571
c. 2 . Chorepifcopi 403. c. I.
Chofe , Gall. unde 43. c. 2 .
255. Chranohari 389. c. 2.
Chredunia 23. C. 2 ..
Chren ceude 102. c. I.
Chrenecruda 27. c. 2. 102. c. i .
Chreo , cadaver 44. C. 2. 73 , C. 2.
Chreoburgio roo, c, 2 .
Chreodiba 110. C. 2 .
Chreomordo 99. C. r.
Chreo mosdo 44. C. 2. 46. c. I.
Chreottarfino 100. c. 2 .
Chriſti corpus & fanguinem confecrare 250.
C, 2 .
Chriftiao 23. c. I.
Cht in fine dictionis omiffum 38. c. I.
Chul de china chamin 65. c. 1 .
Chunna , centena 22. 28. c. 2. III , C. 2. 112.
Chunni cleura 65. c. 2 .
Chuunovano 29. c. I.
Ciconia veneratio 30. c. 2.
Cinædus 66. c. 2 .
Cinevverdunia , quid 306. c. I.
Cingulum , dominationis fignum 103. c. 2.
Cinnitus pro cinædo 66. e. 2 .
Cinomanica civitatis Epifcopus 254. c.1 .
Circs , delator 68 , c. 2 .
Cifcranna 38. c. 1 .
Civium conceffio pro Epifcopo 192. C. 2 .
Clamare , vocare 67. c. I.
Clamatores 167. c. I.
Clandaticum 449. C. 2,
Claudicationis plaga 369. c. 2 ,
Claudius Dux Franc. 14. C. I.
Clavis , pro loco claufo 32. c. I.
Claufura , locus claufus 33. c. 2. in aqua fi
quis claufuram fecerit 342. c. 2.
Cleda , crates 318. c. I.
Clerici olim fieri non poterant abfque con-
fenfu Regis 202. qui nihil habentes con-
fecrati funt 251. c. 2. fine proprii Epi-
fcopi licentia peregrinari non poffunt 253 .
c. 1. debent intercedere pro reis ad Eccle-
fiam confugientibus 275. c. 1 .
Clerici injuria affecti & occifi 327. c. 2. non
omnes privilegio civili in æftimatione ca-
pitis gaudent 327. regulariter vivant 392 .
Clericum alienum nemo recipiat 397. c. 2.
Clericus qui in monafterio tonforatur 222 .
C. 2 .
Clida , crates 317. c. 2 .
Clocca , campana 55. c. 2 .
Clodionis regia 11. c. I.
Clodoveus Rex Franc. 4. 9. c. 1. ejus ba-
ptifma 9. c. 2. forores 10. c. I.
Clotharius Rex Franc . 12. c. 2. Clotharii
Decretio 119. 120 .
Coccineum pallium 413. c. I.
Cocinare , coquere 108. c. I.
Codardo Ital. unde 68. c. I.
Codicilla 424. c. I.
Cœno perfundi ignominiofum 67. c. 2 .
Cognomina familiarum 367. c. I.
Colaphus pro colpus 86. c. 2.
Collaudatio pro fratribus defunctis 394.
Collectare 85. c. I.
Col-
 572 INDEX
Collectarii 403. C. I.
Collocare folem 284. c. 2 .
Colona comprobatio 272. c. I.
Colonaticum 259. c. I.
Coloni non erant fervi , obnoxia tamen for-
tis & conditionis 247. c. 2. Coloni cen-
fiti 448. c. 2,
Coloni ecclefiaftici quid debeant ecclefiæ 328.
C. 2. 362 .
Colonia Agrippina 298. c. 2.
Colonica 21I . C. I.
Colonitium 249. C. I.
Calonus Ecclefiæ occifus 326. c. 2 .
Colonus evindicatus 246. c. I.
Colpus 49. c. I.
Columbæ in fepulcris repofitæ 46. c. 1 .
Comam capitis deponere in monafterio 222 .
e. 2. deponebant qui Clerici fiebant 202 .
222. C. 2 .
Comater 469. c. I.
Comatus , honorificus titulus 12. c. 2 .
Comes 331. c . 1. ftet cum Epifcopo 399.
C. I.
Comes Senior 402. C. I.
Comes Junior 402. c. I.
Comes palatii 216. c. 1. 261. c . I.
Comitatus actio 193. c. 2 .
Comitatus in centenas diftributi erant 274.
C. I.
Comites fratres a Principe vocabantur 259.
c. I. Comitum officium 175.
Comites Palatii 403. c. 1 .
Comitia pro diſtrictu vel Comitatu 404. c. 1 .
Commendare fe alicui eft fidelitatem promit-
tere 201. c. 2 .
Cominendatitia de re vendita 275 .
Commendatitiæ literæ 244. c. 1. & feq. 253 .
C. 2 .
Commendatitiæ pro peregrino 232. C. 2 .
Commentarienfis 403. c. 2.
Commercius 264. C. I.
Commixtum migma 412. c. I.
Commorfus gruarius 307. c. 2.
Commutatio 385. c. 1 .
Commutatio inter Principem & Ecclefiam
210. C. I.
Commutatio inter duos Abbates 273. c. I.
Commutationes de terris 255. c. 2 .
Compagnon , focius 107. c. 2 .
Companies , focietas 107. c. 2 .
Companium , locus prælii 107. c. I.
Comparare pro emere 255. c. I.
Compenfum pro compenfatione 236. c. 2 .
Componere & fatisfacere 216. c. 1 .
Compofitionis epiftola 229.
Compofitionum Salicarum index 112. 113.
Computus ecclefiafticus 164. c. 2.
Con pro cum 307. c. 2.
Concacatus 67. c. 2 .
Concambium 211. c. 2. 236. c. 1. 2.424.
C. 2 .
Concamiatura inter duos Abbates 273. c. I.
Concapulare 32. c. 1. 278. c . 2 .
Conchagatus 138. c. 1. 281. c . I.
Concida 48. c. 2. 279. c. 2.
Concilium provinciale indictum 412.
Concifa , fepimentum 132. c. 1. 279. c. 2.
RERUM .
281. C..
Conculcatoria quam Abbas facit ad homi-
nem fuum 272. C. I.
Condemnare , damno afficere , damnum dare
154. C. 2.
Condirgere 257. c. 2. 266. c. 1, & feq.
Conditio , negotium , res 115. c. I.
Condonare per fiftucam 198. c. 2.
Conjectare , in unum conferre 85. C. I. 144.
C. I.
Conjectus , contributio 160. c. 1.
Conigaftus unde 11. c. 1 .
Conjugia incefta ne fiant 392. C. 2.
Conjurare manu feptima 216. c. 1. 217. C. I,
Conjurare cum duodecim francis 249. c. 2 .
Conjuratores 93. c. I. 147. c. I. 284. C. I ,
duodecim 258. c. 2 .
Conludium , compactum 119. c. I.
Conqueftus pro conquifitione 427. c. z. !
Conradi Carentan. Ducis & Veron. Comi
tis matrimonium prohibitum 40,
Confiliarii 403. c. I.
Confobrinæ matrimonium 40.
Confpirationes 167. c. 2 .
Conftantienfis Ecclefia 404. c. I.
Conftantini lex de manumiffionibus in eccle.
fia 268. c. I.
Conftris 262. c. I.
Confuetudimes injuftæ 174. c. I.
Confuetudo , id eft , lex Salica , Ripuaria ,
& fimiles 229. C. 2.
Confules adfcribuntur tabulis emptionis 241.
C. I.
Contemplatio fuperna , quid 365. c. 1 ,
Contrada Italice ex Hundreda 331 , C. I.
Contradrutum 452. c. 2.
Contribules 450. c. 2 .
Contubernium 41. c. 1. 271. c. 1 , Contuber-
nii explicatio 144. C. I.
Conturno faciente 231. c. 2 ,
Conucula , colus 312. C. I.
Convenientia 230. c. I.
Conventus fecundum antiquam confuetudinem
fiat 331. C. I.
Convicia Francorum 66. c, z . & feq .
Conviva Regis 83. c. 1. ad communionem
admittendus 143. C. 2. 282. c. 2 .
Convivæ quot effe debeant in uno convivio
144. C. 2 .
Convivii Lex 334. C. I , 2 ,.
Copadium , fruftum 78. c. 2.
Corium fervi redimere 129. c. I.
Cornu altaris 251. c. 1.
Corona facerdotalis 244. c. 1. beatitudinis
veftræ 209. c. I.
Corpus , cadaver 99. G. I.
Corpus & fanguinem dominicum confecrare
250. c. 2 .
Corpora expoliata 99. c. 1. 319. c. I.
Cortina dono miffa 408. c. I.
Cortinum 429. C. 2 .
Corylus , index metallorum abditorum 316.
C. I. 395. C. 2 .
Coftus 196. c. I.
Couard Gall. unde 68. c. I.
Cour , unde 31. C. 1 .
Courtaud, Gall . equus cauda carens 141. c. zq
Gou

INDEX
Coutre etymologia 281. c. 1 .
Coxe abfciffio 343. C. 2. 346. c. I. 2.
2 Crimina olim certa pecuniæ fumma æftima-
bantur 234. C. 2 .
Crinitus pro nobili 59 .
Crinofus , ingenuus 116. c. 2 .
Crofina 468. c. I.
Crofna . Vide Grofna .
Crucis judicium 170. c. I. 395. c. 2. 396.
C. I.
Crux evindicata 272. c. 2.
Cubicularii 208. c. 2 .
Cuifine , Gall. unde 108. c. I.
Culcare folem 140. c. 2. 147. c. 2. 282 .
C. I.
Culmina minorum ædificiorum fi quis ejece-
rit 377. C. 2 .
Culmus, traditionis fignum 74. C. 2. 90. C. I.
Culpa pro colpo five ictu 50. c. 2 .
Cultellus , coutre 281. c. 1. Cultellus fexau-
drus 109. c. 2.
Cuncida 48. c. 2 .
Cuptare 103. C. I.
Curffodi , quid 342. c. 2 .
Curia pro aula 31.& c. 2. publica 267 ,
Curia Superior 481 .
Curia Inferior Hierofolyma 479. dicta la Baf-
Ja Corte 484. Curiæ Inferioris quædam con-
fuetudines 501. 517. c.2 . 518. c. 1. 527 .
C. 2. 547. c. 2. & feq.
Curiales 241. C. 1. 267. C. 2.
Curtare , abfcindere 60. c. I. 141. f. 2.
Curtes monafterii 263. c. 2 .
Curticula 447. C. I.
Curtile , Curtilis 428. c. 2. 436. C. 2. 439.
C. 2. 444. C. I.
Curtis 425. c. 2. 436. c. 2. 447. C. I. 453.
ont C. I. claufa 434. C. I. 437. c. I. 439. C. I.
#
440. c. 2. recta 423. c. 1 .
Curtis diffipatio 378. c. 2. in curtem alte-
rius fi per vim quis intraverit 379. c. I.
Curtis & manfus fynonyma 278. c. I.
Curtis , quid & unde 31. fifci 248. c. 2 .
Curtis publica Reginum 405. C. I.
Curtis regalis Rotuvila 406. c. 2 ,
Curtis , feu fifcus 405. c. I.
Cuftores 435. c. z .
Cuftrix 262. C. I.
Cutis privatio , pro fuftigatione 412. C. I.
Cygnus , domeftica avis 30. c. 2.
Cyminus 196. c. I.
D Diaconorum dignitas 403. c. I.
DachsAchs 32. C. 2.
Damnietas 212. C. 2. 235. C. I.
Damnum in meffe 318. c. 2.
Dapifer feu Senefcallus 208. c. I.
Daudinariæ 73. c. 2.
De pro propter 34. C. I.
Debilitas pro mutilatione 63. c. 2. 299. c.
I. 302. C. I.
Debitores 497. 498. 499. 500.
Decaniæ decem Centenam conficiebant 363.
Tom. II.
J
RERUM . 573
Decanus , judex minor 86, c. I. 252. C. 2 .
363. 403. c. 1.
Decenæ 363. c. 2 .
Decima 169. c. 1. litis 203. Decimæ dan-
dæ ad novas Ecclefias 253. C. 2. 392 , C, 1 .
Decifiones Rotæ 417. C. I.
Decken 32. c. 2 .
Decorex 379. c. 2.
Decoriare equos 78. c. 2 .
Decorticare 57. c. 2. 78. c. 2,79 . C. I. 153 ,
c. 2. 281. c. I.
Decotare 79. c. I.
Decuriones 403. C. I.
Defenfor 241. c. 1. 2. 267. c. I.
Deforis , Gall. dehors 33. c. I.
Deger , fufficiens 103. c. 2.
Deintro 21. c. I. 32. C. 2 .
Deintus pro intus 31. c. 1.
Delator , convicium 68. c. 2. delatotum in-
famia & pœnæ 138. c. I.
Delatura 21. c. 1. id eft , fredum 124. c. I.
277. C. 2 .
Deliberatio , id eft , traditio 271 .
Delicta olim certa pecuniæ fumma æftima-
bantur 234. c. 2.
Demandare , id eft jubere 276. c. I.
Deminuatio 199. c. I.
Denariale præceptum 204. C. I.
Denarialem hominem fi quis occiderit 397 .
C. I.
Denariales, qui ante Regem liberati fuerant ,
Regem patronum & defenforem habebant
239. C. 2 .
Denarialis charta 257. c. I.
Denariatus homo 311. c. I.
Denarii boni 170. c. 1. 174. C. 2 .
Denarii tredecim dandi fponte 270. 283. c. I.
Denario jactante fecundum legem Salicam 135 .
204. c. 2. 257. C. I. 264. Ç. 2 .
Denarius 17. c. 2. 18. c. I.
Dentium excufforum compofitio 338. c. 1 .
Dentro , Ital. 21. c. I.
Defcargarę 28.1 . c. I.
Defenberga 11. C. 2 .
Defpectiones 101. C. I ,
Deffo , Ital . 21. c. I.
Deffous , Gall. 32. c. 2 .
Defub pro fub 32. c. 2 .
Detricare , impedire 114. c. I.
Devotare 448. c. I. 7
Deus , unde 26. c . 2 .
Dextralia , armillæ 160. c. 2 .
Dextri 255. c. 2.
Diacedrinus color 413.
Diaconorum & Presbyterorum injuriæ & oc
cifio 327. c. I. 360. c. 2. 361. c. 1. ne
habitent cum mulieribus 362. c. I ..
Dianzi , Ital. 21. c. I.
Diba , dibio , deba , &c. incenderit 46, c. 2.
Diban , urere , incendere 109. c. I. 110. C. 2 .
Dichten & Dichter , unde 10. c. 2 .
Dictare pro componere 10, C. 2.
Dies feliciffimus nuptialis 261. c. I. 270. c. 2 .
Dies dominici fanctificentur 371. 393. C. I.
Dies tantos facere in fervitio alicujus 237. C. I.
Gcc Dief
 INDEX
574
Diefpurg , mons 11. c. 2.
Diefta 11. C. I.
1
Diefthemium II . c. I ,
Dietesburgum 11. c. 2,
Dietro , Ital. 21 , C. I.
Diffidatio 120. c. I.
Diger , fufficiens 103. C, 2 .
Digitorum vulnera 346. c. 2 , 347. C, 1 , ele.
vatio in judiciis 349. 350.
Digitus medius infamis 64. c. 2 .
Digitus fponfalitius 64. c. 2 ,
Dignabilis affatus , refcriptus 243 , C, 2 , 244,
C. I
Dignitates mundane & ecclefiafticæ 402. c. 2.
Ding , judicium 8´. c. 1 ,
Dingolvingæ habetur Concilium Bavaricum
393. & feq,
Dingtag , unde 26. c. 2 .
Aids nomen , unde 26. c. 2 .
Directum , apex galea 307. c. 2 .
Dirne , puella 35. C. I. 41. C. I.
Difcargare , Gall, decharger 136. c . 2 ,
Difcarrare , Gall . decharger 55. c. 2 .
Difciplina ecclefiaftica 164. c. 2. corporalis
237. c. 1. 275. c. 2. fupra dorfum 276.
c. 2. ad fervos 273. c. 1. difciplinam im-
ponendi mancipiis poteftatem habet domi
nus 255. C. 2 .
Difmanuare 259. c. I.
Difparagia 383. c . I.
Difpargum 11.c. 1. quid fignificet 26. c. 2 .
Diftringere , detinere 160. C. 2. 261. C. 2 .
Divifio immobilium 558.
Divifio inter fratres 274. c. I.
Divo , furaverit 70. c. 1 .
Divortium olim licitum 238. c. I.
Doctus canis 28. c. 2 .
Dodobertus presbyter 253. c. 2 .
Doesburgum 11. C. 2 .
Doeffel , Sax. poftis 102. c. 2 .
Dolleonius ( Lucius ) formulas antiquas edit
in ufum Regni Italici 459. & seq. }
Dom , Ecclefia cathedralis , unde 303. c. 2.
304. C. I.
Domalis caballus 424, C. I.
Domane , Ital. 21. c. 1 .
Domeftici Regis 245. c. 1. 2. Domefticorum
actiones , id eft , territoria 218. c. I.
Dominica , ecclefia 303. 304. C. I.
Dominicæ feftivitatis refurrectionisque my-
fteria 243. Dominica nativitatis adventus
243. C. 2. 244. C. I.
Dominicata cafa 441. c. 2 .
Dominicum 452. c. 2 .
Dominicus dies fanctificetur 332. C. 2 .
Domitor barbararum nationum Carolus Graf
fus 405. C. I.
Domnicellus 245. c. 2.
Domus Epifcopi 251. c. 1 .
Domus incenfio 377. C. 1. diffipatio 378,
c. 1. in domum per violentiam fi quis
intraverit 379. c. 1. domum fi quis effo-
1. in qua mortuus fepultus
. 1.
derit 395. cc.
Donaria a Ludovico juniore Germ. Rege ad
Ludovicum Balbum miffa 408. c. I.
Donatio quam pater facit filio fuo 271. c. 2 .
RERUM .
272. c. 1 , ad filios 266, c. 2. de parva
re ad Ecclefiam 226, c. 1. ad Cafam Dei
261 , C, 2. 274, c. 1. ad monafterium 223 .
facta in fponfa 270. c. 2. quam homo do-
nat ad fuam parentem 273. c. 2. mutua
inter virum & uxorem 197. 227. C. 1.
Donationes 423. c. I. 518. c. I. 523. c. 2.
524, C.I , 554 555. 556. facræ 172 .
Donationes ad ecclefias factæ pro remedio a-
nimæ & peccatorum remiffione 220 ,
Donationis epiſtola 262 .
Donationum regiarum formulæ 199. c. 2. 200.
Dorf, villa 46. C. I.
Dorfo componere , vapulare 118, c . 2.
Dos Ecclefiæ noviter ædificatæ 253 .
Dos legitima e mariti bonis 336. c. 1 , uxo-
ri fine filiis relicte contradicta 336. c. 2.
de dote 423. C. I.
Dotis libellus 228 , c . 1. 230. c. 2. 266. c.
2,267.
Dracechalt 23. C. I.
Drachma 18.
Drapalia 261. c. 2. 265. C. I. 271. C. 2.
273. c. I.
Drey , tres 84. c. 2. 85. c. 2. 107. 6. 2.
Droffel , avis 30. c . 2 .
Druche lennicí 84. c. 2 .
Druchte, id eft , fponfata 130 , c. I. 279. C, I.
Druchte lidiq 85. c. 2.
Drudes 39. C. 2,
Druthe , fponfa 39. c. 2 .
Drutum , jus 452. c. 2 .
Ducaria fcrofa 23. c . 2 .
Ducarius , Hertzog 23. C. 1 ,
Ducatus actio 193. c. 2 .
Ducere pro proficifci , ire 39. c. 2.
Duellum 93. c. 2. fucceffit jurejurando 2 17.
C. I
Duisburgum 11. C. la
Pupio , abyffus 82. c. 2 .
Dura , urbs 298. c. I.
Durem 452. c. 2.
Duropellum , limen 102. c. 2 .
Durpilum , id eft liminare ſeu veſtibulum
285. C. 2 .
Dutchen 62. c . 2 .
Duve , furtum 70. c. I.
Duumviri 403. c. I.
Dux fi malus vel rebellis fuerit 365. c . 1. de
Ducis morte fi quis confiliatus fuerit 362 .
c. 2. 363. c. 1. fi eum occiderit 363. c. I.
fi quis contra illum feditionem excitaverit
363. c. 1. fi Ducum filii protervi fuerint
365.c. 1. in Ducis curte fi quis fcanda-
lum commiferit 365. c. 2. aut aliquid fu-
raverit ibid. Ducis juffionem fi quis con-
tempferit 366. c. 1. Ducum genealogia &
honores 366. c. 2. 367. c. 1. Ducum die
gnitas 403. c. 1. electio 362 .
E
E cumcum A commutatum 26. c. 2.
E præpofitum vocibus ab fch incipientibus
34. C. I.
Ebroinus Archiepifcopus Biturigenfis 253. c.2 .
Eca-
 INDEX
Ecapelatus 466. c. 1 .
T
Ecclefia baptifmalis 404. c. 1.
Ecclefiæ 448. c. 1. res fine charta nullus pof-
fideat 328. c. 1. res vel mancipia Presby-
ter non vendat ibid. pœna eorum qui de
Ecclefiis aliquid vi abftraxerint 324. c. 2 .
vel furaverint , earumque fervum occide-
rint 325. c. 1. 359. 360. c. 1. 396. c. 1 .
aut colonum 326.c. 2 .
Ecclefiæ & atria fanctis reliquiis confecrata
171. c. 2 .
Ecclefiæ quomodo dicta variis linguis 303 .
Ecclefiæ polluuntur per homicidium 324. c.
2. iilefa fint 391. c. I. 397. c. I.
Ecclefiæ noviter ædificate dos 253.
Ecclefiæ fervum fugitivum fi quis receperit
328. c. 1. fervi quæ tributa folvere de
beant 328. c. 2 .
Ecclefiæ privilegia 548. c. 1. Ecclefiæ colo-
ni 328. c, z , ad Ecclefiam res fuas do-
nare cuique liceat 358. 393. c. 1. Eccle-
fiam fraudare prohibetur 359. c. 1. 391 .
c. 2. 491. c. 2. Ecclefiæ fervum fi quis
ad fugiendum fuaferit 359. c. 2. Ecclefiæ
res fi quis igne cremaverit 360. c . 1. mi-
niftros fi quis percufferit vel occiderit 360.
c. 2. hereditas 393. c. 1. Ecclefiæ jufti-
tias habeant 398. c. 1.
Ecclefiarum honor 171 , c. 1. Ad Ecclefias
confugientes fint tuti 324. 360.
Ecclefiarum res diftrahi aut alienari non pof-
funt 22j. c 1.
Edelman , unde ita dictus 38. c. 2 .
Educere fe per legem 285. c. 2.
Effodere hominem liberum & feminama de
terra 335. c. I.
Eyeoin , canis 27. c. 2 .
Ehe , matrimonium 41. c. 1. 86. c. 1.
Eid , juramentum 111. C. 1.
Eilf, undecim 111. c. 1.
Eingeben , medicamenta præbere go. c.1.
Eingeweide so. c. 1.7
Elaborare , acquirere 89. c. 2. 283.ca.
Elbiz , cygnus 30. c. 2 .
Eleemofynarum laus & gratia 221 . ale
Elidiatus 249. c. 1. 250. c. 1. 266. c.1
Elitigatus 250. C. 1. 271. 272. 275 c. 2.
Elocationes 63. c. 1.
C Emeliorata res 223. c. 2.126. c. 1.12 20 % Excorticare 78. c. 2. 282. c. 2.
13 Empticius fervus 430. c. 1.
Emunitas regia 186. c. 2. fanctorum 261. c. 2,
Emuniter 241. C. I.
Emutare 230. & feq. 236. 238. C. 2011
Ened , anas 30. c. I.
Enherber etymologia 280. c. I.
Epee , gladius 307. C. 1.72
Epifcopi electio conceffa 404.
Epifcopi ftent cum Comitibus 399. Ct.
Epifcopi juxta regulam vivant 393. c. 1.
Epifcopi patres vocantur 208. c. 1. olim o
mnes vocabantur fancti 182. c. 1 .
Epifcopi debent intercedere pro reis ad Ece
clebam confugientibus 275. c. 1. olim fo
lebant Coepifcopos , Reges & amicos vifi-
tare per epiftolas in præcipuis folemnita
tibus 243. C. I.
Epifcopium , domus Epifcopi 251. c. I.:
Tam. II.
RERUM . 575
Epifcoporum electiones quonam modo anti-
quitus fact a Regibus Francorum 191 .
192. 361. c. 1. & a populo 361 .
Epifcoporum auctoritas in monafteria 182 .
183. 221. c. 2.
Epifcoporum dignitas 403. c. 1. injuriæ pu-
niuntur 326. c. 2. & occifio 327. c. I.
Epifcopum fi quis occiderit 361. c. 1 .
Epifcopus de homicidio , de fornicatione
& de confenfu hoftili damnetur 361. c. 2 .
Epifcopi poteftas 391. c. 2. 398. c. 2.
Epiftola adfatima 309. c. 2 ...
Epiftola Formata 406. c. 2. 407. C. I. C-
piftola pro inftrumento 423. c. 2. 438. c.
2. 429. C, 1.
Epiftola donationis 26z. c. t . fecuritatis 271 .
c. 2. conculcatoria 272. c. 1. compofitio-
nalis 230. C, 1 .
Epiftolæ duæ uno tenore confcriptæ 228 .
229. 236. C. 2. 238. C. 2. 239. 255.
Equulei figura 80 .
Equum fi quis in pignus acceperit 343. c. I.
Erbelehin 446. c. 1 .
Erfurtum , civitas 167. c. I. L
Erigowe pagus 401. c. 2 .
Efchanfon etymologia 278. c. 2.
Efclufe etymologia 280. c. 1.
Efcrenes etymologia 278. c . 2. 279. c. I.
Efcuriæ etymologia 279. c. 2.
Eftre , effe 111. C. 1 .
Etarchartea 378. c. 2 .
Eva , lex 47. c. I. 325. c. 2. 399. c. I.
Evacuatoria 237. c. I. 240. c. I.
Evectio miniftranda legatis 196 .
Evindicare 227. 228. c. 1. 246. & feq. 269.
Evindicatus 271 .
Evinditale judicium 215. c. 2.
Eulogiæ 244. c. 1. & feq. 243 Eulogiarum
varia fignificatio 243. C. 1 .
Exadoniare , idoneum reddere 327. c. 2.
Exæquare 230. C. 1. 261. C. 2. 265. C. I.
& feq.
Exæquatio 263. c. 1. ↑
Exartum , quid 386. c. 14
Excambium 401. c. ´I.`
Excervicare 72. c. 1 .
Exclufa 54. c. I.
Excommunicatio 116. C. . 2.
Ex urtare , caudam caballi abfcindere 141.0.2.
282. C. 2.
Excutere , abfchlagen 63. c. 2.
Exemptionum monafticarum ufus exagitatus
180...
Exemtionis charta 404. C. 1.
Exercitum fi quis commoverit 329. c.1. in
exercitu fi quis furtum fecerit ibid. 364,
c. 1. in exercitu fi quis fcandalum exci-
taverit 363. c. z.
Exheredatio $ 29.
Exitum fe facere 256. 261. C. 2.
Exmala leudi 61. c. 2.
Exorciftæ 403. c. 2.
Exfpoliatio corporum 310. C.
Exfpoliationes 44. c. I..
Extelarius cervus 70. c. 2.
Extrabo 67. c. I.
Ccc z Ex-
 X M
INDE
576
Extraneum hominem fi quis in loco filio
rum adoptaverit 230. c. 4 .
Eydoræ fluvii nomen , unde 48. c. 2..
Ezzifezun 378. c. 2.
F
F Abaria 55. c. 2:
Faber ferrarius fi occifus fuerit 348. c. 2 .
Fabricatura 228. c. 2. 231. C. 1. 261. c. 1 .
Fabulare , pacifci 36. c. 2 .
Facultaticula 221. C. 2 .
Fahs , crines 60. c. Ip
Faida vel faidum quid 119. 173 , C. 2 .
Fal , maleficium , rapina 52. c. 1. 79, C. 2.
Falcetus laudatur 189. c. L.
Fal cham 79. C. 2.
Falla , decipula , fallacia 31. c. I.
Fallire 132. C. I.
Falfare , falfum quid effe declarare 176. C. 2.
Falfator 67. C. I.
Falfch , falfus 31. c. I. 92. C. 2 .
Falficia lex 424. C. I. 430. C. L.
Familiæ Ecclefiæ 251. C. I.
Famulatus 36. c. 2.
Fara , generatio. 21. C. 2 .
Farfalius , adfalitio 117. c. 1,
Farinarium pro molendino 54. c. I.
Farinarium , id eft pistrinum 280. c. I.
Farre 26. c. I.
Fafwirotos 388. c. I.
Fecho , pecus. 27. C, I.
Fehde , diffidatio 119, C. 2 .
Feind , inimicus , unde .119. c. z.
Feisfecho 27. c. I.
Feift , unde 27. C. I.
Fel , falfus 92 €. 2.
Feld , campus 83 ... 2.
Feltortus quid 92.
Feltrix , canis 29. c. 1 .
Feminam fi quis percufserit 344. c. 2. Fe-
minam ingenuam trahere 279. c. 1. Fe-
minis in minifterio Ducis fi aliquid con-
tra legem factum fuerit 330. c. 1. fi fe-
mina baronem fubdolum clamaverit 347.
c. 1. feminam fi quis ftriam aut herba-
riam dixerit 347. liberam fi quis vendide-
rit 385. C. L
Feodum 446. c. I.
Ferramentum molendini 54. c. 2 .
Ferri candentis probatio 93.c.2. 97. 291 .
292.453 . feq. in ferro pretium 429. c. 1.
Ferrum mulinarium fi quis involaverit 346 .
C. I.
Ferthebero 72. G. 2 . * Forcia 210. C. I. 259.
Feftuca 198. c. 1. 230. c. 2. 234. c. 2. 248.
C. 1. 256. C. 1. 261. C. 2. 262. C. 2 .
1 traditione & aliis
Feftuca in actibus
* judicia-
libus 74. c. 2. 90. c. I .. $7 b
Feftuca in finum projecta 283. C. 2.
Feftuca intercurrens 316. c. 2. cum Feftuca
fidem facere 302. c. 2 .
Feftuca pro actione legitima 316. C. 2 ..
Fet , unde 27. c. I ..
Feuda 104. 445. C. I 446. C. D.
Fi abominandi formula , unde 119. c. 2.
RERU .
Fidejuffores tollere 189. c. 2. 263. c. 2.
Fides facta 94. c. I.
Fif, quinque 22. C. 2.
Filia , puella 109. C. 1 .
Filiæ quomodo ab alodii paterni hereditate
exclufæ 105. c.7 1. 106, 152. c. 2. 265,
c. 2. 286. c. I.
Filiam non defponfatam fi quis acceperit 3 3 5 ,
c. 2. 336. C. I.
Filiaftra 421, C. 2.
Filii poft mortem patris hæreditatem æqua-
liter dividant 343. C. 2. 383. c. 2. non
vero ex matre ancilla ibid.
Filii , liberi 105 , c. 1. naturales qui dican-
tur 266. c. 2 .
Filius Ducis fi contra patrem fuum furrexe-
rit 339, C. 2 .
Filius uxoris , quam alter rapuit , ad prio
rem maritum pertinet 335. c. 1 .
Filtortus , quid 92. C. I. 284. C. I.
Filtra 438. c. 1.
Finger , unde 64. c. I.
Firmamentum pro tecto 37. c. I.
Firmare , facramento fe obligare 118. c. 2.
Firmitas 385. c.* 2.
Firstfalli 377. C. 2.
Firstful 378. C. I ;
Fifcalinæ uxores 168. c. 2 .
Fifcales ville 245. C. 2.
Fifcalinus pro colono 39. c. I. 320. C. It
Fifcare , in fifcum redigere 89. c. 1.96. C. I.
Fifco fociato 224. C. 1. focio 254. c. 2 .
255. c. 2. difcutiente 270. c. 1.271 . C. 1 .
1 , quid fit 89. c. 1. 311. c. 1.405.C.I.
Fifcus
Fiftuca juridica 90. V. Feftuca .
Fitter , quatuor 21. c. 2.
Flagellatio 81.
" c. 2.
Flemere 53. C. I.
Floete , ratis 53. c. I.
Florentinus Epifcopus 407. c. 2.
Focichalta 21. c. 2.
Focum nemo hofpitibus deneget 252. c. a.
Foenile 279. c. 2 .
Fole , pullus 35. c. I. 78. C. I.
Folleift , auxilium 7 91. c. z.
Follis . 18.
Foltern , torquere 8o. c. 1.
Fontem fi quis coinquinaverit 379. c. I.
Fontes facrivi 278. c. 1 .
Forafmitio , quid 161. c. 2 .
Forafta 429. C. I.
Forbannitus homo 319. c. 2.
Forbattutus , quid 117. c. I. 258. C. 2. 317,
C. 2 .
Forchemium , civitas 167. c. 1.
Fordro , repetitor , poftulator 306. c. z.
Forella 430. c. I.
Forfactus , privatus 318. c. I.
Foris pro extra" 33. C. 1. 37. C. z.
Formariage 135. c. I.
Formata Epiftola 253.c. 2. 273. C. 2. 275 :
c. 2. 406. c. 2. 407. C. 2.
Formulæ rituales 291. 453.
Formule Alfatica 291 401 .
Formulæ antiquæ in ufum Regni Italici 459.
3
465. & feq. aliæ 471. feq.
For-
 INDEX
Forfter , Frobenius 391. c. 1.
Fortuna , aventure 89. C. 2.s
Frais , fumtus 21, c. I. 39. C. I.
Framea 172, c. I.
Franci duas leges habebant 123. C. 2.
Francorum Regum effigies " 9. C. I.
Francorum conventus folennis menfe Martio
115. c. I.
Francorum aurea moneta 9. c. 2.
Francorum foedus cum Romanis 9. c. 1 .
Francorum pœna minor quam Romanorum
131. C. I. 139. C. I.
Francorum converfio 9, c. z.
Francus homo 77. c. 2. 81. C, 2. 176. C. I.
Francus pro libero 36. c. 2. 248. C, 1,
Frafitto 65C Ip
Fratricidium 333. C. I
Freda exigenda 263 .
Freda non exigenda ante facinus compofi
tum 39. C. I ,
Fredos conceffos poffidere 186. c. Ze
Fredum , fumtus judiciales 21. c. 1. 119. c. 1 .S. Galli monafterium 401. C. I.
Fredum , compofitio fifco debita pro pace
39. C. I. 49. C. I. 95. c. 2. 331. c. 2 .
Fredi definitio 188, c. I. 279. C. I. 3.24 :
Fredum pro furta 330. C. I.
Freodo 24. C. 2.
Freta de cervifa 412. c. 1.
Freyen? ,. matrimonium inire 199, c. I.
Fridum , folutio muleta 95. c. 2.
C.
Frifra figena 199. c. I.
Frilazin 373. C. I ,
Frioblitto so. S. L.
Friofald 83. C. 2 .
Frio fultoyo . 79. c. 2.
Friolafia , liberta 41. c. 2,
Frifch , recens 411. C. 2.
Friſcinas
----Inga , yo!
Frisginga , Friskinga , Frifchenga 423. C. 2.
432. C. 2. 438. c. 2. 439. C. I.
Fræefchling, porcus fylvefter anniculus 411.
Fugitivi Clerici & laici 168. c. I.
Fulco Comes Andegavorum 239. C. I. ; Gelenotte , Gall . 30. c. 2 .
Fur nocturnus 375. c. 1. fi quis de fure a
liquid comparaverit 375, c. z . in furto
mortuus 396, C. 2.
Furare 124. C. I.
Furbattudus homo 317. c. 2.
Furca pro patibulo 83. C. 2..
Fures fi quis Judex non damnaverit 396. c.2.
Furiolanus Archiepifcopus 493 , C. 1 .
Furo 235.
Furta 524. 525. 526. $ 27. c. 2.
Furta rerum Ecclefiæ 326. c. 1. 359. in exer-
citu
329. C. I. 364. C. 1. in curte Regis
330. c. 1. rerum Ducis ibid. in curte Du-
cis 365. c. 2. homini liberi 370. c. 1.375.
c. 1. liberi & fervi 395. C 1 .
Furta morte multata 375. nemo de furto Gefta 242. publica five municipalia 232. c.
compofitionem accipiat ante judicis ſenten- ,
tiam 376 .
Furta diverfa 54. c. 2. 374. c. z. 375. c. Gift , venenum 51. c.
I. 2. 449. C. I.
Furta fervorum 302. c. 1. quomodo puni
rentur 129 .
Furti accufatus 174. c. 1. 538.
Furti incufatus fervus 80. c. I.
RERUM . 577
Furtivæ rei occultatio 309. c. s.
Furtivas res fi quis comparaverit 376. c. 1.
aut cuftodiverit ibid. extra finem Bajoa-
riorum non vendantur 395. C. I,
Furtivas res comprobare & quærere 396.
Furtum meffis 381. c. 2. auri aliarumque re-
rum commendatarum 383. c. I.
Fuftes alnini 106. c. 2, 286, c. 2.
Fuftibus decertare 170. c. I.
Fuftuarium fupplicium 142.
Fydor, quatuor 21 , c. 2 .
G
Gi in S mutatur 39. C. 2,
Ga & gau , regio 10, c. 2.
Gaeta , capra 27. c. 2.
I.
Gaffen , otiofe circumfpicere 103. c. 1.
Gager , Gall. unde 158. c. 1.
Gaicum monafterium 262. c. I.
Gallia Lugdunenfis 413. C. 2..
Gamactæ , id eft , percuffiones 278. c. 2, 363.
C. 2,
Gamurdrit 388 .
Ganshapuch 389. c. 2.
Ganta , anfer 30. c. 1.
Garenes , Gall. claufuræ animalium 3 18. c. 2 .
Garum 196.
Garumna fl, 92. c. 2 .
Gafachio
, adverfarius 94. c. 2. 148. 284.
C. 2
Galindo fuo fi quis aliquid concedere volue
rit 240. C. I. 2.
Gaftaldius 449. C. 2.
Gavialto eftre , teneri 111, C. I.
་་
Gaul , equus 54. c. 2.
Gebulskini 367. c. 2 .
Gela fii decretum 169. c. I.
Geld , unde zo . c. 2 .
Gelden , componere 107. c. z.
Geline , Gall. gallina 30. c. 2 ,
Gelt , compenfatio zo. c. 2 .
Gelten , unde 20. c. 2.
Gemahl 25. c. I. 36. c. 2.
Genealogie apud Barbaros 366.
Geneciaria ancilla 341. c. 2.
Genecium 341. c. 2.
Geniculum , gradus cognationis 88, c. 1.
Genna , equuleus 8o. c. 1.-
Gentem extraneam fi quis in provinciam in-
vitaverit 329. c. I.
Genua alicujus impingere 266. c. 1.
Gerra 453. C. 2.
Gerte , virga , penis 66. c. 1.
Gerulus pro famulo 35. c. 2 .
2. 241. C. 1. 2. 257. C. I. 267. C. I.
Geuuerf, fymbolum 144. c. 1.
1.
Gild , quid fignificet 20. c. 2.
Gilda , id eft Confraternitates 334. c. 1.
Gladii extractio ad lectionem Evangelii 172 .
C. 2.
Gladius nuptialis 86. c. 1 .
Glof
 X M
578 INDE
Gloffographorum veterum quanta auctoritas
124. C. I.
}
Gothi pro timidiş 68. c. ` 1 .
Gradus , fuggeftus , thronus 305 , c. 2.
Grafia , id eft , comitatus 250, e. 1 , 262.c. 1..
7.
Grafio , Comes 70. C, 1. 94. C. 2. 148. C. I.
271. c. 2. 310. c. 1.
Grafio injufte invitatus 319. c. 1.
Granica 273. C. 'T.
Granum 440. c. I. 445. C. 2. 447. C. 2.
Gravio occifus 98. c. z..
Gregorii Turonenfis Epifcopi laus 177.
Grex pro armento 25. c 2 .
Grifio , villa Caroli M. 31 , c. I.
Grofna 467. c. 2. 468. c. 1. 477. C. 2,
Groffitudo , craffities 81. c. 1.
Gruarius commorfus 307. "" c. 2 .
Grus , avis domeftica 30. c. 2.
Grus , ardea 307. c. 2 .
Guelforum origines 14.
Gummel , equa 78. c. 2 .
Guntramous Rex Fr. 1o. c. 1.
Gunzo Dux Aleman. 14. C.
Gurten , cingere 31. c. 2.
Gynecæum 34. C. 2.
H&
H ab initio vocis omiffum 313. C. I.
315. C. 1.
H pro ch vel k 313. c. 1,
H pro N 41 .
Haar , crinis 60. c. z .
Hadoindus Epifcopus Cenomanenfis 241. C. 2 .
Hærefis profliganda 534. c . t.
Haga , indago , fylvula circumfepta 48. c . 2 .
Hagen , taurus 26. c. z .
Hagen , fepes 48. c. z.
Hahilinga , familia inter Bajuvarios prima-
ria 366, C. 2.
**
Hahn , Gallus 30. c. 1. 52. c. 2 .
Hain , unde 12 , C. I.
Halle 282. c. 2.
Halli , rami & calculi 82. c . 2. 83. c. I.
Halm , culmus , in rerum traditione 90. 1c. I.
Halsberga , munimentum colii 307. Ç. 2 .
Halsfache , delictum capitale 313. č. 2 .
Halten pro claudicare 64. c . 2. 65. c. 1 ,
Hamallus 146. c. z . 284. c. 2.
Hamedii , conjuratores 93 .
Hameland pagus 298. e. 1.
Hand , unde sz. c. z.
Handeln , 74. c. I.
Handfchlag 62. C. 1.
Hantelod 396. c. z.
Hantmahl 62. C. 1 .
Hapihuhunt 389. c. 1 .
Harahum , bafilica , ecclefia 292. 302.
Harcke , raftrum 72. c. 2.
Harengorum efus inter delicias 65. c. 2 .
Hariraida , fupellex militaris 314. C. 2. j
Harouuenum 107. c. 1.
Hartegau , pagus 11. c. 2" .
Haruc , fanum 302. c. 2.
Hasba fl. 298. c. I.
Hafe pro nafutulo , unde 68. c. 1 .
RERU .
Hasla , corylus 82. c. 2. 316. c. 1. 395-
Haffi cur dicantur cæci 68. c. 1,
Hattuaria pagus 298 , ' c. 1,
Haupt , caput 49. C. 2,
Haufs , domus , unde 37.
"
Hayn 48. c. 2. V. Hain,
Hecke , fepes , indago 48. c. 2. 72, c. 2,
Heergewethe , fupellex militaris 315, c. T..
Heim* quid fignificet 12. C, 1. 71, 6, 1, 79,
c . 2.
Heimzuht 369, "c. ' 1 ,
Helen , occultare 72. c. 2,
5
Helfte , unde 21. c. 1 .
Helmus , caffis 307, C. I,
Hengit , equus 77, C. 1,
Herba pro veneno 51. c. r . maleficz 260.
C. I,
Herbarius pro mago 51 , c, 1,
Herbarum venena 132. c. 1. 280, c. I.
Herberger , veneficus 107. c. 2 ,
Herbix 72. C. 2.
Herburgius , veneficus 107. C. 2,
Hercambaldus 254. c. I.
Herde , grex 23. c. 1
Heredes ad quid teneantur 518. c. I.
Hereditas quibus caufis amittatur 393. C. 2..
Hereditas luctuofa 262. c. 1. hereditatis di-,
vifio quomodo facienda 203. c. 1 .
Hereditas mulieris poft partum mortuæ ad
quem pertineat 344. c. i .
Hereditoria 265. c . 2. 267. c. I.
Heribannator 160. c. 2.
Heribannus 159. c. 2. 168. c. 1. 259.449ª
€. 2.
Heringsnafen cur Thuringi 65. c. 2 .
Herireita 369. Go 8.
Herpix 72. c. 2. 139. C. 2 , 281. C. 2 .
Hertzog , unde ; dicitur & de verre ac bo
ve 23, c. 1. 25. C. 2.
Heffe , cattus 68. c.
Heurter , Gall. 57. c. I.
Hica , indago 72. c. 2.
Hilde , pedica 55. c . 1 .
Himilzorun 372. c. 2.
Hincken , unde 63. c. 2.
Hoba 404. c. 1. 425. c. 2. 428. C. 1. 432,
C. 2. 435. C. I. 442. C. I. 444. G. E.
448. C. 2.
3 Hofaratha , hofart 70. c. 1.
Hoff, aula 31. c. 2 .
Hoffart , fuperbia 70. c. 1 .
Homallare 215 .
Homicide impofita peregrinatio facra 252 ,
C. 2 .
Homicidæ fint correpti 399. G. 1 .
Homicidia 72. c. 2. 169. c. I. 172. C. 2.
"
199. C. 2. 300. c. I. 333. C. I. 334. C. 2.
534. C. I. 536. c. 2 .
Homicidia parvulorum 59.
Homicidia Ingenuorum 81. c. 2. Epifcopi
327. C. I.
Homicidia in convivio facta 85. c. 1. infra
januas ecclefiæ 324. c. 2.
Homicidia a contubernio facta 84. c. 2.
Homicidia juffu regis vel ducis 364. C. 2.
adulterii caufa 537. c. I.
Homicidia liberorum 339. c. 2. 369. c. 2.
pa-
 INDEX
paftorum & artificum 341. c. 1. fi quis
hominem occiderit & negaverit 343. c. z.
a cane cæterisque animalibus patrata 345 .
c. 2. 346.
Homicidii compofitio 234. c. 2. 271 , C, I.
326, C. 2 .
Homicidium Presbyteri & Diaconi 327. c.
1. monachi ibid. & clerici 327. c. 2. Du-
cis multa redemptum 329. c. 1. in curte
Ducis 329. c. 2. Miffi Ducis infra pro-
vinciam 330. c. I.
Hominem liberum fi quis vendiderit 384. c. 2.
Hominem fi quis juffu Regis interfecerit 212 ,
C. I.
Homines , id eft vafalli 446. c. I.
Homunciunculi 276. c. I.
Honec , mel 32 , C. 2 .
Horcrift 372. C. 2 ,
Horde , crates 32. c. 2 .
Hors , Gall, 33. c . I.
Hortare , impingere 56. c. 2 .
Hortum fi quis intraverit furtivę 376, C, 1 .
Hofpitale , hofpitium 99. c. 2.
Hofpitalitas facra inter Barbaros 370. C. 1 ,
Hoftenditiæ , quid 107. c. I.
Hoftiarius 403. C. 2.
Hoftiliter fi quis aliquem cinxerit 369. c. 1.
Hoftis , exercitus 107. c. 1. 314. C. 2 .
Hreuuauunt 367. c. 2. 370. 377.
Hropant 367. c. 2 .
HS. Seftertii fignum 21. c. 1.
Huauuarth 389. c. I.
Hufehalz , claudus 65. c. I.
Huhn , gallina 30.
Huict , octo 77. c. 2.
Humanitas , id eft , cibus 196.
Hund , unde 28. c. 2.
Hundreda , id eft Centena 331. c. I.
Hunds-fot , unde 67. c. 1 .
Huofi , familia inter Bajuvarios primaria 366,
C. 2 .
Hurde , crates 32. C. 2 .
Hurter , Gall. 57. c. I.
Hufithrozza familia 15. c. 1 .
Hutte 21. c. I.
I Infracture 276. c. 2 .
præpofitum vocibus ab fm incipientibus,
I 36. c. 2 .
I pro i 37. c. 2 .
I pro U pofitum 50. c. 1 .
Jactivus 256. c. 2. 276. c. 2.
Jactivus , ad judicium citatus 96. c. I.
Janitores 403. C. 2 .
Iberus 37. C. I.
Ibi pro eo 95. c. 2.
Ictus ingenuorum 297. c.
C. I. 299. e. 1 , fer-
vorum 301. C. 2.
Idis , mulier 69.
Idulgus 99. c. 2.
Jean Foutre , unde 67. c. 1 .
Jeaivus 247. C. I. 249. C. I. 256. c. 2.
261. C. I. 276. c. 2. 284. C. 2.
Jejunium indictum 410. c. 2. 411. C. I.
Jetif, Gall, unde 96, c. 1 .
RERU M.
579
Ignem in domum fi quis immiferit , fed ex-
tinctus fuerit 377. C. 2 .
Ignis probatio in caufa Hieronymi Savona-
rola 295 .
Ille , illa , illud , articulus præpofitivus , Ita-
lice , il , la, lo 327. c. I.
Imaginarium jus 235. 274. c. 2 .
Immancatio 275 .
Immeliorata res 255. c. 1. 257. c. 2. 262.
c. 2. 275. C. I. 2 .
Immunitas Ecclefiarum fervanda 186. c. 2 .
. monafterii 262. c. 2. fanctorum ibid.
Immunitatis ecclefiafticæ formule 286. c. 2 .
&feq.
Imperatoris dignitas 402. c. 2 .
Impfen 57. c . 2 .
Impingere 138. c. 2, impingere genua ali-
cujus 266. c. I.
Impulfare 246. c. 1 .
In antea 179. C. 2 .
Incantatores 169. c. 2 .
Incendia 46. c . 2. & feq. 300. c. 2. 377.
C. I. 397. C. I. 536. c. I.
Incendia rerum Ecclefiæ 360. c. 1 .
Incendium fi quis in nocte miferit 341 ,
C. 2. 342. C. I.
Incefta conjugia olim frequentia in Gallia
130 .
Inceftuofi fint correpti 399. c. I.
Incrocare , unco fufpendere 108. c. 2. 286..
C. 2 .
Indiculum generale ad omnes homines 244.
C. 3.
Indiculus regalis 259. c. 1. 261. C. I , 263 .
C. 2.
Indiculus quem Epifcopus tranfmittit ad Ab-
batem 276. c. 1. quem Abbas tranfmittit
ad hominem pagenfem ibid. quem Præpo-
fitus tranfmittit ad Abbatem 275. c. 2 .
Epifcopi ad alium eulogias dirigentis 243 .
c. I. commonitorius ad Epifcopum 269.
c. 1. precatorius ad Epifcopum 275. c. 2 .
Infanc 367. c. 2. 370. C. I. 2.
Infantes 133. c. 1. 267. C. 2.
Infeodatio 423. C. I.
Infertor 35. C. 2.
Infeudare 446. c. 2.
Ingenium , id eft artificium 215. C. 1. ✪
alibi paffim .
Ingenuitas 39. integra 237. c. 2. 268. c. I.
272. C. I. 420. C. I.
Ingenuitatem fuam defenfare 247. C. I.
Ingenuitates diverfo modo facta 238. c. 2 .
Ingenuitatis formula 250. c. I. 269. c. I.
epiftola 245. c. 2.
Ingenuitatis fuæ ftatum fi quis alicui obno-
xiaverit 237:
Ingenuitatis Charta 163. 176. c. 2. 250.
C. I. 257. C. 1. 265. c. I. 397. C. 2.
Ingenuorum homicidia 81. c. 2. 347. C. 2.
Injuriare 206. c. 2 .
Inius pro aheno 107. C. 2 .
Innotefcere , id eft , fignificare 215. c . 1 .
252. c. 2. & alibi paffim .
Inpotus 57. c. 2 .
Inqueftio , inquifitio 157. c. 1 .
In-
 X M
DE
IN
580
Infervire , in fervitutem redigere 158. c. 1 .
Infignaculum 431. C. 2 .
Infter , inteftina 50. c. 1.
Inftrumenta fi incenfa fuerint ab hoftibus 212.
c. z. &feq.
Interanea 49. C. 2 ,
Interdonatio 227 .
Interfectiones diverfæ 306. c. 2 .
Interpellare 246. c. 2. 259. c. 2.
Interpellatio fervorum 302. c. 2 .
Intertiare , fequeftrare 74. c. 1. 305.
Intertiata res 146. 284. c. I. 320. C, 2 .
321 , C. I.
Intertiatus homo 316. c. 2 .
Inteftamentum pro inteftatum 227. c. 2. 233,
C. I.
Inteftatus fi quis mortuus fuerit 517. 518.
C. 2. 520. C. 2.
Intradictum , interdictum 89. c. I.
Invafio rerum Ducis infra provinciam 330 .
Inveftiturarum varia genera 197. 256. c. 1 .
Invitus trito 109. c. 2.
Inunuuant 368. c. 2. 377. C , 2 .
Involare , furari 114. c. 1 .
In zymis foagni 22. c. 1 .
In zymis ethatia 22. c. 1 .
In zymis exachalt , & ceptó tua feptum chun-
na 22. C. I.
Joch , jugum 25. c. 2 .
S. Johannis Monafterium 420. c. I.
Johannis villa , Johanniswilare 420 ..c. 1.
428. C. I.
Jornale , Jornalis 439. c . I. 442. c. I. Vi-
de Jurnalis .
Jofum 334. c. I.
Ifmala 36. c. 2 .
Ifmerlus , avis 36. c. z .
Italiæ perturbatio poft mortem Ludovici Ger-
manici 413. Italiam petentes 413. C. I.
Juchus pro jugero 422. c. 2. 424. c. 2. 426.
C. I. 427. C. I. 433. C. 2. 447. c . 1 .1
Jucunda , Joyaux 413. c. 1 .
Judex partem fuam accipiat de caufa 366.
c. 1. qualis effe debeat 366. c . 2. fi pro-
pter munera injufte judicaverit ibid. fi per
ignorantiam ibid.
Judicare pœnitentiam 275. c. z.
Judices publici unde dicti 187 .
Judicia olim fub dio habita 20. c. 1.
Judicia divina 93. c . 2 .
Judicia publica 392. c. 2 .
Judicia criminalia fecreta 364. Weftphalica
364. c. 2. injufta fi quis dixerit 399. c. 2.
532. C. 2 .
Judicium evindicatum 249. c. 1. Judiciorum
popularium ritus 349. feq. evelli non
potuit , quamv is a Pontif icibus reprobare-
tur 349. 350.
Judicum fæva cupiditas 224. c. 1. de eorum
fententiis 452. C. 2 .
Jugalis 227. c. 2 .
Jugera 427. c. 2 .
Jumenta fi meffern læferint 340.
Jumentum ductricem , id eft equam , fi quis
involaverit , aut prægnantem ferierit 340.
c. 1. 348. c. 2.
Jumentum pro equa 34. c. 2. 78. c. 2 .
RU
RE .
Junior , id eft fervus 341. C. I.
Juniores Comitum 276. c. 1 .
Jurare manu fexta & feptima 216. c. 2. 325,
c. 2. 326. c. 1. cum duodecim Francis
248. c. I. 249. C. 2.
Jurare per pectus fuum 336. c. 2. quando
quis jurare debeat 506, c. 2.
Juramentum 93. C. 1. ad juramentum qui
admittendi , non fint 333. c. 2 .
Juramentum cum duodecim juratoribus 111.
Juramentum fidelitatis 167 , c. I.
Juramentum ad arma facrata 343. c. 2 .
Juramentorum publicorum folennia 258. c,
2. 259. c. 2. 216. C. 2.
Jurati Regni Hierofolymitani 491. 535. c.
I. 541 543 .
Juratores 93. c.f 1. 98. c. I. 325. c. 2. 326,
C. I.
Jurnalis 426. c. 1. 428. c. 2. Vide Jornale .
Juftitiæ , quas Miffi facere debent 399. c. 2.
Juftitiam fi quis facere non vult 380. c. 2,
K
KAhAheio
ei 390. c. I.
Kamm , pecten 52. c. 2 .
Kapaune , Gallus 78. c. 2 .
Kappen 32. C. I
Karl , maritus 41. c. I.•
Kate , tugurium 37, c. I.
Kege , Keyfteen , filex , Belg. 83. C. e
Kerben , incidere 72. C. 1 .
Kerl 41. c. I.
Kerno , id eft granum 442. C. I. 447. C. I,
Kiefelftein , filex 83. c. 1 .
Kirche , dominicum , Ecclefia , unde 302, C,
2. 393. C. I.
Knape , puer 35. c. 2 .
Knie , gradus cognationis 88. c. I.
Kolbe , clava 49. c. I.
Kolck , gurges 82. c .4 2 .
Koza , Pol. capra 27. C. 2.
Kraten , corbis 32. c. 2 .
Kringel 58. c. 2 .
Krumftab , baculus paftoralis 72. C. Io
Kuh 25. c. I.
Kumpe , focius 107. C. 2 .
Kunckel , colus , unde 312. c. 1 .
L
L pro C fcriptum 48. c. z.
L pro N pofitum 32. c. 2 .
Labii maculati compofitio 338. c. I.
Labor , agricultura 34. c. I.
Laborare , acquirere labore 89. c . 2.
Lacina , impeditio 44. c. I. 69. c. I. 316.
c. 2. 318.
Lacinam viam facere 131. c. I. 138. c. 2 .
279. c. 2. 281. c. 2 .
Lactare pro lactere 19. c . 2.
Lady , Angl. unde 61. c. 1 .
Læsiuverpum 198. c. 2.
Læftum , portio 90. c. 2 .
Lathe , portio 90. c. 2 .
La-
 INDEX
Lagen , infidiæ , vincula 44. c . I.
Laifa , finus 90. c. 2.
Laisihunt , canis 342. c. 1 .
Lam , agnus 26. č. 2 .
Lamp 27. c. 1.
Lamphebros 27. c. I.
Land, regio , patria 46. c. z .
Landericus Papa 177. 179. 180. 181 .
Landevevas 46. c. 2. 50. c. 2.
Langobardorum lex in Italia fæculo xiv. 460.
ejus Codex Veronenfis 439. & feq. variæ
lectiones & gloffa codicis Veronenfis 462 ,
c. 2. 463. c. z.
Laniogaifus 11. c. I.
Lantechildis , Clodovei foror 10. C. I.
Lantgravius 420. c. 1. 423. C. I.
Larrecin 93. c. I.
Lafina 35. c. I. 61. c. 2. 79. c.
• f
Laffe , litus 35. c. 1. 61. c. 2.
Laftum , portio 90, c. 2 .
Latrocinium 92. c. 1. latrocinii poena in fer-
VO 129. C. I.
Latrones 168. c. 2..399. c. 1. nemo fufci
piat 398. c. 1.
Latz , fiffura 90. c. 2.
Laube , umbraculum ex foliis 100. c. 2.
Laudes decantatæ 13. c. I.
Lauffen pro coire 19. c. z.
Launegild 20. c. 2. 465 , c. 2. 467. c. 2.
t 3
470. C. I. 474. C. 2. 475. c. I. 476. C.
I. 477. C. 2 .
Lauriacum , civitas 167. C. 2 .
· Laufma
ta 27. c. 2. '
Laye etymologia 281. c. 1 .
Lazus 62. c. 2.
Lazzi 35. c. I.
Lectarii 261. c. 2 .
Lectionarium 164. c. 1.
3
Lectores Ecclefiaftici 403. c. 2 .
Leda , portio 90. c. 2.
Legatarii , id eft , executores teftamenti 232.
C. 2 .
Legati quomodo inftituendi 518. c. 2. 519.
Lege Romana Ecclefiæ vivunt 311 .
Leges portoriæ Bojorum 399.
Legis Ripuariæ additiones 320.
Leiden , componere 107. c. 2.
Leiften , infinuare , tradere 91. c. 2,
Leitihunt 27. c. 2. 1 389. c. I.
Lem , agnus 26. c. 2.
Lenticularia 55. c. 2.
Leodardi 27. c. 2. 28. 29. c. I. 49. C. 2.
Leodasdi 27. c. 2. 28. 29. C. I.
Leodinia 60. 61 .
Leodis , fubditus 116. c. 1 .
Leodis , id eft , fides 219.
Leofdafdi 29. c. I.
Leosdeba 48. c. 2.
Lepus , convitium 68. c. 1. 138. c.
Lerechala 20. c. I.
Lefoverpire 91. C. 1 .
Lefus , finus 90. c. 2.
Leti 35. c. 1. V. Lazzi , & Lidus .
Levare , germina producere 72. c. 2.
Leudardi 55. 56. 59. c. 2. 70. c. I. 107.
c. 2. 108. c. I.
Leudem componere 283. s. 1. folvere 266.
Tom . II.
RERUM .
58%
defolvere 257. c. 1. transfolvere 271, c .
1. 2. burice 271. c. 2 .
Leudefamium, quid 93. c. 2. promittatur re-
gi 218..
Leudinia 60. c. 2 .
Leudis , compofitio hominis 28. c. 1. 47.
•
61. c. 2. 82. c. 1. 98. c. r. 107. c. 2
t
IIO. C. 2 .
Leudum 47. c. 2. 73. c. 2. V. Leudis .
Leudus , fubditus 116. c. I.
Leufeuverpire 198. c. •2. 199. C, I.
Leute , populus 47. c. I.
Lex Alamannorum 323. Capitula eidém ad-
dita 346.
Lex & confuetudo uniuscujufque nationis
fervanda a magiftratibus 194. c. 1. & a-
libi paffim .
Lex libertatis index 61. c. I.
Lex Salica , ubi condita 3,7 . 11. a quibus
lata 3. quo tempore 3. 4. qua lingua 5 .
cur ita vocata 6. 7. reformatur 7. ubi vi
guit ibid.
Lex antiqua Salica 99. c. 1 ,
Lex Salica citata 403. c. 2 .
Lex tricenaria 117. c. I.
Liar etymologia 277. c. I.
Liberi homines ad fervitium Dei fe traden
tes 168. c. I. res fuas ad Eccle am Dei
tradere poffunt 323. c. 1. & eafdem in be-
neficium accipere 323. c. 2 .
Liberi vi in fervitutem non detrudantur 371.
c. 2. fi fe vendiderint 521. c. 2.
Liberi ducali manu 396. c. r. in ecclefia ibid.
397. c. 2. per chartam ingenuitatis 397.
C. 2 . ་་་ ་་་
Libertare , liberum facere 311. c. 1.470. C. Ia
Libertaticum 265. c. 2 .
Liberti dimiffi 62. c. 2. 310. c. 2.
Liberti Ecclefiæ fi occifi fuerint 327. c. z.
Libertinitatis gratia 268. c. 1. obfequium
2.
239. 240. c. I. fervitium 254. c. 2 .
Liclamina 65.c..
65. c. r.
Liddo 36. c. 2.
Liden , componere 84. c. 2. 85. c.
Lidfcarti 367. c. 2.
Lidus , lida , colonus , colona 39. c. I. 41 .
c. 2. 73. diftinguitur a fervo 344. C. 2 .
Ligamina ingenuorum 69. c. 2. 308. c. 2 .
Ligare licet furem aut alium quemlibet reum
138. c. 2.
Ligature 52. c. 1. maleficæ 133.c. 1. 280.
C. I.
Ligatus homo 317. c. 1.
Ligeris A. 92. C. 2.
Linguæ diverfæ in regno Germaniæ 404. c.
2.
Linguæ abfciffe compofitio 338. c. 2.
Lino incifo 232. c. 2.
Litem intendere qui poffint 492. & quomo-
do 522. 523. de die litis dicendo 506.
c. 2. 507. 508 .
Litis decima 203.
Litterarum dominicarum defpectus 174. c. 1 ,
Litus 35. c. 1. 62. c. 2. 73. id eft , fifca-
linus vel fanctuarius 129. c. 2. diftingui
tur a fervo 344. C. 2.
Livorare 210. c. 2. 215. c. 2 .
Lo , lex 89. c. z .
Ddd Lo-
 X
DE
582 IN
Locare , pro elocare 63. c. L
Locationes 503. 564. $ 65.
Locellæ 438. c. I.
Locken , crinium flagella 60. c. I.
Loithiunt 126. C. f.
Loos , fus 48. C. 2 .
Lorch, civitas 167. c. z .
Lord , Angl . unde 61. c. I.
Loter , dolus 28. c. I.
Loy , Gall. lex 89. c. 2.
Ludorum exhibitores 403. c. 2 .
Ludovici Imp. additiones, ad Legem Sali-
cam 170. & feq.
Ludovici Germanici filii laudati 413. c. 2 .
Ludovici junioris. Germ, Regis Epiftola ad
Ludovicum Balbum, 408. c. I.
Ludovici Balbi tituli 408. c. I.
Lugdunenfis Archiepifcopus 403. c. I.
Lui pro illi 91. C. 2.
Luminaria Ecclefiæ 186. 253. C. 2.
Luxovienfe cœnobium 411. c. 2 .
M Manitio 170. C. 2. 277. C. I. 397. C. I.
M in th corruptum 34. C.. 2.
Machalum 47% Co. 2...
Macula retis, 56. C.. I ..
Mahen , fcindere 23. C. 2.
Mæne , juba 52. C. 2.
Magd , virgo. 38. c. I. 62. C. I.
Magdeburgum , unde dictum 38. c. 1. civi-
tas 166. c. 2 .
Magno five Magnus, Archiepifcopus Sene-
nenfis 253. c. 2..
Mahl vocis varia fignificatio. 17. C. 25.
C. I..
Mahlen 17. c. z. pingere 33. C., 2..
Maholum 279. C. 20.
Majalis 23. Cs. 2.
Maienfeld 420. C. 2.
Majicampus Francorum 23. c. 2. 115. C.1.
Major domus regia 206. c. 1. 213. C. 2.
Major, villicus 35. C. 2.
Majoriffa 36. c. 2.
Mairan , Gall. 320 C. I.
Mala , pro certo pacto addicto vel addicta
3.6. C. 2.
Mala artes 51. C. E.
Malberg , locus judicii 5.6. 20. c. 1.98.c.2 .
Meldrum 411. C. 2. 412. C. I. 423. C. 2 .
435. C. I. 445. C. 2. 447. C. 1 .
Malefici, qui 50. c. 2. combufti 5. c. 1. 2.
Maleficium 319. C. I.
Malegano 64. £. Zn
Malia , vacca 25. c. I.
Mallare 17. c. 2. 252. c. I. 257. c. 3. 259.
C. 2. 279. C. 2. 331. mallare fi quis præ-
fumpferit poft finitam caufam 344. C. I.
Mallatio 428. c. I.
Mallobergium , i . e . plebs , quæ ad unum ma-
lum convenire folet 150. c. I.
Mallobergum 110. C 1 .
Mallum 87. 92. C. 1. 320. 331 .
Mallum publicum 256. c. 2. 258. C. 2. 271 .
C. 2 .
Mallum , hoc eft , placitum majus five gene-
RU
RE M.
rale 248. c. I.
Mallus 12. C. 2. 17. c. 2. 106. 427. ubi te-
nendus 174. c. 1. publicus , generalis 422.
C. 2. 423. c. 2. 452. C. 2.
Malman & mundman 36. c. 2 .
Maltho 6z . c. I.
Mamille capulatio 53. c. 1. mamillam ftrin-
gere 280. c. I.
Mancare 281. c. I.
Mancipia originalia 255. c. 2 .
Mancipia ne foras provinciam vendantur 332 .
C. I.
Mancipiorum furtum 34. c. 2 .
Mancofi mille , id eft manfus 449. c. 2. au
rei 473. C. 2. 478. c. 2.
Mancus 63. c. 2.
Mandare , poftulare 88. c. 1.
Mandatum ad caufam agendam in mallo 238,
C. 2. 241. 252.7 C. 1. 257. C. I. 267. C. I.
Mandoado , homo mortuus 100. C. I.
Mandualis 100. C. I. 285. c. I.
Mane charde 52. c. 2 .
Manire 17. c. I. 305. C. I.
Manna 432. C. 2.
Mannina 17. c. I.
Mannire 17. C. I. 173. C. 2. 175-
Mannitus 277. C. 1. 261. C. La
Manfellus 240.
Manfi ingenuiles & veftiti 205. c. I..
Manfio tribuenda peregrinis. 252. Ca 2+ 253.
C. I'..
Manfionaticum facere 449. C. 2a
Manfiones 188. c. 2 .
Manfoarii 204. C. 2..
Manfus. 435. c. z. 448. C. 2. 452. C. zo
Manfus eft villa coloni unius habitationi pro-
pria 205. c. I. 270. C. 2.
Mantel , omne quod aliud circumdat 100. c. I.
Manu feptima 216. c. 2 .
Manumiffi in Ecclefia fub ejufdem Ecclefiæ
tuitione confiftebant 239. c. 2.
Manumiffio 421. c. 2. fervorum propter na-
tivitatem filii Regis 218 , c. I. 245. C. 2.
per denarium 135. C. 2. 204. C. 2. 218,
C. I. 257. C. I. 265 , C. I. 280. C.. 2.
Manumiffio Francorum 62. c. 2 .
Manumiffio per chartam 327. C. 2.
Manumiffionis charta 403. c. 2.
Manumiffionis formula 238. Seq. 2.54. Co, za
gefta 267. c. 2. libellus 250 .
Manus ftrictio 5. c. z . vulnera 347. c . I.
Manus regiæ fubfcriptio 189. c. 2.
Mar , Marah , equus 35. C. 2. 55. C. I.
Marach , equus 340. C. I. 382. c. 2.
Marachfalli 368. C. 2...
Marca , Marcha 420. c. 2. 425. c. I. 440.
C. 2. 444. C. 1. 447. C. 2. 450. I.
March , equus, 54. C. 2 .
Marchzant 367. 。 C. 2. 371. C. X.
Marculfi ætas inquiritur 177.
Mare pro palude 84. c. I.
Marifcalcus 35. C. 2.
Maritus uxorem dimiferit 348. c. 1. a
conjuge adultera fi fe feparaverit 396.C.2.
Marmentau , Gall . 32. £. I.
Marpahis , ftrator 36. c. I.
Mar
1
INDEX
Marricio 437. c. z . 439. c. 2 .
Marschalk 35. c. 2 .
Martii campus 23. c. 2. Calendæ , initium
anni civilis 328. C. I ,
Mafchen 56. c. I.
Matadores in ludo Chartarum 82. c. I.
Matar , Hifp. occidere 82. c. I.
Materia , ligna ad ædificandum 56. c. 1 .
Materiamen 32. c. 1. fi quis læferit 380 , c . 2 .
Maternium 435. C. 2. 438. C. I.
Math leud mufter 83. c. I.
Matriamen 278. c. 2 .
Matrimonia ob cognationem prohibita 40 .
Matrimonium , regia poteftas 40. c. 1. ma-
trimonii leges 512. 513. 514. 515. 516 .
Matrinea 469. c. I.
Mattafibi officium 542. c. I. 544. C, 2.
Maubergeau , quid 20. c. 1 .
Medelam fi quis involaverit 344. C. 2.
Medianus pro fecundo 20. c. 1. equus 340.
.c. 1. 2. 605.
Medicamenta 413. C. I.
Medicatura 50, C, I.
Medici puniantur , fi male artem exercuerint
528.
Medietas , fua cujufque pars 193. C. 2 ,
Meginenfis pagus 298. c. 1 .
Melarius 57. C. 2. 430. C. I ,
Melia fluvius 425. c. I.
Meliorare 223. c. 2. 226. c. I.
Melle dulcorata in jejuniis prohibita 411. c. 1 .
Memoriæ martyrum , ecclefiæ 303. C. c. I.
1,
Mentonalis fepes 316. c. 2.
Meo , Majus 24. c. I. " Moor , palus 84. c. I.
Meolito 62. C. I.
Mercada 264. c. I.
Meretricem fi quis clamaverit 138 , c. I.
Merovingi 15. c. 2 .
Merwungorum regnum 15. c. 2 .
Meffem vel prata fi quis araverit 381 , c. 1 .
meffem maturam fi quis furaverit , aut ma-
leficis artibus initiaverit 381. c. 2 .
Meffer, unde 23. C. 2,
Meffis pro fegete 33. c. 1. aliena 309. C, 1 ,
Metropolitanorum dignitas 403. c. I.
Mets , Gall. ferculum 99. c. 2 .
Mettis cantores celebres 164, C. 2,
Metzger , unde 24. c. I.
Meyer 35. c. 2.
Miethe , pretium 63. c. 1 .
Migma commixtum 412. c. s.
Migrantium jus 89. c. 1 .
Milarium 281. c. I.
Min , parvus 64. c. 2 .
Minare , ducere 74. c. I. 128. c. 1. 278.
c. 2. Minare veftigium 140. 309. C. 2.
Mine chleno 64. c. 2 .
Minifterialis 36. C. 2 .
Minifterium pro territorio 259. C. I
Minoflides 347. c. 2. 348. c. 2 ..
Minuare 442. C. I.
Minuatio 242. c. 2. 438. c. I.
Mirle , avis 36. c. 2.
Miffa pro defunctis 394. 2.
Miffi difcurrentes 259. c. 1. 263 .
Miffi de palatio 203. c. 1. 218. 6. 2 .
Miffi Comitum 331. c. I. 403. C 1. Do-
Tom. II.
RERUM . 583
minici 250. c. I. 252. C. I. 320. C. 2 .
Miffi Capitula quædam Legis Bajuvariorum
omnibus cognita faciant 398.
Miffum in vice fua dirigere ad placitum 261.
C. I.
Mit , cum 70. C. I.
Mitho fofa ftadivo 70. c. I.
Mitio vel mittio, quid 162. c. 1. 205. c. 2 .
206.
Mittere , quid proprie 62. c. 2 , ponere 99.
C. 2 .
Mittinio fraftatitio 76. c. 2.
Moguntiæ 163. C. 2. 412. C. 2.
Moguntini Archiepifcopi dignitas 403. C. I.
Moilla pagus 298. c. 1 .
Molendina femper patentia 374. c. z .
Molinus pro molendino 53. c. 2 .
Monachi olim erant extra clerum 182. €. 2 .
Monachorum Benedictinorum duo genera 419.
C. 2,
Monachus fi quis fieri voluerit 241 .
Monachus injuriatus & occifus 327. c. 1 .
360. c. 2.
Monafterii immunitas 262. C. 2. 263 .
Monafteriorum facultates confirmatæ a Rege
213. C. 2 .
Monafteriorum libertas fanciebatur olim in
conventu Epifcoporum 184. c. 2. privile
gia 180. & feq. unde orta 180. c. 2 .
Monafterium fi quis voluerit conſtruere 220.
Moneta aurea Francorum 9. c. 2. falfa 168 .
C. 2 .
Monetæ adulteratores 174. C. 2,
Mor , palus 84. c. I.
Mord , homicidium clandeftinum 42. c. 1 .
44. C. 2. 46. c. I. 50. c. 2. 73. c. 1. 83 .
C. I. 99. c. I.
Mordridus 42. C. I. 300 .
Mordritus 321. c. 2 .
Morgangeba , dos matutinalis 86. c . 1.308.
C. I. 336. c. 2 .
Morgengaba 86. c. I.
Morgincap 473. c. 2 .
Morini , unde dicti 84. c. 1 .
Morire pro Mori 117. c. 2 .
Mort 63. C. I.
Mortaudire 42. c. 1. fi quis aliquem mor-
taudit 340. c. 2 .
Mortaudo 334. C. 2 .
Mortuarium 421. c. 2.
Mortuatus fi quis fuerit 347. c. 2.
Mortuorum exfpoliatio 44.
Mortuum fi quis in terra aliena pofuerit 346.
c. 2. fi quis expoliaverit 347. c. 2. 388.
c. 2. aut ex monumento ejecerit 388. c.
1. fi in flumine projecerit aut abfconde-
rit ibid. fi quis vulneraverit , aut læſerit
388. c. 2. fi quis humaverit ibid.
Mortuus fi quis fuerit in utilitate Ducis vel
domini fui 364. C. 2 .
Mofagouui pagus 298. c. I.
Mofedo 42. c. I.
Mofellana regio 413. C. 2.
Mulier poft mortem mariti in jura liberta-
tis redit 328. c. 1. mulieri caput fi quis
in itinere denudaverit aut cum ea mochas
Ddd 2 Ve
 58+ INDEX
verit 337. c. 1. mulieri gravida fi quis
natum interfecerit 340. C. 2. 347. C. I.
aut abortivum fecerit 343. c. 2. mulieris
hæreditas ftatim poft partum mortua 344.
c. 1. fi mortua fuerit fine prole aut ma-
rito fupervixerit 348. c. 2. fi quis libera
manum injecerit aut indumenta fupra ge.
nucula elevaverit 372. c. 2. aut difcrimi-
nalia de capite ejecerit ibid. fi quis cum
libera fornicaverit 372. c. 2. aut cum li-
bera manumiffa , aut cum ancilla 373. c.
1. fi mulierem promiffione conjugii quis
fraudaverit 373. c. 2. mulier nobilis , fer.
vo nupta , fit libera 393. c. 2. & libera
Bajoaria , fi fervo nupferit , remaneat li-
bera 396. c. 1. fi matrimonio juncta in
judicium vocata fuerit , aut fe vadem fe-
cerit 508, C. 2 .
Mulier quæ fe alieno fervo junxiffet , liber-
tatem & fubftantiam amittebat 135. c. 1 .
237. C.• 2. 280. c. 2 .
Mulieres cur terræ Salica heredes non fue-
rint 105. c. 1. 106.
Mulierum raptus 37. c. 2. feq.
Multa in eos qui donationi contravenirent ,
continebatur in charta ipfa donationis
323 C. 2. 324. C. I.
Munciacum , Munchen 418. c. 2 .
Mundeburdis Ecclefiarum 254. c. 2. 256. c. 1 .
Mundeburdis Regis & Principis 206. c.
Mundeburdis , tuitio 39. c. 1. 269. c. 1 .
312.
Mundium, tutela 335. C. I. 477. C. 2₂
Mundman 36. c. 2.
Mundualdus 467. & feq.
Munera in judicio non accipienda 319. c. 2 .
Munufcula gratiofa vel infidiofa 221. c . 2 .
Murdrida 388. c. I.
Murdum 42. C. I.
Muftheft 84. c. I.
Mutatus, accipiter , i. e. anniculus 307. c. 2 .
Mutulus, machinatio clandeftina, feditio clam
excitata 314.
N
NAc , equus 77. C. 2.
Nal , caput 83. c . 2 .
Naobfocla 29. c. 2.
Napina 55. c. 2. 136. C. E.
Napodero, 77. C. 2 .
Nare 78. c. I.
Nafche ftreonas 56. c. 2.
Naftahit 337. C. I'.
Nafthus 56. c. 2.
Nafum facere pro, decipere 65. c. 1. tranf
pungere vel abfcindere 338. c. 1.
in Natali Domini baptifma adminiftratum 9.
C. 2.
Naturales filii qui dicantur 266. c. 2. 267.
Naufragare 273. c. I.
Naufragium five damnum 273. c. 1. 275. c. 1 .
Naufum , id eft, farcophagum ligneum 131 .
C. 2. 279. c. 2.
Naufus , fepulchrum 45. c. 2. 99. C. 2.
Navium furtum 53. c. 1. 389. c. r
RERUM .
Naulus 503. C. 2. 504, C. I.
Nauta fi pactum iter adire detre& ant 496.
C. I.
Nebogaftus 11. c. 1.
Neiftigans , incertus 94. C. I ,
Nemen pro ducere uxorem 40. c. 1. 41. C, 1,
Nemidonenfis Epifcopus 411. c. 2 .
Nemora fi quis exciderit 389. c. 2. 390,
Nepotum jus in hereditate 115. c. 2 .
Neftelknupfen 52. c. I.
Neftigantius , incertus 94. C. I ,
Nibalgowa 416. c. 2 .
Nobiles majores 404. c. 2 .
Nobilitas generis inter Barbaros 367.
Noctium numero fpatia temporis definita 143.
C. I. 248. 331,
Noffus 45. c. 1. V. Naufus .
Nonnanes 392. C. I.
Norimberga , civitas 167. C. I.
Notarii 159. c. 2. 164. C. I.
Notitia facramentali 259. c.
C. 2. traditionali
268. c. 2. de colono evindicato 246.
Notkerus Balbulus fe Adoptulum fratrem vo-
cat 408. c. 2 .
Novalis locus 448. c. 1 .
Novicuplum 375. c. 1.
Novigeldus 326. c . I. 329. C. 2. 330. C. I.
339. C. 2. 340. C. 1. 2. 345. C. 2. 347.
C. 2. 359. C. I. 366. C. I. 374. C. 2、
1. Nox pro die 75. c. I.
Nubis , novus 110. c. I.
Nuchala 84. C. I.
Nuptiæ illicitæ 332. c. 2. 371. c. 1. Nu-
ptiarum dies feliciffimus 261. c. 1. 270. Ca Ze
O
OBBa 432. C. 24
Obdon 56. c. 2 .
Obdopus 56. c. 1 .
Oblata ad fepulcra 233. C. I. 240. C. I.
Oblationes in altario 183. olim pertinebant
ad Epifcopos in unaquaque diœcefi 183. c. z .
Obmallare 73. C. 2. 215. 282. c. I.
Obnoxiare 237, C. I.
Obnoxiatio 264. C. 2 .
Obnoxiationis formula 255 , charta a patre in
filiis facta 228. c. I.
Obrepus 69. c. 2.
Obreppus 56. c. 2 .
Obftare , impedire 138. c. 2 .
Obulus 18. c. I.
Ochfajora 25. c. I.
Octogild 20. c. 2 .
Oculum fi quis ruperit 346. c. 1 .
Oda , vel , five 88. c. 2 .
Oefnen , aperire 49. C. 2.
Offus 45. c. 1 .
Ohfeno 26. c. 2.
Olica 261. c. 2. 265.
Optimates 207. C. 2 .
Oratorium 448 .
Ordalium 396. c. 1 .
Originalia mancipia 255. c. 2 .
Ortare per impingere 56. c. 2. 69. c. I.
Ortfocla 29. c. I.
Or-
 INDEX
Ortiagon , dux Celtarum 23. c. 1 .
Ortobaum 57. C. 2.
Ortopodun 57. C. 2.
Os fractum 299. c. I. 301. c. 2 .
Os fuper viam fonans 316. e. 1.
Oftendienſt , fervitium bellicum 107 , C, 1 ,
Oftenfolia 261 , C. I ,
Oftiarius 403. C. 2.
Ot , poffeffio 38. c. I.
Othonia 37. c. I.
Otre , alius 70, C. I.
Ova pro ovis 412. c. I.
Ovium furtum 26. c. 2. oves fi quis in pie
gnus tulerit 381. c. I.
P Pafcere , cibare 91. c. 2 .
P pro T pofitum 51. c. 7,
Pacationis charta 428. c. 2.
Pactiones 427. c. I.
Pactionis epiftola 261. c. 2.
Pactum inter parentes de eorum hæreditate
230. c. 2. divifionis inter fratres 274. c. 1.
per fcripturam vel per teftes 386. c. I.
Pactus pro qualibet Lege 12. c. 2. 17.311 ,
C. I. 387, c. I. 391. c . 2. 393. C. 2.
Pactus de homicidio 506. c. I.
Pagalia 234. C. 2,
Pagatus 446, C, 2,
Pagenfes 175. c. I.
Pagenfium relatio ad Regem directa 213. c. 2 .
Pagi appellatio late patet 210. C. 1 .
Pagi veteres 11. 19 , C. 2,
Pagus 418. c. 2. 447. C. 2.
Pagus Hameland 298. c. I.
T
Pagus Hattuariæ 298. c. 1 .
Pagus Meginenfis 298. c. I.
Pagus Moilla 298. c. 1 ,
Pagus Mofagouui 298. C. I ,
Pagus Ripuariorum 297. c. 2. 298, C. I.
Gi Pagus Wormazfelda 298. c. 1 .
Pais , Gall. unde 19. c. 2 .
Palatium Salæ 11. c. 1 .
Palepruft 367. C. 29
Palla quæ fanctum tegit tumulum 279. c. 2.
Palmarum rami 413. c. 1.
Palpebras fi quis maculaverit 337. c. 2. 338 .
C. I.
Palus , in quo capita facinoroforum, 83. c. 2.
Palus , baculus major 103. c. 2.
Pandete , vinctus 29. c. 2.
Panis 99. c. I.
Panis hordeacei probatio 93. c. 2.
Panis & aqua tribuantur peregrinis C.
252. c.
2. 253. C. I.
Papæ nomen olim commune omnibus Epi-
fcopis 179.
Papæ Romani dignitas 402. c. z.
Para 448. c. I.
Parafredi 362. C. 2 .
Paratæ 188. c. z. 189. c. I. 195. C. I
Paravereda 221 .
Paraveredi 196. c. 2.
Parch 377. c. I.
Parcus , locus feptus 318. c. 2.
Parem fuum derelinquere in pugna 344, G. I.
RERUM . 585
Parens , confanguineus 45. c. 1. 99. c. I.
103. C. 2 .
Parentela , cognatio 88. c. 1 .
Parentelæ abnegatio 106. c. 2 .
Parentes , id eft , proximi ac confanguinei
230. C. I.
Pares , id eft , Sodales 434. c. I.
Pares funt focii & æquales 212. C. I.
Pari fuo fi quis fuppreftis extiterit 198. c.
1. 225. C. 2 , 233. C. I. 242. C. I.
Paricla charta 216. c. 2 .
Parifienfe Parlamentum conftitutum a Phi-
lippo Valefio 207, C. 2.
Parricidia 333. c. I.
Parricus , parcus , locus feptus 318. c. 2 .
Partes Alemanniæ & Palatii 404. c. 1,
Pafcuarium , vectigal ex animalium paftione
240, C. I.
Paffiatum 439. c. 2.
Paftores fi quis occiderit 341. c. I.
Paftores fi quis flagellaverit 345. c. I.
Paftus caballorum 231 .
Paternicum 435. c. 2. 438. c. I.
Patriciatus Clodovei 9. c. I.
Patriciatus actio 193. c. 2,
Patris donatio facta filio 271. c. 2. 272. c. 1 ,
Patritii , majorum gentium fenatores 213.
C. 2,
Patronaticum 265. c. 2,
Patronatus obfequium 265. c. i . Jus 448 .
c. 1. Vide Libertinitatis obfequium .
Pauperum oppreffio 168. c. 1 .
Peccata redimenda per peregrinationem facram
252. C. 2 .
Pecia de terra arabili 272. e. 1.
Pecora majora vel minora 224. C. 2. 227.
c. I. 228. c . 2 .
Pectis 27. c. I.
Peculiare 435 : C. 2. fervorum 238. c. I ,
240. 254. C. 2. 265. c. I. 269. c. I.
Peculium 431. C. 2.
Peculium utriufque fexus majore vel minore
224. C. 2. 227. C. I. 228. C. 2. 267.c. I.
Pecunialis caufa 424. c. I.
Pecuniana 440. c. I.
Pedero , vitulus 24. c. 2. 25.
Pedero , utriufque 77. c. 2.
Pedes fugitivos recipere 217. C. Iq
Pedica caballi 55. c. I.
Pedum vulnera 347. C. I.
Pelagus pro gurgite 82. c. 1.
Pelagus , lacuna , lacus 84. c. I.
Pendere , hincken 63. c. 2 .
Per loco pro pofitum 50. c. 2 .
Perarius pro piraria 31. c. 1.
Perbannitus , peremtorie citatus 94. c. 1 .
Percædere , transfigere 143. c. 2 .
Percer , Gall. unde 144. c. I.
Percuffionis compofitio 337. 367. c. 2.368 .
c. I. 370. C. I. 2. 371. C. I. 531. 532.
C. 2. 533. C. I.
Peregrinatio ad loca facra 273. c. 2. ad li-
mina Apoftolorum 245. c. 1.
Peregrini ab extraneis Epifcopis recipi non po-
terant fine literis commendatitiis proprii
Epifcopi 253. c . 1. ne moleftentur 369.
C. 2a
 586 INDEX
C. 2. 370. C. I.
Peregrinus commendatur 252. c. 2 .
Perforare chartam , annullare 311. c. 2. 313 .
Perjuria 167. c. 2. olim valde invaluerant
217 , C , I.
Permutationes 424. c. 2. immobilium 557.
C. 2 .
Perticæ , locus unde dictus 45. c. 3 .
Pertinere alicui 90. c. 1.
Peftis feralis, quid 51. c. 1 .
Petra , fepulchrum lapideum 45. c. z . 99 .
C, 2.
Petrunculi 278. c. I.
Pfaffe , unde 24. c. 2 .
Pfand , unde 29. c. 2 ,
Pferch locus feptus , it. fimus 319. C. 1 .
Pflugfchar 56. c. 2. 76. c. 2 .
Pfote , pes 60. c. 2 .
Pfoten 57. C. 2.
Pfuy , abominandi formula 119, c. 2 .
Pigmenta 408. C. I. 413. C. I.
Pignora 494. 498. c. I. 499. c . 2, 500. c..
2. 501. C. 2. 502. C. I.
Pignora fanctorum 219. c. 2 ,
Pignorare nemini liceat 380. c. 2. fi quis
contra legem pignoraverit 381. c. I.
Pignus rerum immobilium 560. fervi & e-
qui 343. c. I. animalium 345. c. 1. 381 .
c. 1. pignoris occifio 348. c 1. liberum
fi quis pro pignore tenuerit 369.c. 1. aut
reftituere negaverit 539.
Pingere in furtum 33. C. 2. 127. G. 2 ,
Piomarina 84. c. I.
Pipini Regis veftitura 161. c. 2 .
Pithoei fratres clariffima lumina 177 .
Pitto , falx 109. c. 2 .
Placita fiunt per Kalendas 366. c. I.
Placita regia cum quibus perfonis haberi fo-
lita 206. c. 2.207 .
Placitare , judicialiter agere 81. c. I.
Placitorum Liber Vicecomitatus Regnorum
Jerufalem & Cypri 479. in Italicam lin-
guam translatus 482. 540. & feq.
Placitum 448. c. I. 450. c . I. olim gene-
raliter pro die dicta ufurpabant 215. c. 2 .
Placitum , terminus legitimus , locus in quem
convenitur , judicium 81 .
Placitum fuum cuftodire 215. c. 2. 256. c. 2 .
261. c. 1. ad placitum qui convenire de-
buit 331. c. 2. 332. C. I.
Plagare 46. c. I. 49. C. I.
Plagiare 79.
Plagiatores 79. C. I.
Plagitare , pro placitare 440. c. 2 .
Plaider , Gall, 81. c. I.
Playe , Gall . 46. c. 2 .
Plebeji five Plebani , magiftratus civilis 402 .
C. 2 .
Plebes 342. c. 2. 361 , C. I ,
Plebium , id eft , æneum 119, c. I.
Plumatium 411. C. 2 .
Pœnitentiam agentis interfectio 172. c. 1 .
Pænitentiam judicare & indicare 275. C. 2 .
Polck , fus annicula 165. c . 2.`
Poledrus 141. c. I. 282. c. 2 .
Polepticus publicus 202. c. 2 .
Polling , locus 412. c. I.
RERUM .
Polyptici 202. c. 2 .
Pomarius 31. c. 1. 57. c, 2, fi excifus fue-
rit 389. c. 2.
Pondus , pondera , pondora , pondoræ , pon-
dui 431. c. 1. 432. C, 2 , 433. 434. 436.
C. I. 438. C, 2. 439. C. I. 440. C. 1. 445.
c. 2. 446. c. 2 .
Ponere , in cuftodiam dare 98, c. 2,
Pontaticus 264. c, I.
Ponticulus pro monumento fepulchrali 100.
C. 2. 150. C. I.
Pontificium , id eft , poteftas 226. c. 1 , 227.
C. 2. 242. 258. c. I. 262 , c. 2. 271 , C.I.
275. C. I. 441 , C, 2 ,
Populus congregabatur juri dicundo 332. c. 1.
quo ritu 349. & feq.
Porca , terra vomere exfecta 24. c. I.
Porcarius 21. c. i .
Porcorum furtum 19. c. 2. difperfio 369. c. 1,
Porcos fi quis in pignus tulerit 381 , c. I.
aut occiderit 382. c. I.
Porcus , unde 24. c. I.
Porrigo , unde 24 , c. I.
Porrum , unde 24. C. I ,
Porta apertæ fervo libertate donato 422. c.1 .
Porticulus , ædicula fuper fepulchrum 100. c.2.
Poffen , ponere 70 , c . I.
Poffeffionis defcriptio 139. c. 2 .
Poffeffor pro ingenuo & nobili 38. c. 2.
84. c . I. 143. c . 2. 283. c. I.
Poftheres 438. 439 .
Potiones mortiferas fi quis dederit alicui 368,
C. 2 .
Potiones malas temporare 260. c. I.
Poulier unde dictum 202. C, 2.
Prace 423. C. 2..
Prædæ infra provinciam , ubi exercitus adeſt,
prohibentur 363. c. 2. 364. c. I.
Prædia omnia aut propria erant aut fifcalia
185. c. I. 446. c. I.
Prædicatio , munus epifcopale 191 .
Præfectorum dignitas 403 , c. 1 .
Præpofitus Monafterii 275. c. 2.
Præfidium utriufque generis & fexus 261 .
C. 2. 265. C. I.
Præforium 264. c. 2 .
Præftare 441. c. 2. 444. C. I.
Præftaria , quid 96. c. 2. 441. c. I.
Præftaria ad Ecclefiam 258. c. 1. de re Ec
clefiæ ab Epifcopo facta 242. c. 2 .
Præftariæ formula 262. c. 2 .
Præftata res 96. 495. c. 2. 497. C. I.
Præftitum beneficium 258. c. I. 260. c. 2.
265. c. 2.
Præftus , paratus 89. c. 2 .
Prætores palatini 403. C. 1 .
Precaria , quid 96. 441. c. 1. ad cafam Dei
262. C. I. 401. conftituitur ad certum tem-
pus 226. de ipfa villa , dum vivit 225. C. 1 .
Precariæ formula 242. c. 2. 257. C. 2. 274.
C. 2 .
Precaria renoventur de quinquennio in quin-
quennium 226. c . I. 243. C. I. 262. C. 24
Precarium pro precaria 444. C. 2 .
Preces pro Duce & regno præcipiuntur 391 .
C. I.
Preftus caballorum 96. c. 2 .
Pres-
 INDEX RERUM . 587

Presbyter adjungebatur Miffis dominicis 392. Puteus , lacuna , fovea 82 , c. 1 ,

c. 2. & aderat judicio publico ibid. Putze , lacuna 82. c. 1 .
Presbyteratus gradus canonico judicio amitti
poteft 252. c. I.
Presbyteri injuriæ & occifio 327. c. 1. 360, е

c. 2. 361. C. 1 .
Presbyteri ne habitent cum mulieribus 362. c.1 . Quadrupedes hominem occidentes 309.c.1 .
Presbyterorum facultates , quas comparave- Quæftionarii 403. c. 2 .
rint poft confecrationem fuam , pertinent Quaternio 306. c. 1 .
ad Ecclefias , ad quas titulati funt 251. c. 2 . Quaterniones 403. c. I.
Pretius pro pretium 119. c. 1. Quec , animal 25. c. 1.
Primogenitura an apud Germanos 343. C. I. Quee 25. c. 1 .
Quene , quine , mulier 25. c. I. 66. c. 2.
Priferit pro ceperit 21. c. 1. 55. c. z .
Prifon 21. c. I. Quern , molendinum 54. c. 2.
Privilegia monafteriorum 214. c. I. Quintvo 66. c. 2 .
Privilegia indigent confirmatione Principum Quifquafitio 441. c. 2.
197 . Quultus , id eft cultus 435. c. 2 ,
Privilegii definitio 180 , c. 1,
Pro loco per pofitum 53. c. 2.
Procurator rei familiaris 403. C. I. R
Procuratorem conftituere olim quomodo li-
ceret 203. C. 2. R in S corruptum 35. c. z .
Proheres 436. c. I , Rabanal 83. C. 2,
Projectio in aquam hominis liberi 368. c. 2. Rabe , corvus , unde dicatur 44. c. 2 .
& in ignem ibid. Rabholen , depromere ex alto 83. c. 2.
Promener, Gall. 74. c. I. Rachinburgii 94. C. 2. 101 , C. 2. 148. c. 1 .
Proprietatem ejus terræ fi quis habere vo- 247. 249. C. I. 2 , 276. c. z . 284. c. 2 .

luerit quam excolit 243. c. 1. 285. c. 2. 310. c. 2 .

Proprietates dicebantur bona quæ nullius juri Rama , ramenta 82. c. 2 .
obnoxia erant 185 , c . I. Ramus , linea generationis 106. c. 2 .
Proprindere 259. c. 2. invadere 272. c. 2, Ramus fignum traditionis 74. c. 2 .
Proprifa res 317. C. 2. 399. Ran , rapina 50. c. 2..73 . c. I.
Proprium dominicum 174. c. 2. 175. c. 2 . " Range , Germ. 19. c. 2.
Proprium in bannum miffum 173. c. 2 . Rapina , rapis confitus ager 55 , c. 2.
Proximus , amicus , confanguineus 101. c. 1. Raptores rerum Ecclefiarum 324. c. 2. 325 .
Prove Slavorum Dux 292 . C. I.
Prunnon 427. C. 2 . Raptoris pœna vitæ periculum 231. c. 2 .
Pfalmifta 403. C. 2. 232. C. I. 237. C. 2.
Puella defponfand æ pretium 85. c. 2. Raptum nemo fáciat 397. c. I.
Puella invitis parentibus velatæ 174. c. 2 . Rathimburgii 94. C. 2. 101. C, 2..
Puella fi quis injuriam fecerit 348. & cum Ratio pro jure 19. c. 2.
ea concubuerit 373. c. 1. de puella ducen- Ratio , negotium 95. c. 2. progenies 106, c. 2 .
da quid fentirent Salici 476. c. 2. Rationare 238. C. 2.
Puellam invitam fi quis fibi fociaverit 231 , Raubam fuam alicui tollere 210. c. 2. 215 .
C. 2 . C. 2 ,
Puer pro famulo 39. c. I. Raubare 50. c. 2. 69 , C. 2 , 107 , C. I.
Pueri invitis parentibus tonfi 174. C, 2. quo, Rauben , fpoliare 44. c. 2. 83. c. 2 .
modo coercendi aut vindicandi 533. C. 1 . Raubvogel 29. c. 2.
Pueri teftes adhibiti , quare 314. c. I.. Raupa . Vide Raubam ,
Pueris nono die nomina imponebantur 280. Rebello faciente 212. c. 1 .
c. 2. Rebellus pro rebellis 166. c. 1 .
Pugna duorum quomodo inftituenda 395. c. 2. Recaufare 424. c. I.
Puledrus 35. c. I. 77. c. 2. 78 , C. I Reclamare , contrarium afferere 75. c. 2 .
Pulepticus publicus 202. c. 2. Reclamatio 271. c. 2. 274. C. 12 .
Pulislac 301. c. I. 337. C. I , 367, c. 2. Reconjungere 275. C. 2.
370. c. I. Recredere 247. c. 2. 271. C. I
Pulledrus , equuleus 80. c. 1 . Rector pro Duce 10, c. 2 .
Puls , obfonium quodvis 91. c. 2. Redebere 248. c. I. 249. C.. 259. C. 2.
Pulfati , monachifmi candidati 165. c. 1 . Redemptio animæ fuæ 358. c. I. 359.
Pulslahi 301. C. I. Redemptio peccatorum : 274, c. I.
Pumarium 435. C. I. Redemptionale 265. c. 1 .
Punctum , vulnus cufpide factum 299. C. 2 . Redibitio 433, C. 2 .
Pupilli 169. c . I. 172. C. I. Referendarii 208. c. I.
Purgationes canonica 93. c. 2. 217. c. I. Reffare 281. C. I.
vulgares 293. 294. 482. 132. 565. C. z. Regenburgii 95. c. I.
Purihinga 418. c. 2 . Regensburgum , civitas 167 , c. 2.
Puffen , ponere 69. C. 2 . Regere gregem , de bove 25. c. 2.
Re-
 586 INDEX
Reges Francorum vocantur inluftres 210. 0-
lim juftitiam per fe proprio ore reddebant
206. c. 2. 261. c. I.
Reges olim fe fratres vocabant 194. C, 2 .
Regi infidelis 316. c. 1 .
Regi fi filius natus fuerit , tres fervi manu-
mittendi fuht 218. c. 1. 245. c. 2 .
Reginum curtis , Regensburgum 405. c. I.
Regis conviva 83. c. 1 .
Regius homo 320. c. I.
Regula S. Benedicti 406. c. 1.
Rei ad Ecclefiam confugientes 275. C. I. 360 .
Reif, ligamen 28. c. z .
Reinneo , admiffarius : 77. c. 1 .
Reino , admiffarius 19. c. 2. )
Reiphus hæc chala finus 88. c. I.
Reipus 85. c. 2. 88. c. 1. 283. 477. C. I ,
Relatum quod dicitur apennis 264. C. I.
Relaxare fervum 254. c. 2 .
Religiofi equites litigantes 508. c. I.
Remanere pro mori 47. c. 1.
་
Renne , grex porcorum 19. c. 2.
Rennen , coire 19. c. 2 .
c. I..
Renneo , admiffarius 77. C..I
Rep , penis 64. C. 2.^
T
Repare , vellere 55. c. 2 .
Repafcere , edendo confumere 55. c. x .
Repphano 64. c. 2 .
Reppophano 28. c. 2 .
Repræftare 441. C. I. 442. C. 2. 443. C. 2 .
Repræftationis in precariam Charta 402. c . 1 .
Repfchlæger 28. c. 2 .
Repudii jus 154. C. 1. libellus 238. c . I.
Requerilla 3925 c.Tr.
Res in contentione pofita 383. c. 2. 384.
c. 2. ejus qui moritur fine filiis 384.c. 1.
• de rebus in mare projectis 496. c. 1. 2 .
& a piratis raptis 496. c. 2. fi res veti
tas quis tulerit ad Infideles ibid. de rebus
alicui commendatis 504. c. 2. 505. c. 1 .
& perditis 524. C. 1.
Res fuas fi quis apud alium invenerit 343.
c. 1. alienas aut Ecclefiæ fi quis invafe-
rit 348. alienas fi quis vendiderit 384. c. I.
Refifus bannus 248. c. 1 .
Reftare facit pro fiftit 43. c. 2. 57. c. I.
Reftare , Gall. arreter 136. c. 2 . *
Retorta 72. C. 2. 139. C. 2. 281. c. 2.
Retributiones exactare 263. e. t.
Revellare 243. C. 1.
Reveftiré 209. c. 1. 272. C. 2. 428. c. I.
445. C. I.
Revi vulnera 346. · · 』,,,
Rewadiare 158. £. 2. 271. c. I.
Rex Hierofolymæ quid habeat auctoritatis
493. C. 1.
Rhamallus 93. c. 1..
Rhan , pinguedo 19. c. 2. 124. c. x. 277.
C. 2.
Rhannechala 20. c. I. 21. C. I.
L Saigata 441. c. 2 .
Rhannis , coitus fuum 19. c. 2.
Riga tributi & vectigalis fpecies 240. c. 2.
3
Rind , juvencus , unde 25. c. z.
Riparii , limitanei 297. c. 1 .
Riparioli 298. c. 2 .
Riporum pagus 297. 298. c. I.
Ripuaria Lex , quibus lata 13. c. 2. 289.298.
RERUM .
Ripuarie Legis additiones 290. 320,
Ripuarii qui 297. 298.
Riften , erigere 45. c. 2.
Rixæ 333. c. 2. 334. C. I.
Rodaticus 263. c. 2. & alibi paffim .
Rolandus Bignonius , Hieronymi pater 276,
Romam pergentes 413. c. I.
Roman , liber hiftoricus Gallice confcriptus 43.
Romana Lege Ecclefiæ vixere 311.
Romana lingua , h. e. Gallica 42. C. 2. 43 .
Romanorum nomine quinam intelligantur a
pud Marculfum & alios 218.
Romanus pro Gallo 42. c. 2.
Roncale 430. € . I.
Rofatus nobilis 18. c. 2.
Rofcimada 27. c. 2 .
Roskam , mango 74. c. I.
Rota , Rotuli 416. c. 2. 417. c. I.
Rotuvila , curtis regalis 406. c. 2.
Rotwilenfis Camera 417. c. I.
Rüfach , locus 411 .
Rufia 438. c. I.
Ruge- gerichte 87. c. 2.
Rugiland , Rugorum patria 46. c. zo
Ruftica lingua 43. C, 1 .
Ruthe pro pene 66. c. 1 ,
Ruvacha' vicus 411 .
S
S pro H pofitum 21. c. 1.
S, litera femiffem denotat 124. c. 1.
S vocibus a confona incipientibus præfixum
36. c. 2. 76. c. 2 .
S pro R pofitum 51. c. 2 .
Sacebaro 98.
Sacerdotum injuriæ quomodo punite 171. c.2.
Sache , lis , controverfia , caufa 313. c. I.
Sacire ad proprietatem 243. c. r.
Sacramenta ubi juranda 174. c. I. 320. C. 2.
Sacramenta veterum 93. Sacramenta ubi per-
currunt 248. c. 1. 259. c. 2. fuper capel
la Domni Martini 217. c. I.
Sacramenta Bajuvariorum 376. c. 2.
Sacramentales nominati & advocati 335. C².
Sacramentorum ritus & folemnia 216. c. 2.
259. c. 2 .
Sacramentum 315. C. F...
Sacramentum adhramitum 248. c. I.
Sacre , Gall. accipiter 30. c. 1.
Sacrifus 24. C. I.
Sacrivus 124. c. 2. 278. c. I.
Sagana familia 15. c. 1. 366. c. 2.
Sagbaro , Sagibarus 98. 285. c. 1.
Sagitta toxicata 49. c. I. 132. c. I. 280. C.
I. 368.
Sagitta pro veloci navigio 38. c. 2.
Saiga , nummus 325 .
Sal , domus 31 , C. 2. 46. C. 2. 48. ˋ c. I. 58.
C. 2 .
Salæ palatium 11. c. 1.
Salageve pagi fitus 11. c. 1 .5
Saldeban 47. c. 2.
Salica Lex , ubi & quando lata 11. Vide Lex
Salica .
Sa-
 INDEX RERUM . 589

Salica Lex antiqua 99. c. I. Schofs , contributio , exactio 160. c. z .

Salica Lex citata 403. c. 2 . Schoto 34. C. I.
Salica terra , domus &c. quid denotent 105. Schrage , quid 38. c. I.
286. C. I , 428. c. 2. 444. C. I. Schranck 38. c. I.
Salicę Legis vetus interpretatio 175 . Schranne , quid 38. c . 1 .
Salicus pro Franco Salica lege vivente 43. Schrat , obliquus 38. c. 1 .
C. 2 . Schu , calceus , unde 307. c. I.
Salii Franci 6. 7. 11. c. I. 123. C. I. Schuifara chrogino 60. c. I.
Salogaft 10. c. 2 . Schulfuchs 68. c. I.
Salomon Epifcopus Conftantienfis , Abbas Mo- Schurcke , convicium 68. c. 2 .
nafterii S. Galli 401. c. I. Schurpfen , quid 56. c. 2 .
Saltz , palatium Regum Francorum , ubi fi- Schwelle , limen 102. c. z .
tum II. Sclufa 54. c. I. 134. C. I. 280. c. I. ' .
Samio 218. c. I. 219. C. 2 . Scof 377. c. 1 .
Sancti noviter inventi 168. c. 2 . Scogilus , vagina 307. c. I.
Sancti Galli Monafterium 401. c. I. Scopar 377. c. I.
Sanctimonialem fi quis rapuerit 361. c . 2 . Scotorum peregrinationes facræ 303. c. 2 .
nemo in conjugium ducat 393. c. 1. fæ- 304. C. I.
cularem habitum non fumat 396. c . 2 . Screona 37. c. 2. 56. c. 2. 129. c. I. 278.
Sanctuarius , Ecclefiæ colonus 39. C. I. 129. C. 2 .
C. 2 . Scribæ 164. c. I. 537. 542. C. I. 544. C. I.
Sanguinis effufio 298. 301. c. 1 . Scriptura fine anno & die non valeat 333. c. 2 .
Sanopair , verres 22. c. 1 . Scripturæ Sepulchri 479. 481 .
Saphirini coloris pallium 413. C. I. Scripturarum feries neceffaria ad firmitatem
Sapienti fufficit femel loqui 253. c. 1 . eorum quæ fiunt 230. c. 2. 510. teftes
Savaro Arvernorum Præfes laudatur 178. 510. quid Acri de fcripturis fancitum fue-
185. c. I. rit 545. c. 2. & feq.
Sauklocke 55. C. I. Scrova ducaria 277. C. 2.
Sauma 438. c. I. Sculca 465. C. I.
Sax , culter 109. c. 2 . Scuria , horreum , ftabulum 48. c. z . 319 .
Saxones comparati cum Danis 162. c . 2 . C. I. 377. C. I.
Scabinei iidem cum Racimburgiis 247. c. 1 . Scuffum granum , id eft excuff.
excuffam 440. c. 1 .
Scabini 159. c . I. 175. C. I , 320. C. 2. 452 . Scutum jactare ignominiofun 68. c. 1. 281 .
C. 2. 453. C. I. C. 2 .
Scachum 465. Scutum judicis in mallo 87. c. 2. 283. C. 1 .
Scalam alicui fi quis ejecerit 368. c. 2 . Sectarius porcus 23. C. I.
Scamnum , equuleus 8o . c. 1. 1. fcamnum fu- Securitas pro homicidio facto 234. C. 2. 256.
per tenfus 142. C. 2. 282. C. 2 . c. 2. 266. c. 1. 271. C. 2 .
Scancia 35. c. 2. Seditio in curte Ducis 329.
344
Scantio 35. c. 2. pincerna 278. C, 2 . Segeftes unde 11. c . I.
32
Scapellare 278. c. 2. Segla 432. c. 2 .
Scedo , juvencus 25. c. 1. Segufius canis 27. c. 2. 28. c. 2 .
Sceleratæ nuptiæ 40. c. 2. Sehfatia , fexaginta 22. c. 1 .
Schachmat in ludo latrunculorum 82. c. 1. Seigit pro faiga 439. c. I.
Schade , damnum 34. C, 1 . Selave 100. 285. c. I.
Schæferhund 29. c. I. Sele domus 31. c . 2. .V. Sal .
Scharen , tondere 60. c. 1. 2 . Sele , anima 190. C. 2.-
Schaf , ovis 27. c. I. Selifuchen , vel Salifuchen 396. c. 2.
Schale , cortex 307 , C. 1 , Sellen , tradere 63. c. 1. 78. c. I. 85. c. I.,
Schalck , fervus 35. C. 2. Semitam convicinalem fi quis clauferit 378 ..
Schar , vulnus , incifio 49. c. 1 . C. 2.
Schar , vomes 76. c. 2 Send , fynodus 87. c . I.
Scharren , quid 38. c. I. Send-gerichte 87. c. I.
Schefo , oves 27. C. I. Senicæ cartæ quafi fenes 178 .
Schelle , tintinnabulum 153. C. 2. Seniorem quærere, qui fe de rebus tempora
Schellhengst 26, c. I. libus adjuvet 254. C. 2.
Schelm , unde 68. c. 2 , Senifcalci diverfa fignificatio 22. c . 2. 208 .
Schencke , pincerna 35. c. 2. c. I. 341. C. 1. etymologia 277. c. 2 .
Schilling , unde 19. c. I. Senne , cuftos gregis 22. c. 2.
Schinn , porrigo , unde 24. c. I. Senonica Ecclefia 251. c. I.
Schlagen 63. c. 2. 64. C. I. Senfus crefcit in pueris, in juvenibus viget ,
Schleufe 54. c. I. in fenibus minuitur 179.
Schliz , apertura veftis ad finum ducens 91.c. 1 . Sente , armenta 22. c . 2 .
Schmahlthier 25. c. 1. / Sententia in judiciis popularibus , a majori
Schmalzehnten 25. c. 1 .
parte probata , rata habebatur, 349. 350.
Schmeiffen 62. c. 2. 76. C. 2 .
ipfo inftanti, auditis allegatis, ferebatur 350 .
Schos , contributio 144, C. 2. & in caufa facti & poffeffionis , illico di-
Tom. II. Ece ce-
 590 INDEX
cebatur 353. 354. ferebatur a ftantibus &
non fedentibus , & non in fcriptis 350.
351. idem fervabatur cum de fori com-
petentia & judiciaria poteftate Domini ter-
ritorialis ageretur 351. 352. fententiam
unus oretenus proferebat , alii in fenten-
tiam ibant 355. cum duo aut plures dif-
pares proferrent , ea recipiebatur quæ a ma-
jori parte probaretur 355.
Senus 259. c. 1.
Seolaftafia 84. c. z .
Seolaude efthadio 85. c. I.
Sepelire extra cœmeterium 388.
Sepelire mortuos cum ornamentis 285. c. 1 .
Sepis 71. c. 2. 308. c. 2. Sepem alienam a-
perire 278. c. 2. capulare 346. c. 2. fi quis
ruperit 378. c. 2. Sepem fi quod animal
vitiaverit 381. c. 2. 382. C. I.
Septagalt 22. c. I.
Septem faciunt convivium 85. c. I.
Sepulchrale monumentum 45. c. 2 .
Sepulturæ veteris ritus 45. c. 2.
Sergentis officium 542. c. 1. 544. C. 2 .
Sermo , defenfio , tutela 39. c. I. 101.
C. I.
Sermo Regis 285. c. 2. tuitionis regiæ 206.
C. I. 214. C. 2 .
Servi & ancillæ jumentis æquiparati 34. c. 2.
Servi Ecclefiarum quomodo ad gradus eccle-
fiafticos promovendi 251. c. 1. fi occifi
fuerint 326. c. I. 360. c . I.
Servi Ecclefiæ quæ tributa folvere debeant
328. c. 2. 362.
Servi Ecclefiæ & fervi ecclefiaftici diftinguun-
tur 328. c. 2. 362. c. I.
Servi manumittendi propter nativitatem filii
Regis 218. c. 1. 245. artes mechanicas
exercebant 341. c. 1. & Campiones effe po-
terant 387. c. 2. fi quis in pignus fufce-
perit 343. C..1 .
Servi condemnantur patibulo pro furto aut
latrocinio 129. c. 1. fi cum uxore alterius
libera concubuerint 372. c. 1. fi cum li-
bera fornicaverint 373. c. 1 .
Servi percuffi & occifi compofitio 3 26. c. 2.
370. C. 2. 371. c. I.
Servi venditi formula 256. c. 2 .
Servi venditio 255. c. 2. ad Ecclefiam 270.
C. I.
Servitus 421. C. I.
Servo fuo fi quis aliquid concedere voluerit
240. C. 2 .
Servorum furtum 37. c. 2. varia de fervis
502.
Servos Ecclefiæ fi quis ad fugiendum fuafe-
rit 359. c. 2. aut alios 381. c. 2 .
Servum fi quis vendiderit 235. c. 2. aut ce-
laverit 521. c. z.
Servum monafterii fi quis fe effe negaverit
248. c. 2.
Servum fugitivum fi quis receperit 216. c.
2. 328. c. 1. & domino contradixerit 343 .
c. I. alienum fi quis ad furtum fuaferit
375. c. I. & fi quis injufte accufaverit
376. c. 2. proprium fi quis vendiderit
385. c... fi liber homo fe fecerit 237-
C. 1. 255. C. 1. vendere extra fines pro-
RERU M.
vinciæ non liceat 395. c. I.
Servus de peculio fuo redemptus 265. c. 1 .
Servus fi liberam & ingenuam feminam in
conjugio fibi copulaverit 237. c. 2. 255 .
c. 2. 256. c. I. 272. c. 1. fi aliquid e-
merit 384. c. 2. fi de fuo fuerit redem-
ptus 385. c. I.
Servus baptizatus quomodo in fervitutem re-
deat 520. c. 2. heres inftitutus ibid. li
bertate donatus 521. c. I. 522. c. 1. fi
quem percufferit ibid. fugitivus fi redierit
Chriftianus 526. c. 2.
Setheo 77. c. 2.
Seuces , canis 27. c. 2. 28. c. 2 .
Seulandoefa 63 .
Seufius canis 278. c. I. 342. C. I.
Sexaudrus cultellus 109. c. z.
Sias ingenuus 265. c. I.
Sic me Deus adjuvet , formula juramenti 326.
C. I.
Sichte 63. c. 2 .
Sicla , figla , fegla 432. c. 2. 435. c. I. 438.
C. 2. 441. C. 2 .
Sigambri 12. c. 2.
Sigebertus Rex Francorum Ripuariorum 298.
C. 2 .
Sigillis recognitis 232. c. 2 .
Sigillum aut mandatum Ducis fi quis negle-
xerit 329. c. 2 .
Sigillum fi quis inhonoraverit 396. c. 2 .
Signa fi non fuerint evidentia 380. c. 1 .
Signa arborum 136. c . 2. 281. c . 1 .
Signata arbor 57. c. 2. 136. c. 2 .
Signati , catechumeni 162. c. 2 .
Signum animalibus domefticis factum 70 c . 2.
Signum ob defenfionem pofitum fi quis ab.
ftulerit 278. c . 2 .
Silave 100.
Silvicola 428. c. 2 .
Simila , farina candidiffima 412. C. I.
Sinus ufus apud veteres 91. c. I.
Sirmondus laudatur 178.
Sitto 54. c. 2 .
Situla 411. c. 2.
Sive , particula conjunctiva 36. c. I.
Skella , tintinnabulum 135. c. z .
Skellam 135. c. 2. 280. c. 2 .
Slavi 166. c. 1 .
Smale , animalia 25. c. 1 .
Smerilio , avis 36. c. 2 .
Smitan , projicere 95. c. 2 .
Soagne chalte 21. C. 2 .
Soagni , fus , porcus 22. c. 1 .
Societates 505. 506. c. I.
Sodis capita tanta 261. c. 1 .
Sodomita quomodo puniendus 537. c. I.
Soege , fcrofa 23. c. 2 .
Sokol , Polon. accipiter 3c. c. I.
Sol pro die 76. c . 1 .
Solampinam 30. c. 1 .
Solatium , auxilium , adjutorium 117. c. 1.
Solem collocare 76. c. 1. 81. c. 1. 96. c. z.
110. C. 2.
Solidi argentei & auro adpretiati apud Ba-
juvarios 359. c. 2. 370.
Solidi fecundum Legem Salicam conftant ex
quadraginta denariis 277. c. 1 .
So-
 INDEX
Solidus cujus pretii 17. c . 2. 18. c. 1. 170,
C. 2. 325. C. 2.
Solidus & denarius uxori dantur in nuptiis
270 .
Solidus Gallicus 17. c.& 2. 18. c. I,
Solium , limen 102. c. 2 .
Solfadia , citatio 76. c. 1.
Solfatire , diem conftituere 76. c. 1. 110.
C. 1. 215. C. 2 .
Solum culcare pro folum collocare 75. c. 2 .
76. c. I.
Solutio varia pro criminum varietate $ 37,
C. 2. 538.
Sone , grex 22. C. I.
Sonefti , Sonifta , grex 22. c. I. 300. C. 2 .
Sonia nuntiare 256. c. 2. 261. c. I.
Sonifchalt 22. C. I.
Sonifta 77. c. 2 .
Sonnis . Vide Sunnis .
Sorores duæ fi abfque fratribus poft mortem
patris relicta fuerint 337. C. I.
Sorores portionem cum fratribus non habent
de terra paterna 229. c. 2 .
Sors , purgatio vulgaris 114. c. I.
Sortes Gothicæ & Romanæ 286. c. 2.
Sou , hara 21. c. I.
Spada , gladius 77. C. I.
Spadatus , id eft , caftratus 141. c. 1. 282. c. 2.
Spado , caftratus 77. c. 1 .
Spalten , findere 77. c. 1 .
Span , fegmentum , fciffio 77. c. I.
Spanga 378. c. I.
Spanvercken 20. c. 2. 21. c. I.
Spar , paffer 30. c. I.
Spartus , canis 29. c. I.
IS Sparvarius 29. c. 2. 278. c. 1. 389. c. 2 .
Spata, gladius 77. c. 1. 172. c. 1. tracta 336.
C. 2 .
Spath us , caftratus 77. c. 1 .
Speicher , fpicarium 47. c. 2.
Spelda , fpelta 439. C. I. 440. C. I ,
Sperling 30. c. I.
Sperohgouui , pagus 298. c. I.•
Spicarium 47. C. 2. 279. C. 2.
Spital , hofpitale 99. c. 2 . 1 349. 350.
h
Sponfa dimiffa 335. C. 2. 373. C. 2 .
Sponfaliorum folennia fecundum Legem Sa-
licam 270. c. 2.
Sponfam alterius fi quis rapuerit 373. C. 2 .
Sponfarum alienarum raptus 169. c. 2. 173 .
C. I. 335. C. 2 .
Spurihunt 27. c. 1. 389. c. I.
Squilla , tintinnabulum 136. c. I. 281. c. I.
Stab pro feftuca 76. c. 2 .
Stabilitas regni 263. c. I.
Staffel , gradus 305. c. 2.
Stafsaken 395.
Stalacha 33. C. 29
Stalathia 78. c. I.
Staplum fuper tumulum miffum 279. c. 2.
Staplus 45. C. 2 .
Staplus Regis 305.
Stapulus 45. c. 2 .
Stare ad crucem 272. C. 2.
Statua pro conto 56. c. I.
Statum ingenuitatis fuæ fi quis alicui obno-
xiaverit 237.
Tom. II.
RERUM. 591
Statuna , ftatua 100. c. I.
Stava 281. c. I.
Stelen , furari 71. c. 1. 84. C. 2 .
Stephanus Comes Parifinus 159. c. I.
Stige , mergitum meta , viginti 100. C. I.
Stipulatio veterum 74. c. 2. legis 429.6.2.
Stipulatione fubnixa 224. c. 1.
Stoeven , calefacere 46, c. 2 .
Stopharius 283. c. 1,
Storch , avis domeftica 30, C, 2 ,
Stradura 438. c. I.
Strang , lorum 52. c. I.
Strapazzare , Ital. 60. c. 2 .
Strataburgum 412. C. I.
Strator 35, C. 2 .
Stria , ftrix 108. c. I. 153. c. 2 .
Strick , reftis 52. c. I.
Strigum defcriptio 108. c. 1 .
Stringere , ligare 52. C. 1. 160. c. 2. 308. c. I.
Strioportium 107. c. 2 .
Structura , cancelli 1oo. c. I.
Strudis , fpoliatio 305. c. I.
Strumenta chartarum 212. C. I. 224. C. I
429 . i
Stube 46. c. 2.
Stuprum omne eft adulterium 135. c. I.
Stute , equa 78. c. 2 .
Suarzwald 425. c. I.
Subbapatit pro rapit 21. c. 2 .
Subbatit pro rapit 21. c. 2.
Subbattere , id eft , porcellos in ventre ma
tris occidere 277. c . 2 .
Subdiaconorum dignitas 403. c. I.
Subpravida commemoratio 268. c. 1 .
Subtho 58.
Succeffiones ab inteftato 466. variæ 561. 562.
563.
Sucelin , fparvarius 30. c. I.
Sudes , id eft , porcorum ftabulum 124. c. I.
277. C. 2 .
Sudis , hara 21. c. I. 48. c. 2.
Suetqua 431. C. 2 .
Suffragantium pluralitas demonftrabatur per
elevationem & numerationem digitorum
Suffragii jure gaudebant quotquot tribunali
fe Giftebant in judiciis popularibus 349.
350.
Suggeftio falfa 376. c. 2 .
Suliva , trabes 102. c . 2 .
Sumis , fæumnis , mora , impedimentum 17.
C. 2 .
Sundleno 30. c. I.
Sunnia nuntiare 216. c. I.
Sunnis 123. c. 2. 277. C. I.
Suonbuoch 428. c. 2.
Super , adverfus , contra 89. c. I.
Superbia pro dolo , fraude 34. C. I.
Superchie, fupercherie , Gall . 34. c. 1.
Superdictiones 234. c. I.
Superjactare 52. c. I.
Superprendere 314.
Superfalicio 46. c. 1 .
Superventa 42. C. 1. 131. C. 1. 279.
Supplicaturia 244. c. 2.
Supplicium , tortura 8o. c. 2 .
Suppreftis 198. c. I. 225. c. 2. 227. C. i
Esc 2 2.
i
 INDEX
592
2. 233. C. 2. 240. c. 1. 265. c. 1. 2.
Sufpenfio hominum vivorum , tormenti ge-
nus 108. c. 2 .
Sutenn , hara 21. c. I.
Suuarzuuild 389 , c. I.
Swezcholi 382. c. 2 .
Suuiron 385. c. 2 .
Swithe , magnus 30. c. 1 .
T c. 1. fe defendere poterant per campionem
T & Afacilis confufio 20. c. 1.
T pro C pofitum 32. c. 2. 33.
Tabularii homines 310. c. 1.
Tagfatzung 76. c. 2.
Tailler , Gall. 315. c. 2 .
Talare , fcindendo devaftare 315 .
Tangano , aftringo , detineo 101. id eft , ad-
juro , interpello 285. c. 2 .
Tanganum 302. c. 2. 310. c. z.
Tangare 313. c. 1.
Taphano 64. C. I.
Tafche 32. c. 2.
Taffilo Bajuvariorum Dux 391. 393. 394.
e principatu dejectus 397. c. 1 .
Taudragil 339. c. I. 369. c. 2. 371. C. I.
Taurini populi 45. c. 1 .
Taurifci populi 45. c. I.
Taurus gregem regens 125. fi quis invola-
verit aut occiderit 340. c . 2. 348. c. 2 .
Tauthe 96. c. 2 .
Tegere 32. c. 2.
Tehum , decem 21. c. 2 .
Telare , telo percutere 71. c. I.
Telarius cervus 70. c. 2.
Telonea 168. c. I. 174. C. I. 399.
Tempeftarii 169. c. 2 .
Tenere , claudicare 64. C. 2.
Tenfus fuper fcamnum 142. C. 2. 282. C. 2.
Teodocco 34. C. Za
Teot , Rex 26. C. 2 .
Terminos fi quis evellerit 379. fi de termi-
nis fuerit contentio 379. c. 2. novum ter
minum nemo conftituat ibid.
Terminus pro regione finibus fuis inclufa 11.
C. 2.
Ternarius numerus 75. c. 1. 98. c. 2.
Terra commendata 109. c. 2. evindicata 249.
c. 2. de Terra fua contendentes pugnam
inftituant 342. c. 2. Terram alienam fi
quis invaferit 348. c. 2 .
Terra Salica , quid 105.
Terræ vendita formula 270. c. I.
Tertia manus 74, C, I.
Tertiare , fequeftrare 74. c. I.
Tertuffus 23. c. I.
Tefceja 33. c. I.
Teftamenti leges 516. c. 2. 517. 518. 519.
520. 522. c. 2 .
Teftamentum 424. C. 1. pro inftrumento
422. C. 1. 448. c. 2 .
Teftamentum duarum perfonarum qualiter in
uno volumine condatur 232. C. I.
Teftare 281. c. 1 .
Teftare , teftibus præfentibus monere vel di-
cere 89.
RERUM .
Tefteia 33. C. I.
Teftes 509. c. 2. 510. 511. c. I. 531. C.I.
tetamenti 519. c. 2.
Teftes adhibendi 94. c. 1. 313. C. 2. 386.
c. I. per aures tracti 384. c. 2. 386. c.
2. fi victi fuerint 387. c. 1. fi plures ibid.
Teftes falfi 173. c. I.
Teftes cogi poffunt ad dicendum teftimonium
147. C. I.
Teftes jurati 161. c. 1. non mendaces 387.
386. c. 2. 387. c . I.
Teftimonia 170. C. I.
Teftimoniare 216. c. I. 248. c. 2. 264. C. 2.`
Teftimonium falfum 92.
Teftium noticia 449. c. 2.
Teutha texaca 34. C. z.
Texaca 32. c. z . 33. 34. C. z . 35. 36. c.
2. 37. c. I. V. Texaga .
Texachalt 22 .
Texaga , furtum 56. 306. c . 2. 346. c. 2.
V. Texaca .
Texara 32. c. 2 .
Thadio , thæter , reus 85. c. I.
Thalaptæ , quid 111.
Theada , Decanus 92. c. 1. 284. c. 1.
Theato 62. c . I.
Theilen , partiri 73. c. 1 .
Then frio mofido 73. c. 2.
Theoctidia 60. c. 1.
Theoda , populus 24. c. 2. 26. C. 2.
Theodan , Rex 26. C. 2 .
Theodericus Rex Fr. 13.
Theodonis villa 164.
Theoga , teftis 24. C. 2 .
Theolalina 61. c. 2 .
Theophano 28. c. 2.
Theoprano 29. C. 1 .
Theotifca lingua 43. C. I.
Theow , fervus 34. C. 2 .
Thercoheata 60. c. 2 .
Thefaurus abfconditus 535. C. 2a
Theu lafina 61. c. 2. 79. C. I、
Theu leude 72. c. 2 .
Theu leudinia 72. C. 2 .
Theu nosdo 73. c. I.
Theudemeris Regis folidus 18. c. 2 .
Theue , fervus , ferva 34. c. 2. 35. C. k. 36.
C. 2. 37. C. 1. 61. c. 2. 73. C. 2.
Theurora 41. c. I.
Thimiama novum 413. c. I.
Thinx , placitum 86. c. I. 470. C. I.
Thiot , populus 24. C. 2. 26. c. 2 .
Thiow , fervus 34. C. 2 .
Thiwa , ancilla 34. C. 2 .
Tho , duo 20. C. 2. 112. C. I.
Thodina , homicida 73. c . 1 .
Thæven , expectare 28. c. 2 .
Thowefpho ac faltho 51. c. 2 .
Throzza , familia inter Bajuvarios primaria
366. c. 2 .
Thum , Ecclefia cathedralis , unde 303. c. 2 .
Thun , facere 51. C. 2 .
Thuringi cur Heringsnafen 65. c. 2.
Thuringia 11. C. 2 .
Thuringorum excidium 65. c,
c. 2 .
Thuwe , ancilla 34. c . 2 .
Tia ,
 INDEX
Tia , tiha , decem 22. c. 2.
Tintinnabulum de caballo vel aliis animali
bus fi quis furaverit 375. c. 2. 376. c. 1.
Tintinnum , tintinnabulum 135. c. 2. 280.
C. 2.
Tocchen , Sax, migrare 99. c. 1.
Tocken , Sax. 34. c. 2.
Tollere , liberare , redimere 104. c. 1. vi au-
ferre 210. c. I.
Tollere pro uxorem ducere 41. C. I.
Tollutum 452. c. 2.
Tomba , tumulus 99. c. 2.
Tongria apud Turonenfem non fubftituenda
pro Thuringia 11. c. I.
Tonitrualis Evangeliftarum vox 220. C. 2 .
221. C. I.
Tonfio crinium ecclefiaftica , pœnæ genus 59.
C. 2.
Tonforare comam capitis fui 202. c. 2 .
Tonfura capitis , fignum Chriftianitatis 280.
C. 2.
Tonfura monachorum 408. c. 2 .
Tonfuratus puer 59. c. I.
Tortum , tortus , vis , damnum , injuria 92.
C. I.
Tortura veterum 80.
Torus , mons 45. c. I.
Towesfo 51. C. 2 .
Trabattere 60. c. 2. 78. c. I.
Trabem fi quis in alterius murum figerit
SII. C. 2.
Trace , veftigium 28. c. 1 .
Trachten , unde 17. c. 1 .
Tractare pro confulere 17. c. I..
Tractoria , quid 174. c. I.
Tractoria legatariorum 105. pro peregrino
273. c. 2. pro itinere peragendo 252. c. 2.
Tradavium 452. C. 2.
Traditiones 313. c. 2. rerum 430. c. I. pre-
cariæ 438. c. I.
Traditionis in precaria formula 401. figna 74.
Traditoria de terra 256. c. I. 268. c. 2 .
Tragen , gerere 35. c. 1 .
Tragum, inftrumentum pifcatorium 56. c. 1.
Trahere pro decipere 38. c. 2. pro rapere
137. C. I.
Trahere pro deftruere 58. c. 2 .
Trajectum inferius & fuperius 116. C. 2,
Tranfactiones 427. c. I.
Tranfcapolare 66. c. I. 337. C. 2 .
Tranfolvere 234. c. 2.
Tranfpofitio fubitanea , id eft , mors
I
C. 2. 224. C. I.
Trappa , decipula , unde 30. c. 2 .
Traslo 25. c. 2 .
Traffans canis 28. c. I.
Traugus , foramen 309. c. 1.
Treffen , tendere 31. c. I.
Treiben , agere 78. c. 2.
Tremaculum 137. C. 1. 281. c. I.
Tremagolum , retis genus 56. c. I.
Tremiffalis 441. C. 2 .
Tremiffis , tremiffa 423. c. 2. 435. C. I.
438. c. 2.
Tresbellio 26. C. I.
Trespellia 107. C. 2. 278. c. I.
Treudes , pulli cervini 308. c. 2 .
RERU M.
593
Treue , fides 39. c. 2.
Treviri 413. c. 2.
Trevirorum civitas 198. c. 2 .
Trian , triens 141. 6. 2.
Tribare , treiben 78.
Tribattere 78. c. I. 282. c. 2 .
Tribuni militum 403. c. 1 .
Tricenaria lex 117. c. 1.
Triegen , betriegen , unde 38. c. 2 .
Trigare , impedire 73. c. 2.
Trimniungeldus 359. c. 2. 365. c. 2.
Tringonilla major , locus 412. c. I.
Tripare 55. c. z ..
Triphunt 27. c. 2. 389. c. I.
Triutæ , pulli cervini 308. c. 2.
Trochwido 71. c. I.
Troci withier cunni 28. c. 1 .
Trogino , fraudulentus 60. c. I.
Troppus 424.
Trouuido , Trovandio , Trowidio , manfue-
factus , doctus , affuefa&
tus 28. c. 2. 70. c.
2. 71. C. I.
Trowidowano tuene chunne 28. c. 2 .
Truhtin , dominus 109. c. 1.
Truncare , abfcindere 137. c. I.
Trute , fponfa 39. c. 2 .
Truſtes , id eft, fervitium regale 143. c. 2.
282. C. 2.
Truftis , fidelitas 66. c. 1 .
Tuazymis fit miha chunna 22. c. 2 .
Tudde , plebs 26. c. 2 .
Tudem , id eft dotem 439. c . I.
Tuifto 26. c. 2.
Tultis fidejufforibus 210.
Tumba , tumulus 99. c. 2.
Tumuli ex ramis in Pomerania 83. c. 1 .
Tunchinius , Tunginus , Decanus 86. c. I.
90. c. I. 106. 283. c. I.
Tungravius 86. c. 1 .
Tuninum 362. c. 2.
Turn , monumentum fepulchrale 45. c. 1 .
Turnichale 99. C. 2. 100. c. I.
Turnichalt 45. C. I.
Turpha falchio 46. c. 1 .
Turris 45. c. 1.
Turtur pro turdo 30. c. 2.
Tufondi , mille 22. c. 2.
Ty, locus conventus populi 20. C. I.
V
222 .
V Acca domita 25. c. 2. 125. c. I.
Vades 499. c. 2. 500. 501. 50 % . c. I.
Var , periculum 319. c. 2.
Varachalt 21. C. 2 .
Varietas , ægritudo 319. c. 2 .
Vas apium , ein bienen-ſtoc 32.
Vafallus 341. c. I. 406. C. I. 412. C. 1 .
425. C. 2 .
Vaffi , fideles qui fervitium exhibent 233.
c. 2. famuli 341. c. I. 428. c. I.
Vaftare 57. c. I.
Veltra 29. c. I.
Veltris 126. c. I. 278. c. I. 126. C. I.
Venationes 70. c. 1. 308. 6. 2. refervatæ
345. C. 2.
Ven-
 594 INDEX RERU M.

Venditas exactare 263. c. 2 . Vindicta privata perftringitur 329. c. 2,

Venditio de terra 270. c. 1. de fervo 269. Vinitor 36. c. 1 .
c. 2. de fervo ad ecclefiam 270. c. 1. ad Vipida , gurges 82. c. I.
monafterium 274. C. 2 . Vir illufter , titulus Regum Franc. 115. c. 1 .
Venditio rei alienæ 384. c. 1. poffeffionis Vira , id eft , femina 260. c. 2 .
384. c. 2. hominis liberi 334. 384. c. 2 . Virge , quibus in tortura cedebantur rei 80,
mulieris libera 334. 385. c. i . fervi pro- C. 2 .
prii ibid. venditio per chartam aut teftes Virginum raptus 372. c. 2. defloratio 508,
firmetur 385 , c. 2 . C. 2. 509. c. I.
Venditiones varii generis 313. c. 1. 428. C. Virgula divinatoria ex corylo cur deproma
2, 493 494 495. 548. c. 2. 549. 559. tur 316. c. I.
551. G. I. Viridio , compenfatio 79. c. 1.
Venditionis forma 385. c. 1. Virtus , vis 107. C. I. 130. c. I. 279, C. I,
Venditionis formula 254. c. 2. 256. Vifocenfis Ecclefia 407. c. 2.
Ventilamina , Spreue 412. c. I. Vites Cis-Rhenum 32. c. 1 ,
Verbum defenfio > tutela 39. c. I. 101 . Viventum 255. c. 2.
C. I. Vivicomburium 51. c. I.
Verbum regis 129. C. 2. 279. c. I. Vocatus pro Advocato 429. c. 2 .
Vercken , unde 21. c . 2 . Volck pro progenie vel caterva fuum & per
Veredarius 403. C. 2. dicum 22. c. I.
Veredi 196. c. 2. Voler , Gall. furari 114. G. 1.
Vermeffen 62. G. 2. Vomeres igniti , probationis genus 157.291 ,
Vernacula terra , id eft fui juris 430. c. 2 . 292. 453. feq.
431. C. I. 432. C. 2 . Votiva pecora 124. C. 2 .
Vernaculi fervi , ancillæ 431. c. I. 439. C. I. Votivus 24. c. 1. 124. C. 2. 278. C. Iẹ
Vernaculi venditio ad Ecclefiam 270. c. 1. Vuandelabe 474. C. I.
venditi formula 270 . Vuarentis 469. c. I.
Vernaculum dimittere ingenuum 269. c. 1 . Vuafo 474. C. I.
Verrus pro verre 124. €. I. Vuiderdo 467. c. 2. 469. c. 1. & feq.
Verftaben , citare per ramum 76. c. 2 . Vuifare 471. c. 2.
Vertagus 29. c. I. Vulnerum compofitio 49. c. 1. 337. 338. C
Vertebolum , retis genus 56. c. I. 2. 339 532. C. I. 534. c. 2. in facie 338 .
Vertivolum 137. c. 1. 281. C. I. C. 2 .
Vertraha 29. c. I. Vulpecula pro timido , convitium 67. c. z.
Vervices 196. c. I. 138. c. 1. 281. c . I.
Veftiaria ancilla 341. c. 2 . Vulz 382. c. 2.
Veftigium minare 74. c. 1. 140. C. 1. 309.
C. 2 .
Veftire 432. C. 2 . U
Veftita manus 438. c. I.
Veftitura 428. c. 2. 445. c. 2. 450. c. 2. pro I pofitum 128. c. 1 .
U pro
Veftitura , traditionis confirmatio 161. c. 2 . Unasbugo 83. c. 2.
Veſtitura Caroli M. 175. c. 2 . Uncelenus Dux Aleman. 14. C. 2.
Via lacina 44. c. I. 54. C. 2. 69. c. I. 318 .* Uncia 18. c. 2 .
Viam fi quis alicui contradixerit 339. c. 2 . Unguenta dono miffa 408. c. I.
publicam & convicinalem fi quis claufe Unftruta 11. c. 2 .
rit 378. c. 2 . Unum , una denariorum centena 20. C. Zą
Vicarii 168. c. I. 311. c. 2. 403. C. I.( III. C. 2.
Vicarii Comitum 247. c. 2. Ur , ferus 71. c. I.
Vicecomes Hierofolyma 481.490.541.542 . Urbis via lacina 54. c. 2. 69. c. 2 .
491. c. 1. de querelis in eum 508. c. 1 . Urfus , unde dictus Albertus Anhaltinus 71 .
Vicedomini jurifdictionem exercebant 187. C. I.
C. 2 . Urtella 396. c. I.
Vicedominus 168. c. 1. 412. c. I. Urthefocla 29. c. I.
Vicinia , unde 379. c. 2. Urus 71. C. I.•
Viduæ , orphani & pauperes ne oppriman- Ufare 257. c. 2. 258. c. 2. 262. c. I. 441.
tur 392. 397. C. I. 399. c. 1 . C. 2. 442. C. I.
Viduæ 169. c. 1. 172. C. 1. 383. c. 2. fi Ufitare 424.
ad fecundas nuptias tranfierint 383. c. 2 . Ufu dredo 35. C. I.
508. c. 2. fi fine filiis earum maritus mor- Ufualiter tenere aliquam rem 262. C. 2.
tuus fuerit 384. c. 1. Viduarum raptus Ufufructuare 275. c. I.
372. C. 2. Ufufructuarius ordo 22 % . c. 2. 242. €. 2.
Vieh , pecus 27. C. I. Uxor olim emebatur a parentibus 35. c. 2.
Vier , quatuor 73. C. 2 . Uxor ducenda per folidum & denarium 270.
Vigarius 270. c. 2. 272. C. z . c. 2. mortuo marito fine filiis relicta 336.
Villæ fifcales 245. c. 2. c. 1. fi proximus mariti ei dotem con-
Villam fi quis alicui vendiderit 23.5 . C. X. tradixerit 336. c. 2. fi cum uxore alte
rius
 INDEX RERUM.
595
rius libera quis concubuerit 372. c. 1. fi viget adhuc in Dalmatia 324. c. 2.
uxorem quis dimiferit propter invidiam Werfen 57. c. 2 .
373 . Wergeld 96. c. 2. 172. C. 2.
Uxoris alienæ raptus 41. c. 1. 306. c. 2. Werigildum 118. c. 1. 158. c. I.
335. C. I. Weringi , exules 99. c. 1 .
Werpire , abjicere , abdicare 91. c. I. 198.
C. 2. 199. C. I. 234. C. 2. 472. 474. C. I.
W 477. C. 2. 478. c. I.
Werra A. 11. C. I ,
W in G converfum 29. c. 1 . Werre , bellum 77. c. I.
Waddeke , ferum lactis 82. c. I. Weftphalica judicia 364. c. 2 .
Wadfaltho 50. c. I.
Wetten , pignore certare 158. c. I.
Wadium componere 276. c. 2.
Widerstehen , reſiſtere 89. c. 2.
Wadius & Wadium , quid 158. c. I. 134. Widresthalo 89. c. 2.
c. 2. 449. c. 2. 467. & feq. Widrigeldum & Widrigildum 20. c. 2. 60.
Wadrido 77. c. 2.
c. 2. 61. c. 2. 66. c. 1. 79. c. I. 96.
Walafridi Abbatis Augienfis comparatio mun-
118. c. 1. 158. c. I. 172. C. 2. 324.
danarum & ecclefiafticarum dignitatum 402 ,
Wiffa 378. c. 2.
C. 2.
Wilare 439. c. 2. 441. C. I.
Walaraupa 388. c. 2 . Winchilful 378. c . I.
Waluurft 372. c. 2 .
Winden , deficere 11. c. 2.
Wamb, venter 60. c. 2.
Windogaft 10. C. 2.
Wan in un mutatum II . C. 2 .
Windogeva , pagus 12. c. 1 .
Wan , defectus 11. c. 2 .
Windfpiel , canis 29. c. 1 .
Wancluga 373. c. 2. Wintzer , vinitor 36. c. 1 .
Wancftodal 369. c. I.
Wintzer , minimus 64. c. 2 .
Wanft 60. c . 2 .
Wiradardi 60. c. 2. 61. c . 2 , 66. c. I. 79.
Wanto 467. c. 2. 468. c. I. 474. C. I , Wirdira , wirdiro 60. c . 2. 61. c. 2. 66.
477. C. 2. C. I. 79.
Wapeldranc, quid 82. c. 2.
Wirgildum 172. C, 2. 201. c. 2 .
Waranda , claufura animalium 318. c. 2 .
Wirigeldum 60. c. 2. 61. c. 2. 66. c. I. 79-
Warannio , equus bellicus 19. c. 2. 77. c. I.
Wirogau pagus 11 .
282. C. 2 .
Wirpire , abjicere 91. c. 1 .
Wargus , in exilium miffus , latro 99. c. 1 . Wirtico 61. c . 2 .
319. C. 2 .
Wifogaft 10. c. 2 .
Wargus , hoc eft , dejectus & expulfus 285 ,
Wittern , odorare 28. c. 1 .
C. I.
Wormazfelda , pagus 298. c. I.
Warre , bellum 77. c. 1 .
Wafil us 346. c. 2.
Waftinenfis pagus 262. c. 1 .
X
Wat pro water , aqua 82. c. I.
Wath leudi 82. c. I.
'Enodochium fi quis voluerit conftruere
Watſpenda 448. c. 2.
X 220.
Wedahinc 393. c. 2.
Wedredo 110. C. 2 .
Wefh , quinque 22. c. 2 ,
Y
Weg , via 83. c. 2 .
Wegalaugen 348. c. I.
Y Mnis , unitas 21. c. 2 .
Weglagern , in via infidiari 44.
Wehadinc 380. c. I. Ymnisfith , five thertefun 21. c. I. 1
Weiano 29. c. 2.
Weidewund 50. c. I.
Weihe , accipiter 29. C. 2 . Ꮓ
Welfonis nomen, Lat. Catulus 14. c. 2 .
ZAlonzi , & zalonzare 551.c. 1. 552.553 .
Wenda 395. c. 2.
Zam , domitus 25. c. 2 .
Wendelini fententia de loco conditæ Legis Zan , dens 66. c. I.
Salicæ 12. C. I.
Zana , adunatio 22. c. 2 .
Wenig , paucus II . c. 2 . Zaubern 51. c. 2 .
Werdarda 60. c. 2. 66. C. I.
Werdarium 79. c. 2. Zehn , decem 21. c. 2. 87. C. I.
Zehnte , denarius 62. c. 2 .
Werdunia , pretium 306.
Zelga 442. c. I. 447. C. I.
Weregeldum & weregildum , pretium hominis
Zent- gerichte 87. c. I.
79. 96. c. I. 117. c. 2. 118. 158. c. 1 .
Zeuge 24. c. 2 .
172. C. 2. 307. C. I. 321. C. 2. 329. C. Zeziæ fraudis mercator 222. C. I.
2. 330. C. 1. 2. 333. C. 2. 334. 335. C. I. Zihen , trahere 76. c. 2.
336. C. I. 340. C. 2. 345. c. 2. 347. C. 2. Zonam folvere , id eft , bonis cedere 152.
372. C. I. 374. 6 I. 375. C. I. 393. C. I. C. I.
Zou-

1
 X M
596 INDE RERU :

Zougenzunt 396. c. I. Zupfen , rapere 21. c. 2 .

Zucken ,
abſtrahere , furari 34. c. 2. 53. Zwolfe , duodecim 111. c. 2. 112. C. I.
C. 2 . Zymis , duplus , bimus 22. c. I. 27. C. I.
Zunft , unde 22 , C. 2 . Zymis pedero malia 25. c. 1. 27. C. I.

FINI S.

Legum Barbarorum Volumen I. excufum Venetiis Anno MDCCLXXXI.

proftat apud Sebaftianum Coletium , & Francifcum Pitterium , pre-

tio Librarum Ven. XX.; boc autem II. , Anno MDCCLXXXIII.

in lucem editum , pretio Librarum Ven. XXVI.

!

53 135 786 28
X