This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
 120
AB /13
0
AB 120/13

P
·
H
 BARBARORUM

LEGES ANTIQUE

CUM NOTIS ET GLOSSARIIS .

VOLUMEN QUARTUM .
.CO
TAV.

1
 BARBARORUM

LEGES ANTIQUE

CUM NOTIS ET GLOSSARIIS .

ACCEDUNT

FORMULARUM FASCICULI

ET SELECTÆ CONSTITUTIONES MEDII ÆVI .

Collegit , plura Notis & Animadverfionibus illuftravit ,

Monumentis quoque ineditis exornavit

F. PAULUS CANCIANI

Ord. Serv. B. Mariæ Virginis S. T. D.

VOLUMEN QUARTUM

Quo continentur Leges Burgundionum , & Vifigothorum , Leges in

Anglia condita , & Lex Romana Barbaris regnantibus

obfervata facile in Italia .

VENETIIS MDC C L X X X I X.

SEBASTIANUM COLETIUM , ET

ISCUM PITTERIUM
Apud { FRANC

SUPERIORUM LICENTIA AC PRIVILEGIO .

.COL
TAV. S

1
SEBASTIANO ZENO.

SENATORI AMPLISSIMO

SEBASTIANUS COLETIUS ET FRANCISCUS PITTERIUS

F.

E A eft tui nominis dignitas , SEBASTIANE ZENE ,

Senator ampliffime , is humanitatis tuæ fenfus , qua erga clien-

telas a te acceptas conftanter afficeris , ut , cum de Patrono de-

ligendo cogitaremus , a quo protectum quartum Legum Barba

ricarum Volumen in vulgus prodiret , de te uno utriufque no-

ftrum voluntas maxime confentiret . Tu enim , cum a prima fe-

re adolefcentia bonitatis , fapientiæ , ingeniique laude floreres ,

* 3 jam
 VE

jam tum ad graviffima Reipublicæ munera , & ad ampliffimum

Senatus ordinem brevi quidem curfu , fed ingenti meritorum co-

pia tibi aditum aperuiſti ; in quo gradu collocatus iifdem natu

ræ animique dotibus tanto clarius eluces , quanto illuftriora vir-

tutum & ftudiorum fubfidia atque ornamenta tibimet aſſidua e-

xercitatione , & nunquam interrupto labore comparafti . Equidem

ad tuam dignitatem extollendam non deerant nobiliffima Majo-

rum tuorum monumenta , qui ab antiquiffimis Reipublicæ tem-

poribus Zenam gentem belli pacifque artibus decorarunt ; ex qui-

bus unus te proxime attingit , illiufque amplitudini , fi non ejuf-

dem purpuræ fplendore , doctrinæ certe , fcientiarumque omnium

gloria propius accedis : nimirum is eft Baptifta Zenus in tua or-

tus familia , vir bonus , & prudens , & doctus , Reipublicæ Ve-

netæ eximium decus , facri Cardinalium Collegii fplendidum lu-

men , Chriſtianæ Religionis firmiffimum columen . Quis vero ne-

get te hujus virtutes , ac ftudia enixe æmulari , eique non tam

fanguinis cognatione , quam ingenii fimilitudine arctiffime con-

jungi ? Etenim ille omnium fui ævi Scriptorum teftimonio cele

bris , in primis Angeli Gabrielii , & Francifci Pifani facunda ora-

tione , nihil fibi carius , nihil utilius , nihil duxit nobilius , quam

ut fuum , aliorumque ingenium difciplinis Philofophiæ , fcientiif

que gravioribus ac literis excoleret ; quod docti atque præclari

viri teſtantur , quibus ille maxime delectatus eft , quofque fem-

per habuit ſecum , juvit , fovit , erexit , atque honeftavit ; teſta-

tur & locupletiffima Scriptorum Græcorum ac Latinorum Biblio-

theca a fe magnis impenfis comparata , & ad fui memoriam po-

fteris olim publico beneficio legata . At eodem tu quoque incen-

fus ardore quid melius , quid præftantius tibi effe voluifti , nifi

ut copiofiffima ac pretiofa librorum fupellectile avitas ædes in-

ftrueres , atque locupletares , in iis acquirendis munificos fane

fumptus effunderes , iifdemque diu noctuque volvendis continuas

.

horas , & tempus omne impenderes , quod tibi liberum reliquif-

fent maximæ de re publica , providæ de privata cura ? Nemo fa

ne
 VIE

ne ftudiorum tuorum in Græcis Latinifque literis labores com-

prehendere animo poteft , nemo fatis admirari , nemo, qua laude

digni fint , quo fructu pleni , qua utilitate uberrimi , apte judi-

care . Hinc nullus fortafle de hujus Operis natura , ratione , at-

que ufu verius æquiufve judicium tulerit , quam is, qui ad Rem-

publicam gerendam , atque adminiftrandam natus juris inprimis ,

ac legum follerti & acuta indagatione in iis rerum publicarum,

in is Magiftratuum , in iis humanæ focietatis , in iis civilis com-

modi temperationem , formam , præfidia , decora , adjumenta con-

ftituit ; qui antiquarum rerum , & morum , & gentium ftudiofa

eruditione imbutus inde noffe facile queat , quo ftudio conſenſu-

que auctores legum condendarum homines communem ubique uti-

litatem , & recte vivendi ufum fibi propofuerint , licet diverfa

quifque ratione pro varia locorum , ac temporum & nationum

indole , atque natura ; quique ingenio cuncta complexus in tan-

to civilis juris difcrimine , quo populi nationefque , quamvis bar-

baræ , temperantur , fummam ac poene incredibilem humanarum

legum omnium cum divina illa & æterna , quæ cuique homini

indita eft , veri rectique & honefti lege confenfionem clare infpi-

ciat , apte difcernat , & cum delectatione admiretur . Sane Bur-

gundionum , Wifigothorum , & Anglo-Saxonum Leges , quas tibi

hoc Volumine comprehenfas dedicamus , ut rarum antiqui juris

monumentum , illuftre etiam juftitiæ æquitatifque fpecimen præ

fe ferunt ; &, licet pro captu atque ingenio illarum gentium

conftitutæ fuerint , licet plura ab ufu & confuetudine aliarum ,

five quæ præcefferant , five quæ poftea fubfecutæ funt , ætatum ,

præcipue noftræ , quam maxime diſtent , & fæpe abhorreant , quis

neget , fi bene cognitæ fuerint , atque perſpectæ , non parum lau-

dis fuis conditoribus , nec parum voluptatis & utilitatis noftris

hominibus effe addituras ? Nec noftrum eft , de toto hoc Opere

judicium ferre , illiufque utilitate ac præftantia , quas eruditi do-

atique Auctoris fagax ingenium , follers inquifitio , fapiens dele-

Aus maxime commendat ; id tamen certum , nedum ad uſum ,

ad
 VIII

ad ornamentum quoque totius Collectionis accedere , quod Tomi

finguli novum aliquod , nec publicis unquam vulgatum typis Le-

gum antiquarum Codicem exhibeant , cujus novitate æque Jurif-

confultorum curiofitas , atque hominum literatorum guftus com-

movetur . Idcirco & hic , qui tuus eft tuo infcriptus nomine ,

perrarum fane ac pervetuftum continet Codicem juridicialem e

Tabulario Ecclefiæ Metropolitane Utinenfis , ubi latebat , extra-

& um ; & Legis quidem Romanæ titulum habet ; fed Juris Juſti-

nianæi , non integri tamen , copiofam Epitomen , & Theodofia-

ni interpretationes complectitur ; quo jure uterentur ii , qui , Bar-

baris rerum potitis in Italia , prifcarum legum inftituta , feu il-

larum quandam quafi fpeciem retinebant . Plura de hoc differit

Auctor Collectionis , quæ utilia , quæque lectu etiam delectabilia

tuo probabuntur judicio ; verum id etiam tuæ eruditioni multo

gratius eveniet , quod Codex Langobardici regni ætatem æquet,

quodque Provincia Forojulienfi ufui fuifle videatur ; quæ tuæ

juftitiæ , prudentiæ , humanitatis , cum illi Prætorio jure , ac po-

teftate præeffes , adhuc memoriam colit , & inviolate confervat .

Sed ut eo regrediamur , unde fumus digreffi , Tu igitur , tuinter

pauciffimos unus & cum voluptate hoc Opus excipere potes , &

cum ingenii maturitate diſcernere , illiufque æque frui ac delectari

& eruditione & fructu : tu , inquam , ita natus & altus , ita natu-

ra , ftudio , & mira quadam , ac prope fingulari mentis vi com-

paratus atque inftructus , ut ad præclara quæque obeunda non

tam tua te nobilitas generis , quam fapiens animi , morumque

temperatio eveheret ; qui , in optima Republica illuftres atque fe-

natorios Magiftratus cum fuftineas , intelligis fane civitatis per-

ſonam tibi effe gerendam , nihilque ad illorum dignitatem de-

cufque magis conducere , quam fervare leges , jura defcribere ,

eaque fidei tuæ ita commiffa memineris , ut imperandi prohiben-

dique fapientia & legum confervationi , & Reipublicæ libertati ,

& communi cujufque bono profpicias ; qui demum in hoc fan-

tiffimum graviffimumque Decemvirum Confilium jam diu cooptatus

&

unum
 IX

unum id tibi propofitum ftatumque effe voluifti , ut ne a legi

bus , quarum illud cuftos eft integerrimus , unquam difcederes ;

quippe fapientiffime reris , publicæ & vinculum dignitatis & fun-

damentum libertatis in iis efle conftitutum . In quo parem lau-

dem cum doctiffimis viris es affecutus , qui e Zena Gente admi-

rabili juris civilis fcientia , nec minori ad refpondendum , ad

agendum , ad cavendum peritia publice ac privatim , in patria ,

& apud exteras civitates claruerunt . Nam , ne omnes comme-

moremus , quantus hac gloria , & quam celebris extitit Jacobus

Zenus Epifcopus Feltrenfis , cujus domus legum ac juris univer-

fi fedes & oraculum effe vifa fuit? Quis vero aut Andrea præ-

ftantior bis a Bononienfi Senatu Prætor expetitus propter fingu-

larem juris civilis intelligentiam ? aut Petro illuftrior , qui eun-

dem Magiftratum , Patavinis quater ultro pofcentibus , toties apud

eofdem fanctiffime geffit ? aut Marino celebrior , quem Patavium ,

Vicetia , Verona integerrimum in legibus interpretandis æquita-

te , in explicandis fcientia ingeniofiffimum Prætorem fibi fponte

delectum admiratæ funt ? quos inter perfecta juris legumque fa-

pientia , atque omni prudentiæ genere certe præftitit Rainerius

is , qui, Bononiæ bis , femel Veronæ , Firmi , Placentiæ cum ur-

banam Præturam adminiftraffet probatiffimam in jure , graviffi-

mam in fplendore , ornatiffimam in publicis præfidii decorifque

fumptibus , inde ad fummam Reipublicæ dignitatem iiſdem vir-

tutis , doctrinæ , atque juridicialis fcientiæ gradibus afcendit ; cu-

jus prima laus eft , eique peculiaris & fumma , quod Venetam

urbem navigandi ftudio , tum navali militia , maritimifque nego-

tiationibus & quæftibus in primis claram , nautico jure , & nauticis

legibus ipfe primus inftruxit , atque ita ordinavit , ut res o-

mnes nauticas validius munierit , copiofius auxerit , nobilius e-

xornaverit . Jure igitur meritoque , tum communis officii ratio-

ne adducti , tum noftro quodam inſtinctu , & fingulari animi

propenfione impulfi tibi , Vir præftantiffime , hunc Legum Bar-

baricarum Tomum dicamus , offerimufque ; utque ea , qua foles ,

hu-
COL
AV. S

humanitate pateris , eumdem tuo nomine infcriptum ornatum-

que in lucem publicam exire , ita velis , oramus , & Tomum

ipfum, & nos tibi obfequentiffimos tui præfidii , tuæque tutelæ

munere impertire .

CON-
 XI

CONSPECTUS

HUJUS QUARTI VOLUMINIS .

EX Burgundionum nuncupata Gundeba mi Conqueftoris , & Henrici I. , & Ma-

L da cum Notis Collectoris . Additur Ca- gna Charta Libertatum Anglie edita re-
pitulare Caroli Magni de Juftitiis facien- gnante Jobanne . Collegit , cum Codicibus
dis ex Lege Salica , Romana , & Gun- contulit , Latine vertit , Notis & Glof-
debada . fario illuftravit David Wilkinfius .

In Leges Jutarum , Anglorum , Saxonum

In Legem Burgundionum Monitum Collecto
ris . Pag. 3. Danorum , in Anglia conditas Monitum
II. toris .
Colle& 211.
Lex Burgundionum .
Legis Burgundionum Additamentum pri- Leges in Anglia condite regnantibusJutis,
mum . 37. Anglis , Saxonibus , Danis . 225 .
Legis Burgundionum Additamentum fecun- Leges thelbirthi . ibid.
dum . 40. Leges Hlotharii & Eadrici . 230.
Caroli Magni Capitula XX. deJuftitiis fa- Leges Wibtrædi . 232.
ciendis , ex Lege Salica , Romana , Leges Ine . 234.
Gundobada . 42. Leges Elfredi . 243.
Fadus Elfredi & Guthruni Regum . 255.
ibid.
LIBER Judicum . Codex Legis Wifigotho Leges Eadweardi Regis .
rum in libros XII. diftributus cum_Ad- Foedus Eadweardi & Guthruni Regum. 257.

ditamentis atque Præceptis Regum Fran- Leges Ethelftani Regis . 259.

corum ad Hifpanos fpectantibus , Notif Judicia Civitatis Lundoniæ. 265.
que Collectoris , quibus interfperfa funt Leges Eadmundi Regis . 269.
Leges Eadgari Regis . 272.
variantia plura , atque Leges in vulga
tis defiderate , ad fidem Codicis antiqui Legum Eadgari Supplementum . 274 .
Hifpano- Romantici , vulgo Fuero Juzgo Canones editi fub Eadgaro Rege . 276.

nuncupati . Northumbrenfium Presbyterorum Leges. 284.

Leges Ethelredi Regis . 287.
Liber Conftitutionum . 289.
In Codicem Legis Wifigothorum Monitum
Collectoris . 47. Concilium Enbamenfe . 296..
Codicis Legis Wifigothorum Libri XII. 61 . Senatus-Confultum deMonticolisWallie.299
Appendix prima . Titulus III. Libri XII. Leges Cnuti Regis . 300.
in Hifpanico , qui deeft in vulgato Co- Liber Conftitutionum . 311.
dice Latino . 201 . Liber Canonum ecclefiafticorum . 314.
Joannis Papa VIII. Conflitutio de Compofi- Elfrici Epiftola . 318.
202 . Liber Legum ecclefiafticarum , qui vulgo vo-
tione facrilegii .
Appendix fecunda . Præceptum Karoli Ma- catur , Capitula incertæ editionis . 324.
gni pro Hifpanis qui in ejus regnum Leges Edwardi Regis . 333.
confugerant . 203. Ad Leges in Anglia conditas Appendix. 347.
Præceptum Ludovici Pii pro Hifpanis , qui Legis Guilielmi Regis . ibid.
in regno Francorum manebant . 204 . Leges Henrici Regis . 362.
Præceptum alterum Ludovici Pii pro Hifpa Magna Charta Regis Johannis . 414.
nis , qui in regno Francorum mane- Gloffarium . 424.
bant . 206.

Karoli Calvi Præceptum confirmationis pro CODEX Legis Romane Barbaris regnantibus
Hifpanis , qui in ejus regno moraban- obfervate facile in Italia . Ex Archivio
tur . 207. Metropolitane Ecclefiæ Utinenfis . 461 .

LEGES in Anglia condite regnantibus Ju- In Codicem Legis Romane Monitum Colle-
tis , Anglis , Saxonibus , Danis . Acce- &toris . 463.
dunt Leges Normannorum Regum Guiliel. Lex Romana . 469.

TA-
OL
V.S

XIP

TABULE IN ARE INCISE .

Campus pugnæ , feu duello ineundo , Camformium dictus , in Foroju-

lii . Pag. 9.

Annulus , qui brachium aut pedem ornabat cadaverum in monumento ja-

centium , quod in agro dicto la Mainiza , Goritienfis feu Gradiſcani di-
ftrictus , detectum fuit anno MDCCLXXXI , 163 .
Specimen Characterum Codicis Legis Romanæ ex Archivio Metropoli-
tanæ Ecclefiæ Utinenfis . 468.

NOIRIFORMATORI

DELLO STUDIO DI PADOVA .

Vendo veduto per la Fede di Revifione , ed Approvazione del P. F. Gio. Tomma-

nel intito
lato , Canciani Barbarorum Leges Tomus IV. Stampato , e Ms. non vi effer cofa alcuna
contro la Santa Fede Cattolica , e parimente per Atteftato del Segretario Noftro , nien-
te contro Principi , e Buoni Coftumi , concediamo Licenza a Niccold Coleti Stampator
di Venezia, che poffa effere ftampato , offervando gli ordini in materia di Stampe , a
prefentando le fulite Copie alle Pubbliche Libreric di Venezia , e di Padova .

Dat. li 28. Giugno 1786.

( Andrea Querini Rif.

Piero Barbarigo Rif.

Regiſtrato in Libro a Carte 194. al Num. 1774.

Giuseppe Gradenigo Segr.
Adi 12. Settembre 1786.

Regiſtrato a Carte 137. nel Libro efiftente nel Magiftrato degl' Illuftr. ed Eccell.
Signori Efecutori contro la Beftemmia .

Giannantonio Maria Coffali Nod.

LEX
 LEX

BURGUNDIONUM

NUNCUPATA GUNDE BAD A

CUM NOTIS COLLECTORIS,

ADDITUR

CAPITULARE CAROLI MAGNI

DE JUSTITIIS FACIENDIS

EX LEGE SALICA , ROMANA , ET GUNDEBADA .

 1
1
 IN LEGEM

BURGUNDIONUM

MONITUM COLLECTORIS .

Ecundo , & tertio Collectionis noftræ Volumine edidimus Leges fúb Fran-
cis Regibus fcriptas ; nunc ad alias tranfeundum eft . Et primum quidem
S Burgundionum Codicem trado concinnatum , antequam Burgundica gens
fub Francorum fceptro redacta fuiffet ,
Codex Burgundicus ( qui a primo ejus conditore Gundebaldo Rege ufque
ab antiquo Lex Gundebada appellatus eft ) ex legibus conftat , quæ non omnes
uno in loco , aut uno in tempore latæ funt . Ut enim de evidentiffimis tantum
loquar , lex Titulo XLII. defcripta data eft Ambariaco in Colloquio fub die III.
Non. Septembris , Abieno V, C. Confule . Et quæ Titulo XLV . occurrit , condita
fuit fub die V. Kal. Junias Lugduni , Abieno V. C. Confule . Quæ epocha refe-
runtur vel ad Confulatum Rufii Magni Faufti Avieni , hoc eft ad annum DI . ,
vel ad Confulatum Flavii Avieni , ad annum fcilicet DII.: hifque exprimitur
primus , vel fecundus annus , ex quo Gundebaldus Burgundionum monarchiam
plene affecutus erat ,
Sed & alia lex legitur Titulo LII. data fub die IV. Kal. Aprilis, Agapito Con-
fule , hoc eft anno DXVH ; poft ipfum defunctum Gundebaldum , qui ex Ma-
rii Aventicenfis Chronico mortem obiverat præcedente anno DXVI . , Confule

Petro. Pagius ( 1 ) equidem ex hac ipfa lege corrigit Marium his verbis : Ma-
rius Aventicenfis , Petro Confule , anno fcilicet DXVL fcribit : Hoc Confule Rex
Gundobagaudus obiit , & levatus eft filius ejus Sigifmundus . Marium recentiores
Chronologi fecuti funt ; verum conftat ex Lege LII. Codicis Burgundici , de mulie-
ribus defponfatis , que dicitur data IV. Kal. Aprilis , Agapito Confule , Gunda-
bodum Burgundionum Regem vixiffe ufque ad annum DXVII. , quo Agapitus faftis
nomen dedit ; mortuum autem oportet ante menfem Septembrem illius anni , quo mox
videbimus Sigifmundum Concilium Epaunenfe celebraffe , ipfo fcilicet Regni fui
exordio .

Hæc vir doctiffimus , qui indubium, habuit præfatam legem LII. & gene-

ratio Burgundicum Codicem , prout nunc extat , Gundebaldo effe tribuendum .

Indubium , inquam , habuit , quod cæteroquin verti poteft in dubium ; prout
in notis ad Prologum animadvertam . Quare non eft , quod Marii Chronico hac
in parte fides detrahatur ; quin imo vice verfa ex laudata lege LII. cum ipfo
Chronico comparata adverfa firmatur opinio ejus , qui putet , extantem Codi-
cem non Gundebaldo , fed S. Sigifmundo regnante concinnatum fuiffe .
Probabilius itaque cenfendum reor , Burgundiones quidem primitus aliquem
habuiffe fcriptarum legum complexum Gundebaldi tempore conditum ; fed il-
lum fubinde recognitum , legibus auctum , & quadam legali forma , prout nunc

vifitur , digeftum fuiffe tempore Sigifmundi .

Hujufce porro libri cum libro Refponforum Papiani convenientia obfervatu
digniffima eft . Etenim fi Titulorum utriufque Codicis rubricas inter fe confe-
ras , animadvertes eos utrobique eadem fere ferie effe difpofitos , imo haud fe-
#
mel in verbis ipfis ad invicem convenire ; excepto quod in Burgundica Lege
plures interfperfi legantur Tituli , qui apud Papianum defiderantur . Adde , Ti-
tulos I. & XIX. Additamenti primi Burgundice Legis expreffe adeo referre
Tom. IV. A 2 Ti-

( 1) Pagii Crit. ad annum DIX .

 4 IN LEGE BURG
M UNDI
ONUM
Titulum XVIII., & partem Tituli XLIII. Refponforum Papiani , ut ullo pro
cul dubio alter ab altero exemplatus fuerit . Animadvertes infuper , Titulum
X. Legis Burgundionum , & Titulum II. Refponforum Papiani , in ordinata
occiforum fervorum ferie defcribenda , atque in multis pro eorundem cæde
folvendis haud multum inter fe differre ; ut quæ ibi cernuntur varietates vel
fequiorum temporum immutationibus , vel amanuenfium vitio facillime tribui
poffint .
Hæc autem fuadent , celebrem Papianum Jurifconfultum Regis Burgundio-
J
num minifterio addictum extitiffe , qui regia auctoritate & Burgundicas leges
in digeftum volumen ordinaverit , & Romanæ legis fyntagma Refponforum li-
bro tradiderit Romanis , feu Provincialibus in Burgundionum ditione degenti-
bus : quo Refponforum libro & Rex liberaverit fidem , quam Provincialibus
ipfis fpoponderat , ut legitur in Prologo Burgundici Codicis : Inter Romanos ve
ro interdicto fimili conditione venalitatis crimine , ficut a parentibus noftris ftatutum
ft , Romanis legibus præcipimus judicari : qui formam , & expofitionem legum con-
fcriptam , qualiter judicent , fe noverint accepturos , ut per ignorantiam fe nullus
excufet .
Haud immerito ergo opinamur , Papiani librum fcriptum fuiffe propter Pro-
vinciales , qui Burgundico parebant imperio . Illius tamen ulus receptus fuit
quoque in Francorum regno , pro Romanis feu Provincialibus , qui huc Ro-
mana lege vivebant . Non repetam , quæ in Præfatione generali hujus Colle
tionis Volumini primo præfixe hac de re jam præmonui . Tantum addam ,
haud penitus improbabile effe , quod Theodoricus I. Francia Orientalis Rex
eum auctoritate fua roboraverit , illique firmitatem legalis , atque authentici
codicis pro populis fibi fubditis Romana lege viventibus attribuerit ,
Etenim Titulo II. Refponforum Papiani , ubi in vulgatis legitur : Dominus

nofter Rex ftatuit obfervari ; apud quofdam habetur ; Domnus nofter Theodoricus
Francorum Rex &c . Quæ fi ex folida lectione fcripta funt , probant , quod fi-
cuti Commonitorio Alarici Wifigothorum Regis Breviario Aniani præfixo fub .
fcriptum legitur nomen Caroli Magni , non quod Carolus auctor fuerit ejuf-
dem Breviarii certo certius fub Gothis conditi , fed quod illud vel recognove
tis
rit , vel fua auctoritate pro Romanis Provincialibus Francorum regno fubje&
roboraverit ; ita & libro Papiani Theodorici nomen affutum fit , quod Theo-
doricus huic libro par robur , paremque auctoritatem in regno fuo conciliaverit ,
At vero perpendendum eft , Theodorici nomen apud quofdam legi in ipfo le
gis textu ; apud alios fcriptum effe in margine ; apud alios vero plerumque
omnino deeffe . Quod perfpicuo argumento eft , antiquiore tempore nomen il-
lud non extitiffe , fed fubinde primum quidem fcriptum fuiffe in nota interli-
neari , vel marginali , & poftmodum exfcriptorum incuria , vel arbitrio irre-
pfiffe in textum ; qua de re plurima in veteribus manufcriptis occurrunt exempla .
Itaque fi ex vera traditione Theodorici nomen huc irrepfit , id evincit ,
Theodoricum non primum quidem conditorem libri Papiani argumenta enim
fupra allata , fi probe perpendantur , cordatum virum , ut opinor , in contra-
riam fententiam multo vehementius trahunt ) fed recognitorem fuiffe pro re-
gno Francorum . Si vero additum fuit ex vana veterum credulitate , id faltem
evincit , quod ad rem noftram attinet ; videlicet , hoc ideo creditum fuiffe ,
quia alicubi faltem fub Francis pro Romana lege ufurpatus cerneretur liber
ipfe Refponforum Papiani .
An Codex hic & in Italia , feu in aliqua Italia regione , pro Romana lege
obtinuerit , certo affirmare non aufim . Id certe nil mirum effet , cum regnan

tibus Barbaris ejufmodi interpolata fyntagmata præ ipfis Romanarum legum

voluminibus Italicis quoque Provinciis præplacuerint .

Longiufcule e tramite in Papiani gratiam huc ufque digreffi , ad Burgundi-

cam Themidem revertamur . Haud multo poft editum Burgundicum Codicem ,
anno ex Marii Chronico DXXXIV. ( 1 ) Burgundionum regnum exfpiravit ,
Cu

( 1 ) Valefius id eveniffe putat anno DXXXII .

 MONITUM COLLECTORIS . S

cujus pars potiffima cecidit fub fceptro Francorum . Genti autem , licet obno-
xiæ Francico imperio , propria vivere lege ( uti tunc moris erat ) liberum fuit .
Agobardus Lugdunenfis Epifcopus ad Ludovicum Imperatorem librum confcri-
pfit adverfus Legem Gundobadam , ex quo colligimus , fuo tempore non defuif-
fe , qui eadem Lege regerentur . Manet adhuc Capitulare Caroli Magni anni
DCCCXII. ( quod & in calce hujufce Legis fubrectam ) de juftitiis faciendis
ex Lege Salica , Romana , atque Gundobada . Et inter ejufdem Caroli Magni Ca-
pitula , quæ Langobardicis quoque Legibus adnexa funt ( 1 ) , occurrit & hoc :
Ut infantes , qui fine rationabili ætate funt , non cogantur jurare , ficut Gundebada
Lege viventes faciunt .
Erant ergo fub regno Francorum , imo erant & in Italia , qui Gundebada
viverent lege . Eccur Bon , cum apud nos & Salii , Ripuarii , Alamanni , Ba-
juvarii , quoad plura legalia objecta regerentur quifque fuo jure ? Id autem
multo ferius poft Carolum Magnum in Italia perduraffe , res eft notiffima . Et
quidem fi de Burgundionibus agitur , inter formulas regni Italici fecundo Colle-
Ationis noftræ Volumine editas , adeft ea quæ infcribitur : Traditio venditionis
cum defenfione ; & altera , quæ Titulum præfert ; Traditio libertatis ; in quibus
quorundam legalium rituum ad Gundebaldes proprie fpectantium mentio fit .
Quoniam de Burgundionum Lege nunc agimus , valde opportunum eſt , ut
legiferum Gundebaldum a nota peffima , quæ ei a pluribus eruditis inuritur ,
vindicemus , & fimul de celebri apud veteres ufitata judiciali pugna aliquan-
tifper differamus .
Doctos viros Gundebaldum hac de re carpentes huc non exfcribam , uno
Muratorio contentus , qui hæc acri calamo refert ( 2 ) ; Primus , qui barbaro ,
ac peſſimo ritui auctoritatem lege lata conciliaffe videtur , is fuit Gundobadus Bur-
gundionum Rex , Hæreticus Arianus , qui inluftri Gallia parte potitus anno Cbri-
ftiana Epocha DIX. ( 3 ) nunquam ejurato errore fuo finem vivendi fecit . Proftant
ejus leges , in quibus Titulo XXXV. ( 4 ) ftatuit ut fi quis jusjurandum oblatum re-
jiciens adverfarium fuum veritatis fiducia armis dixerit poffe convinci , pugnan-
di licentia non negetur . Non is profecto Monomacbia , tamquam judicii fub Dei
pculis faciendi , inftitutor , fed tantummodo propagator dicendus . Hæc Muratorius
Sed , ut mihi videor , vir doctiffimus exactius dixiffet , Gundebaldum primum
quidem extitiffe ( quantum noffe poffumus ) qui duelli legem fcripto manda-
verit , non autem primum qui legem tulerit . Id autem mirum non eft perpen-
denti , Burgundicum Codicem maxima Barbarorum legalium Codicum parte
effe antiquiorem . Profecto lex fupra allegata de duello agens data fuit Confule
Abieno , hoc eft anno DI. vel DII, cum fcilicet quamplurima Barbarorum pars
leges litteris nondum tradidiffet .
Anne ergo dicemus , Barbaros , qui poft Gundebaldum in fcriptis legibus de
duellis agunt , id a Gundebaldo ipfo accepiffe , ut jura duelli legislativa aucto-
ritate firmarent ? Minime . Quin potius inferendum eft , gentes alias æque ac
Burgundiones ex propriis vetuftioribus evvis , feu legibus non fcriptis , feu le-
galibus confuetudinibus hæc deprompfiffe , ut in legali codice fcriptis mandarent .
Quod fane evincit , judicialia duella quondam obtinuiffe ex communibus Bar-
barorum inftitutis , quæ proinde haud immerito derivata cenferi poffunt ab an-
tiquiffimis Scythis , & Celtis , imo & ab ipfo ftatu hominis extra civilem fo-
cietatem pofiti : adeo ut civiles leges , atque fociales confuetudines proprie
duella non conftituerint , fed illa potius mira prudentia & dexteritate coercue-
rint , atque ita direxerint , ut evaderent in jura legalia , & judicialia ; ut quæ
plenæ civium libertati reli &
ta civili focietati extitiffent maxime noxia , hæc
antidoto legum coercita , in gente cæteroquin libertatis avidiffima , haberentur
quafi privatorum diffidiorum , atque jurgiorum ultima legalia remedia .
Adde religiofam gentium perfuafionem duella refpicientium quafi oracula ,
Tom. IV. A 3 & ju-

(1) Leg. Langob. Caroli M, lege XXXIX.

(2 ) Murat. Antiq. Ital. Differt. XXXIX .
(3 ) Lege , DXVI.
(4) Lege , Tit. XLV.
 IN LEGEM BURGUNDIONUM

& judicia divina , ut antonomaftice appellarentur judicia Dei , ultra quæ nihil
amplius de rei controverfæ juftitia & veritate inquirendum maneret . Et hæc
profecto fuit ipfius quoque Gundebaldi Regis fententia ; ut ficut bello inter
gentes , & inter regna , ita duello inter fingulares perfonas caufæ divino judi-
cio committi cenferentur . Quid eft ( ajebat ( 1 ) ille ) qued inter regna & gen
tes , & etiam inter perfonas Tape fingulas dirimenda praliis caufa divino judicio
committuntur , & ei maxime parti , cui juftitia competit , victoria fuccedit ?
Hinc eft , quod ejufmodi duellorum veftigia apud Europæos perfpicue cer-
nimus fcriptis legibus de duellis agentibus multo vetuftiora . Livius de Hifpa-
nis loquens fpectaculum quoddam exhibentibus , refert inter cætera , quod qui-
dam ( 2 ) qua difceptando finire nequiverant , aut noluerant , pacto inter fe , ut vi
lorem res fequeretur , ferro decreverunt . Umbrici , referente Nicolao Damafce-
no ( 3 ) , cum controverfias invicem babent , arma fumunt , & tanquam aperto Mar-
te congrediuntur, & putantur juftiora dicere , qui adverfarium occidunt . Vellejus
Paterculus ( 4 ) memoriæ tradidit , Germanos gratias egiffe Varo , quod lites
1 Romana juftitia finiret , & folita armis difcerni , jure terminarentur . Frotho

III. Danorum Rex perantiquus , Saxone fcribente ( 5 ) , de qualibet controverfia

ferro decerni fanxit , Speciofius viribus , quam verbis confligendum exiftimans . Quod
fi alter dimicantium relato pede prenotati orbis gyrum excederet , perinde ac victus
caufa detrimentum reciperet . Et ut Langobardos noftros non omittamus , id apud
eos ex vetere inftituto obtinuiffe in lata lege Rex Liutprandus affirmat ( 6 ) ;
Incerti fumus de judicio Dei , & multos audivimus per pugnam fine justa caufa
fuam caufam perdere . Sed propter confuetudinem gentis noftra Longobardorum legem
ipfam vetare non poffumus .
Hæc probant , fcriptis legibus multo effe antiquiora duella , de quibus agi-
mus . Populi autem , qui in ferendis legibus fuffragii jure gaudebant , ægre ſe
expoliari paffi funt ritu ex longiffima confuetudine , atque ex ingenito liberta
tis amore probato , quo in dubiis caufis fe & fua tutari , & ex antiqua præ
ventione divino potius quam humano judicio committere rati funt .
Non defuerunt quidem inter veteres , qui id improbarent , ut Nicolaus I,
Romanus Pontifex , Avitus Viennenfis , Agobardus Lugdunenfis , Atto Vercel-
lenfis . Sed parum adverfus tantum torrentem profuere conatus veftri , o San
ti Patres! Quod namque de cæteris purgationum vulgarium ritibus alibi di-
xi ( 7 ) , hic repetendum eft . Non modo vulgi , fed & Principum , & Eccle-
fiafticorum Præfulum , & virorum doctrina & pietate præftantium mentem adeo
communis error abrepferat , ut & ipfi ad probationem per duellum , tanquam
ad ultimam , eamque omnium firmiffimam juftitiæ , & veritatis anchoram con-
fugerent; atque fupremi Imperantes in Comitiis judicialia duella vel proba
rent , vel etiam edicerent , juberent , præciperent ( 8 ) . Ipfe Henricus I. Im
perator San &
tus atteftatione laudis quamplurium ( 9 ) Archiepifcoporum , Epifco-
porum , Comitum , Nobilium , Vaffallorum , Sapientium , & Judicum , leges tu
lit , in quibus quædam de monomachia judiciali fancita funt .
Verumtamen prætereundum non eft , populos non femper ubivis in legali
duello armis lethiferis ufos effe . Inita fiquidem duella fuiffe deprehendimus cum
baculo . Certe in Capitularibus Regum Francorum haud femel mentio fit duelli
sum fcuto & fufte ( 10 ) ineundi .
Neque hoc credam fuiffe peculiare Francorum Regum adinventum ; nam
duellorum cum baculo veftigia quoque deprehendo in Europa Septemtrionali
ubi

(1 ) Ap. Agobard. adverfus Legem Gundob. c. 3.

(a ) Livius lib. XXVIII. c. 21.
(3 ) Ap. Stobrum c. 53.
(4 ) Vellej, Paterc. lib. II.
( Saxo Grammat. lib. V.
( 6 ) Leg. Langob. Liutprandi Lib. VI. lege 65.
( 7) In Monito ad Leg. Franc. Orient. Tomo II. buj. collect.
(8) Confule inter Leges Langob. Othonis II. Præf. & Leges ,
(9) Confule ibid. Henr. I. Præf. & Leges .
:
( 19 ) Lib. Capitul. Reg. Franc. lib. IV. c. 23. 29. &c.
 MONITUM COLLECTORIS . 7

abi barbari ritus fanétius fervati funt . Olaus Wormius de antiquis Danis lo-
quens duella memorat etiam baculo peracta : Erat , inquit , ( 1 ) & aliud mo-
nomacbia genus , quod in capaciffimo vafe fuperne claufo peragebatur , in quo enfis
loco baculo cubiti longitudine utebantur . Quo certamine Thorgifellus Orrabeinius Ran-
didum Scotia pugilem fuperavit . Et Saxo Grammaticus legem referens de duel
lis a Frothone III. fupra laudato fancitam , hanc inferit claufulam : Sin autem
( 2 ) quavis de re pugilem popularis impeteret , ipfum armatus exciperet , cubitali
dumtaxat ftipite pugnaturum . Quæ profecto fuadent non folis Francis morem
monomachie cum baculo peragenda notum fuiffe . Quanquam ex Legibus , &
ex Capitularibus fub Francis conditis colligamus , Francos hujufce moderami-
nis extitiffe maximos promotores .

Atqui Francicæ hac de re fanctiones vel non omnes populos Francorum re-
gno fubjectos obftrinxere , vel non ab omnibus ufu receptæ funt , vel tandem
in defuetudinem abiere . Alamanni , qui ex antiquo more cum fpatis ( 3 ) judi-
ciale duellum inire confueverant , etiam fæculo XIII. fub Germanis eundem ri-
tum fervabant , prout in Jure Provinciali Alamannico legere eft . Edicitur nam-
que , ut in monomachia quilibet ( 4 ) babeat enſem nudum in manu , ac uno aut
duobus enfibus cinctus fit , prout ipfis lubuerit . Par conftitutum occurrit in Spe-
culo Saxonico ( 5 ) eodem fæculo XIII. confcripto . Et tamen Alamanni , ac
Saxones Francorum Regibus olim paruerant . Quod ad Italos fpectar , inter
Langobardicas Leges occurrunt fanctiones Caroli M. ( 6 ) , Ludovici Pii ( 7 ) ,
& Lotharii I. ( 8 ) duella cum fuftibus memorantes . Eundemque morem apud nos
ufu receptum fuiffe , non unum prodit documentum , Unam allego Formulam
in ufum Regni Italici inter editas ex pluries laudato Codice Veronenfi , quæ
infcripta eft: Qualiter vidua Salicha fpondetur . In ea fiquidem hæc leguntur in-
ferta : Tercia vero acto femper duello gaudet examinari actorem clepio & baculo
preparato, ut de furto fuper fex folid. & depofito XX. & ultra &c. Quod & in
Italia Tranftyberina , feu in Regno Siculo obtinuiffe edocent Regni ipfius
(9) Conftitutiones , in quibus præfcriptum eft , quod amodo Campiones babeant
clavas aquales , non fpinofas , nec cum aguzonibus , nec babentes cornua , nec ex par-
te fuftis ad modum unguis ,
Sed non omnes in Regno Italico Langobarda lege vivebant . Qui ergo exte
ram profiterentur legem , atque ex lege ipfa , vel ex more lethalibus armis
judicialem monomachiam inire confuefcerent , anne fic & in Regno noftro duel-
la peragerent ? Sed & illis quoque , qui Langobardo regebantur jure , armis
lethiferis aliquando pugnandum fuiffe videtur . Audi legem Lotharii I. quam
paulo fupra memoravimus : Quibufcumque per legem propter aliquam contentionem
pugna fuerit judicata , prater de infidelitate , cum fuftibus , & fcutis pugnent , ficut
in Capitulare Dominico prius conftitutum eft . Hæc innuunt , ni fallor , ad bacu-
los legalem monomachiam perftringi , caufis exceptis , in quibus de perfidia
ageretur , quæ ferreis armis dirimenda forent .

Judicialium duellorum ufum adhuc fæculo XIII . in Regno Italico perduraf

fe plura nos edocent monumenta , quæ ( cum de re aperta agatur ) exfcribe-
re fuperfedeo; referens tantum , quæ de celeberrimo Amphitheatro Veronenfi
fcribit illuftris Marchio Scipio Maphejus ( 10 ) ; fcilicet , in ejus domeftico ar-
chivio affervari Volumen Sæculi XIV , in quo continentur probationes exami-
nibus , & teftibus anno MCCLXHI. judicialiter producte a familia Vicecomitum
cognominata ; quibus probatum fuit , ipfos Vicecomites , avofque eorum per ul-
tra

(1) Worm. Monum. Dan. lib. I. c. 10.

(2 ) Saxo Grammat. I. c.
(3) Confule Leg. Alaman. Tit. LXXXIV.
(4) Jus Prov. Alam, Schilt. Edit. Gap. CCCLXXXVI, n. s.
( 5 ) Specul. Saxon. lib. I. art. 63.
(6 ) Leg. Langob. Caroli M. L. LXVI.
( 7 ) Ibidem Ludovici Pii L. III.
(8 ) Ibidem Lotharii I. L. XXXI.
(9) Conftit. Sical. Lib. II. Tit. XXXVII. Gonft. I. Edit. Lindenbr.
( 19 ) Maffei , Verona illuftrata .
COL23
V. S

IN LEGEM BURGUNDIONUM

tra retro fæculum poffediffe inter cætera introitum, & bonorem arena occafione
pugnarum judicatarum , que fiunt in ipfa arena . Nonnulli ex teftibus deponunt
infuper , pro quacumque pugna judicata in arena peracta Vicecomites exegiffe
libras vigintiquinque Veronenfis monetæ pro loco tuto reddendo ; affirmantque
fe pluries vidiffe , Vicecomites ire ad theatrum pro cuftodiendo battaiam cum be
minibus armatis .
Subdit autem nobiliffimus Scriptor , credibile effe , quod ob loci opportuni.
tatem , atque tutelam , Monomachi ad pugnam ex aliis quoque regionibus ad
Amphitheatrum Veronenfe convenirent . De quo valde dubito ; cum duellum ef
fet actus judicialis peragendus coram iis , qui ad hoc conftituti forent a Judice
excelfi fubfellii , coram quo & pugnæ vadimonium præbendum erat . In Chare
ta Judicum arbitrorum anno MCCH. apud nos conferipta : Monomachia ( 1 )
in manu Patriarcha ( Aquilejenfis ) vadiari debet , & fieri coram Advocato , vel
Nuncio ejus . Quare multo credibilius eft , judiciales ejufmodi pugnas regula
riter in proprio ipfius Judicis territorio actas fuiffe .
Quin & credibile eft , faltem in regionibus noftris , campum tutum ( quem
Italice dicimus Campo franco ) ad judiciales monomachias ineundas publica au
Atoritate ftabiliter affignatum fuiffe , cum illas in certo conftituto loco initas

fuiffe deprehendamus . Vidimus , hafce pugnas Veronæ in Amphitheatro pera,

tas effe; Patavii agebantur intra fangatum , ( 2 ) quod juxta portam Baxanelli
ordinatum erat. In Patria noftra Forijulii , fi me conjecture non fallunt , cele
brabantur in pratis apud Camformium ; qua de re peculiaria quædam occur-
runt , quibus haud inutile erit momentum temporis donare .
Illuc ipfomet fæculo XIII. Generalia Patria Placita , atque Comitia celebra
ta quandoque fuere . In Inftrumento anni MCCXXXI. ( 3 ) mentio fit Genera-
lis Termini apud Camformium tune habiti . Atque in calce ejufdem inftrumen
ti fcriptum eft: Altum in Prato de Camformio feliciter . Et anno MCCIC. ( 4)
In Prato Campiformii receptus fuit Dominus Henricus Comes Goritia in Capitaneum
Forijulii .
Porro Camformium ( latino - barbara vox ) locum pugnæ , feu duello
incundo affignatum optime denotat ; nam Kampf pugnam fignificat , & preffius
monomachiam ( 5 ) ; unde monomachi proprie Campiones , & Campbiones appel-
lati funt . Supereft ibidem area , quam reor ipfum effe Camformium , quod pro-
ximo pago contulerit nomen . Quadrangularem exhibet figuram , prout etiam
in Affifiis Hierofolymitanis duelli campus defcribitur ( 6 ) , at ex tribus tantum
partibus claufa eft , neque perfecte quadrata , fed in formam parallelogrammi
rectanguli oblongi ; quod mihi fufpicionem ingeffit , illam ex parte a villicis
disjectam fuiffe . Hæc autem area , feu campus id peculiate habet ( quod ali-
bi me legiffe non memini ) quod effoffa terra excavatus fit in mactræ formam ,
adeo ut in illum , quafi in vas , e contigua planitie haud afper præbeatur de-
fcenfus : hoc forte pulchre oftendit , quid proprie antiquitus effet in campum
defcendere . Campus ex tribus , ut dixi , partibus aggerculo clauditur ex aggefta
humo confecto , in quo duo extant hiatus , quafi januæ , quibus ingreffus in
campum exhibetur . Immediate pone campum vifitur tumulus ex terra itidem
aggefta in fedilis femicircularis fpeciem , qui nefcio an Præfidis fedes fuerit ,
an vero is fit colliculus ex parte disjectus : alii namque in eadem planitic fu-
perfunt ex congefta terra colliculi , quos fepulcralia veterum magnatum , mo-
numenta eſſe alibi ratus fum * ( 7 ) , & nunc aliquanto audacius repeto , cum
nuper fide digno relatu audiverim , uno eleganti effoffo tumulo offa adinventa
fuiffe . Schema campi , & fedilis hic eruditis exhibeo .
Re-

(1 ) Ap. de Rubeis Monum. Eccl. Aquilejen . pag. 650.

(2 ) Tract. Ms. de Generatione aliquorum Civium Úrbis Padua apud Murat. Antiq. Ital .
Differt. XXXIX.
( 3 ) Ap. de Rubeis 1. c. pag. 707.
(4) Ap. eundem 1. c. pag. 802.
( 5 ) Wachter Gloffar. I. c. Murat. I. c.
( 6 ) Affi . Hierof. S. C. cap. CXXVI. Ed. Ven.
( 7 ) Volum. III. huj . Collect, ad Indic. Superft. & Pagan. Art. II.
 MONITUM COLLECTORIS .

0
5

Redeamus , unde difceffimus . Apud Italos itaque adhuc fæculo XIII, judi,
cialium certaminum perdurabat ufus ; neque mirarer , fi fæculo quoque fequen

te non penitus exoleviffet , præcipue cum apud quofdam ævo illo Legis Lan-
gobardicæ , quæ de legalibus duellis pluries agit ) perduraret profeffio ; ut
erudite , ac folide ex documentis oftendit Vir Clariffimus Lucius Dolleonius
( 1 ) nune Bellunenfis Ecclefiæ Decanus .
Mirandum vero , imo lugendum eft , quod in cultiffima Europa parte adhuc
fæculo XVI , duella haberentur , ut jure permiffa . Sane Julii Papæ II. Confti-
zutio ( 2 ) inhibet in terris mediate , vel immediate Romanæ Ecclefiæ ſubjectis
duella e quacumque caufa , etiam a legibus permiſſa .
Ex qua Conftitutione item edifcimus , Summum Pontificem maxima animi

fui perturbatione accepiffe , quod quidam ad diffidationes devenientes ad tem

porales Principes , & Dominos , maxime civitatum , terrarum , & locorum Sedi Apo
ftolica fubjectorum , confugiunt , ut eis locum tuum , five campum ad duellum , ſen
pugnandum affignent . Et .... Principes , & Domini prafati plerumque lo-
cum , aut campum tutum bujufmodi affignant &c. Hæc agentes cohibuit Ju-
lius , cohibuere alii eodem ævo Pontifices , cohibuit Synodus Tridentina ( 3 ) .
Eos autem , qui tunc rebantur duella lege permitti , ac temporales Domi-
nos , qui monomachiæ quafi permiffa inftituendæ campum tutum præbebant ,
refpexiffe plerumque arbitror ad veteres feu generales , feu provinciales Con-
ftitutiones , feu ad antiqua quarundam civitatum Statuta , in quibus ex Barba-
rorum jurium inftituto de duellis agitur , tanquam de re permiffa , feu etiam
præfcripta .
Exemplum præbent ampliffima Comitia Regni Siculi ultra Pharum celebra-

ta HI. Kal. Jul. anno MDXXII . fupplicem offerentia libellum Carolo V. Au-
guſto Siciliæ Regi , quo petebatur , ut aboleta pragmatica quadam duella fub
graviffimis pœnis in Siculo Regno inhibente , quifque cum licentia requifita de
jure ,& fecundum formam veterum Conftitutionum Regni duella poffet inire . En
libellum Sicula dialecto exaratum una cum Refcripto Imperatoris , qui non an-
nuit poftulatis ( 4 ) .
Item perche in lo Regno è una pragmatica , li quali imponi ad uno che
Scommetti ad combaƐtiri ad altro , di cui pretendi alcuno agravio , grandifſimi peni ;
per li quali fi deveni ad grandiffimi inconvenienti , & Superchiarii ; & di izo na-
xino morti di bomini , banduli , infulti , & gravi feriti : li quali cofi fi evitaria-
no , fi la dieta pragmatica fuffi annullata , & revocata , & omni uno potiffi fatisfari
lo bonuri fo , per modu di scommeƐtiri , & combaƐtiri alo adverfario ; & multi fi
ab-

(1 ) Dolleonii Differt. Epift. ad Formulas Regni Italici Vol. II. huj. Colle&
t.
( 2 ) Julii Conftit. Regis Pacifici V. Kal. Augufti MDV. Septim. Decretal. Lib. V. Tit. XVII.
cap. 1.
( 3 ) Conc. Trid. Seff. XXIII. c. 19.
(4 ) Capitula Regni Siciliæ edita ab Illuftriffimo Francifco Tefta Tom. II. pag. $ 7.
 IN LEG. BURGUND. MONITUM COLL,

abftiniriang di fari injuria , & fupercbiaria alo fo proximo , & lo injuriato fi fa-
tisfaria , fcommittendo lo adverfario , & non li faria bifogno fari fuperchiaria , o in-
Sultu cum fupercbiaria , d'undi fequita majur fcandalo & bomicidii : per quisto lo
dicto Regno fupplica vostra Cefarea Majeftà , che extingua , & abolixa dicta pragma-
tica ; azoche omni uno cum la licentia , che fi requedi de jure , & fecundo la forma
dili conftitutioni antiqui dilo Regno , poffa fatisfari alo bonuri fo , cum manco incon
venienti . Brachio Ecclefiaftico in boc non confentiente , ne incurrant in aliquam irre-

gularitatem
RESCRIPTUM IMPERATORI S.

Non convenit , quia contra jus , & bonos mores ,

Erratum eft autem , quod ulcifcendis injuriis , atque afferendo honori pete.
rentur jura duelli ex antiquis Regni Conftitutionibus ( 1 ) , quæ tantum elicien-
dæ in dubiis quibufdam gravioris momenti caufis veritati monomachiam per-
mittebant . Aft hunc fuiffe gentium ejufce ævi vulgatum errorem innuit allega-
ta Julii H. Conftitutio , enuncians homines plerumque minimis , & inboneftis , ac
levibus verbis , ad contumelias , contentiones , & diffidationes devenire .
Tridentini Concilii Decretum , Conftitutiones Pontificum , Sanctiones Sum-
morum Imperantium folemnia hæc , & quafi legaliter habita duella tandem an-
tiquarunt . Sed ftulti , donec orbis . Manfit , hodieque manet inter homines præ-
cipue militiæ , aut nobilitatis honore donatos ploranda libido erga duella , feu
ut aptius loquar , erga duellorum peffimas , & putridiffimas fæces . Et nos qui
vetera legalia duella exagitamus ut mala , vix miramur -hodierna ( tanta eft mo-
ris vigentis abufus ) quæ iniri audimus , multo pejora . Etenim veteres judicia-
lem monomachiam inftituebant fub tutamine legum , ad declarandam juſtitiam ,
ad oftendendam culpam vel innocentiam , ad jurisjurandi veritatem firmandam 2
uno verbo ad veritatem eliciendam in gravioribus caufis , ubi præfertim de du-
bio facti ageretur; falfo , fed bona fide credentes , fe obfequium præftare Deo ,
´ad eum veluti ad juftitiæ atque innocentiæ fupremum vindicem , & infallibi-
lem veritatis affertorem , pugna mediante , recurfum habentes . Hodie ultioni
injuriarum , atque ( ut perverfa fert opinio ) tuitioni honoris plerumque fufci-
piuntur duella , contra jura ecclefiaftica atque civilia adverfus monomachiam
alte clamitantia , cum manifefta fumme Divinitatis offenfa , atque æternæ fa-
lutis imminente periculo .

(1 ) V. Conftit. Regni Siculi Lib. II . Tit . XXXII . XXXIII. Tomo I. huj, Collect,

LEX
 LE
BURGUND
CAPITULA LEGIS
I. DEE libertate donandi patribus attribu-
ta, muneribus regiis ,
II. De homicidiis .
III. De libertatibus fervorum noftrorum .
IV. De follicitationibus & furtis .
V. De bis quiflagello, fufte , calce , velpu
gno percutiunt ,
VI. De fugitivis .
VII. De Jervis originariis qui vocantur
in crimine ,
VIII. De obiectione criminum , quæ ingenuis
intenduntur .
IX. De inlatis violentiis ,
X. De interfefione fervorum ,
XI. De infli&is vulneribus ,
XII. De raptu puellarum ,
XIII. De exartis ,
XIV, De fucceffionibus fanctimonialibus ,
XV. De commotione litium .
XVI. De inquirendis animalibus
XVII. De caufis aliis , & calumniatorum re-
motione .
XVIII. De bis que cafu contigerint .
XIX. De ablatis pignoribus & fidejufforibus ,
XX. De fugitivorum furtis .
XXI. De fervorum contractibus .
XXII. De removendo in negociis Romanorum
patrocinio Barbarorum ·
XXIII. De damnis , quæ ab animalibus in-
feruntur ,
XXIV, De mulieribus Burgundiis ad fecun-
das vel tertias nuptias tranfeuntibus .
XXV. De furtis et violentiis ,
XXVI. De excuffis dentibus .
XXVII. De inruptis fepibus , et claufis iti-
neribus , furtis etiam , et violentiis .
XXVIII. De indulta generaliter incidendorum
lignorum licentia .
XXIX. De fuperventoribus et effractoribus ,
XXX. De corruptis mulieribus ,
XXXI. De plantandis vineis .
XXXII. De eo qui hominem inlicite et fine
caufa ligaverit .
XXXIII. De injuriis , quæ mulieribus inlatæ
fuerint .
XXXIV. De divortiis .
XXXV. De fervorum fuppliciis , qui ingenuis
mulieribus vim pudoris intulerint .
XXXVI. De incefti adulterio .
XXXVII. De educto gladio ,
Deeft hic titulus apud Lindeubr .
X
IONU M.
BURGUNDIONUM .
XXXVIII. De hofpitalitate legatis extranea
rum gentium et itinerantibus non neganda
XXXIX. De receptis advenis .
XL. De manumiffionibus .
XLI. De meffibus incendio concrematis .
XLII. De bereditatibus eorum , quifine filiis
moriuntur .
XLIII. De donationibus ,
XLIV, De adulteriis puellarum et viduarum . i
XLV. De bis qui objecta fibi negaverint , et
præbendum obtulerint jusjurandum .
XLVI. De his qui tenfuras ad occidendum
lupos pofuerint .
XLVII. De condemnatione latronum uxo-
rum quoque fuarum et filiorum ,
XLVIII. De inflictis vulneribus 1
XLIX, De animalibus damnum facientibus in
claufura miffis , feu caballis pervagantibus .
L. De occifis actoribus tam Regie domus
quam privatorum .
LI. De bis , qui debitas filiis fubftantiæfuæ
portiones non tradiderint .
LII. De mulieribus defponfatis , que ad alio-
rum confortium libidine inftigante tran-
fierint .
LIII. De bereditatibus filiorum , qui poft pa
tris obitum matre fuperftite inteftati mo-
riuntur .
LIV. De bis qui tertiam mancipiorum , et
duas terrarum partes contra interdi&um
publicum præfumpferint .
LV. De removendis Barbarorum perfonis
quotiens inter duos Romanos de agrorum
finibus fuerit exorta contentio .
LVI. De fervis in Alamannia comparatis .
LVII. De libertis Burgundionum , qui viam
difcedendi non habuerint .
LVIII. De cane occifo fine culpa .
LIX. De nepotibus .
LX. De albibendis donationum teftimoniis .
LXI. De mulieribus , quæ fponte ad viri coi-
tum venerint .
LXII. De filiis unicis .
LXIII. De his qui meffem in granariis fu-
vati fuerint .
LXIV, De animalibus in meſſe occifis .
LXV. De mulieribus viduis , a quibus mari-
torum debita requiruntur .
LXVI. De puellis que fine patribus et ma-
- tribus marito traduntur ,
LXVII. De fylvis .
LXVIII.
 BURGUNDIONUM.
12 LEX
II. De animalibus damnum inferentibus .
LXVIII. De adulteriis .
III. De judiciis ,
LXIX. De Wittemon . IV. De ingenuis , qui cum fervo furtum fa
LXX. De furtis .
ciunt .
LXXI. De his qui furtum componunt V. De bis qui mulieribus corruptis crines in
LXXII. De bis qui pedicam feris fecerint
curte fua capulaverint .
extra culturas . VI. De brachiis aut tibiis , que ab altero
LXXIII. De caballis quibus offa aut fcan-
"franguntur .
dala ad caudam ligata fuerint .
VII. De navigiis .
LXXIV. De viduis et filiis earum .
LXXV. De bereditate inter nepotem et ami- VIII. De viatoribus .
IX. De fidejufforibus .
tam dividenda .
X. De canibus veltrais , aut fegutiis , aut
LXXVI. De Wittifcalcis
petrunculis .
LXXVII. De infcriptionibus ·
XI. De acceptoribus .
LXXVIII. De bereditatum fucceffione .
XII. De venditionibus , quæfino teftibus fcri-
LXXIX. De præfcriptione temporum • buntur:
LXXX. De teftibus falfa referentibus , et ca-
XIII. De mulieribus , que fe voluntate fun
lumniatoribus .
ad maritos tradunt
LXXXI. De interpellationibus apud judices
XIV. De Wittemon .
futuris . XV. De Judæis , qui in chriftianum manum
LXXXII. De fidejufforibus .
LXXXIII. De his qui apud alios res fuas præfumpferint mittere .
XVI. De vineis .
agnofcunt .
LXXXIV. De venditione terrarum . XVII. De afinis ,
XVIII. Si quis boves alicujus pignora
LXXXV. De pupillis .
LXXXVI. De mala bereda . verit .
LXXXVII. De minorum contractibus , XIX. De liberali caufa , vel de operis liber=
LXXXVII. De libertatibus . toru m.
XX. De animalibus in vineam ingreffis .
LXXXIX. De reis corripiendis .

CAPITULA ADDITAMENTI PRIMI . ADDITAMENTUM SECUNDUM ,

Į. De claufis itineribus , vel aliis ,

GLORIOSISSIMUS
VIR

GUNDEBALDUS

REX BURGUNDIONUM ( 1) .

Um de parentum , noftrifque conftitutionibus , pro quiete & utilitate populi no

ftri impenfius cogitaremus , quid potiffimum de fingulis cauffis & titulis ho-
neftati , difciplinæ , rationi & juftitiæ conveniret , coram pofitis optimatibus no-
ftris univerfa penfavimus , & tam noftra quam eorum fententia , manfuris in
C
ævum legibus fumpfimus ftatuta perfcribi .
IN DEI NOMINE ANNO SECUNDO REGNI DOMNI NOSTRI GLORIOSISSIMI GUN-
DEBALDI REGIS ( 2 ) ,
LIBER CONSTITUTIONUM DE PRÆTERITIS ET PRÆSENTIBUS ATQUE IN PERPETUUM
CONSERVANDIS LEGIBUS , EDITUS SUB DIE IV. KAL . APRIL . LUGDUNI ,

Amore juftitiæ, per quam Deus placatur , & poteftas terrena dominationis adquiritur ,
ea

(1) Burgundionum . ) Burgundiones Plinio Provincia Viennenfi prima ; Cabellionenfis , Ave-

Vandalica foboles , aliquor peractis emigratio-
nibus , pulchram tandem Galliæ partem infe-
dere , & circa concinnati hujufce Codicis tem-
pora obtinebant . Pagius ad annum DIX . 10-
quens de Concilio Epacnenfi anno DXVII. Si-
gifmundo regnante celebrato , hæc habet : Quam
late patuerit Regnum Burgundia colligitur ex
ejufdem Concilii fubfcriptionibus , ubi memorantur
Sedes Epifcopales XXVII. fcilicet Tarantafien-
fis , & Otodorenfis , in Alpibus Graiis ; Ebre-
dunenfis , in Alpibus maritimis ; Viennenfis ,
Gratianopolitana , Valentina , & Genevens , in
nionenfis , Vafenfis , Carpentoratenfis , Araufica-
na , Dienfis , Tricaftina , & Vivarenfis , in Provin
cia Viennenfifecunda ; Siftaricenfis , Aptenfis ,
Vapincenfis , in Provincia Narbonenfi fecunda ;
Lugdunenfis , Matifconenfis , Lingonenfis , Cabilo-
nenfis , in Provincia Lugdunenfi prima ; Niver-
nenfis , in Provincia Senonenfi , feu Lugdunenf
quarta; Vefontionenfis , Aventicenfis , Vindonen-
s , & Bellicenfis, in Provincia maxima Sequa-
norum , five Lugdunenfi quinta .
( 2 ) Gundebaldi Regis . ) Alias Ms. Linden-
brogio tefte , Sigifmundi Regis . Certe prologus
fe-
 LEX BURGUNDIONU M. 13.

ea primum habito confilio comitum , procerumque noftrorum ftuduimus ordinare , ut in-

tegritas & æquitas judicandi a fe omnia præmia , vel corruptiones excludat . Omnes ita-
2
que adminiftrantes judicia fecundum leges noftras , quæ communi tractatu compofitæ &
emendatæ funt , inter Burgundionem & Romanum præfenti tempore judicare debebunt : ita
ut nullus aliquid de caufis vel judiciis præmii vel commodi nomine a qualibet par-
te fperet aut præfumat accipere : fed juftitiam , cujus pars meretur , obtineat , & fola fuf-
ficiat integritas judicantis . Cujus legis conditionem nobis quoque credidimus imponendam ,
ne ullus in quolibet cauffarum genere integritatem noftram fuffragiis , aut præmiis adten-
tare præfumat ; a nobis quoque primum æquitatis ftudio repellentes , quod a cunctis
fub regno noftro judicantibus fieri prohibemus . Nec fifcus nofter aliquid amplius præfu-
mat , quam quod de fola inlatione multæ legibus legitur conftitutum , Sciant itaque opti-
mates , comites , confiliarii , domeftici , & majores domus noftræ , cancellarii , & tam Bur-
gundiones ❝ quam Romani ( 1 ) civitatum aut pagorum comites , vel judices deputati omnes ,
etiam militantes , nihil fe de cauffis his , quæ acte aut judicatæ fuerint , aliquid acce-
pturos , aut a litigantibus promiffionis vel præmii nomine quæfituros : nec partes ad com-
pofitionem , ut aliquid vel fic accipiant , a judice compellantur . Quod fi quis memorato-
rum corruptus contra leges noftras , aut etiam jufte judicans , de cauffa vel judicio præ-.
mium convictus fuerit accepiffe , ad exemplum omnium probato crimine capite punia-
tur ( 2 ) : ita ut facultatem ejus , in quo venalitas vindicatur , filiis aut legitimis heredi-
bus fuis , quæ in ipfo punita eft , culpa non auferat . Notariis fane deputatorum ju-
dicum , pro judiciorum commodis in cauffis ultra decem folidos addictis , fingulos tremif-
fes cenfuimus poffe fufficere : intra decem folidos minora commoda quæfituris . Inter Ro-
manos vero interdicto o fimili conditione venalitatis crimine , ficut a parentibus noftris
ftatutum eft , Romanis legibus præcipimus judicari : qui formam & expofitionem legum
II
confcriptam , qualiter judicent , fe noverint accepturos , ut per 1 ignorantiam fe nullus
excufet . De male vero anteacto tempore judicatis prioris legis forma fervabitur . Hoc
etiam inferentes , ut fi forte judex in corruptione accufatus convinci nulla ratione potue-
rit , accufator fimili pœnæ fubjaceat , quam judicem corruptum præcipimus fuftinere . Si
quid vero legibus noftris non tenetur infertum , hoc tantum ad nos referre præcipimus ju-
dicantes . Si quis fane judicum , tam Barbarus quam Romanus , per fimplicitatem aut ne-
12
gligentiam præventus , forfitan 2 non ea , quæ leges continent , judicavit , & a corruptio-
ne alienus eft , XXX. folidos Romanos fe noverit inlaturum , cauffa denuo difcuffis parti-
bus judicanda . Illud adjicientes , ut fi judices tertio 13 interpellati non judicaverint , &
cauffam habens interpellationem noftram crediderit expetendam , & judices fuos ter fe in-
terpellaffe , & non fe auditum fuiffe probaverit , XII . folidorum judex inlatione multabi-
tur 14. At fi quifquam de quolibet cauffæ genere omiffis judicibus , hoc eft , tertio , ut fu-
pra juffimus , non interpellatis , ad nos venire præfumpferit , eum illa , quam in judicem
differentem ftatuimus , muleta conftringat . Et ne forte per abfentiam deputatorum judi-
cum negotia differantur , nullam cauffam abfente altero judice vel Romanus comes vel
Bargundio judicare præfumat , quatenus ftudeant , ut fæpius expetentes fe de legum ordi-
ne incerti effe non poffint . Conftitutionis vero noftræ feriem placuit etiam adjecta comi-
tum fubfcriptione firmari , ut definitio , quæ ex tractatu noftro & communi omnium vo-
luntate confcripta eft , etiam per pofteros cuftodita perpetuæ pactionis teneat firmitatem

Tom. IV. B NO-

Al. judicando . • Al. adminiftrances ac judices . 3 Al. cauffis & judiciis .

4 Al. deeft in Manufcriptis nomine . s Al, a nobis præmium .
& la al. MS. hæc ita leguntur : Siant itaque Optimates , Comites quoque & confiliarii , & cam Burgundiones, &c.
7 In al. MS. deputationis etiam militantis nibil de cauffis quatenus alle .
8 Al. MS, beredibus ejus quia in iplu . 9 Al. auferatur .
to Al. MS, interdicti . 11 Al. & per. 14 Defunt in MSS . preventus , forfitan .
13 Al. judices fimul tertio , 14 Al. damaetur , 15 Al. eum que .

fequens alter effe videtur a fuperiore , qui Gun-
debaldi nomen in fronte fert . Videtur quoque
in eifdem Comitiis latum fuiffe Prologum fe-
cundo loco pofitum , ac legem Burgundici Co-
dicis , quæ habetur titulo LII. Epocha enim ,
quæ hic legitur IV. Kal . Aprilis , eamdem præ-
fert diem , ac præfata lex lata IV. Kal. Apri-
lis , Agapito Confule , anno fcilicet DXII ; quo
Sigifinundus poft mortem Gindebaldi patris ,
qui ex Marii Chronico anno præcedente occu-
buerat , compleviffe potuerat annum primum ,
& incoepiffe annum fecundum integri Regni
fui , prout infcriptio , quæ hic legitur , confo-
nat . Hre mihi opinionem ingerunt , regnante
S. Sigifmundo , Gundebaldi codicem recogni.
tum , novifque legibus locapletatum , ac fub
eos legales titulos , quibus hodie conftat , dige-
ftum fuiffe . Confule dicta in Monito .
( 1 ) Tam Burgundiones , quam Romani . ) In-
fra : Si quis fane judicum tam Barbarus , quim
Romanus . Infre : Vel Romanus Comes , ve! Bur-
gundio . Romani fcilicet , feu Provinciales non
modo Romano jure vivere re -mittebantur , fed
& Romani Comites , & judices illis juri dicun-
do præponebantur .
(2 ) Capite puniatur . ) Non hinc tantummo-
do , fed ex aliis quoque legibus Barbarorum
mita elucefcit cura , ut in officio coercerent
Reipublice officiales , præfertim juri dicundo ,
aut exequendo præpofitis , ne concredita fibi
auctoritate abuterentur ,
 14 LEX BURGUNDIONUM .

NOMINA EORUM , QUI LEGES VEL SEQUENTIA CONSTITUTA , ET ILLA QUAE IN

PRIORI PAGINA CONTINENTUR , SIGNATURI SUNT , VEL IN POSTERUM
CUM PROLE DEO AUSPICE SERVATURI ,

Sig. Abgaris com. Sig. Siggonis com.

Sig. Aunemundi com , Sig. Fredemundi com,
Sig. Unnani com. Sig. Wanabarii com,
Sig. Hildeulfi com . Sig, Wilfile com.
Sig. Hildegerni com, Sig. Sigifaldi com,
Sig. Ufgildi com. Sig, Sonia com.
Sig. Walefti com, Sig. Godemundi com,
Sig. Audemundi com, Sig. Widemeris com .
Sig. Andabari com. Sig. Wadabamevis com,
Sig. Amgather com. Sig. Silvani com.
Sig. Auderici com. Sig, Gome com.
Sig. Aunemundi com. Sig. Faftile com :
Sig. Willimeris com . Sig. Suldi com.
Sig. Conegifeli com. Sig. Gundeulfi com.
Sig. Comarici com. Sig. Offini com .
Sig. Wallaerii com . Sig. Walarimi com,

INCIPIT LEX BURGUNDIONUM .

TITULUS I. perceperint , donationum noftrarum textus

De libertate donandi patribus adtributa,
muneribus regiis .
I. Uia nihil de præftita patribus
donandi licentia , vel munificen-
tia , dominantium 2 legibus fue
Q
rat conftitutum , præfenti con
ftitutione omnium uno voto & voluntate de-
crevimus , ut patri etiam antequam dividat ,
de communi facultate , & de labore fuo cui-
libet donare liceat , abfque terra fortis titu-
oftendant . Supereft ut pofteritas eorum ea
devotione & fide deferviat , ut augere fibi &
fervare circa fe parentum noftrorum mune-
ra cognofcat ,
TITULUS II.
De bomicidiis .
I. Si quis hominem ingenuum ex populo
noftro cujuslibet nationis , aut fervum Regis
natione duntaxat barbarum 3 , occidere da-

lo ( 1 ) adquifita , de qua prioris legis ordo
fervabitur ,
II. Aut fi cum filiis diviferit , & portio-
nem fuam tulerit , & poftea de alia uxore
filios habuerit aut unum aut plures , illi fi
mnabili aufu aut temeritate præfumpferit ,
non aliter admiffum crimen , quam fangui
nis fui effufione componat ,
II. Illud fame huic legi rationabili cenfui-
mus provifione fubjungi , ut fi cui forte a

lii , qui de fecunda uxore funt , in illam ,
quam pater accepit , portionem fuccedant :
& illi , qui cum patre dividentes portiones
fuas fuerant confecuti , ab eis penitus nihil
requirant .
III. Illud etiam huic legi adjungi placuit ,
ut fi quis de populo noftro a parentibus no-
ftris munificentia cauffa aliquid percepiffe di-
gnofcitur , id quod ei conlatum eft , etiam
ex noftra largitate , ut filiis fuis relinquat ,
præfenti conftitutione præftamus .
IV. Id etiam ftatuentes , ut fi quid etiam
de noftro munere , aut Deo præftante aliter
1 Al. MS. praterija . 2 Al. MS. dominantis -
3 Al. MS. nationis duntaxat barbarorum .
quocunque inlata vis fuerit , ut aut ictibus
verberum , aut vulneribus urgueatur , & dum
infequitur percutientem dolore aut indigna-
tione compulfus occiderit , atque ita factum
re ipfa , aut idoneis , quibus credi poffit ,
teftibus fuerit comprobatum , medietatem pre-
tii fecundum qualitatem perfonæ occifi pa-
rentibus cogatur exfolvere : hoc eft , fi opti-
matem nobilem occiderit , in medietatem
pretii CL. fol, Si aliquem in populo noftro
mediocrem , c. pro minore perfona LXXV,
folidos præcipimus numerare .
III. Si fervus inconfcio domino hominem
in-
4 Al. MS. legi adjiciendum probatione fubjungi .

( 1 ) Sortis titulo . ) Sortis nomine huc indi-
gitari reor eam terræ partem , quam in devi-
ta , vel dedititia regione Burgundi fibi attri-
buerant , prout alii quoque ex Barbarorum gen-
te egerunt , ut in novis fedibus partem agri fi-
bi fumerent , reliquo veteribus incolis relicto .
Procopius libro I. de Bello Vandalico cap. 5 .
fcribit , quod ejufmodi agri in Africa Vanda-
lis divifi , Vandalorum xxpas , feu fors fua æta
te appellarentur . Sortis vox occurrit & apud
Gothos , & apud Francos . Anne ita appellati
funt agri illi , quod forte dividi folerent ? Du-
bito . Idem namque vocabulum ufurpatur quo-
que ad fignificandam terram , imo & provin-
ciam , & regnum , quod forte non dividitur .
Atque fub hac fignificatione haud femel his in
legibus occurrit . 1
 LEX BURGUNDIONUM.
ingenuum occidere fortaffe præfumpferit , fer-
vus tradatur ad mortem , dominus vero red-
datur indempnis .
IV. Si dominus hujus facti confcius fue-
rit , ambo tradantur ad mortem .
V. Si fervus ipfe poft factum defuerit ,
dominus ejus pro pretio fervi xxx. folidos
parentibus occifi cogatur exfolvere . Simili
de fervis Regiis fecundum qualitatem per-
fonarum circa interfectores conditione fervata ,
VI. Hoc fpecialiter in hujufmodi cauffa
univerfitas noverit obfervandum , ut interfe-
ti parentes nullum nifi homicidam perfe-
quendum effe cognofcant : quia ficut crimi-
nofum jubemus extingui , ita nihil moleftia
fuftinere patimur innocentem ,
TITULUS III.
De libertatibus fervorum noftrorum ,
Si quos apud Regiæ memoriæ auctores
noftros , id eft , Gibicam ,
Godomarem ,
Gislaharium , Gundaharium ( 1 ) , patrem
quoque noftrum & patruos ! > liberos fuiffe
conftiterit , in eadem libertate permaneant :
quicunque fub eifdem fuerint obnoxii fervi
tuti , in noftro dominio perfeverent .
TITULUS IV.
De follicitationibus & furtis .
I. Quicunque mancipium alienum follici-
taverit , caballum quoque , equam , bovem ,
aut vaccam , tam Burgundio quam Romanus
ingenuus furto auferre præfumpferit , occida-
tur : & de occifi facultatibus , is qui perdi-
dit fuperius comprehenfa mancipia atque ani-
malia , apud follicitatorem aut furem , fi non
potuerit invenire , in fimplum recipiat : hoc
eft , pro mancipio fol. xxv. fi tamen man-
eipium ipfum , ficut dictum eft , non potue-
rit invenire ; pro caballo optimo , x. folidos
pro mediocri , vI. folidos : pro equa , foli-
dos 111. pro bove , folidos 11. pro vacca ,
fol . I.
II. Si vero fervus furtum fecerit , ipfe tra-
datur ad mortem : & dominus fervi , ea quæ
furto ablata funt de fupra fcriptis animali-
bus , eaque inveniri non poffunt , fecundum
formam pretii conftituti eum , qui perdidit ,
fimpla folutione reddat indemnem .
III. Quicumque ingenuus , tam Burgundio
quam Romanus , porcum, ovem oven , apem ,
capram , furto abftulerit , in triplum fol-
var , fecundum formam pretii conftituti :
& multæ nomine fol. x11. id eft , pro por-
co , fol. 1. pro ove , fol. 1. pro ape , fol. 1.
Tom. IV.
1 Al. patruum. 2 Al. MS. furtu .
4 Deeit in al. MS. fuftium . s Al. per fingulas quafcunque culpas .
6 Al. bubus . 7 Al. duorum bodum folutionem cogatur domina exfolvens.
8 Al. MS. mul& a in dominico fel. VI.
10 AL. MS. ingenuum libertum. 11 Al . MS. deferipsionem .
( 1 ) Gundabarium . ) Gundabario regnante
Burgundiones Galliæ partem infederant . Gun.
เร
pro capra , tremiffem , Pretia vero hæc in
triplum folvantur .
IV. Si fervus Burgundionis five Romani
furtum de fupradictis pecoribus admiferit
fervus tradatur ad pœnam , ut trecentos fu-
ftium 4 ictus accipiat . Dominus autem pro
ejus crimine fimplum folvat : & multa a do-
mino non requiratur .
V. Qui tintinnum caballi furto abftulerit ,
fi ingenuus eft , caballum alium talem red-
dat : fimili de bove conditione fervata . Si
fervus tulerit , fuftigetur .
VI. Si autem impedicato caballo ingenuus
pedicam tulerit , ejufdem meriti caballum fe
redditurum effe cognofcat . Si fervus hoc ad-
miferit , centenos pro fingulis quibufcunque
culpis fuftium ius accipiat .
VII. Si caballum alienum ingenuus non
permittente domino tranfcendere præfumpfe-
rit , 11. folidos illi cujus caballus eft , pro
unius diei itinere fe daturum effe cognofcat
fi vero amplius , ad legem illam teneatur
quam de caballis inventitiis juffimus obfer
vari . Si fervus hoc fecerit , fuftigetur .
VIII. Qui de alienis bobus domino in-
confcio, aut non permittente , operam face-
re præfumpferit , duos boves domino coga-
tur exfolvere 7 .
TITULUS V.
De his qui flagello , fufte , calse , vel pu
gno percutiunt .
I. Si quis ingenuum hominem tali præ-
fumptione percufferit , per fingulos ictus fin-
gulos folidos folvat : & muletam domino in-
ferat , fol. vi. 8
II. Qui libertum alienam percufferit , per
fingulos ictus fingulos femiffes folvat : mul-
& autem nomine folidos 1111 .
III. Qui fervum alienum percufferit , per
fingulos ictus fingulos tremiffes folvat : mul-
tæ autem nomine folidos III.
&
IV. Si quis ingenuum hominem per ca-
pillos arripuerit , fi una manu , 11. folidos
inferat : fi utraque , 111r. multæ autem no-
mine folidos vi . Si libertum aut fervum a-
lienum per capillos , feu una manu feu utra-
que , corripuerit , quemadmodum de ictibus
inter ingenum , & libertum 10 , & fervum
difcretionem folutionis fieri placuit , ita &
in hac caufa compofitionis & mulete requi-
ratur inlatio .
V. Si fervus ingenuum hominem pugno
percufferit , centum fuftes accipiat .
VI. Si vero dominus fervi cum alio fe
cædit , & fervus , dum dominum adjuvare
B 2 vult ,
3 Al. MS. folvantur .
9 AI. MS. fol. 115.
debaldi pater Gundeucus illuç regnum auxit
 16 LEX BURGUNDION U M.
vult , illum percufferit , pro ictu fervi domi-
nus 1. fol. fatisfaciat
TULUS VI.
De fugitivis :
1. Si quis fugitivum intra provincias ad
2
nos pertinentes corripuerit , pro fugitivo fo-
lidum 1. accipiat . Et fi fugitivus ille cabal-
um fecum ducit , pro caballo femiffem , pro
equa tremiffem accipiat : & fugitivum cum
omnibus rebus reddat . Si extra fortem , duos
folidos is qui fugitivum corripuerit , pro fu-
gitivo accipiat , & pro caballo fol . 1. pro
equa femiffem .
II. Qui fugitivum fecutus fuerit , & cafu
repugnantem occiderit , omni calumnia ca-
reat ; aut fi is , qui fequitur , a fugitivo per-
cuffus fuerit , ad dominum fugitivi nulla ca-
lumnia revertatur .
III. Si fugitivus cujufcunque , feu Burgun-
dionis feu Romani , captus fuerit , & cafu
de cuftodia fugerit , is quem fugit jurer , nec
fuo nec fuorum conludio aut confcientia fuif-
fe dimiffum : & præftitis , ut dictum eft , fa-
cramentis nullam calumniam patiatur .
IV. Quicunque ingenuo aut fervo ( 1 ) fu-
gienti nefciens capillum fecerit ( 2 ) , quin-
que fol. perdat : fi fciens capillum fecerit ,
fugitivi pretium cogatur exfolvere .
V. Qui fugitivum fciens flumen tranfie-
rit , pœnam follicitatoris excipiat 4 .
VI. Si vero fugitivus fugerit , facramenta
præbeat , nec fuo , ut fupra dictum eft , con-
Judio nec fuorum , fugitivum fuiffe dimiffum ,
& de ligamine nec fe nec fuis confciis eva-
fiffe .
VII. Si vero taliter facramenta non dede-
rit , pro fugitivo xv. folidos folvat .
VIII. Quod fi conftiterit , cum ejus vo-
luntate fuiffe dimiffum , xxx. fol. s cogatur
exfolvere . Si vero illi qui correptus eft , res
domini aut alterius fecum porrat , & in do-
mo illius exhibuerit , fimplam folutionem
reftituat .
IX. Si ingenuus fugitivo feu Burgundionis
feu Romani confcius panem dederit , fugiti
vum revocet
X. Si nefciens panem dederit , aut flumen
tranfierit , vel viam oftenderit , facramento
dato nullam calumniam patiatur .
XI. Si ingenuus fugientem fciens fugitivo
litteras fecerit , manus incifione damnetur :
1 Al. MS. foluturus eft. 2 Al. MS. provincias nofiras .
3 Defunt in MS. verba quæ leguntur hic poft duos folidos .
s Al. MS. XX. fol. 6 Al . MS . fimplas folutiones .
8 Al. MS. in præfenti. 9 Defunt in al. MS. aut pretium .
to Al . MSS. fibi duodecimo . 11 Defunt in MS. al.
12 Al. MS. ternis .
( 1 ) Quicunque ingenuo , aut fervo . ) Alia
lectio habet : Si quis ingenuus , aut fervus fu-
giendi &c.
(2 ) Capillum fecerit . ) Capillus prolixior in-
genuitatis fignum babebatur : capillum fervo
facere nibil aliud innuere videtur , quam permit
tere, ut fervo prolixior coma fuccrefcat , quo fe
pro ingenuo venditare poffit . Eccur vero is , qui
fi fervus hoc fecerit , acceptis ecc . fuftibus
& ipfe manus incifione damnetur .
ITULUS VII.
De fervis & originariis , qui vocantur
in crimine
Inter Burgundionem & Romanum hæc
forma fervabitur . Si a quocunque crimen
objicitur , quod ad præfens probare non po-
teft , id volumus cuftodiri , ut five fervus
Romani five Burgundionis fit qui vocatur in
culpam , non compellatur dominus facra-
menta præbere , neque pro fervo neque pro
originario : fed cum crimen objectum fuerit ,
feu fervi feu coloni , pretium juxta perfonæ
meritum
meritum fiat , quod dominus ejus , cujus fer-
vus eft aut colonus , de præfenti percipiat
aut mancipium ejus meriti confequatur . Quod
cum ita factum fuerit , ille qui vocatur in
crimine judici tradatur ad pœnam , ut fi con-
feffus fuerit fe admififfe quod objicitur , pre-
tium recipiat ille qui dederat : fervus de con-
feffo crimine occidatur . Ita ut de folutio-
ne , quod fuperius ftatutum eft obfervetur .
Si autem fervus five colonus in tormentis
confeffus non fuerit , is qui eum infcripfit
domino fuo reddat : & dominus ipfe aut vi-
carium fervum , quem pro pœna fervi in
nocentis accepit , aut pretium teneat .
TITULUS VIII.
De objectione criminum quæ ingenuis in-
tenduntur .
I. Si ingenuus per fufpicionem vocatur in
culpam , tam barbarus quam Romanus , fa-
cramenta præbeat , & cum uxore & filiis &
propinquis fibi duodecim 10juret : fi vero uxo-
rem & filios non habuerit , & patrem aut
matrem habuerit , cum patre aut matre nu-
merum impleat defignatum . Quod fi nec pa-
trem nec matrem habuerit , cum duodecim
proximis impleat facramentum .
H. Quod fi ei facramentum de manu is ,
cui jurandum eft , tollere voluerit , antequam
Ecclefiam ingrediatur , illi qui facramentum
audire juffi funt , quos a judicibus ter-
I2
nos femper ad facramentum audiendum præ-
cipimus delegari ) conteftentur fe nolle fa-
cramenta percipere : & non permittatur is ,
qui juraturus erat , poft hanc vocem facra-
menta præftare : fed fint per nos illi , qui
de- 1
4 Al. MS. incurrat .
7 Al. vocatur in crimine .
patrem , aut matrem habuerit .
fugitivi conditionem ignorabat , ac comam effufo-
rem illi fuccrefcere patiebatur , pæna pecuniaria
multatus fuerit ? ejus rei fortaffe caufa hæc eft,
quod receptator ex habitu capitis fugitivi fervi
lem conditionem dignofcere potuerit . Obtgieffer
de ftatu fervorum lib. II . cap. VIII. art. 13.
cui alii quoque eruditi affenfum præbent ,
 LEX BURGUNDIONUM.
deliquerunt , Dei judicio ( 1 ) committendi .
Si autem permiffus juraverit , & poft facra-
mentum potuerit forte convinci , in novigil-
do fe noverit redditurum 2
HI. Si hi , quibus præfentibus judex juf-
ferit dare facramenta , ad locum ftatuto die
venire diffimulaverint , & non ab aliqua fue-
rint infirmitate aut publica ordinatione de-
tenti , fenos folidos multe nomine infe-
rant. Quod fi infirmitate aut occupatione
detenti fuerint , faciant hoc ipfum judicem
fcire , aut loco fuo tales perfonas dirigant ,
quorum fide poffint in loco facramenta
præftare .
IV. Si autem pars de his , quæ facramen
ta datura erat , ad locum non venerit ,
ufque ad horam fextam diei ipfam expectet
pars altera. Quod fi ufque ad fextam non
venerit , caufam abfque dilatione abfolvat .
V. Quod fi ille alius non venerit , ille
qui facramenta præbiturus erat , difcedat in-
demnis ,
TITULU
US IX.
De inlatis violentiis ,
Si quis Burgundio aut Romanus per vim
aliquid abftulerit ufque ad pullum , in novi-
gildo fecundum pretia a nobis conftituta , cui-
cunque abAulerit , jubemus exfolvere ,
TITULUS. X.
De interfectione feruorum .
1. Burgundio & Romanus una conditione
teneatur . Si quis fervum natione barbarum
occiderit lectum ministerialem five expeditio-
nalem ( 2 ) , LV. folid. inferat : multæ au-
tem nomine ? fol. xII .
II. Si alium fervum Romanum , five bar-
barum aratorem aut porcarium occiderit ,
xxx. fol. folvat .
III. Qui aurificem lectum occiderit ,
fol. folvat .
IV. Qui fabrum argentarium occiderit , c.
fol. folvat .
V. Qui fabrum ferrarium occiderit , L. fol.
3 ) inferat .
VI. Qui carpentarium occiderit , XL. fol .
folvat .
Tom. IV.
1 Al. Mss . illico diriganeur .
3 Al. Mss. mul&tum nofter.
s Al. tuin quod abftulis .
7 Al. Mss. mul& tum autem nafter .
9 Al. MS . perexcefferis .
Al. folvere non babuerit .
( 1 ) Dei judicio . ) Cum hic de ingenuis aga-
monomachiam intelligendam effe reor ,
quæ judicium Dei confuevit appellari . Confer
Tit. LXXX. lege 2.
( 2 ) Minifterialem five expeditionalem . ) Quo
intelligere eft fervum , qui miniftri loco ipfi
domino eft , vel in expeditione domino famu-
latur . Et revera opponitur aratori , & porca-
rio , fervo puta colonico , uti & mechanicas
artes exercenti , de quibus in fequentibus arti-
culis fermo eft .
17
.
TITULUS XI.
De inflictis vulneribus .
I. Qui homini feu ingenuo feu fervo -bra-
chium ictu excufferit , five oculum amiſe-
rit , medium pretium exfolvat : fi non pe-
rexcufferit , de vulnere judicetur .
II. Si quis cuicunque in faciem vulnus in-
flixerit , in triplum vulneris pretium jube
mus exfolvere , quantum in fimplum ea vul-
nera æftimantur , que veftibus conteguntur .
TITULUS XH.
De raptu puellarum .
I. Si puella , quæ rapta eft , corrupta 10 re-
dierit ad parentes , fexies puellæ pretium
raptor exfolvat : multæ autem nomine
fol. xII.
1. Quod fi raptor folutionem fuprafcri-
ptam unde folvere valeat , non habuerit 11
puellæ parentibus adfignetur , ut faciendi
de eo quod ipfi
ipfi maluerint , habeant pote-
ftatem .
III. Si vero puella fua fponte expetierit
virum, & ad domum illius venerit , & ille
fe cum illa mifcuerit , nuptiale pretium in
triplum folvat .
IV. Si autem incorrupta redierit , ad do-
mum fuam remota ab omni calumnia re-
vertatur .
V. Romana vero puella , fi fine parentum
fuorum voluntate aut confcientia fe Burgun-
dionis conjugio fociaverit , nihil fe de paren-
tum facultate noverit habituram .
TITULUS XIII.
De exartis .
Si quis tam Burgundio quam Romanus
in fylva communi exartum fecerit , aliud tan-
CL . tum fpatii 12 de fylva hofpiti fuo confignet ,
& exartum , quem fecit , remota hofpitis
communione poffideat .
TITULUS XIV.
De fucceffionibus & fanctimonialibus ,
1. Jnter Burgundiones id volumus cufto-
diri ,
B 3
2 Al. MS. redditurum eis .
4 Al. MS . daturi .
6 Al. LX. fol.
8 Al defunt : five oculum amiferit .
10 Al. MS . incorrupta .
12 Al. MS . tantum fpatium .
( 3 ) L. fol. ) Ex rubrica titulo præfixa , & ex
multæ ratione , quæ hic minor adhuc eft ea ,
quæ fupra lege I. hujus tituli de occifo fervo
habetur , colligimus hoc titulo penitus agi de
iis , qui funt ex grege fervili . Quod fi auri-
fex , & argentarius majori compofitione pen-
fantur , id non conditioni perfonæ , fed ejus
induftriæ referri debet acceptum . Ex quibus
item vides mechanicas artes etiam circa res
pretiofas a fervis exercitas fuiffe . Vide infra
ad Tit. XXI.
 BURGUNDIONUM.
18 LEX
dirl , ut fi quis filium non reliquerit , in lo-
co filii filia in patris matrifque hereditate
fuccedat .
H. Si forte tus nec filium nec fi-
defun&
liam reliquerit , ad forores vel propinquos
parentes hereditas redeat .
HI. Illud etiam præfenti lege placuit con-
tineri , ut fi mulier maritum habens fine fi-
liis de hac luce tranfierit , maritus defunctæ
uxoris pretium , quod pro illa datumfuerit ,
non requirat .
IV. Similiter quod mulier ad maritum ve-
niens erogaverit , defuncto fine filiis marito
2
mulier aut parentes mulieris non requirant .
V. De his vero puellis , quæ fe Deo vo-
verint , & in caftitate permanferint , fi una 4
duos fratres habuerit , tertiam jubemus ut por-
tionem de hereditate patris accipiat , hoc eft
de ea tantum terra , quam pater ejus fortis
jure poffidens mortis tempore dereliquit ,
Similiter & fi quatuor aut quinque fratres
habuerit , portio ei debita refervetur .
VI. Si autem illa unum tantum habuerit
fratrem , non medietatem , fed tertiam con-
fequatur, ea fcilicet conditione , ut poft obi-
tum illius quæ fœmina & fan&timonialis eft,
quidquid in ufufructu de paternis rebus per-
cepit , ad proximiores parentes pertineat ,
nihil illa exinde alienandi poteftatem ha-
bitura , nifi forfitan quod ex matris bonis ,
id eft , in recellulis 8 ( 1 ) vel ornamentis ,
aut ex fuo potuerit labore conquirere .
VII. Hoc his. tantum cenfuimus effe præ-
ftandum , quibus patres fuas jam non dede-
rint portiones : quod fi a patre 10 , ubi vi-
vere poffint , perceperint , ex hoc ipfo quod
voluerint faciendi liberam habeant pote-
ftatem .
TITULUS XV.
De commotione litium .
I. Quicunque ingenuus Burgundio in do-
mum cujuslibet ad rixam ingreffus fuerit
VI . folidos- inferat illi , cujus domus eft: &
multæ nomine folidos XII . Quod tamen in-
ter Burgundiones & Romanos æquali condi-
tione volumus cuftodiri .
H. Si vero fervus vi , aut per rixam in
domum alienam ingreffus fuerit , pro folu-
I
tione jam dicta centum fuftium ictus ac-
cipiat , & nullum exinde damnum fervi do-
minus patiatur .
TITULUS XVI.
De inquirendis animalibus .
1. Quifquis per veftigium quodlibet ani-
mal 12 fecutus fuerit , & ad domum alterius
veftigio ducente pervenerit , fi is ad cujus
domum venerit , eum prohibuerit domum
fuam intrare ad res fuas requirendas , pro
hoc quod res repofcit 13 , is qui eum de do-
mo fua ab inquifitione repulerit , pro fure
teneatur obnoxius ( 2 ) . Ita ut inquifitionem
nec mulieri liceat denegare .
H. Quod fi fervus hoc fortaffis aut ancil
la abfentibus dominis fuis prohibuerit , ipfe
qui prohibuit , legibus pro fure teneatur ob
noxius 14
HI. Si vero vegius ( 3 ) extiterit , & ve-
giaturas 15 acceperit , & is cui indicat inve-
nire non potuerit , furtum quod fe perdere
( 4 ) mentiebatur diffolvat in fimplum .
TITULUS XVII.
De cauffis aliis & calumniatorum remotione

Į. Omnes omnino cauffe , quæ inter Bur

* Al. Si foris . * Defunt al. in MS. muller aut. gun-

3 Al MS devoverint .
s Al. MS. furtis in re .
7 Al. MS . babituram .
9 Al. MS. ei.
11 Al. MSS. ad vindi&tam .
13 Al MS. res pofcit .
is Al. MS. verasuras .
4 Deeft al. in MS . una .
6 Al. MS. nullam illam ,
8 Al. MS. refcellolis .
10 Al. MSS . quas a patre .
12 Al . Quicumque veftigium de quolibet änimali .
14 Al. MSS. addunt ; Ita ut ne mulieri liceat denegare .

(1 ) In recellulis . ) De iis parvis rebus ( Ita- ce Taffilone c. XI . Qui refifterit domum fuam ,
lice coferelle ) hic fermo eft , quæ infra Tit.
orname quod felifuchen dicunt , qualem rem quærenti re
LI. lege 3. veniunt fub nomine ntorum ,
vellimentorum . Confer parallelam Thorin- fifte bat , talem componat . In Publico XL . folidis .
Selifuchen autem eft fcrutinium domus facere ,
gorum legem Tit. VI. lege 6.
( 2 ) Obnoxius . ) Antiquum Europæorum in- ut in notis ad ipfum Concilium Volumine fe-
ftitutum , ut damnum paffo ingredi alterius do- cundo hujus Collectionis relatum animadverti :
mum liceret ad rem fuam perquirendam , adeo ubi & notavi fimile jus in pagis noftris adhuc
ut nefas haberetur eum ab inquifitione repel- manere hominibus , qui funt de Vicinia , feu
de Confilio Communitatis .
lere . Haud abfimilia funt , quæ leguntur in
Legibus Sveco rum , & Gotho rum a Doctor e (3 ) Vegius . ) Germanis Wicker , divinator ,
Ragualdo Ingemundi latinitate donatis lib. XV. vates . Huc autem proprie lermo fit de divino
cap. 11. Quando furtum eft commiffum , debet mercede conducto ( que vegiaturarum voce hic
defignatur ) ad inquirendain rem deperditam .
tunc damnum paffus mox fuis vicinis intimare ,
Imo & infra Additam . I. Tit . 8. merces , ſeu
quid boc eft, quod fibi fuit ablatum . Quod fi
Jufpicatur , ad quem locum devenerat , debet tunc pretium vegio debitum , taxatur pro rei deper
Legislatores ipfi fi-
illuc accedere cum IV. viris , & inftare quod pof- ditæ indicio . Adhuc ergo
divinationibus adhibe
fit legitimam facere inquifitionem , nec poteft ia- dem aliquam ejufmodi
Confule dicta Volum . III. hujus Colle-
lis inquifitio fibi denegari . Moris reliquiæ , Loc- bant .
cenio tette Antiq . Sveogoth . Lib. II . cap. 6. ctionis in notis ad Num . XIV. Indiculi Paga-
perdurant adhuc in Svecia . Huc referenda lex niarum .
Concilii Bavarici apud Dingolwingam fub Du- (4 ) Quod fe perdere . ) Rectius alia lectio ;
Furtum , quod prodere mentitur , in fimplo folvat •
 LEX BURGUNDIONU M.
gundiones habitæ funt , & non funt finitæ ,
ufque ad pugnam Mauriacenfem habeantur
abolite .
II. Si quis fane fervum fuum aut ancillam
cognoverit, recipiat .
III. Pro homine ingenuo prius occifo xx.
tantum folidi inferantur , & omnis repetitio
conquiefcat .
IV. Illud quoque fpecialiter volumus cu-
ftodiri , ut quicunque Burgundio de quacun-
que cauffa ab eo , qui illi litem intendit ,
bis admonitus fuerit , ut dato fidejuffore ad
judicium veniat , & fi nec fidejufforem da-
re , nec ad judicium venire voluerit : atque
hoc factum duobus aut tribus ingenuis tefti-
bus potuerit adprobari , inferat mulete no-
mine fol . vi, & ad judicium nihilominus ve-
nire compellatur .
V. Qua conditione Romanus
qui cauffam cum Barbaro habuerit , aut do
minum admoneat aut actorem . Et fi actor 3
iterato admonitus ad cauffam dicendam pro
originario fibi commiffo non venerit , cen-
tum fuftes accipiat ,
TITULUS XVIII.
De bis que cafu contigerint,
I. Si quodcunque animal quolibet cafu ,
aut morfus canis homini mortem intulerit ,
jubemus etiam inter Burgundiones antiquam
exinde calumniam removeri : quia quod ca-
fus operatur non debet ad damnum aut in-
quietudinem hominis pertinere . Ita ut fi de
animalibus fubito caballus caballum
rit , aut bos bovem percufferit ,
momorderit , ut debilitetur , ipfum
aut canis , per quem damnum videtur ad-
miffum , tradatur illi , qui damnum pertulit .
II. Si lancea vero vel quodcunque génus
armorum aut projectum in terra , aut fixum
fimpliciter fuerit , & cafu fe ibidem homo
aut animal impulerit , illum cujus arma fue-
rint , nihil jubemus exfolvere : nifi forte fic
arma fua in manu teneat , ut homini peri-
culum poffit inferre ,
TITULUS XIX.
De ablatis pignoribus & fidejufforibus .
I. Qui ante audientiam cujufcunque pigno-
ra abftulerit , cauffam perdat , & inferat mul-
&
tæ nomine fol. XII .
II. Quicunque caballum alienum quafi
agnitum pro fuo tulerit , & fuum effe non
I Al. Mss. oblita . 2 Al. & ille nec .
4 Al. Ms. animal aut canem ... tradat .
7 Al. Ms. deeft , fuum . 8 Al. Ms. in triplum ab illo quem fidedixit impleatur .
To Al. Mss. fidejuffori . 11 Al. quaratur .
14 Al. Mss. Quicunque fidejuffor moluerit .
17 Al. Ms. fua fidejuffor dederit , crediderit . Al. fua fidejuffori crediderit ,
(1 ) Non requiratur . ) Ex Burgundica the-
mide fidejuffor non modo conveniri non pote-
rat , nifi excuffo debitore principali ( V. infra
Additam. II. cap. 7. ) fed & cum debitor fol-
vendo non effet , ex hac lege colligimus libe-
19
potuerit adprobare , caballi alterius ejufdem
meriti amiffione damnetur,
III. Si quicunque pro eo , cum quo cauf-
fam habere fe putat , alium pignoraverit ,
cum quo cauffam nullam habet , & caballes
aut boves tulerit , aut mancipium rapuerit ,
inferat pro fingulis mancipiis vel animalibus
folidos binos .
IV. Si ingenuam perfonam pignoris loco
tulerit , inferat pro ea præfumptione foli-
dos 1111.
V. Si quis pro parente , aut amico , vel
pro quocunque , fidejuffor extiterit pro quo-
libet debito , & is qui fub fidejuffore difcef-
ferit ter admonitus coram teftibus , vel poft
commonitionem pignoratus , fi convictus fue-
rit pignora fua fidejuffori per vim abftuliffe ,
& neceffe fuerit fidejufforem fuum conftri-
ingenuus , Aum atque compulfum debitum de fuo fol-
vere , in triplum ille , pro quo fidejuffum
eft ,, impleat , quidquid fidejufforem in hac
cauffa folviffe conftiterit .
VI. Modus vero pinorum hic erit , ut
tertiam partem fidejuffor amplius tollat ,
quam fumma debiti eft , & denunciet coram
teftibus debitori . Quod fi intra tres menfes
foluto debito pignora fua non perceperit ,
non
poftmodum ea requirendi pontificium
habebit ,
VII. Si is , qui fidejufforem dedit , non
habuerit unde folvat , ipfum fidejuffor 10 ad fe
abfolvendum tradat , & a fidejuffore aliud
I
non requiratur ( 1 ).
VII. Quod fi diffimulaverit implere quod
occide- placitum eft , & neceffe fuerit fidejufforem
aut canis conftri&
tum atque de
compulfum debitum
animal fuo folvere , in triplum ab illo , pro quo fi-
dejuffum eft 12 , impleatur, quidquid fidejuffo-
rem in hac cauffa folviffe conftiterit .
IX. Quicunque fidejuffores debitores dede-
rint , ille cujus fidejuffor acceffit , ufque ad
domum ipfius fub fua defenfione perducat :
fi autem non fic 13 fecerit , non fit a fidejuf-
fione penitus abfolutus .
X. Quicumque noluerit 14 fatisfacere debi-
tori , & neceffe fuerit 15 fidejufforem fuum pi-
gnorare , & voluerit fidejuffor illi refiftere ,
fidejuffionis fuæ debitum , quantum ab illo
repofcitur , de fuo fatisfaciat .
XI. Si vero fidejufforem pignoraverit , &
is pro quo ille 16 fidejuffor accefferit , pigno-
ra fidejufforis fui aut fua , fi fidejuffor deerit ,
crediderit 17 præfumenda aut diripienda , in
novigildo folvat , quantum abftuliffe convin-
citur : & inferat multæ nomine folidos xII .
T1-
3 Al. Ms. auctorem . Et fi auctor .
5 Al. in Mss. deeft , prafumptione . 6 Al. Ms. que fid. exreſſerit .
9 Al. poteftatem .
12 Al. Mss. quem fide dixit . 13 Al . Mss. deeft , fic .
15 Al. Mss. babuerit . 16 Al. Ms. pro illo .
rari fidejufforem , fi ipfius debitoris perfonam
noxæ , aut fervitio creditori tradere poflet .
Adeo ut fidejuflio effet tantum cum effectu obli-
gatoria , quando principalis debitor nec in ære ,
nec in corpore debitum luiffet .
‫کے‬
 20 LEX BURGUNDIONUM .
TITULUS XX.
De fugitivorum furtis .
1. Si fervus cujufcunque per fugam lapfus
fuerit , atque in fuga pofitus equos cujusli-
bet , ornamenta , veftes , vel quodque aliud
furto abftulerit , & fecum detulerit , a domi-
no fervi nihil horum penitus requiratur . Ita
tamen fi eum de fuga potuerit revocare ,
quidquid abftuliffe convincitur , in fimplum
reftituat .
II. Si fervus in obfequio domini conftitu-
tus furtum fecerit , &. furto facto vertatur
in fugam , dominus ejus præbeat facramenta ,
2
neque pro furto , neque pro fuga fervi con-
fcientiam fuam obnoxiam teneri : quod cum
fecerit , a fervi domino nihil quæratur . Hii
vero qui fugitivos corripiunt , dominis man-
dare debent : & præter illum folidum , qui
pro fugitivo intra fortem debetur , pro eo
quod mittit perfonam aut ipfe nunciat , in
centum millibus pro evectione 4 folidum de-
bet accipere .
HI. Quod fi non mandat & fugerit , & fi
intra dies xxx. non mandaverit , aut facra-
mentis ficut fupra dictum eft fe abfolvat ,
aut xv. folidos pro fugitivo folvat .
TITULUS XXI.
De fervorum contractibus .
I. Si quis inconfulto domino , tam Bur-
gundio quam Romanus , originario aut fer-
vo folidos commodaverit , pecuniam perdat.
H. Quicunque vero fervum fuum “aurifi-
cem , argentarium , ferrarium , fabrum æra-
rium 2 fartorem vel futorem , in publico
( 1 ) adtributum artificium exercere permiſe-
rit , & id quod ad facienda opera a quo-
cunque fufcepit , fortaffe everterit , dominus
ejus aut pro eodem fatisfaciat , aut fervi ipfius
fi maluerit faciat ceffionem .
TITULUS XXII.
tur : ita ut mater nec donandi , nec venden-
De removendo in negotiis Romanorum
di , nec alienandi de his rebus , quas in do-
patrocinio Barbarorum .
natione nuptiali accepit , habeat poteftatem 7 ,
Quicunque Romanus cauffam fuam , quam II. Si forte mulier illa filios non habue
cum alio Romano habet , Burgundioni agen-
dam tradiderit , cauffam perdat : & is qui
fufcepit , inferat multæ nomine fol. x11 .
Al. Ms. furtum admiffum . 2 Al. Ms. per furtum neque per fugam .
3 Al. Mss. illum folum . 4 Al. evafione .
7 Al. Ms. habeat liberam poteftatem . 8 Al. Ms. parentes accipiant , hoc eft , donatores .
(1 ) In publico . ) Quod alibi obfervatum eft ,
hic apertiflime patet , mechanicas artes etiam
in publico exercere fervorum proprium fuiffe .
Et fane ex compofitionibus interfectorum at
tificum , quæ in Barbarorum legibus haud fe-
mel occurrunt , facile dignofcimus nonnifi e
grege fervorum , aut ad fummum ex manumif-
forum genere illos fuiffe , cum ingenui compo-
TITULUŞ XXIII.
De damnis , quæ ab animalibus inferuntur.
I. Quicunque animal de meffe vel de quo-
libet damno incluferit , & ante æftimatio-
nem damni præfumptione & arbitrio fuo is ,
cujus animal eft , de curte per vim tulerit
inferat illi cui vim intulerit , fol. vi . & mul-
tæ nomine fol. vi . damni æftimatione ta-
&
xata . Si fervus hoc fecerit , centum fu
ftium ictus accipiat , damni fimiliter æftima
tione taxata .
II. Si quodlibet animal , dum de meffe ,
aut de prato , aut de vinea , aut de area
annonaria expellitur , impalaverit ( 2) , nihil
ab eo qui expulit requiratur .
III. Quod fi animalia , dum de damno ad
claufuram minantur , de campo aut de quo-
cunque loco ille cujus funt tollere præfum-
pferit , fingulos tremiffes per fingula anima-
lia folvat : & multæ nomine fol. 111 .
IV. Si cujufcunque porci damnum faciunt
in vineis , pratis , aut in meffibus cultis , &
fylvis glandiferis , & admonitus porcorum do--
minus bis fuerit , ut porcos fuos cuftodiar ,
& naluerit ; is cui damnum inferunt occi
dendi de grege porcorum optimum , libe
ram habeat facultatem , & fuis ufibus vindi-
candum .
V. Quod fi conteftatus non fuerit , & por
cum occiderit , folidum pro porco folvat ,
ita ut quod porci everterint , componatur ,
TITULUS XXIV.
De mulieribus Burgundiis ad fecunias vel
textias nuptias tranfeuntibus .
1. Si qua mulier duntaxat Burgundia poft
mariti mortem ad fecundas aut tertias nu-
ptias , ut adfolet fieri , fortaffe tranfierit , &
filios habuerit , ex omni conjugio , donatio-
nem nuptialem dum advivit ufufructu poffi-
dear : poft ejus mortem ad unumquemque
filium , quod pater ejus dederat , reverta-
rit , quidquid ad eam de donatione nuptiali
pertinet, poft mortem mulieris medietatem
parentes eju , medietatem defuncti mariti do-
natoris parentes accipiant .
III. Ceterum fi quis filiorum matri per te-
ftamentum aliquid , aut donationem contu-
le-
5 Al. Ms. commendaverit . 6 Al . Ms. quicquid pater
fitio multo majore pretio penfaretur . Inde reor ,
ingenuos , quafi militiæ , & reipublicæ natos a
mechanicis artibus , ut a vili exercitio abhor-
ruiffe . Quæ opinio fixas adeo radices egit , ut
hodie quoque perduret .
(1 ) Impalaverit . ) Impalare eft in palum
impingere . Vide Legem Ripuar. Tit. LXX.
leg, 3. 4.
 LEX BURGUNDION U M. 21

ferit , mater exinde faciendi quod voluerit quantum viæ fpatium continere potuerat 7
liberam habeat poteftatem . conteratur .
IV. Aut fi inteftata defecerit , mulieris IV. Si quis fepem alienam aperuerit , &
parentes hereditatem ejus fuo dominio vin- caballos fuos aut animalia in meffem aut in
dicabunt .
pratum voluntarius miferit , fi ingenuus &hoc
V. Si quis Burgundio filios habet , tra- fecerit , per fingula animalia inferat , pro mef-
dita filiis portione , de eo , quod fibi refer- fis vel prati damno , domino folidos decem
vavit , donare aur vendere , cui voluerit , fingulos .
habeat liberam poteftatem . V. Si fervus hoc fecerit , centum fuftium
ictus accipiat : ita tamen ut a domino fer-
TITULUS XXV. vi damnum , quod admiffum fuerit , com-
ponatur .
De furtis & violentiis .
VI. Si vero cujus caballi funt , inventus
1. Si quis cujuslibet hortum violenter in a domino meffis , dum tenetur ad debitum ,
greffus fuerit , inferat pro ipfa præfumptione refiftere fortaffe tentaverit , & cæfus fuerit
illi , cujus hortus eft , fol. 111. & multæ aut plagatus , nullam exinde , cujus meffis
nomine fol. vi . aut pratum eft , calumniam patiatur .
II. Si fervus hoc fecerit , centum fuftium VII. Si quis per diem in vineam alienam
tus
i& accipiat . furtim aut violenter ingreffus fuerit , ut da-
mnum faciat , inferat pro ipfa præfumptione
TITULUS XXVI. fol. 111.
VIII. Si fervus hoc fecerit cædatur .
De excuffis dentibus .
IX. Si quis vineam fructum habentem no-
1. Si quis quolibet cafu dentem optima- &u ingreffus fuerit , & a cuftode vineæ in-
ti Burgundioni vel Romano nobili excuffe- tra vineam fuerit interemptus , ab occifi do-
rit , fol. xv. cogatur exfolvere . mino aut parentibus non requiratur 1 •
II. De mediocribus perfonis ingenuis , tam X. Si quis ingenuus vomerem furto abſtu-
Burgundionibus quam Romanis , fi dens ex- lerit , duos boves cum juntura & adparatu
cuffus fuerit , x. folidis componatur . aratri tradere domino compellatur .
III. De inferioribus perfonis , v. fol. XI. Si fervus hoc fecerit , CL. fuftium ictus
IV. Si fervus homini ingenuo voluntarius accipiat .
dentem excufferit , manus incifione damne-
tur . Si ficut fuperius ftatutum eft , doceatur TITULUS XXVIII .

admiffum , prout perfona fuerit , pretium pro

dentibus folvat . De indulta generaliter incidendorum li-
gnorum licentia .
V. Si quis ingenuus liberto dentem ex-
cufferit , inferat ei folidos tres . Si fervo alie- I. Si quis Burgundio aut Romanus fylvam
no dentem excufferit , det ei cujus fervus non habeat , incidendi ligna ad ufus fuos de
eft , folidos duos . jacentivis & fine fructu arboribus in cujusli-
bet fylva habeat liberam poteftatem ( 1 ), ne-
TITULUS XXVII. que ab illo cujus fylva eft repellatur .
II. Si quis vero arborem fructiferam in
De inruptis fepibus , & claufis itineribus ,
aliena fylva , non permittente domino , for-
furtis etiam & violentiis .
taffe inciderit , per fingulas arbores , quas in-
1. Si quis fepem alienam nullo impeditus cidit , fingulos folidos domino fylvæ inferat .
objectos , inferendi tantum damni ftudio ru- Quod etiam de pinis & abietibus 12 præcipi-
perit , fi ingenuus aperuerit , illi cujus mef- mus cuftodiri . Quod fi fervus hoc fecerit ,
fis eft , per fingulos palos , fingulos tremiffes fuftigetur : & dominus ejus nullum damnum
exfolvat : fi fervus hoc fecerit , centum fu- aut calumniam patiatur .
ftium ictus accipiat , & fepes , que aperta III. Si quis vero quemquam de jacenti-
fuerit , reparetur . vis & non fructiferis arboribus lignum ufibus
II. Hoc etiam de prato & de vinea , præ- fuis neceffarium præfumere fortaffe non per-
cipimus cuftodiri . miferit , ac fi ei pignora tulerit , reftitutis
III. Omnes fane volumus hoc evidenter in triplum pignoribus , inferat mulétæ nomi-
agnofcere . Quicunque viam publicam aut vi- ne folidos fex.
ciralem clauferit , x1 . fol. fe multæ nomi-
ne noverit inlaturum : ita ut fepes illa im-
6
pune a tranfeuntibus deponatur , & meffis ,
T I-
I Al. Ms. habens . 2 Al. Mss. refervat . 3 Al. Ms. optimat um. 4 Al Ms. inferat ci
5 Al. Ms. nullo impedito fubjectos Al . nullum impeditum fubjectum . 6 Al. Mss. tranfitoribus.
7 Al. putatur . 8 Deeft in al. Ms. ingenuus . 9 Al. folidos fingulas . 10 Al. Mss. quarat♡ •
11 Al. Mss. adparatum aratri regle tradere . 12 Al. Ms. panis & abjettibus .

(1 ) Poteftatem. ) Id eo facilius forte obtine- ut alibi dictum eft . Videatur Tacitus Germ .
bat ex reliquiis antiqui inftituti Germanici , cap. XXVI. & Cæfar de Bello Gallico lib. VI.
quo agri omnes Communales effe cenfebantur , cap. 23
 22 LEX BURGUNDIONU M.
TITULUS . XXIX.
De fuperventoribus & effractoribus .
1. Si quis fuperventu aut latrocinii fcelere
negociatorem aut aliquem occiderit , occida-
tur : ita ut fi ea quæ abftulit non potuerint
inveniri , in fimplum de fuis facultatibus re-
formetur .
II. Quod fi fuperventum inferens , ab his
quos latrocinio fuo crediderat expetendos fue-
rit interfectus , nulla interfe &
toribus ab occifi
dominis aut parentibus moveatur ex hac par-
te caufatio .
III. Effractores omnes , qui aut domus aut
fcrinia ( 1 ) expoliant , jubemus occidi .
TITULUS XXX.
• juria , ducentos : fi libertæ centum : fi an-
De corruptis mulieribus ,
Quicunque ingenuus ancilla violentiam fe-
cerit , & vis potuerit adprobari , inferat ei ,
cujus ancilla eft , fol. xii . Si fervus hoc fe-
centum quinquaginta
cerit , centum fuftium ictus
accipiat .
TITULUS XXXI.
De plantandis vineis .
I. Inter Burgundiones & Romanos id cen
fuimus obfervandum , ut quicunque in com-
muni campo nullo contradicente vineam for-
taffe plantaverit , fimilem campum illi refti-
tuat , in cujus campo vineam pofuit .
II. Si vero poft interdictum quicunque in
campo alterius vineam plantare præfumpfe-
rit , laborem fuum perdat , & vineam cujus
eft campus accipiat .
TITULUS XXXII.
De eo qui bominem inlicite & fine
cauffa ligaverit .
Si quis hominem ingenuum innocentem li-
gaverit , & hoc ingenuus fecerit , inferat ei ,
quem ligaverit , folidos x11. & multa no-
mine fol. x11 . Si libertum ligaverit , inferat
ei, quem ligavit , fol. vi. & multæ nomi-
ne folidos vi. Si fervum ligaverit , inferat ei
folidos tres & multæ nomine fol. 111. Si
Al. Ms. fecunias . 2 Al. Ms. centum .
3 Al. Mss. defant , & mulda nomine fol. XI.
4 Al . Mss. uxorem fuam fine cauffa forte . 5 Al. Mss. adulterium , maleficium , vel ſepulchrorum violatriam .
6 Al. Mss. faciendis bis .
( 1 ) Scrinia , ) Alia lectio habet fceunias , feu
fcreunias . Schrein autem non folum de opere
fcriniario , fed de quolibet conditorio intelligi-
tur , imo & de tugurio , & præcipue de fubter-
raneo tugurio , aut fpecu , veteribus Germanis
ufitato ( V. Wachter. Gloffar. V. Schrein )
qui Tacito Germ. cap. XVI. dictus eft fuffugium
biemi , & receptaculum frugibus . Lex Salica Ti-
tulo XIV. cap. I. Si tres bomines ingenuam puel-
lam de cafa , aut de fcrtona rapuerint . Atqui
puella non rapitur de fcrinio . Vide , quæ in
hunc legis Salicæ locum congeffere eruditiffi-
mi viri Bignonius & Eccardus Tomo II. hu-
jus Collectionis relati .
(2 ) Necetur in lute. ) Eo fcilicet mortis ge-
fervus hoc fecerit , centum fuftium ictus ae
cipiat .
TITULUS XXXIII.
De injuriis , quæ mulieribus inlata
fuerint .
1. Si qua mulier ingenua in domo fua a
quocunque ingenuo aut in via innocens di-
fcapillata fuerit > aut detracta & teftibus
hoc potuerit approbari , inferat ei auctor fa-
I
ti fol. x11 . & muleta nomine fol. xI.
Si libertæ hoc factum fuerit , inferat ei fol.
vi. Si ancillæ hoc factum fuerit inferat ei
2 1
fol. 111. & multæ nomine fol. III.
II. Si a fervo hæc ingenuæ inrogatur in-
cillæ ,
feptuaginta quinque fuftium ictus ac-
cipiat .
III. Si vero mulier illa , cujus tali ordine
injuriam juffimus vindicari , liti fe fponte mi
fcuerit , pro inlata injuria nihil quæratur ,
TITULUS XXXIV.
De divortiis .
1. Si qua mulier maritum fuum , cui le-
gitime junta eft , dimiferit , necetur in lu-
το ( 2 ) .
II. Si quis uxorem fuam fine cauffa dimi-
ferit , inferat ei alterum tantum , quantum
pro pretio ipfius dederat : & multæ nomine
fol. XII.
III. Si quis vir uxorem fuam forte 4 di-
mittere voluerit & ei potuerit vel unum
de his tribus criminibus adprobare , id eft ,
adulteram , maleficam , vel fepulchrorum vio-
latricem , dimittendi eam habeat liberam
poteftatem ; & judex in eam , ficut debet in
criminofam , proferat ex lege fententiam .
IV. Quod fi de his tribus facinoribus <
nihil admiferit , nulli virorum liceat de al-
tero crimine uxorem fuam dimittere : fed fi
maluerit , exeat de domo rebus omnibus di-
miffis , & illa cum filiis fuis his
quæ mari
tus habuit , potiatur ,
TH
nere mul& tatur , quo imbellem , aut corpore in-
famem decebat . De veteribus Germanis hæc
habet Tacitus Germ. cap. XII . Diginio pœna-
rum ex delicto . Proditores & transfugas arbori
bus fufpendunt . Ignavos , & imbelles , corpo-
re infames cœno , ac palude , inje&a infuper cra-
te , mergunt . Diverstas fupplicii illuc refpicit,
tanquam fcelera oftendi oporteat dum puniuntur ,
flagitia abfcondi , Difcrimen inter fcelus & fla-
gitium dignofcimus ex Auguftino libro II. de
Doctrina Chriftiana cap, 16. fcribente : Quod
agit indomita cupiditas ad corrumpendum ani-
mum, & corpus fuum , Flagitium vocatur . Quod
autem agit , ut alteri noceat , Facinus dicitur ,
Et hæc funt duo genera omnium peccatorum .
 LEX BURGUNDIONUM .
2
TITULUS XXXV.
De fervorum fuppliciis , qui ingenuis
mulieribus vim pudoris intulerint .
1. Si quis fervus vim mulieri ingenuæ fe-
cerit , & quefta fuerit , & evidenter hoc po-
tuerit adprobare , fervus pro admiffo crimi
me occidatur ,
II. Si yero ingenua puella voluntarie fe fer-
vo conjunxerit : utrumque jubemus occidi .
III. Quod fi parentes puellæ parentem fuam
punire fortaffe noluerint , puella libertate ca-
reat, & in fervitutem regiam redigatur ,
TITULUS XXXVI.
De incefti adulterio ,
Si quis cum parente fua vel uxoris
fuæ forore in adulterio fuerit deprehenfus ,
pretium fuum ei , qui eft proximus mulieri
quam adulteravit , prout perfona fuerit ,
cogatur exfolvere : & mul&
tæ nomine fol. x11 .
Adulteram vero fubdi jubemus regiæ fervi-
puti .
TITULUS XXXVII,
De educto gladio.
Quicunque fpatham , aut femifpathium
eduxerit ad pereutiendum alterum , & non
percufferit , inferat muleta nomine fol. xII .
Si percufferit inferat fimiliter fol. x11 . &
de inflicto vulnere judicetur ,
TITULUS XXXVIII.
De hofpitalitate legatis exterarum gentium ,
& itinerantibus non neganda .
I. Quicunque hofpiti venienti
aut focum ( 1 ) negaverit , trium folidorum
inlatione muletetur .
II. Si conviva Regis ( 2 ) eft , vi . folidos
multæ nomine folvat .
III. De legatis ( 3 ) vero extranearum gen-
1 Al. Mss. qua adulteravit . 2 Al. femifpatham .
5 Al. Ms. fua expenfa . 6 Al. Ms. cafa proliata , Al . praliata .
(1 ) Facum. ) Hofpitalitas præfcripta,prout inter
Barbaros maxime facra , atque peregrinis , &
hofpitibus neceffaria , præfertim dum publicorum
diverfariorum ufus non erat . Inde & tot hofpi-
talia pro peregrinis erecta , in quibus ex legi
bus cautum erat , ne denegaretur hofpitibus te-
Etum , aqua , focus , & palea . Vide Muratorium
Antiquit. Italic. Differt. XXXVII. Hofpitalita
ten ex præcipuis Barbarorum virtutibus exti-
tiffe e veterum teftimoniis edocemur , ex qui
bus quamplura congeflit Pellouterius Hift. des
Celtes lib. II. cap. 16. Ego tantummodo refe-
ram Tacitum noftrum Germ, c. XXI. Quem-
cumque mortalium arcere tecto nefas habetur : pro
fortuna quifque apparatis epulis excipit . Cum de-
fecere , qui modo hofpes fuerat , monftrator befpi-
tii & comes , proximam domum non invitati
adeunt ; nec intereft ; pari humanitate accipiun-
tur . Notum , ignotumque , quantum ad jus hofpi-
tii , nemo difcernit . Abeunti , fi quid popofceris ,
concedere moris & pofcendi invicem eadem fa-
cilitas . Gaudent muneribus ; fed nec data impu-
tant , nec acceptis obligantur . Vitus inter hofpi-
les comis .
(2 ) Conviva Regis , Qui in familia Regis
23
tium , ut dictum eft , id volumus cuftodiri ,
ut ubicunque eos manfio contulerit , unum
porcum , aut unum berbicem præfumendi ha-
beant facultatem : & qui fieri prohibuerit ,
vi . fol. multæ nomine cogatur exfolvere .
Et quod datum fuerit legatis , ei qui dedit
ab his qui intra terminum villæ ipfius com-
manent , compenfetur .
IV. Hyemis autem tempore fi quid lega
tus fœni aut hordei præfumpferit , fimiliter
a confiftentibus intra terminum villæ ipfius ,
tam Burgundionibus quam Romanis fine
contradictione aliqua conferatur . Quod tan-
tum a majoribus perfonis præcipimus cu-
ftodiri ,
V. Ceterum fi talis perfona eft , quæ ex
munificentia noftra legatum poffit excipere ,
ipfe tantum ex fua expenfa legatis una no-
te præparet manfionem . Quod fi non fece-
rit , x11, fol, fe multæ nomine noverit in-
laturum .
VI. Si in cauffa privata iter agens ad
Burgundionis domum venerit & hofpitium
petierit , & ille domum Romani ( 4 ) often-
derit , & hoc potuerit adprobari , inferat illi
cujus domum oftenderit , folidos tres : & mul-
tæ nomine , folidos tres .
&
VII. Si quis in agro regio vel colonica
voluerit adplicare , & non permiffus fuerit ,
colonus fuftigetur .
VIII. Si autem hofpes ibidem aliquid in-
folenter everterit , in novigildo reftituat .
IX. Si in villa conductor ingenuus eft , &
rectum aut focum non dederit , inferat muleta
nomine fol. 111. Si fervus eft , fuftigerur .
X. Quod de Burgundionum & Romano-
rum omnium colonis & fervis præcipimus cu-
tectum ftodiri .
TITULUS XXXIX .
De receptis advenis .
I. Quicunque hominem extraneum cujus-
libet nationis ad fe venientem fufceperit , di-
fcu-
3 Al. Ms. hofpitium venienti . 4 Al. Ms. Quod tamen .
effe cenfetur , atque eo nomine menfam , aut
quidquam menfe titulo percipit . Hujufmodi
adhuc in Francia dicuntur , Officiers Commentaux
de la Maifon dy R.y ; in aula Romana , Com
menfales Papa .
(3 ) De legatis . ) Leges III. IV. V. hujus
tituli præclara præfeferunt lineamenta jurium
vulgo nuncupatorum Manfionatici , & Procura-
tionis , quæ ex Barbarorum inftitutis , atque ex
antiquo inter eos generali hofpitalitatis jure de-
fcendiffe indubius credo .
(4) Romani. ) Hinc iterum magis elucefcere col-
ligo Barbarorum curam circa jus hofpitalitatis .
Apud Slavos Helinoldo tefte lib. I. c. 83. Si
quis , quod rariffimum eft , peregrinum hofpitio re-
moville deprehenfus fuerit , hujus domum , vel
facultates , incendia confumere licitum eft , atque
in id omnium pariter vota confpirant , illum in-
glorium , illum vilem , & ab omnibus exfibilan-
dum dicentes , qui bofpiti panem negare non ti-
muiffet . Confonat & illud Caroli II. Regis Sve-
cix , qui ter denegantis hofpitium advenis ædes
immiffo igne comburi juffit . Loccenius Antiq,
Sveogoth. lib. I. c. 22.
 24 LEX BURGUNDIONUM .
fcutiendum judici præfentet , ut cujus fit ,
tormentis adhibitis fateatur .
II. Quod qui intra feptem dies non fe-
cerit & a domino agnitus fuerit , is apud
quem fervus inventus eft , ad triplam folu-
2
tionem pretii ipfius teneatur ; exceptis his ,
qui per captivitatem abducti , ad dominos 3
aut ad parentes , & ad folum proprium re-
dierunt .
III. Verum fi inconfcio domino ignotus
veniens ab actore aut colono cujufcunque re-
ceptus fuerit aut celatus trecentos fuftium
ictus accipiat ; & dominus facramenta depen-
dat 9 de latebra fugitivi confcientiam fuam
non teneri .
IV. De tertio autem mancipio fimili con-
ditione , ficut & de captivo , confervata 4 ;
ita ut eum is ad quem venerit , non occul-
tet , fed continuo ad dominum faciat remea-
re. Quod nifi fecerit , mancipium quod in
difpendium domini retinuerit , cum dupla
mercede dominationi reftituat .
V. Quod fi fervus inconfcio domino de
mancipii ipfius retentiones convincitur , du
centos fuftium ictus accipiat .
TITULUŞ XL.
De manumiffionibus .
I. Si quis Burgundio mancipium juris fui
libertate donaverit , & fi eum fub occa-
fione levis offenfæ in fervitium crediderit re-
vocandum > hanc fibi manumiffor licentiam
præfenti lege noverit denegatam : nec prius
ad priftinam conditionem manumiffus pote-
rit revocari 8 nifi forte talia in damnum
& contumeliam abfolutoris fui admififfe in
judicio convincatur , ut merito conlatam de-
I Al. Ms. Quod quifquis . 2 Al. Ms. defunt pretii ipfius .
5 Al. Mss. retentatione . 6 Al. mancipio juris fui libertatem ,
8 Al. Ms. manumiffor poterit revocare . 9 Al. Ms. aut .
( 1 ) Pontificium . ) Hac vox , quæ occurrit &
fupra Tit. XIX. lege 6. nil aliud , ut per fe pa-
tet , hic indigitat , nifi jus , & poteftatem . Quo
fenfu occurrit & apud Marculphum , & alibi
non femel ; imo & in Cod . Theodofiano de
maternis bonis , & de fide Catholica .
(2 ) In exarto . ) Ad legem Baju variorum
Tit . XVI. c. 1. lege 1. animadverti exartum
dici , cum fylva aut dumetum fucciditur , &
confumptis , aut evulfis radicibus terra fubver-
titur , & excolitur . Ex hac Burgundionum le-
ge confirmatur , quod ibidem dixi ; fcilicet an-
tiquis Barbaris ignotum non fuiffe , excifa fyl-
væ ignem fubjicere , ut arvum e dignofa ma-
teria expurgaretur , & cineribus fertilius redde-
retur . Facile autem contingere poterat , ut di-
fcurrens ignis ad aliena arva concremanda per-
veniret . Qua de re in præfenti lege fermo fit .
(3 ) De morgengeba . ) De Morgengaba re-
colere hic juvat , quæ dixi ad Titul. LVI. le-
gis Alamannorum Tomo H. hujufce Collectio-
nis . Erat fiquidem quondam gratuitum donum
a marito poft primam nuptiarum noctem nove
nuptæ factum , quod in tantam liberalitatem
excreverat faltem inter Langobardos , ut Rex
Liutprandus ftatuerit , quod fi quis Langobar-
dus Mergingab conjugi fua dare voluerit , quan-
do fibi cam in conjugio fociaverit • · tamen
beat perdere libertatem . Hujus vero actionfs
pontificium ( 1 ) circa manumiffores tantum
de libertis fuis 10 præcipimus cuftodiri .
II. Ceterum heres ejus , a quo mancipium
fuerit abfolutum , in qualibet cauffa libertum
patris fui non aliter quam ingenuum , no-
verit effe pulfandum ,
TITULUS XLI.
De meffibus incendio concrematis .
I. Si quis in exarto 11 (2 ) focum fecerit ,
& focus nullo compellente vento per terram
currens ad fepem vel meffem pervenerit alie-
nam > quidquid concrematum ex ea fuerit
ab eo , qui focum fecit , reformetur .
II. Si vero flammam ignis ad fepem vel
meffem alterius vis venti tranftulerit da-
mnum quod inlatum eft ab eo , qui focum
fecerit , non quæratur ,
TITULUS XLII.
De bereditatibus eorum , qui fine filiis
moriuntur ,
1. Licet de hereditatibus eorum , qui fine
filiis moriuntur , complura prioribus legibus
jufferimus tamen nunc impenfius univerfa
tractantes juftum effe profpeximus , ut ali-
qua ex his , quæ apte præcepta fuerant , cor-
rigantur . Idcirco præfenti conftitutione de-
cernimus , ut fi mulier defuncto fine filiis con-
juge fuo ad fecunda vota non ierit , tertiam
totius fubftantiæ mariti ufque ad diem mor-
tis fuæ fecura poffideat fic tamen ut poft
tranfitum ejus , ad legitimos mariti heredes
omnia revertantur .
II. De morgengeba ( 3 ) vero , quod prio.
ri
3 Al. Ms. a dominis . 4 Al. Ms. fervata .
7 Al. ac fi eum .
10 Al. Ms. libertates fuas , 11 Al. Ms. exarsa .
ipfum Morgengab volamus , ut non fit amplius ,
nifi quarta pars de ejus fubftantia , qui ipfum
Morgengab dedit . Si quidem minus dare volue-
rit de rebus , quam quarta portio fit , habeat in
omnibus licentiam dandi , quantum voluerit . Nam
fuper ipfam quartam portionem dare nullatenus
pofit . Leg. Langob. Lintpr . lib. H. lege I. Sed
quod ut fummum gratuita liberalitatis mariti
fuerat conftitutum , & poft initum conjugium
uxori ex arbitrio aflignandum , procedente tem-
pore certe Langobardis tanquam debitum ha-
bitum eft , adeo ut a feminis ante nuptiarum
folemnia exigeretur Morgengabæ in quarta bo
norum portione vadimonium in ipfo actu fron
faliorum . In formulis Regni Italici , ad legem
CLXXXII . Rotharis Regis , cum de fponfali-
bus agatur , hæc leguntur : Da vadiam , quod
facies ei quartam portionem de quanto tu babes
aut in antea adquirere potueris , tam de re ma
bili , quamque immobili , feu familiis , & fi te
fubtraxeris , componas libras C. Similia leguntur
in Formula ad legem CXCVI. ejufdem Regis .
Quin & vadimonio inter fponfalia dato charta
affignationis Morgengabæ adhuc ante ipfum
initum matrimonium conftituebatur . Inter eal-
dem formulas una infcribitur Traditio donatio-
nis propter nuptias , in qua hæc habentur : Mar-
tine , trade per banc pergamena carta de Mor
gin
 LEX BURGUNDION U M.
ri lege ftatutum eft , permaneat . Nam fi a
tempore obitus prioris mariti infra annum nu-
bere voluerit , habeat liberam poteftatem : &
tertiam fubftantiæ partem , quam permiffa
fuerat poffidere , dimittat . Ceterum fi emen-
fo anno vel biennio maritum voluerit acci-
pere , omnia ficut dictum eft , quæ de prio-
re marito habuit , derelinquat , & pretium
quod de nuptiis ejus inferendum eft"
piat & parentibus defuncti mariti debetur
hereditas .
DATA AMBARIACO IN COLLOQUIO SUB
DIE III . NON. SEPTEMB . ABIENO VC. CONS.
TITUL US XLIII.
"
De donationibus .
I. Licet plura de donationibus lex noftra
de fuperioribus temporibus data præceperit ,
tamen quia ex ipfo eodemque titulo oriun-
I
tur aliqua , de quibus non evidenter legi-
tur conftitutum , neceffe eft , ut præfentis le-
gis adjectione , quæ prius fuerant prætermif-
fa , definiantur . Ideoque hoc ordine in po
pulo noftro donationes factæ & teftamenta va-
lebunt , ut quinque aut feptem teftes dona-
tioni aut teftamento , prout poffunt , aut fi-
gna aut fubfcriptiones adjiciant . Quod fi mi-
nor teftium numerus interfuiffe probetur , fa-
Ata donatio , aut conditum teftamentum ,
nullam habere poterit firmitatem .
II. In aliis vero , hoc eft in minoribus.
tres idoneos teftes jubemus admitti .
III. Ceterum de teftamentis & donationi-
bus ftatuta fuperius forma fervabitur
Tom. IV.
Al. Ms. evidens . 2 Al. Mss. finiantur .
5 Al. Mss. potuerit convinci . 6 Al. caufantis :
8 Al. Mss. pervagatione .
gincap ad Aldam de quarta portionem de omnium
rerum , que nunc abes, aut in antea aquistare
potueris tunc rerum mobilium , quam immobilium ,
feu familia , ut ipfa faciat bæredes noftri fecun-
dum legem , quod facere velint . Specimem char-
tarum hujufce generis exhibuit Muratorius An-
tiq. Italic. Differt . XX. , quod ad plenam rei
intelligentiam huc exfcribere lubet .
In Nomine Domini noftri Jefu Chrifti . Anno a
Nativitate ejufdem MCLXXXV . quintodecimo Ka-
lendas Decembris , Indictione HI. Dileta valde
atque amabilis mihi femper Nomencale filia Gua-
fconi de Monticlariculo , honefta femina , Sponja
mea. Ego quidem in Dei nomine Guidotus filius
quondam Vilani de prædicto loco , qui profeffus
fum ex natione mea Lege Langobardorum vive-
re, Sponfus & dator tuus , præfens præfentibus
dixi : Manifefta caufa eft mihi , quoniam die illo ,
quando te fponfavi , promiferam tibi dare jufti-
tiam tuam , fecundum Legem meam , in Morgin-
cap , ideft quartam portionem omnium rerum mo-
bilium, immobilium , quas nunc habeo , aut in
antea babuero . Nunc autem , fi Chrifto auxilian-
te te in conjugio fociavero , Juprafcriptam quar-
tam portionem omnium rerum mobilium & immo-
bilium , ut fupra legitur , tux dilectioni do , ce-
do , confero , per præfentem cartam Morgincap
in te habendum confirmo , ut facies exinde a præ-
fenti die tu beredes tui , aut cui vos dederitis ,
quicquid volueritis ex mea pleniffima largitate .
25
TITULUS XLIV.
De adulteriis puellarum & viduarum -
I. Si qua Burgundionis ingenui filia , pri-
ufquam marito tradatur , cuicunque feu Bar-
baro , feu Romano ? occulte adulterii fe
foeditate conjunxerit , & poftmodum ad quæ-
acci- rimoniam facti procefferit , & fic objecta
claruerint > is qui in ejus corruptione fuerit
accufatus , & ut dictum eft , certa probatio-
ne convictus , inlatis xy. folidis nullam
calumniam patiatur . Illa vero facinoris fui
dehoneftata flagitio amiffi pudoris fuftinebit
infamiam .
II. Quod fi mulier vidua cuicunque fe non
invita , fed libidine victa , fponte mifcuerit ,
6
& in vocem accufantis eruperit , nec fta-
tutum percipiet numerum folidorum , nec
eum cui fe tali dedecore fociaverit conjugio
ipfius , reclamante eo , jubemus addici 7 :
quia juftum eft , ut actuum fuorum vilitate
confufa , nec matrimonio fit digna , nec præ-
mio ( 1 ) .
TITULUS XLV .
De his qui objecta fibi negaverint , & præ-
bendum obtulerint jusjurandum .
Multos in populo noftro & pervicatione
caufantium & cupiditatis inftinctu ita cogno-
fcimus depravari , ut de rebus incertis fa-
cramenta plerumque offerre non dubitent , &
de cognitis jugiter perjurare ( 2 ) . Cujus fce-
leris confuetudinem fubmoventes præfenti le-
C ge
3 Al . Mss. occulta . 4 Al. Mss. aut fi objecta .
7 Al. Mss. conjugem ipfius reclamantem jubemus adjici .
Actum Montifclariculi feliciter .
Ego Ainricus Notarius Sacri Palatii rogatus
interfui, fcripfi .
Animadverte , quam recte charta hæc cum
fupra allegatis formulis conveniat . Sponfus pro-
miferat Morgincap , quando feminam defpon-
faverat ; inde vero ante conjugium chartam
confcribit ; & quod ex Liutprandi lege , & ex
antiquis moribus donum fuit mere gratuitum ,
hic appellatur juftitia fecundum Legem Lango-
bardorum . Hæc extra ollas longius attuli , ut
perfpicuo exemplo fint , quo intelligamus , for-
mulas veteres non femper legibus cohærere ,
& varietates ipfas variatam jurifprudentiam
edocere ; atque proinde formulas non fecus ac
leges neceffarias effe intelligendæ juriſpruden-
tiæ medii ævi .
( 1 ) Nec præmio . ) Quæ hoc in titulo con-
ftituta funt , Taciti dicto haud parum confo-
nant , dum de Germanis feminis Germ . c. XIX,
hæc habet : Publicate pudicitie nulla venia .
Non forma , non ætate , non opibus , maritum in-
venerit . Nemo enim illic vitia videt : nec cor-
rumpere, & corrumpi fæculum vocatur ,
( 2 ) Perjurare . ) Burgundiones facile ad fa-
cramenta adactos fuiffe illud probat , quod nec
parvulis parceretur ; ut innuitur ex Capitula-
rium libro I. c. 63. Et ut parvuli , qui fine ra-
tionabili atate funt , non cogantur jurare , ficut
Gundebodingi faciunt . Videtur etiam in qui-
buſ-
 26 LEX BURGUNDIONUM .
ge decernimus ut quotiens inter homines
noftros cauffa furrexerit , & is qui pulfatus
fuerit , non deberi a fe quod requiritur , aut
non factum quod objicitur , facramentorum
obligatione negaverit . Hac ratione litigio
corum finem oportebit imponi : ut fi pars
ejus , cui oblatum fuerit jusjurandum , no-
luerit facramenta fufcipere , fed adverfarium
fuum veritatis fiducia armis dixerit poffe con-
vinci , & pars diverfa non cefferit , pugnan-
di licentia non negetur . Ita ut unus de eif-
dem teftibus , qui ad danda convenerant fa-
cramenta , Deo judicante confligat : quoniam
juftum eft , ut fi quis veritatem rei incun-
tanter fcire fe dixerit , & obtulerit facra-
mentum , pugnare non dubitet . Quod fi te-
ftis partis ejus , quæ obtulerit facramentum ,
in eo certamine fuerit fuperatus , omnes te-
ftes qui fe promiſerant juraturos " trecenos
folidos muleta nomine , abfque ulla inducia-
rum præftatione , cogantur exfolvere . Verum
fi ille qui renuerit facramentum , fuerit in-
teremptus , quidquid debebat , de facultati-
bus ejus novigildi folutione pars victoris red-
datur indemnis , ut veritate potius quam per-
juriis deleftentur .
DATA SUB DIE V. KAL . IUNIAS LUGDU.
NI ABIENO VC. CONS.
TITULUS XLVI.
De his , qui tenfuras ad occidendum
lupos pofuerint .
Oportet ut ea , quæ in populo noftro aut
contentionem faciunt , aut hominibus pericu-
lum videntur inferre , interdicto legis ratio-
nabiliter corrigantur . Et idcirco jubemus ,
ut quicunque a præfenti tempore occidendo
rum luporum ftudio arcus pofuerint , ftatim
hoc ipfum vicinis fuis eodem die vulgantes
cognofcant , ita ut tres lineas ad prænofcen-
da pofiti arcus indicia diligenter extendant ,
2
ex quibus duæ fuperiores fint ; quæ fi aut
ab homine per ignorantiam veniente , aut ab
animali domeftico tactæ fuerint fine peri-
culo fagittas arcus emittat . Quod fi hoc mo-
do provifa res fuerit , ut tenfuræ facta cir-
cumfiftentibus innotefcant , quicunque inge-
nuus incaute veniens cafum mortis aut debi-
litatis incurrerit , nullam ex hoc calumniam
is , qui arcus pofuerit , fuftinebit : fed xxv.
folidos tantum occifi parentibus curabit in-
ferre . Quod fi fervus ille fuerit fagittatus ,
fine aliqua folutione jacebit inultus . Verum
1 Al. Mss. ut fi .... fe dixerint , & obtulerint .
4 Al. Mss. prohibeatur . 5 Al. Mss. ebnoxietate .
bufdam caufis oblato juramento , & alterutra
parte adhuc cum confacramentalibus ( qui hic
teftes appellantur ) jurante , pofthabitis quoque
legalibus teftibus , litem finiri . Quod mordet
Agobardus legi Gundobada infenfus : Ex qua
re oritur res valde abfurda , ut fi aliquis eorum
in cætu populi , aut etiam in mercato publico com-
miferit aliquam pravitatem , non coarguatur te-
fi is qui arcus tetenderit , & vicinis non no-
tum fecerit , & lineas non illa , qua juffi
mus , diligentia & traditione pofuerit 33 ,
quicunque ingenuus aut fervus ibidem fuerit
interfectus , integrum pretium ejus , prout
perfona fuerit , occifi parentibus aut domino ,
fecundum conftitutionem priorum legum , a
judice compellatur exfolvere .
TITULUS XLVII .
De condemnatione latronum , uxorum
quoque fuarum & filiorum .
I. Licet fuperioribus legibus fuerit confti-
tutum quemadmodum oportet latronum cri-
mina refecari ; tamen quia fceleratorum atro-
citas nec fuppliciis hactenus , neque difpen-
diis ad integrum potuit fubmoveri , præfen-
ti lege decernimus : ut quicunque ingenuus ,
tam Barbarus quain Romanus , vel cujusli-
bet nationis perfona , intra regni noftri pro-
vincias conftituta 2 caballos aut boves furto
abftulerit , & uxor ejus commiffum crimen
non ftatim prodiderit , ut occifo marito fuo
ipfa quoque libertate privetur 4 ( 1 ) , & in
fervitium ejus , cui furtum factum fuerit , fine
dilatione tradatur : quia dubitari non poteft ,
& fæpe compertum eft , eas maritorum fuo-
rum criminibus effe participes .
II. Circa filios quoque talium perfonarum
hæc fervabitur ex lege diftrictio , ut quicun-
que ex eis eo tempore , quo furtum admif-
fun. fuerit , quartum decimam ætatis annum
excefferit , eo quo mater ipfius amiffe liber-
tatis præjudicio condemnetur ejus quoque
dominio perpetua obnoxiatione deferviat
cui furtum factum fuiffe conftiterit : quoniam
in eo annorum numero conftitutus commif-
fum fcelus abfque ulla dubitatione cognofcit .
III. Hi vero fceleratorum filii , qui perpe-
trati criminis tempore intra decimum ætatis
annum inveniuntur , ab hac amittendæ liberta-
tis condemnatione habeantur immunes . Quia
ficut in tam parva ætate intellectus eorum
fcientiam commifforum a patre criminum non
habebit , ita nec culpari poterunt , nec inge-
nuitatis præjudicium fuftinebunt : & fortem
parentum vel facultatem filii , qui innocen-
tes fuerint , vindicabunt .
IV. De fervorum etiam furtis & fceleri-
bus ea diftrictionis forma fervabitur , quam
ante latæ legis forma complectitur .
T I-
2 Al. Ms. fuperius . 3 Al. lineas in illa .. • non pofuerit .
fibus , fed finatur perjurare , tanquam non fue-
rint , per quos veritas poffet agnofci . Agobard.
adverfus legem Gundobad. c. VI.
( 1 ) Libertate privetur . ) Animadverte legis
feveritatem adverfus furta majora , & præci-
pue farta animalium . Repete huc dicta ad le-
gem Bajuvariorum Tit. VIII . c. 8.
 4
LEX BURGUNDIONUM .
TITULUS XLVIII,
De inflictis vulneribus .
I. Si quicunque in re fua violenter refi-
ftit , fuperioribus quidem legibus tenetur in-
fertum , quemadmodum de inflictis ferro vul-
neribus judicetur : fed quod in ea conftitutio-
ne pro emergentibus cauffis cognofcitur præ-
termiffum ,
præfenti lege oportuit diffiniri .
Si quis igitur fufte aut lapide brachium al-
terius fregerit , & ufum ejufdem membri
percuffus fine certa debilitate perdiderit , de-
cimam partem pretii ejus fecundum qualita-
tem perfonæ , ficut anterioribus legibus doce-
2
tur adfcriptum auctor facti cogatur ex-
folvere .
II. Similem quoque conditionem , fi alter
alterius tibiam , ea qua dictum eft temerita
te , percufferit fregeritque , in compofitione
criminis præcipimus cuftodiri ,
. Ceterum fi aut brachium cujufcunque
III
aut tibia fupradicto ordine fracta , & eviden-
ti fuerint debilitate damnata , ea compofitio-
nis forma fervabitur , quæ ante latis legibus
legitur fuiffe decreta .
IV. Ceterum fi quicunque in rem fuam
violenter refiftens , hæc quæ dicta funt , ex
neceffitate commiferit , is qui inlæſus abſceſ-
ferit , medietatem ftatutæ folutionis , prout
diverfitas culpa popofcerit , imminente judi
ce cogatur inferre ,
TITULUS XLIX.
De animalibus damnum facientibus in clau-
fura miffis , feu caballis pervagantibus .
I. Ad utilitatem & quietem conftat omnium
pertinere , ut de fingulis quibufcunque cauffis
generalis diffinitio proferatur , ficque fiat , ut
locorum comites atque præpofiti competen-
ter inftructi evidentius judicanda cognofcant .
Si quis igitur caballos , aut boves , aut quæ
cunque animalia vicini aut confortis fui da-
mnum fibi facientia ad domum fuam clau-
denda perduxerit , ac fic ea , priufquam ad
dominum ipforum directus poffit nuncius per-
venire , incendii cafus everterit , medietatem
corum claufor exfolvat , nihilque ab eo am-
plius poftuletur .
II. Verum fi animalia in claufura redacta ,
die & nocte fuerint retenta , & domino eo-
rum actorique rem , is , a quo 3 tenebuntur ,
fcire non fecerit , & qualibet poftmodum oc-
cafione perierint , omnia ab ipfo , qui ea ta-
cens retinuerit , reformentur . Nam fi ille ad
quem animalia pertinebunt admonitus fuerit ,
ut ea ficut ordo poftulat taxata prius damni
inlatione recipiat , idque facere inconfulta
abufione tardaverit , & dum intra claufuram
retinentur , cafum mortis aut debilitatis in-
currerint nullam exinde calumniam nul-
Tom. IV.
I Al. Ms. & $ . 2 Al. exceptum .
aftoremque rei is a quo . 4 Al. calumniam folutionis aut difpendium is a quo .
6 Al. Eam tamen . 7 Al. Mss. & a pueris noftris qui multa .
19 Al. Mas. mulētam mihilominus XII. folid..
27
lumque folutionis difpendium is , a quo re-
tenta fuerint , patiatur . Quam quidem rem
inter confortes & vicinos præcipimus cufto-
diri .
III. Ceterum de jumentis & animalibus
longius , ut folet fieri , pervagantibus , quod
prius ftatutum eft univerfitatem conveniet
obfervare , id eft , ut caballos alienos per re-
gionem vagantes nemo corripiat . Sane fi eos
in re fua damnum fibi facientes invenerit
clauferitque , vicinis fuis & confortibus con-
teftetur & fi dominus eorum non venerit ,
tertio die eos præfentibus teftibus extra fines
fuos expellat . Quod fi quifquam aliter fece-
rit , & convictus fuerit , triplici redhibitione
teneatur obnoxius .
IV. Eam fane legem , per quam ante-
actis temporibus inventos captofque caballos
conteftari , & ad pueros noftros qui mul-
tam per pagos exigunt , jufferamus addu-
ci ut eorum ftudio & diligentia fervaren-
tur , jampridem placuit non admitti : quo-
niam fæpe atque evidenter cognovimus , fub
ejus legis fpecie diverforum caballos everfos &
potius , quam fervatos .
TITULU s L.
De occifis actoribus tam Regiæ Domus ,
quam Privatorum .
I. Quotiens ejufmodi cauffæ confurgunt ,
de quibus præcedentium conftitutionum ordo
non evidenter obfervanda decrevit 2 neceffe
eft ut terminandæ caufationis modum inftru-
&
tio legibus adjecta contineat : quatenus fin-
gulorum locorum judices ignorantiæ cuncta-
tione fubmota , finem litibus congruenter im-
ponant . Idcirco jubemus , ut fi quis tam Bur-
gundio quam Romanus ingenuus , actorem
poffeffionis noftræ non manifefta neceffitate
compulfus occiderit , centum quinquaginta fo-
lidos cogatur inferre .
II. Si alterius fuerit actor occifus , centum
folidi in compofitione criminis numerentur .
III. Verum fi a fervo cujufquam ignoran
vel cu-
re domino actor patrimonii noftri
juslibet alterius , occidatur , ficut de reliquis
ftatutum eft , fervus tradatur ad mortem .
IV. Quod fi fciente domino crimen homi-
cidii fuerit perpetratum , fervus judici præ-
fentatus intereat : dominus vero integrum in-
terfecti pretium folvat : multæ autem nomi-
ne fol. XII . 10 compellatur inferre .
V. Ceterum fi quifquam feu noftrum feu
privati hominis . actorem , cæde aut vulneri-
bus vexatum occiderit , idque evidenter
fuerit adprobatum ea fatisfactionis forma
fervabitur 12 , quam cuftodiri anteriorum le-
gum ftatuta jufferunt .
C 2 TI-
3 Al. Mss. dominorum eorum altorum quærens is a quo . Al. dominum corup
s Al. reddasur .
8 Al. deverfos . 9 Al. Romanus ingenuum. «
11 Al. cadendo ant vulneribus vexando . 12 Al. Ms. senebitur .
7 28 LEX BURGUNDIONUM .

V. Quod fi nec dum nupta puella forores

TITULUS LI
habens de hac luce tranfierit , fuamque per
De bis , qui debitas filiis fubftantiæ fuæ fcripturam , aut coram teftibus non vulgave-
portiones non tradiderint . rit voluntatem , portio ejus poft ejus mor-
tem ad forores fuas , remota ut dictum eft
I. Quamlibet hæc in populo noftro anti- fratrum communione , pertineat .
quitus fuerint obfervata ut pater cum fi- VI. Verum fi defuncta non habuerit puel-
la germanam 10 & de rebus fuis non evi-
liis propriam fubftantiam æquo jure divide
ret; tamen emiffa jam pridem lege cuftodiri denter obfervanda decreverit , fratres fui he-
hujufmodi ordinem juffimus , & patrum uti- redes accedant 1 .
litatibus confulentes adjecimus , ut ex eo ,
quod in portione patris veniebat , faciendi TITULUS LII.
quod voluiffet , haberet liberam poteftatem .
De mulieribus defponfatis quæ ad aliorum
Sed quia in noftra nuper difceptatione præ- confortium libidine inftigante tranfierint .
2
claruit , Athilam quendam & antiquæ con-
ftitutionis feriem præteriiffe , & faluberrimæ Quotiefcunque hujufmodi cauffæ confur-
legis præceptionibus refultaffe nec debitam gunt , de quibus nihil præcedentium legum
tradidiffe filio portionem , & ita facultatem ftatuta differunt , ita ambiguitatem rei opor-
fuam per inlicitos fcripturarum titulos ad alias tet abfolvi , ut emiffum judicium perpetuæ
tranftuliffe perfonas , ut nihil exinde ad filium legis robur accipiat , & fpecialis cauffa gene-
voluerit pertinere ne quifquam improbum ralem teneat æquitatem . Auditis igitur at-
hujufmodi fequeretur exemplum , quod con- que perpenfis criminalis negotii meritis , quod
tra legem fecerat , ex lege juffimus non va- inter Fredegifelum Spatharium noftrum , &
lere , omnemque ejus fubftantiam filio addi- Balthamodum , nec non Aunegildem verte-
ximus poffidendam . Judicium quoque noftrum bat , fententiam diximus , quæ recens facinus
ut præfumptoris inobedientiam refecavit , ita refecaret 12 & futuris temporibus modum di-
inditam legibus generalis præcepti juftitiam ftrictionis imponeret . Et quoniam Aunegildis
retinebit . Idcirco falvo eo , quod in hu- poft mariti prioris obitum in fua poteftate
jufmodi negotiis promulgata dudum lege præ- confiftens fe antedicto Fredegifelo non folum
cepimus , quifque patrum filiis competentes ex parentum confenfu , verum etiam proprio
fubftantiæ non tradiderit portiones , nihil in arbitrio & voluntate donaverit , & majorem
contrarium per fcripturam in præjudicium nuptialis pretii partem fponfo adnumerante
faciat filiorum : aut fi fecerit , nullius pote- perceperit , fidemque placiti libidinis ardore
rit effe momenti . fuccenfa difrumpens ad Balthamodi non tam
II. Illud tamen hujufcemodi legis vigore s vota concurrit 13 , quam ad confuetum fla-
placuit diffiniri , ut filius de portione quam gitium remeavit : atque ob hoc non aliter
acceperit , faciendi quod voluerit liberum po- tantum crimen tantumque dedecus libertatis ,
tiatur arbitrium : ita ut fi fine fobole moria- quam fanguinis fui effufione debuerat expia-
tur , & patrem ejus fupereffe fatorum decre- re . Tamen diftrictioni publicæ dierum reve-
ta ⚫ permiferint , & de rebus in fuo dum
rentiam præponentes jubemus , ut Auregil-
adviveret jure compofitis neque donationem dis divino humanoque dehoneftata judicio ,
fecerit , neque condiderit teftamentum , pater pretium , hoc eft ccc. folidos Fredegifelo
fuus ita fucceffionem , de qua loquimur , fuis coacta diffolvat . Nec Balthamodum quidem
partibus vindicabit , ut nihil exinde abalie- ab ipfius damnationis merito fegregamus , qui
nandi poteftatem habeat : ipfoque in fata col- mulierem alterius conjugio debitam , præfum-
lapfo ad reliquos filios defuncti fratris fub- pfit accipere : cujus mortem cauffa pofcebat .
ftantia remanebit . Sed fententiam noftram ab interitu ejus fub
III. Ornamenta quoque & veftimenta ma- hac conditione fan&torum dierum ( 1 ) con-
tronalia ad filias abfque ullo fratris fratrum fideratio revocavit , ut nifi cum aliis unde-
que confortio pertinebunt . cim evidentia præbuerit facramenta , quibus
IV. Quod quidem de his ornamentorum affirmet fefe eo tempore , quo ipfi fæpius
veftimentorumque fpeciebus circa filias ex le- dicta Aunegilde quafi uxoris jure conjuncta
ge fervabitur , quarum mater inteftata decef- eft 14 ignoraffe quod Fredegifelo jam fue-
ferit . Nam fi quid de propriis ornamentis rat obligata , precium s fuum , hoc eft , CL .
veftibufque decreverit , nulla in pofterum a folidos ( 2 ) Fredegifelo non moretur exfol
&tione caffabitur . vere . Quod fi juraverit , neque damnum , ne-
que
1 Al. Ms. confervata . 2 Al. Mss. Ad illum . 3 Al. Ms. retinebunt . 4 Al. Ms. nihil contrarium nihil
per fcriptorium in prajudicium . 5 Al. Mss . legis errorem . 6 Al. Ms. facturum decreta . 7 Al. Mss. patris .
8 Al. Mss. caufabitur . 9 Al. in Mss. defunt portio ejus . 10 Al. Mss. germanas .
II Al. Mss. frater fuus heres accedat . 12 Al. Mss. prafens facinus pracaverit . 13 Al. Ms. Balthamedi notam
concurrit atque ob hoc . 14 Al. dicta Aunegildi ...
. conjunctus eft . 15 Al. Mss. præjudicium .

( 1 ) San&orum dierum . ) Pafchalium fcilicet . Kalendas Aprilis . Pafchalem indulgentiam a

Lata enim eft Conftitutio fub die IV. Ka- Romanorum jure ( Cod. Theod. de Indulg.
lendas Aprilis Agapito Confule , hoc eft anno Crim. ) adoptatam fuiffe , probabiliffimum eft .
DXVII ; quo fanctum Pafcha inciderat die VI . ( 2 ) CL. folidos . ) Ita ex reverentia dierum
гепа
 LEX BURGUNDION U M.
que periculum patietur . Judicium vero in hac
cauffa prolatum ad vicem manfuræ in ævum
legis præcipimus cuftodiri . Et ne quemquam
deinceps ad exercendum tanti facinoris au-
fum permiffæ nunc compofitionis tempera-
menta follicitent jubemus ut quofcumque
fimilis facti reatus æquaverit , non tam di-
fpendia fuftineant facultatum , quam capitis
amiffione plectantur . Rectius eft enim , ut
paucorum condemnatione multitudo corriga-
tur , quam fub fpecie incongrua incivilita-
tis intromittatur occafio • quæ licentiam
tribuat delinquendi .
DATA SUB DIE III . KALENDAS APRILIS
AGAPITO CONSULE .
TITULUS LIII.
De bereditatibus filiorum , qui poft patris
obitum matre fuperftite inteftati
moriuntur .
Licet emiffa jampridem fuerit lege con-
ftitutum , ut fi defuncto patre inteftatus obiif-
fet filius , ac fic mater ejus rebus fuperfu-
fis humanis fubftantiam filii ita cunctis vi-
tæ fuæ temporibus poffederit , poft tranfitum
ejus univerfa de quibus loquimur , propinqui
ejufdem pueri ex paterno genere venientes
acciperent . Sed poftmodum cum optima-
tibus populi noftri impenfius de cauffa tra-
tantes advertimus , fpeciem prædictæ legis
non minus difpendii ac litigii fuccedentibus s
exhibere , quam commodi , dum inter fe di-
verfo ambitionis jure diffentiunt : quorum al-
terum tarditas adeunde hereditatis offendit ,
alterum proprietas amiffa conturbat . Ideoque
rectius vifum eft , ut fub ejufmodi tempera-
mento præfatæ conditionis vinculum laxare-
tur , quo non fervare negocium placuit , fed
finire . Qua de re jubemus , ficu jam fimi-
lis cauffa noftro eft conclufa judicio , quo-
tiens in hunc cafum contraria fatorum decre-
ra vertuntur , continuo inter matrem defun-
Tom. IV.
1 Al. Ms. civilitatis . 2 Al. Ms. aut fi mater.
5 Al. non minus difpendii litigiis accedentibus .
7 Al. Ms. mancipium tertium . 8 Al Ms. qui in agris •
10 Al. Ms. fpecialiter , precipimus generaliter pertinere .
poena delicto debita relaxatur , ut tamen parti
lafe debita mulcta penfetur . Indulgentia Prin
• cipis namque tantum relaxat , quæ ad jura pu-
blica pertinent , intactis juribus privatorum .
( 1 ) Duas terrarum partes . ) Ex veterrimis
Barbarorum inftitutis , quo terra Communita-
ris , & Reipublicæ nomine acquiri cenfebatur ,
ac poflideri , ortum duco , ut in noviter con-
quifitis regionibus non modo jure imperii , fed
& jure dominii agri ad placitum Reipublicæ
fubditis , ac civibus affignarentur , & quota fal-
tem pars iis , qui illuc migraverant , tribuere-
tur . In Italia Odoacer Herulorum Rex tertiam
agrorum partem conceffit Barbaris . Theodori-
cus Rex Gothorum novum nihil induxit , nifi
quod partem agrorum , quos Odoacer fationi fue
concefferat , inter fe Gothi diviferunt . Procopius
B. G. lib. I. c. 1. Wifigothi in Septimania , &
in Hifpania duas tertias terrarum partes fibi
fumpfere.Vide Leg. Wifigoth . Lib. X. Tit. I. lege
VHI. Idem a Burgundionibus actum fuiffe ex
præfenti lege colligimus . Hanc autem fuiffe
terram , quæ fortis nomine poffidebatur , dictum
29
ti pueri , fi tamen puella defuerit , & pro-
pinquos quorum fupra fecimus mentionem
relicte facultatis divifio æquo jure & ordine
celebretur , ita ut unufquifque de medietate
percepta faciendi quod voluerit ex lege ha-
beat poteftatem .. Confultius nempe utilitati-
beat poteftatem
bus partium cauffæ veftigio terminantur
quam temporibus fufpenfæ proficiunt .
TITULUS LIV.
De bis , qui tertiam mancipiorum , & duas
terrarum partes contra interdi&um pu-
blicum præfumpferint .
I. Licet eodem tempore , quo populus no-
fter mancipiorum tertiam & duas terrarum
partes ( 1 ) accepit , ejufmodi a nobis fuerit
emiffa præceptio, ut quicunque agrum cum
mancipiis , feu parentum noftrorum , five lar-
gitate noftra perceperat , nec mancipiorum
tertiam , nec duas terrarum partes ex eo lo-
co , in quo ei hofpitalitas fuerat delegata re-
quireret : tamen quia complures comperimus
immemores periculi fui , eo quia ea quæ præ-
cepta fuerant exceffiffent , neceffe eft , ut præ-
fens auctorit.s ad inftar manfuræ legis emiffa
& præfumptores coerceat , & huc ufque con-
temptis remedium debitæ fecuritatis attri-
buat . Jubemus igitur , ut quidquid hii , qui
agris & mancipiis noftra munificentia po-
tiuntur , de hofpitum fuorum terris contra
interdictum publicum præfumpfiffe docentur ,
fine dilatione reftituant .
II. De exartis quoque novam mine & fu-
perfluam faramannorum ( 2 ) compositionem &
calumniam a poffefforum gravamire & in-
quietudine hac lege præcipimus fubmoveri ,
ut ficut de fylvis , ita & de exartis e an-
teacto five in præfenti tempore factis , ha-
beant cum Burgundionibus rationem : quo-
niam ficut jam dudum ftatutum cft , medie-
tatem fylvarum ad Romanos generaliter præ-
19
cipimus pertinere .
C 3 III.
3 Al . Mss. fuperfluis . 4 Al. Mss. acceperint .
6 Al. Mss. utilitatibus patriæ cauffe veftigium terminatis ,
9 Al . Ms. puniuntur •
eft fupra ad Titulum I. Notatu vero hac in
fan&tione dignum eft , ex mancipiis non duas ,
fed unam tantummodo tertiam partem exactam
fuiffe . Quare ? Profecto quod hi Barbari fer
vorum gregem jam fecum agerent , qui exco-
lendis , quas conquirerent , terris , idonei forent .
(2 ) Faramannorum . ) Faramannos effe homi-
nes fare vox ipfa denotat . Inter Langobardi-
cas leges hæc legitur Rotharis CLXXVI . Şi
quis liber bomo migrare voluerit aliquo , potefta-
iem habeat intra dominium Regni noftri cumfara
fua migrare , que voluerit . Hinc quæcumque
fuerit genuina vocis Fara fignificatio , hic Fas
ramannorum nomine intelligendos cenfeo eos in
Barbarorum gente , qui fervorum , aut etiam
manumiflorum conditione obaricti ( confer in-
fra Titulum LVH . ) in unius domini , aut
patroni familia cenferentur , & colonorum fun-
gerentur officio . Cl . Iohannes Ihre Gloffar. V.
Fara fcribit , in legibus Burgundionum colonos ,
qui aliena arva colebant , appellatos fuiffe Fa-
ramannos .

39 LEX BURGUND
III . Similiter de curte & pomariis circa
faramannos conditione fervata , id eft , ur
medietatem Romani ( 1 ) æftiment præfu-
mendam .
IV. Quod fi quifquam conftitutum huju-
fcemodi præceptionis excefferit , & non a vo-
bis fuerit cum diftrictione repulfus , non du-
bitetis commotionem iracundiæ noftræ in
veftrum periculum effe vertendam ,
TITULUS LV,
De removendis Barbarorum perfonis , quo-
tiens inter duos Romanos de agrorum fi-
nibus fuerit exorta contentio ,
1. Quamlibet certa fub diftrictione olim
fuerit conftitutum ( 2 ) , ut Barbarus in cau-
fa Romani , quam contra alterum Romanum
commoverit , quamvé exceperit , fefe non au-
fus effet adjungere : tamen penfiorem haben-
tes de cauffarum actione tractatum jubemus ,
ficut actis jam temporibus præcipimus cufto-
diri , quotiens de agrorum finibus , qui hofpi
talitatis jure a Barbaris poffidentur , inter
duos Romanos fuerit mota contentio , hofpi-
tes eorum non focientur litigio , fed Roma-
nos in judicio contendentes expectent , ut
cujus Barbari hofpes evicerit , cum ipfo poft-
modum de re obtenta habeat rationem .
Quod fi quis Barbarorum fefe ad litigandum
in ejufmodi caufationem mifcuerit , mox re-
pulfus inferat mulete nomine , pro eo quod
interdicta contempfit , folidos x11,
II. Quod fi enim Romanus , hoc eft,
hofpes ipfius adhibere præfumpferit , utrum-
que x11. folidos jubemus exfolvere , & cauf-
fam Romanis legibus terminari . Sane fi ex
ejufdem agri finibus , quem Barbarus ex in-
tegro cum mancipiis publica largitione per-
ceperit , fuerit contentio generata , licebit ei
feu pulfatus fuerit , feu ipfe pulfaverit , Ro,
mano jure contendere .
III, Terminum vero fi ingenuus evelle-
re , aut confringere præfumpferit , manus
incifione damnetur . Si fervus hoc fecerit ,
occidatur ,
IV . Si vero debilitatem 3 (3 ) fuam ingenuus
redimere voluerit, medietatem pretii fui folvat,
TITULUS LVI,
De fervis in Alamannia comparatis ,
1. Si quis fervum alienum in Alamannia
1 Al . Ms. communitionem . 2 Al. Mss. evellerit ,
( 1 ) Medietatem Romani , ) Qui hanc , aliafve
plures hujus Codicis leges attentiús perpendat ,
ubi de Romanis agitur , eas in Romanorum ,
feu Provincialium , favorem factas fuiffe faci-
le animadvertet . Revera Gregorius Turonenfis
Hift. Lib. I. c. 33. fcribit , quod Gundebaldus
leges mitiores inftituit , ne Burgundiones Roma
nos opprimerent ,
( 2 ) Olim fuerit conftitutum . ) Atqui fanétio ,
quæ hic dicitur olim conftituta , legitur fupra
Tirulo XXII. Hoc firmat , quod in Monito ad
IONUM
.
redemerit , aut pretium a domino recipiat,
aut fervum habeat quem redemit ; quod
tamen a præfenti tempore præcipimus cu-
ftodiri ,
II. Ceterum fi ingenuus rogans redemptus
fuerit , pretium fuum emptori reddat ,
TITULUS LVII.
De libertis Burgundionum , qui viam di,
fcedendi non habuerint ,
Burgundionis libertus , qui domino fuo fo
lidos XII , non dederit , ut habeat licentiam ,
ficut eft confuetudinis , quo voluerit difce-
dendi , nec tertiam a Romanis confecutus
eft , neceffe eft ut in domini familia cen-
featur ,
TITULUS LVIII.
De cane occifo fine culpa .
Canem fi aliquis nulla extante cauffa occi,
derit , folidum det ei cujus canis eft ,
TITULUS LIX ,
De nepotibus ,
Nepos amiffo patre cum rebus omnibus ad
avi ordinationem vel folicitudinem confera-
tur; ea tamen ratione , fi mater ejus fecun-
das nuptias crediderit eligendas . Ceterum fi
nubere electa caftitate diftulerit , filii cum
omni facultate in ejus folatio & poteftate
confiftant
TITULUS LX.
De adhibendis donationum teftimoniis .
I. Quotiens in quibufcunque negotiis con-
fuetude antiqua neglegitur , neceffe eft ut no-
va lege futuris temporibus confulatur . Et
quia aliquos Barbarorum per duos aut tres
teftes conlatas fibi vel donationis vel here-
ditatis nomine facultates , adverfus morem
veterum ufurpare velle cognovimus , eorum
primitus præfumptionem præfenti lege corri
gimus conftituentes , ne tam paucis teftibus
commiffa res valeat , Ceterum fi quis pofthæc
Barbarus vel teftari voluerit , vel donare ,
aut Romanam confuetudinem , aut Barbari-
cam ( 4 ) effe fervandam fciat , fi vult ali- •
quid firmitatis habere quod gefferit , id eft ,
aut fcripturis legitimis , quod largiri cuicun-
que voluerit , teneatur ; aut certe quinque
111-
714
3 AI. Ms. libertatem ,
hafce leges præfatus fum ; fcilicet , codicem le-
gis Gundobada effe centonem ex legibus va
rio tempore latis . Idem & aliis in legibus bu
jus libri animadverti poteft ; quod tamen ego
non repetam ,
(3 ) Debilitatem , ) Ideft manus incifionem ,
de qua in fuperiori lege fermo eft . In Lege
Salica integer Titulus XXXI , qui de mem-
brorum mutilationibus agit , infcribitur de de
bilitatibus .
(4 ) Aut Barbaricam , ) Non quod teftamen-
ti
 LEX BURGUNDIONU M. 31

ingenuorum teftimonio , quod dimittere vo- TITULUS LXIII.

Inerit vel donare , robur accipiat , & in ejus ,
De bis , qui mellem in granariis fura
cui res deputata fuerit , jura commigret .
II. Libertos etiam , fi competens ingenuo ti fuerint .

rum numerus defuerit , patimur teftimonium 1. Qui meffem in granariis furatus fuerit ,
perhibere , fi ingenuus eft , trigildum folvat ; & mul
III. Nam & inter ingenuos etiam fervo- tam fecundum qualitatem perfonæ .
&
rum noftrorum oportet teftimonium admit- II. Si fervus , dominus pro eo fimplum
ti; dummodo compofiti teftes manu ejus , folvat , & fervus cce. fuftium ictus accipiat ,
qui dimittere aliquid voluerit vel donare .
IV. Aut fi teftimonii fides tracta fuiffet , TITULUS LXIV.
fecundum confuetudinem Barbarorum præ-
De animalibus in meffe occifis .
beat jusjurandum
I. Qui in meffe fua animal occiderit , fol
TITULUS LXI. vatur illi prius damnum , quod animal fecit ,
& animal qui occiderit , reddat . Hoc eft de
De mulieribus , quæ fponte ad viri coi-
majoribus animalibus obfervandum .
tum venerint , II. Ceterum de minoribus illud cuftodien-

Quæcunque mulier natione barbara ad viri dum , quod priori lege conftitutum eft ,
coitum fpontanea voluntate forte convene-
TITULUS LXV.
rit , nuptiale pretium in fimplum tantum
ejus parentibus diffolvatur : & is , cui adul-
De mulieribus viduis , a quibus marî-
rerii ( 1 ) dicitur focietate permixta , alte-
torum debita requiruntur
rius poftmodum conjugio ( 2 ) fi voluerit
focietur . 1. Si qua mulier vidua filios habens , fi &
TITULUS LXII, illa & filii fui ceffionem de bonis mariti ,
qui defunctus eft , fecerint , nullam ex debito
De filiis unicis ,
ipfius repetitionem aut calumniam patiantur +
I. Filius unicus defun&
to patre tertiam par- II. Si certe præfumpferint hereditatem ,
tem facultatis matri utendam relinquat ; fi debitum paternum fimul folvant ,
tamen maritum alterum non acceperit .
II. Nam fi ad alias nuptias tranfierit , TITULUS LXVI.
omnia perdat : dote tamen fua , quam a
De puellis , quæ fine patribus & matri-
marito fuo acceperat , quamdiu vixerit , uta- bus ad maritum traduntur .
tur , filio proprietate fervata .
DATA SUB DIE III. KAL. APRIL , I. Puella quæ marito traditur patrem &
fratres non habens , nifi patruum & forores ,
de Wittemon ( 3 ) tertiam partem patruus
ac-
Al. conftitutionem . 2 Al. Ms. ad alterius poftmodum conjugium , 3 Al. dotem fane fuam .
4 Al. Mss. patiatur . s Al. Si incerte .

ti factio Barbara proprie confuetudinis effet ; ejus perfolvere . Inde colligenda effe mihi vi-
fed quod inter Burgundiones , qui generali deor lineamienta regula Canoniftarum , quod
Barbarorum nomine in hoc codice paffim cen- ftuprator ftupratam aut ducat , aut dotet , Con-
fentur , inductum erat , ut teftamenta conde- fule fupra Tit. XLIV .
rentur eodem ritu , quo juxta confuetudinem (3 ) DeWittemon . ) Wittemon in lege Burgun
antiquam celebrabantur donationes . Confer Ti- dionum non eft dos , ut hactenus fummi Jurifcon-
tulum XLI. Antiquiores autem Barbaros te fulti Lindenbrogius , Spelmannus , Cangius credi
ftamenti factionem ignoraffe colligimus ex Ta- derunt ; fed pretium uxoris , quod pater , aut
cito Germ, c, XX, Heredes , fuccefforefque , fui proximi cegnati pro puella accipiebant , five legi
cuique liberi, & NULLUM TESTAMENTUM . time junta , five rapta , ut patet ex Titulo LXVI.
Si liberi non funt , proximus gradus in poff ffione, 1. 2. fi conferatur cum Additamento I. Tit. XIV.
fratres , patrui , avunculi . Quare cenfendum Id quod Schilterus ante omnes obfervavit in
eft , Burgundiones , uti & Oftrogothos , Wifi Glof. Teut. pag. 881. quamvis ibidem circa ety-
gothos , Francos , aliofque , fi qui funt , tefta- mon more fuo durus , indomitus , regularum
menti factionem a Romanis edidiciffe , Inter impatiens , dum vocem componit ex widmen ,
populos autem , qui in Germania magna fedes deftinare, & mund , tutela , nefcio quo jure , aut
retinuere , id longe ferius , rariufque deprehen- fenfu . Mihi videtur componi ex weite , fponfalia,
ditur , adeo ut eruditus vir Johannes Ulricus matrimonium , iron donum , & proprie figni❤
Chriftophorus Trefenreuter exemplis propofitis ficare illud donum , quod alias pretium nuptia
ratus fit , hominibus interioris fortune initio le , bonefiius vero donum nuptiale vocatur , quia
adhuc fæculi XVI . minus ufitata fuiffe tefta- nuptiarum caufa dabatur parenti , & tertia pars
menta . Vide ejus Antiquitates Germanicas lib. ad puellam redibat . Hac Wachterus Gloff. h.
HI. cap. Vil. alt, 2 , ejuſque difquifitionem ibi v. Porro fi hæc vera funt , quod de divifione
allegatam , Wittemon legitur , ignorare me fateor , quomo-
( 1) Adulterii . ) Sub appellatione adulterii ftu do aptari pollit fincerioribus Barbarorum intti-
prum quoque , imo quamlibet fornicationem tutis , quibus puellæ pretium conferebatur pa-
paffim venire annotarunt eruditi . Vide Can rentibus gratia acquirendi mundi , feu potefta-
gium Gloflar, hac voce , tis tutelaris in fponfam, & confequenter illi
(2 ) Alterius poftmodum conjugio . ) Ergo flu cedere debebat , ad quem puella mundium
prator non cogebatur flupratam Barbarain du- pertinebat . Confer Annot. ad leg. Alaman ,
cere , fed tantum nuptiale pretium parentibas Tit . LIV.

32 LEX BURG
accipiat , & alteram tertiam forores fibi no-
verint vindicandum .
II. Si vero puella fine patre maritum ac
cepit fratres non habens , placuit ur de
Wittemon tertiam partem mater accipiat ,
& alteram tertiam proximiores parentes .
III. Si mater non fuerit , tertiam illam
forores accipiant .
TITULUS LXVI ,
Li
De fylvis:
De fylvis hoc obfervandum . Quicunque
agrum aut colonicas tenent , fecundum ter-
rarum modum vel poffeffionis fuæ ratam ,
fic fylvam inter fe noverint dividendam :
Romano tamen de fylvis medietate ex exar-
tis fervata .
TITULUS LXVIII.
De adulteriis .
1. Si adulterantes inventi fuerint , & vir
ille occidatur & femina .
II. Nam hoc obfervandum eft , ut aut -
trumque occidat : aut fi unum occiderit 3 ,
pretium ipfius folvat , fub ea traditione pre-
, quæ eft prioribus legibus conftituta .
TITULUS LXIX .
De Wittemon .
1. Mulier quæ ad fecundas nuptias tradi-
tur , Wittemon ejus a prioribus parentibus
mariti vindicetur .
II. Si vero tertium maritum accipere de-
liberar , Wittemon quod maritus dederit ,
mulieri proficiat .
TITULUS LXX,
De furtis .
I. Si ingenuus aut fervus fimul furtum fe-
cerint , ingenuus triplum folvat quantum fu-
ratum eft fi tamen capitale crimen non fue
rit . Servus vero fuftuario fupplicio depu
tetur .
II. De his vero cauffis unde hominem mo-
ri juffimus , fi in ecclefiam fugerit , redimat
fe fecundum formam pretii conftituti ab eo ,
cui furtum fecit : & inferat muiste nomine
folidos XII,
III . Si vero minora furta , id eft , por-
cum , berbicem ,, capram , apem involaverit ,
folvat multæ nomine folidos XII.
IV. Si violentiam fecerit , folvat multæ
nomine folidos fex.
TITULUS LXXI.
De bis , qui furtum componunt ,
1. Si quis inconfciis judicibus de furto ,
> in
Al. in Mss. defunt , placuit , ut .
3 Al. unum non occiderit. 4 Al. locum indiciis .
6 Al. aftimationem habeat , ut duos tales caballos .
8 Al Ms. feurtato fimili pœną ſervata conditione .
ONU
UNDI
M.
quod ipfi factum eft , crediderit componen-
dum , poenam quam fur fubiturus erat , ipfe
fufcipiat .
II. Si quis fane locum judicis tenens in-
ter fupradictos componere voluerit , inferat
muleta nomine folidos XII.
TITULUS LXXII.
De his qui pedicam feris fecerint extra
culturas .
Si quis pedicam feris fecerit extra cultu
ras , & in deferto pofuerit , & in ca homo
aut animal fortaffis incurrerit , is cujus pe-
dica fuerit , nihil penitus calumnie patiatur ,
TITULUS LXXIII.
De caballis , quibus offa aut fcandala
ad caudam ligata fuerint ,
I. Si in eo loco inventum in quo damnum
faciat , five extra damnum , & pavore ipfo
aut periclitatum animal fuerit , aut everfum ,
aut debilitatum , in poteftate fit domini , cu-
jus animal fuerit , utrum ipfum recipere ve-
lit an alium , Et fifuum recipere noluerit ,
ejus meriti æftimatione habita , duos alios ta-
les caballos ei , cujus fuerit , dari jubemus
ab eo , qui contra interdictum noftrum hoc
præfumpferit admittere . Qua poena ingenuos
teneri jubemus •
II. Ceterum fi fervus hoc facere præfum-
pferit , ducentos fuftes , aceipiat : & in pote
ftate fit illius , cujus caballus eft , utrum
ipfum recipere velit . Quod fi animal difpli
cuerit , præftita ficut dictum eft de fervo
ultione , dominus fervi caballum ejufdem me-
riti , cujus ille fuit qui debilitatus dicitur ,
cogatur exfolvere . Simili de equa conditio
ne fervata ,
III. De caballo etiam curtato fimilis po
næ fervanda conditio eft ,
TITULUS LXXIV.
De Viduis filiis earum .
1. Anteactis quidem temporibus emiffa
generaliter lege fuerat conftitutum , ut.fi mu
lier defuncto fine filiis marito fuo ad fecun-
das nuptias non tranfuiffet , tertiam heredi-
tatis ejus ufque in diem vitæ fuæ propriis
utilitatibus vindicaret : fed nunc ex ipfo eo-
demque titulo cum optimatibus populi noſtri
›
adtentius univerfa tractantes generalitatem
prædictæ legis placuit temperare . Quapropter
jubemus , ut illa fantum vidua hanc , de qua
loquimur , in hereditate mariti accipiat quan
titatem , quæ patris aut matris non habuerit
facultatem , aut fi ei maritus fuus aliquam ,
in qua vivere poffit , fucceffionis fuæ non
donaverit quantitatem .
II. Quæcunque fane mulier , conjuge fuq
2 Al. Ms. medietatem exartis , Leg. medietate in exartis .
5 Al. Ms. velit animalium .
7 Al. velit , cui difplicuerit an alium praffita ,
Al quantitatem ,
 LEX BURGUNDIONUM.
in fata conlapfo , ad fecundi mariti vota non
ierit , aut ejus adulti jam filii fecum effe no-
luerint , hac ratione cum eis defuncti mariti
dividat facultatem . Ut fi filium habuerit ,
prædictæ fubftantiæ tertiam confequatur : fi
duo , aut tres , vel quatuor , aut plures erunt
filii , quartam accipiat portionem : quam ta-
men poft obitum ejus ad filios ipfius placuit
remeare .
III. Si quis defuncta uxore fua , de qua
filios habet , ad fecundas nuptias ierit , & quod aliqui in populo noftro ejufmodi præ-
ex ea quoque muliere habens filios moria-
tur , id placuit obfervari , ut relicta ejus non
ex privignorum fuorum portione quidquam
fibi æftimet effe donandum , fed de filiorum
fuorum proprietate defignatam fuperius acci-
piat portionem
TITULUS LXXV .
De bereditate inter Nepotem & Ami-
tam dividenda .
1. Oportet eas caufas prolatæ legis æqui-
tate diftingui , que prioribus non docentur
conftitution bus terminata : ne aut heredes in
præfenti negotio ordinem adeundæ fucceffio-
nis ignorent , aut judicibus competens deeffe
videatur inftruétio . Idcirco fi filius patre fu-
perftité habens filios in fata difcefferit fo-
roremque reliquerit , & pater de quo lo-
quimur debitam filio facultatis fuæ dederit
portionem , & ex ea quæ ipfi competebat
fubftantiæ quantitate de hac luce difcedens
non aliquid fpeciale decreverit , inter filium
filii & filiam , falva medietate quæ minori-
bus partibus ex paterna fucceffione debetur ,
altera fubftantiæ ejus medietas inter nepotem
& filiam æqualiter dividatur .
II. Quod fi filius , de cujus poteftate tra-
&tatur , omnia cum patre indivifa poffede-
rit , eodem mortuo medietas nepotis parti-
bus 2 fequeftretur alteta medietas cum filia
& nepote æquo ordine dividatur . Et ne for-
te litigandi ex hoc eodemque titulo non fub
lata relinquatur occafio feu una five duæ
aut plures erunt filiæ eam quam fuperius
ftatuimus formam placuit obfervare , id eft ,
ut medietas filiis , medietas nepoti aut ne-
potibus ex filio adquiratur .
III. Verum fi defuncto , ut dictum eft ,
patre filius non puerum heredem reliquerit ,
fed puellam , & forores fuæ fuperfuerint ge-
nitori , ita jus 3 vindicandæ fucceffionis ob-
Al. fi filius patrem fuperftitem habens cum filio .. fororem quoqué .
4 Al. Mss. Vvittifcalcum noftrum . 5 Al, deeft , fimiliter ,
7 Al. quafitionem . Al . Ms. inquifitionem .
( 1 ) De Wittifcalcis . ) Muletas pro delictis par-
tim parti læfæ ceffiffe , partim Reipublicæ , res
eft notiffima . Ergo Wittifcalci erant ( ut lex
ipfa liquido indicat ) Miniftri mulctis fifco ce-
dentibus exigendis deputati . Congruit nomen
ipfum , quod a Witte mulcta , & fcalk , famu-
lus , minifter, compofitum eft ; quo profecto
indigitantur famuli , feu miniftri ab exactioni-
bus multarum . Ipfe leg's textus declarat , hos
quandoque male actos fuiffe , dum mulctas re-
peterent ; quare præfenti lege eorum fecuritati
33
tineat , ut portionis paternæ quantitate con-
tenta , altera medietas ad fuas amitas , qua-
rum fupra fecimus mentionem , ex lege per-
veniat , neque exinde quidquam fibi æftimet
vindicandum .
TITULUS LXXVI.
De Wittifcalcis ( 1 ) .
I. Comitum noftrorum querela proceffit ,
fumptionibus abutantur , ut pueros noftros
qui judicia exfequuntur , quibufque multam
jubemus exigere , & cæde conlidant , & fub-
lata juffu Comitum pignora non dubitent vio-
lenter auferre . Qua de re præfenti lege de-
cernimus , ut quicunque pofthac pueros no-
ftros occiderit , & infolenter abftulerit , quod
ex ordinatione judicis docebitur fuiffe præ-
fumptum , tripla fatisfactione teneatur obno-
xius hoc eft > ut per fingulos ictus , pro
quibus finguli folidi ab aliis inferuntur , ter-
nos folidos is qui percufferit , cogatur exfol-
vere .
H. Ea etiam , quæ fuerint violenter ere-
pta , tripla novigildi folutione reddantur : ita
ut mulétam nobis præfumptores debitam fol-
vant .
III. Mulieres quoque fi Wittifcalcos no-
ftros + contempferint , ad folutionem multæ
fimiliter tenebuntur .
IV. Nam ftatutam diftri&tionis formam vo-
lumus ita cuftodiri , ut pueri noftri periculi
fui memores providere curabunt , ut non am-
plius in quibufcunque cauffis , quam fuerint
ordinati , præfumant . Nam ut injurias eo-
rum juffimus vindicari , ita in fe diftringen-
dum effe non dubitent , nifi omni diligen
tia , quæ funt præcepta , fervaverint .
TITULUS LXXVII.
De Infcriptionibus .
I. Quotiens fervus vocatur in crimine , &
neceffe eft , ut judicio fub infcriptione tra-
datur , hæc habendæ difcuffionis forma ferva-
bitur , ut fervi domino tantum pretium nu-
meretur : & fi fervus obje tam fibi crimen
fub tormentis ( 2 ) fuerit confeffis , folidi qui
inlati fuerant , accufantis partibus reformen-
tur ; fervus morte debita condamnetur .
I. Verum fi in quæftionem miffus nec
convictus fuerit nec confeffus , datam in pre-
tium
2 Al. Ms. nepotibus . 3 Al . ita ut jus .
6 Al. judici .
confulitur .
(2 ) Sub tormentis . ) Non foli ex Barbaris
Oftrogothi , Wifigothi , & Franci , ut Heinec-
cius fentire videtur ( Elem. Jur. Germ . lib. III.
art. 332. ) tormentis , dirifque quæftionibus ufi
funt ad inveftigandam in delictis veritatem .
Quamquam viro doctiffimo affentiar omnino ,
dum rem veluti indubiam afferit lubricum il-
lum , & fragilem inveftigande veritatis modům
Barbaros didiciffe a Romanis .
 34 LEX BURGUNDIONUM.
tium ejus pecuniam fervi dominus retinebit ,
& fervum recipiet innocentem .
III. Præterea multorum relatione compe-
rimus , in populo noftro hujus confuetudinis
ordinem fuiffe hactenus cuftoditum , ut præ-
mium > quod pro indiciis cujufcunque furti
vel fceleris aut promittitur aut infertur , utri-
ufque partis reformaret inlatio . Ideoque re-
&tius vifum eft , ut confuetudinis hujus fu-
perfluitate remota , fi in ejufmodi caufis in-
genuus convincitur , folutionis & indiciorum
integram fuftineat ex lege fententiam i fal-
vo eo quod de refecandorum fervorum cri-
minibus præcedentium legum ftatuta juffe-
runt .
TITULUS LXXVIII .
De bereditatum fucceffione ,
De hereditatum fucceffione adtentius per-
tractantes ftatuimus
pater cum aliis
fortem fuam diviferit , & poftea mori filium
vivo patre contigerit fine filiis , pater facul-
tatum filii integram ufufructuario jure 2 vin-
dicet portionem : quam inter filios & nepo-
tes ita moriens dimittat , ut quanti nepotes
ex uno filio fuerint qui patrem non habent ,
portionem patris fui vindicent qualem pa-
ter eorum habiturus erat . Illam vero par-
tem , quam pater cum filiis dividendam ha-
buiffet , fuperftitibus filiis derelinquat , & ne-
potes in eam partem non fuccedant .
Præfens tamen lex ad mafculos 3 tantum
modo pertinebit ,
TITULUS LXXIX.
De præfcriptione temporum .
I. Licet jampridem a nobis fuerit ordina-
tum , ut fi quis in populo noftro Barbaræ na-
tionis perfonam , ut in re fua confifteret ,
invitaffet , ac fi ei terram ad habitandum vo-
luntarius deputaffet , eamque per annos quin-
decim fine tertiis habuiffet , in poteftate ipfius
permaneret : neque exinde quidquam fibi il
le qui dederit , fciat effe reddendum . Tamen
quod abfque ulla permutatione omni tempo-
re generaliter memorata conditio debeat cu
ftodiri , præfenti placuit lege conftitui 4 .
1 Al. integra ... difpendia . 2 Al. voluntate filii integram in ufufručtu .
4 Al. conftituta . Al. Ms. privatis .
9 Al. Mss. exitus expiare . 10 Al. Mss, calumniatorem
12 Al. Mss. fimiliter ... feriantur .
( 1 ) Si impletis XXX. annis . ) Qui Barbaro-
rum pervolvet codices , facile perfpiciet maxi-
mam inter eos tricennariæ præfcriptionis habi
tam fuiffe rationem . Quin & in lege Wifigo-
thorum , quamvis ab antiquis inftitutis longe
aberrante , enunciatur , quod tricennalis tran-
fcurfio temporum jam fic conftanter incleverit in
negotiis actionum , ut non jam quafi ex inftructio-
ne humana , fed veluti ex ipfa rerum proceffiffe
natura videatur . Item , quod in tricennali an-
norum numero etiam veritas perfe&a completur
atatis . Leg. Wifigoth. lib. X. Tit. H. lege 4.
F lfte certe in triginta annorum præfcriptione
confenfus gentium , antiquitatem ejufdem in-
ftituti edocere videtur , innuitque illud ab an-
tiquis Scythis , feu Celtis effe repetendum . Re-
vera apud Gallos , Celtarum genus , faculum
II. Si quis vero terram ab altero violen
ter dixerit & convicerit fuiffe fublatam , pri-
ufquam xxx. annorum numerus compleatur ,
res quam conftiterit occupatam , & requiri
poterit , & repetentis partibus reformari .
III. Ceterum fi impletis xxx . annis ( 1 )
terra 2 a quocunque etiam pervafa fuiffe di-
catur , non fuerit reftituta , nihil fibi redden-
dum effe cognofcat .
IV. Quapropter omnes comites , quotiens
de præfatis cauffis contentio fuerit genera-
ta fecundum ordinem legis iftius judicare
curabunt ,
V. Et quia omnia ad quietem omnium
pertinentia ex lege convenit providere 0-
mnes omnino caufas de quibufcunque rebus ,
quæ intra xxx. annos non fuerint definitæ ,
nullo eas poftmodum licebit ordine commo
veri . Quia fatis unicuique ad requirendum
& recipiendum , quod ei debitum fuerit , fu-
pra feriptus annorum numerus conftat poffe
fufficere .
TITULUS LXXX .
De teftibus falfa referentibus & calu-
mniatoribus .
I. Neceffe eft ea quæ minus ftatuta funt ,
præfentis legis fanétione conftitui : quia in
diverfis cauffis præ facilitate plurimos referre
falfa cognovimus , qui poftea ad probandum
quæ retulerint , dum damnis fuis timent , et-
iam fponte fe conflictui exponunt .
II. Jubemus ergo , ut de teftibus , qui pro
quacunque parte fe tulerint , fi ad conflictum
cauffæ defcenderint , & divino judicio falfus
ibidem relator pugnans occubuerit , ccc. fo-
lidos multæ nomine omnes teftes partis ipfius ,
a qua parte teftis fuperatus eft , cogantur ex-
folvere . Nec multorum male referentium
crimen credatur potuiffe unius exitu expia-
ri . Ut quos non punit neceffitas , damna
feriant ad vindictam : quo facilius inpofterum
ne quis audeat propria pravitate mentiri .
III. Etiam qui calumniatori confilium
dederit ad dimicandum , fi victus fuerit ,
fimili ut fuperius ftatutum eft muleta fe-
riatur 12 ,
TI-
3 Al. Ms. ad mafculum .
Al. conftituta . 7 Al. mala . 8 Al. deeft , paruiſſe.
. II Al. Mss. vindicandum .
curfu annorum XXX. complebatur . Etenim Pli-
nio Hift. Natur. lib. XVI. c. 44. de Viſco
Druidum agenti memoratur fexta luna , quæ
principium menfium , annorumque his facit ,
fæculi poßt XXX. annum . Cæterum ex lege hac
Burgundica obfervandum duco , quod in tri-
cennario poffeffore neque bona fides , neque
juftus titulus exigeretur ; fermo namque fit de
terra , quæ a quocumque etiam pervaſa fuiſſe di-
catur. Quæ conftituendi fimplicitas veterem
Germanicam fimplicitatem olet , aptam potiffi-
mum magno litium , & controverfiarum foren-
fium numero refecando , & tuto reddendo pof-
feflori , iis præfertim ævis , quibus abfque fcri-
ptura , & adhibitis tantummodo teftibus , ac
fymbolis contractus celebrarentur .
:
 LEX BURGUNDIONUM .
TITULU S LXXXI.
De interpellationibus apud judices futuris .
I. Prima conſtitutione a nobis decretum
fuerat , ut judices ter admoniti cauffas inter
partes cognitas judicarent . Et quia occupa-
tione & abfentia deputatorum judicum fre-
quenter potuit evenire expectatio , ideo con-
fenfu omnium tempus credidimus ftatuen-
dum ; ut intra tres menfes interpellato judi-
ce cauffam quamlibet ulterius differre non li-
ceat , nifi ut omnia cognofcat , & dato ju-
dicio univerfa ita judicet , ut nihil inter par-
tes dubium refervetur .
II. Quod fi ultra tres menfes cauffam co-
gnitam interpellati judices diftulerint judica-
re duodecim folidorum multam eos jube-
mus exfolvere , cauffa nihilominus legibus ju-
dicanda .
TITULUS LXXXII.
De fidejufforibus .
I. Si quis fidejufforem de audientia acce-
pit , ipfe fidejuffor ad fe folvendum inſiſtat ²
ut cauffa dicatur .
II. Aut fi fidejuffor mortuus fuerit , here-
des mortui judicem loci interpellent , & ejus
ordinatione pars adverfa alium fidejufforem
ipfa conditione cogatur accipere , & ab he-
redibus fidejufforis mortui nihil quæratur ( 1 ) .
TITULUS LXXXIII.
De bis , qui apud alios res fuas agnofcunt .
I. Quicunque res , aut mancipium , aut
quodlibet fuum agnofcit a poffidente , aut
fidejufforem idoneum accipiat , aut fi fidejuf-
forem non 4 acceperit , res quas agnofcit præ-
fumendi habeat poteftatem .
II. Si vero falfus fuerit in agnofcendo ,
rem quam male cognovit , & aliud tantum
cogatur exfolvere .
III. Si fervus male agnovit , pro qualitate
rei agnitæ fuftigetur .
Al. expetitionis confenfu . 2 Al. Mss. inftat .
4 Al . fidejufforem petitum non . 5 Al. Ms. tutillam .
7 Al. Ms. proximos parentes ad res . 8 Al. Ms. fi paterfamilias dimittat heredam , fi vivus .
( 1 ) Nihil quæratur . ) Tit. XIX. vidimus
obligationem fidejufforis abfolutiffimo modo fub-
fidiariam tantum fuiffe . Hic autem aliud ani-
madvertere eft fuffragium in gratiam hæredum
fidejufforis ; ut fcilicet illis judicem interpel-
lantibus judiciaria ordinatione creditor eos li-
berare cogeretur , alio recepto fidejuffore .
(2 ) Quia cognovimus . ) Legem hanc arbi-
tror defcendiffe a jure militari , præfertim cum
cauffam legi dederit diftractio terrarum , quæ
hic appellantur fortes . Hoc autem nomine ter-
ras venire , quæ in devicta , vel dedititia regio-
ne Burgundiones fibi attribuerant , & civibus
diftribuere confueverant , jam obfervavi ad Tit.
I. & ad Tit. LIV. Cum ergo cives inter mi-
lites recenferentur , imo hi milites effent , qui
& cives , videtur terras hujufmodi ita diftribu-
35
TITULUS LXXXIV.
De venditione terrarum .
I. Quia cognovimus (2 ) Burgundiones for-
tes fuas nimia facilitate diftrahere , hoc præ-
fenti lege credidimus ftatuendum , ut nulli
vendere terram fuam liceat , nifi illi qui alio
loco fortem aut poffeffiones habet ..
II. Hoc etiam interdictum , ut quifque
habens alibi terram , vendendi neceffitatem
habet , in comparando , quam Burgundio ve-
nalem habet , nullus extraneus Romano hofpi-
ti præponatur nec extraneo per quodlibet ar-
gumentum terram liceat comparare .
III. Obfervandum tamen , ut de illo ipfe
hofpes fuus comparet , quem alibi terram ha-
bere conftiterit .
TITULUS LXXXV.
De pupillis ..
I. Si mater tutelam fufcipere voluerit ,
nulla ei parentela præponatur .
II. Quod fi vero mater non fuerit , pro-
ximus parens res 7 minorum revocare deber
ea conditione , ut qualiter fua facultas pro-
ficit , fic & res minorum ejus utilitate pro-
ficiant .
III . Nec ei liceat exinde quidquam ever-
tere , vel alienare .
IV. Si quis vero præfumpferit de rebus ,
ut dictum eft , minorum aliquid diftrahere.
de fua facultate in fimplum reddat .
V. Ita ut fi cauffam pars minoris habuerit ,
ipfa perfona refpondeat , quæ tutelam fufcepit .
TITULUS LXXXVI.
De mala bereda .
I. Si pater filiis dimittat malam heredam
fi vivus & dare voluerit , cui voluerit donet ,
poftea ad filias fuas , fi ille dederit , nemo
requirat .
II. De Wittemon vero fi demandaverit
pater ut non quæratur , demandatio ejus
non valeat , fed ficut lex alia expreffit , pro-
ximus parens accipiat .
III.
3 Al. Ms. pars adverfa auxilium .
6 Al. Ms. parentilla .
9 Al. Ms. deeft , ut .
tas , vices egiffe ftipendiorum militarium . Qua-
re hunc effe legis fpiritum reor , terrarum di-
fractionem perftringendo ; quoniam ex jure
publico erat , ne miles prorfus careret ftipen-
diis fuis . Quod lubens obfervo , quia ex ea-
dem ratione facile repeti poteft cauffa , & ini-
tium cujufdam ufus alicubi in Italia adhuc vi-
gentis , qui aliquam cum præfenti lege habet
affinitatem . Etenim venditori terræ atque ejus
propinquis jus eft redimendi venditum fun-
dum , refufis expenfis . Durat hæc actio per in-
tegros XXX . annos , hoc eft , per integrum fæ-
culum Barbaro more computatum ; quo tandem
completo ex antiquiffimis inftitutis præfcriptio-
nes compleri , & actiones exfpirare innuunt ,
quæ fupra dicta funt ad Tit. LXXIX.

GUN
36 LEX BUR
III. Ita ut de eo quod acceperit , tertium
folidum in ornamentis puella accipiat .
TITULUS LXXXVII,
De minorum contractibus ,
I. Minorum ætati ita credidimus confu,
lendum , ut ante xv. ætatis annos ( 1 ) eis
nec libertare¹ , nec vendere , nec donare
liceat .
II. Et fi circumventi per infantiam fue-
rint , nihil valebit .
HI. Ita ut quod ante quintum decimum ,
annum geftum fuerit , intra alios xv. annos
fi voluerint , revocandi habeant poteftatem .
IV. Quod fi intra expreffum tempus non
revocaverint , in fua firmitate permaneat .
TITULUS LXXXVIII.
De libertatibus ,
1. Libertatis vero cauffa quantum poffeffio,
nis jure major , tantum debet diligentius ob-
fervari .
11. Et ideo obfervandum eft , ut manu-
mittere volens , aut per fcripturam lege con-
ftantem , fervum quem libertate donaverit ,
manumittat : aut fi fine fcriptura libertatem
mancipio fuo quicunque donare voluerit , non
minus conlata manumiffio , quam quinque
aut feptem ingenuorum hominum teftimonio
roboretur : neque per fcripturam manumit- procuretis .
Al. Mss. libertum . 2 Tefte Lindenbr. titulus hic in duobus Mss. totus deeft .
(1) Ante XV. ætatis annos . ) Credi jure po
teft , majorennitatis initium communiter habi-
tum fuiffe eo circiter tempore , quo juvenes
quondam armis donari confueverant . Quod Ta-
citus innuit Germ . c. XII. Arma fumere non
ante cuiquam moris , quam civitas fuffecturum
probaverit . Tum in ipfo concilio vel principum
aliquis, vel pater , vel propinquus fcuto , framea-
DIO
NU M.
tentes minorem numerum convenit adhibere .
TITULUS LXXXIX.
De reis corripiendis . 2
Gundebaldus Rex Burgundionum omnibus
comitibus . Multorum relatione cognovimus
caballorum fures , & effractores domuum ,
tantum fe ad hanc infaniam prorupiffe , ut
non occulte , verum etiam publice crimina
& omnia mala committant . Ideoque præce
ptionem ad vos dedimus , ut fi quos cabal-
forum fures , aut effractores domuum , tam
criminofos quam fufpectos invenire potueri-
tis , ftatim capere & ad nos adducere non
moretur . Futurum ut is qui capitur , & an-
te nos adductus fuerit , fi fe innocentem po
tuerit adprobare , cum omnibus rebus fuis li-
ber abfcedat , neque calumniam pro eo quod
ligatus aut captus eft , movere præfumat . Si
vero criminofus inventus fuerit , pœnam vel
tormenta fufcipiat , quæ meretur : & res il-
lius ab his qui eum ceperunt , præfumantur ,
Et non folum in eum tantum pagum , ubi
confiftit , liceat perfequi criminofum : fed fi-
cut utilitas aut fides cujufcunque habuerit ,
etiam per alia loca ad nos pertinentia non
dubitent hujufmodi perfonas capere , & judi-
cibus præfentare , ut præfata fcelera non li
ceat effe diutius impunita . Hanc præceptio
nem noftram in omnium notitiam ponere
que juvenem ornant : hæc apud illos toga , bic
primus juvente bonos : ante boc domus pars vi-
dentur , mox reipublice . Quod fi in definiendo
minorennitatis , atque majorennitatis tempore
non omnes populi confenferunt , id in cauffa
effe reor , quod varia apud varias gentes ætas
lege , vel confuetudine præfcripta fuiffet , qua
armorum honore donarent adolefcentes .
LE-
 LEX BURGUNDIONUM.
37

LEGIS BURGUNDIONUM

ADDITAMENTUM ( 1 ) PRIMUM .

TITULUS I, TITULUs H.

De claufis itineribus vel aliis , De animalibus damnum inferentibus .

Bfervandum (2 ) viam publicam , I. Proinde jubemus , ut quolibet tempore

vel inter agros communiter di- minora animalia , id eft , capra , vervex ,
vifam ( 3 ) nec poffideri , nec aut porci in vineam inventa fuerint , unum
Ο
intercludi , nec exartari (4) de ipfis quotiens inventa fuerint , jubemus
poffe . Quod fi factum fuerit , auctorem facti occidi , a vineæ domino præfumendum .
2
ad ejus munitiones foli ( 5 ) compelli , & H. Vacca vero poft tertiam conventio-
ad munitionem viarum pro modo patrimonii nem fi in vinea inventa fuerit , occidatur a
in nullo penitus excufari . vineæ domino fimiliter præfumenda .
II. Hoc etiam de pontium reparatione fer- III. De bobus vero , & caballis , afinis aut
vandum . equis animalibus jubemus , ut dominus aut
HI. Aquæ curfum & adquiri & amitti cuftos vineæ inventa fupradicta animalia fin-
biennio conftat . gulos tremiffes inferat cujus funt , ei a quo
IV. Viam in actum ( 6 ) , hoc eft , ubi tenentur ,
carpenta vel carra ducuntur , fimiliter bien-
nio amitti , & adquiri poffe . TITULUS III,
V. Agri quoque communis nullis termi-
De judiciis ,
nis limitati exæquationem inter confortes
nullo tempore denegandam . 1. Si quis judicum deputatorum a nobis.
VI. Sylvarum ( 7 ) , montium , & pafcuo- judicium contempferit , vi . folidos judicibus
rum unicuique pro rata fuppetit effe commu- inferat : & multæ nomine folidos XII . cauf
nionem , fam fpecialiter perditurus .
VII. De fervitute luminis ( 8 ) vel aeris II. Si vero judices a nobis deputati inju
fimiliter conftitutum , ut inter privatorum fte judicaverint , fciant fe ter duodenos fol.
fabricas , decem pedes : inter publicas , quin- multæ nomine nobis effe inlaturos fine dubio ,
decim dimittantur , fecundum legem Theo-
defii .

Tom. IV. D TI-

1 Al. intercludere nec exartare . 2 Al. munitionis foli ,
3 Al. Mss. carrada . 4 Al. Mss. communes .

(1 ) Additamentum . ) Ex Titulo LII. hu- Tit. XIX. art. I. Qui viam publicam exaraverit .
jufce Codicis alias collegimus ( Vide Monit. & In Edit. Parif. vero legitur : exartari .
not. in Prologum ) valde probabile effe Codi- (5) Munitiones foli . ) Refp. Pap. munitionem
cem ipfum concinnatum fuiffe non Gundebal- folum . Infra : in nullo . Refp . Pap. ex Ms. Otho-
do regnante , fed regnante Sigifmundo . Cum bon. & Vatican , nullum ,
ergo par fit credere , duo que fequuntur addi- (6 ) Viam in acum . ) Refp. Pap. Viam , iter ,
tamenta concinnato Codice effe pofteriora , ea actum .
confequenter tribuenda funt præfato Sigifmun- ( 7 ) Sylvarum , ) Hic Articulus fic habetur
do , aut etiam refpective Godemaro ultimo Re apud Papianum ex editione Schultingii : Syl-
gi. Burgundicæ gentis ; ad quem fane addita- vas montes, & pafcua , ut unicuique pro rata
mentum fecundum fpectare reor , ut ibidem in poffeffionis fuppetit , effe communia . Editio Ama-
notis animadvert am , dutii : Sylvarum , montium , & pafcui jus , ut
(2 ) Obfervandum . ) Integer hic Titulus vix unicuique pro rata poffeffionis fuppetit , effe com-
non ad fingula verba convenit cum Titulo mune . Editio Nivellina non fine mendo : Syl-
XVIII. Refponforum Papiani . Quare Schultin- varum , montium , & pafcuorum , ut unicuique
gius ( Jurifprud. vet, Ante- Juftinian. in notis pro rata fuppetit , effe communia . Alias hujufce
ad Tit. XVIII. Refponf. Papiani ) ratus eft Pa- tituli minores variationes prætermitto .
pianum ifthæc defumpfiffe ex Lege Burgundio- ( 8 ) De fervitute luminis , ) Allegatur hoc in
num . Ego tamen cum tanti viri venia vicever- articulo Lex Theodofii . Atqui quoad ædificia
fa reor , integrum ipfum Titulum ex Libro publica occurrit quidem in Codice Theodofia-
Refponforum Papiani in legem Burgundionum no Lex XLVI, de Operibus publicis Lib. XV,
irrepfiffe . In calce namque Tituli in utroque Tit. I. Quoad ædificia vero privata lex in eo-
libro allegatam cerno legem Theodofii ; quod mo- dem Codice defideratur , imo & Titulus qui
rem fapit non Burgundica legis , fed Papiani legitur apud Papianum aliegantem librum iv.
ipfius perpetuo allegantis legem Romanam , I fub titulo de ædificiis privatorum . Quare Titu-
dem fentiendum & infra de Titulo XIX , lum ipfum , fummamque legis ex Papiano , &
(3 ) Divifam , ) Refp. Pap. dimiffam . ex Lege Burgundionum Gothofredus Theodo-
( 4 ) Exartari . ) Papiani Schultingiana Editio fiano Codici reftituit , feu inferuit , Lib. IV,
habet exarari . Idem legi & in duobus Codici- Tit. XXIV. , ubi confule , quæ vir eruditiflimus
bus Romanis teftatur Cl. Amadutius in not. ad annotavit ,
Refp. Pap. Convenit & Paulus Sentent, lib. I,
 U
ON
N DI
RGU
38 LEX BU M.
TITULUS IV. lare præfumpferit , inferat ei cujus navis eft ,
folidos XII. & multæ nomine folidos IIII.
De ingenuis , qui cum fervo furtum
Pro caupulo vero folidos 1111. & multæ no-
1 faciunt. mine folidos II .
I. Si quis ingenuus cum fervo furtum fe- II. Si fervus hoc fecerit , pro nave ducen-
cerit, jubemus ut fecundum pretium a nobis tos fuftium ictus accipiat : pro caupulo vero ,
conftitutum aut vervecem , aut capram , aut
centum fuftium ictus accipiat , & domino
porcum , aut apem , quam involaverit , in fervi nihil quæratur .
triplum folvat .
II. Servus vero ccc. fuftium ictus acci- TITULUS VIII.
piat , & a domino fervi ipfius nihil quæratur . De viatoribus .

TITULUS V. Quicunque mancipium , caballum , bovem ,

De his , qui mulieribus corruptis crines
in curte fua capulaverint .
I. Quicunque ingenuus mulieri ingenuæ
crines in curte fua præfumpferit capulare ( 1 ) ,
jubemus ut xxx. folidos mulieri ipfi folvat :
& multæ nomine folidos XII .
II. Certe fi ad battalia ( 2 ) mulier foras
curte fua exierit , & aut vulnera acceperit ,
aut ei crinis incifus fuerit , imputet fibi ,
quia foras domum fuam egreffa eft : & ab
eo qui eam percuffit , aut crinem incidit ,
nihil quæratur .
III. Certe fi ancillæ in curte fua hoc fe-
cerit , ex eo 11. folidos ancillæ ipfe folvat :
& multæ nomine folidos II.
IV. Si fervus vero mulieri ingenuæ hoc
præfumpferit facere , tradatur ad mortem :
& domino fervi nihil quæratur .
V. Quod fi dominus fervi voluerit eum
de morte redimere , decem folidis jubemus
fervum ipfum redimere .
VI. Jubemus etiam , ut poftquam a judi-
ce fervus ipfe domino traditus fuerit , cen-
tum fuftium ictus accipiat , ut poftea alteri
injuriam non faciat , nec domino fuo da-
mnum inferat .
vaccam , vervecem , porcum , apem , capram
perdiderit , donet vegio ( 4 ) pro mancipio ,
folidos quinque : pro equa , folidos duos :
pro caballo , folidos tres : pro bove optimo ,
folidos duos : pro vacca , folidum unum : pro
folidum
vervece , folidum unum : pro porco ,
unum : pro capra , tremiffem .
TITULUS IX.
De fidejufforibus .
Quicunque tam Burgundio quam Romanus
fidejufforem acceperit , & pro fidejuffione ,
aut quolibet debito res uxoris pignoratæ funt
apud fidejufforem fuum fe abfolvat , & res
uxoris quæ pignoratæ funt , reftituat .
TITULUS X.
De canibus veltrais , aut fegutiis , aut
petrunculis .
Si quis canem veltraum , aut fegutium ,
vel petrunculum præfumpferit involare , ju-
bemus ut convictus coram omni populo po-
fteriora ipfius ofculetur ( 5 ) : aut quinque fo-
lidos illi cujus canem involavit , cogatur ex-
folvere & multæ nomine folidos duos .

TITULUS VI. TITULUS XI.

De brachiis aut tibiis , quæ ab altero De acceptoribus .

franguntur.
Si quis acceptorem alienum involare præ-
Quicunque de lapide , aut fufte , vel fe- fumpferit , aut fex uncias carnis acceptor
cure inverfa cuicunque brachium aut tibiam ipfe fuper teftones comedat , aut certe fi no-
fregerit , jubemus ut ei xv. folidos folvat : luerit , fex folidos illi , cujus acceptor eft ,
& multæ nomine folidos vI . cogatur exfolvere : multæ autem nomine fo-
lidos duos .
TITULUS VII.

De navigiis .

I. Quicunque navis caupulum ( 3 ) invo-

TI-

(1 ) Capulare . ) Vox Latino- Barbara a Ger-
manica Kappen , quod eft cædere , fecare, præci-
dere . Inde Gallicum couper . Wachter h . v.
(2 ) Ad battalia . ) Battalia , ut norunt omnes,
eft duorum , aut plurium conflictus . Vox ad
nos derivata a Barbaris , quibus Baten eft ca-
dere , ferire , verberare .
( 3 ) Caupulum .) Hoc eft fcapham , feu cym-
bam navis . Venetis voce paululum immutata
dicitur Copano .
( 4 ) Donet vegio . ) Obferva , quænam effet
merces divino debita pro indicio rei deperdi-
tæ . Confule dicta fupra ad Titulum XVI. Bur-
gundicæ legis .
( 5 ) Ofculetur. ) Similia vides & in lege fe-
quenti . Barbaris namque inufitatum non fuit
quandoque poenas ftatuere , quæ non equidem
Corpus affligerent , fed reo dedecoris fpecimen
inferrent actu ridiculo . Ejus generis poenas in
adulteros præcipue ego legi latas , quas hic re
ferre modeftia vetat .
 LEX BURGUNDIONUM.
TITULUS XII.
De venditionibus , quæ fine teftibus
fcribuntur,
I. Si quis mancipium , aut agrum , aut
vineam , aut aream , vel domum factam in
quocunque loco comparaverit , jubemus ut fi
non fuerit firmata , aut fubfcripta , pretium
perdat .
H. Certe fi a loci illius confiftentibus fcri-
ptura ipfa fignata non fuerit , aut ſeptem aut
quinque teftibus .
III. Certe fi quinque teftes ad præfens in-
venti non fuerint , tres idoneos teftes loci
illius confiftentes, quorum fama nunquam
maculata eft , præcipimus fubfcribendos .
IV. Certe fi non , invalidam fcripturam
ipfam jubemus effe .
TITULUS XIII.
De mulieribus , quæ fe voluntate fua
ad maritas tradunt ,
Quæcunque mulier Burgundia vel Roma-
na voluntate fua ad maritum ambulaverit ,
jubemus ut maritus ipfe facultate ipfius mu-
lieris , ficur in eam habet poteftatem , ita &
de rebus fuis habeat .
TITULUS XIV .
De Wittemon .
I. Quicunque Burgundio optimatis aut me
diacris fine ordinatione patris cum alicujus
filia fe copulaverit , jubemus ut tripla folu-
tione optimatis ille qui fuerit , patri ipfi cu-
jus filiam copulavit , & ei ante fcire non
fecit , nec confilium petiit , centum quinqua-
ginta folidos cogatur exfolvere ; & muleta
nomine folidos XXXVI .
II. Leudis vero fi hoc præfumpferit fa-
cere , fimiliter in tripla folutione , hoc eft ,
folidos XLV. folvat : & muleta nomine fo-
lidos XII .
TITULUS XV.
De Judæis , qui in Chriftianum manum.
præfumpferint mittere .
I. Quicunque Judæus in Chriftianum ma-
num præfumpferit mittere , pugno aut calce ,
fufte aut flagello , aut faxo , aut per capillos
prenderit , manus incifione damnetur .
II. Quod fi voluerit manum fuam redi-
mere , LXXV. folidis jubemus redimere : &
multæ nomine fol. XII.
III. Præterea jubemus , fi in facerdotem
Tom. IV.
( 1 ) Si quis intra annos XXX. ) Integer bic
Titulus , qui hic legitur aliquantifper deforma-
tus , & vix intelligibilis, lumen accipit ex Libro
Refponforum Papiani , in quo iifdem pene ver-
bis exaratus legitur prima parte tituli XLHH .
editionis Romanæ Amadutii : Si quis intra XXX.
39
manum præfumpferit mittere , tradatur ad
mortem : & facultas ipfius fifco noftro tra-
datur .
TITULUS XVI.
De vineis .
1. Quicunque in vineam alienam intrare
præfumpferit de die furti cauffa, inferat il-
li , cujus vinea eft , folidos 111. & muleta
nomine folidos 11 .
II. Certe fi de nocte hoc præfumpferit fa-
cere , & percuffus fuerit , ita ut moriatur ,
cujus vinea eft nullam calumniam patiatur .
III. Nam fi fervus hoc fecerit , aut in
die furtim intraverit , trecentos fuftium ictus
accipiat .
IV. Quod fi de note intraverit , ficut fu-
perius diximus , occidatur .
V. Quod fi dominus ejus voluerit eum
redimere , habeat liberam poteftatem ; ita
poftquam eum redemerit , CL. fuftium ictus
accipiat , ita ut nec ille nec aliorum fervus
hoc facere dele&tet .
VI. Præterea fi ingenuus non vifus fuerit ,
& poftea aut per vim aut per fcrutinium
inventus fuerit , jubemus ut ad redimendum
fe x11 . folidos illi , cujus vinea eft , cogatur
exfolvere , & multæ nomine folidos vi .
TITULUS XVII.
De afinis .
Quicunque afinum alienum extra domini
voluntatem præfumpferit aut per unum diem
aut duos in ambafcia fua , jubemus ut ipfum
& alium talem ei , cujus afinus eft , confi-
gnet . Sub titulo CV. invenimus Conftantini .
TITULUS XVIH .
Si quis boves alicujus pignoraverit .
1. Quod quicunque boves pignorare præ-
fumpferit , capitale puniatur .
noftris
II. Nobis vero cum optimatibus
hoc convenit , ut quicunque alia pecora ha-
buerit , aut mancipia , aut caballos , & boves
præfumpferit pignorare , inferat illi , cujus
boves pignorat , fol. xi . Et fi duo paria pi-
gnoraverit , folidos xxiv. & multæ nomine
folidos XII . ea tamen ratione , ut boves ipfos
in loco reformet .
TITULUS XIX .
De liberali cauffa , vel de operis
libertorum .
I. Si quis intra annos xxx. ( 1 ) fub in-
D 3 ge-
annos fub ingenuitatis fpecie vagantem in fervi-
tutem revocare voluerit , non aliter quam apud ,
judicem ftatum ejus pulſet , ubi fi convictus fue-
rit , tot alia mancipia dabit , quanta in fervitu
tem repetebat . Illi vero pulfato tertio debentur
judicia; & fi voluntarius adfertor , aut defenfor
in-

GU
45 LEX BUR
genuitatis fpatio vagantem in fervitutem vo-
care voluerit , non aliter quam apud judices
ftatutum eum pulfet .
II. Ille vero pulfatum debere indicia .
III. Et fi voluntarius adfertor fit , aut de-
fenforem ingenuitatis invenire non potuerit ,
ad judices fide integra & moribus idoneos
deportetur ,
IV. His vero , qui de fervitute in liber-
tatem aut ingenuitatem reclamare tentave-
rint , ifta beneficia denegantur : fed victi in
foro ftatuuntur , & qui eos defendere volue-
rint , habeant liberam poteftatem .
V. Quod fi nec defenforem invenire potue
rint , in fervitutem a domino retrahantur .
LEGIS BURGUNDIONUM
ADDITAMENTUM
Uæcunque in regno noftro hujufmodi
cauffæ oriuntur , unde adhuc legibus non
Q tractatu
fuerit inflitutum
præfenti , quod obfervare
conditione debebit
decrevimus , habitonoftro
in populo
I. I quis ingenuus in captivitatem ductus
eft, & mancipia intra regionem noftram
reliquit , quicunque mancipium propinquitate
ad fe revocavit , aut præfumpfit , aut forfitan
per noftram præceptionem petiit , fi captivus
ille ad propria redierit , mancipia fua abfque
præjudicio partis recipiat .
II. Quicunque fervum fuum aut ancillam
de regione noftra in fortem alienam vendi-
derit , & mancipium venditum ad propria re-
dierit , ut libertus fit ordinamus : ea tamen
ratione ,
ut non alterius patrocinium , nifi
domini illius , qui eum vendiderit , habitu-
rum fe effe cognofcat .
III. Quicunque ingenuus de Gothia capti-
vus a Francis in regionem noftram venerit ,
& ibidem habitare voluerit , ei licentia non
ingenuitatis inveniri non potuerit , a judice fi
de integra & moribus idoneus deputetur . Iis ve-
ro , qui de fervitute in libertinitatem , aut inge-
nuitatem reclamare tentaverint , ifta beneficia de-
negantur , fed vindi in foro ftatuuntur , ut qui
cos defendere voluerit , babeat liberam poteftatem .
Quod fi nec fic defenforem invenire potuerint ,
in fervitutem a domino retrahantur ; bocfecundum
Legem Theodofiani, que de liberali cauffa lata
eft . Schultingii Editio Tit. XLII. paulo aliter
legit , fed æque intelligibiliter .
(1) Tempore excidii . ) Cum ego maxime
perfuafus fim , hæc ad Burgundionum leges ad-
ditamenta condita fuiffe codice jam concinna-
to , atque Gundebaldo defuncto , ut fupra dixi
in notis ad Additamentum primum , cenfeo
confequenter hic fermonem effe vel de clade
quam Burgundiones a Francis fuftinuerunt fub
finem Regni Sigifmundi , vel de alia , que in
prælio Veferuntino illis impacta fuit ab iifdem
Francis regnante Godemaro . Si hæc fat firmo
fundamento innitantur , confequens eft , fecun-
M
ONU
NDI
.
TITULUS XX.
De vineis boc obfervandum ,
1. Multorum Burgundionum , & Romano-
rum querimonia ad nos proceffit , quod vi
neæ eorum ab animalibus , porcis , vel reli-
quis vaftarentur . Cum optimatibus noftris de
re impenfius pertractantes juftum effe perfpe-
ximus , & ita nobis vifum eft , a quocun-
que animalia in vinea inventa fuerint , de
grege porcorum unum habeat occidendi libe-
ram poteftatem , & fuis ufibus vindicandum .
H. Quod fi facilius ad utilitatem & quie-
tem omnium debeat pertinere , de animali-
bus vel reliquis pecoribus , præter boves &
caballos ficut de porcis fimili conditione
teneatur ,
SECUNDUM .
nunc optimatibus noftris
nume cuſtodiri
cum opt.
negetur .
IV. De his vero , quae tempore excidii ( 1)
ad fidem inimicorum amiffis mancipiis , cum
una tantum ingenua perfona ac loco uxo-
ris fibi liberavit mercedes requiri fpecialius
ordinavimus , ut nihil penitus ad mulierem
illam de tali cauffa quæratur .
V. Quæcunque perfona de alia regione in
noftram venerit & ibi voluerit habitare ,
aut cum quo effe voluerit , habeat licentiam :
& nullus eam ad fervitium , aut per fe ad-
jicere præfumat , aut a nobis petere cone-
tur .
VI. De monetis folidorum præcipimus cu
ftodire , ut omne aurum quodcunque penfa-
verit accipiatur , præter quatuor tantum mo-
netas ( 2 ) , Valentiani ( 3 ) , Genavenfis , &
Go-
dum hoc Additamentum , non Gundebaldo , ne-
que Sigifmundo , fed Godemaro ipfi effe refe-
rendum .
(2 ) Præter quatuor tantum monetas . ) Cur
interdicta funt quatuor tantum moneta ? Anne
ex caufa a Procopio allata B. G. libro III. c.
32 ; quod fcilicet vultu proprio Regum fignatæ
forent , quod Francis exceptis nulli Barbarorum
Regi in monetis aureis facere licuiffet ? Subdit
namque Procopius : Quippe ejufmodi moneta com-
mercio vel ipforum Barbarorum excluditur . At
vero difficile eft , hac de cauffa adeo exclufas
fuiffe , ut neque ad pondus reciperentur ex
ipfæ, quæ in proprio regno cufa fuerant . Ut
potius credamus , ipfas reprobatas fuiffe , quod
ex auro adulterino conflata forent .
( 3 ) Valentiani . ) Legunt alii Valentiniani ,
ajuntque Valentinianum feniorem pretium mo
netæ aureæ alteraffe , non pondere aureorum
imminuto, fed impofito valore aucto . Vide
Heinec. Elem. Jur. Germ. lib. I. p. II. art.
312. Si vera hæc funt , de illis hic non agitur ,
dum
 LEX BURGUNDIONUM .
Gothium , qui a tempore Alarici ( 1 ) regis
adarati funt , & Ardaricanos ( 2 ) . Quod fi
quifcunque præter iftas quatuor monetas au-
rum penfatum non acceperit , quod vendere
volebat non accepto pretio perdat .
VII. Si quis fidejufforem acceperit , & an-
te eum pignorare præfumpferit , quam aucto-
rem fuum , cum quo cauffam habet , præfen-
tibus teftibus admonuerit , pignora , quæ col-
dere præfumpferit , in duplo reftituat .
VIII. Quicunque mancipium alienum de
Francis ( 3 ) comparaverit teftibus idoneis
hæc adprober , quantum & quale pretium de-
derit : & hoc teftes illi jurati dicant . Nobis
præfentibus pretium dare vidimus : Sed nec
ille, qui mancipium comparavit , ullam frau-
dem aut conludium cum inimicis fecit . Quod
fi teftes idonei taliter facramenta dederint ,
quantum pretium dedit , tantum hic recipiat :
nec paftum requirat , & mancipium , cujus
fuerat , fine mora reddatur .
IX. Sed fi de re de heredibus fingulis fta-
tuta , quicunque contra hanc diffinitionem ve-
nire tentaverit , pro fingulis cauffis duodenos
folidos multæ nomine fe noverit implere .
X. Illud fpecialiter præcipientes , ut omnes
comites tam Burgundionum quam Romano-
rum in omnibus judiciis juftitiam teneant ;
in hos , qui violentiam fortaffe , fuperven-
tum vel quodlibet crimen admiferint ita
dum præcipitur , ut aurum omne recipiatur non
ad inditum quondam monetæ valorem , fed ad
pondus , videlicet quodcumque penfaverit . Pro
babilius cenfeo retinendam effe lectionem Va-
Jentiani . Valentia nunc in Delphinatu , uti &
Geneva Burgundico fuberant regno . Facile ita-
que hic fermo eft de monetis , quas illis in ci-
vitatibus cuderant Burgundionum Reges , feu
reguli , eo tempore , quo regnum inter duos ,
aut plures Principes divideretur . Quod autem
hic inhibitum fit eas etiam ad pondus recipi ,
colligere eft interdictas fuiffe , quod ex auro
nimis impuro conftarent . Id apertius patet ex
iis , quæ modo fubjungimus de moneta Gothica .
(1) Gothium , qui a tempore Alarici . ) Ap-
paret ratio interdicti , cum monetam Gothicam
Tub Alarico ex auro adulterino conflatam fuif-
le monuerit Avitus Epift. LXXVIII . Illam cer-
te ( mixturam ) quam Rex Gætarum ( Alaricus )
fecutura præfagam ruine monetis publicis adul-
terium firmantem mandaverat . Teftatur Sirmon-
dus ad hunc locum , confpici adhuc Gothicos
veteres nummos adeo pallentes , ut auri minus
Tom. IV
41
fortiter ftringant , & vindicent , quod nullus
intra regnum noftrum præfumat admittere .
Omnes omnino cauffas ex legibus judicent ,
ut juftitiæ ordo teneatur , ficut lex parentum
noftrorum continet . Nam fieri manifefte co-
gnovimus de diverfis fceleribus compofitiones
inter parentes noftros tacite : & ut cauffæ le-
gibus non judicantur , ita populi violentias
aut fimilia præfumunt admittere . Si quis
compofitiones ita facere præfumpferit , & le-
ge expreffa judicare diftulerit , mulētam ſe
noverit inlaturum .
XI. De Romanis vero hoc ordinavimus ,
ut non amplius a Burgundionibus , qui infra
venerunt , requiratur , quam ad præfens ne-
ceffitas fuerit , medietas terræ . Alia vero me-
dietas cum integritate mancipiorum a Roma-
nis teneatur
nis teneatur :: nec exinde ullam violentiam
patianțur .
XII. Peterea ecclefiæ aut facerdotes in
nullo penitus contemnantur .
XIII. Quicunque aliquem locum munifi-
centiæ petere voluerit cum literis comitis
fui veniat , & confiliarii aut majores domus
qui præfentes fuerint , ipfas literas comitis
ipfius accipiant : & fuas literas ex noftra or-
dinatione ad illos judices faciant , cujus ter-
ritorio res illa tenetur : & hoc eis conce-
dant , ut diligenter requirant , fi fine pecca-
to dari poteft ,
habere putes , quam argenti . Id autem ex in-
ftituto factum fuiffe videtur ufque ad novifli-
ma tempora Regum Wifigothorum . Fatetur
Covaruvias , fe vidiffe duas monetas aureas
temporis Witize Regis , de muy baxa ley . Vi-
dit auream monetam & Alphonfus de Villa-
diego fub Egica Rege cufam , de baxijima ley .
Vide ejus Commentaria in Fuero Juzgo lib.VII.
Tit. VI. in Rubricam .
(2 ) Ardaricanos . ) Cangius in Gloff. h . v.
legendum cenfet Alaricianos ; quod idem effer
ac interdictum repetere . Valefius in Valefianis
eos appellatos putat ab Ardarico Rege Gepi-
dum . Sed hic agi videtur de moneta cufa aut
in Burgundico Regno , aut in altero a Burgun-
dis haud remoto , quæ ex mutuo gentium com-
mercio facile inter Burgundos curfum haberet .
In Tiliana editione lego : Ardarice annos ":
forte mendofe .
(3 ) De Francis . ) Captivi hic videntur in-
telligi , quos Francie Burgundionibus aquifive-
rant poft clades , de quibus paullo fupra in no-
tis ad legem IV. hujus Additamenti actum eft .
D 3 CA
 UM
NDION
LEX BURGU ,
42

CAROLI MAGNI

CAPITULA XX. (1 )

De Juftitiis faciendis , ex Lege Salica , Romana ,

& Gundobada ,

Arolus fereniffimus Imperator Auguftus , a Deo coronatus , magnus , & pacificus , cum
K Epifcopis , Abbatibus , Comitibus , Ducibus , omnibufque fidelibus Chriftianæ Ecclefiæ
cum confenfu confilioque conftituit ex Lege Salica , Romana , atque Gundobada capitula
ifta in palatio Aquis ( 2 ) , ur unufquifque fidelis juftitias ita faceret , quæ & ipfe manu
propria firmavit capitula ifta , ut omnes fideles manu roborare ftuduiffent ,

INCIPIUNT CAPITULA .

I. E cura & follicitudine Epifcoporum , 11. De carceribus & patibulis habendis ab

2. D De Ecclefiis , viduis , & pupillis ,
ut pacem babeant ,
3. Ut jumentafive animalia pacem habeant ,
4. De his qui beneficia regalia habent .
5. De Vicariis Centenariis ,
6. De ingenuis , fi inteftati decefferint ,
7. Quid fit agendum fi beredes de beredi-
tate inter fe contentiofe egerint .
8. Ut Vicarii luparios habeant ,
9. De hofte pergendi .
10. De difpenfa Regis & optimatum in car
ro ducenda ,
unoquoque judice .
12, De pæna bominum boni generis qui ini
que agunt ,
13. De latrone qui ad mortem judicatusfuerit ,
14. De Advocatis Epifcoporum & Abbatum .
15. Quid agere debeant Vicarii de iis qui je
pro furto in fervitio tradere cupiunt .
16. Quomodo liceat feniorem fuum dimittere ,
17. De arcu in hofte babendo ,
18. De foreftibus dominicis .
19. De villicis regiis , quid facere debeant ,
20. De eo qui parem fuum adjuvare noluit ,

INCIPIUNT SUPRASCRIPTA CAPITULA ET EORUM TEXTUS .

De cura & follicitudine Epifcoporum , præfentiam noftram hoc veniat , fi fieri po

I. T Epifcopi circumeant parrochias
fibi commiffas , & ibi inquirendi
" U ftudium habeant de inceftu , de
pa-
tricidiis , fratricidiis , adulteriis , cenodoxiis , &
aliis malis quæ contraria funt Deo , quæ in
facris Scripturis leguntur , quæ Chriftiani devi-
tare debent . Et infra illorum parrochias Ec-
clefiæ quibus neceffe eft emendandi curam ha-
beant , Similiter noftras a nobis in beneficio
datas quam & aliorum ubi reliquiæ præeffe
videntur . Et ut monachi per verbum Epi-
fcopi & per regimen Abbatis & per bona il-
lorum exempla regulariter vivant , prout lo-
ca locata funt . Et ut Præpofitus & hi qui
foras monafteria funt , ne venatores habeant ;
quia jam frequenter juffimus ne monachi fo
ras monafterio habitaffent ,
teft . Sin autem , Miffi noftri inveftigent il
lud quomodo geftum fit ,
Ut jumenta five animalia pacem habeant .
III. Ut jumenta pacem habeant fimiliter
per bannum Regis ,
De his qui beneficia regalia habent ,
IV. Ut hii qui beneficium noftrum habent ,
bene illud immeliorare in omni re ftudeant ,
Et ut Miffi noftri hoc fciant .
De Vicariis & Centenariis ,
V. Ut Vicarii noftri vel Centenarii a fer-
vo Regis mancipia ne emant . Et ut ipfi Vi-
carii de hereditate foris heredibus , fi exti
terit > ad
opus noftrum recipiatur , ne illud
fraudetur ,

De ecclefiis , viduis , & pupillis , ut

pacem habeant .
II. Ut ecclefiæ , viduæ , pupilli per ban-
num Regis pacem habeant . Sin aliter ? in
1 Al. Ms. alia mala ,
De ingenuis , fi inteftati decefferint ,
VI. De his qui a litterarum confcriptio-
ne ingenui fuerint , fi fine traditione mortui
fuerint , hereditas eorum ad opus noftrum
reci-

( 1 ) Capitula XX. ) Hæc Capitula Baluzius

rejecit in annum DCCCXIII. cet Eginbardus , & in eo Ludovicum a Karolo
(2 ) In palatio Aquis . ) Ubi habitum a Karolo confortem Imperii factum effe , Bernardum verg
generalem fuiffe conventum anno DCCCXIII . do- Regem Italia . Baluzius .
 LEX BURGUNDIONUM .
recipiatur . Nec Comes nec Vicarius illud fibi
focier , fed ad opus noftrum revocetur . Si-
militer volumus ut banni noſtri de illis un-
de cenfa exigunt , ut ipfa cenfa ad opus no-
ftrum vel ubi nos jubemus veniant ,
Quid fit agendum fi beredes de bereditate
inter fe contentiofe egerint ,
VII. De hereditate inter heredes fi con-
tentiofe egerint , & Rex Miffum fuum ad
illam divifionem tranfmiferit , decimum man-
cipium & decima virga hereditatis fifco Re
gis detur,
Ut Vicarii luparios habeant ,
VIII. Ut Vicarii luparios habeant ( 1 ) u-
nufquifque in fuo minifterio duos , Et ipfi
de hofte pergendi & de placito Comitis vel
Vicarii ne cuftodiat , nifi clamor fuper eum
veniat . Et ipfi certare ftudeant de hoc ut
perfectum exinde habeant , & ipfæ pelles lu
porum ad noftrum opus dentur . Et unufquif,
que de illis qui in illo minifterio placitum
cuftodiunt , detur eis modium unum de an
nona ,
De hofte pergendi ,
IX. De hofte pergendi , ut Comiti in fuo
homi-
comitatu per bannum unumquemque
nem per fexaginta folidos in hoftem perge-
re bannire ftudeat ut ad placitum denuntia
rum ad illum locum ubi jubetur veniant .
Et ipfe Comes prævideat quomodo fint pa-
rati , id eft , lanceam , fcutum , aut arcum
cum duabus cordis & fagittis duodecim . De
his uterque habeant . Et Epifcopi , Comites ,
Abbates , hos homines habeant qui hoc bene
prævideant , & ad diem denuntiati placiti
veniant , & ibi oftendant quomodo fint pas
rati . Habeant loricas vel galeas & tempora,
lem hoftem , id eft , æftivo tempore ,
De difpenfa Regis & optimatum in carro
ducenda ,
X. Ut Regis fpenfa in carra ducatur , fi
mul Epifcoporum , Comitum , Abbatum , &
optimatum Regis , farinam , vinum , bacco-
nes , & victum abundanter , molas , dolato-
rias , fecures , taretros fundibulas , & illos
homines qui exinde bene fciant jactare . Et
marfcalci Regis adducant eis petras in fau-
mas viginti , fi opus eft . Ut unufquifque ho-
ftiliter fit paratus , & omnia utenfilia fuffi-
cienter habeant . Et unufquifque Comes duas
partes de herba in fuo comitatu defendat ad
opus illius hoftis ; & habeat pontes bonos ,
naves bonas .
( 1 ) Luparios habeant .) Ad capiendos lupos , qui
tum Regnum Francorum valde infeftabant . Fro-
tharius Epifcopus Tullenfis Epift. XXVI. Lupo-
43
De carceribus & patibulis babendis ab
unoquoque judice,
XI. Ut Comites , unufquifque in fuo co-
mitatu carcerem habeant . Et judices arque
Vicarii patibulos habeant .
De poena hominum boni generis qui
inique agunt,
XII. Ut homines boni generis , qui infra
comitatum inique vel injufte agunt , in præ-
fentiam Regis ducantur ; & Rex fuper eos
diftrictionem faciat carcerandi , exiliandi , uf-
que ad emendationem illorum,
De latrone qui ad mortem judicatus fuerit .
XIII. Ut Vicarii munera ne accipiant pro
illis latronibus qui ante Comitem judicati
fuerint ad mortem . Quod fi hoc perpetrave-
rint , tale judicium fuftineant ficut & latro
judicatus fuir . Quia poftquam Scabini eum
dijudicaverint , non eft licentia Comitis vel
Vicarii ei vitam concedere , Sed fi bannus ei
judicatus fuerit , & banno peracto , ftet in eo
interim ufque dum Comiti & eo qui clamo-
rem vel cauffam ad eum habuit , & tunc fit
foris banno ,
De Advocatis Epifcoporum & Abbatum ,
XIV. Ut Epifcopi & Abbates Advocatos
habeant . Et ipfi habeant in illo comitatu
propriam hereditatem . Et ut ipfi recti & bo-
ni fint , & habeant voluntatem recte & jufte
cauffas perficere .
Quid agere debeant Vicarii de iis qui fe pro
furto in fervitio tradere cupiunt .
XV. Ut Vicarii eos qui pro furto fe in
fervitium tradere cupiunt non confentiant ,
fed fecundum juftum judicium terminetur .
Quomodo liceat feniorem fuum dimittere .
XVI. Quod nullus feniorem fuum dimit-
tat poftquam ab eo acceperit valente folidum
unum , excepto fi eum vult occidere aut
cum baculo cædere vel uxorem aut filiam
maculare , feu hereditatem ei tollere .
De arcu in hofte babendo .
XVII. Quod nullus in hofte baculum ha-
beat , fed arcum ,
De foreftibus dominicis .
XVIII. De foreftis , ut foreftarii bene il-
las defendant , fimul & cuftodiant beftias &
pifces . Et fi Rex alicui intus forefte feramen
unum aut magis dederit , amplius ne pren-
dat quam illi datum fit ,
De
rum rabiofa infeftatione animas hominum Chri-
ftianas fubito necari videmus . Baluzius ,
 44 LEX BURGUNDIONU M.
De villicis regiis , quid facere debeant .
XIX. Ut vilicus bonus , fapiens , & pru-
dens in opus noftrum eligatur , qui fciat ra-
tionem Miffo noftro reddere & fervitium
per-
ficere prout loca locata funt , ædificia emen-
dent , nutriant porcos , jumenta , animalia
hortos , apes , aucas , pullos , vivaria cum
pifcibus , vennas ( 1 ) , molina , ftirpes , ter-
ram aratoriam ftudeant femare . In foreftis
manfum regale , & ibi vivaria cum pifcibus ,
& homines ibi manent . Et plantent vineas ,
faciant pomaria , & ubicunque invenient uti-
les vilos homines , detur
detur illis
illis filva
filva ad
ad ftir-
ftir-
pandum , ut noftrum fervitium immelioretur .
Et ut feminæ noftræ , quæ ad opus noftrum
1 Baluz. legendum autumat : Ut fi quis de fidelibus .
(1 ) Vennas. ) Ideft pifcaturas , ut interpretatur
Vir clariffimus Joannes Mabillonius in notis ad
librum primum miraculorum S. Germani Epifcopi
Parifienfis pag. 106. & pag. 118 ; ubi refert pres
funt fervientes , habeant ex partibus noftris
lanam & linum , & faciant farcillos & .ca-
mifilos , & perveniant ad cameram noftram
per rationem per vilicos noftros aut Miffos
eorum a fe tranfmiffos .
De eo qui parem fuum adjuvare noluit ,
XX. Et fi quis fidelibus noftris contra
adverfarium fuum pugnam aut aliquod cer-
tamen agere voluit , & convocaverit ad fe
aliquem de comparis fuis ut ei adjutorium
præbuiffet , & ille noluit , & exinde negli-
gens permanfit , ipfum beneficium quod ha-
buit auferatur ab eo , & detur ei qui in fta-
bilitate & fidelitate fua permanfit .
2 Al. Ms. comparibus.
ceptum Ludovici Pii de Karoli- venna . Hac ex
Baluzio excerpfi ; cætera hujus Capitularis obs
fcuriora verba quæres apud Cangium .
Co-
 LIBER JUDICUM .

CODE X

LEGIS WISIGOTHORUM

IN LIBROS XII. DISTRIBUTUS

CUM ADDITAMENTIS , ATQUE PRÆCEPTIS REGUM FRANCORUM

AD HISPANOS SPECTANTIBUS ,

NOTISQUE COLLECTORIS ,

QUIBUS INTERSPERSA SUNT VARIANTIA PLURA , ATQUE LEGES IN

VULGATIS DESIDERATE ,

Ad fidem Codicis antiqui Hifpano-Romantici , vulgo

Fuero Juzgo nuncupati .

1
 IN CODICEM

LEGIS WISIGOTHORUM

MONITUM COLLECTORIS .

Othicarum Legum fcripta primordia Ifidorus Hifpalenfis tribuit Eurico

Regi , qui ab Era DIV. Gothis imperitabat : Sub boc Rege , inquit ( 1 ) ,
G Gotbi legum inftituta fcriptis babere cœperunt , nam antea tantum moribus &
confuetudine tenebantur . Mores videlicet , & confuetudinem Ifidorus appellat jura
quocumque modo in Rempublicam indu &
ta , & fola memoria , ufuque fervata , uti
generaliter penes Barbaros , priufquam leges fcripto tradidiffent , in more pofi-
tum erat , ut alibi præmonitum eft ( 2 ) .
Subinde Leovigildus Rex , qui Era DCVIII. Gothico fceptro donatus erat ,
legalem Wifigothorum complexum correxit , adauxit , atque in plerifque im-
mutavit , eodem Ifidoro fcribente ( 3 ) : In legibus quoque ea , que ab Eurico in-
condite conftituta videbantur , correxit , plurimas leges prætermiffas adjiciens , pleraf-
que fuperfuas auferens .
Inter Reges , qui a Leovigildo ad Chindafvindum ufque Gothicæ genti do-
minati funt , indubium eft non defuiffe , qui leges itidem conftituerent . Ut enim

loquar tantum de iis , quæ apertiffime patent , in ipfo Wifigothorum Codice

leges occurrunt , quæ nomina in fronte gerunt Recaredi , Gundemari , Sifebuti .

Imo & in ipfo legum corpore a Sifebuto memoratur conftitutio Recaredi ( 4 ) ,

a Recefvindo lex Sifebuti ( 5 ) .
At vero noviffimo feptuagenario Gothici Regni multo notabiliores acceffiones
Codex indemptus eft ex legibus conditis fub Chindafvindo , Recefvindo , Wam-
ba , Ervigio , & Egica .
Neque tantum novas leges conditas , fed & veteres recenfitas , caftigatafque
fuiffe probant ipfæ legum infcriptiones : Antiqua : Antiqua , noviterque emendata :
quæ præcipue Chindafvindo , Recefvindo , Egica , referuntur accepta . Idem
evincunt nonnullæ Codicis leges ( 6 ) , quæ de recenfionibus a Recefvindo factis
agunt aperte . In regiis quoque Tomis ( fic enim appellabant ) qui præfixi le-
guntur Toletanis Conciliis , octavo regnante Recefvindo , duodecimo regnante
Ervigio , fextodecimo regnante Egica celebratis , agitur de inordinandis , aut
corrigendis iis , quæ in legibus depravata , indebita , aut fuperflua fore nofcun-
tur . Sane vero hæc oftendunt , legum recenfiones pluries habitas fuiffe ufque
fub Regni Gothici finem .
Obiter hic addam , Codicem perantiquum Gothicarum legum in diale &
tum
Hifpano - Romanticam translatum , & vulgo Fuero Juzgo nuncupatum , quem ex-
cuffum ad fidem Exemplarium S. Ecclefia Toletana , & Regii D. Laurentii
Monafterii Scoriarii publici juris fecit Alphonfus a Villadiego J. V. D. , hæc
verba in fronte præferre : Este libro fu fecho de fefenta e feys Obispos en o quarto
Concejo de Toledo , ante la prefencia del Rey Don Sifnando . Quæ innuunt , inole-
tam apud veteres Hifpanos viguiffe traditionem , recognitionem , feu collectio-
nem legum maxime folemnem inflitutam fuiffe in Concilio Toletano IV . Sife-
nando regnante celebrato , cui præfuerat D. Ifidorus doctor celebris , Hifpalen-
fis Metropolita .

Neque inter Barbaros ulla natio fuit , quæ tam digeftum ederet legale vo-
lu-

(1 ) Ifid. Hifpal. Chron . Goth . in Enrico . ( 2 ) Vid. Præf. Gen. Tom. I. & Mcn. ad
Leg. Sal. Ton. H. huj . Collect. ( 3 ) Ifidorus 1. c. in Leovigildo .
( 4) Cod . Leg. Wifigoth. XH . H. 13 . ( 5 ) Ibid. 15.
( 6 ) Vid. Cod. Leg. Wifigoth. L. H. Tit. I. non uno in loco .
 48 IN LEGEM WISIGOTHORUM

lumen . Juftinianæum Codicem æmulati Gothi ordinata , legalique methodo le-

ges fuas in duodecim libros , hos in titulos diviferunt . Quæ divifio recens cer-
te non eft ; cum illam memorare videatur Récefvindus , hæc habens : Et ideo
( 1 ) barum legum correctio , vel novellarum noftrarum fanctionum ordinata conftru-
Etio , ficut in boc libro & ordinatis titulis pofita , & fubfequenti eft ferie annotata-
&c. Sed & Recefvindo antiquiorem illam fufpicari poffumus . Etenim in lege Chin-
dafvindo tributą altera citatur lex , que continetur in libro VI. titulo 1. Era fe-
cunda ( 2 ) ; ut & alibi lex allegatur , qua in boc libro VI. fub titulo II. Era pri-
ma ( 3 ). Ex leges adhuc leguntur in locis ipfis , quibus allegatæ funt ,
Atque ita coaluit legalis liber Gothorum foris facer , cujus deleto quoque
Gothico vetere regno per aliquot fæcula non periit ufus . In Concilio Goya
cenfi acto Era MLXXXVIII, præceptum conftituitur , ficut canones pracipiunt ,
& ficut lex Gothica mandat ( 4 ) . Itemque alibi præcipitur , ut fiat quod lex Go-
thica jubet ( 5 ) . Rodericus Toletanus refert , Veremundum H. Regem Legionis ,
& Overi falutatum Era millefima , leges Gotborum liberaliter confirmaffe ( 6 ) : &
Veremundi filium Aldephonfum V. leges Gothicas reparaffe , alias addidiffe ,
que in regno Legionis etiam hodie obfervantur (7 ) . Scribebat autem Rodericus
anno Incarnationis Dominica MCCXLIII.

In re aperta non immorabor , ut probem , Aragonum quoque reges codicem

Gothicum fervaffe , & novellis conftitutionibus fuppleviffe ( 8 ) . Quid ultra ?
Ipfos Saracenos Hifpaniarum Provinciis ... Gothicis legibus , qua in illis vigebant ,
utendi copiam feciffe liquido conftat . Verbis utor eruditiffimi Siculi Archipræfulis
Francifci Tefta ( 9 ) ;

Quonam igitur tempore Gothicæ legis in Hifpania exoleverit ufus ? Legales

forenfefque libri ad particularium regionum regimen compacti , novæ inductæ
confuetudines , fuccedentium Regum conftitutiones , atque decreta , obtinere vix
poterant , quin faltem ut jus commune haberetur præfatus vetuftus codex . Qua-
re quod alias dixi , hic lubens repeto ; fcilicet id eveniffe ex affectato ftudio
legum Romanarum , quod & in Hifpanias irrepfit . De Alphonfo , feu Alde-
phonfo X. qui regnum capeffivit anno Domini MCCLII. hæc fcribit Roderi-

cus Santius Epifcopus Palentinus ( 10 ) ; Hic Alphonfus legibus condendis deditiffi

mus fuit . Nam confpiciens per diverfa volumina plurimorum principum , & popu-
lorum leges difperfas fore , eadem curiofitate , qua olim Romani , ufus eft
Leges enim Romanas in regnis fuis legi fecit , licet minime eis fubjiceretur . Demum
ex omnibus fumma moderatione & ratione , ac aquitatis vibramine feptem libros ,
quos Partitas vocant , inftituit , & falubriter compilavit , in quibus facratiffima le-
ges non folum ad caufas bominum decidendas , fed ad divinum cultum dirigendum ,
augendumque continentur . Celeberrimi fuere in Hifpania feptem hi Partitarum li-
bri . Prout ergo codex ifte juris , ut pene dicam Romani , in Hifpaniæ regnis
pedem fixit , par eft credere , quod libro legis antiquo nuncium miferit . Atque
hanc præcipuam effe caufam reor , qua liber Gothicus exoleverit ex Hifpani-
cis foris . Cæterum de his exactiora different , qui Hifpanicas antiquitates exa-
tius callent ,
&

Sub Francis Regibus quoque non defiit ufus legis Wifigothorum inter eos ,
qui quondam Gothico regno paruerant . Luculentiffimum inter cætera documen
ta profero teftem Joannem Papam VIII. , qui in Synodo Tricaffina coram Lu-
dovico 11. Francorum Rege addere juffit libro Gothica legis , & in fine Codicis
ejufdem defcribi legem , feu conftitutionem circa facrilegia . Quam expreffe me-
moro , ut facile confuli poffit , cum in hujufce Codicis appendice ' illam ego
fubjecerim .
In regno Italico eos , qui lege Gothica utentes ad nos advenerant , quoad
plura juris objecta fecundum eandem vixiffe indubium credo ; cum ut alias non
fe-

(1 ) Cod, Leg. Wifigoth . H , I. 1 . (2 ) Ibid. H. HI. 4. (3 ) Ibid. VI. II. s.

(4 ) Conc. Coyacenfe c. 9. (5 ) Ibid. c. 12. ( 6 ) Rod, Tolet. De Reb. Hifp. Lib.
V. c. 13. ( 7 ) Id . Ibid. c. 19. (8 ) V. Pith. Ep. Dedic. in Cod. Leg. Wifigoth ,
( 9 ) Franc. Tefta Differt. De ortu , progreffu Juris Siculi ,
( 10 ) Rod. Santii Hift. Hifp. P. IV. c. 1,
 MONITUM COLLECTORIS . 49

femel dictum eft , aliarum quoque gentium quifque propria regeretur lege . fa-
ter fæpe memoratas Formulas Veronenfes ( 1 ) , ea quæ inferibitur : Tradinio vin-
ditionis cum defenfione : hæc inter cætera habet : Si eft Robuarius , fi eft Francus ,
f eft Gotbus , vel Alemannus , venditor pone cartam in terra &c. quæ innuunt Go-
this , uti & alis ibi memoratis gentibus , ficuti legales proprias confuetudines ,
ita & proprias leges fervatas fuiffe .
Ut unde difceffit , revertatur oratio , recenfere dignum eft , Gothos leges fuas
latino fermone fcriptas in vernaculam quoque linguam translatas habuiffe , cer-
te ut ii , qui latinam linguam non callebant , ex ignorantia juris non excufa
rentur . Cujus translati libri mentionem ingeffit Recefvindus ( 2 ) .
Non defuere , qui hune translatum librum eundem effe cenfuerint , ac codi-
cem Fuero Juzgo Hifpano - Romantice confcriptum , quem fupra memoravi ; cu-
jus antiquitatem ex eo adftrui animadverti , quod ferant verbum in co non ex-
tare ex iis , quæ ab Arabibus in Hifpaniam inducta funt .
De re mihi ignota judicium non feram . Sed præterquamquod nonnullæ in
hoc translato libro expreffiones occurrant , quæ vel non fat recte fenfum ex-
primunt latini exemplaris , vel fequiora tempora fapiunt ; ipfa vix non ex in-
tegro Hifpanica efformata diale&
tus , qua liber ille fcriptus eft , eum novitatis
damnare videtur . Prodigium crederem , fi ad fummum ante fæculum XI . fcri-
ptus fuiffet .

Translatum librum a Recefvindo memoratum ego libentius puto fuiffe verfio,

nem legum præcipue in gratiam Gothorum , vel alterius Barbara gentis Go-
this parentis concinnatam , ex quibus quamplures codicis latini intelligentiam
non affequerentur .
!
Cæterum huc non fubftitit Gothorum Regum in re legali diligentia . Non
modo Gothis , fed & Provincialibus in eorum ditione degentibus jura tradide-
re , ut mos Barbarorum habebat , ex themide quidem Romana deprompta , fed
haud modice interpolata , & ad proprii regni conftitutionem accommodata . Glo
riam Scriptores communiter tribuunt Alarico Eurici filio ; fed mihi videor , an-
te Alaricum ipfum Gothos Romanis fuis aliquem fcriptarum legum comple-
xum dediffe .

Apollinaris Sidonius , qui Eurico præfato Gothis regnante , & Anthemio Ro-
manis imperante fcribebat , in Epiftola ad Ecdicium agens de Seronato , hifce
verbis conqueritur ( 3 ) : Exultans Gorbis , infultans Romanis ; illudens Præfectis ,
colludenfque Numerariis ; Leges Theodofianas calcans , Theodoricianafque proponens

weteres culpas , nova tributa perquirit . Theodoricianas Theodofianis Apollinaris

opponens , civiles leges profecto memorat , & leges quidem ex interpolato Jure
Romano confectas , utpote quæ Provincialibus Arvernis ( de quibus ea in Epi-
ftola fermo fit ) regendis apta forent , cum certe etiam fub Gothis Provincia-
les ante Chindafvindum Romanis legibus regerentur .

Hæc innuunt , jam tum extitiffe legum complexum in Provincialium gratiam

concinnatum , qui a Theodorico Gothorum Rege legum earundem feu auctore ,
feu collectore , feu recognitore nomen fortitus effet , prout Romanarum legum
codex compellationem a Theodofio H. nactus erat .
Quifham autem fuerit Theodoricus ille Gothus , a quo præfatæ leges prodie,
rint , difficile dictu eft . Fuerit ne Theudoridus , alias Theodoricus dictus , Euri-

ci pater ; an Theodoricus Eurici frater ; an vero Euricus ipfe , qui identidem

Theodoricus appelletur ( 4 ) , in medium relinquam . Pro Eurico fententiam te-

net noviffime Vir doctiffimus Chriftianus Gottlob Bienerus Juris Naturæ &

Gentium Profeffor Publicus Ordinarius in Litterarum Univerfitate Lipfica ( 5 ) .

Sane Eurici nomen videtur cognomen huic Principi impofitum a ftudio legum
condendarum , & poft latas leges . Nam Euricus , feu ut alias dicitur Evaricus ,
idem ad verbum fignificat ac lege pollens . Ew-rich . Ewa- rich ( 6 ) ,
Tom. IV. E Quid-

( 1 ) V. Vol. H. huj. Collect. pag. 474. (2 ) Cod. L. Wifig. H. I. 10.

(3 ) Apollin. Sidonius Lib. II. Ep. 1. (4 ) V. Savaro in not. ad Sidon . Apollin. h. 1.
(5) Confule Bieneri de Legibus Wifigothorum antiquis Specimen I. An . MDCCLXXXII.
Edit. Lipfia . ( 6 ) V. Grotius in Syllabo Vol. I. huj , Collect . pag. 287 , Wachter Gloffar,
V. Ebe .
 59 IN LEGEM WISIGOTHORUM

Quidquid de his fit , Alaricus Rex Eurici filius prædecefforum fuorum fupe.
rans exemplum , nomen fibi peperit nunquam periturum , dum regni fui Pro
vincialibus , qui jure vivebant Romano , codicem , ut ita dicam , abfolutum e
variis juris Romani libris expreffum , breviatum , atque ab inconftantiis , fubti
litatibus , & obfcuritatibus expurgatum , tradere conftituit ; Utilitates populi no-
Ari , ( verba funt , quæ leguntur in exemplari auctoritatis , quam Alaricus ipfe
codici præfixit ) propitia Divinitate tractantes , boc quoque quod in legibus videba-
tur iniquum , meliori deliberatione corrigimus , ut omnis legum Romanarum , & an.
tiqui juris obfcuritas , adbibitis Sacerdotibus , ac nobilibus viris , in lucem intelligen
tia melioris deducta refplendeat , & nihil habeatur ambiguum , undefe diuturna , aut
diverfa jurgantium impugnet objectio . Quibus omnibus enucleatis , atque in unum li-
brum prudentium electione collectis , bac qua excerpta funt , vel clariori interpreta-
tione compofita , Venerabilium Epifcoporum , vel electorum Provincialium noftrorum
roboravit adfenfus , Editus porro eft codex , atque obfervari propofitus anno Do-
mini DVI,

Hoc codice , Breviario Aniani nuncupato , contenta deprehenduntur breviaria

codicum Gregoriani , Hermogeniani , ac Theodofiani , cum Novellis quibufdam ,
Inftitutiones , feu verius Epitomen Inftitutionum Caji , excerpta ex fententiis
Pauli , & libris Papiniani . Quibufdam vifa fuere hic quoque contenta excerpta
ex Ulpiano , quod tamen eruditiffimo Schultingio non ita certum ( 1 ) . Præfa-
tis vero legalibus codicibus ( excepta Epitome Caji ) interpretationes paffim
fuis locis leguntur interfperfæ .
Aniani Breviarium Jurifconfulti redarguunt , quod Cajus in compendium po
tius redactus , atque inverfus fuerit ; reliqua non femper exacte referant fen-
fum , ac fpiritum Romanarum legum , & dogmatum , quæ Romani Jurifpruden-
tes tradiderant . " Interpretationes vero , ut verbis utar Schultingii ( 2 ) , ge
nium ac barbariem fæculi & gentis redolent , ac non infrequenter nihil refe
runt minus quam mentem illorum , quæ erant explicanda . „
Verumtamen recolendum eft , Alaricianum Breviarium adbibitis Sacerdotibus , &
nobilibus viris concinnatum fuiffe , prudentium electione colle &
tum , & Venerabi-
lium Epifcoporum , vel electorum Provincialium adfenfu roboratum . Igitur quæ
fincero juri Romano interpolata funt , atque inverfa , non tam ignorantiæ juris
videntur eſſe adſcribenda , quam ut jus exprimeretur magis accommodum circum-
ftantiis temporum , & barbari regni .
De prætermiffis a breviatore idem judicium efto . Johannes Daniel Ritter ob
fervavit ( 3 ) , quamplures titulos , legefque codicis Theodofiani in Aniani bre-
viario defiderari , quippe quæ Romano imperio , non Gothico , erant opportunæ .
Certe interpretationes Aniano tributæ , gentis barbariem magis redolentes ,
quas a vero Romanæ themidis fenfu longius recedere , tanta Jurifconfultorum
eft querimonia ; hæ , inquam , nudæ interpretationes pro Romana lege fub Bar-
baris haberi confueverunt . Quod probant præcipue tot formule , in quibus
meræ interpretationes , ut Romana lex , allegantur . Inter cæteras confuli poffunt
Formula Sirmondicæ pluribus in locis , & quæ ibi doctiffime annotavit Hiero-
nymus Bignonius ( 4 ) . Idem probant & antiqua exemplaria , in quibus non le
gum textus , fed interpretationes tantummodo exfcriptæ funt. " Tanti momenti
vifæ funt , inquit Gothofredus ( 5 ) , ut librarii nonnulli folas interpretationes
exfcriberent , ut indicio funt tot earum membranæ , in quibus prætermiffo le
gum ampliore contextu , folæ fuperfunt interpretationes , quibus etiam fubfcri-
ptiones ipfarum legum , feu notæ temporis adjectæ funt . ""
Hoc itaque quafi nobiliffimum Romani juris fyntagma tanti habitum eft ,
ut non in uno Gothico Regno , fed alibi quoque feliciter reciperetur , pro
corpore Romanarum legum per aliquot fæcula allegaretur , ac Lex Roma-
na , Corpus Tbeodofianum , Lex Theodofiana , appellaretur . Quæcumque
ait Gothofredus ( 6 ) , medii ævi fcriptores e legibus Theodofianis , vel e
cor-

(1) V. Schulting, Præf, ad Jurifpr. Antejuftinianæam .

( 2 ) Idem l . c. (3 ) Joh. Daniel Ritter Ep. prælimin, ad Cod. Theodof. Gothofredi .
(4 ) Vol. I. huj. Collect. ( 5 ) Gothofred. Proleg. Cod. Theod . c. VI.
( 6 ) Idem 1. c. c. V.
 MONITUM COLLECTORIS . 51

corpore Theodofiano , vel e lege Romana laudant , ca ex eo Breviario defum .

pta funt. „

Ex hoc Corpore legum fua habere Papianum in Refponforum libro , de quo

in monito ad Legem Burgundionum verba feci , fcribit Schultingius ( 1 ) : quod
indicat , Aniani Breviarium avide ab ejus incunabulis exceptum fuiffe , cum
liber ipfe Refponforum paucis poft præfatum Breviarium annis editus fuerit . t
Sub Francis ejufdem ufum maxime viguiffe oftendunt reliquiæ in Capitula,
ribus & Formulis fuperftites ex Lege Romana , quæ ex Aniano deprehenduntur
depromptæ . In fubfcriptione quoque Commonitorii , quod Alaricus Rex lauda-

to Codici præfixerat , hæc verba leguntur ; Datum fub die IV. Non. Febr. anno
XXII. Alarici Regis , Tolofa . Et iterum anno XX. regnante Karolo Rege, Francorum ,
& Longobardorum , & Patricio Romanorum . Hæc innuunt , Breviarium ipfum
Caroli Magni auctoritate recognitum , firmatumque fuiffe .
Idem & apud Italos receptum fuiffe , noviffime fcribit vir hifce in rebus
plurimum eruditus Carolus Pecchia ( 2 ) . Johannes Daniel Ritter ( 3 ) afferuit ,
inter Gothanos codices extare unum Alariciani codicis exemplar , quod ipfe ,'
yt variantia conferret , præ oculis habuit , putavitque fæculo IX, confcriptum
ab Italo , barbara bomine ; poft quod immediate occurrit breve chronicon Regum
Langobardorum . Valde probabile eft , exemplar hoc exaratum fuiffe ad ufum cu-
jufpiam ex Italico regno . Qua vero ratione Breviarium Aniani apud nos fer-
varetur , in calce hujus Voluminis difpiciemus .
Certe Aniani Breviarium medio ævo late ufitatiffimus fuit , & jurifconfultis , &
foris utiliffimus codex , Et quamvis ex eo plura interciderint , ejus tamen utili-
tatem experiuntur & hodie Romanarum legum ftudiofi ; cum ibidem recollecta
occurrant multa veteris juris Romani præftantiffima monumenta , quæ cætero ..
quin deperiiffent . Mira namque providentia evenit , ut plures antique themidis
Romanæ reliquiæ nobis fervatæ fuerint ab ipfis Romani Imperii debellatoribus ,
quorum irruptio humanioribus litteris & artibus perniciofiffima fuit .
Sed magis adhuc mirandum eft , quod Gothi hujus fyntagmatis conditares ,
quo regendorum Provincialium Romano jure viventium normam aliis quoque
Barbaris dederant ; Gothi , inquam , ipfi , inter Barbaros primi , quod ego
fciam , immo & fali , vim civilem tum juris Romani , tum alterius cujufcum .
que inftituti in proprio regno fubinde aboleverint ; decernentes , ut in Gotho-
rum ditione omnes regerentur ex codice Gothica legis . Chindafvindi , & Re-
Gelvindi late ca de re leges in ipfo codice occurrunt ( 4 ) .
Bene multa a Romanis Gothi didicerant , ab avitis fuæ gentis inflitutis lon-
gius recedentes ; inter quæ & hoc ebibiffe videntur , ut legalem codicem habe-
rent , non Barbarorum mare quafi perfonalem , fed potius quafi territorialem ;
quo fcilicet omnis in regno gens regeretur , non habita originis , libertatifve
ratione . Atque inde contigit , at ex peculiari quadam ftudio erga Romanorum
inftituta juris Romani civilis ufus exoleverit in regno Gothorum .
Subeffe poterat & alia politica ratio inducendi novi moris , qui fere Bar- ,
baris veteribus aut ignotus fuerat , aut improbatus . Recefvindus Rex , qui poft
Chindafvindum patrem abolevit civilem ufum juris Romani , delevit & prifcam
legem , quæ connubia inter Gothos , Romanofque vetuerat ; libera effe confti-
tuens matrimonia inter Gothum & Romanam , inter Romanum & Gotham ( 5 ),
Spectaffe quippe videtur Rex , ut diruta maceria , quæ Gothos Romanofque ad
invicem feparabat , communione legum , & permixtione connubiorum ex duo-
bus populis unus coalefceret populus .
Jure autem Romano e foris Gothicis exulante , non exinde confequens fuit ,
ut Provinciales Romani barbaris penitus legibus vivere obftringerentur . Etenim
Wifigothorum codex ita comparatus eft , ut jus neque mere Barbarum referat ,
neque mere Romanum ; adeo ut is vere dici poffit Corpus Juris Romano- Barba-
Tom. IV, E 2 ri ,

( 1 ) Schulting. 1. c. (2 ) Pecchia Vol. I. Lib. I. c. 4.

( 3 ) Apud Schulting. I. c. ad var. lect. in Cajum . (4 ) Cod. LL. Wifig. II, I. 9. & 10.
(5) Ibid. HI. I. 1.
 52 IN LEGEM WISIGOTHORUM

ri , in quo plura forte ex Romana themide , quam ex Barbarorum inftitutis

petita funt . Sic Gothi Provincialibus fuis exemplum præbuere , ut ficut illi
Romanis juribus , ita bi Barbaricis fuam vivendi rationem aptarent .
Tot , tantaque ex Romanis placitis Gothi petentes , quibus aut jura mere
Romana conftituerent , aut Barbara interpolarent , merito cenferi poteft , quod
feu in novis condendis legibus , feu in antiquis emendandis haud modicam ra
tionem habuerint Breviarii Aniani , penes eos habiti pro Corpore Jüris Ro-
mani . Ego profecto curfim nonnulla animadverti idipfum comprobantia ; atque
inter cætera integrum Titulum primum Libri quarti Gothicæ legis , extare pe-
ne ad verbum in libro quarto Sententiarum Pauli Titulo undecimo , ut in Ala-
riciano codice occurrit , additis quoque interpretationibus Aniano attributis ,
prout ibi intermixtæ funt .

De Gothicis legibus verbum fuperius facientes , memoravimus Concilia Tole-

tana . Oro , ne Lector id leviter pertranfeat , ut plura fcitu digna ad publica
regni jura præcipue circa rem legalem verfantia enucleentur , atque ut illu
ftrentur nonnulla , quæ in ipfo Wifigothorum codice leguntur .
Num conftitutiones , decreta , ac edicta a Gothis Regibus condita , ex mera
regali auctoritate , inexpectato quoque Comitiorum affenfu , aut recognitione ,
uti leges proprie dicte unquam habita fuerint , atque in corpus juris tranfie
rint , ignorare me fateor , Novi tamen , aliud omnino obtingere confueviffe ex
jure , & more Gothorum .
Ex fupra relato Alarici Commonitorio , Breviario Aniami præfixo , colligi
mus , illud Romani juris fyntagma Provincialibus regendis concinnatum , ex
Epifcoporum , atque ipforum Provincialium adfenfu robur accepiffe . Si Provin.
cialibus , devicta fcilicet , aut dedititiæ genti , hac in re mos gerebatur , cur
non & dominatrici nationi Gothorum ?

Ex ipfo Wifigothicæ legis libro confpicimus , Recefvindum Regem , infignem

Gothorum legiferum , legum veterum correctionem , arque novarum conftitutio.
nem , videntibus cunctis Sacerdotibus Dei , Senioribufque Palatii , atque Gardingis (1) ,
clarefcere voluiffe ; eundemque de legibus loqui , quas noftri culminis ( 2 ) faſti.
gium judiciali prafidens throno coram univerfis Dei fanctis Sacerdotibus , cunetifque
officis Palatinis jubente Domino , atque favente , audientium univerfali confenfu ,
edidit , & formavit , ac fue gloria titulis annotavit .
Hæc amplius elucefcunt , immo & his ampliora colliguntur ex Tomis fupra
memoratis , quos Reges Conciliorum Patribus obtulere . In Tomo ab ipfo Re
cefvindo oblato Patribus Concilii Toletani VIII. ifthæc leguntar : Ut quæcum-

que negotia de quorumlibet querela veftris auditibus extiterint patefacta , cum jufti-
tia vigore mifericorditer , & cum temperamento miferationis juftiffima , cum noſtra
coniventia , terminetis ; in legum fententiis , que aut depravata confiftunt , aut ex
Superfluo vel indebito conjecta videntur , noftra ferenitatis accommodante confenfu , bac
fola , que ad finceram juftitiam , & negotiorum fufficientiam conveniunt , inordinetis ;
canonum obfcura quadam , & in dubium verfa , in meridiem lucida intelligentia re-
ducatis ; omniumque negotiorum conventus , ordinumque ftatus , qui in veftram extite-
rint devoluti prafentiam , ita majorum regulis concordantes , juftiffime , pie , ac tem-
peranter conftituere ftudeatis : ut & mibi &c. Paria circa ea , quæ ad recenfio-
nem , atque reformationem legum pertinent , habet Ervigius Rex in Tomo obla-
to Patribus Concilii Toletanj XII. , atque iifdem ferme Recefvindi verbis , quoad
illa , quæ leges refpiciunt , utitur Egica Rex in Tomo oblato Patribus Conci-
lii Toletani XVI.

Toletanæ nempe Synodi fæpe fuere Concilia Nationalia , & fimul Comitią
Regni Generalia ; ad quæ videlicet poft exacta per dies aliquot ab Ecclefiæ
Præfulibus ea , quæ ad rem religiofam fpectabant , conveniebant & Proceres re-
gni , ut una cum iifdem Antiftitibus , qui & Senatorum regni characterem in-
duebant , de rebus ad regnum ipfum pertinentibus decernerent ( 3 ) . Quod li-
quido

( 1 ) Ibid. t. I. 1. (2 ) Ibid. 11. I. 5.

( 3 ) V. Thomaffin. Vet. & Nova Eccl . Difcipl. H. HI. L. X.
 MONITUM COLLECTORIS . 53

quido patet tum ex Regiis Tomis Conciliis præfixis , tum ex ipforum Conci-
liorum actis , tum ex fubfcriptionibus , quæ Conciliis aliquot , & fignatim tri-
bus fupra allegatis , fubnexæ funt , in quibus poft Ecclefiafticos Prælatos nomi
na quoque laicorum Procerum fcripta leguntur.
In hifce porro Comitiis neque confenfus populi neglectus fuiffe videtur ,
prout antiquus mos Barbarorum habebat , Cleri , & populi interventum innuit
Decretum nomine Principis editum in Concilio Toletano VIII ; ubi hæc ha-
bentur : Adeo cum omni Palatino officio , fimulque cum majorum , minorumque con-
ventu , nos omnes tam Pontifices , quam etiam Sacerdotes , & univerfi facris ordini-
bus famulantes , concordi definitione decernimus & optamus &c. Perfpicue etiam po-
pulum intercurrentem indicat Canon LXXXV. Concilii Toletani IV , dum Pon-
tifices fic populum alloquuntur : Et ideo fi placet omnibus , qui adeftis , bac ter-
tio reiterata fententia , veftra vocis eam confenfu firmate . Ab univerfo clero , vel
populo dictum eft : Qui contra banc noftram definitionem prafumpferit , anathema ,
maranatba , &c. Eadem ferme habentur & in Capitulo X. Concilii Toletani
XVI. Ab univerfis Dei Sacerdotibus , Palatit Senioribus , clero , vel omni populo ,
dictum eft : Qui contra banc veftram definitionem &c.
Inter cetera & Regum ele &
tionem a populo probari confueviffe itidem indi-
cant Synodi Toletana . Capitulo HI. Concilii Toletani V. reprobatur is , qui
regnum arripere tentet , quem nec electio omnium probat , nec Gothica gentis nobi-
Luas ad bunc bonoris apicem trabit . Et Capitulo I. Concilii Toletani XH . fole-
mniter recognitus eft in Regem Ervigius , quem & divinum judicium in regno
praelegit , & deceffor princeps fuccefforem fibi inftituit , & , quod fupereft , quem to-
tius populi amabilitas exquifivit ,
Indoli pariter , & moribus gentis maxime confonum erat , ut leges feu edi-
feu emendatæ , feu recognitæ firmarentur affenfu , & acceptatione populi ,
qui eifdem legibus obftringebatur . Hoc profecto innuunt verba Recefvindi ,
quæ fupra retulimus : Quas noftri culminis faftigium &c. audientium univerfali
confenfu . Quæ fic interpretata leguntur in vetufto codice Fuero Juzgo : Yanadi,
mos con eftas otras leyes , que nos fiziemos con los Obispos de Dios , e con todos los

Mayores de nueftra Corte , e con otorgamiento del pueblo , e por el enseñamienta

de Dios .

Hoc autem in argumento perpendendum eft , quod in Tomis , quos Reges

Comitiis , feu Conciliis offerebant , dum de recenfendis , aut emendandis legi-
bus agitur , aut de ejufmodi gravioribus negotiis decernendis , oratio potiffimum
ad Ecclefiæ Præfules dirigatur . Imo Palatinos , qui in Comitiis ipfis alterum
regni ordinem repræfentabant , his Rex Recefvindus verbis alloquitur : Vos
etiam ( 1 ) illuftres viras , quos ex officio palatino buic faneta Synodo intereffe pri-
matus obtinuit • • adjurans obteftor • • ut ad cuncte veritatis , ac difcretionis

juftiffime formulam ita animos dirigatis , ut nibil a confenfu præfentium patrum ,

Sanctorumque virorum aliorfum mentis ducentes obtutum , quidquid innocentia vici-
num , quidquid juftitia proximum , quidquid a pietate non alienum , vel foli Deo
cognoveritis exiftere placitum , inftanter , modeste , & cum omni dignemini intentio-
ne complere .

Hæc clare demonftrant , primas in Comitiis partes ab Ecclefiafticis Proceri

bus actas fuiffe : quin & videtur ad eos fpectaffe decreta feu fanctiones recen
fere , emendare , condere ; ad laicos vero Proceres conditis , emendatis , re-

çenfitis ( nobiliori procul dubio forma præ populo ) affenfum , vel diffenfum
præbere . Quod & ex ipfis Conciliorum actis quandoque deprehendimus , ut
ex. gr. ex Capitulo tertio Concilii Toletani VI , dum hæc ab Epifcopis pro-
lata leguntur : Simul etiam cum fuorum ( Regis fcilicet ) optimatum , illuftrium-
que virorum , confenfu , & deliberatione fancimus &c. Idipfum firmant & fubfcri-

ptiones Conciliorum præcipue Toletanorum XII. & XIII ; ubi primus Epifco-
pus fignat : Ego .... bac fynodica inftituta a nobis edita fubfcripfi . Primus ve-
ro Procer ex ordine laico : Ego .... bxc ftatuta , quibus interfui , annuens fubfcripfi .
Tom. IV. E 3 In.

(1 ) Conc. Tolet. VII. in Tomo Regis .

 54 IN LEGEM WISIGOTHÓRUM

Inde colligere eft , Ecclefiæ Præfules primatum honoris , & jurifdictionis ob.
tinuiffe in comitiis Gothici regni . Id ex veteribus Barbarorum moribus proflu
xiffe indubium reor ; ut fcilicet religionis miniftri cum prærogativæ , & fupe-
rioritatis fpeciali jure comitiis gentium intereffents prout in Præfatione Gene-
rali Volumini primo hujus Collectionis præfixa præmonui .
Certe poftquam Chriftianam fidem amplexati funt Barbari , Gothica gens nul-
lit gentium fuit fecunda , ut opus & judicium facrorum adminiftris demandaret
in iis , quæ ad rem civilem , & jura publica , atque ad regni felicitatem fpe-
tabant . Quod ex religiofa regum , gentifque fiducia erga facros Præfules fa-
Atum effe , ipfi regii Tomi fynodis Toletanis præfixi fatis oftendunt . Id quoque
amplius colligimus ex eo , quod non modo ubi de juribus , & jurifdictione
ageretur , fed etiam quod in maximis neceffitatibus & anguftiis conftituta Re-
publica quafi noviffima falutis anchora refpiceretur præfidium Epifcoporum . Con-
jurati cum Paulo in extremis pofiti Archiepifcopum Narbonenfem obviam dirigunt .
Wamba Regi , qui ad preces Antiftitis vitam omnibus pollicetur ( 1 ) . Sve-
vi Theodericum Gothum eis jufte indignatum , Epifcoporum legatione adeo
flexerunt , ut eorum reverentia Rex ampliora concederet , quam quæ expe
tirentur ( 2 ) . Theudoridus , qui Romanorum exercitu territus ad Deum con-
fugiens , quantum res prodidit , ac probavit ( verba funt Salviani ) ufque ad diem
pugna ftratus cilicio preces fudit ; ante bellum in oratione jacuit , ad bellum de ora-
tione furrexit ; hic inquam , Theudoridus tanto in difcrimine pofitus ad Epifco-
pos confugium fecit , eos ad Romanos mittens , irrito conatu , profpero tamen
eventu . Prætereunda non funt , quæ in hoc factum fcribit Salvianus ( 3 ) , acria
in Romanos , gloriofa Gothis , & argumento noftro egregie confona : Non ita
Gothi , non ita Vandali , malis licet Doctoribus ( Arianis fcilicet ) inftituti , melio-
res tamen etiam in bac parte , quam noftri . Offendi quamvis quofdam fufpicer bis ,
que dicimus , fed veritas magis quam offenfio cogitanda eft ; dicam , & fæpe dicam:
non ita Gothi , non ita Vandali , qui & in difcrimine pofiti opem a Deo poftulant
profperitates fuas munus Divinitatis appellant . Denique probavit boc bello proxi-
mo infelicitas noftra . Cum enim Gotbi metuerent , prafumpfimus nos in Hunnis (pem
ponere , illi in Deo : pax ab illis poftularetur , a nobis negaretur : illi Epifcopos mit-
terent , nos repelleremus : illi etiam in alienis Sacerdotibus Deum bonorarent , nos etiam
in noftris contemneremus : prout actus utriufque partis , ita & rerum terminus fuit :
illis data eft in fummo timore palma , nobis in fumma elatione confufio ; ut vere i
in nobis tunc & in illis evidenter probatum fit illud Domini noftri dictum : Quo-
niam qui fe exaltat kumiliabitur , & qui fe bumiliat exaltabitur . Huc ufque Sal-
vianus .

Ad argumentum noftrum propius accedentes , rem perfpiciemus exactius ,

atque una dignofcemus , quam probe concredito fibi munere fungerentur Gotho-
rum Epifcopi , tum in Regis , tum in populi præfidium .
Manferant nonnullis gentibus veteris Barbari inftituti reliquiæ ( quod alibi
' 4 ) jam attigimus ) quo ficuti ex religionis affectu in facrorum miniftros effu

fa reverentia , ita ex lafcivientibus libertatis principiis perftricta effet erga regiam

dignitatem opinio ; dum fuprema auctoritas , atque majeftas non proprie in Regis
perfona , fed in Rege una & in gente per generalia præfertim comitia repræſen-
tata conftitueretur .

Non defunt exempla , quæ oftendant , quam modica apud plerafque gentes ,
præcipue quæ ex Septemtrionali Germania ortum duxiffe creduntur , effet re-
giæ dignitatis exiftimatio .
Eruli triennii tantummodo pacem pertæfi Rodulfo Regi fuo ( 5 ) impudenter ma-
ledicebant , ipfumque aditantes mollem , & effeminatum vocabant , aliifque id genus
Convitiis per fummum dedecus os ejus verberabant . Eruli ipfi in Regem fuum ( 6 ) ,
qui nomen Ocbon , ferini , ac furialis ingenii virus ita exercuerunt , ut ipfum nibil
та

(1 ) Rod. Tolet. de Reb. Hifp. lib. III. c. VIII. (2 ) Jornand. de Reb. Gæt. c. XLVII.
( 3 ) Salvianus de Gubern. Dei 1. VII. (4 ) Vid. Præf. Gen. Vol. I. & not. ad
Tit. XII. & XXIV. leg. Alamann . Vol. II. huj . Collect . ( 5 ) Procop. de B. G. 1. II.
F. 14. ( 6 ) Id . Ibid.
 MONITUM COLLECTORIS .
$5

male meritum ex improvifo occiderint , boc unum cauffati , fe in pofterum nulli Regi
fubeffe velle.2 Hæc Procopius , qui fic orationem profequitur: Quanquam antea
Rex nomine tenus nibil fere amplius , quam privatus quivis babebat : cum nemo non
confeffor , & conviva illius effet , & contumelias quicumque vellet , in ipfum jaceret.
impudenter: nulla quippe est bominum natio , que vecordia ac levitate Erulosfuperet .
Atqui hujufce generis aufus Erulis tantum adfcribendi non funt ; ut enim de
Italia noftra quidquam loquamur , eodem morbo laborabant & Oftrogothi adhuc
Italico Regno potiti , Barbaris cæteris alioquin multo cultiores . Erarici Rugio-
rum factione regno donati , quem Gothi bello ( 1 ) cum Romanis gerendo videbant
imparem , plurimi convitiis ejus os verberabant . Sed & Totilam ipfum , quem
Gothi tanquam Deum fufpexerant , invictum & inexpugnabilem prædicantes ;
Totilam , inquam , femel re male parta primores Gothorum ( 2 ) omnes convenere ,
eique convicia ingerentes , ore duriffimo exprobrarunt imprudentiam : ut Rex vocata
concione factum excufare coactus fit .

Reverentia erga Reges par erat firmitas throni regalis . Eruditus Grotius, al
legatis populorum quorundam exemplis , fubinfert ( 3 ) extitiffe gentes , penes
quas reges jus acceperunt quovis tempore revocabile , ideft precarium .... cum ipfos
deponerent populi , quoties difplicerent .
Ob ipfa inopinata , atque ab extrinfecis caufis derivata infortunia , Regem e
folio dejicere , aut etiam plectere morte , infuetum non fuit . In Præfatione Ge-
nerali ( 4 ) vidimus , id de Burgundis Ammianum Marcellinum diferte referre :
Rex · ritu veteri poteftate depofita removetur , fi fub eo fortuna titubaverit
belli , aut fegetum copiam negaverit terra ; quemadmodum & Egyptii cafus ejufmodi
affignare folent Rectoribus . Alibi quoque ex Snorrone ( 5 ) animadvertimus , Re-
ges Domaldum , & Olafum Træteliam ( 6 ) , ob annona caritatem morte multa-

tos , atque Ochino facratos periiffe ; quemadmodum Sviones , inquit Snorro ( 7 ) ,

Regi annona & ubertatem , & caritatem folent ferre acceptam .
Obiter dicam , perfuafiones ejufmodi , quæ ab antiquis Scythis , aut Celtis
profluxiffe videntur , neque Chriftiana Religione fufcepta a Barbaris omnibus pe-
nitus dimiffas effe . In collectione Canonum Hybernicorum hæc leguntur ( 8 ) ;
Nonus abufionis gradus eft Rex iniquus . · Terrarum fructus demit ; fervitia po

puli impedit ; carorum mortes præparat ; boftium incurfus in provincias concitat ;

undique beftias quadrupedum dilaceratione inquietat ; poteftates aerias fufcitat ; terra-
rum fœcunditatem , marifque ministeria probibet ; fulmina fuccendit ; arborum exurit
flores ; fructus immaturos dejicit , &c. Vide , quæfo , in quantis Reges accu-
farentur !. 27

Ut ad Gothos noftros redeat oratio , illorum Reges haud multum quondam

emicuiffe innuit Ifidorus , hæc de Leovigildo fcribens ( 9 ) : Erarium quoque ,
ac fifcum primus ifte auxit : primufque inter fuos regali veste opertus folio refedit .
Nam ante eum & babitus & confeffus communis , ut genti , ita & regibus erat .
Ex Wifigothorum Codice ( 10 ) animadvertes , damnari eum , qui Regi ſuper-
be, & contumeliofe infultare pertemptet , five etiam in detractionis ignominia , turpia ,
& injuriofa prafumat . Si hæc vere perpetrarentur , profecto regalis fplendor
languide elucefcebat .
Modicam erga majeftatem regiam exiftimationem inter Gothos apertius indi-
cat regalis throni , ac vitæ vacillatio : Sumpferunt Gothi , ait Gregorius Turo-
nenfis ( 11 ) , banc deteftabilem confuetudinem , ut fi quis eis de Regibus non pla-
cuiffet , gladio eum adpeterent , & quem libuiffet animo , bunc fibi ftatuerent Regem .
Sed quid Scriptores allegemus extraneos ? Ex Ifidoro Hifpalenfi ( 12 ) colli
gimus , ex novendecim Regibus qui ab Athaulfo ad Vitericum ufque Wifigo-
this

(1 ) Idem lib. I. c. 2. (2 ) Idem lib. HI. c. 24. ( 3 ) Grotius de J.

B. & P. lib. I. c . III. §. XI . n . 3. ubi confules & annotata . (4 ) Pref. Gen. Vol.
I. huj . Collect . ( 5 ) Animadv . ad Indicul. Superft. & Pagan. n. VHI. Vol. HI.
huj. Collect. ( 6 ) Sunt tamen , qui de Olafo Trætelia hoc negent .
(7 ) Snorro Hift. Yngling . c. XLVH. ( 8 ) Collect. Can . Hybern . 1. XXIV. c . 3 ;
(9 ) Ifid. Chron . Goth. in Leovigildo . (10 ) C. L. Wif. H. I. 8.
(11 ) Greg, Turon . Hift . Franc. lib . HI. (12 ) Ifidori Chron . Goth.
 RUM
M GO THO
56 IN L EGE W ISI

this impetarunt , decem a fuis interemptos periiffe . Er Rodericus Toletanus

Regun nomina , qui factiofo gladio perierunt , exprimit hifce verbis ( 1 ) : A-
tbaulfus apud Barchinonam inter familiares fabulas a quodam fuorum fuit proditio-
naliter interfectus : Segericus fuit a fuis fimiliter interfectus : & Thuriſmundus apud
Tolofam confilio fratris fui a fuo famulo interfectus : Theudoricus fuit a fratre fuo
fimiliter interfectus : Almaricus apud Narbonam in foro fait a fuo exercitu interfe
Elus : & Theudus fuit interfectus a quodam , qui fe infanum , ut Regem interficeret
fimulavit: Theodifclus apud Hifpalim a quodam fuorum fuit inter epulas jugulatus :
Agila a fuis eft apud Emeritam interfectus : Leovigildus interfecit filium fuum Her-
menegildum , eo quod nolebat hærefi confentire : & Luilla filius Recbaredi a Viterico
fuit proditionaliter interfeclus : Vitericus conjuratione quorundam fuit inter epulas in-
erfectus : & Vitiza a Roderico exoculatus : & Rodericus a Juliano , ut creditur , in-
terfectus : Froila fratrem fuum Vimaranum propriis manibus interfecit , & fui in vin-
dictam apud Caniças Froilam occiderunt .
Memorandum eft , quod legitur in Concilio Toletano XVI . Egica regnante
celebrato , fub Gothici regni finem : Quia ( 2 ) & jurisjurandi tranfgreffio valide
inolevit , & machinandi contra Principes noftros confuetudo fava percrebuit , quo aut
nece diverfa Princeps interimatur , aut regni dignitate privetur &c.
Vitæ autem , & majeftati Regum tutandæ clypeos , quotquot poterant , op
ponebant Gothorum Pontifices . Ex pluribus fiquidem Conciliorum
Hifpanico-
rum actis edifcimus , Epifcopos ea de re faniori dogmate Gothicam gentem in-
ftituiffe , & crimina adverfus regiam majeftatem intentata , atque patrata coer-
cuiffe cenfuris , & anathemate , immo & temporalibus poenis ; ufquequo poena
decreta fuerit afperrima , ipfi Gothicæ legi adverfa ( 3 ) , crudelitati atque ty,
rannidi proxima , nifi publica utilitate , quin & neceffitate penfata fuiffet ; ut
fcilicet non modo in reos , fed & in eorum filios & fobolem animadverterent .
Inveteratis morbis difficilia remedia . Sancitum eft itaque , ut quicumque ( 4 )

deinceps , cujuslibet fit bonoris perfona , vel ordinis , in necem , vel dejectionem re-
giam quidpiam machinaverit , eumque qualibet nocibilitate impendendum crediderit
tan ipfe , quam omnis ejus pofteritas , ab omni palatini ordinis dignitate privati
fifci viribus fub perpetua Jervitate maneant religati : uni Egicæ Regi jure mife.
randi fervato . Ita rei non modo , fed & omnis eorum progenies , palatinis ho
noribus , fubftantiis , libertate privati decernuntur . Severiffimam banc decreti no-
ftri curabimus promulgare fententiam ; ut qui fuum non formidat exitium , faltımfi.
liorum , cun&taque fua pofteritatis pertimefcat interitum ,
Neque Regem tantum , fed & auguftam conjugem , & regiam fobolem , &
proceres , civefque Regibus fideles , a civilibus periculis tutari curæ fuit . Quod
Hifpanicorum Conciliorum canones , & decreta pluries aperte demonftrant .
Mirabimur forte inhiberi ( 5 ) , ne Regis pofteri abdicentur , ne interimantur
ne dejiciantur , vel nudentur rebus , ne violenter tonfurentur , ne extra eviden-
tis culpæ indicium relegentur , detruncentur , flagellentur . Et tamen in Gothi-
co regno e re vifum eft , ejufmodi quoque facinora interdicere ; quod innuit ,
ab hifce periculis Regis pofteros immunes non fuiffe .
Ludovicus Thomaffinus ( 6 ) ex Hifpanicis Conciliis , & præfertim ex Tole-
tanis plura congeffit argumenta tuitionis , quam Ecclefiæ Præfules regiam di-
gnitatem ftrenue defendentes Regibus , regiifque familiis præftitere . Tandemque
concludit : " Eæ erant labes regnorum electitiorum , & eas his rationibus far-
cire nitebantur . Ea erat tuitionis , & protectionis Epifcopalis amplitudo , &
poteftas . Reges ipfi non raro , aut certe Regum filii , ad eam recurrebant .
Regina maritis viduabantur , Regum filii aliquando tandem orbabantur ; ita utri,
que jamjam patebant contumeliis , exilio , paupertati , malifque non paucis aliis ,
quæ Epifcoporum ab eis patrocinio arcebantur . ‫ دو‬Hæc Thomaffinus .

Vidimus Epifcoporum præftita erga Reges præclara officia ; nunc videamus

er-

( 1 ) Roderic Tolet. L. HI. c. 22 . ( 2 ) Conc. Tolet. XVI. c. 10.

(3 ) Cod. Leg. Wifig . VI. I. VHI. (4) Conc. Tolet. XVI. loco fupra relato .
( 5) V. Conc. Tolet. XVI. c. 8. ( 6 ) Thomaff. Vet. & N. Eccl . Difc. HI. III. LXXXIX .
 MONITUM COLLECTORIS :

erga gentem impenfum patrocinium . Qua in re , ne longior fiam , ad quædam

orationem perftringam , quæ ab argumento noftro non funt aliena ; pertinentia
fcilicet ad rem tributariam , atque forenfem .
Alibi animadvertimus ex Salviano ( 1 ) , Gothos ad Romanorum acceffiffe Pro-

vincias , ubi populi in tributis perfolvendis adeo ultra debitum premebantur,

ut Provinciales ipfi Romani volentes lubentes ea de cauffa confugerent fub di-
tionem Gothorum . Salviano addam Ifidorum Hifpalenfem loquentem de Gothis ,
qui Alarico regnante multis Romanorum millibus propter Chriftum in Romanæ
urbis vaftatione pepercerant : fubdit enim : Unde ( 2 ) bucufque Romani , qui
in regno Gotborum confiftunt , adeo amplectuntur , ut melius fit illis cum Gorbis pau-
peres vivere , quam inter Romanos potentes effe , & grave jugum tributi portare .
Quæ labes exigendis tributis , eædem & forte pejores perfonis juri dicundo
præfectis in quibufdam occurrebant Romanorum provinciis . Audiamus illacry-
mantem Salvianum ( 3 ) : Non ficut removeri aliqua & Romanis folent , qui fta

suunt non adulterandum , & primi adulterant : ftatuunt non furandum , & furantur :
quamvis pene non poffim dicere , quod furentur : non enim funt , que agunt , furta ,

fed latrocinia . Punit enim judex in alio peculatum , cum ipfe fit peculator : punit
rapinam , cum ipfe fit raptor: punit ficarium , cum ipfe fit gladiator : punit effra
Elores clauftrorum , & oftiorum , cum ipfefit everfor urbium: punit exfpoliatores do-
morum , cum fit exfpoliator provinciarum . Atque boc utinam illi tantum , qui in

poteftate funt pofiti , & quibus jus exercendorum latrociniorum bonor ipfe largitur .

Illud gravius , ac magis intolerabile , quod hoc faciunt & privati iifdem ante bono-
ribus JunƐti . Tantum eis indeptus femel bonor dat beneficii, ut femper babeant jus
latrocinandi . . . .
.. Ecce quid valeant ftatuta legum , ecce quid proficit definitio fan.
&tionum , que illi fpernunt maxime qui miniftrant.
Non ita profecto res fe habebat inter Gothos , qui fante curabant , ut rei
tributariæ , atque forenfi Præpofiti auctoritate fibi concredita , nonniſi juſtitia ,
ac moderamine interveniente merentur , ne eorum abufus in civium cederet de-

trimenta . Ut vero hæc fervarentur exactius , proſpectores conftituti fuere facro-

rum adminiftri .

Satis hic fit allegare Concilium Toletanum III. Recaredo regnante celebra-

tum , eo videlicet in momento , quo Gothica gens Arianæ hærefi yaledixit ,

atque unitati Catholicæ nomen dedit . Ibi autem occurrit hæc conftitutio : Ju

dices vero locorum ( 4 ) , vel actores fifcalium patrimoniorum , ex decreto gloriofiffi.

mi Domini noftri , fimul cum Sacerdotali concilio , autumnali tempore die Kalenda-
rum Novembrium , in unum conveniant , ut difcant , quam pie & jufte cum populis:
agere debeant , ne in angariis , aut in operationibus fuperfluis , five privatum bono-
rent ( 5 ) , five fifcalem gravent . Sunt enim profpectores Epifcopi fecundum regiam
admonitionem , qualiter judices cum populis agant ; ita ut ipfos premonitos corrigant ,
aut infolentias eorum auditibus Principis innotefcant . Quod fi correptos emendare ne
quiverint , & ab Ecclefia & a communione fufpendant . Collegit quoque ex Hifpa-
nicis Conciliis Thomaffinus ( 6 ) , tributa aliquando ab Epifcopis moderata , aç
definita fuiffe ad levandum populi gravamen .

Profpectio , aut fuperinfpectio , quæ in allato canone ex regio decreto Epi-

fcopis dicitur attributa , non tam ut privilegium , feu ut jus in regno acquifi-
tum , fed proprie ut onus Epifcopalis , feu Sacerdotalis muneris effe cenfebatur .

In Concilio Toletano IV. hæc leguntur (7) : Epifcopi in protegendis populis , ac de-
fendendis , impofitam a Deo fibi curam non ambigant : ideoque dum confpiciunt judi-
ces , poteftates , pauperum oppreffores exiftere , prius eos facerdotali admonitione
redarguant: & fi contempferint emendare , eorum infolentiam Regis auditibus inti-
ment: ut quos facerdotalis admonitio non fecit ad juftitiam , regalis poteftas ab im-
probitate coerceat . Si quis autem Epifcoporum neglexerit , Concilio reus erit . Notatu
digniffima eft fanétio legis Gothica Recefvindo tributa : Sacerdotes vero ( 8 ) ,
quos

(1 ) Præf. Gen. Vol. I. huj. Collect. (2 ) Ifid. Chron. Goth. in Alarico .

(3 ) Salvianus de Gubern. Dei 1. VII. (4 ) Conc. Tolet. III. c. 18.
(5 ) Legendum reor , onerent . ( 6 ) Thomaffin. 1. c.
( 7 ) Conc. Tolet. IV. c. 32 . ( 8 ) Cod . Leg. Wifig. XII . I. 2.
 38 IN LEGEM WISIGOTHORUM

quos divina obteftatione convenimus , fi exceffum judicum , aut actorum fcierint , &
ad noftram non retulerint agnitionem ; noverint fe judicio Concilii effe plectendos , &
detrimenta , que pauperes eorum filentio pertulerint , ex eorum rebus illis effe re
ftituenda .
Ex eodem quoque Codice Gothicæ legis edifcimus , Epifcoporum muneris
fuiffe judicum nequiter judicantium judicia reformare , régique deferre ( 1 ) ,
Quin & in quibuſdam criminalibus cauffis Epifcopis facultas afferitur diftringen
di iniquos judices , atque muletandi : Quad fi judex ( 2 ) amicitia corruptus vel
præmio , juxta eftimationem rei liberare neglexerit , neque continuo ulcifcendum inſti-
texit , judiciaria protinus poteftate privatus , ab Epifcopo , vel Duce diſtriƐtus , illi
quemadmodum vindicare contempfit , fecundum quod iidem infpexerint , juxta con-
templationem de facultate propria componere compellatur ,
Adde , Epifcopos in cauffis certe opprefforum , & pauperum , atque ubi ori-
retur concuffionis fufpicio , auctoritatem fuam judicialibus interpofuiffe negotiis
uti pariter edocemur ex legibus iifdem Wifigothorum ( 3 ) . Atque ( quad for t
te mirere ) Reges ipfi ecclefiafticis viris fua committebant negotia adverfus
majeſtatis obnoxios ; quafi facrorum minißri neque refugerent criminales maxi-
mi momenti cauffas . Audiendum eft Concilium Toletanum IV . (4) : Sape Principes
contra quoslibet majeftatis obnoxios Sacerdotibus negotia fuq committunt . Et quia Sa
cerdotes a Chrifto ad minifterium falutis electi funt , ibi confentient Regibus fieri ju
dices , ubi jurejurando fupplicii indulgentia promittatur , non ubi difcriminis fenten
tia preparetur . Si quis ergo Sacerdotum contra hoc commune confultum difcuffor in
alienis periculis extiterit , fit reus effufi fanguinis apud Chriftum , & apud Ecclefiam
perdat proprium gradum.
Ad hæc Thomaffinus ( 5 ) : Prima quidem fpecie parum confonare vide-
tur Epifcopis examen cauffarum , five civilium five criminalium , ut quos cœ-
leftes aliæ curæ fibi totos depofcant , exque tam graves , tamque multæ , ut ab
iis ad terrenas occupationes refpirare non detur . Inconfideratiffime tamen fece
zit , qui hujus Concilii Patribus obtrectaverit , qui fecus fentiunt , jubentque :
temere etiam , & inhumane feciffet , qui his Epifcopis cauffis id genus interdi-
xiffet , ubi eorum judicio vita femper, & incolumitas reis adferebatur , Si ner-
vos omnes contenderent fexcenties San& iffimi Epifcopi , ut morti meritiffime
nocentes eximerent , & ea de cauffa vim quandoque judicibus attulerunt , vel
ad Principum palatia perrexerunt : qui potuiffent Hifpaniæ Præfules tot reis
deeffe , quorum non tam cauffam & judicium , quam impunitatem , & vitam
eorum poteftati Rex permittebat ? ‫دو‬
Ira Thomaffinus . Attamen ut aptius , pleniufque intelligamus , quam probe ,
quamque prudenter in negotiis , de . quibus agimus , fefe gefferint Gothorum

Epifcopi , rem a longe repetere neceffe eft ; quo & aliquanto oculatius perfpi-
ciemus ejufmodi eorundem auctoritatis originem , amplexata Religione Chriftiana
multo antiquiorem .
Cenfuit eruditus Wachterus , Germanicam vocem Euwart , quà quondam an
tonomaftice appellabatur Sacerdos , & cuftodem legis fignificat , ipfi Ethnicifmo
referri debere acceptam : Euuart ( 6 ) : Sacerdos , vox antiquiffima, & ftante adhuc
Deorum cultu , ut videtur , ufurpata , quam Religio Chriftiana inter Francos , & Ala-
mannos retinuit , quod optime nota effe videretur · • Nomenclaturam egregie il-
luftrat Tacitus c. VII. de Mor. Germ. Cæterum neque animadvertere , neque vin-
cire , neque verberare quidem , nifi Sacerdotibus permiffum , non quafi in pœ-
nam , nec Ducis juffu , fed velut Deo imperante . Senfus eft , animadverfionem in
fontes folis Sacerdotibus commiffam effe , non ut lictoribus Reipublica , fed tanquam
cuftodibus legis , & vindicibus ex mandato Dei . Id , quod nomen Euuart pulchra.
xprimit.
Sed certiora differamus , & rem ponamus clariorem in lucem . Mos fuit an
tiquus ,

( 1 ) Ibid. 11. 1. 30. ( 2 ) Ibid. VI. IV. 3. (3 ) Ibid. II. I. 23. 29. 30,
(4 ) Concil. Tolet. IV. c. 31. (5) Thomaffin, 1. c. 11. 11 , XCVII.
( 6 ) Wachter Gloff. V. Wart.
 MONITUM COLLECTORIS . 59.

tiquus , qui a Celtis , ac Scythis patribus derivaffe videtur , ut iis , quæ ad

gentium jura tutanda pertinent , illi præfecti forent , qui facrorum effent admi-
niftri , Cæfar in Commentariis hæc refert de Druidibus Galliæ ( 1 ) : Fere de
omnibus controverfiis publicis , privatifque conftituunt ; & fi quod eft admiffum fa-
cinus , fi cades facta , fi de bereditate , de finibus , controverfia eft , iidem decernunt ,
pramia, penafque conftituunt , li certo anni tempore in finibus Carnutum
que regio totius Gallia media babetur , confidunt in loco confecrato . Huc omnes un-
dique , qui controverfias babent , conveniunt , eorumque judiciis , decretifque parent,
Helmoldus de facro quodam Slavorum loco verba faciens , ifta interferit ( 2 );
Locus ille fanctimonium fuit univerfa terre , cui flamen , & feriationes , & facrifi
Fiorum varii ritus deputati fuerant , Illic enim fecunda feria populus terræ cum Fla-
mine & Regulo convenire folebant propter judicia . In Hiftoria Regum Norvegico-
rum hæc tradidit Snorro ( 3 ) : Ad Orientem Tanai confinis regio fuit dicta Afa-
land ( Afarum terra ) & Afaheim ( Afarum fedes ) ; caput autem regionis ve-
carunt Afgard , qua in urbe principatum geffit Othinus , locufque erat amplus , fa-
crificiis facer, Ibi iḍ moris erat , ut duodecim effent templorum fummi Antiftites ,
illique fimul , & facrificiorum arbitri , & juris dicendi . Keyslerus (4) itidem ratus
eft , tractus ad Almonam fluvium appellatos Hoen-Drudingen , Waffer Drudingen ,
Alten Drudingen , uti & pagum , vel comitatum Trubendingen , a facris quondam
locis nomen accepiffe , iifque vocibus indicarijudicium , vel locumjudicii Druidum .
Hinc colligimus judiciis præfuiffe religionis Antiftites , atque illa habita fuiffe in
locis facris , Alibi vidimus ex Olao Wormio , cerni adhuc in Dania judicialium
fororum rudera prope aras Deorum ; ubi & conjectatus fum ( 5 ) , veterem hunc
morem in cauffa fuiffe , ut Chriftiani quandoque in Ecclefiis , aut in earum atriis
placita inftituerent ; quod in capitularibus , & in collectionibus canonum legimus
interdictum . Ex hifce autem inferendum eft , ejufmodi judicia cenfita olim fuif-
fe , ut religiofi officii partem ,
Afferto confonare videntur & Wallicæ Leges , quamvis fero exaratæ , quibus
conftituitur , ut in judiciali confeffu adfint feu unus , feu plures Sacerdotes . Et
poftquam ( 6 ) utraque partium caufam fuam expofuerint .... Sacerdos Deum precibus
exorabit , ut quod rectum fit illis monftret , & illi orationem dominicam cantabunt ,
tunc judex utriufque partis placitum denuo enarrabit .
Apud veteres itaque quafi facrum quid forenfibus judiciis tribui confuevit .
Et quamvis alii quoque extiterint judices , atque aliæ inter populos judicandi ra-
tiones ( de quibus in Barbarorum faftis monumenta non defunt ) ; Sacerdotum ta-
men peculiare munus effe cenfebatur , ut in rem judiciariam profpicerent ; atque
ut populi pro tutandis juribus , & dirimendis cauffis confluerent ad facrum eo-
rum tribunal , quafi ad fontem , ex quo petita fuiffe videtur fpecies quædam judicii Dei .
Ex fupra relatis Wifigothorum inftitutis merito colligere poffumus , ejufmodi
mores viguiffe apud illos adhuc Ethnicifmo detentos ; atque ad Chriftianifmum
converfos jura vetera , quæ ad gentis regimen , & conftitutionem regni fpecta,
bant , minime deferuiffe , cum revera Chriftiana Religio juribus populorum publi
cis fufdeque vertendis nata non effet . Jus ergo quod Ethnici facrorum mini-
ftris tribuebant , Pontificibus & Sacerdotibus tribuere Chriftiani . Hinc facros An-
tiftites tuendis Regis , ac populi juribus profpectores , præfectofque confpicimus ,
& non modo populos ob hæc ad illos confugere , fed fummos quoque Impe-
rantes ipfas majeftatis cauffas facrorum miniftris committere dirimendas .
Optimum autem eft , quod Ecclefiæ Præfules hifce facultatibus uti decreverint ,
ut Regibus & genti morem gerentes publicæ utilitati confulerent , & facerdota
lis officii partes explerent . Ex allegatis namque canonum , legumque fan&ioni-
bus , atque ex aliis , quæ ex Hifpanicis Conciliis huc referri poffent , deprehen-
dimus , in iis quæ ad civile minifterium fpectabant , atque ad civile forum de-
ducebantur , adfcribi facrorum miniftris auctoritatem , atque præfidium , ubi pau
pe-

(1 ) Cæfar, Comment. L. VI. c. 5. (2 ) Helmold. Chron , Slav. lib. I. cap. 83. alias 84.
( 3 ) Snorro Hift. Yngling. c. t . (4 ) Keysler. Antiq . Sept. & Celt. pag. mihi 69. 70
(5) V. Animadv. in Indic. Superft. & Pagan. Ñ. XXII. Vol. II. huj. Colle&.
( 6 ) Leg. Wallicæ lib. II. c. IX. art. 12. 22,
 60 IN LEG. WISIGOT. MONITUM COLL .

peries , ubi oppreffio , ubi concuffionis periculum , ubi mortem meritorum vits
in difcrimine pofita . Ejufce profecto generis circumftantiæ magna ex parte aper.
tiffime ipfis Gothicis legibus exprimuntur : Quia multimode ( 1 ) occurrere debet
miferorum penuriis noftra remedium pietatis : ideo quemcumque pauperem conftiterit
cauffam babere , adjunɛtis fibi aliis viris boneftis , Epifcopus inter eos negotium difcu
tere , vel terminare procuret . Et alias : Sacerdotes Dei ( 2 ) , quibus pro remediis op-
prefforum , vel pauperum , divinitus cura commiffa eft , Deo mediante teftamur , ut
judices perverfis judiciis populos opprimentes &c.
Oppreffum levare , pauperi auxilium ferre , reo vitam impetrare , chriſtianæ
charitatis open funt , ecclefiaftico Præfule maxime digna , atque ut fupra alla-
tis verbis Gothicæ legis utar , hæc eft cura Sacerdotibus Dei divinitus commiſſa .
Quod itaque alias prece atque interceffione petere potuiffent , hoc Gothorum
Epifcopi auctoritate fibi concredita utentes , tutius , feliciufque confequebantur ,
Hæc in laudem ejus gentis Antiftitum dicta fint fatis : plura omitto , quæ huc
congeri potuiffent , ne in longum , ultra quam par eft , abeat oratio .
Nunc de curis meis in edendo Gothicæ legis libro paululum differam , Vul
gatum , & haud femel editum codicem edo . Novi quidem extare codices non-
nihil a vulgato diverfos , quos tamen confulere nullo modo potui ,
Verum enim vero in hoc penitus infelix non fui , cum præ manibus fuerit
liber Hifpano - Romanticus Fuero Juzgo , de quo fuperius egi ; quo libro certif
fime ufi aliquando funt in foris populi Hifpani , dum Gothica viverent lege ,
Huic præmittitur exordium & prologus in octodecim capitula diffe &tus ex Tole-
tanis defumpta Conciliis , fcilicet ex Concilio IV. regnante Sifenando , V. & VI,
regnante Chintila Secundo , VII . regnante Chindaſvindo, VIII. regnante Receſvin-
do , XIII . regnante Ervigio , XVI, & XVII . regnante Egica celebratis .
In his occurrunt multa fcitu digniffima circa jus Gothicum publicum ad Re-
gum electionem , & regiæ majeftatis tutamen pertinentia ; ex quibus & quidam
notabiles deprehenduntur abufus tunc in Gorhico regno vigentes . Forte hæc ex
Toletanis Conciliis in aliquo fequiore Concilio , vel Conventu excerpta fuere ,
novaque publicatione roborata , ut eorum vis , aut reftitueretur , aut firmaretur .
Verumtamen illa huc exfcribere fupervacaneum duxi , cum fint paffim obvia
Toletana Concilia , ex quibus ea deprompta funt , ubi & adhuc plura ad rem
afcientia , & ad jura publica Gothorum pertinentia conftituta leguntur ,
In ipfo vero corpore juris Hifpanice confcripti quamplura identidem extant
variantia a codice noftro; neque tantum quoad verba , aut fenfum extantium
legum , fed etiam quoad integras leges , quarum nonnullæ in Hifpanico adfunt ,
quæ in latino defunt , & viciffim quædam in latino exiftentes , in Hifpanico de-
ficiunt . Ego notis , quas legibus fubjeci , in latino deficientes interferui ; quæ
in Hifpanico non occurrunt , adnotavi ; cætera variantia ( nimio fcrupulo rem
non profequens ) quæ alicujus momenti effe vifa funt , indicare non omifi .
Deeft inter cætera in Hifpanico libro integer titulus tertius libri duodecimi ,
qui in latino infcriptus eft : De novellis legibus Judæorum , quo & vetera confir-
mantur , & nova adjecta funt . Cujus loco titulum alium , aliafque leges invenies ,
quæ in latino omittuntur : De los denoftos , e de las palaoras odiofas . In tota re-
liqua Wifigothorum lege , vix , aut ne vix quidem , quidquam de verbalibus
injuriis fancitum legimus ; at laudatus titulus magna ex parte agit de hoc ar-
gumento . Sintne hæc , ut & alia in Hifpano codice interfperfa capitula , quæ
defunt in latino ; fintne , inquam , a Gothis ipfis conftituta , an fequioris ævi
additamenta , aliorum efto judicium .
Addendam cenfui Conftitutionem Joannis Papæ VIII. de facrilegiis editam in
Synodo Tricaffina , quæ ab eodem Summo Pontifice juffa fuit defcribi in fine
codicis , prout fuperius memoravi ,
Subdo tandem nonnullas Conftitutiones , feu Præcepta a Francis Regibus con-
dita pro Hifpanis , qui fub eorum ditionem confugerant ; quibus quædam de-
prehenduntur , quæ rem legalem refpiciunt , atque ufum Gothicæ legis .

€ O

(x ) Cod. L. Wif. H. I. 29. ( 2 ) Ibid. II. I. 30.

 CODICIS
LEGIS WISIGOTH
LIBRI
INCIPIUNT TITULI LIBRORUM XII. LEGIS WISIGOTHORUM
IB.
LIB . I. De Inftrumentis Legalibus ,
TITULUS I. De Legislatore ,
II. De Lege .
LIB. II. De Negotiis Cauffarum
TITULUS I. De Judiciis & Judicatis ,
II. De Caufarum Exordiis .
III. De Mandatoribus & Mandatis .
IV. De Teftibus & Teftimoniis .
V. De Scripturis valituris & infirman
dis , ac Defunctorum voluntatibus con-
fcribendis.
LIB. III. De Origine Conjugali ,
TITULUS I. De Difpofitionibus Nuptiarum ,
II. De Nuptiis inlicitis .
III. De Raptu virginum vel viduarum .
IV. De Adulteriis .
V. De Inceftis & Apoftatis , atque Ma.
fculorum Concubitoribus .
VI. De Divortiis Nuptiarum , Difci-
die Sponforum .
LIB. IV. De Origine Naturali ,
TITULUS I. De Gradibus .
II. De Succeffionibus .
III. De Pupillis & eorum tutoribus ,
IV. De Expofitis Infantibus ,
V. De Naturalibus Liberis ,
LIB. V. De Tranfa&tionibus .
TITULUS I. De Ecclefiafticis Rebus .
II. De Donationibus generalibus .
III. De Patronorum donationibus .
IV. De Commutationibus & venditionibus .
V. De Commendatis & commodatis .
VI. De Pigneribus & debitis .
VII. De Libertatibus & Libertis ,
LIB. VI. De Sceleribus & Tormentis .
TITULUS I. De Accufationibus criminoforum ,
II. De maleficis confulentibus eos , at-
que veneficis .
III. De Excutientibus partum bominum .
IV. De Contumelia , vulnere & debilita
tione hominum .
V. De Cade morte bominum .
LIB. VII. De Furtis & Fallaciis .
Tom. IV.
ORUM
XII
TITULUS I. De Indicibus furti .
II. De Furibus & furtis .
III. De Ufurpatoribus & plagiatoribus man-
cipiorum .
IV. De Cuftodia &fententia damnatorum .
V. De Falfariis Scripturarum .
VI. De Falfariis Metallorum .
LIB. VIII. De inlatis Violentiis & damnis .
TITULUS I. De invafionibus & direptionibus.
II. De incendiis & incenforibus .
III. De damnis arborum , bortorum &fru-
gum quarumque .
IV. De damnis animalium vel diverfarum
rerum .
V. Dé pafcendis porcis , & animalibus er-.
rantibus denunciandis .
VI. De apibus & earum damnis .
LIB. IX. De Fugitivis & refugientibus .
TITULUS I. De Fugitivis & occultatoribus ,
fugamque prævenientibus .
II. De his qui ad bellum non vadunt,
aut de bello refugiunt .
III. De bis qui ad Ecclefiam confugium
faciunt.
LIB. X. De Divifionibus & temporibus atque,
limitibus .
TITULUS I. De divifionibus & tervis ad pla-
citum datis .
II. De quinquagenarii & tricennalis tem-
poris intentione .
III. De terminis & limitibus .
LIB . XI. De grotis , medicis , & mortuis ,
& tranfmarinis negotiatoribus .
TITULUS I. De medicis & agrotis .
II. De inquietadine fepulchrorum .
III. De tranfmarinis negotiatoribus .
. XII . De removendis preffuris & omnium
LIB
hæreticorum fectis extinctis .
TITULUS I. De temperando judicio & remo-
venda preffura .
II. De omnium bæreticorum atque Judæo-
rum cunctis erroribus amputandis .
III. De novellis legibus Judæorum , qua
& vetera confirmantur , & nova adje-
Eta Junt.
F LE
 62
LEGIS WISIGOTH
LIBER
• DE INSTRUMENTIS
TITULUS I. De Legislatore ,
I. Quod fit artificium condendarum legum .
Alutare daturi in legum conftitutio-
nem præconium , ad novam opera-
tionis formam antiquorum ftudiis no-
vos artus aptamus ; referantes virtu-
S 2
tem tam formandæ legis , quam pe-
ritiam formantis artificis . Cujus artis infigne
ex hoc decentius probabitur enitere , fi non
ex conjectura trahat formam fimilitudinis ,
fed ex veritate formet fpeciem fanétionis :
neque fyllogifmorum acumine figuras impri-
mat difputationis , fed puris honeftifque præ-
ceptis modefte ftatuat articulos legis . Ete-
nim ut ars operis hujus fe in hac difpenfa-.
tione componat , ordo magnæ ratiocinationis
exoptat . Namque cum experimenta rerum
manus tenet artificis , ad difpofitionem for-
mæ fruftra quæritur invefligatio rationis . In
inprovifis certe acuta fe expetit ratio inda-
gatione cognofci : in non ignotis autem , ex-
perimento faciendi fe properat referari . La-
tentis ergo rei quia fpecies ignoratur , non
immerito confiderationis ordo requiritur . Cum
vero expertos ufus in fpeculo vifionis fides
veritatis adducit , non jam materia formæ
ratiocinationem dicti , fed operationem faci
depofcit . Unde nos melius mores , quam elo-
quia ordinantes non perfonam oratoris in-
ducimus , fed rectoris jura difponimus .
II. Quo modo uti debeat artifex legum
Formandarum ergo artifex legum non di-
fceptatione debėt uti , fed jure nec videri
congruum fibi contentione legem condidiffe ,
fed ordine . Ab illo enim negotia rerum non
expetunt in theatrali favore clamorem , fed
in exoptata falvatione populi legem mani-
feftam .
III. Quid requirendum eft in artifice legum .
Tunc primum requirendum eft , ut id quod
inducitur , poffibile credatur . Noviffime o-
ftendendum , fi non pro familiari compen-
dio , fed pro utilitate populi fuadetur ut
appareat eum , qui legislator exiftit , nullo
privato commodo , fed omnium civium uti-
litati communimentum præfidiumque oppor-
tunæ legis inducere .
I. Qualis erit in vivendo artifex legum .
Erit confequenter idem lator juris ac le-
gis mores eloquiis anteponens : ut contio
Al . ut conftitutio . 2 Paruis . 3 Al . prodiderit .
5 In confiderando . 6 Veniunt enim ut cuicunque .
ORUM
PRIMUS
LEGALIBUS ,
illius plus virtute perfonet , quam fermone :
ficque quid dixerit , amplius factis , quam di-
tis exornet
& priufque promenda compleat ,
quam implenda depromat .
V. Qualis erit in confiliando artifex legum .
Erit in adinventione Deo fibique tantum-
modo confcius , confilio probis & paucis
admixtus , affenfu civibus populifque com-
munis ut aliena provifor falutis commo-
dius ex univerfali confenfu exerceat guber-
naculum , quam ingerat ex fingulari potefta-
te judicium .
VI. Qualis erit in eloquendo artifex legum .
Erit contionans eloquio clarus > fententia
non dubius , evidentia plenus ut quicquid
ex legali fonte prodierit , in rivolis au-
dientium fine retardatione recurrat totum-
que qui audierit ita cognofcat , ut nulla
hunc difficultas dubium reddat .
VII. Qualis erit in judicando artifex legum ,
Erit judicans in indagando vivax , in præ-
veniendo 4 fixus , in decernendo non anxius ,
in percutiendo parcus , in parcendo affiduus ,
in innocente vindex , in noxio temperatus ,
in advena follicitus , in indigena manfuetus .
Perfonam tanto nefciat accipere , quanto &
contemnat eligere .
VIII. Qualis in publicis , qualis erit in
privatis artifex legum .
Erit , quæcunque funt publica , patrio re-
turus amore : quæcunque privata , herili di-
&
fpenfaturus ex poteftate : ut hunc univerfitas
patrem , parvitas habeat dominum . Sicque
diligatur in toto , ut timeatur in parvo : qua-
tenus & nullus huic fervire paveat , & 0-
mnes ejus amorem morte compenfandum ex-
optent .
IX. Quod dare debeat legibus difciplinam
artifex legum .
Tum deinde fciat in hoc maxime ftare
gravitatis publicæ gloriam , fi det & ipfis le-
gibus difciplinam . Nam cum falus tota ple-
bium in confecrando jure confiftat , leges
ipfas corrigere debet , antequam mores . Ve-
niunt etiam ut cuique, libet in contentio-
ne , & leges pro arbitrio fuo ferunt . Induunt
fibi fictam de gravitate ac pudore perfonam :
adeo ut illis fit lex publica , inhoneftas pri-
vata . Sicque obtentu legum , contraria legi-
bus
4 Al. in pravidends .
 LEGIS WISIGOTHORUM
bus adoperiunt , qui , vigore legis , obvia le-
gibus evellere debuerunt .
TITULUS II. De Lege .
1. Quid obfervabit legis lator in legibus
fuadendis .
Tem in fuadendis legibus erit plena cauf .
ITfa dicendi , non ut partem orationis medi-
candi videatur gratia obtinere , fed defidera-
tum perfectionis obtinuiffe laborem . In ea-
rum namque formationibus non fophifmata
difputationis , fed virtutem juris mavult cauf-
fa difcriminis . Quæritur etiam ille , non quid
contentio dicat , fed quid actio promat . Quia
" & exceffus morum non coercendi funt co-
thurno loquutionum , fed temperamento vir-
tutum .
II. Quid fit lex . .
Lex eft æmula divinitatis , antiftes religio-
nis , fons diſciplinarum , artifex juris boni ,
mores inveniens atque componens , guberna-
culum civitatis , juftitiæ nunciatrix
giſtra vitæ , anima totius corporis popularis . - fpicula miles . Felicior jam tunc illa Princi-
III. Quid agit lex .
Lex agit omnem civitatis ordinem , o-
mnemque hominis ætatem : quæ fic fœminis
datur , ut maribus : juventutem complectitur
& fenectutem , tam prudentibus , quam in-
doctis ; tam urbanis , quam rufticis fertur .
Quæ fummum falutis principium ac populo
rum culmen obtinet , & cum manifefto præ-
claroque præconio in modum lucidiffimi fo-
lis effulget .
IV. Qualis erit lex .
Lex erit manifefta , nec quemquam in ca-
ptionem civium devocabit . Erit etiam fecun-
dum naturam fecundum confuetudinem ci-
vitatis , loco temporique conveniens , jufta &
æquabilia præfcribens , congruens , honeſta &
digna , utilis , neceffaria . In qua præviden-
dum eft ex utilitate quæ prætenditur , an
plus commodi an plus iniquitatis oriatur :
ut dinoſci poffit , fi plus veritati profpiciat
publicæ , quam religioni videatur obeffe : ac
fic honeftatem tueatur , ut non cum falu-
tis periculo arguat .
1 Al. juftitia nuncia . 2 Lex regis . 3 An & honeftatem .
( 1 ) Nihil erit , quod in externis &c. ) Le-
gendum reor : in internis . Hiſpanicus Fuero
Tom. IV.
LIB. I. 63
V. Quare fit lex .
Fieri autem leges hæc ratio cogit , ut ea
rum metu humana coerceatur improbitas ;
fitque tuta inter noxios innocentium vita ,
atque in ipfis improbis formidato fupplicio
frenetur nocendi præfumptio .
VI. Quod triumphet de boftibus lex .
His in domeftica pace ita perfectis , rota-
que primo a Principibus , fecundo a civibus ,
ex hinc a populis & a domo jurgiorum pe-
ite feclufa , eundum eft in adverfis , & ob-
viandum hostibus potentialiter & fidenter
tanto in externis fpe fida victoriæ , quanto
nihil erit quod in externis ( 1 ) formidari va-
leat aut timeri . Pacis enim oleo , & legum
vino tota plebium maffa in ftatu falutari
concreta exferet hoftibus inde invictos , un-
, juttis
de illafos artus producere videntur
adjuta legibus tela . Eruntque viri melius æ-
quitate , quam telo muniti , ut contra hoftem
ante juftitiam dirigat Princeps , quam vibret
pis congreffio erit , quam domeftica æquitas
anteibit : quia & fæviores erunt in hoftium
populatione mucrones , quos de domibus mo-
defte produxerint leges . Experimentum enim
naturalis eft rei , ut juftitia illa confodiat ho-
ftem , quæ turaverit civem , & externam in-
de perimat litem unde fuorum internam
poffederit pacem . Sicut ergo modeftia Prin-
cipum temperantia eft legum , ita concordia
civium victoria eft hoftium . Ex manfuetu-
dine etenim Principum oboritur difpofitio le-
gum .. Ex difpofitione legum , inftitutio mo-
rum . Ex inftitutione morum , concordia ci-
vium . Ex concordia civium , triumphus ho-
ftium . Sicque bonus Princeps interna regens ,
& externa conquirens , dum fuam pacem pof
fidet , & alienam litemobrumpit celebra
tur & in civibus rector , & in hoftibus vi-
tor : habiturus poft labentia tempora requiem
&
fempiternam poft luteum aurum çœlefte
regnum : poft diadema & purpuram , gloriæ
coronam . Quin potius nec deficiet effe Rex
Quoniam dum regnum terrenum relinquit , &
cœlefte conquirit , non erit amififfe regni glo-
riam fed auxiffe .
Juzgo : Quando mas non overen nenguna cosa en-
tre fi que teman ,
F 2 LE
 64
LEGIS WISIGOTHORUM
LIBER SECUNDUS
DE NEGOTIIS
TITULUS I. De Judiciis & Judicatis .
I. FLS. ( 1 ) GLS. RCDS, REX ,
De tempore quo debeant leges emendate
valere ,
Ragma fuum emendatis legibus affignan-
tes , illud primum in ordine præfatio-
nis & loco præmittimus , quia ficut
legum evidentia populorum eft exceffibus u-
tilis , ita fan&tionum obfcuritas turbat ordi-
nes æquitatis . Nam plerumque dum quæ-
dam bene ordinata nebulofo verborum tra&u
confiftunt , ipfa fibi repugnantiam nutriunt ,
dum litigantium controverfias lucide non ex-
cludunt . Sicque ubi debuerunt finem ferre
calumniis , ibi novos contra fe pariunt la-
queos captionis . Hinc ergo diverfitas cauf-
farum exoritur , hinc controverfiæ litigan-
tium generantur . Hinc etiam hæfitatio judi
cum nafcitur , ita ut in finiendis velcompe-
fcendis calumniis habere terminum nefciant ,
quæ utique nutantia femper approbantur &
dubia . Et ideo , quia perftringi tota , quæ
in controverfiam veniunt , brevi complicatio-
ne non poffunt , faltim vel quæ in conten-
tione pertractanda fefe gloriofis noftræ celfi-
tudinis fenfibus ingefferunt , ea in hoc libro
fpecialiter corrigi , & elimata probitatis fen-
tentia decrevimus ordinari . Evidentia vide-
licet dubiis , præftantia noxiis , clementiora
mortiferis , adapertionem claufis , perfectio-
nem cœptis imprimens inftitutis , quo noftri
regni populos , quos una & evidens pax no-
ftri regiminis continet , hæc deinceps inftitu-
tio correctarum legum ordinandos adftringat
atque retentet . Et ideo harum legum cor-
reétio , vel novellarum noftrarum fanétionum
ordinata conftructio , ficuti in hoc libro &
☀ Al. adverfitas ,
( 1 ) FLS. ) Flavius . Muratorius in Annalibus
Italicis ad annum CCCCLVII. advertit , inde a
Conftantio Chloro , & Conftantino Magno , Im-
peratores omnes gloriatos effe prænomine Fla-
vii; fed & privatos prænomen ipfum curavif-
fe fibi adfcribendum ex privilegio . Auguftos
æmulati Langobardi illud fuis Regibus adtri-
buerunt . Ita Paulus Diaconus de Authari Re-
ge loquens lib. III . cap. 16. Quem etiam ob di-
gnitatem Flavium appellaverunt , quo prænomine
omnes , qui poftea fuerunt , Langobardorum Reges
feliciter ufi funt . Idem præftitere & Wifigo-
thi , quod primitus factum effe eruditi docent
a Recaredo illo , qui gentem ad Catholicam
reduxit fidem . In fubfcriptione Concilii Tole-
tani III. legitur : Flavius Recaredus Rex . Hinc
Gothorum Imperium dictum fuiffe Flaviam ad-
CAUSSARUM.
ordinatis titulis pofita , & fubfequenti eft fe-
rie annotata ; ita ab anno fecundo regni no-
ftri , a duodecimo Kalendarum Novembrium >
in cunctis perfonis , ac gentibus noftræ am-
plitudinis imperio fubjugatis innexum fibi a
noftra gloria obtineat valorem , & inconvul
fo celebritatis oraculo valitura confiftat : ut
ficut fublime in throno ferenitatis noftræ cel-
fitudine refidente , videntibus cunctis Sacer-
dotibus Dei , Senioribufque palatii atque Gar-
dingis ( 2 ) , earum manifeftatio claruit ; ita
earundem celebritas vel reverentia in cunctis
regni noftri provinciis debeat obfervari , Le-
ges fane quas in Judæorum exceffibus noftra
gloria promulgavit , ab eo tempore valitu
ras effe decernimus , ex quo his confirmatio-
nem gloriofa ferenitatis noftræ renovationę
impreffimus .
II. FLS. GLS , RCDS. REX.
Quod tam regia poteftas , quam populorum uni-
verfitas , legum reverentiæ fit fubjecta .
Omnipotens rerum dominus & conditor
unus , providens commoda humanæ faluti ,
difcere juftitiam habitatores terræ , facræ le-
gis facris decenter imperavit oraculis . Sed
quia folius tam immenfæ divinitatis imperiis
hæc cordibus imprimuntur humanis , conve-
nit omnium terrenorum quamvis excellentif-
fimas poteftates illi colla fubmittere mentis ,
cui etiam militiæ cœleftis famulatur dignitas
fervitute . Quapropter fi obediendum eft Deo ,
diligenda eft juftitia : quæ fi fuerit dilecta ,
erit inftanter operandum in illa quam quif-
que tunc verius & ardentius diligit , C cum
unius æquitatis fententia cum proximo feme-
tipfum adftringit . Gratanter ergo juffa cœle-
!
ftia amplectentes damus modeftas fimul no-
bis
ducto teftimonio fcribit Cangius in Gloffario
ad hanc vocem .
(2 ) Gardingis . ) Gardingos , & Guardingos ,
ficuti nomine & officio , ita etiam origine di-
ftinguit Verelius in Indice ad Herraudi Sagam
pag. 85. Hic procul dubio defignantur Palati-
ni, voce derivata a Gard , aula , palatium ;
qua de re vide Wachterum in Gloff. hac vo-
ce . Italus proprie eos appellaret Signori della
Corte , Cortigiani . Confer legem V. hujus titu-
li , ubi quos hic Seniores Palatii , atque Gardin-
gos , illuc de eodem agens argumento cuncta
officia palatina commemorat . In Hifpanico Co-
dice , in quo hac legis pars habetur lege V.
legimus : A como las oyeron , e las otorgaron
todos los Obispos de Dios , e los Sabios de noftra
Corte, e los Mayores ,
 LEGIS WISIGOTHORUM
bis & fubditis leges : quibus ita & noftri cul-
minis clementia , & fuccedentium tegum no-
vitas adfutura una cum regiminis noftri ge-
nerali multitudine univerfa obedire decerni-
tur , ac parere jubetur : ut nullis factionibus
a cuftodia legum , quæ injicitur fubditis , fe-
fe alienam reddat cujuslibet perfona vel po-
tentia dignitatis , quatenus fubjectos ad reve-
rentiam legis impellat neceffitas , Principifque
voluntas .
III. NOVITR. EMDTA. FLS . RCDS . REX.
Quod nulli leges nefcire liceat .
Omnis fcientia fana ordinabiliter vitat i
gnorantiam execrandam . Nam cum fcriptum
fit : Noluit intelligere , ut bene ageret , cer-
tum eft quod qui intelligere noluit , bene
agere contempnit . Nullus ergo idcirco fibi
exiftimet inlicitum faciendi licere , quodli-
bet ; quia fe novit legum decreta fanctionef-
que nefcire . Nam non infontem faciet igno-
rantiæ cauffa , quem noxiorum dampnis im-
plicaverit culpa ,
IV. FLS . GLS . RCDS . REX.
Quod antea ordinare oportuit negotia Princi-
pum poftea populorum ,
Bene Deus conditor rerum difponens hu-
mani corporis formam , in fublime caput ere-
xit , atque ex illo cunctas membrorum fi-
bras exoriri decrevit : unde hoc etiam a ca-
piendis initiis Caput vocari percenfuit ; for-
mans in illo & fulgorem luminum , ex quo
perfpici poffent , quæcunque noxia concurrif-
fent , conftituens in eo & intelligendi vigo-
rem , per quem connexa & fubdira membra
vel difpofitio regeret , vel providentia ordi-
naret . Hinc eft & peritorum medicorum
præcipua cura , ut ante capiti , quam mem-
bris incipiant adhibere medelam . Quæ ideo
non immerito ordinabiliter exerceri ceteris
cenfetur , cum ab artificis peritia hæc difpen-
fari patefcunt . Quia fi falutare caput extite-
rit , rationem colligit , qualiter curare mem-
bra cetera poffit . Nam fi arcem moleftia
occupaverit capitis , non poterit in artus da-
re derivationes falutis , quas in fe confum-
pferit jugis cauffa langoris . Ordinanda igitur
funt primo negotia Principum , tutanda fa-
lus , defendenda vita . Sicque in ftatu & ne-
gotiis plebium ordinatio dirigenda , ut dum
falus competens profpicitur Regum , fida va-
lentibus teneatur falvatio populorum .
V. FLS. RCDS . REX .
Item de tempore , quo debeant leges emen-
data valere .
Quoniam novitatem legum vetuftas ma-
Tom. • IV.
I Vitiorum . 2 Al. diva.
(1 ) Fls. Reds. ) In Actis Conciliorum hæc
lex legitur in calce Concilii Toletani VIII. hac
LIB. II. 65
lorum exigit , & innovare leges veternofas
peccaminum antiquitas impetravit , ideo le-
ges in hoc libro confcriptas ab anno fecun-
do bonæ memoria domni & genitoris mei 3
Chindafvindi Regis , in cunctis perfonis ac
gentibus noftræ amplitudinis imperio fubju-
gatis , omni robore decernimus , ac jugi man-
furas obfervantia confecramus : ita ut relictis
illis , quas non æquitas judicantis , fed libi-
tus imprefferat poteftatis , evacuatifque judi-
ciis & omnibus fcripturis earum ordinatione
confectis , hæ fole valeant leges , quas aut
ex antiquitate jufte novimus , aut tenemus ,
aut idem genitor nofter , vel pro æquitate
judiciorum , vel pro aufteritate culparum vi-
fus eft non immerito condidiffe , prolatis feu
connexis aliis legibus , quas noftri culminis
faftigium judiciali præfidens throno coram
univerfis Dei fanctis facerdotibus , cun&
tifque
officiis palatinis , jubente Domino atque fa-
vente , audientium univerfali confenfu edi-
dit & formavit , ac fuæ gloriæ titulis anno-
tavit : ita ut tam hæ qua jam prolatæ con-
fiftunt , quam illæ , quas adhuc exoriri no-
vorum negotiorum eventus impulerit , vali-
do ac juftiffimo vigore perdurent , & æternæ
foliditatis jura retineant .
VI. FLS. RCDS . ( I ) REX .
De Principum cupiditate dampnata , eorum-
que initiis ordinandis , & quo modocon
ficiendæ funt fcripture in nomine
Principum facta .
Eminentiæ celfitudo terrena tunc falubrius
fublimia probatur appetere , cum faluti pro-
ximorum pia cernitur compaffione prodeffe .
Unde folet contingere , ut plus commodi de
aliena falute conquirat , quam de propria uti-
litate quifque percipiat . In multis enim quia
multorum falus attenditur , majoris lucri fam-
ma percipitur : in fe autem , quia privati
commodi fructus appetitur , non fatis eft , fi
unius beneficii præmia conquirantur . Hinc &
illa regendarum tantumdem falus eft plebium ,
quæ non fuos fines privata voluntate conclu-
dit ; fed quæ univerfitatis limites communi
profperitatis lege defendit . Quapropter ne
falutaris ordo imperialibus videatur verbis por
tius obtineri quam factis , de fublimitatis ob-
tentu reclinamus ad vora fupplicum tranquil-
læ vifionis afpectum : ut inde falutaris com-
paffio habeat commodum , unde turmæ ple-
bium adeptæ fuerint fupplicationis effectum .
Cum igitur præcedentium ferie temporum ,
immoderatior aviditas Principum fefe prona
diffunderet in fpoliis populorum , ut augeret
rei propriæ cenfum ærumna flebilis fubjecto
rum , tandem fupernæ refpirationis afilatú no
bis eft divinitus infpiratum , ut quia fubje
&
tis legis reverentiam dederamus , Principum
F 3 quo-
3 Al . noftri.
præpofita epigraphe : Lex edita in eodem Conci-
lio imperante Recefintho Principe gloriofo ,
 LEGIS WISIGOTHORUM
66
quoque exceffibus retinaculum temperantiæ
poneremus . Proinde fincera manfuetudinis no-
ftræ deliberatione , tam nobis quam cunctis
gloriæ noftræ fuccefforibus adfuturis Deo me.
diante legem ponimus , decretumque divalis
obfervantiæ promulgamus : ut nullus regum
impulfionis fuæ quibufcunque motibus aut fa-
&tionibus fcripturas de quibuslibet rebus al-
teri debitis ita extorqueat , vel extorquen-
das inftituat , quatenus injufte ac nolenter
debitarum fibi quifque privari poffit dominio
rerum . Quod fi alicujus gratiffima volunta-
te quippiam de rebus a quocunque percepe-
rit , vel pro evidenti præftatione lucratus ali-
quid fuerit , in eadem fcriptura patens vo-
luntatis ac præftiti conditio annotetur , per
quam aut impreffio Principis , aut conferen-
tis fraus evidentiffime detegatur . Et fi pa-
tuerit a nolente fuiffe fcripturam exactam ,
aut refipifcat improbitas Principis , & eva-
cuet quod male contraxit , aut certe poft ejus
mortem ad eum cui exacta eft fcriptura ,
vel ad heredes ejus res ipfæ fine cunctatio-
ne debeant revocari . Illa autem res , quæ
feclufa omni compreffionis argumentatione di-
recto modo tranfierint in Principis potefta-
tem , in ejus perenniter jure perdurent ; &
quidquid ex rebus ipfis idem Princeps ordi-
nare voluerit , fuæ poteftatis arbitrio fubja-
cebit . Verum , ut omne hujus negotium
actionis roboret finceritas veritatis , cum qua-
rumcunque rerum fcripturæ in Principis no-
mine extiterint facta , mox teftes , qui in ea-
dem fcriptura fubfcriptores accefferint , ab his
quos elegerit Princeps diligentiffime perquiran-
tur , fi non aliquod indicium aut de impreffio-
Principis , aut de fraude fcripturam facientis
modo quocunque cognoverint : ac fic aut rite
facta feriesfcripturæ permaneat , aut irrite con-
fecta evanefcat . Similis quoque ordo de terris ,
vineis , atque familiis obfervetur : fi fine fcriptu-
ræ textu tantummodo coram teftibus quælibet
facta fuerit definitio . De rebus autem omni-
bus a tempore Chintilani regis hucufque a
Principibus acquifitis , aut deinceps fi prove-
nerit acquirendis , quæcumque forfitan Prin-
ceps inordinata reliquit , five reliquerit , quo-
niam pro regni apice probantur acquifita
fuiffe , ad fuccefforem tantundem regni de-
cernimus pertinere , ita habita poteftate , ur
quidquid ex his elegerit facere , liberum ha-
beat velle . In illis autem rebus , quæ ipfi
aut de bonis parentum , aut de quorumcun-
que provenerint fucceffionibus proximorum ,
ita eidem Principi ejufque filiis , aut , fi fi-
lii defuerint , heredibus quoque legitimis he-
reditatis jura patebunt , ficut etiam ceteris
lege vel fucceffione patere nofcuntur . Quod
fi aliquid ex rebus de quorumcunque paren-
Al. patriam refugi .
(1) Juramenti fædere . ) Hæc exemplo funt ,
pacta conventa in Generalibus Regni Comitiis
conftituta fuifle , ad quæ juranda cogerentur
povi Reges .
LIB. II.
tum aut proximorum non folum fucceffione ,
fed etiam qualiber collationé , aut quolibet
contractu ad jus ipfius perveniffe patuerit ,
fi contingat hæc inordinata relinqui , non ad
fuccefforem regni , fed ad filios vel heredes
ejus qui conquifivit , fpecialiter omnis eadem
conquifitio pertinebit . Nam & de illis re-
bus , quas idem Princeps ante regnum aut ex
proprio , aut ex juftiffimo conquifitu dino-
fcitur habuiffe , irrevocabili ordine aut fa-
ciendi exinde quod voluerit poteftatem ha
bebit , aut certe filiis ejus fucceffio plena pa-
tebit . Quod fi filii defuerint , legitimis he-
redibus , ex his quæ inordinata reliquerit ,
hereditatem adire licebit . Hujus fane legis
fententia in folis Principum erit negotiis ob-
fervanda , atque ita perpetim valitura : ut
non antea quifpiam folium regale confcen-
dat , quam juramenti fœdere ( 1 ) hanc le-
gem fe in omnibus implere promittat . Quem-
cunque vero aut per tumultuofas plebes , aut
per abfconfa dignitati publica machinamen
ta ( 2 ) adeptum effe conftiterit regni fafti-
gia ; mox idem cum omnibus tam nefarie
fibi confentientibus , & anathema fiat , &
Chriftianorum communionem amittat ; tam
diræ percuffionis ultione collifus , ut omnis
divini ordinis cultor , qui illi communicare
præfumpferit , fimili cum ipfo damnatione
difpereat , & poena tabefcat . Nam & fi quis
legis hujus feriem ex officio Palatino mali-
vole detrahendo lacerare voluerit , aut eva-
cuandam quandoque , vel filenter muffitans ,
vel aperte refultans , proloqui derectus exti-
terit , cunctis Palatine dignitatis & confor-
tiis & officiis mox nudatus , omnium rerum
fuarum dimidiam partem amittat , & in de-
putato fibi loco redactus , a totius Palatii
maneat focietate feclufus . Religiofus etiam
qui fe in eadem culpa devolverit , fimili re-
rum proprietatis fuæ difpendio fubjacebit .
VII. NOV. EMDAT. FLS. GLS. RCDS, REX.
De his qui contra Principem , vel gentem ,
aut patriam refugiunt I ? vel
infolentes exiftunt .
Quantis hactenus Gothorum patria con-
cuffa fit cladibus , quantifque jugiter quatia-
tur ftimulis profugorum , ac nefanda fuperbia
deditorum , ex eo pone cunctis eft cogni-
tum , quod & patriæ diminutionem agno-
fcunt , & per hanc occafionem potius , quam
expugnandorum hoftium externorum arma
fumere fæpe compellimur . Ut ergo tam di-
ra temeritas tandem victa depereat , & in
hujufmodi tranfgrefforibus manifefta fcelera
non reliquantur ulterius impunita , hanc
omne per ævum valituram legem fancimus ,
ut
(2 ) Machinamenta , ) In electivo , & lubrico
Regno non deerant factionum , & tumultuariæ
electionis pericula , quibus & in Toletanis Con-
ciliis obviam itur haud femel .
 LEGIS WISIGOTHORUM
ut quicunque ex tempore reverendæ memo-
ria Chintilani Principis , ufque ad annum
regni noftri Deo favente fecundum , vel amo-
do , & ultra ad adverfam gentem , vel ad
extraneam partem perrexit five perrexerit ,
aut etiam ire voluit , vel quandoque volue
rit , ut fceleratiffimo aufu contra gentem
Gothorum vel patriam ageret , aut fortaffe
conetur aliquatenus agere , & captus five de-
tectus extitit , vel extiterit , feu ab anno re-
gni noftri primo vel deinceps quifpiam intra
fines patria Gothorum quamcunque contur
bationem aut fcandalum in contrarietatem
regni noftri vel gentis facere voluerit , five
ex tempore noftri regiminis tale aliquid "age-
re vel difponere conatus eft aut fuerit , at-
que , quod indignum dictu videtur , in ne-
cem vel abjectionem noftram , five fubfe-
quentium regum , intendere vel intendiffe
proditus videtur effe vel fuerit : horum o-
mnium fcelerum vel unius ex his quifque
reus inventus , irretractabili fententia mor-
tem excipiat , nec ulla ei de cetero fit vi-
vendi indulta libertas . Et fi nulla mortis
ultione plectatur , & pietatis intuitu a Prin-
cipe illi fuerit vita conceffa effoffionem
perferat oculorum ( 1 ), fecundum quod in
lege hac huc ufque fuerar conftitutum : de-
calvatus ( 2 ) tamen c. flagella fufcipiat , &
fub arctiori vel perpetuo erit religandus exi-
lio poenæ , & infuper nullo unquam tempo-
re ad Palatini officii reverfurus eft dignita-
tem ; fed fervus Principis factus , & fub per-
petua fervitutis cathena in Principis potefta-
te redactus , æterna tenebitur exilii ' religa-
tione obnoxius : quatenus nec excidium vi-
deat ,
, quo fuerat nequiter delectatus , & ama-
riffimam vitam ducere fe perenniter doleat .
Res tamen omnes hujus tam nefarii tranf-
grefforis , vel ejus qui morte eft pro tali fce-
lere perimendus , vel illius cui vita propter
fuam nequitiam infeliciffime refervabitur , in
regis ad integrum poteftate confidant : & cui
donatæ fuerint , ita perpetim fecure poffideat ,
ut nullus unquam fuccedentium Regum cauf-
fam fuam & gentis vitiaturus has ullatenus
aut ulterius auferre præfumat . Verum quia
multi plerumque reperiuntur , qui dum his &
talibus pravis meditationibus occupantur , ar-
gumento quodam fallaci in ecclefiis , aut in
uxoribus , vel filiis atque amicis feu in aliis
quibufcunque perfonis fuas inveniuntur tranf
duxiffe vel tranſducere facultates , etiam &
ipfa quæ fraudulenter in dominio alieno con-
tulerant , jure precario repofcentes , fub cal-
liditatis ftudio in fuo denuo dominio poffi-
denda recipiant : unde nihil de fuis rebus vifi
1 Al. detrationis ,
( 1 ) Effofonem perferat oculorum &c. ) Hoc
dicebatur vitam reo concedere falva juftitia ,
Wamba Rex , qui precibus Antiftitis Narbo
nenfis conjuratis cum Paulo vitam promiferat ,
falva juftitia ; dum a fenioribus , & viris illu
Atribus capitali fententia condemnantur , Rex
LIB. II. 167
funt amififfe , nifi folum concinnatione fal-
fiffima , fictas , quafi veridicas , videantur
fcripturas conficere vel proferre . Ideoque hanc
nequiffimam argumentationem præfentis le-
gis decreto amputare elegimus : ut calcatis ,
vel evacuatis , feu refciffis fcripturis hac frau-
de confectis , quicquid eo quifque tempore
poffidere reperiatur , quo fuerit in prædictis
criminibus deprehenfus , totum continuo fifci
viribus ad integrum applicetur : ut concede-
re jam dictas facultates , ficut fupra dictum
eft , cui Rex voluerit , vel facere exinde
quicquid elegerit , in fuæ poteftatis confiftat
arbitrio . Alia vero quæcunque ab hac frau-
de aliena inventa extiterint ordinata , legi-
bufque confecta , vigore legum maneant fo-
lidata : illis ab hujus legis fententia perfonis
evidenter exceptis , quibus a præcedentibus
regilus culpa dinofcitur fuiffe conceffa . Nam
fi lum initatis aliquid cuicunque perfido Rex
largiri voluerit , non de facultate ejus , fed
unde placuerit Principi , tantum ei folum-
modo conceffurus eft , quantum hereditatis
ejufdem culpati vigefimam portionem fuiffe
conftiterit ."
VIII. NOVT. EMDTA. FL . Gl . RCDs . R.
De non criminando Principe , nec maledi-
cendo illi.
Sicut in perfona Principis omnibus prohi-
bemus , aut commovere nequitiam cogitatio-
nis , aut manus injicere ultionis ; ita etiam
nullum patimur in eum , aut notam ponere
criminis , aut verba congerere maledictionis .
Sacræ namque auctoritas fcripturæ , & non
jubet accipere opprobrium adverfus proxi-
mum fuum , & hunc , qui maledixerit Prin-
cipem populi fui , demonftrat exiftere reum .
Quapropter quicunque in Principem aut cri-
men injecerit , aut maledictum intulerit , ita
ut hunc de vita fua non humiliter & filen-
ter admonere procuret , fed huic fuperbe &
contumeliofe infultare pertemptet , five etiam
in detrectationis ejus ignominia , turpia &
injuriofa præfumat : fi ex nobilibus idoneif-
que perfonis fuerit , five fit religiofus , five
etiam laicus , mox detectus fuerit & inven-
tus , dimidiam omnium rerum fuarum par-
tem amittat , de qua idem Princeps facien-
di , quod fibi placuerit , poteftatem obtineat .
Nam fi de vilioribus humilioribufque perfo-
nis fuerit , aut certe quem nulla dignitas e-
xornavit , quod de illo , vel de rebus ejus
Princeps voluerit , judicandi licentiam habe-
bit . Simili quoque præcepto , defuncto etiam
Principi aufum opportune interdicimus de-
tra-
præcepit eis vitam , ficut Archiepifcopo promiſe-
rat , confervari , fed decalvationis obprobrio tunc
confufos effoffis oculis præcepit in vinculis cuftodi-
ri . Rodericus Toletanus Lib. III. cap. VIII .
( 2 ) Decalvatus c. ufque ad religatione ob-
noxius.) Hæc legis verba defunt in Hifpanico .
 68 LEGIS WISIGOTHORUM
trahendi . Incaffum etenim is qui vivit de-
tractionis in defunctum jacula mittit cum
?
jam defunctus nec inftitutionibus imbui ,
nec increpationibus poffit argui . Sed quia
pro certo illius infania innotefcit , qui fru-
ftra in non fentientem detractionis verba
tranfmittit , ideo idem præfumptor L. verbe-
ribus vapulabit , & præfumptioni fuæ oppor-
tuna filentia dabit . Refervata cunctis hac
plenius libertate , ut Principe tam fuperfti-
te , quam mortuo , liceat unicuique pro ne-
gotiis ac rebus omnibus , & loqui quod ad
cauffam pertinet , & contendere ficut decet ,
& judicium promereri quod debet . Ita enim
proponere nitimur humanæ reverentiam di-
gnitati , ut devotius fervare probemur jufti
tiam Dei .
IX. FLS. CNDS . REX .
De remotis alienarum gentium legibus .
Alienæ gentis legibus ad exercitium utili
tatis imbui & permittimus , & optamus : ad
negotiorum vero difcuffionem & refultamus
& prohibemus . Quamvis enim eloquiis pol-
leant ,
tamen difficultatibus hærent : adeo
cum fufficiat ad juftitiæ plenitudinem , & objectione cogendus eft ille , qui pulfatur :
præfcrutatio rationum , & conpetentium or
do verborum , quæ codicis hujus feries agno-
fcitur continere nolumus five Romanis le-
gibus ( 1 ) , five alienis inftitutionibus amo-
do amplius convexari .
X. NOV. EMDAT. FLS. RCDS. REX .
Ne excepto talem librum , qualem bunc 2
qui nuper eft editus , alterum
quifque præfumat babere .
Nullus prorfus ex omnibus regni noftri ,
præter hunc librum qui nuper eft editus , at-
que fecundum feriem hujus amodo 3 trans-
latum librum alium legum , pro quocunque
negotio in judicio 4 offerre pertentet : quod
fi præfumpferit , xxx. libras auri fifco per-
folvat . Judex quoque fi vetitum librum fibi
poftea oblatum difrumpere fortaffe diftulerit ,
prædiétæ dampnarionis difpendio fubjacebit .
Illos tamen adampno hujus legis immunes
effe jubemus , qui præteritas & anteriores le-
ges non ad confutationem harum legum , fed
ad comprobationem præteritarum cauffarum
proferre in judicio fortaffe voluerint .
XI. FLS. GLS. RCDS. REX .
De diebus feftis & feriatis , in quibus non
funt negotia exaudienda .
Die Dominico neminem liceat exfequutio
1 Al. conftitutionibus . 2 Al. qualis hic 3 Hujufmodi .
6 In Kal. Aug.
( 1 ) Nolumus five Romanis legibus . ) De hac
re verba fecimus in monito . Huc tantum ad-
dam , Alphonfum a Villadiego in Commenta
rio ad hunc locum plures recenfere doctores
LIB. II.
ne conftringi , quia omnes cauffas religio de-
bet excludere . In quo nullus ad cauffam di-
cendain , neque propter aliquod debitum for-
taffe folvendum quenquam inquietare præfu
mat , Diebus Pafchalibus nulla patimur quem-
libet exfequutione teneri , " id eft , per xv. dies ,
feptem qui Pafchalem folemnitatem præce-
dunt , & feptem alios , qui fequuntur . Nati-
vitatis quoque Domini , ' Circumcifionis , Epi-
phania , Afcenfionis & Pentecoftes , finguli
dies fimili reverentia venerentur . Nec non
& pro meffivis feriis , a xv. Kal. Auguſti ,
ufque ad xv, Kal. Septembris . In Carthagi
nenfi vero provincia , propter locuftarum va-
ftationem affiduam , a xv. Kal. Julii , ufque
ad xv. Kal. Augufti meffivas ferias præci-
pimus obfervandas . Et propter vindemias
colligendas , a xv. Kal. Octobris , ufque ad
xv. Kal. Novembris . Omnibus hac confti-
tutione concedimus , ut per hæc tempora nul-
lus ad cauffam dicendam venire cogatur , vel
fub exfequutione aliqua deputetur ; nifi forte
cauffa , de qua compellitur , cœpta jam apud
judicem fuiffe videatur . Nam procul dubio
fi inchoata fuiffe actio reperitur , ad peragen-
dum negotium abfque ulla feriatorum dierum
ita , ut fi perfona eft cui facile credi poffit ,
placito diftrictus abfcedat . Si certe fit de cu-
jus fide dubitetur , pro fe fidejufforem adhi-
beat , quatenus peractis temporibus fupradi-
tis
& ad finiendam cum petitore cauffam ,
ubi judex elegerit , remota dilatione occur-
rat ; præter , qui tale crimen admiferint ,
quos neceffe fit fententia mortis puniri . Qui
etiam in talibus omnino diebus , & compre-
hendendi funt , & ardua in vinculis cuftodia
retinendi , quoufque peraéto die Dominico ,
vel feriis fupradictis , debita fubfequatur eos
ultio judicantis . Meffivis fane , vel vinde-
mialibus feriis , in criminofas & dignas mor-
te perfonas , legalis nullatenus cenfura ceffa-
bit . Sed nec illum ifta lex excufatum habe-
bit , qui necdum ad judicium ante compul-
fus , fed tamen fciens fe effe quandoquidem
compellendum , reliquis fe temporibus dila-
tans , ad hoc in prædictis feriis illi , a que
pulfandus eft , fe indubitanter oftendit , quia
putat fe ad cauffam dicendam nulla legis fan-
tione poffe teneri : quem tamen aut per pla-
citum diftringi præcipimus , quando cum pe-
titore cauffam finire fit præftus . Aut fi for-
te talis eft , de quo defpecta fit placiti fides ,
neque fidejufforem pro fe adhibere potuerit ,
apud judicem , fub cuftodia maneat ut ex-
pleto tempore feriato cauffa pro quà com
pellitur finem accipiat . Si quis autem con-
tra decretum legis hujus agere præfumpferit ,
& ad
4 Judici. s Al. negotia exequenda .
afferentes , olim in Hifpania legem conftitutam
fuiffe , ut quicumque in judicio allegaret legem
Imperatoris , capite puniretur .
 LEGIS WISIGOTHORUM
& ad judicem ex hoc querela pervenerit , L.
ictus flagellorum publice extenfus accipiat .
XII. ANTIQUA ,
Ut nulla cauffa a judicibus audiatur , quæ
legibus non continetur .
Nullus judex ( 1 ) cauffam audire præfu-
mat , quæ legibus non continetur ; fed comes
civitatis vel judex , aut per fe , aut per ex-
fequutorem fuum , confpectui Principis utraf-
que præfentare partes procuret : quo facilius
& res finem accipiat , & poteftatis regia di-
fcretione tractetur , quatenus exortum nego-
tium legibus inferatur .
XIII. FLS. RCDS . REX ,
Ut terminate cauffe nullatenus revolvantur :
reliquæ vero ad hujus feriem libri ter-
minentur adjiciendi leges Princi-
pibus libertate manente ,
Quæcunque ( 2 ) cauffarum negotia inchoa-
ta funt , nondum vero finita , fecundum has
leges terminari fancimus . Illas autem cauf-
fas , quæ antequam iftæ leges a noftra gloria
emendarentur , legaliter determinatæ funt ,
id eft , fecundum legum modum , qui ab an-
no primo regni noftri in præteritis obferva-
tus eft , refufcitari nullatenus patimur , Sane
leges adjiciendi , fi jufta novitas cauffarum
exegerit , principalis electio licentiam habe-
bit : que ad inftar præfentium legum vigo-
rem pleniffimum obtinebunt ,
XIV. FLS. CLS . RCDS. REX ,
Quod nulli liceat dirimere cauffas , nifi qui-
bus aut Princeps , aut confenfio volun-
tatis , vel informatio judicum po-
teftatem dederit judicandi ,
Dirimere cauffas nulli licebit , nifi aut a
Principibus poteftate conceffa aut ex con-
fenfu partium ( 3 ) electo judice trium te-
ftium fuerit electionis pactio fignis aut fub-
fcriptionibus roborata . Nam & hi qui pote-
ftarem judicandi a Rege accipiunt , five et-
1 Al. RCDS.
( 1 ) Nullus judex &c. ) Ad hanc legem al-
lufiffe reor Johannem Papam VIII. dum in Tri-
caffina Synodo Conftitutionem edidit adverfus
facrilegia , de quibus nil habebatur in libro fe negotium audeat judicare , nifi boc tantum ,
Gothicæ legis ; Et in eifdem legibus fcriptum
erat , ut cauffa , quas illæ leges non habent , non diebus , convenientibus perfonis , illa , quæ jufta
audirentur a judicibus illius patriæ , atque ita funt habeant licentiam judicandi , exceptis crimi-
jus fanda Ecclefiae fuffocabatur ab incolis Gallia , nalibus negotiis . Hxc profecto indigitant , non
Hifpania Provinciis . Præcepitque , ut a fe fuiffe paucos , qui pro dirimendis cauffis ad Ec
edita Conftitutio fcriberetur in fine codicis legis
mundane , hoc eft Wifigothorum . Conftitutio- dem dies vacua foret . V. Thomaffin. V. & N.
nem ipfam in calce hujus Codicis tradam .
( 2 ) Initio hujus legis hæc in Hifpanico ha-
bentur : Los Principes an poder de anadir leyes
en efte libro . Videtur effe Gloffa infulfa , quæ
in textum irrepfit .
(3) Aut ex confenfu partium . ) In Hifpania inhæfiffe videtur facultas judicum arbitra
maxime viguiffe morem , ut partes eligerent torum ,
judices , eofque præcipue ex ecclefiaftico cou ,
LIB. II. 69
iam hi , qui per commifforiam comitum vel
judicum judiciali poteftate utuntur , vices fuas
aliis , quibus fas fuerit , fcriptis peragendas
injunxerint , licitum illis per omnia erit: fi-
milemque & ipfi , qui informati a judicibus
fuerint , in judicando , ficut & illi , a quibus
determinandi acceperunt vigorem , habebunt
in difcernendis vel ordinandis quibufcunque
negotiis poteftatem .
XV. FLS . GLS. RCDS . REX .
Quales cauffas audire debeant tyuphadi , &
qualibus perfonis cauffas audiendas
injungant .
Cum ceteris negotiis criminalium etiam
cauffarum tyuphadis judicandi conceffa licen-
tia fit , criminofos a legum fententiis ipfi ju-
dicare non audeant , fed debitam in eis ut
competit , cenfuram exerceant . Qui ryupha-
di tales eligant , quibus viciffitudines fuas
audiendas injungant , ut ipfis abfentibus illi
cauffas , & temperate difcutiant , & jufte di-
fcernant ,
XVI . FLS. RCDS . REX .
Ut judices tam criminales , quam communes
terminent cauffas.
Omnium negotiorum cauffas ita judices ha-
beant deputatas , ut & criminalia & cetera
negotia terminandi fit illis conceffa licentia .
Pacis autem affertores ( 4 ) , non alias diri-
mant cauffas , nifi quas illis regia deputave
rit ordinandi poteftas . Pacis autem affertores
funt , qui fola faciendæ pacis intentione re-
gali fola deftinantur auctoritate .
XVII. FLS. CHDS . I REX .
De damnis eorum , qui non accepta poteftate
præfumpferint judicare .
Nullus in territorio non fibi commiffo ,
vel ubi ille judicandi poteftatem nullam ha
bet omnino commiffam , quemcunque præfu-
mat per juffionem , aut fajonem diftringere ,
aut in aliquo moleftius convexare , nifi ex re-
gia
innuit Canon quartus Tarraconenfis Concilii :
Nullus Epifcoporum , aut Presbyterorum , vel Cle
ricorum die Dominico propofitum cujufcumque cauf-
ut Deo ftatuta folemnia peragant . Ceteris vera
clefiafticos convolarent , cum ne Dominica qui-
Eccl. Difcipl. P. II . L. III . cap. 106.
(4 ) Pacis affertores . ) Præclarum animadver
te morem , ut fpecies quædam Mifforum Do
minicorum a Rege delegaretur componendis
certis litibus , ac controverfiis , quibus etiam
 70 LEGIS WISIGOTHORUM LIB . I.

gia juffione , vel partium electione , five ex
confenfu , vel commifforiis atque informatio-
nibus Comitum , five etiam judicum , ficut
in lege fuperiori tenetur , judex quifque fue-
rit inftiturus . Certe qui non prædictus judex
præfumptuofus inlicite hæc , quæ prohibentur ,
præfumipferit agere , confeftim cum cauffa per-
venerit ad provinciæ Ducem , an per fe ve-
lit , an per quem ipfe præceperit , tam inli-
citam præfumptionem coercere procuret . Et
illi fiquidem cui præfumptuofus extitit fi
folum contumeliam vel injuriam fecerit , li-
bram auri coactus exfolvat ; fi vero rem ali-
quam temeranter abftulerit , vel auferre præ-
ceperit , tantundem cum eadem re quam tu-
lerat , aliud tantum de fuo coaétus exfolvat .
Quod fi quicunque judex fervum fuum , vel
alienum ad difcutienda negotia elegerit de-
putandum : pro his quæ idem fervus contra
juftitiam & leges adtemptaverit agere , ad
omnem fatisfactionem legis judex qui hunc
ordinaverit , fe noverit detineri . Sajo ( 1 )
vero feu quifquis fuerit , qui huic obfequens
præfumptori alium confenferit comprehende-
re , diftinguere , vel aliquid rerum auferre ,
c. publice ictus flagellorum accipiat , & præ-
fumptionem tali emendatione coerceat .
XVIII. FLS. CHDS . I REX ,
De bis qui ammoniti judicis epiftola velfigillo
ad judicium venire contemnunt ,
Judex cum ab aliquo fuerit interpellatus ,
adverfarium querelantis ammonitione unius
epiftolæ vel figilli ( 2 ) ad judicium venire
compellat fub ea videlicet ratione , ut co-
ram ingenuis perfonis , is qui a judice mif-
fus extiterit ei qui ad cauffam dicendam
compellitur , offerat epiftolam vel figillum .
Et fi tali ammonitione conventus , aut fe
dilataverit , aut ad judicium venire contem-
pferit , pro dilatatione fola quinque auri fo-
lidos petitori , & pro contemptu quinque a-
lios judici coactus exfolvat . Quod fi non ha-
buerit unde componat , L. flagellis contem-
ptor idem vel dilatator coram judice verbe-
retur ita ut non ei flagellorum ifta corre-
ptio inducat notam infamiæ . Si autem fo-
lummodo contemptor extiterit , & non ha
buerit unde compofitionem exfolvat , abfque
ulla teſtificandi jactura , xxx. flagella fufci-
1 Al. RCDS.
piat . Is autem qui pulfatur , fi ad accipien
dam ammonitionem judicis fe fe dixerit nul-
latenus dilataffe vel contempfiffe , & hoc nul-
lo potuerit tefte convinci dum facramen-
tum reddiderit , quod per nullam occafionem
vel contemptum hoe fecerit , a dampnis vel
flagellis fuperius comprehenfis , habeatur in-
dempnis . Quod fi quislibet Epifcopus am-
monitionem judicis , fretus honore facerdo-
tali , contempferit , & pro fua perfona affer-
torem dare diftulerit , confeftim a judice ne-
gotii , feu a provinciæ fuæ Duce vel Comi-
te compulfus L. folidorum dampnum exci-
piat . Ex qua fumma pecuniæ xx . folidi ju-
dici pro contemptu proficiant : xxx, vero fa-
cerdotis ipfius petitor confequatur . Si certe
presbyter , diaconus , vel fubdiaconus , atque
clericus , vel monachus , ad accipiendam ju-
epiftolam vel figillum fe dilataverint ,
dicis epiftolam
aut pro fui perfona ad refpondendum mini-
me direxerint profequutorem , aut contuma-
citer fuerint contemptores , unufquifque eo-
rum juxta legis fententiam , quæ in laicis fu-
perius lata eft , indicta dampna fufcipiat . Et
fi non habuerit unde componat , ejus Epi-
fcopus moneatur , ut pro eo , fi voluerit , fa-
tisfacere licentiam habeat . Si autem nolue-
rit , facramentis coram judice fe noverit ob-
ligandum quod fupradictis perfonis talem
diftrictionem exhibeat , ut per triginta die-
rum fpatium jejuniis continuis affligantur .
Sufficiatque illis circa Solis occafum per dies
fingulos panis & aquæ refectionem ( 3 ) ac-
cipere , quæ contumacis vitam rationabili pof-
fit diftrictione corrigere . Illa omnino diftri-
&tione fervata ? ut fi ætatis vel ægritudinis
inftantia patuerit , quæ hanc difciplinam fu-
ftinere non poffe demonftret > tam in cleri-
cis cujufcunque ordinis , quam in laicis , non
tam duriffimam fententiam caftigationis in-
ftantia compleat judicis , fed adhibita confi-
deratione in ægritudine vel ætate ita contem-
ptorem corrigat ne ipfe contemptor , aut
langorem maximum , aut debilitationem vel
mortem incurrat . Ille vero qui ad implen-
dam commonitionem judicis contemptor ex-
titerit , feque ita dilataverit , ut eum judex
tam facile repperire non poffit , & fi poſt
tempus indictum in diebus quatuor non oc-
currat , fi quinta die venerit omnem hujus
legis fententiam fe noverit evafurum . Pari
modo & qui longius c. millibus convenitur
fi ad

( 1 ) Sajo . ) Apud, Wifigothos non femel me ladiego in hunc locum ratus eft , merum quo-
moratur Sajo , ut & apud Oftrogothos ; pluries que ad hoc deputatum , cognitumque figillum ,
namque Caffiodorus in fuis Epiftolis Sajonum in citationibus ufitatum fuiffe inter Wifigo-
mentionem facit . Cum de re forenfi agitur , thos : adducitque Hifpanicum morem ex lib.
Sajo quondam idem erat , qui hodie in Hifpa VI. fori I. , ubi hæc leguntur : por su carta de
nia Alguazellus , & qui apud Romanos Appa- juez , a fello conocido : fubditque hunc citandi
ritor ; Magiftratuum fcilicet minifter , qui ad modum ufitari frequenter apud tribunalia ſcho-
eorum juffa exequenda præfto effet . laftica Salmantina .
( 2 ) Epiftola vel figilli . ) Sigilli nomine plu- (3 ) Panis & aque refe& tionem . ) Poena , feu
ries ab eruditis vulgo intelligitur non merum poenitentia Wifigothis non inufitata in iis quo-
figillum , fed præceptum , epiftola , diploma , que , quæ ad rem civilem pertinebant . Confer
litteræ ipfæ figillo munite . Atque hoc fenfu legem Hifpanice fcriptam , quæ habetur infra
hic venire cenfet Heineccius Elem. Jur. Germ. in notis libro IX. Titulo I. poft legem XX.
lib. III. art. CV. in nota . At vero rectius Vil
 LEGIS WISIGOTHORUM
fi ad x . diem ( 1 ) poft tempus inftitutum
occurrerit , hunc nullatenus fanctionis hujus
pœna dampnabit . Similiter & qui in ducen-
torum millium fpatio conftitutus in xx. pri-
ma die poftquam juffus fuerat , fe ipfum ju-
dici præfentaverit ad audiendum eo modo
a jactura legis hujus habeatur indempnis . Si-
milis quoque fervabitur ordo , ubi fuerit am-
plior itineris longitudo . Hi denique quibus
tam rationabile tempus adjectum eft , fi fe
ulterius dilatantes minime ad inftitutum diem
tionis occurrerint , confeftim judex
fupradje&
ea quæ pars petit querelantis , refervato ne
gotio dilatatoris , tradere non differat petito-
ri : ita ut fi contemptor in poftmodum ad
negotium dicendum fuccefferit , fi xx. pri-
mum diem tranfcenderit xx . auri folidos
cogat exfolvere . Nam & is qui de c. mil-
libus fuperiorem ordinem præteriens , confti
tutionem x1 . diei fuerit fupergreffus , & idem
x. folidorum dampnum excipiat . De quibus
dampnis fuperius inftitutis medietatem fibi
judex acquirat , alteram vero medietatem pars
petentis obtineat . Si tamen ammonitum , aut
ægritudo ad veniendum nulla fufpenderit , aut
inundatio fluminum non retinuerit , vel adi-
tum non obftruxerit in quo montes tranfi-
turi funt , confperfio fuperilua nivium . Que
neceffitas , utrum evidenter evenerit , an per
excufationem videatur opponi , aut idoneis
teftibus aut fuo juramento firmabitur .
XIX . FLS. CHDS . REX .
Si judex interpellantem audire contempnat ,
vel utrum fraudulenter , an ignoranter
judicium promat .
Si quis judici pro adverfario fuo querelam
intulerit , & ipfe eum audire noluerit aut
figillum negaverit , aut per diverfas occafio-
nes cauffam ejus protraxerit , pro patrocinio
aut amicitia nolens legibus obtemperare , &
ipfe qui petit hoc teftibus potuerit approba-
re , det ille judex ei pro fatigatione ejus tan-
tum quantum ipfe ab adverfario fuo fecun-
dum legale judicium fuerat accepturus : &
ipfam cauffam ille qui petit , ufque ad tem-
pus legibus conftitutum ita habeat referva-
tam , ut cum eam proponere voluerit , de-
bitam fibi percipiat veritatem . Certe fi frau-
dem aut dilationem judicis non potuerit pe-
titor approbare , facramento fuam confcien-
tiam judex expiet , quod cum nullo maligni-
tatis obtentu , vel quolibet favore , vel ami-
citia audire diftulerit , & propter hoc culpa-
bilis idem judex nullatenus habeatur . Eidem
tamen judici liceat , ut in una hebdomada ,
duobus diebus vel omnibus meridianis ho-
ris , fi voluerit , abfque cauffarum audien-
tia , fuæ vacet domui pro quiete . Reliquo
x Al. fi noluerit . 2 Al. expiare . 3 Al. manfuetudinis .
( 1 ) Si ad XI. diem . ) Abfentibus itaque per
fingula milliaria decem , quibus diftabant , fin-
guli dies dilationis concedebantur . Romani fe-
LIB. II . 71
vero tempore , prolata fibi negotia frequens
& abfque dilatione qualibet examinet .
XX. NOVIT. EMDATA . ANTIQUA .
Si judex per commodum aut per ignorantiam
judicet cauffam.
Judex fi per quodlibet commodum male
judicaverit , & cuicunque injufte quicquam
auferri præceperit ; ille qui a judice ordina
tus , ad tollendum fuerat deftinatus , ea quæ
tulit reftituat . Nam ipfe judex contrarius
æquitati , aliud tantum de fuo , quantum af-
ferri jufferat , mox reformet : idem ablata re
fimpla redintegratione conceffa , pro fatisfa-
&tione fuæ temeritatis aliud tantum , quan
tum auferri præceperat , de fua facultate , illi
quem injufte dampnaverat , reddat . Quod fi
non habuerit unde componat , tantum quan-
tum abftulit faltem vel idipfum ex toto quod
habere videtur , illi quem dampnaverat pro
omni compofitione reftituat . Quod fi ex omni-
bus nihil rerum habuerit unde compofitio-
nem exfolvat , L. flagella publice extenfus
fufcipiat . Si autem per ignorantiam injufte
judicaverit , & facramento fe potuerit excu-
fare 2 , quod non per amicitiam , vel cupi-
ditatem aut per quodlibet commodum , fed
tantummodo ignoranter hoc fecerit , quod ju-
dicavit non valeat , & ipfe judex non im-
plicetur in culpa .
XXI. FLS . GLS. CDRS . REX .
Si judex dolo vel calliditate aut unam aut
ambas cauffantium partes difpendia
faciat fuftinere .
Tranquille ac follicite inflantia magnitu-
dinis noftræ præmonet judices omnes , non
debere dilatare caufidicos ne gravi difpen-
dio aliquatenus onerentur . Quod fi dolo vel
calliditate aliqua ad hoc videatur judex dif-
ferre negotium , ut una pars aut ambe nau-
fragium perferant , quicquid difpendii fuper
octo dies , a die cœptæ actionis , cauffantes
pertulerint , reddito facramento totum eis ju-
dex reddere compellatur . Si autem vel ægri-
tudo vel publica utilitatis inductio fufpen-
derit judicem a peragendo negotio , nullam
moram exhibeat litigantibus fed fub hac
eos definitione confeftim abfolvat , ut ad
cauffam expediendam , competenti tempore ,
indubitanter occurrant .
XXII. ANTIQUA .
Quod primum judex fervare debeat , ut
cauffam bene cognofcat .
Judex ut bene cauffam cognofcat , primum
teftes interroget : deinde fcripturas inquirat ,
ut
veriores duplum itineris abfentibus affignave
re , hoc eft milliaria XX. ff. de Verb. fignifi-
cat 1. 3.
 72 LEGIS WISIGOTHORUM
ut veritas poffit certius inveniri , ne ad fa-
cramentum facile veniatur . Hoc enim jufti-
tiæ potius indagatio vera commendat , ut
fcripturæ ex omnibus intercurrant , & juran-
di neceffitas fe fe omnino fufpendat . In his
vero cauffis juramenta præftentur , in qui-
bus nullam fcripturam vel probationem , feu
certa judicia veritatis , difcuffio judicantis in-
venerit . In quibus tamen cauffis , & a quo
juramentum detur , pro fola inveftigatione
juftitiæ , in judicis poteftate confiftat .
XXIII . FLS. GLS. RCDS . REX .
Si cujufcunque bonoris aut ordinis judex di-
catur haberi fufpectus , vel fi judex con-
tra leges præfumat judicium dare .
Si quis judicem , vel Comitem , aut vica-
rium Comitis , feu tyuphadum fufpectos ha-
bere dixerit , & ad fuum Ducem aditum ac-
cedendi popofcerit , vel fortaffe eundem Du-
cem fufpectum habere fe dixerit : non fub
hac occafione petitor , ac præfertim
ac pauper
præfertim pauper
quislibet , patiatur ultra dilationem : fed ipfi
qui judicant ejus negotium , unde fufpecti di-
cuntur haberi , cum Epifcopo civitatis. 2 ad
liquidum difcutiant atque pertractent ; & de
quo judicaverint , pariter confcribant fubfcri-
bantque judicium . Et qui fufpectum judicem
habere fe dixerat fi contra eundem dein-
ceps fuerit querelatus , completis prius , quæ
per judicium ftatuta funt , fciat fibi apud au-
dientiam Principis appellare judicem effe per-
miffum . Ita ut fi judex vel facerdos reperti
fuerint nequiter judicaffe , & res ablata que-
relanti reftituatur ad integrum , & a quibus
aliter , quam veritas habuit , judicatum eft ,
aliud tantum de rebus propriis ei fit fatisfa-
tum . Si certe injufte contra judicem quere
& ordinem , ex cauffis tertiam fibi præfumunt
lam intulerit , & cauffam de qua agitur ju-
fte judicatam fuiffe conftiterit , dampnum
quod judex fortiri debuit , petitor fortiatur :
& fi non habuerit unde compofitionem ex-
folvat , c. flagellis extenfus publice in ejuf
dem judicis præfentia verberetur . Nam fi for-
te quifquam pro utilitate regia aliquid fcire
fe dixerit aditus ei ad confpectum noftræ
gloriæ negari non poterit .
XXIV. FLS. GLS. CNDS. REX .
Judex qualiter faciat judicatum .
Si de facultatibus , vel rebus maximis , aut
etiam dignis , negotium agitetur , judex præ-
fentibus utrifque partibus , duo judicia de re
difcuffa confcribat , quæ fimili textu & fub-
fcriptione roborata litigantium partes acci-
piant . Certe fi de rebus modicis mota fue-
rit actio , folæ conditiones , ad quas juratur ,
apud eum qui victor extiterit , pro ordine
judicii habeantur . De quibus tamen condi-
tionibus , & ille qui victus eft , ab eifdem
teftibus roboratum exemplar habebit . Quod
fi pars , quæ pro negotio quocunque compel-
Sacramenta .
LIB. II.
litur , profeffa fuerit apud judicem , non ef-
fe neceffarium a petitore dari probationem
quamlibet parvæ rei fit actio , confcribendum
eft a judice , fuaque manu judicio roboran-
dum , ne fortaffe quælibet ad futurum ex hoc
intentio moveatur , Si vero ordinante judice
una pars teftes adduxerit , & dum oportue
rit , eorum teftimonium debere recipi , pars
altera de judicio fe abfque judicis confultu
fubtraxerit , liceat judici prolatos teftes ac-
cipere , & quod ipfi teftimonio fuo firmave-
rint , illi , qui eos protulit , fua inftantia con-
fignare . Nam ei , qui fraudulenter fe de ju-
dicio fuftulit , producere teftem alium omni-
no erit illicitum qui fcilicet hoc fibi tan-
tum noverit effe conceffum , ut antequam te-
ftes illi , qui teftimonium dederunt , morian-
tur , fi habuerit quod rationabiliter in eis ac-
cufet , patienter audiatur a judice . Et fi ac-
cufatus teftis fuerit evidenter convictus , ejus
teftimonium pro nihilo habeatur . Unde & fi
duo teftes non remanferint , qui digni in eo-
dem teftimonio maneant , ille qui prius te-
ftem obtulerat 2
, infra trium menfium fpatium
teftes alios , qui cœptum negotium firment
inquirere non defiftat . Quod fi invenire ne-
quiverit , rem univerfam ille recipiat , qui
eam ante vifus fuerat poffediffe . Judex fane
de cmnibus cauffis , quas judicaverit , exem-
plar penes fe pro compefcendis controverfiis
refervare curabit
XXV . NOVT. EM. FLS. GL. GNDS . REX .
De commodis atque dampnis judicis
vel fajonis .
Cognovimus multos judices , eo quod per
cupiditatis occafionem fupergredientes legum
tollere partem ; propterea nunc præfenti lege
conftituitur , ut hæc talis judicum cupiditas
auferatur 2 & non amplius judex pro labore
fuo , & pro judicata cauffa ac legitime deli-
berata , quam ficut conftitutum fuerat in le
ge priori , de xx. folidis vigefimum folidum
præfumat accipere . Quod fi quacunque frau-
de quifquam fuper hunc numerum plus au-
ferre temptaverit , omnia quæ legitime de-
buerat accipere , perdat . Illud vero quod in-
jufte contra hujus legis ordinem fuper vigefi-
mum folidum tulerit , duplum illi exfolvat ,
cui hoc auferri præcipit . Similiter quoque
quia cognovimus , quod fajones qui pro cauf-
fis alienis vadunt , majores pro labore fuo
mercedes , quam merentur , accipiunt , pro-
pterea fimili modo decreto hujus legis adji-
citur , ut qui pro cauffis alienis vadunt , de-
cimum tantundem folidum , pro fuo labore
conquirant . Quod fi aliquis fuper hunc con-
ftitutum numerum ufurpare præfumpferit , &
mercedes , quas legitime debuit accipere , per-
dat , & quidquid fuper decimum folidum frau-
de quacunque perceperit , duplum illi , cui
abftulit , reddat . Quam datam commodi fum-
mam
 LEGIS WISIGOTHORUM
mam ex lege tam judex quam fajo de refti-
tutæ rei compofitione conquirant . Id tamen
noviter adjiciendum huic legi inne&
timus , ut
fi talis cauffa occurrerit , unde compofitio ex-
folvi minime poffit , tunc ab illo ratio præ-
fcripta commodi exigenda eft judicis vel fa-
jonis , qui aut commodatam fibi rem confti-
ruto die reddere non occurrerit , aut qui rei
alienæ debitor , vel injuftus poffeffor extite-
rit . Pro celebrandis autem divifionibus , fi
cauffa extiterit , jam quoque fi utraque pars
sei competentia fibi jura repofcit & debi-
tam fibi partem portionis requirit , ab utrif-
que partibus prædicta commoda exigenda funt .
Similiter autem & in hujufmodi cauffis , ubi
nulla eft culpa præfumptionis ufurpata , vel
debitum poffefforum , hic ordo fervabitur , ut
commodum judicis vel fajonis , de utrifque
cauffantium partibus exigatur . Quod fi divi-
fionem quifque cupiens celebrare , dilationem
ab herede fuo pertulerit : cum hæc cauffa ab
eo , qui dilationem pertulit , judici intimata
extiterit , ab eo judex commodum fuum ,
vel fajonis exigere debet , qui tardus pro ipfa
divifione extitit facienda . Quod fi ea quæ
judex ordinare decrevit , fajo callidus im-
fi un-
plere neglexerit , res de qua agitur ,
ciam auri vel infra valere conftiterit illi
cui res debita eft idem fajo de fuo auri fo-
lidum reddat . Si certe plus valuerit , per fin-
gulas uncias , fingulos folidos pro fua tardi-
tate perfolvat . Idem vero fi fuper duas un
cias ufque ad libram auri eadem res valere
probatur x. flagella fufcipiat , Ac fic cre-
fcente auri numero , crefcat & poena flagel-
li . Iidem vero fajones , cum pro cauffis alie-
nis vadunt , ſi minor cauffa eft & perfona ,
duos caballos tantum , ab eo cujus cauffa eft ,
accipiat fatigandos . Si vero major perfona
fuerit & cauffa , non amplius quam fex ca-
ballos & pro itinere & pro dignitate debe-
bit accipere ,
XXVI. FLS. GLS . CHDS . REX ,
Quod omnis , qui poteftatem accipit judican-
di , judicis nomine cenfeatur ex lege .
Quoniam negotiorum remedia multimode
diverfitatis compendio gaudent , ideo Dux ,
Comes , Vicarius , pacis affertor , tyuphadus ,
millenarius , quingentenarius , centenarius .
decanus , defenfor , numerarius , & qui ex
regia juffione , aut
etiam ex confenfu par-
tium , judices in negotiis eliguntur , five cu-
jufcunque ordinis omnino perfona , cui debi-
te judicare conceditur , ita omnes in quan-
tum judicandi poteftatem acceperint , judicis
nomine cenfeantur ex lege : ut ficut judicii
acceperint jura , ita & legum fuftineant five
commoda five dampna .
Tom. IV.
I
1 Sajo tepidus .
( 1 ) Lex XXIX . deeft in Hiſpanico .
LIB. II. 73
XXVII . FLS . ols. RCDs . REX.
Ut omne vinculum , quod poft datum inju
ftum judicium a caufidicis violenter
fuerit exactum , omnino habea-
tur invalidum .
Vidimus interdum juftitiam ab iniquis ju-
dicibus & fuo loco feclufam , & debito vi-
gore folutam : injuftitiam autem & loco ju-
ftitiæ introductam , & multis modis decreto-
rum vinculis alligatam . Quidam enim poſt-
quam judicia injufta confcripferint , aut unam
aut ambas cauffantium partes , placitorum in-
ter fe nexibus ligant , ne injufte datum judi-
cium quandoque jufta contentione refolvant .
Adeo ubi non directus , & bene placitus eft
convenientiæ modus , fed ubi pro compri-
menda jufte cauffantis intentione vel voce
reperiuntur quocunque modo definitionum
vincula conligata , omnibus modis habeantur
invalida , nec fint adinventionis alicujus con-
nexione firmata .
XXVIII. FLS. GLS . RCDS . REX.
Ut injuftum judicium & definitio injufta
regio metu vel juffu a julicibus
ordinata non valeat .
Nonnunquam gravedo poteftatis depravare
folet juftitiam fanétionis : quæ dum fæpe valet ,
certum eft , quod fæpe nocet . Quia dum fre-
quenter vigore ponderis juftitiam premit , nun-
quam in ftatum fuæ rectitudinis hanc redire per-
mittit . Ideoque quia fæpe Principum metu vel
juffu , folent judices juftitiæ interdum legibus
contraria judicare ; propter hoc tranquillitatis
noftræ uno medicamine concedimus , duo mala
fanare decernentes , ut cum repertum fuerit ,
qualemcunque fcripturæ contra&
tum , feu quod-
cunque judicium non juſte , vel debitis legi-
bus , fed juffu aut metu Principum effe con-
fectum , & hoc , quod obvium juftitiæ , &
legibus judicatum eft atque concretum , in
nihilum redeat , & eos qui judicaverint , vel
hoc facere coegerint , nullius infamiæ nota
confpergat , vel rei alicujus dampnum affli-
gat , Qui tamen judices tunc erunt a legum
dampnis immunes , fi fe juramento firmave-
rint , non fua pravitate , fed regio vigore
nequiter judicaffe ,
---
XXIX , FLS. RCDS. REX,
De data Epifcopis poteftate diftringendi ju-
dices nequiter judicantes .
Quia ( 1 ) multimode occurrere debet mi-
ferorum penuriis noftræ remedium pietatis :
ideo quemcunque pauperem conftiterit cauf-
fam habere , adjunctis fibi aliis viris hone-
ftis , Epifcopus inter eos negotium difcutere
G vel
 74 LEGIS WISIGOTHORUM
vel terminare procuret . Ita ut fi contémpni
fe a Comite , vel nolle eum adquiefcere
veritati facerdos infpexerit , poteftatis ejus fit
eumdem Comitem legis hujus permiffione
conftringere , & emiffo jufto judicio cum rei
compofitione rem de qua agitur petentibus
partibus confignare . Quod fiComes judicium
Epifcopi fuerit contemptus implere , tantum
(
Epifcopo pro contemptu folo dare cogatur ,
quantum quintam partem valere conftiterit ,
de re illa unde actio commota effe videtur .
Si vero Epifcopus , fraudis communionem
cum Comite tenens , repertus fuerit pauperi
facere dilationem , eandem quintam partem
eidem Epifcopus querelanti coactus exfolvat :
ftante nihilominus fic quoque negotio paupe-
rum , donec judicium inveniatur veritatis :
& Comes vel judex qui hunc audire noluit ,
ultionem fuftineat legis , quæ inventa fuerit
judicio æquitatis .
XXX. ITEM ALIA LEX. DE QUO SUPRA .
De data Epifcopis poteftate ammonendi ju-
dices nequiter judicantes .
Sacerdotes Dei , quibus pro remediis op-
prefforum vel pauperum divinitus cura com-
miffa eft , Deo mediante teftamur , ut judi-
ces perverfis judiciis populos opprimentes pa-
terna pietate commoneant , quo male judi-
cata meliori debeant emendare fententia .
Quod fi hi qui judiciaria poteftate fungun-
tur , aut injufte judicaverint cauffam , aut
perverfam voluerint in quoslibet ferre fenten-
tiam : tunc Epifcopus in cujus hoc rerritorio
agitur , convocato judice ipfo qui injuftus af-
feritur , atque facerdotibus , vel idoneis aliis
viris , negotium ipfum una cum judice, com-
muni fententia , juftiffime terminabit . Quod
fi perverfa contentione judex ipfe permotus
iniquum a fe datum judicium exhortante
Epifcopo noluerit reformare in melius , tunc
Epifcopo ipfi licitum erit judicium de op-
preffi cauffa emittere . Ita ut quod a judice
ipfo perverfe judicatum , quodve a fe cor-
rectum extiterit , in fpeciali formula judicii
fui debeat adnotare . Sicque idem Epifcopus ,
& eum qui opprimitur , & emiffum a fe
de oppreffi cauffa judicium , noftris procuret
dirigere fenfibus pertractandum : ut quæ pars
veritatis videatur habere ftatum , gloriofo fe-
renitatis noftræ oraculo confirmetur . Jam ve-
ro fi judex eum , qui male opprimitur , Epi-
fcopo dare diftulerit , quomodo noftræ glo-
riæ debeat præfentari , judex ipfe duas auri
libras noftræ gloriæ partibus perfolvebit . ,
XXXI. FLS. GLS. RCDS. REX.
Ut judex , fi a quocunque fuerit pulfatus ,
noverit fe petenti reddere rationem .
Judex fi a quacunque perfona fuerit pul-
fatus , fciat fe vel ante Comitem civitatis ,
I Poftulata .
(2 ) Cum divine voluntatis &c. ) Colligis ex
hac lege , ut Palatini cæterique ingenui Gothi-
LIB. II,
vel ante eos , quos ad fuam perfonam Co-
mes elegerit , rationem pleniffimam legali or-
dine redditurum . Sane fi regia in hoc ne-
I
gotio fuerit præftolata præceptio , remoto
Epifcopo aliifque judicibus , cauffam qui fue-
rint judices inftituti terminare curabunt . Et
fi cœpta jam apud judicem aut finita , feu
apud facerdotem , five apud Comitem actio
ne , caufidicus ille iterum cum regali juffione
occurrerit , is qui cauffam judicare cœpit feu
finivit , illis rei geftæ redditurus eft ratio-
nem , qui per regium decretum inftituti
funt judices : quatenus , fi male judicaffe con-
vincitur , juxta leges fatisfaciat petitori . Cer-
te fi injufte fuerit advexatus , legali fe no-
verit petitor fententia dampnaturum .
XXXII. FLS. RCDS. REX.
De dampnis judicum aliena contingentium .
Cum conftet judices cauffa remediorum
effe creatos , quidam ex his per contrarium
quod debuerunt judicii æquitate defendere ,
illatis contendunt præfumptionibus impugna-
re . Accepta namque auctoritate judicii , præ-
fumunt non debitam in alienis rebus exerce-
re licentiam , & prout cuique libet non me-
tuunt aliorum bonis inferre difpendia noxia
poteftatis . Proinde quicunque judicum contra
juffa & ordines legum de alienis rebus quip-
piam auferre , vel in eis aliquid noxium præ-
fumpferint agere , juxta omnem cenfuram
dampni , qua poterant alios judicare , feveri-
tas legis illos debeat condempnare .
XXXIII. FLS . GLS . RCDS. rex.
De bis qui regiam contempferint juſſionem .
Quicunque ingenuorum regiam juffionem
contempnere invenitur , aut taliter fe egiffe
probatur , quo fub calliditatis aliqua fictione
proponat & dicat eandem juffionem fe nec
vidiffe nec accepiffe , dum calliditatis hujus
fraus manifefte patuerit : fi nobilior perfona
eft , tres libras auri fifco perfolvat . Si autem
talis fit quæ non habeat unde rei fummam
adimpleat , fine fuæ infamia dignitatis centum
ictus accipiat flagellorum . Quod fi eventus
ægritudinis , commotio tempeftatis , inunda-
tio fluminis , confperfio nivium , vel fi quid
inevitabile noxiæ rei obviaffe veris patuerit
indiciis , non erit reus regiæ juffionis , aut
dampni indicti , cui obvia fuit cauffa mani-
fefta neceffitatis .
XXXIV. FLs . gls. EgIGA REX.
De his qui ob novi Principisfidemfervandam
jurare diftulerint , vel de illis qui ex
Palatino officio ad ejus præfentiam
venire neglexerint .
Cum divinæ voluntatis ( 1 ) imperio prin-
cipale capat regnandi fumat fceptrum , non
le-
ci Regni novo Regi fponderent fidelitatem .
Cæterum & hæc lex deeft in Hifpanico .
 LEGIS WISIGOTHORUM
levi quifque culpa conftringitur , fi in ipfo
fuæ electionis primordio aut juraffe , ut mo-
ris eft , pro fide regia differat ; aut fi ex Pa-
latino officio fuerit , ad ejufdem novi Prin-
cipis vifurus præfentiam venire defiftat . Si
quis fane ingenuorum de fublimatione prin-
cipali cognoverit , & dum difcuffor juramen-
ti in territorio illo accefferit , ubi eum ha-
bitare contigerit , quæfita occafione fe frau-
dulenter diftulerit , in eo ut pro fide regia
confervanda juramenti fe vinculo alliget : aut
ille , qui ficut præmifimus ex ordine Palatino
fuerit , minime Regis obtutibus fe præfen-
tandum ingefferit : quicquid de eo , vel de
omnibus rebus fuis principalis auctoritas fa-
cere vel judicare voluerit , fui fit incunetan-
ter arbitrii . Quod fi aut ægritudo illi obfti-
terit , aut quælibet publica utilitatis actio
eum retinuerit , ut Regis obtutibus fe nulla-
tenus præfentet , dum regiæ electionis fubli-
mitas quibuslibet modis ad ejus cognitionem
pervenerit , ftatim per fuam juffionem idipfum
clementiæ fuæ auditibus intimare procuret :
qualiter fidei fuæ finceritatem oftendens , hu-
jus legis fententiam evadere poffit .
TITULUS II. De Cauffarum Exordiis ,
I. ANTIQUA ,
Quod nullus fe ideo denegare poterit vefpon
dere petenti , quare cauffam cum pe-
tentis auctore non dixerit ,
Ullus quemcumque repetentem hac obje-
tione fufpendat : ut dicat idcirco fe non
N &
poffe de negotio convenire , quia ille qui
pulfat , cauffam cum ejus auctore non di-
xerit , nec eum aliqua repetitione pulfave
rit , excepto fi legum tempora obviare mon-
ftraverit .
II. FLS. RCDS. REX.
Ut nulla audientia clamore aut tumul-
tu turbetur .
Audientia non tumultu aut clamore tur
betur , fed in parte pofitis qui cauffam non
habent , illi foli judicium ingrediantur , quos
conftat intereffe debere . Judex autem fi ele-
gerit auditores alios fecum effe præfentes ,
aut forte cauffam , quæ proponitur , cum eis
conferre voluerit , fuæ fit poteftatis . Si certe
noluerit , nullus fe in audientiam ingerat ,
partem alterius quacunque fuperfluitate ant
objectu impugnaturus , qualiter uni parti nu-
triri poffit impedimentum . Quod fi ammo-
nitus quifquam a judice fuerit , ut in cauffa
taceat , ac præftare cauffando patrocininm non
præfumat , & aufus ultra fuerit parti cujusli-
bet patrocinari , decem auri folidos eidem
judici profuturos coactus exfolvat . Ipfe vero
in nullo refultans contumeliofe de judicio
projectus abfcedat .
Tom. I
LIB. II. 75
III.
Ut de plurimis litigatoribus duo eligantur ,
qui fufcepta valeant expedire negotia
Si pars adverfariorum litigatores una plu-
res habeat , & alia pauciores : judicantis in-
ter eos erit electio , ut utræque partes im-
pugnantes fe invicem eligant , qui eorum ne-
gotia fufcipiant: quia omnes ad cauffam di-
cendam confurgere non debebunt . Sed ut di-
ximus ab utraque parte ele&
ti in judicio in-
grediantur , ut nulla pars multorum inten-
tione aut clamore turbetur .
IV . FLS . OLS CHDS. REX.
Ut ambæ partes cauffantium ajudice velfajo-
ne placito diftringantur , quo poffint ad
profequendum negotium pari-
ter convenire ,
Sæpe negligentia judicum vel fajonum
dum duarum partium fponfio non exigitur ,
una pars fuperflue convexatur . Nam occur-
rente uno ad placitum & alio differente ,
non parvum difpendium uni parti concuti-
tur . Statuimus ergo , cunctofque indices , vel
quibufcunque judicandi poteftas eft , commo-
nemus: ut quotiens pro quocunque negotio
per fponfionem placiti conftituendum eft tem-
pus , quando , aut ubi cauffa dicatur , vel
debitum fortaffe reddatur , pars utraque , hoc
eft , tam petentis quam petiti , ita placito
diftringatur , ut in conftituto die , aut per
fe , aut per mandatorios fuos , præfti fint in
judicio , qualiter aut propofitum negotium fi-
niatur , aut debitum reformetur . Et pars qua
diftulerit , ac fefe a præfinito die fufpende-
rit , aut fi infirmitas eum vel itineris necef-
fitas impedierit , & hoc ipfum fuo judici aut
caufidico fuo non intimaverit , neque ad pe-
ragendum negotium infra tempus alia lege
conftitutum occurrerit , ftante negotio pœnam
placiti fui illi cogatur exfolvere , quem juxta
fuam promiffionem in judicio adeffe confti-
terit . Quod fi judex hæc aut fajo implere
diftulerit , & unam partem placito diftrin-
gens alteram prætermiferit , poenam illam qua
illum dampnare voluit , quem folum fub pla-
cito mifit , de fuo illi adimpleat , cui placi-
tum vifus eft exegiffe . Certe fi in dampno
partis alterius , placitum quod ab altero exe-
git , alteri parti judex vel fajo reddiderit ,
aut fortaffe ruperit , vel abfconderit , pœnam
quidem , quæ in placito inferta fuerat , de
fuo illi perfolvat , pro cujus cauffa confcri-
ptum placitum effe conftabat : actionem ta
men ille , cui competit , ad peragendam in-
fiftat . Dampnum fane quod per placitum in
nomine judicis aut fajonis inftitutum effe di-
nofcitur , non ad fajonem vel ad judicem
ex omnibus pertinebit , fed falvo negotio
veritatem habentis , medietatem fibi judex
& fajo , & medietatem pars petentis per
omnia vindicabit .
G 2 V.
 76 LEGIS WISIGOTHORUM
V. FLS. CHDS . REX.
Quod ab utraque cauffantium parte fit pro-
batio requirenda.
Quotiens cauffa auditur , probatio quidem
ab utraque parte , hoc
hoc eft , tam a petente ,,
quam ab eo qui petitur , debet inquiri , &
quæ magis recipi debeat , judicem difcernere
competenter oportet . Tamen fi per proba-
tionem rei veritas inveſtigari nequiverit ,
tunc ille qui pulfatur , facramentis fe ex
piet , rem vel fi quid ab eo requiritur , ne-
que habuiffe , neque habere , neque aliqua
de cauffa unde interrogatur fe confcium effe
vel quicquam inde veritatis fcire , nec id
quod dicitur , & illi parti cui dicitur com-
mififfe , Et poftquam ita juraverit qui pul-
fatus eft , quinque folidos ille qui pulfavit
cogatur exfolvere .
VI. FLS. CHDS . REX.
De quantitate itineris quo alium quifque
innocentem fatigare præfumpferit .
Removeri debet injuria ab his , quorum
probatur innocentia , & a moleftiis improbo-
rum exiftere aliena . Proinde cum quifque
alium ad Principis confpectum , vel ad di-
fcuffionem quorumlibet judicum , injufte com-
pulerit ad profequendum negotium , & mox
probata fuerit non jufta petentis effe conten-
tio : fi fupra quinquaginta millium , vel in
fra quinquaginta millium , quamlibet parvum
fpatium compulfus injufte extiterit convexa-
tus , quinque folidos pro injufta tantundem
petitione a petitore percipiat . Si per fexa-
ginta millia , idem injuftus petitor vI . foli-
dos reddat . Ac fic deinceps crefcente x. mil-
hum numero , fingulorum folidorum crefcat
& numerus : ut per c. millia indebite fati-
gato x. folidi a petitore dentur injufto . Sic
que ex hoc per quinquaginta millia folidos
v. & per c. millia crefcentibus folidis x.
ufque adeo perveniat fumma compofitionis
per quinquaginta millia , ufquequo pervene
rit eductus itineris .
VII. FLS. CHDS . REX.
Si quislibet ex alterius judicis poteftate , in
alterius judicis territorio ba-
beat cauffam .
Si quifquam ingenuorum atque fervorum
extra territorium , in quo commanet , in al-
terius territorio judicis cauffationem habue-
rit : judex ad cujus ordinationem idem peti-
tor pertinet , epiftolam fua manu fubfcriptam
atque fignatam eidem judici dirigat , in qua
præmoneat , ut negotium querelantis audire
& ordinare non differat . Et fi ad unam
conventionem ipfe rationem ejus implere di-
ftulerit , tunc ille judex , de cujus territorio
eft ille qui petit , de rebus judicis illius , ad
quem direxit epiftolam , in quibufcunque lo-
LIB. II.
cis reperire potuerit , tantum ufurpet , quan
tum res illa effe dinofcetur , de qua petitor
querelam intulerit : quod eidem petitori pof-
fidendum nihilominus dabit . Quam rem ita
poffideat qui acceperit , ut confervatis aliis
rebus de folis frugibus ufum & expenfas ob-
tineat . Cum vero ille judex , qui ad epifto-
lam alterius judicis negotium querelantis au-
dire noluerit , juftitiam ex eodem negotio
querelanti priori fecerit , ea quæ ille judex
qui commonuit de rebus ejus abftulerat , ipfe
alteri judici fine retardatione reftituat . De
frugibus vero rationabiliter expenfis , ille qui
expendit nihilominus reddat . Quod fi po-
ftea , juftiffime difcuffo negotio , inveniatur
judex ille per injuftam petitoris querelam
rem indebite amififfe , tunc injuftus petitor ,
rem quam accepit , illi judici cujus fuit , ex
integro reddat , & aliud tantum de fuo ei
coactus exfolvat . Quod fi judex ille qui di-
lationem fecit , rerum fuarum poffibilitatem
in vicino non habet , unde alter judex qui
commonuit , petitori repenfet ; tunc de ter-
ritorio ejufdem judicis differentis , cujufcun-
que rei tantum auferat , quantum petenti
confignet , aut certe obfignatam petitori fa-
ciat ceffionem , in qua pigneris quantitatem
adnotet , per quam petitor præfumendi fibi
habeat poteftatem . Dum vero ille qui pi-
gneratus extiterit , Regi , Duci vel Gomiti ,
pro tali fuerit pignere querelatus , eadem pi-
gneris dampna , que idem fuggerens pertu-
lit , in quadruplum ei de fuo judex ipfe di-
lationis coactus reftituat . Quod fi de rebus
debitoris petitor pignus abftulerit , ad fupe-
riorem fatisfactionem judex teneri non pote
rit . Certe fi idem judex ammonitus abfque
dilatione cauffam audierit petitoris , in qua
eum proveniat habere nullatenus veritatem ,
judicium per quod ejus injuftitia patuit , evi-
dentibus fcripturis emittat . De cujus textu
exemplar fideliter translatum , fuaque many
fubfcriptum atque fignatum judici , a quo
ammonitus fuerat , dirigere non moretur . Et
fi poft hoc æquitatis judicium patuerit præ-
fumptio pignerantis , ingenuus fiquidem ea
quæ cauffa pigneris abftulerit , duplam idem
amiffam rem , cum fimili re in fatisfactio-
ne reftituat . Servus autem qui talia com
mififfe detegitur , c. ictus accipiat flagello-
rum , atque turpiter decalvatus in integrum
mox reformet rem , quam cauffa pigneris oce
cupavit . Illi vero qui ad pignerandum con-
venerint , fi fervi fint , & fua fponte con-
currerint , centenis & ipfi verberentur flagel
lis . Si vero ingenui , aliud tantum domino
reftituant , quantum ei abftuliffe probantur 1
fequeftrata illius compofitione , qui pignus
indebite feciffe convincitur .
VIII. ANTIQUA , ·
De his qui in cauffis alienis patrocį-
nave præfumunt ,
Quicunque habens cauffam ad majorem per
fo-
 LEGIS WISIGOTHORUM
fonam fe propterea contulerit , ut in judicio
per illius patrocinium adverfarium fuum pof-
fit opprimere , ipfam cauffam de qua agitur ,
tus perdat : liceat
etfi jufta fuerit , quafi vi&
judici , mox ut viderit quemcunque poten-
tem in cauffa cujuslibet patrocinare , de ju-
dicio eum abjicere , Quod fi potens contem-
pferit judicem , & proterve refiftens de judi-
cio egredi vel locum dare judicanti noluerit ,
poteftatem habeat judex , ab ipfo potente
duas auri libras unam fibi , alteram parti
ejus , cui potens ipfe adverfarius extitit , pro-
futuras exigere , & hunc cum injuria violen-
ra a judicio propulfare . Reliqui vero inge-
nui five fervi , qui ammoniti à judice abfce-
dere de judicio non confenferint , finguli puta . Solent enim plerique , poftquam fuarum
blice extendantur & quinquagenis flagello- intentionum jurgia principali appetunt exa-
rum ictibus verberentur ,
mine finienda , quandoque refoluti licentia
legalem fugiendo cenfuram , ad convenientiæ
IX. FLS. CHDS . REX , finem deducere , quam Regis auditibus pro-
Ut petenti fervo alieno refpondere inge-
nuus non recufet .
Superflue excufantem lex ideo corripit , ut
omnis præfumptio coerceri facillime poffit .
Nonnulli enim ingenui fervos alienos ludere
prompti funt , & ad fervi petitionem judicio
adeffe contempnunt , afferentes fe utique cum
co cauffam dicere non debere , a quo eis com-
poni non poterit , fi victores extiterint . Sed
ne fub hac dilatione , dum etiam fervi do-
minus fupra quinquaginta milliaria abfens eft ,
aut utilitati domini fui fiat impedimentum ,
aut ipfe fervus indebite perferat fortaffe pe-
riculum : ita confultiffime decernendum eli-
gimus , ut nulli penitus audientia denegetur .
Sed fi cujufcunque fervus cum quolibet fe af
feruerit feu fuum , five domini fui , vel do-
minæ habere negotium , flatim ille contra
quem habet , præftus effe ad judicium com-
pellatur , aut petenti procul dubio refponfu-
rus , aut compofitionis fummam legaliter im-
pleturus , fi a fervo fuerit juftiffime fupera-
tus . Ita ut fi fervus quod proponit , convin-
cere non potuerit , ingenuus idem confcien-
tiam fuam expiet facramentis , fe nihil ho-
rum unde appellatur , fcire vel habere , ne-
que feciffe vel fieri præcepiffe . Et poft tale
facramentum fervus pro injufta petitione ,
ficut & ingenuus , componere non moretur .
Nec tamen pro eadem compofitione ultra re-
fultet dominus ejus : tantum ut fi minor eft
actio , quam decem folidi poffunt valere , fer-
vus compofitionis medietatem , hoc eft , duos
femis folidos cogatur exfolvere . Quod fi in-
fra L. milliaria fervi dominum effe conftite-
rit , non aliter fervus ingenuum petere pote-
rit , nifi forte per fe dominus ejus in judicio
adeffe non poffit , & ad proponendum a fer-
vo negotium , epiftolam manu fua fubfcri-
ptam per eundem fervum judici deftinaverit .
Quod fi fervus domini fui proponens nego-
tium , aut fraude aut negligentia , domini fui
vitiaverit vel perdiderit cauffam , liceat do-
mino ejus , eandem vitiatam cauffam aut per
Tom. IV.
LIB. II.
77
fe , aut per legitimum mandatarium fuum re-
volvere , & juftiffimis iterum vocibus partis
fuæ negotium reparare .
X. FLS. GLS. EGIGA . REX .
De bis qui negotia fua juris principalis ap-
petunt examine finienda , & poflea venu-
entes inter fe citra principale judicium ad
convenientiam redeunt , & pacificare præ-
fumunt .
Si cœpta cauffantium negotia dirimentis
non terminet difcreta cenfura non folum
difficile fedantur altercantium jurgia , fed a
diverfis cauffatur objectibus juftitia perquifi-
tulerant cauffam . Ne ergo fub fraudis hujus
facramento pars cauffantium judicialem fori
æquitatem effugiat , ideo præfentis legis fan-
&tione decernimus , ut quicunque deinceps
cauffam fuam regio intimaverit culmini de-
cernendam , nulla ratione fe de judicio fub-
moveat , nec quamlibet cum fuo adverfario
convenientiam agat , fed tamdiu cæpti nego-
tii propofitionem intendat , donec regalis cle-
mentia fpeciale partibus judicium promat .
Quod fi inchoatum negotium coram Princi-
pe , vel quos idem Princeps arbitrio fuo ele-
gerit , expedire neglexerit , & quamcunque
cum fuo caufidico definitionem peregerit , tam
petitor quam pulfatus tantum regiæ potefta-
ti perfolvere fe noverint , quantum ille cu-
jus petitio extiterit , pro cauffa ipfa conqui-
rere poterat : ita videlicet , ut quod regia po
teftas exinde facere vel judicare decreverit ,
in arbitrio voluntatis fuæ fubjaceat . Simili
quoque dampno & illi mul & tandi funt , qui
jurgia intentionum fuarum judiciali arpetunt
examine finienda , & poft cauffæ initium res
nuentes judicium de inchoato præfumpferine
inter fe depactire negotio . Sic quoque ut tam
judex quam fajo dampni ipfius exfolutionem
inter fe dividere debeant , fuoque juri habi-
turam obtineant . Quod fi ipfi cauffidici non
habuerint unde dampnum ipfum perfolvant ,
centenos ius flagellorum utrique accipiant .
Et fic denuo judex ille cauffam ipfam ter-
minandi licentiam habeat . Illos tantundem
a legis hujus jactura indempnes efficiant , qui-
bus aut regia juffio licentiam deliberationis
indulferit , aut quos judex ille qui cauffam
terminat , inter fe pacificandos abfolverit .
TITULUS III. De Mandatoribus &
Mandatis .
I. FLS. RCDS . REX ,
Quod Principum & Epifcoporum negotia non
per eos , fed per fuos fint agenda .
excellentiam ,
Magnorum culminum
quanto negotiis rerum dare judicium
de-
G 3

T
O
S G
I
GI I
S B
78 LE W LI
decet , tanto negotiorum moleftiis fefe im-
plicare non debet . Si ergo Principem vel
Epifcopum cum aliquibus conftiterit habere
negotium , ipfi pro fuis perfonis eligant , qui-
bus negotia fua dicenda committant : quia
tantis culminibus videri poterit contumelia
irrogari , fi contra eos vilior perfona in con-
tradictione cauffæ videatur affiftere . Ceterum
& fi Rex voluerit de re qualibet propofitio-
nem affumere , quis erit qui ei audeat ulla-
tenus refultare ? Itaque ne magnitudo culmi-
nis ejus evacuet veritatem , non per fe , fed
per fubditos agat negotium actionis .
II. RCDS. REX .
Ut judex primum a litigatore perquirat ,
utrum propria an aliena fit
cauffa prolata.
Judex primum a litigatore perquirat , utrum
propriam cauffam dicat , an alienam fortaffe
fufceperit . Interrogetur etiam cujus manda-
tum habeat . Et poftquam cauffam judicave-
rit judex , comprehendat in judicio , quem
aut ex cujus mandato audierit negotium pro-
fequentem , ac præterea mandati exemplar
accipiat illius affertoris apud fe , cum judicati
exemplaribus refervandum . Liceat tamen il-
li qui pulfatus eft , mandatum a petitore co-
ram judice petere : ut quam ob cauffam fue-
rit judicio præfentatus , vel quid tenor man-
dati contineat , indubitanter poffit agnofcere .
III. ANTIQUA •
Ut qui per fe cauffam non dicit , fcriptis
affertorem informet .
Si quis per fe cauffam dicere non porue-
rit > aut forte noluerit , affertorem ( i ) per
fcripturam fua manus , vel teftium fignis aut
fubfcriptionibus roboratam , dare debebit . Ita
1 V. ANTIQUA .
ut fi ifdem affertor aliquod conludium fe-
cerit , qualiter ab adverfario fuo poffit in ju-
dicio fuperari , aliud tantum de facultate fua
mandatori reftituat , quantum de rebus ejus
perdidit aut evertit , vel etiam quæ ipfe man-
dator obtinere feu adquirere debuit . Servo
tamen non licebit per mandatum cauffas quo-
rumlibet fufcipere , nifi tantum domini vel
I Colluvium .
( 1 ) Alfertorem . ) Qui ergo cauffam per fe
dicere nolebat , patronum poterat fubftituere .
In quo ( ficut & in aliis quampluribus Legis
Gothicæ partibus ) a vetere inftituto receffum
eft. Loccenius Antiq. Sveogothicarum lib. II.
cap. IV. de fequioribus quoque ævis verba fa-
ciens ; Prifci , ait , vel numquam vel raro ad-
vocatis procuratoribus ufi Junt , fed ipfi liti-
gantes , prout potuere , cauffamfuam egerunt . Hos
& antiquis Germanis exofos extitiffe exinde in-
nuitur , quod in Variana clade maxime in cauf-
farum patronos fævitum fit , prout colligimus
ex Floro lib. IV. cap. 17. hæc fcribente : Nibil
infultatione Barbarorum intolerabilius ; præcipue
tamen in caufarum patronos . Aliis oculos erue-
runt; aliis manus amputarunt ; unius osfuerunt ,
recifa prius lingua , quam in manu tenens Bar-
barus , Tandem , inquit , vipera fibilare defifte .
M
U
R
O
H
. II .
dominæ fuæ , ecclefiarum quoque vel paupe-
rum , five etiam negotiorum fiſcalium . ( 2 )
IV. FLS. GLS. CHDS . REX .
Ut in perfonis nobilibus quæftio per manda-
tum nullatenus agitetur ; & qualiter bu-
milior ingenuus five fervus per mandatum
quæftioni fubdatur .
Quæftionem in perfonis nobilibus nullate-
nus per mandatum patimur agitari . Ingenuam
vero & pauperem perfonam , atque in crimi-
ne jam ante repertam , non aliter ex man-
dato , fubdendam quæftioni permittimus , quam
ut mandator de eadem perfona , non fervo
fed ingenuo , per mandatum manu ſua ſub-
fcriptum , vel trium teftium adnotatione fir-
niatum , fpecialiter committat agendum . Et
fi fortaffe innocentem fecerit tormentis affli-
gi , fciat fe idem mandator cenfura illius
legis noxium retineri , quæ continetur in Lib.
VI. Tit. I. era fecunda ( 3 ) , ubi præcipi-
tur , pro quibus & qualibus rebus ingenuo-
rum perfonæ fubdendæ fint quæftioni . Reli-
quas autem criminales cauffas ita per man-
datum liceat committendas , ut , ficut prædi-
&tum eft , contra perfonam ingenuam , inge-
nuo affertori quæftionis actio committatur .
Servum vero per mandatum fubdere quæftio.
ni , tam ingenuo quam fervo jure concedi-
tur , hac videlicet conftitutione fervata : ut
fi tormenta vel dampna innocentibus fuerint
irrogata , ad omnem fatisfactionem mandator
judicis compellatur inftantia . Nec dimitten-
dus eft tam is qui mandatum accepit do-
nec aut mandator fit coram judice præftus ,
aut fatisfactionem adimpleat legum . Et ta-
men qui quæftionem ex mandato agitaturus
eft , ante fe vel ut proprii juris dominus, per
placiti vinculum a judice noverit obligandum .
Ut fi dilationem in cauffa patitur , qui
mandatum fecit , liceat ei immu-
tare mandatum .
Qui cauffam alicujus ex mandato fufcepe-
rit , ut negotium peragatur infiftat . Quod fi
protrahit tempus , & cauffa quæ forfitan ce-
lerius
( 2 ) Villadiego hic affert legem , feu legis
complementum hifce verbis : Otrofi dezimos ,
que todo fiervo de Emperador o de Rey , puede
fazer demanda in juyzio fobre cofa que partene-
ciele a fu fenor , o por razon de fu perfona mif-
ma; e efia mayoria fue otorgada
- a tales fiervos
como eftos , por honra de los Jenores cuyos fon .
( 3 ) Era fecunda . ) Alluditur ad legem 2.
Tituli I. Libri VI. Era hic eft numerus , fe-
tio , caput. Confule inter cætera formulam
Baluzianam XVI. Volumine III. Collectionis
noftræ , ubi legitur : Theodofiano nono in ira pri-
ma; hoc eft Titulo I. Lege 9. Codicis Theodo
fiani , De accufat. & infcript. Credo hanc effe
vocem Latino Barbaram derivatam ab Ar ,
principium . V. Wachter . Gloffar. V. Ar.
 LEGIS WISIGOTHORUM
lerius poterat expediri , aut occafionibus fu-
perfluis , aut fraudulenta dilatione fufpendi-
mandator recurrat ad judicem : & qui
mandatum acceperat , fi malicia alicujus , aut
cupiditatis vel negligentiæ vitio , adverfario
præfente vel judice , fufceptum negotium ul-
tra x. dies abfque præcepto judicis dilatave-
rit , is qui mandaverat , aut per fe propone-
re, aut alicui quem elegerit fuam liceat com-
mittere actionem ,
VI, ANTIQUA ,
Ne sauffam fufcipiat femina per manda-
tum ; liceat vero ei ut propria
exfequatur negotia,
Femina per mandatum cauffam non fufci-
piat , fed fuum proprium negotium in judi-
cio proponere non vetetur . Maritus fane non
fine mandato cauffam dicat uxoris , aut cer-
te ante judicem , feu alios quos judex ele-
gerit , fe tali obliger vinculo cautionis , quo
uxor negotium ejus non revolvat & fi re-
volverit , dampnum quod cautio demonftrat ,
maritus excipiat , qui fine mandato cauffam
dicere præfumpfit uxoris , Quod fi maritus
cauffam quam fine mandato conjugis fuæ pro-
fequebatur , amiferit , uxor nullum præjudi-
cium pertimefcat ; fed aut per fe negotium
profequatur ,aut cui voluerit , ea quæ ipfi
competunt profequenda commender . Ita ut
fi marito per judicium jufte fuperato , denuo
ad cauffam dicendam adverfarium illum , qui
victor extiterat , pars mulieris crediderit con-
vexandum , atque in judicio fecundo patue-
rit , eundem ejus maritum non indebite vi-
&tum fuiffe: noverit eadem mulier non fo-
Jum fe judici , qui cauffam prius examina-
vit , fed & illi cauffidico , quem iteratim ad
judicium compulit , juxta legis fententiam effe
fatisfacturam ,
VII, ANTIQUA ,
Ut ficut lucrum , ita & dampnum reverta-
tur ad mandatorem : de commodis etiam
mandatum accipientis .
Sicut lucrum ita & dampnum , juxta con-
ditionem mandati , ad eum qui cauffam man-
daverit revertatur . Ita ut qui cauffam ex
mandato dixerit , & fideliter ut negotium
peragatur , inftiterit , ab eo mandator nec
mandatum repetat , nec ipfam poftea ad a-
lium transferat actionem . Quia injuftum val-
de eft , ut mercedem fui laboris amittat ,
qui pro fufcepta cauffa fideliter elaboraffe co-
gnofcitur . Ita ut is qui negotium profe-
quuturus eft , ante cauffæ principium cum
mandatore definiat , quantum pro commodo
fui laboris finito negotio ab eo fit acceptu
rus . Quod fi receptam rem profequutor in-
fra tres menfes reddere neglexerit mandato-
ri , quicquid de eadem cauffa pro quacunque
definitione confequi potuit , perdat , & man-
dator judicis inftantia rem fibi competen-
tem accipiat .
LIB. II.
79
VIII. ANTIQUA ,
Ut fi mortuus fuerit is qui mandatum acce
pit , commodum illi debitum beredes
ejus accipiant .
Qui mandatum fecit , fi mortuus fuerit an-
tequam cauffa dicatur , mandatum quod fe-
cerat , non valeat ; & qui mandatum fufce-
pit , fi antequam cauffa dicatur fuerit morte
præventus , mandatum nullam habeat firmi-
tatem . Quod fi antequam moreretur , cauf-
fam dixiffe dinofcitur , atque per fuam in-
ftantiam ad fines ufque legitimos perduxiffe ,
& tamen quocunque cafu intercedente nec-
dum finita res aut exacta remanfit ; fi ad
hunc forte terminum fuerit cauffa deducta ,
quo eam ille qui per mandatum fecutus eft
jam antea acceleraverat , omne lucrum quod
ipfe fuerat habiturus , heredibus ejus a man-
datoris partibus exfolvatur ,
IX. FLS. GLS. CHDS . REX.
Qualibus perfonis potentes , & quali-
bus pauperes profequendas actio-
nes injungant .
Nulli liceat potentiori , quam ipfe eft qui
committit , cauffam fuam ulla ratione com-
mittere , ut non æqualis fibi ejus poffit po
tentia opprimi vel terreri . Nam etiam fi
potens cum paupere cauffam habuerit , & per
fe afferere noluerit , non aliter quam æquali
pauperi aut fortaffe inferiori a potente pote-
rit cauffa committi . Pauper vero , fi volue-
rit , tam potenti fuam cauffam debet com-
mittere , quam potens ille eft , cum quo ne-
gotium videtur habere .
X. FLS. CHDS . REX.
Quod liceat bis , quibus commiffus eft fifcus ,
pro re fifci quibufcunque voluerint
injungere rationes ,
Nullus quidem rerum fifcalium temerator
debet exiftere . Tamen fi quando quidem
pro jure fifci contra quemlibet provenerit in-
tentione moveri , ille cui commiffa res eft ,
apud Comitem civitatis vel judicem habebit
profequendi .
licentiam legaliter negotium
Quem fi abfentem a loco , ubi res agenda
eft, effe contigerit , vel occafio eum quæ-
cunque fufpenderit , aut etiam per fe propo
nere fortaffe noluerit , eandem utilitatis pu-
blicæ actionem per mandatum injungere pro-
fequendam cui elegerit , fui fit indubitanter
arbitrii .
TITULUS IV. De Teftibus & Teftimoniis ,
1. FLS . GLS. RCDS . REX .
De perfonis quibus teftificari non liceat .
H five venefici , & qui raptum fecerint ,
Omicidæ , malefici , fures , criminofi ,
vel
 80 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. II.

vel falfum teftimonium dixerint , feu qui ad
fortilegos divinofque concurrerint , nullatenus
erunt ad teftimonium admittendi .
II. FLS. GLS. RCDS . REX.
Quod teftibus fine facramento credi non pof-
fit, &fi utraque pars proferat teftem ,
cui debeat credi, fi vera tefti-
ficari neglexerit teftis .
Judex cauffa finita , & facramento fecun-
dum leges , ficut ipfe ordinaverit , a teftibus
dato , judicium emittat ; quia teftes fine fa-
cramento teftimonium perhibere non poffunt .
Quod fi ab utraque parte teftimonia æqua-
liter proferantur , difcuffa prius veritate ver-
borum , quibus magis debeat credi , judicis
æftimabit electio . Certe fi ammonitus quif-
quam a judice , de re quam novit teftimo-
nium perhibere noluerit , aut fi nefcire fe
dixerit , id ipfum etiam jurare diftulerit , &
per gratiam aut per venalitatem vera fuppref-
ferit : fi nobilis fuerit , teftimonium poftea in
nullo judicio dicere permittatur , nec tefti
monium ipfius recipiatur ulterius . Quod fi
licet ingenuæ , minoris tamen fuerint digni-
tatis perfonæ , & teftimonio careant , & cen-
tena flagella infamati fufcipiant : quia non
minor reatus eft vera fupprimere , quam fal-
fa confingere .
III. FLS . GHDS . REX.
De inveftiganda juftitia , fi aliud loquatur
teftis , aliud fcriptura .
Quotiens aliud teftis loquitur , quam ea
fcriptura continet , in qua ipfe fubfcripfiffe
dinofcitur ; quamvis contra feripturæ textum
diverfa verborum a teftibus fit impugnatio ,
fcripturæ tamen potius conftat effe creden-
dum . Quod fi teftes dixerint , eam quæ of
fertur fcripturam minime roboraffe ; prolator
ejus probare debebit , utrum ab eifdem te-
ftibus fcripturam fuiffe roboratam conftiterit .
Et fi hoc ipfe quibuslibet aliis documentis
convincere fortaffe nequiverit , experientia
judicis id requirere follerter curabit . Ita ut
pro manus comprobatione teftis ille qui ne-
gat , judice præfente fcribat : qui etiam plus
1 Defecerint ,
cogatur fcribere , ut veritas facilius innote
fcat . Ubi fcilicet hoc omnino quærendum
eft , ut fcripturæ quærantur & præfententur ,
quas antea fecit five fubfcripfit . Et fi tota
ifta defuerint , tunc conditionibus editis ju-
rare non differat , quod nequaquam illi fub-
fcriptor accefferit . Et fi pofteà quocunque
modo patuerit , pro extinguenda veritate
mentitum eum fuiffe , falfitatis notatus in-
famia , fi honeftior perfona fuerit , quantum
ille perdere potuerat , cujus parti teftimonium
perhibere contempfit , tantum dupla ei fa-
tisfactione compellatur exfolvere . Si certe
inferior eft perfona , & unde duplam rem
dare debeat , non habeat ; & teftimonium
amittat , & c. flagellorum ictus extenfus ac-
cipiat . In duobus autem idoneis teftibus ,
quos prifca legum recipiendos fanxit auto-
ritas non folum confiderandum eft , quam
fint idonei genere , hoc eft , indubitanter in-
genui , fed etiam fi fint honeftate mentis
perfpicui , atque rerum plenitudine opulen-
ti ( 1 ) . Nam videtur effe cavendum , ne
forte quifque compulfus inopia , dum necef
fitatem tolerat , præcipitanter perjurare non
metuat .
IV . FLS . GLS. CHDS. REX.
Servo non credendum , & qualibus Regis
fervis debeat credi ,
Servo penitus non credatur , fi fuper ali
quem crimen objecerit , aut etiam fi domi-
num fuum in crimine impetierit , Nam etfi
etiam in tormentis pofitus exponat quod ob
jicit , credi tamen illi nullo modo oporte-
bit : exceptis fervis noftris , qui ad hoc re+
galibus fervitiis mancipantur , ut non imme-
rito Palatinis officiis liberaliter honorentur ;
id eft , ftabulariorum , gillonariorum , argen
tariorum , coquorum quoque præpofiti ( 2 ) ;
vel fi qui præter hos fuperiori ordine vel gra-
du præcedunt ; quos tamen omnes & regia
poteftas jugiter non habet incognitos , & nul-
lis eos effe conftat pravitatibus aut crimini-
bus implicatos . Quibus utique vera dicendi
vel teftificandi licentia , ficut & cæteris in-
genuis , hac lege conceditur . De reliquis.
tem ad Palatinum fervitium pertinentibus ,
qui-

( 1 ) Rerum plenitudine opulenti . ) In lege te Cangio in Gloffario hac voce , in aula Res
quoque Langobardica XXVII. Lotharii I. quoad gum Francorum is erat , penes quem Thefau-
cauffas ibi memoratas in teftimonium recipi in- rarii ex fifco quotannis certam pecuniæ fum-
hibentur pauperiores perfonæ , hoc eft , illi qui mam deponebant ad Regiæ domus impenfas .
non habent , fed alia de cauffa ab ea , quæ hic Ejus generis officium extitiffe & in aula Go-
allegatur ; fcilicet fi convicti fuerint falfum di- thorum Regum innuitur hac lege . Cæterum
xiffe teftimonium , unde fecundum legem compofi- animadverfione dignum eft , ad quam illuftria
tionem plenam facere poffint . officia afcenderent fervi fifcalini . Sed & com-
( 2 ) Præpofiti . ) Hos Italice diceremus , Gran munis fortis fervos , atque libertos ad Palatina
Scudieri , Gran Bottiglieri , Gran Teforieri di Cor- officia adfpiraffe colligimus ex Canone VI. Con-
te , Gran Maftri delle Cucine . Quidam rati funt cilii Toletani XIII , quo id inhibitum fuit .
argentarios hic effe eofdem ac monetarios . His Nil mirum ergo , fi Tacitus Germ. cap. XXV .
favet Hifpanica verfio , quæ tamen tum hic , de libertis afferat , quod in Gentibus , quæ re-
tum quoque aliis in locis non femper affequi- gnantur .... & fuper ingenuos , & fuper nobi-
tur fenfum legis . Profecto de officiis Palatinis les afcendunt .
fermo fit ; & Argentarii Regis munus , docen-
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. II. 81

quicunque aliquem ad teftimonium crediderit rit , tam auctor fceleris , qui in interitum
advocandum , non aliter ei fides accommo- intendit alterius , quam is qui rerum avidi-
dabitur , nifi regia poteftatis electio jufta & tate cupidus teftificandi præbuit falfitatis af-
honefta permiferit effe credendum , quod ille fenfum , pari fimul fententia ut falfarii .te-
a fe noverit effe teftificandum , neantur , atque infuper ad aliorum terro-
rem ( 1 ) centenis flagellis , & turpiter de-
V. FLS. GLS. RCDS. REX . calvati perenni infamiæ fubjacebunt .

Ne teftes per epiftolam reftimonium VII. FLS . GLS . ERVIGIUS . REX.

reddant ; & qualiter injungi
teftimonium poffit.
" De his qui falfum probantur teftimonium pro-
tuliffe: & de fpatio fex menfuum , quo te-
Teftes non per epiftolam teftimonium di-
fem liceat infamare , five ut fuper mor-
cant , fed præfentes quam noverint non ta-
tuum non liceat teftimonium dicere .
ceant veritatem . Nec de aliis negotiis tefti-
monium dicant , nifi de his tantummodo , Falforum teftium obftinata nequitia , ne-
quæ fub præfentia eorum acta effe nofcun- fcit habere modum falfa dicendi , fed crimi-
tur . Certe fi iidem teftes , aut parentes , vel ni crimen nititur copulare perjurii . Et ideo
amici , five ætate decrepiti , vel infirmitate quia deteftandos hujufmodi fceleris præfum-
gravati , aut in alia & longinqua provincia prores divina lex mortis fententia dampnat :
conftituti , de re quæ ipfis eft cognita tefti- illos fcilicet , quos contra fratrem fuum fal-
monium aliquibus injungendum putaverint ; fum dixiffe teftimonium poteftas judiciaria
& fi non fint omnes de uno territorio , qui comprobat : nos proinde ram nefariis perfo-
teftimonium dicendum committunt , in eo ta- nis aufum fecundo teftificandi fubducimus ,
men territorio , ubi ille commanet , qui plus quos non humanis fed divinis vocibus jam
ex his videtur idoneus , congregentur ; & an- mortuos approbamus .
Et ideo fi quis tefti-
te ejufdem territorii judicem , vel coram his monium pro qualibet re in præfentia judi-
quos judex elegerit : & mandatum faciant cis dederit , & cauffa per ejus teftimonium
idoneis ingenuis quibus voluerint , & de quo probata extiterit , fi forte in poftmodum fa-
illis eft cognitum per conditionis feriem ju- vore , terrore , vel munere pulfatus illius
rare procurent , qualiter quibus teftificandi cauffidici , qui victus primum per ejus tefti-
viciffitudo committitur , id indubitanter ubi monium fuit , dicat fe idem teftis falfum di-
neceffe fuerit fuo facramento confirment , xiffe teftimonium quod primitus protulit , &
quod jurare mandatores fuos juftiffime & evi- fecundo aliud reftificare , unde prima quæ
dentiffime per femetipfos audierint . Aliter dixerat fubvertere velit , ftante fuperiore le-
autem mandatum de talibus negotiis edi- ge , id novella tenendum fanctione præcipi-
tum apud omnes judices erit femper in- mus : ut nec teftificare illi fecundo fit lici-
validum . tum , nec cauffa ipfa de qua ipfe perjurus te-
ftis ante juraverat , ulterius per ejus teftimo-
VI. FLS. GLS. RCDS. REX, nium revolvatur : excepto fi aliis melioribus
& legitimis teftibus , five etiam veridicis fcri-
De his qui falfum teftimonium dicunt .
pturis , revolutio ordinata cauffæ poffit acci-
Si quis contra alium falfum teftimonium dere , ut fecunda determinatione judicii per
dixerit , & in mendacio inveniatur , aut fi alium ficut dictum eft teftem , vel veriffi-
ipfe certe dixerit , quod falfum teftimonium mæ fcripturæ oftenfionem , licentia fit nego-
dedit : fi major loci perfona eft , det illi de tium reparanda cauffæ retexere . Nam & fi
propria facultate fua , contra quem falfum quis cauffæ fuæ cupiens accelerare propofi-
teftimonium dixit , tantum quantum per te- rum , teftem in judicio protulerit : fi ille ,
ftimonium ejus perdere debuit , & fe teftifi- contra quem cauffam habet , præfens adfue-
care ultra non noverit . Quod fi minor loci rit , & quid in reprobatione cblati teftis op-
perfona eft , & non habuerit unde compo- ponat , nefcire fe dixerit : res fiquidem ipfa
nat , ipfe tradatur in poteftatem illius , con- de qua agitur , per oblatorum teflium teſti-
tra quem falfum teftimonium dixerat , fervi- monium , in jure illius , a cujus parte tefti-
turus . Nam omnino per talium teftimonium , ficaverunt , judicis inftantia contradatur . Illi
qui fe primitus falfa teftificaffe prodiderint , tamen perfonæ , quæ fe in derogatione pro-
cauffa ipfa revolvi non poterit : excepto fi latiteftis , nefcire fe dixerit quod objicere
aliter evidentior ordo veritatis claruerit : id poffit , licentiam confulta pietate porrigimus ,
eft , aut per legitimum alium & melioratum qualiter infra fex menfes , & vitia ignorati
teftem , aut per juftos & legales ordines fcri- teftis perquirat , & cauffe negotium reparare
pturæ. Quicunque autem vel beneficio cor- intendat . Quod fi infra fex menfes non po-
ruperit aliquem , vel circumventione quali- tuerit , & vitia prædiétorum teftium quære-
bet falfum teftimonium dicere perfuaferit , re , & coram judice eorum infamiam com-
dum evidens hujus rei commentum patue- probare , tranfactis fex menfibus , nullum jam
ei

( 1 ) Atque infuper ad aliorum terrorem . ) Hæc ufque ad finem legis defunt in Hifpanico ,
 82 LEGIS WISIGOTH
OR
ei ultra temporis fpatium dabitur , quo aut
prolatum teitem infamem effe convincat , aut
alium teftem pro eadem cauffa in judicio
proferat : fed quod teftimonio eorum extite-
rit alligatum , valebit perpetuo modis omni-
bus inconvulfum . Et tamen fi is , cui liei-
tum eft per fex menfes vitia teftium accu-
•
fare , legitimam fortaffe infra conftitutum
tempus probationem invenerit , qua prolatum
contra le teftem infamem poffit convincere ,
fupra eos quos viventes potuerit infamare ,
licitum erit cauffidice adductum teftem pro-
ducere : Nam fi aliquem de numero illorum
teftium , qui primum juraffe nofcuntur , con-
ftiterit fuiffe defunctum , nullum fuper mor-
tuum teftimonium dabitur . Nec in talibus
vel quibuslibet aliis cauffis teftimonium vivi
fuper mortuum ullo modo admittetur : ex-
cepto fi per legitimum & manifeftum fcri-
pturæ textum , ubi ipfe qui defunus eft ,
aut reum fe criminis effe agnofcens fubfcri
pfit , aut jufto æquitatis judicio publice de
notatus apparuit . Et hæc quidem de infa-
matione , qua quifquis ille obnoxius , ad di
cendum teftimonium non admittatur , dicta
fufficiant . Cæterum fi debitum defuncti vel
præfumptio accufetur , juxta legem aliam li-
citum erit cauffidico , aut per veridicum te-
ftem , aut per legitimam fcripturam , debi-
tum mortui vel præfumptionem convince
re & propofitum partis fuæ negotium con-
fummare . ( 1 )
VIII. FLS . CHDS , REX .
De his qui ad falfum teftimonium dicendum
alios provocant , vel fervos alienos ad
libertatem impellunt .
Si quis contra hominem ingenuum & ad
verfus libertum , aliquem provocaffe convin
citur falfum dicere teftimonium , tantum illi
componat quem per falfam teftificationem co-
nabatur addicere vel damnare , quantum , fi
jufte eum obtinuiffet , poterat de ftatu vel
de rebus ejus adquirere . Si vero teftis fim-
pliciter ab alio teftimonium invitatus fal-
fa contra ingenuum atque libertum teftificaf-
fe dinofcitur, qualiter per ejus teftimonium
in fervitutem quifquam humiliaretur ; & ta-
men ille , qui teftem protulit , confcius frau-
dis hujus non invenitur , folus teftis ipfe fu-
1 Facilitas . a Intentio .
(1 ) Poft legem VII. adeft lex in Hifpanico
præfatam legem corrigens , cujus tenor eft : Al
Principe conviene demostrar jufticia a lo pueblo ,
e judgar derecho , fegondo la ley , emendar los de-
rechos fegondo como es razon : e porque antiqua-
mientre fu etabelecido en la ley, que fi dalgun
ome quifieffe defdizer la teftimonia , e defpues di-
xeffe ante el juiz , que aun non fabie nada que
dixiffe luego contra ela , que ovieffe feis meses de
plazo para Jabelo , e para mostrar lo plevto por
otros testigos e fi enaqueles feis meses non podief-
fe nada probar , dali adelantre non puede dar
nenguna teftimonia , e lo que dixeran los primeros
teftigos valia: e efto tenemos nos por gran tuerto ,
LIB. II.
UM
periori fententia , id eft , ficut ille qui tes
ftem ad falfum teftimonium provocavit , ei ,
quem fuo teftimonio decipere voluit , obno
xius maneat . Ita ut fi non habuerit unde
componat , in poteftate ejus , cum hoc quod
habere videtur , perenniter ferviturus trada
tur . Id autem & de illis decernimus obfer-
vandum , qui ut fervos alienos ad liberta-
tem perducerent , aut falfum teftimonium
dixiffe reperiuntur , aut eam intentionem ad-
hibere conati funt , ut ab eis provocati per
eorum inftantiam ad ingenuitatis libertatem
indebita poffint aliquatenus infultatione ve,
nire
IX. FLS. RCDS . REX ,
In quibus cauffis poffint teftificari fervi ..
I
Quod utilitati multorum eft congruum ,
non eft noftræ legis decreto prætermitten
dum : ne tanto cuiquam pateat nocendi fa
cultas , quanto nihil effe putat ex lege quod
metuat . Quia ergo multotiens inter ingenuos
reperitur exorta cædes , & nullus adeffe in-
genuus , qui cadis ipfius patefaciat evidenter
fcelus ; adeo fi nullus ingenuorum adfuerit,
credi fervis omnino oportebit : ut qualiter
inter eos cæfio facta conftiterit , agnofci eif
dem teftificantibus poffit . Verum quia & in-
terdum juftitiæ cognitio deperit , dum inge
nuorum dignitas , aut longe pofita , aut de
proximo ignota confiftit : tunc credi permit
timus fervis , cum ingenui nullatenus adfue-
rine , qui aue vicini fint , aut de re qua agi
tur cogniti habeantur . Certe nec de aliis
cauffis , nec de majoribus rebus effe fibi cre-
dendum fciant , nifi de minimis quibufcun
que rebus , ac de terris , aut vineis , vel de
ædificiis , quæ non grandia effe conftiterint :
propter quod folet inter heredes aut vicinos
poffeffores inftantia exoriri . Sed & de man-
cipiis credendum eft eis , quare contingit ea
vel ab aliis occupari , vel indebite retineri ,
aut etiam a dominorum jure inlicite evaga
ri : ut per eorum veram cognitionem valeant
res ipfæ dominis reddi, & ipforum indubitata
notitia jufte poffit intentionis cauffa fopiri .
Non tamen illis aliter credi poterit , nifi &
ab omni crimine alieni extiterint , & gravi
oppreffi paupertate non fuerint . Ita ut con
tra ingenuorum dignitatem , corum teftimo
nium
que la jufticia que ven de Dios que defperezca en
poco tiempo , la que nunca deve ofalecer , E po-
rende eftabelecemos en esta ley por todos los omes
de nueftro Regno , que todos los pleytos , quefuron
compecados depues que aquela ley fu fecha , efu
ron vengados por ela : ma los que an de fer da
qui adelantre non agan fermidumbre por aquela
ley , mas aquel tiempo de los feys mefes fea tolli
do , e todo ome daqui adelantre pueda provar fo
pleyto por bonas teftimonias fegundo la ley del Rey
don Citafiundo , que fu fecha ante , e dar otras
teftimonias porque pueda provar fo pleyto ata tre-
ynta anos .
!
 LEGIS WISIGOTHORUM
nium accipi nullatenus poffit , nifi , ut fupra
dictum eft , cædem exoriri contigerit ,
X. FLS. CHDS. REX .
De his qui fe placitorum fcriptis obli-
gant , ne pro aliorum cauffis
veritatem dicant
Plerofque cognovimus , ita fe interdum per
placitum obligare , ut pro fua fuorumque uti
litate teftificari non differant : fi quis autem
contra eos habuerit teftimonium dicere , nul-
latenus adquiefcant . Quod quia fatis eft con-
trarium veritati , hanc oinnes judices fe no-
verint habere licentiam , ut talia commenta
inftanter inquirant , & inventa difrumpant ;
atque quos eadem placita nominaverint , cen-
tenis flagellis verberandos infiftant . Ita ta-
men ut ifta difciplina non ad infamiæ no-
tam eis pertineat ; fed reftificandi quod co-
gnitum habuerint , fit illis ex lege conceffa
femper & indubitata libertas .
XI. FLS. GLS. CHDS . REX
De quibus annis poffunt teftificari minores
Hæc ætas erit conftituta in minoribus an-
nis ad teftimonium admittenda : ut poftquam
puer aut puella quatuordecim vitæ fuæ annos
impleverint , fit illis in cauffis omnibus tefti-
ficandi indubitata licentia .
XII. ANTIQUA EMENDATAQUE NOVITER ,
Ut contra extraneos parentela & propin-
quitas teftimonium minime dicant,
Fratres , forores , uterini , patrui , amitæ ,
avunculi , matertera, five eorum filii : item ,
nepos , neptis , confobrini , vel amitini , in
judicium adverfus extraneos teftimonium di-
cere non admittantur : nifi forfitan parentes
ejufdem cognationis inter fe litem habuerint ,
aut in cauffa de qua agitur aliam omnino
ingenuitatem deeffe conftiterit . ( 1 )
TITULUS V. De Scripturis valituris & in-
firmandis , ac defunctorum yolunta-
tibus confcribendis ,
1. NOVIT. EMD. FLS. CHDS, REX ,
Quales debeant fcripturæ valere .
Scripture quæ diem & annam habuerint
evidenter expreffum , atque fecundum le-
gis ordinem confcriptæ nofcuntur , feu condi-
( 1 ) Poft legem XII. lex in Hifpanico legi-
tur , quæ fic effertur : Si alguno per cuita nega❤
re la verdat , o fe perjurare , el juez pues que lo
fopiere , mandelo prender , e darle cien açotes , e
' tatam. Obtinuiffe tunc credo , quod & hodie
fal retraydo por fiempre , e non pueda fer teftimo
nio contra ninguno , y el juez mande dar la quar.
ta parte de fu buena a aquel que engaño por fu
perjurio , affi como diximos de los falfos en la ley
de fufo .
(2 ) Subfcriptionem , vel fignum . ) Signum a
LIB. II. 83
toris vel teftium fignis fuerint aut fubfcri-
ptionibus roboratæ, omni habeantur ftabiles.
firmitate . Simili quoque & illæ fcripturæ va-
lore conftabunt , quas etfi auctor fubfcribere
ægritudine obfiftente non valuit , in eis ta-
men qui fubfcriptores accederent poftulavit :
ficque fubfcriptionem vel fignum ( 2 ) ad vi
cem illius auctoris , ille qui eft rogatus im-
prefferit . Hoc tantum eft obfervandum , ut
fi conditor talium fcripturarum de hac ipfa
ægritudine qua detinebatur revaluerit , fi hoc
ipfum quod in hujufmodi fcripturis teftatus
eft firmum effe voluerit , manu fua illud fo-
lita fubfcriptione corroboret , & fic plenam ,
quod teftari vifus eft , obtineat firmitatem
Si autem eundem teftatorem de hac ægritu-
dine mori contigerit , teftis ipfe qui ab eo
rogatus acceffit , juxta aliam legem infra ſex
menfes fubfcriptas a fe fcripturas roborare
curabit .
II. ANTIQUA .
De pactis & placitis confervandis vel
confcribendis ,
Pacta vel placita quæ per fcripturam legi-
time ac juftiffime facta funt , dummodo in
his dies & annus fit evidenter expreffus, nul-
latenus immutare permittimus .
III,
Ne incognitam fibi fcripturam quifquam te
fis fubfcribere audeat aut firmare .
Quarumlibet fcripturarum feriem advoca-
tus teftis , fi non aut per fe antea legerit ,
aut coram fe legentem audierit , fubfcribere
penitus non audeat . Quod fi præfumpferit ,
teftimonium ejus quod ille incaute perhibuit ,
in nullo permittimus accipi : quia incogni-
tus illic fubfcriptor acceffit . Nec ftabilis illa
judicabitur fcriptura , quam nulla reftium fir-
maverit cognitio vera .
IV, ANTIQUA . FLS . GLS . EGIGA . REX.
Contra priorum definitionem filio vel heredi
non licere venire .
Filio vel heredi contra priorum juftam ac
legitimam definitionem venire non liceat .
Quia jufte repellitur præfumptio illius , qui
facta feniorum injufte conatur irrumpere ,
V.
fubfcriptione diftinguitur . Idem & in Concilio
Toletano X. occurrit cap. 4. Scriptis profeffionem
fuam faciat , a fe aut figno aut fubfcriptione no-
apud nos obtinet , ut fcribere nefcientes fignum
crucis propria inanu exarent pro fubfcriptione .
Qui mos & in veteribus chartis fe prodit , Vi-
de in Volumine II. Collectionis noftræ Formu
las , feu chartas Alamannicas , Goldafti XVII.
XVII.
>
 84 LEG WI
IS
V. FLS. CHDS. REX .
De dampnis eorum , qui contra pa&ta &pla-
cita fua venire contendunt .
Qui contra pactum vel placitum jufte ac
legitime confcriptum venerit , quod non for
fitan perfona potentior violenter extorferit ,
antequam cauffa dicatur , poenam quæ in pa-
to vel placito legitime continetur exfol
vat : deinde quæ funt in pacto vel placito
definita ferventur . Pactum vero vel placi-
tum convenienter ac juftiffime inter partes
confcriptum , fi etiam poena in eis inferta
non fuerit , revolvi aut immutari nulla ras
tione permittimus . Et ideo quæ in pactis vel
placitis continentur vel monftrantur fcripta ,
plenam habeant firmitatem , fi tamen quifquis
ille pactum vel placitum juftiffime & de re
fibi debita confcripfiffe videatur .
VI. FLS, GLS. RCDS . REX.
Ne valeant definitiones vel pacta fervorum ,
fine juffu dominorum .
Et honeftas hoc habet , & juftitia hoc ad-
firmat , ut quæ fervi non jubentibus domi-
nis , feu per fcriptum pacifcuntur , five per
teftem definunt , nullo firmo robore peni-
tus habeantur .
VII. FLS. RCDS . REX .
De turpibus & illicitis rebus .
De turpibus & illicitis rebus inter quaf-
cunque perfonas , ficut nullum pactum aut
mandatum vel placitum , ita nec dampnum ,
nec quamcunque definitionem ex omnibus
nullo tempore decernimus poffe valere .
VIII. FLS. GLS. CHDS. REX ,
Ne fub unius nomine cauffæ , res alia vel
perfona callidis definitionibus oblige-
tur: de poena etiam , quæ fit
in placitis inferenda .
I
Pravis ac malignis moribus improborum
juftitiæ femper eft fententiis obviandum . I-
deoque quia dira perverforum cupiditas ita
fæpe plurimos novarum fraudium molitione
conlaqueat , ut cum pro re qualibet adim-
plenda fit pactio , res eorum fimul obligent
& perfonas : hoc fieri omnimodo prohibe-
mus. Sed quotiens undelibet placitum con-
fcribitur , non amplius in tranfgrefforis pee-
na , quam duplatio reddendæ rei , vel tripla-
tio rerum 2 , in fatisfactione taxetur : res tamen
omnis aut perfona nullatenus obligetur . Quia
injuftum penitus approbamus , ut unius cauf-
fa debiti . rerum fiat omnium perditio vel
1 Definiunt . 2 Triplatio nummorum .
4 De fuperfluis fcripturis & fuper ordinem legis confectis .
(1 ) Sola vero poteftas regia . ) Hæc ufque ad
finem legis non habentur in Hifpanico .
LIB . II .
SI
GO
TH
Ona
perfo Quodcunque igitur contra legis hu
R. U
M
jus decretum , confcriptum placitum five de-
finitio facta fuerit , ubicunque fit reperta ,
vacua omnimodis & invalida reputetur . So-
la vero poteftas regia ( 1 ) erit in omnibus
libera , qualemcunque jufferit in placitis in-
ferere pœnam .
IX. ANTIQUA • 3
Quod omnis fcriptura vel definitio , qua
per vim & metum extorta fue-
rit , valere non poterit .
Pactum quod per vim & metum extorfes
rit perfona potentior vel inferior , five pla
cita vel reliquas fcripturas , id eft , fi ille
qui pacifcitur , aut in cuftodia mittitur , aut
fub gladio mortem forte timuerit , aut ne
poenas quafcunque vel ignominiam patiatur ,
vel certe fi aliquam injuriam paffus fuerit :
hujufmodi pactio vel fcriptura quælibet nul-
lam habeat firmitatem .
X. ( 2 ) FLS. GLS. RCDS. REX.
De fuperfluis fcripturis confectis 4
Plenæ difcretionis ordo eft incertis adhibe
re cognitionem , & dubiis conjicere fidem ९
Quia ergo de ftatu fcripturarum folet dubie-
tas in controverfiis exoriri : ideo præcepto
decernitur evidenti , ut quicunque virorum
ac fœminarum , teftamenta , donationes , do-
vel quafcunque fcripturas conficit , am-
plius quam lex jubet , in quibufcunque par-
tibus five perfonis , vel contra fanctionem le-
gis , de quarumcunque rerum diftributione de-
creverit , non ideo ex toto habeantur inva-
lida , quia ordo præfixus videtur effe tranf
greffus : fed manentibus cunctis , quæ falu-
brius ex legis auctoritate fubfiftunt , illa fo-
la decidant quæ contra legem inveniuntur
manere defcripta atque decreta . Hujus rei
evidenter judices negotiorum hoc tenore de
fcripta ordinabunt : ut ille qui plus conficit
per fcripturæ feriem , quam oportuit , hoc
folum accipiat quod auctoritas legis demon-
ftrat , & reliqua hi quibus legitime deben-
tur, vigore juftitiæ confequantur .
XI , FLS. CLS, CHDS . REX .
Que fcripture valere poterunt , fi ab his
falte fuerint , qui funt in annis
minoribus conftituti .
•
In minoribus annis conftituti , fi teftari de
rebus fuis , vel alias quafcunque definitiones,
facere , feu per fcripturam , five per idoneum
teftem , in quibufcunque perfonis elegerint ,
infra quartum decimum annum non illis ali-
ter licentia erit , nifi gravis languor occur
rerit ,
3 FLS. CHDS. R.
( 2 ) Hæc lex non adeft in Hifpanico .
 LEGIS WISIGOTHORUM
rerit , per quem eos fortaffe mori fufpicio
fit . Quod fi eos neceffitas hujus cauffæ com-
prefferit , utrifque a decimo ætatis ipforum
anno ( 1 ) faciendi quod voluerint libertas
plena manebit . Quod fi ab ægritudine con-
valefcere potuerint , quicquid eos ordinaffe
conftiterit , totum invalidum erit : donec aur
rurfus ægrotantes iterum quæ ordinaverant
nova ordinatione reforment , aut venientes
ufque ad plenum quartum decimum annum
in omnibus judicandi de rebus fuis liberam
habeant abfolutamque licentiam . Ab infan-
tia vero vel in qualibet ætate dementes effe-
&
ti , & in eo vitio abfque intermiffione tem-
poris permanentes , nec teftimonium reddant ;
nec fi quam forte voluntatem ediderint , nul
2
Jam poterit firmitatem habere . Nam fi per
intervalla temporum vel horarum falutem vi-
dentur recipere , & integra interdum mente
perfiftere , de fuis ferre judicium prohiberi
non poterunt .
XII. FLS. GLS. RCDS. REX .
Qualiter confici vel firmari conveniat ulti-
mas bominum voluntates ,
Morientium extrema voluntas , five fit au-
Atoris & teftium manu fubfcripta , five utra-
rumque partium fignis extiterit roborata , feu
etiam & fi auctor fubfcribere vel fignum fa-
cere non prævaleat , alium tamen cum legi-
timis teftibus fubfcriptorem vel fignatorem or-
dinationis fuæ inftituat : five quoque fi tan-
tummodo verbis coram probatione ordinatio
ejus , qui moritur , patuerit promulgata , hæc
ordinationum quatuor genera omni perenni-
tet valore perfiftant . Id tantum magnopere
procurandum eft , ut fcripturæ illæ , quæ fe-
cundum primi & fecundi ordinis confectio-
nem funt alligatæ : id eft , five quæ auctoris
& teftium manu fubfcriptæ , feu quæ utra-
rumque partium fignis extiterint roborata ,
infra fex menfes juxta legem aliam facerdo-
ti pateant publicandæ . Et fi forfitan conti-
gerit , ut in hujufmodi fcripturis auctor , qui
fubfcribere debuit , fignum imprefferit , hoc
ipfum teftis , qui in eadem fcriptura fubfcri-
ptor acceffit , jurare curabit , quia fignum
ipfum a conditore factum extiterit , & tunc
ftabilis erit . Illæ vero fcripturæ , quæ fub
tertii ordinis alligatione funt editæ : id eft,
in quibus advocatus a conditore legitimus te-
ftis fubfcripfit , tunc omni habeantur ftabiles
firmitate , quando infra fex menfes , & ille
qui in eadem fcriptura ad vicem morientis
fubfcriptor acceffit , & reliqui teftes qui ab
to rogati funt , coram judice conditionibus
factis juraverint , quod in eadem fcriptura a
fe fubfcripta nulla fit fraus impreffa , fed fe-
cundum voluntatem ipfius conditoris habea-
Tom. IV.
1 Qui fi. 2 Nam qui . 3 Tricefimam precii portionem .
(1 ) A decimo ætatis ipforum anno . ) Nota li-
bertatem pueris indultam difponendi de facul
LIB. II. 85
tur confcripta , & quod ab eo , qui eam con
dere voluit , rogati extitiffent , ut in eadem
fcriptura fubfcriptores accederent , & ad vi-
cem conditoris eam legitime roborarent . Illa
vero voluntas defuncti , quæ juxta quarti or-
dinis modum verbis tantummodo coram pre-
batione promulgata patuerit , quæ inftante
quocunque periculo confcribi nequiverit , &
tamen ab eo qui moritur juffa fuerit alliga-
ri , tunc robur pleniffimum obtinebit ; fi te-
ftes ipfi , qui hoc audierint , & rogati a con-
ditore extiterint , infra fex menfium fpatium ,
hoc quod injunctum habuerint , fua coram
judice juratione confirment , ejufdemque jura-
menti conditionem tam fua quam teftium maş
nu corroborent . Damque hæc res plenum ve-
nerit in effectum , pro inftantia fui laboris
iidem teftes ex defuncti bonis trigefimæ pre-
cium portionis profequantur in folis tan-
tummodo nummis , chartarum inftrumentis
& librorum voluminibus fequeftratis , quæ per-
tinebunt ad heredes integritate fucceffionis ,
Qui teftes infra fex menfes procurent illi de-
nunciare , in cujus nomine per talem ordi-
nationem res translata dinofcitur extitiffe •
Quod fi omne legis hujus decretum teftes il-
li , quibus commiffum eft , infra confitutum
tempus diftulerint adimplere , noverint fe fal,
forum dampno muletari : excepto fi fe alio-
rum fraude vel calliditate , feu etiam regia
juffione , qua id infra fex menfes explere ne-
quiverint , impeditos effe probaverint ,
-
XIII. FLS. GLS . CHDS . REX .
Qualiter firmentur voluntates eorum , qui in
itinere moriuntur .
In itinere pergens , aut in expeditione pu
blica moriens , fi ingenuos fecum habeat ,
voluntatem fuam propria manu confcribat ,
Quod fi litteras nefcierit , aut per languo-
rem fcribere non potuerit , eandem volunta
tem fervis infinuet : quorum fidem Epifco-
pus atque judex probare debebunt . Et fi nul-
latenus antea fraudulenti fuiffe patuerint ,
quod fub juramenti teftatione protulerint
confcribatur , & facerdotis atque judicis fub-
fcriptione firmetur ; ac poftmodum auctori-
tate regia roboratum , firmum quod decreve-
rit habeatur
XIV. FLS . GLS . CHDS . REX .
Ut defuncti voluntas ante fex menfes coram
facerdote vel teftibus publicetur .
Scripta voluntas defuncti , ante fex men-
fes coram quolibet facerdote vel teftibus pu-
blicetur . Et fi quis eandem qualibet fraude
fupprefferit , tantum illis , quibus fcriptura
facta effe dinofcitur , de proprio cogatur ex-
H fol-
4 Falfariorum .
tatibus fuis .
 86 LEGIS WISIGOTHORUM
folvere , quantum per ejufdem fcripturæ fe-
riem conquirere poterant vel habere .
XV. FLS, GLS. CHDS . REX ,
De comprobatione manuum , fi fcriptura ver-
tatur in dubium ,
Omnes fcripturæ , quarum auctor & teftis
defunctus eft , in quibus tamen fubfcriptio
vel fignum conditoris atque firmitas teftium
reperitur , dum in audientia prolata extite
rint , ex aliis chartarum fignis vel fubfcri-
ptionibus comprobentur : fufficiatque ad fir-
mitatem , vel veritatis hujus indaginem agno-
fcendam , trium vel quatuor fcripturarum fi-
milis vel evidens prolata fubfcriptio . Quod
fi talibus fcripturis legum tempora obviave-
rint , pro certo decernitur , quia valere non
poterunt ( 1 ) .
XVI. FLS. GLS. RCDS. REX.
De olographis fcripturis .
lata formetur
Quia interdum neceffitas ita fæpe concur , lata formetur
rit , ut folempnitas legum libere adimpleri
non poffit : ideo ubi qualitas locorum ita
conftiterit , ut non inveniantur teftes , per
quos juxta legum ordinem unufquifque fuam
alliget voluntatem , manu propria fcribat ea ,
quæ ordinare defiderat : ita ut fpecialiter ad-
notentur , quæcunque ordinare voluerit , vel
quæ de rebus fuis habere quemque elegerit .
Dies quoque & annus habeatur in eis evi-
denter expreffus . Deinde toto fcripturæ textu
confcripto , rurfum auctor ipfe fubfcribat . Et
dum hæc fcriptura infra xxx. annos ad eum ,
in cujus nomine facta eft , vel ad fucceffo-
res ejus pervenerit , eam Epifcopo vel judi-
ci infra fex menfes non differat præfentare .
Quam facerdos idem vel judex allatis fibimet
tribus aliis fcripturis , in quibus teftatoris fub-
fcriptio reperitur , ex earum comprobatione
confiderent , fi certa & evidens fcriptura eft ,
quam idem conditor olographa ratione con-
fcripfit : & dum ifta præviderint , eadem char-
tula quæ offertur , vera nihilominus habea-
tur . Atque etiam continuo facerdos ipfe vel
judex , five alii teftes idonei , eandem olo-
grapham fcripturam fua denuo fubfcriptione
confirment , & fic voluntas ipfius teftatoris
pleniffimam obtineat firmitatem .
XVII. FLS. RCDS. REX.
De comprobatione fcripturarum & earum
poena folvenda .
Sicuti ubi convenit miferanter occurrere ,
falutaria remedia non negamus : ita ubi con-
tentio irrationabilis exoritur , cenfuram pone-
re juſte debemus . Proinde cum de quibusli-
1 Firmetur . 2 Noluerit implere .
(1 ) Valere non poterunt . ) Ergo præfcriptio
eo tum obftiterat fcripturis defuncti conditoris ,
LIB . II.
bet fcripturis parentum , quas tamen juftiffi
me ac legitime de rebus fibi debitis patuerit
effe confcriptas , fuerit exorta contentio : fi
ille , cui fcriptura profertur , nefcire fe dixe
rit ipfius fcripturæ veritatem , mox prolator
ille jurare cogatur , nil fraudis vel læfionis in
ea quandoque aut a fe factum effe , aut ab
alio quocunque factum omnimodo cognovif-
fe vel noffe : fed ita manere , ficut auctor
ejus eam voluit ordinare vel roborare . Dein
de ille qui eam renuit accipere , cogatur jus
rare fe hanc fcripturam veram effe nefcire ,
nullaque evidenti cognitione fapere , feu ab
auctore fuo legitime confectam exiftere
que fubfcriptionem vel fignum auctoris veri-
dice factum cognofcere . Poft hæc quærenda
ab utrifque partibus in fcriniis domefticis in
ftrumenta chartarum : ut comprobatis alia-
+
rum fcripturarum fubfcriptionibus atque fignis
poffit agnofci , utrum habeatur idonea , an
reprobetur indigna . Jam tunc fi in domefti
cis fcriniis fcripturæ auctoris repertæ non fue-
rint , ad quarum fimilitudinem fcriptura pro-
; ita demum ille , qui fcriptu-
;
ram profert , ubicunque potuerit , alias fcri-
pturas auctoris procuret inquirere , per qua
rum fimilitudinem , fcripturam quam profert ,
veram effe confirmet . Sicque per talem con-
venientiam , latenti veritate reperta , nec il-
le qui fcripturam profert , in convincendo
eam effe idoneam , ex longinquo teftes ad-
vocans , dampna fuftineat ; nec ille qui hanc
contempfit recipere , poenam fcripturæ coga-
tur implere . Quibus ita actis , fi ille qui
fcripturam illam indignam effe contendit ,
non pro veritatis cognitione , fed pro fola
commotione partis adverfæ ad convincendam
dignitatem fcripturæ , & in adducendis tefti
bus , & in fuftinendis difpendiis laborare fe-
cerit adverfantem ; tunc ipfe , qui fcriptu
ram profert veram , exhibitis teftibus effe
idoneam & illafam fcripturam adfirmet : ac
poftea fic ille , qui per contentionem inde
bitam , in adducendis teftibus laborem intu
lit adverfanti , pœnam dampni , quam fcri-
ptura continet , evidenter adimpleat . Certe
fi aut tanta res non eft unde pœnam fup-
pleat , quam auctor ejus inftituit , cum de
rebus fuis legitimum judicium ferret : aut
etiam fponte fua hanc ipfam pœnam volue-
rit implere , rem quæ illi de ejufdem au
&
toris competit jure , ei quem convexavit
indebite cogatur ceffionis ordine dare . Hanc
fane legem in folis parentum fcripturis fer
vandam effe decernimus : propter quod filios
vel nepotes injufta contentione ab alterutro ,
aut fe , aut extraneorum partes , videmus
convexare . Ifta evidenti conditione ferva-
ta , ut fi ex aliis oppofitionibus legum ea-
dem fcriptura dicitur convellenda , vox im-
pu-
& teftium , fi intra tempus lege definitum non
fuiffent productæ .
 LEGIS WISIGOTHORUM
pugnantis pro certo fit libera .
XVIII. FLS . GLS. EGICA REX.
Ne aliud quis per teftem , aliud per fcri-
pturam alligare præfumat.
Cum five fint verba , five fcripturarum
quædam indicia , quæ tamen vera effe opor-
teat atque fimplicia , per quæ unus in alte-
rius cognitionem transferat notitiam fuam :
novellis nunc peragitur argumentis , ut in
donationibus & tranfactionibus fcripturarum
prompta videatur quorundam donatorum vo-
luntas , quæ tamen teftibus aliud alliget oc-
culte , quam quod patule per fcripturæ fe-
riem nofcitur definiffe , In qua bifaria du-
plicitatis aftutia , quid aliud quam duplex
comprobatur voluntas ? Quia fimplicitatis pu-
ritate exclufa , aliud foris publicat , aliud per
occultum alligat teftem . Quapropter cum
quifquis de quibuslibet rebus , fcripturam do-
nationis , vel venditionis in alterius faciens
nomine , aliud reperiatur conligare per te
ftem , quam quod per manifeftam fcripturam
cognofcitur definiffe : noverit fe parti illi pœ-
nam fcripturæ perfolvere , cui circumventio-
ne callida nofcitur illufiffe , & infuper cum
infamia fuæ perfonæ , quod femel eum con-
ftat dediffe , nulla unquam poterit repetitio-
ne repofcere . Nec teftis illic ad teftifican-
dum aliud admittatur , qui aliquid aliud pro-
teftetur , quam quod prolata, donatoris fcri-
ptura teftatur ; ut repulfa deinceps omni " ar-
gumentationis follicitudine , quicquid per ma-
nifeftam & legitimam fcripturarum feriem de-
finitur, nulla unquam fubordinati teftis ma-
chinatione devocetur in irritum . Et hæc qui-
dem lex inter æquales gradu vel ordine pro-
mulgata fervabitur . Ceterum fi ejufdem po-
teftatis atque conditionis fit ille , qui fcri-
pturam fe accepiffe objecerit , ut potius exa-
&ta ab eo , quam oblata ei fcriptura creda-
tur, quicquid de hujufmodi occafionibus ab
auctore fcripturæ convinci poterit , tunc &
ipfa fcriptura invalida erit , & res in dona-
toris jura poffeffura tranfibit ,
* Al. fapientia .
(1 ) Canonis Toletani , ) Vide Concilium To-
letanum XIII. c. 2.
Tom. IV.
LIB. II. 87
XIX. FLS. EGIGA REX.
Ut nemo deinceps citra fidem regiam , vet
propria caufarum negotia in deceptione
regiæ poteftatis , vel cujuslibet al-
terius , fe juramenti vinculo
alligare præfumat .
Plerumque folet humani generis inimicus,
pravis corda hominum fuggeftionibus irreti-
re , & fidelium animos peftifero veneni po-
culo fauciare . Promde quia quanto plebs re-
gia celfitudinis culmen fincera debet reveren-
tia honorare , tanto amplius vel in ejus de-
ceptione , vel aliarum perfonarum , videtur
mentes plebium excitare . Quidam enim dum
fententiam illam canonis Toletani ( 1 ) at-
tendunt , in qua decretum eft neminem lice-
re , citra manifeftæ evidentiam culpæ , indu
ci ab honore fui ordinis , vel fervitio domus
regiæ dejici , & nec antea vinculorum nexi-
bus illigari , vel quæftionibus fubdi , nifi prius
in publica fuerint examinatione deducti , ſub-
tili fe quodammodo juramento in necem vel
abjectionem regiam perfidiæ nituntur fraudi-
bus alligare ; ne ea quæ fraudis moliuntur
peragenda confiliis , ab alterutro cernantur
quandoquidem propalari . Quod & tempori-
bus noftris detectum facinus , manifeftis eo-
rum confeffionibus retinetur , qui noftram
gloriam conati funt , aut gladio interimere
aut mortifera veneni potione decipere . His
igitur nefariæ argumentationis confiliis con-
gruit obviare cenfuris legalibus : quo ut nec
principalis honor qualibet poffit gravitate de-
volvi , & infidelium pectora condigna debeant
ultione retundi , Unde fpeciali edicto decer
nimus , ut nemo deinceps citra fidem regiam,
vel propria cauffarum negotia fecum alio præ-
fumar vinculis nectere juramenti , aut in de-
ceptione poteftatis regiæ , vel cujuslibet al-
terius , tam fceleratæ fraudis audeat actione
conftringi . Si quis vero amodo ( 2 ) aliter
quam præmiffum eft , hujufmodi juramento fe
alligare præfumpferit , illius fe noverit legis
perculi fanctione , quæ perfidis nofcitur & con-
tra regem agentibus promulgata exiftere .
(a ) Si quis vero amodo . ) Hæc ufque ad fi-
nem legis non habentur in Hifpanico ,
H 2 LE-
 88

LEGIS WISIGOTHORUM

LIBER TERTIUS

DE ORDINE CONJUGALI .

TITULUS I. De Difpofitionibus Nuptiarum .
1. FLS. RCDS . REX.
Ut tam Gotho Romanam , quam Romano Go-
tham matrimonio liceat fociari .
Ollicita cura in Principe effe dino-
fcitur , cum pro futuris utilitatibus
beneficia populorum providentur .
S Nec parum exultare debet libertas
ingenita , cum fractas vires habue-
rit prifcæ legis abolita fententia ; quæ incon-
grue dividere maluit perfonas in conjuges ,
quas dignitas compares æquaverit in genere .
Ob hoc meliori propofito falubriter cenfen-
tes , prifcæ legis remota fententia ( 1 ) , hac
in perpetuum valitura lege fancimus : ut tam
Gothus Romanam ( 2 ) , quam etiam Gotham
Romanus , fi fibi conjugem habere voluerit ,
præmiffa petitione digniffima , facultas eis
nubendi fubjaceat : liberumque fit libero , li-
beram , quam voluerit , honefta conjunctione
1
confulta perquirendo, profapiæ folemniter con-
fenfu , Comite permittente , percipere con-
jugem .
II. ANTIQUA .
Si puella contra voluntatem patris alio nu-
bat , quæ fit alteri difponfata .
Si quis puellam cum voluntate patris , aut
aliorum propinquorum parentum , quibus ex
lege hujufmodi poteftas tribuitur , fponfatam
habuerit : & ipfa puella contempnens volun-
tatem parentum , ad alium tendens parenti-
bus contradicat , ut illi non detur cui a pa-
rentibus fuerit pacta : hoc ita eam nullo mo-
do facere permittimus . Quod fi ipfa puella
contra voluntatem parentum , ad alium quem
ipfa cupierat forte pervenerit , & ipfe cam
uxorem habere forte præfumpferit ; ambo in
poteftate ejus tradantur , qui eam cum vo-
luntate parentum fponfam habuerit . Et fi
fratres , vel mater ejus , aut alii parentes ,
malæ voluntati ejus confenferint , ut eam il-
li traderent , quem ipfa fibi contra paternam
vel parentum voluntatem cupierat , & hoc
ad effectum perduxerint : illi , qui hoc ma-
chinaverunt , libram auri dent , cui Rex juf-
ferit : fic tamen ut voluntas eorum non ha-
beat firmitatem ; fed ipfi , ficut fuperius di-
ximus , ambo tradantur cum omni fubftan-
tia fua illi , cui antea fuerat fponfata . Ean-
dem legem præcipimus cuftodiri , fi pater de
filiæ nuptiis definierit , & de pretio conve-
nerit . Ac fi ab hac vita tranfierit , ante-
quam eam pater fuus nuptui tradat , ut illi
puella tradatur , cui a patre vel a matre pa-
Eta conftiterit .
III. FLS . CHDS . REX.
De non revocandis datis arris .
Dum præteritorum facta recolimus , futu-
ris ponere præfumptionibus terminum con-
fultiffimum arbitramur . Quia ergo funt ple-
rique , qui facta fponfionis immemores , nu-
ptialium foederum definitionem differant adim-
plere ; abrogare decet hujus rei licentiam ,
ut non unufquifque pro fuo velle , alteri di-
lationem exhibeat . Ideoque a die latæ hujus
legis decernimus , ut cum inter eos qui dif-
ponfandi funt , five inter eorum parentes ,
aut fortaffe propinquos , pro filiorum nuptiis
coram teftibus præcefferit definitio , & anu-
lus arrarum nomine ( 3 ) datus fuerit vel, ac-
ceptus , quamvis fcripturæ non intercurrant ,
nul-

(1 ) Prifce legis remota fententia . ) Igitur ex ginhardo de Saxonibus refert Adamus Bremen-
prifca lege vetita erant connubia Gothorum cum fis Hift. lib. I. inquiens : Generis quoque , ac no-
Romanis , feu Provincialibus . Matrimonia Ro- bilitatis fuæ providiffimam curam babentes , nee
manorum , feu Provincialium , cum Barbaris facile ullis aliarum gentium , vel fibi inferiorum
jure Romano jam interdicta erant , & quidem connubiis infeci , propriam , & finceram , tantum-
fub pœna capitali , ut colligimus ex Lege I. de que fibi fimilem gentem facere conati funt .
Nuptiis Gentilium Cod. Theodof. lib. III. Sed & ( 2 ) Gotbus Romanam . ) Chindafvindus , &
ex antiquo Barbarorum inftituto fluxiffe credo , Recefvindus conftituerunt , Gothos & Roma-
. ut inhiberentur matrimonia cum exteris . Ta- nos iifdem legibus effe regendos . V. fupr. lib.
citus Germ. c. IV. Ipfe corum opinionibus acce II. Tit. I. leg. 9. & 10. Huc Recefvindus ma-
do , qui Germania populos nullis aliis aliarum trimonia inter Gothos & Romanos permittit ,
nationum connubiis infectos , propriam , & fince- & probat . Videtur , Reges hoc fibi propofuif-
ram , & tantum fui fimilem gentem extitiffe arbi- fe , ut ex communione legum , & ex permixtio
trantur . Rugi , gens Gothica , fuis olim vivens ne nuptiarum ex duabus gentibus una gens ef-
legibus , Theodorico regnante cum Oftrogo- ficeretur .
this in unum corpus coaliti , vitatis tamen mu- ( 3 ) Anulus arrarum nomine . ) De annulo
lierum alienarum connubiis , nationis fuæ nomen pronubo paffim agunt veteres Scriptores . Spon
pura fobolis fucceffione apud fe confervarunt . Pro- ja cum folo annulo fubarrhate mentio fit quo-
copius de Bello Goth. 1. 11. c. 2. Idem ex E- que in Langobardica Lege Liutprandi Lib. V.
leg.
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. III. 39

nullatenus promiffio violetur , cum qua da-
rus eft anulus , & definitio facta coram tefti
bus . Nec liceat uni parti fuam immutare
aliquatenus voluntatem , fi pars altera præbe-
re confenfum noluerit ; fed fecundum legum
ordinem , altera conftitutione dotis imple-
ta , nuptiarum inter eos peragatur fefti ce-
lebritas . ( 1 )
---
IV. fls. gls. CHDS. REX.
Ne viris minoris aetatis majores foemine
difponfentur , & de biennio placiti .
Jus naturæ tunc directum in fpem procrea,
tionis futuræ tranfmittitur , quando nuptias
rum fœdus totius folempnitatis concordia or-
dinatur . Nam fi aut ætate , aut perfonarum
incompetenti conditione , adnectitur copula
nuptialis , quid reftat in procreationis origi-
ne , nifi ut quod nafciturum eft , aut diffi-
mile maneat aut deforme ? Nec enim pote-
rit in pacis concordia nafci , quod per difcor-
diam originis nofcitur feminari . Videmus enim
quofdam non avidos amore naturæ , fed ille,
tos cupiditatis ardore , filiis fuis tam inor
dinate difponere fœdera nuptiarum , ut in eo-
rum actis nec ætate concors fit ordo , nec
moribus . Nam cum viris res illa dederit no-
men , quod in fœminas agant , ifti per repu
gnantium naturæ conamina maribus puellas
anteponunt , dum infantibus adulefcentulas di-
fponfationis copula conjungunt : ficque per
ætatis præpofteræ tempus , honeftatis lucrum
dilabi cogunt ad impudicitiæ lapfum , dum
puellarum avidior & maxima ætas ferostar
dofque virorum contempnit expectare pro-
ventus . Ut ergo male ordinata propagatio
generis in ordinem tranſductionibus reduca-
tur illicitis , hujus fanctione decernitur legis ,
ut fœminæ minoris femper ætatis ( 2 ) viris
majoribus in matrimonio difponfentur . Ali-
ter difponfatio facta , fi una pars contradice-
re videatur , nullo modo manere jubetur . A
die vero fponfionis ufque ad nuptiarum diem
non amplius quam biennio expectetur : nifi
Tom. IV.
I Al. voluerit . Al. ita .
aut parentum , aut cognationis , vel certe
fponforum ipforum , fi perfectæ fint jamæta
tis , honefta & conveniens adfuerit confenfio
voluntatis . Si autem in hoc foedere inita
pacta vel definitiones pro elongatione nuptia-
rum communis voluntas immutare decreve-
rit , aut fi per neceffitatem una perfona de-
fuerit , non amplius quam duorum annorum
tempus prolongatio continebit . Et fi rurfus
2
vel quotiens fieri non convenerit , biennii
tantum in definitione fpatium erit . Aliter
quandoque aut arrarum aut fcripturæ celebra
ta confectio non valebit . Si quis autem con-
ftitutum definitionis tempus abfque neceffita-
te vel voluntatis confentione implere diftu-
lerit , fuamque voluntatem a promiffione con-
jugali removerit , & poenam quæ in placito
continetur adimpleat , & quod definitum eft
immutare non liceat . Mulierem autem , quam
conftiterit aut unum aut plures habuiffe ma-
ritos , poft eorundem virorum obitum , alii
viro , ab adulefcentiæ ejus annis , feu illi qui
necdum uxorem habuit , five ei quem unius
vel plurimarum conjugum vita deftituit , ho-
nefte ac legaliter nubere nullatenus inlici-
tum eft ,
V. FLS, CHDS, REX.
De quantitate rerum confcribendæ dotis .
Cum de dotibus diverfa fæpe inter nuben-
tes oriatur intentio , plurimorum fit utilita-
ti confultum , fi evidens hujus rei inftitutio
nihil ultra relinquat ambiguum . Decernimus
igitur , ac legis hujus perpetim fervatura fan-
tione cenfemus : ut quicunque ex palatii no
ftri primatibus , vel fenioribus gentis Gotho-
rum , filiam alterius vel cujuslibet relictam ,
feu fibi feu filio fuo popofcerit in conjugio
copulandam , feu quifquis ex prædictorum or-
dine uxorem fibi elegerit expetendam , non
amplius unufquifque in puellæ vel mulieris
nomine dotis titulo conferat vel confcribat ,
quam quod decimam partem rerum fuarum
effe conftiterit . Quod fi contigerit , ut qui-
H 3 cur-

leg. I. Legere haud pigeat , quæ de annulo le finqua deve aver la mêatad de todas las cofas
guntur apud Gratianum c. Famine cauta XXX. que le diera el esposo , è la otra mestat deven
qu . 5. ex Ifidori libro 1. de officiis : Item , aver los erederos delo efpofo qualesquier que de-
quod in primis negotiis annulus a Sponfo Sponfa van aver fua bona e fi el beso non era dado , e
datur , fit hoc nimirum , vel propter mutuæ fidei el esposo muerre , la manceba non deve aver na-
fignum , vel propter id magis , ut eodem pignore da daquelas cofas : e fevel elpofo recebe alguna co-
eorum corda jungantur . Unde & quarto digito fa , que le dai la efpofa , fiquier fea dado el be-
annulus idem inferitur , quod in eo vena que jo , fiquier non , todo aquello deve jer tornado a
dam , ut fertur , fanguinis ad cor ufque perveniat . los herederos de la efpofa .
(1 ) Poft legem III. alia occurrit in Hifpani- (2 ) Famine minoris femper etatis ) Simile
co , ex qua colligimus , quid juris effet in cafu quid habet Lex Langobardica Caroli-M . CXLV.
mortis fponfi poft celebrata fponfalia de futuro " nifi quod fimilem utroque in conjuge ætatein
ofculo interveniente ; quem morem viguiffe requirat ; cavens , ut nullus præfumat ante an
apud antiquiores Hifpanos colligimus ex Codi- nos pubertatis puerum , vel puellam in matrimo-
ce Theodofiano lib. III. Tit. V. Lege V. Lexnio fociare , in diffimili ætate , fed coatanos , ‫ن‬
autem hifce verbis effertur , atque idem peni- fibi confentientes ; quia multas fæpius ex hujufmo-
tus continet , ac Aniani Interpretatio in præfa di contractu nuptiali ruinas animarum factas au-
tam legem Theodofianam : Si algun esposo mo- divimus , & tales fornicationes perpetratas , qua-
rio por ventura fechas las efpofayas , e el befo les inter Gentes effe non debent .
dada , e las arras dadas , eflonce la efpofa que .. 24
 90 LEGIS WISIGOTHORUM
cunque parentum pro filio fuo , in nurus fuæ
nomine , dotem confcribere debeat : eodem
modo de eo , quod eidem filio poft obitum
parentum fuorum in portione evenire pote-
fat , decimam exinde partem per dotis ti
tulum conferat , quod mulier vel puella nu-
ptiis traditura obtineat . Atque infuper decem
pueros , decemque puellas , & caballos xxx.
feu in ornamentis quantum mille folidorum
valere fummam conftiterit , fit illi confcri-
bendi dandique conceffa libertas . Ita ut de
his omnibus rebus in conjugio mulier affum-
pta , fi non reliquerit filios , facere quod vo
luerit liberam fe noverit habere licentiam :
aut fi inteftata difcefferit , ad maritum , aut
ad propinquos mariti heredes , eadem dona-
tio redeat . Nec erit ultra licitum puellæ pa
rentibus , feu etiam puellæ vel mulieri , ab
fponfo vel ab fponfi parentibus plus quicquam
petere , vel in fuo nomine confcribendum
optare , nifi quantum nunc legis hujus infti-
tutio continet . Aut fi forte , juxta quod &
legibus Romanis recolimus fuiffe decretum ,
tantum puella vel mulier de fuis rebus fpon-
fo dare elegerit , quantum fibi ipfa dari po-
pofcerit . Quod fi forfitan præventus fponfus
fcripturæ alicujus vel facramenti vinculo nu-
ptiarum tempore alligetur , amplius fe fponfæ
daturum , quam quod hac lege conftat effe
permiffum , id poftea ipfe convellere , & in
juris fui poteftatem reducere , libero potie-
tur arbitrio . Si autem juramenti reverentia
pavidus , aut ur affolet negligentia deditus ,
quod amplius fponfæ dederat , revocare aut
evacuare noluerit vel nequiverit , non opor-
tebit unius tepiditate multis ad futurum da-
mna nutriri . Sed dum fponfi parentes vel
propinqui tale factum agnoverint , univerfa
quæ , plus quam fupra taxatum eft , fponfæ
conlata funt , fuo juri abfque cujufquam præ-
judicio perenniter vindicabunt . Certe fi jam
vir uxorem habens , tranfacto fcilicet anno ,
pro dilectione vel merito conjugalis obfe-
quii , ei aliquid donare elegerit , licentiam
incunctanter habebit . Nam non aliter infra
anni circulum maritus in uxorem , feu mu-
· lier in maritum excepta dote , ut prædictum
eft , aliam donationem confcribere poterint ,
nifi gravati infirmitate periculum fibi mortis
imminere perfpexerint . De ceteris vero qui
nubendi voluntatem habuerint , falubri etiam
propofito providendum decernendumque cura-
vimus : ut qui in rebus omnibus decem mil-
lium folidorum dominus effe dinofcitur , ad
mille folidos rerum univerfarum comproba-
tione habita , in nomine fponfæ fuæ dotem
confcribat . Cui autem mille folidorum fa-
cultas eft , de centum folidis tali de ratione
dotem facturus eft : & fic ifta conftitutio
(1) Data & confirmata &c. ) Hæc ita leguntos y ochenta y nueve anos , e es antigua . Sed
tur in Hifpanico : E efta ley fu dada e confirma- hæc epocha Roderico Toletano non confonat ;
da otro dia de Edos de Enero eno tercero ano , qui confuli poteft lib. II. de Reb. Hifp, c. 29,
que regnò el Rey Don Refcindo , en era de feyscien
LIB. III.
dotalis tituli ab ultima ufque ad fummam
omni controverfia fopita perveniat . Data &
confirmata ( 1 ) hæc lex pridie Idus Janua
rii , Anno feliciter tertio Regni noftri , in
Dei nomine Toleto .
VI. ANTIQUA .
Ut dotem puellæ pater exigat & confervet . 1
Dotem puellæ traditam pater exigendi vel
confervandi ipfi puellæ habeat poteftatem .
Quod fi pater aut mater defuerint , tunc
fratres , vel proximi parentes , dotem quam
fufceperint , ipfi conforori fuæ ad integrum
reftituant ,
VII. ANTIQUA .
Ut patre mortuo , utriufque fexus filio-
rum conjunctio in matris po-
teftate confiftat.
Patre mortuo , utriufque fexus filiorum
conjunctio in matris poteftate confiftat . Ma-
tre vero mortua , aut fi ad alias nuptias for-
te tranfierit , fratres eligant cui dignius puer
vel puella jungatur . Quod fi fratres ejus æta-
tis non fuerint , ut eorum judicio debeat gér-
manus aut germana committi , tunc patruus
de conjunctione eorum habeat poteftatem .
Certe fi germanus jam adulefcentiæ habet
ætatem , & proximorum renuir follicitudi-
nem , fit illi poteftas condignam fibi con-
junctionis quærere copulam . De puella ve-
ro, fi ad petitionem ipfius , is qui natalibus
ejus videtur æqualis accefferit petitor , tunc
patruus five fratres cum proximis parentibus
conloquantur , fi velit fufcipere petitorem :
ut aut communi voluntate jungatur , aut o
mnium judicio denegetur .
VIII. ANTIQUA . 1.
Si fratres nuptias puellæ differant , aut
fi puella impudice nuptias præfumat .
Si fratres nuptias puellæ fub ea conditio-
ne fufpendant , ut ad maritum illa confu
giens juxta legem portionem inter fratres
fuos de bonis parentum non poffit accipere
& bis aut tertio removerint petitorem : puel-
la quia fratrum calliditate perfpecta maritum
natalibus fuis æqualem crediderit expeten-
dum , tunc integram a fratribus , quæ ei de
parentum hereditate debetur , percipiar por-
tionem . Quod fi rurfum nil fratres contra
fororem meditentur adverfum , & idcirco mo-
rentur ut forori provideant digniorem ; & il-
la honeftatis fuæ oblita , perfonæ fuæ non
cogitans ftatum , ad inferiorem forte mari-
tum devenerit : portionem fuam , five divi-
fam
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. III.
fam five non divifam , quam de facultate
parentum fuerat confequuta vel confequutu-
ra, amittat ( 1 ) . In fratrum vero & foro-
rum & aliorum parentum hereditatem ingre-
diendi ei concedimus poteftatem .
IX. FLS. RCDs. Rex.
Ne fine dote conjugium fiat, & ut de qui-
bufcunque rebus dos confcripta fuerit
firmitatem obtineat .
Nuptiarum opus in hoc dinofcitur habere
dignitatis nobile decus , fi dotalium fcriptu-
rarum hoc evidenter præcefferit manus . Nam
ubi dos nec data eft nec confcripta , quod
teftimonium effe poterit , in hoc conjugio
dignitatem futuram ? quando nec conjunctio-
nem celebratam publica roborat dignitas , nec
dotalium tabularum hanc comitatur hone-
ftas . Proinde cum quifquis ( 2 ) aut pro fe ,
aut pro filio , aut etiam proximo fuo , con-
junctionis copulam appetit : aut de rebus pro-
priis , aut de Principum dono conlatis , aut
de quibufcunque juftis profligationibus con-
con-
quifitis , juxta modum legis datæ confcriben-
di dotem habeat poteftatem . Quodcunque
autem legitime in dote confcripferit , modis
omnibus plenum robur habebit .
TITULUS II. De Nuptiis inlicitis .
I. ANTIQUA .
Si poft mortem mariti infra annum mu-
lier nubat .
qua mulier , poft mortem mariti fui ,
fe alii infra annum conjunxerit , vel adul-
terium fecerit , medietatem rerum fuarum fi-
lii fui ex priori conjugio procreati recipiant .
Aut fi filii defunt , alii propinquiores heredes
defuncti viri per judicis inftantiam , ipfarum
rerum confequantur medietatem . Quam id-
circo mulierem præcipue huic volumus fub-
jacere difpendio : ne hæc quæ a marito gra-
vida relinquitur , dum immoderato defiderio
ad fecundi conjugii vota feftinat , vel adul-
terium perpetrat , fpem partus fui (3 ) priuf-
quam nafcatur extinguat . Illas tantundem a
legis hujus fententia jubemus manere indem-
pues , quas principalis au&
toritas , infra tem
Al. munus ,
( 1 ) Amittat . ) Antiqui fuit inftituti inter
Barbaros , ne quis extra fuum ordinem conju-
gio fociaretur , Vide dicta ad leg. Alamann.
Tit. LVII Juvat hic repetere Saxonum feve-
riffimam difciplinam , ex Adamo Bremenfi ,
feu verius ex Eginhardo defcriptam , quam ex-
hibui in Monito ad Leges Frifionum &c. Vo-
lumine III, hujus Collectionis '.
(2 ) Proinde cum quifquis . ) Ex hifce verbis
incipit lex in Hifpanico . Quæ in Latino Co-
dice præcedunt , defunt ibidem , Et revera il
la funt Prologus ad legem potius quam legis
pars effentialis .
(3 ) Spem partus fui . ) Jure quoque Romano
91
pus hac lege conftitutum , cuilibet in conju
gio decreverit copulandas .
II. ANTIQUA .
Si mulier ingenua fervo vel liberto proprio
fefe conjungat vel commifceat .
Si mulier ingenua fervo fuo vel proprio
liberto fe in adulterio commifcuerit , aut for-
fitan eum maritum habere voluerit , & ex
hoc manifefta probatione convincitur , occi-
datur . Ita ut adulter & adultera ante judi-
cem publice fuftigentur , & ignibus concre-
mentur . Cum autem per reatum tam tur-
pis admiffi , quicunque judex , in quacunque
regni noftri provincia conftitutus , agnoverit
dominam fervo fuo , five patronam liberto
fuiffe conjunctam , eos feparare non differat
ita ut bona ejufdem mulieris , aut fi funt de
alio viro , idonei filii evidenter obtineant ,
aut propinquis ejus legali fucceffione profi-
ciant . Quod fi ufque ad tertium gradum de-
fecerint heredes , tunc omnia fifcus ufurpet :
ex tali enim confortio filios procreatos con-
ftitui non oportet heredes . Illa ergo , feu vir-
go five vidua fuerit , pœnam excipiat fupe-
rius comprehenfam . Quod fi ad altaria fan-
&ta confugerit , donetur a Rege , cui juffum
fuerit , perenniter fervitura ,
III. ANTIQUA .
Si mulier ingenua fervo alieno , feu ingenuus
ancille alienæ fefe conjungat .
Si mulier ingenua fervo alieno , five Regis ,
fe in matrimonio fociaverit , five etiam per
adulterium jungere præfumpferit , ftatim ubi
primum hoc judex agnoverit , eos ad feparan-
dum feftinare non differat , ut pœnam quam
merentur excipiant : hoc eft , finguli eorum
centena flagella fufcipiant . Et fi poft hanc
contradictionem fe iterum conjunxerint , eos
judex comprehendi jubeat , & in fua præfen-
ria exhiberi ; ut unicuique eorum iteratim
centena flagella imponere non defiftat . Quod
fi tertia vice fe feparare noluerint , fimiliter
centena flagella eis imponi jubemus , & ipfa
mulier parentibus fuis in potekate tradatur .
Quod fi poftmodum eam parentes retrorfum di-
miferint , fit ancilla domino ejus fervi ( 4 ) .
Fi-
inhibita erant viduabus matrimonia intra an-
num luctus . Cod. Theodof. de fecand. nupt. lege
1. De legis ratione plura apud interpretes . At
vero huc præcipua redditur interdicti caufa ,
ne hæc que a marito gravida relinquitur
fpem partus fui , priufquam nafcatur , extinguat .
(4 ) Sit ancilla domino ejus fervi . ) Alias
animadverti ex jurifprudentia , quæ faltem ævo
fequiori vigebat , fervitutem fœminælibera fer-
vo nuptæ diffolvi defuncto marito , adeo ut vi-
duz jus effet in libertatem redire . Confule di-
ta ad Legem Alamannorum Tit. XVIII. Idem
obtinuiffe & in Hifpania colligimus ex Foro
Alphons, quem Villadiego allegat Comment.
in
L
 92 LEGIS WISIGOTHORUM
Filii tamen & quandocunque & quanticun
que , qui ex ea iniquitate fuerint procreati ,
conditionem patris fequantur , ut in fervitio
permaneant . Facultatem vero mulieris pro-
pinqui fui legali fucceffione conquirant . Quod
fi hi , qui de tali contubernio extiterint ge-
niti , per triginta annos per teftem legiti-
mum fe ingenuos manfiffe docuerint , a fer-
vitutis cathena foluti , ingenuitatis fe gaudeant
titulo decorari . Si tamen parentes illorum
infra illud tricennium , quo filii ipforum fe
ingenui efle probaverint , nihil de conditione
fervitutis dominis fuis perfolverint , unde ipfi
filii eorum videantur obnoxii fervituti . Ipfam
antem legem præcepimus cuftodiri & de vi-
ris ingenuis , qui regias ancillas , vel etiam
cujufcunque habuerint copulatas conditionis ?
ut hæc forma fervetur .
IV. ANTIQUA ,
Si mulier liberta fervo alieno , vel libertus
ancillæ fe fociet .
Si mulier liberta fervo alieno fefe conjun-
xerit , aut in matrimonio fociaverit , conte-
ftetur ei tertio dominus fervi , præfentibus
tribus teftibus , ut ab hac conjunctione di-
fcedat . Et poft trinam commonitionem vel
conteftationem , fi fe feparare noluerit , fit
ancilla domino ejus , cujus fervo fe conjun-
xit . Si vero non conteftata fuerit , antequam
"
filii nafcantur , illa in libertate permaneat .
Agnatio autem fervi domino deputetur ; quia
liberi effe non poffunt , qui ex tali conditio-
ne nafcuntur . Similis & de manumiffis vi-
ris , qui fe cum ancillis alienis mifcuerint ,
hujus legis forma fervetur . Nam fi cum do-
mini voluntate & permiffione fervo alieno
manumiffa fe forte conjunxerit , & cum ipfo
domino fervi placitum fecerit , omnino pla
citum ipfius jubemus ſtare .
V. FLS. GLS. RCHES. REX .
Si quicunque fervo alieno ancillam fuam ,
vel fervo fuo alienam conjun-
gar ancillam .
# Quicunque ancillam fuam fervo alieno fi-
ne confcientia domini fui uxorem dederit ,
& hoc certis probationibus inveniatur ; do-
minus fervi ancillam ipfam cum filiis fibi
omnimodis vindicabit . Similiter & de il-
lis ordinamus , qui fervo fuo ancillam alie-
nam conjunxerint , ut conditionis hæc for-
ma fervetur .
in Prologum ad Fuero juzgo lege VIII. Toda
moller , que le toller fu marido , fiendo foterra-
do , ende vaya a la egreja con una albarda a las
cueftas , y de ende tres vegadas con el cantero del
albarda en el canto de la folla , y diga alli : Vil-
LIB. II,
VI. ANTIQUA ,
Si mulier abfente viro fuo alium fibi mari-
tum affumat :
Nulla mulier abfente viro fuo , alteri viro
fe præfumat conjungere , ufque dum de viro
fuo certis cognofcat indiciis , fi vere mortuus
fuerit . Quod fimiliter & ille inquirat , qui
eam fibi vult in conjugio copulare . Si vero
hoc facere diftulerint , & fic fe inlicita præ
fumptione conjunxerint , & poftmodum prior
ambo in ejus pote,
maritus reverfus fuerit
ftate tradantur : ut quid de eis facere volue
rit , feu vendendi , five quid aliud faciendi ,
habeat poteftatem ,
VII. FLS. GLS. CHDS. REX.
Si dominus fervos fuos effe mentien-
tes ingenuos , mulieribus eos con-
jungat ingenuis .
Refiftendum eft pravorum aufibus , ne pras
vitatis amplius frena laxentur . Plerique enim
ftudio cupiditatis illecti folent interdum mu
lieres ingenuas puellafque prave decipere , &
fimulantes ad tempus fervos fuos effe inge-
nuos , hortantur eas maritos illos accipere ,
quos poftea natis prolibus in fervitutem fa-
cile poffunt redigere . Ut ergo fraudis hujus
aditus extirpetur , præfenti jugiter manſura
lege fancimus : ut deceptores rei iftius mani-
fefte sadetecti crimine notentur infamiæ , & il-
li quos fub nomine ingenuitatis antedictis per-
fonis reperiuntur affociaffe , fic ingenui cum
filiis fuis perenniter maneant , ficut eos ipfo-
rum domini ingenuos profeffi jam antea fue-
rant . Sed & res omnes a tempore nuptia-
rum acceptas feu promiffas , mulier vel puel-
la fibimet vindicabit , fi per idoneam proba-
tionem convicerit , maritum de quo agitur
fub ingenuitatis fpe fibi fociatum fuiffe . Cer-
te fi puella vel mulier , aut etiam ipforum
parentes , id quod prædictum eft , ita factum
approbare nequiverint , fervos pariter & ec-
rum filios una cum rebus omnibus indubi-
-tanter petitor obtinebit . Hic & de illis an-
cillis ordo fervandus eft , quæ viris ingenuis
tali nofcuntur fraude effe conjunctæ . Nam &
de libertis , quos ita conftiterit copulatos exi-
ftere cum ancillis aut fervis , hujus fervanda
erit fanctio legis .
VIII. ANTIQUA •
Si abfque voluntate parentum mulier
ingenua marito fefe conjun-
gat ingenue .
Si puella ingenua ad quemlibet ingenuum
ve-
lano toma alla tu villania , que yo quiero me
acoyer con mi fidalguia ; y ende dexe el albar-
da , y dende en adelante fea como deantes , y ella
y fus bienes gozen de ſu fidalguia .
 LEGIS WISIGOTHORUM
venerit ea conditione , ut eum fibi maritum
acquirat , prius cum puellæ parentibus conlo-
quatur : & fi obtinuerit , ut eam uxorem ha-
bere poffit , precium dotis parentibus ejus ,
ut juftum eft , impleatur . Si vero hoc non
potuerit obtinere , puella in parentum volun-
tate confiftat . Quod fi abfque cognitione &
confenfu parentum eadem puella fponte fue-
rit viro conjun&
ta , & eam parentes in gra-
tiam recipere noluerint , mulier cum fratri-
bus fuis in facultate parentum non fuccedat ,
pro eo quod fine voluntate parentum tran-
fierit pronior ad maritum . Nam de rebus fuis
fi aliquid ei parentes donare voluerint , ha-
beant poteftatem . Ipfa quoque de donatis &
profligatis rebus , faciendi quod voluerit li
bertatem habeat .
TITULUS III. De raptu virginum vel
viduarum .
1. ANTIQUA .
Si ingenuus ingenuam rapiat mulierem , li
cet illa virginitatem perdat , ifte tamen
illi conjungi non valeat ,
I quis ingenuus rapuerit virginem vel vi-
S'duam : fi , antequam integritatem virgi-
nitatis aut caftitatis amittat , puella vel vi-
dua potuerit a raptu revocari , medietatem
rerum fuarum ille qui rapuit perdat , ei quam
rapuerit confignandam . Si vero ad immun-
ditiam , quam voluerit , raptor potuerit per-
venire , in conjugio puellæ vel viduæ mulie-
ris , quam rapuerit , per nullam compofitio-
nem jungatur ; fed cum omnibus rebus fuis
tradatur ei cui violentus fuit , & ducentos
infuper in confpectu omnium publice ictus
accipiat flagellorum , & careat ingenuitatis
fuæ ftatu , parentibus ejufdem cui violentus
extiterit , aut ipfi virgini , vel viduæ quam
rapuerit , in perpetuum ferviturus : ita ut ad
ejus quam rapuerat conjugium nullo unquam
tempore redeat . Quod fi factum fortaffe con-
ftiterit , quicquid de raptoris rebus pro con-
tumelia fua perceperat , una cum ipfo rapto-
re amittat , illis procul dubio parentibus pro-
futura , quorum hoc negotium fuerit exequu-
tum inftantia . Quod fi vir de alia uxore fi-
lios habens legitimos , raptum poftea feciffe
convincitur , ipfe videlicet folus in ejus quam
rapuit ferviturus poteftate tradatur . Res ta-
men raptoris , filii ejus legitimi obtinebunt ,
II. ANTIQUA .
Si a poteftate raptoris puellam parentes eri-
pere potuerint .
Si parentes mulierem vel puellam raptam
excufferint , ipfe raptor parentibus ejufdem
mulieris vel puellæ in poteftate tradatur , &
ipfi mulieri penitus non liceat ad eundem vi-
( 1 ) In lege alia . ) In Hifpanico : en la otra ley potrimera del titol , Quam confule .
LIB. III . 93
rum fe conjungere . Quod fi facere præfum-
pferit , ambo morti tradantur . Si certe ad
Epifcopum vel altaria fancta confugerint , vi-
ta conceffa omnimodis feparentur , & paren-
tibus raptæ fervituri tradantur ,
III. FLS . GLS . RCDS . REX .
Si confentiant raptori parentes de difpon-
fata puella.
Si parentes raptori confenferint , pretium
filiæ fuæ , quod cum priore fponfo definiffe
nofcuntur , in quadruplum eidem fponfo co-
gantur exfolvere . Idem vero raptor legibus
fponfo inexcufabiliter maneat abdicatus .
IV.
Si fratres , vivo aut defuncto patre , confen
tiant raptori fororis .
Si vivo patre fratres raptori confenferint ,
aut in raptu fororis confcii comprobantur ,
excepta morte , dampnum quod de raptori-
ribus eft conftitutum excipiant . Si vero poſt
obitum patris fratres fororem fuam raptori
tradiderint , vel raptori levandam confenfe-
rint , pro eo quod cam vel vili perfonæ ,
vel contra voluntatem fuam nuptui tradide-
rint , cujus etiam honorem debuerant exalta-
re , medietatem facultatis fuæ amittant , ipfi
nihilominus forori tradendam : & infuper in
præfentia aliorum , a judice quinquageña fla-
gella fufcipiant , ut hoc alii terrore commo-
ti formident . Adjutores vero raptoris , qui
cum ipfo fuerint , difciplinam accipiant , fi-
cut eft in lege alia ( 1 ) conftitutum . Raptor au-
tem inexcufabiliter fuperiori lege , & in re-
bus , & in ftatus fui dignitate dampnetur .
V. ANTIQUA ,
Si quicunque rapiat alienam fponfam .
Si alienam fponfam quicunque rapuerit ,
de raptoris ipfius facultatibus medietatem puel-
læ , aliam vero medietatem fponfo jubemus
addici . Quod fi minimam aut nullam habeat
facultatem , is quem fupra memoravimus
cum omnibus qua habuerit tradatur ad inte-
grum : ita ut venundato raptore de ejus pre-
tio æquales habeant portiones . Ipfe autem
raptor , fi peractum fcelus eft , puniatur ,
VI. ANTIQUA .
Si quifpiam de raptoribus occidatur .
Si quifpiam de raptoribus fuerit occifus , ille
qui percuffit ad homicidium non teneatur ,
quod pro defendenda caftitate commiffum eft .
VII.
 94 LEGIS WISIGOTHORUM
VII. ANTIQUA ,
Infra quod tempus liceat accufare rapte-
rem ; & fi parentibus vel puella
cum raptore de nuptiarum
definitione conveniat ,
Raptorem virginis vel viduæ infra xxx.
annos omnino liceat accufare . Quod fi cum
puellæ parentibus , five cum eadem puella
Vel vidua , de nuptiis fortaffe convenerit ,
inter fe agendi licentia negari non poterit
Tranfactis autem triginta annis omnis accu-
fatio fopita manebit .
VIII. FLS. CHDS. REX.
Si fervi mulierem ingenuam vapuerint •
quitatis opportunitas exigit legem pone-
re fequuturis , unde dubitationis occafio in-
ter præfentes occurrit . Servi igitur fi fcien-
te domino vel jubente raptum facere præ-
fumpferint , ad omnem legalem fatisfactio-
nem fervorum dominus judicis inftantia com-
pellendus eft . Quod fi extra voluntatem do-
mini , fervi talia perpetraverint ; judicis iidem
fententia comprehenfi , ac decalvationis fœe
ditate muletati , trecentenis infuper finguli
flagellorum ictibus verberentur . Ille tamen
fervus , qui ingenuæ mulieri per rapinam co-
pulari quæfivit , poenali fententiæ fubjacebit .
IX . FLS . GLS . RCDS . REX.
Si fervus mulierem libertati traditam
rapuerit .
Si fervus libertam rapuiffe detegitur , quo-
niam jam non unius conditionis effe nofcun-
tur , ideo , fi idoneus fervus eft , qui talia
commififfe deregitur , & idoneam libertam
rapuiffe invenitur ; fi voluerit dominus ejus ,
c. folidos pro eo componat ; fi certe nolue-
rit , eundem fervum tradere non defiftat :
ita ut ipfi mulieri ultra non liceat eundem
raptorem fibi in conjugio copulare . Quod fi
ad ejus aliquando conjugium venerit , & fi-
lii exinde fuerint procreati ; dominus ille ,
cujus fervus rapti crimen admiferat , & fer-
vum & agnationem fibi vindicet fervituram .
Si autem rufticus , aut viliffimus fervus effe
nofcatur , & fimilem libertam rapuiffe cogno-
fcitur; quantum ipfum fervum valere con-
Al. judicis ejufdem inftantia .
(1 ) Turpiter decalvatus . ) In Hifpanico:
Desfolalo muy laydamientre toda la fronte . De-
calvatio , cujus pluries in Wifigothorum lege
mentio fit , non erat , ut quibufdam vifum eft ,
fimplex capillorum detontio , vel rafura , fed
cutem ipfam afficiebat , ita ut maneret perpe-
tua dedecoris nota . De foeming decalvatione
Villadiego in hunc locum ait recte fuiffe decla
ratum , quod turpiter decalvare erat idem , quod
bazer calva , fea, y vergonçosa , y defollar la mol-
lera ; adducitque Ambrofium de Morales Chro-
nica Generalis Lib. XII. c. 4. dicentem , que
4 los que affi eran penados , les corria Sangre de la
LIB. III.
ftiterit , tantum pretium dominus fervi præ-
dictæ mulieri perfolvere procurabit . Ipfe ve-
ro fervus , centenis flagellorum ictibus verbe
ratus , ac turpiter decalvatus ( 1 ) , in pote-
ftate domini fui erit perpetim permanfurus ,
X. FLS . CHDS. REX .
Si fervus ancillam alterius rapuerit ,
Si fervus ancillam juris alieni rapuerit ,
ducentorum flagellorum verberibus cæfus ac
decalvatus ; ab ancilla etiam , fi dominus an-
cillæ voluerit , abfque dubio feparetur .
XI. FLS. CHDS . REX .
De follicitatoribus filiarum & uxorum alie¬
narum, vel etiam viduarum ; ac de bis ,
qui puellam aut viduam ingenuam , abfque
regio juffu , violenter dare marito præ-
fumpferint .
Omne quod honeftatem vitæ commaculat,
legalis neceffe eft ut cenfura coerceat . Idcir
co follicitatores ( 2 ) adulterii uxorum vel fi-
liarum alienarum , atque viduarum vel fpon-
farum , fi per ingenuum vel ingenuam , feu
per fervum aut ancillam , atque etiam liber-
tam aut libertum , mox manifeftis indiciis
talium fcelerum mandata deferentes patue-
rint , cum eis etiam a quibus miffi fuerint ,
judicis inftantia comprehenfi , in ejus potefta-
te tradantur , cujus uxorem , vel filiam , vel
fponfam follicitaffe reperiuntur : ut illi quo-
que de his quod voluerit fit judicandi liber-
tas , quem conjugalis ordo , vel parentalis
propinquitas , hujus ultorem criminis legali-
ter effe demonftrat . Illi quoque qui puellam
ingenuam vel viduam abfque regia juffione
marito violenter præfumpferint tradere , quin
que libras auri ei , cui vim fecerint , cogan-
tur exfolvere : & hujufmodi conjugium , f
mulier diffentire probatur , irritum nihilomi
nus habeatur .
XII. FLS . GLS RCDS. REX.
De ingenuis atque Jervis , quos in raptu in-
tereffe conftiterit .
Qui in raptu interfuiffe cognofcitur , fi li
ber eft , fex auri uncias reddat , & quinqua-
ginta ictus flagellorum publice extenfus ac-
cipiat . Nam fi fervus fuerit , & fine domi-
ni
cabeça por el roftra : concluditque decalvationis
poenam publice , atque perpetuæ infamiæ notam
extitifle , quod & ex antiquis colligimus monu-
mentis . Confule inter cætera infra legem s .
Tituli IV. Libri VI , ubi hæc leguntur : Ad
PERENNEM INFAMIAM deformiter decab-
vetur .
( 2 ) Idcirco follicitatores . ) Ridicula eft pœna
lenonibus in Hifpania infligi folita . Hodie de
confuetudine flagellantur lenones uniti mele ,
plumis cooperti , & cum mitra ; ut notat Didacus
Perez , aliique . Villadiego in hunc locum ,
 LEGIS WISIGOTHORUM
ni voluntate hoc fecerit , c. publice flagel-
la fufcipiat . Quod fi fervus in raptu inter-
fuerit cum domini voluntate , dominus ita
pro eo componat , ficut & de ingenuis eft
couftitutum .
TITULUS IV. De adulteriis .
I. ANTIQUA .
Si connibente , aut non connibente uxore cum
alio viro adulterium fiat .
quis uxori alienæ adulterium intulerit
S violenter , fi ipfe adulter filios habens le-
gitimos talia perpetraverit , ipfe folus abfque
rebus addicatur marito mulieris . Si autem
filios legitimos non habuerit , quibus facul-
tas fua deberi legitime poffit , cum omni-
bus rebus fuis in poteftatem mariti mulieris
deveniat, ut in ejus poteftate vindicta con-
fiftat . Quod fi mulieris fuerit fortaffe con-
fenfus , marito fimilis fit poteftas de his fa-
ciendi quod placet ( 1 ) .
II. ANTIQUA .
Si puella vel mulier difponfata adulte-
raffe reperiatur,
Si inter fponfum & fponfæ parentes , aut
cum ipfa forfitan muliere , quæ in fuo confi-
ftit arbitrio , dato precio , & ficut confuetu-
do eft , ante teftes facto placito , de futuro
conjugio , aut cum parentibus ejus , quibus
lex poteftatem tribuit , facta fuerit definitio ,
& poftea puella vel mulier adulterium com-
mififfe detegatur , aut fortaffe alteri viro fe
difpondiffe , vel in conjugio fociaffe proba-
tur , una cum adultero five injufto marito ,
vel fponfo illicito , quem fibi contra priorem
definitionem fociare præfumpfit , in poteftate
prioris tradantur fponfi , cum rebus fuis omni-
bus fervituri : fi tamen filios de priori con-
jugio adulter ille yel tranfgreffor , feu mulier
ipfa non habuerit . Quod fi filios legitimos
habere probantur , tunc omnes res ad eofdem
filios pertinebunt . Ipfi tamen , id eft , tam
mulier ipfa fcelerata , quam etiam vir ille
qui illam adulteraffe , vel fponfaffe , vel in
conjugio fibi fociaffe dinofcitur ( 2 ) , in po-
teftate illius , cui primum prædicta mulier
pacta fuerat , fervituri tradantur : ut de his
quod voluerit faciendi habeat poteftatem , &
pretium ad illum fponfum qui dederat , re-
vertatur ,
( 1 ) Faciendi quod placet . ) In Hifpania ho-
die etiam , inquit Villadiego in hunc locum
adulterio probato tam adulter , quam adultera ,
per fententiam judicis ponuntur in manibus ,
& poteftate mariti , ut faciat de eis , & eorum
bonis quicquid voluerit , etiam eos occidendo ,
vel aliam quamlibet offenfam , vel injuriam in-
ferendo . Sed debet ambos eodem genere pœ-
LIB. III.
95
III . ANTIQUA .
De adulterio uxoris .
Si cujuslibet uxor adulterium fecerit , &
deprehenfa non fuerit , ante judicem compe-
tentibus fignis & indiciis maritus accufet .
Quod fi mulieris adulterium manifefte pa-
tuerit , adulter & adultera fecundum fuperio
ris legis ordinem ipfi tradantur : ut quod de
eis facere voluerit , in ejus proprio confiſtar
arbitrio .
IV. ANTIQUA .
Si adulter cum adultera occidatur .
Si adulterum cum adultera maritus vel
fponfus occiderit , pro homicida non teneatur .
V. ANTIQUA •
Si pater vel propinqui in domo adulteram
occiderint filiam .
Si filiam in adulterio pater in domo fua
occiderit , nullam poenam aut calumniam in-
currat . Si certe eam refervare voluerit , fa-
ciendi de ipfa & adultero quod voluerit ,
habeat poteftatem . Similiter & fratres five
patrui , poft obitum patris , faciendi habeant
poteftatem .
VI. FLS. GLS . RCDS . REX.
Quod fervi præventos adulteros occidere non
jubentur .
Sicut parentibus in domo repertos adulte-
ros necare conceditur , ita præventi a fervis
perimi non jubentur : fed cum eos fervi re-
pererint , fub honefta cuftodia teneant , do-
nec aut domino domus , aut judici præfen-
randos legalis pœna percellat .
VII. ANTIQUA .
puella vel vidua ad domum alterius pro
Si
adulterio venerit , eamque vir ipfe
conjugem habere velit .
Si puella ingenua five vidua ad domum
alienam adulterii cauffa venerit , & ipfam il-
le uxorem habere voluerit , & parentes , ut
fe habeant , acquiefcant , ille pretium det pa-
rentibus , quantum parentes puellæ velint,
vel quantum ei cum ipfa muliere convenire
potuerit . Puella vero de parentum rebus nul-
lam inter fratres fuos , nifi parentes voluç
rint , habeat portionem .
VIII.
næ afficere , ut refolvit Didacus Perez .
(2 ) Sociale dinofcitur . ) Severiorem hac in
re legem exhibet lex Burgundionum Tit. LII ,
decernens crimina hujufmodi capitis amiflione
fore plectenda . Hac perpendo , ut dignofcan-
tur cafta hac in re inftituta veterum Barba
rorum .
 96 LEGIS WISIGOTHORUM
VIII. ANTIQUA •
Si mulier ingenua Sponte adulterio cuicunque
fe mifceat viro .
Si ingenua mulier cuicunque viro fe adul-
terio volens mifcuiffe detegitur : fi eam ipfe
uxorem habere voluerit , habeat poteftatem ;
fi autem noluerit , fuæ imputet culpæ , quæ
fe adulterio volens mifcuiffe cognofcitur .
IX. ANTIQUA •
Și mulier ingenua alterius marito fefe adulte-
rii jungat ftupro •
Si qua mulier ingenua marito alicujus ( 1 )
adulterio fe fociaverit , & ex hoc manifeftis
indiciis & probatione convincitur , addicatur
uxori , cujus marito fe mifcuit , ut in ipfius
poteftate vindicta confiftat .
X. ANTIQUA •
Pro adulterio torquendos fervos ancillas
in capite dominorum .
Pro cauffa adulterii etiam in domini do-
minæve capite fervi vel ancilla torquendi
funt : ut veritas & certius poffit inveniri , &
indubitanter agnofci .
XI. ANTIQUA .
Si pro celando adulterii fcelere mancipium
libertati tradatur .
A Si quis pro occultanda veritate mancipium
manumittat, ne poffit pro adulterii probatio-
ne torqueri , libertas data non valeat .
XII. FLS, CHDS. REX ,
De adulterorum conjugum rebus .
Præteritæ quidem legis fanétione conftitu-
tum recolimus , adulteram mulierem pariter
& adulterum marito ejus tradi debere . Ta-
men quia de rebus eorum fæpe judices dubi-
tare contingit , ideo fpecialiter decernere ne-
ceffarium extitit : ut fi uxoris adulterium pro-
ponente viro manifefte patuerit , & tam adul-
tera quam adulter de priori conjugio legiti-
mos filios non habuerint , omnis eorum he-
reditas marito mulieris adulteræ cum perfo-
nis pariter addicatur . Certe fi filios legiti-
mos de priori conjugio adulter habuerit ,
ipfis ejus hereditas ex omnibus pertinebit , &
I Al. mifceat .
( 1 ) Marito alicujus . ) Jure Romano , ait Hei-
neccius Elem. Jur. German. libro II. art . 153.
in nota , adulterium admittebat uxor , que alii ,
quam viro fuo corporis ufum præbebat , non
maritus qui innuptam fubagitaverat . At jure
Wifigothorum etiam innupta ingenua , quæ al-
terius marito fe fubftraxerat , uxori tanquam
adultera addicebatur .
(2 ) Ita potionibus . ) Perfuafio Barbaris ino-
leta , quæ cenferi poteft ab antiquis Europe in-
LIB. III.
hujus tantum perfona marito adulteræ fubja
cebit . Uxor autem adultera , fi de priori
conjugio & de poftremo legitimos filios ha
bere dinofcitur , fequeftrata filiis de priore
conjugio portione , & in eorum poteftate re-
lieta , fic fuorum filiorum , ex eadem quæ
poftmodum in adulterio convincitur conjuge
creatorum , maritus ejus portionem obtineat
ut poft fuum obitum eifdem filiis poffiden-
dam relinquat : ita tamen , ut poftquam uxor
adultera in poteftatem fuerit mariti redacta ,
nulla fit illi ulterius vel fornicandi cum il-
la , vel in conjugio illam fibi fociandi licen-
tia. Nam fi fecerit , ipfe quidem de rebus
ejus nil habiturus eft , Omnis tamen mulie
ris facultas , aut filiis ejus legitimis , aut ,
fi filii defuerint , heredibus mulieris ex toto
proficiat . Similis ratio & de fponfatis for
ma fervetur
XIII. FLS. GLS . RCDS . REX.
De perfonis quibus adulterium accufare
conceditur , & qualiter perquiri
vel convinci jubetur .
Si perpetratum fcelus legalis cenfura non
reprimit , fceleratorum temeritas ab adfuetis
vitiis nequaquam quiefcit . Ideoque quia quo-
rundam interdum uxores viros fuos abomi
nantes , fefeque adulterio polluentes , ita po
tionibus ( 2 ) quibufdam , vel maleficorum fa,
&tionibus , eorundem virorum mentes alie-
nant atque præcipitant , ut nec agnitum uxo-
ris adulterium accufare publice vel defende.
re valeant , nec ab ejufdem adulteræ conju.
gis confortio vel dileétione difcedant : id in
cauffis talibus omnino fervandum eft , ut h
ejufdem adulteræ , vel decepti mariti ætate
funt legitimi filii , ipfis juxta quod maritus
adulteræ requirere poterat , fit apud judicem
mulieris adulterium accufandi vel comprobandi
licentia . Certe fi aut filii defunt , aut non ejuf
dem ætatis vel folertia , qui hoc expedire legi-
time poffint , ne fortaffe , dum dilatio ulcifcen-
di adulterii intercedit , aut deceptum maritum
fraudulenter adultera perimat , aut facultas ejus
filiis fuis vel propinquis ex hac occafione depe
reat , propinquis mariti adulteræ fub hac difcre-
tione accufandi adulteram lex ifta conftituit : ut
fi accufationis hujus fiduciam affumentes , adul,
terium mulieris eorum inquifitione coram ju-
dice manifefte patuerit tunc adulter five
etiam adultera ( 3 ) , qui hoc fcelus convi-
&ti fuerint commififfe , cum omnibus rebus
fuis
colis derivata , ut crederent poculis , feu phyl
tris , præcipue amatoriis , mentes hominum in-
ci ufque ad prodigium . De quo curfim egi
in animadverfionibus ad Indiculum Pagania-
rum N. XXIL Volumine Tertio hujus Colle
ctionis .
( 3 ) Tunc adulter , five etiam adultera &c.
ufque ad decernimus . ) Hæc defunt in Hifpa-
nico .
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. III, 97

fuis illis incunetanter tradendi funt fervi- nuus eft , c. flagellis cafus , illi continuo
turi , qui hanc caufationem fecundum infti- cui violentus extitit , ferviturus tradatur : fer-
tutionem legis vifi fuerint juftiffime profe- vus vero comprehenfus a judice ignibus con
qui , falvis tantum animabus ( 1 ) , quas ad cremetur, Ingenuus tamen pro hujufmodi fce
lamenta poenitentiæ pietaris indulgentia re- lere traditus , nullo unquam tempore ad ejus,
fervamus ea tamen quæ in detruncatio- quam compreffir vel ftupravit , pervenire
ne vel flagello corporis in eis impertire vo- conjugium admittatur , Quod fi hæc ipfa mu
tionem
luerint , licentiam per hujus legis fan& lier , quæ violentiam pertulit , poftea eum fi
decernimus , Veruntamen , tam ejufdem adul- bi traditum fervum acceperit , aut qualiber
teræ filii ex ipfo jam tempore , quo convi- occafione eum fibi in conjugio copulare præ-
&ta fuerit tale facinus perpetraffe ; quam etiam fumpferit ; tunc ipfa mulier, turpiffime fa
propinqui fui , poft ejus viri obitum , fi filii &tionis fuæ fentiens damna , cum omnibus
defuerint , adulteræ mulieris obtineant facul- rebus fuis propriis heredibus fervitura fubja
tatem . Si autem filii poft ejus obitum fu- ceat ,
perftites extiterint , & tamen aut non ejuf- XV. ANTIQUA ,

dem ætatis , aut non talis experientiæ, qui

mulieris adulterium accufare vel convincere
competenter intendant ; tunc ille propinquus
mariti , qui manifeftum mulieris adulterium
ultus fuerit , quintam partem facultatis adul,
tera pro labore fuo percipiat : quatuor au
tem partes ad integrum prædictorum filii fi-
bi vindicent ac defendant , Nam fi aut pro
pinquorum in hac parte tepiditas , aut filio-
rum negligentia , vel fortaffis muneris acce-
ptio , utrofque corrumpens , minime fuerit
cadem actio a talibus perfonis quæfita ; dum
ad regiam cognitionem eadem cauffa perve-
nerit , ipfe procul dubio pro mercede fua con-
ftitutus eft , vel a quo debeat tale negotium
profequi , vel quantum perfequutor de rebus
fceleratæ mulieris pro commodo fui laboris
incunctanter confequi poffit . Verum quia dif-
ficile fieri poteft , ut per liberas perfonas mu-
lieris adulterium indagetur , dum frequenter
hoc vitium occulte perpetrari fit folitum :
proinde quando ad convincendum adulterium
accufatæ mulieris ingenuitas omnino defuerit ,
prædictis perfonis quibus ejus adulterium ac-
cufare præfenti lege permiffum eft , hoc etiam
aperte licitum erit , ut per quæftionem fami-
liæ utriufque domini accufatæ mulieris adul-
terium coram judice juftiffime requiratur .
XIV. ANTIQUA .
Si ingenuus five fervus virginem aut vi-
duam ingenuam violenter polluiffe
adulterio detegatur .
Si virginem quifque vel viduam ingenuam
violenter adulterandam comprefferit , vel ftu
pri forfitan commixtione polluerit : fi inge-
Tom . IV.
Al concite . a Al. accufationem : al. caufam ,
Si ingenuus five fervus , fciente aut neſcien,
te domino , alienam confentientem adul-
teraffe convincitur ancillam .
Si extra domum domini fui fe adulterio
volens ancilla mifcuiffe convincitur , ancillam
tantummodo judicandi dominus habeat pote
ftatem . Si vero ingenuus aut fervus cum an
cilla ex confenfu in domo domini ancillæ re-
periantur talia commififfe : ingenuus quidem
pro idonea ancilla abfque infamia cenrum
verbera ferat , pro inferiori vero quinquagine
ta : fervus autem centum quinquaginta flas
gella fufcipiat ,
XVI. ANTIQUA .
De adulterio ancillæ , fi cum adultero `vio-
lenter id feciffe convincitur 4 .
Si ancillam quicunque violenter compref-
ferit alienam ,
eamque adulteraverit , & ve!
in domo domini fui fuerit comprehenfus , vel
in quocunque loco violentus extitiffe convin-
citur , fervus quidem ducentos ictus accipiat
flagellorum : ingenuus vero quinquaginta , &
infuper xx. folidos ancilla domino coactus
exfolvat . Dominus tamen , fi id fervo facien-
dum juffiffe probatur , fuperiori ingenuorum
& dampno & flagello fubjaceat ,
XVII. FLS. GLS . RCDS . REX .
De meretricibus ( 2 ) ingenuis vel ancillis ,
aut fi earum fcelus judices perquivere
vel corrigere recufent .
Si aliqua puella ingenua five mulier , in
civitate publice fornicationem exercens ,
I re-
3 Damnatione. 4 Al. probesur .

(1 ) Salvis tantum animabus . ) Hoc eft , genti infuetum certe non fuit etiam tempori-
cepta morte . Manebat ex fententia judicis læfo bus conditi Codicis . Infra lib. VII. Titulo III.
vel accufanti jus vindictæ , ita tamen , ut in lege 3. præfcriptum eft , ut plagiator filii pro-
cafu , de quo hic agitur , mors non infligere- ximis parentibus in poteftate tradatur , ut illi oc-
tur. Quod fane firmare videtur regulam in cidendi , aut vendendi eum habeant poteftatem .
contrarium , ut in aliis cafibus in Wifigotho- Jus private vindicta inter Barbaros quondam
rum Codice deſcriptis , in quibus abfque exce- ufitatum, Gothis perfri & tum fuiffe dignofcitur ,
ptione læfo poteftas traditur faciendi in reum , fed non fublatum .
quod cluerit , ex judicis fententia aut declara (2 ) De meretricibus . ) Hæc lex , quæ infames
tione lafo jus effet reum quoque morte mul- fœminas publicæ libidinis victimas conatur e
are . Quod privata ultionis genus Gothicz Regno tollere , pulchre nos edocet adhuc fab
nox

1
 98 LEGIS WISIGOTHORUM
retrix agnofcatur , & frequenter deprehenfa
in adulterio , nullo modo erubefcens , jugiter
multos viros per turpem fuam confuetudinem
attrahere . cognofcitur , hujufmodi a Comite
civitatis comprehenfa trecentenis flagellis pu-
blice verberetur , & difcuffa ante populum
dimittatur : fub ea conditione , ut poftmo-
dum in turpibus vitiis nullatenus deprehen-
datur , nec unquam in civitatem ei veniendi
aditus detur . Et fi poftmodum ad priftina
facta rediiffe cognofcitur , iteratim a Comite
civitatis trecentena flagella fufcipiat , & do-
netur a nobis alicui pauperi , ubi in gravi
fervitio permaneat , & nunquam in civitate
ambulare permittatur , Et fi forte contingat ,
ut cum confcientia patris fui vel matris adul-
terium admittat , ut quafi per turpem con-
fuetudinem & converfationem victum fibi vel
parentibus fuis acquirere videatur , & ex hoc
pater vel mater fuerint pro hac iniqua con-
! diaconum , Deo vota , viduæ , pœnitenti ,
fcientia fortaffe convicti , finguli eorum cen-
tena flagella fufcipiant . Si vero ancilla cu
jufcunque in civitate fimili converfatione ha-
bitare dinofcitur , a judice correpta trecentis
flagellis publice verberetur , & decalvata do-
mino reformetur , fub ea conditione , ut eam
longius a civitate faciat converfari ; aut cer-
te tali loco tranfvendat , ubi penitus ad ci-
vitatem acceffum non habeat . Quod fi forfi-
tan nec ad villam tranfmittere , nec vende-
re voluerit , & hæc iterum ad civitatem re-
verfa fuerit ; hujufmodi dominus in conven-
tu publice quinquaginta flagella fufcipiat .
Ipfa vero ancilla donetur alicui pauperi , cui
Rex , vel Judex , aut Comes ( 1 ) eligere vo-
luerint : ita ut poftmodum ad eandem civi-
tatem illi veniendi aditus non præftetur .
Quod fi contigerit , ut cum domini volunta
te adulterium commififfet , adquirens per for-
nicationem pecuniam domino fuo , & ex hoc
publice fuerit convictus , ipfe dominus eun-
dem numerum flagellorum , qui fuperius de
eadem continetur ancilla , fufcipiat . Simili-
ter & de ipfis præcipimus cuftodiri , quæ per
1 Copulate .
noviffima tempora Gothici Regni a legislatori-
bus aliquas faltem antiquæ hac in re feverita-
tis reliquias fervatas fuiffe , quam miris laudi-
bus extollit Salvianus de Gubernatione Dei li
bro Vil. , cujus verba more fuo in Romanos
acria , in gloriam tamen Gothicæ , atque Van-
dalicæ gentis huc referri merentur : Quid acce-
dit infuper ad mala noftra ? Inter pudicos Barba-
ros impudici fumus . Plus adhuc dico ; offendun-
tur Barbari ipfi impuritatibus noftris . Elle inter
Gothos non licet fcortatorem Gotbum ; foli inter
eos præjudicio nationis ac nominis permittuntur
impuri effe Romani . Et que nobis , rogo , fpes an-
te Drum eft ? Impudicitiam nos diligimus , Gothi
execrantur : puritatem nos fugimus , illi amant :
fornicatio apud illos crimen , atque difcrimen eft ,
apud nos decus . Et putamus nos ante Deum pe
confiftere ? Putamus nos poffe falvos effe , quando
omne impuritatis fcelus , omnis impudicitia turpi•
sudo , a Romanis admittitur , & a Barbaris vin
dicatur. Hic nunc illos quæro , qui meliores nos
putant effe quam Barbaros : dicant , quid borum
LIB. III.
vicos & villas in adulterii confuetudine fue-
rint deprehenfæ . Quod fi judex per negli-
gentiam , aut fortafle beneficio retentus , ta-
lia vitia requirere , aut conteftari , vel di-
ftringere noluerit ; a Comite civitatis c. fla-
gella fufcipiat , & xxx. folidos reddat ei ,
cui a nobis fuerit ordinatum .
XVIII. FLS. GLS. RCDS. Rex.
De immunditia facerdotum & mini-
ftrorum.
Quia quanto magis munditiam carnis fa-
cra auctoritas imperat , tanto hanc appetere
ipfius miniftros ejus clamor informat : ideo
& nos ponere finem inlicitis aufibus rite com-
pellimur , quoniam & ipfi divinis nutibus de-
votiffime placere conamur . Igitur quemcumi-
que etiam presbyterum , diaconum atque fub-
feu cuicunque virgini , vel mulierculæ fæcu-
lari , aut conjugio, aut adulterio commixtum
effe evidentiffime patuerit , mox hoc Epifco-
pus five Judex , ut repererint talem com-
mixtionem , difrumpere non retardent . Re-
dacto autem illo in fui Pontificis potefta-
fub pœnitentiæ lamenta juxtà facros
Canones deputetur . Quam diftrictionis feve-
ritatem , fi Pontificum torpor implere negle-
xerit , idem Pontifex duas libras auri fifco
perfolvat , & commiffum malum vindicare
non differat . Quod fi corrigere hoc nequive-
rit , aut concilium appellet , aut Regis hoc
auditibus nunciet . Mulieres vero , quæ illis
fuerint prædictis immunditiis implicatæ , cen-
tenis flagellis a Judicibus verberentur , & com-
mifcendi fe illis aditus omnino denegetur :
fervata ab Epifcopis etiam fuper hoc fcelere
in utroque fexu patrum fententia , quæ Ca-
nonum decretis agnofcitur ordinata . În ulci-
fcendis autem talibus fceleribus non paffim
damus accufandi vel puniendi licentiam , nifi
aut manifeftis indiciis patuerit fcelus , aut le-
gitime fuerit idipfum malum accufatum atque
con-
vel pauciffimi Gothi faciunt , vel quid non borum
Romani omnes, vel pene omnes . Et miramur , fi
terræ vel Aquitanorum , vel noftrorum omnium a
Deo Barbaris datæ funt : cum eas quas Romani
polluerant fornicatione , nunc mundeni Barbari ca-
fitate . Hæc Salvianus , qui inde præclariora
adhuc de Vandalis differens , fic verfus finem
libri concludit . Erubefcamus quæfo , & confun-
damur . Jam apud Gothos impudici non funt_nifi
Romani : jam apud Vandalos nec Romani . Tan
tum apud illos profecit fiudium caftimonia , tan-
tum feveritas difcipline . Non folum quod ipfi ca.
Ai fint , fed ut rem dicamus novam , rem incre-
dibilem , rem pene etiam inauditam , caftos etiam
Romanos fecerunt . Si infirmitas id humana pate-
retur , exclamare fuper vires meas cuperem , ut
toto orbe refonarem . Pudeat nos Romani ubique
populi , pudeat vita noftra ; nulla pene urbes lu
fris , nulle omnino impuritatibus vacant , nifi il-
la tantum , in quibus Barbari effe cœperunt.
( 1 ) Rex , vel Judex , aut Comes . In Hifpa
nico : El Rey , o el Conde , o el Duc .
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. III, 99

onviétum : quatenus nulla videamur inten- tiam , vel fui proximam generis , aut eam
tione vel ordine patrum tranfgredi præce de cujus admixtione inceftivæ notam poffit
pta fanctorum , aut obviare facris regulis fubire infamiæ , non licito connubio , aut vi ,
antiquorum , aut confenfu accipiat conjugem . Quia nec
verum poterit effe conjugium , quod a me-
TITULUS V. De inceftis & apoftatis atque liori propofito deducitur ad deterius ; & fub
mafculorum concubitoribus . falfi nominis copula , inceftiva pollutio & for-
nicationis immunditia perpetratur . Hoc vero
I. FLS. GLS. RCDS . REX, nefas agere amodo provinciarum noftrarum
cujusliber gentis homines fexus utriufque tem-
De conjugiis & adulteriis inceftivis .
ptaverint, infiftente facerdote vel judice ,
s Ullus præfumat de genere patris vel ma- etiamfi nullus accufet , omnibus modis fepa
[きたも N tris , avi quoque vel avia , feu paren- rati exilio perpetuo relegentur , nec aliqua in
tum , uxoris , fratris eriam defponfatam aut defenfione fui , quoufque vixerint , longitudi-
viduam , vel propinquorum fuorum relictam , ne temporis excufentur . Eorum vero bona
de- fibi in matrimonio copulare , vel adulterio qui talia gefferint , & pro talibus culpis dam
polluere : ita ut ufque ad fextum generis gra- pna legis hujus exceperint , fi eis de priori
dum nulli liceat fanguinis propinquitatem li- conjugio filii defuerint , ipforum filiis abfque
bidinofe feedare , vel in conjugio appetere ; infamiæ nota omnino proficiant , quia licer
Cal exceptis illis perfonis , quas per ordinationem fint fcelerate concepti , funt tamen unda fa-
13 atque confenfum Principum , ante hanc le cri baptifmatis expiati . Quod fi filii fortaffe
LO gem conftat adeptas fuiffe conjugium : quæ defuerist , illi ad capiendam hereditatem fuc
nequaquam per legis hujus editum teneri cedant , quibus prifcarum legum fanctio legi-
poterunt ad reatum , Similis & de mulieri- tima fucceffione indulger . Similis quoque de
bus ordo fervandus eft . Qui vero contra religiofis forma fervabitur , quibus nubere Ca-

OS hanc conftitutionem præfumpferint facere , ju-
dex cos non differat feparare , ut a tam, ne-
fanda pollutione divifi , juxta qualitatem fe-
xus , in monafteriis delegentur illic jugiter
permanfuri . Quid vero de eorum facultati-
bus obfervari conveniat , fubterius correcte
legis fententia manifeftatur ,
II. FLS. GLS. RCHDS . REX ,
Lem de conjugiis & adulteriis inceftivis , feu
virginibus facris ac viduis & pœni-
tentibus , laicali vefte vel coin
tu fordidatis .
Univerfis provinciis Domino ordinante ad
regni noftri ditionem pertinentibus . Noxia
præteritorum operum pravitas fecit futuris
temporibus legem ponere , & vitiofis facino
ribus licentius inolitis termino juftitiæ obvia-
re . Audetur denique a multis , contra divi-
næ legis monita , vel contra honeftos vitæ
communis mores , devotas Deo virgines , &
continentiam viduitatis cum benedictione fa-
cerdotis juxta morem Canonum profitentes ,
feu affinitate confanguinitatis conjunctas fœ-
minas , aut violenter , aut per confenfum fi-
bi conjuges fumere , & Deo dicatam cafti-
tatem vel reverendam generis copulationem ,
inconceffæ libidinis immunditia fordidare . Quæ
temeritas , dum vel a viris vel a foeminis
ejufdem profeffionis admittitur , & caftis ab-
horret moribus , & fidem veram impugnat .
Zelamus enim pro veritate zelo Dei , atque
Ecclefiam fanctam catholicam , his fidei no-
ftræ commonemus decretis : ut deinceps , fi-
cut & Canones ecclefiaftici prohibent , nul-
lus Deo devotam virginem , nullus fub reli-
gionis habitu confiftentem , five viduitatis con-
inentiam profitentem , feu agentem poeniten-
Tom. IV.
nonum fententia prohibetur illis tantum fœ-
minis ab hac fententia fegregatis , quæ vio-
lentiam conjuntionis indebitæ fine præeeden-
ti vel fequenti confenfiore pertulerint . Sa-
cerdores vero vel judices , fi talia cognofcen-
tes ulcifci fortaffe diftulerint , quinas auri li-
bras fifco cogantur exfolvere . Quod fi forte
id redarguere voluerint , nec potuerint , re-
gis hoc auditibus infinuare procurent : ut quod
corum non potuit vindicare fententia , prin,
cipalis dampner oinnino cenfura .
III. FLS. GLS . CHDS. REX.
De viris ac mulieribus tonfuram & veftem
religionis prævaricantibus .
Apoftatica calamitatis opprobrium ex hoc
merito funditus extirpare compellimur , ex
quo Dominum nobis fore propitium confidi-
mus . Si enim cum minima peccata corrigi-
mus , pietatem ejus fautricem nobis efficimus ;
quanto magis , fi fcelus in divinitate com-
miffum feveriffimæ cenfuræ falce refcindimus ?
Ideoque hac in perpetuum valitura lege fan-
cimus : ut quicunque religionis habitum per
honorabile tonfuræ fignum , aut tempore pæ ,
nitentiæ fufceperint , aut non fraudulenta ,
fed pia parentum oblatione meruerint , aut
propriæ voluntatis devotione tenuerint , & ad
laicalem converfationem poftmodum apoftati-
zando redierint , juxta fententiam canonicam
ad eundem religionis ordinem quolibet pro-
fequente reducantur inviti , atque infamiæ no-
ta refperfi , & in monafteriis perenniter reli-
gati , diftri&tiori macerentur pœnitentia cor-
rigendi . Illis tantum fupplicio feveritatis hu-
jus indulto , quos aut alienæ fraudis coegit
impulfio , aut ad ordinis omiffi regreffum vo-
luntatis proprie reduxerit votum : fi tamen
I 2 пес

1 Al. patris . a Al. cenfura fignaçulum .

 100 LEGIS WISIGOTHORUM
nec vir poft hæc uxorem duxerit , nec mu
lier maritum alterum acceperit . Illos etiam
ab hac fententia immunes efficimus , qui fic
invalefcente langore ad pœnitentiæ vel ton-
furæ pervenerint ordinem : ut id fe nec ac-
cepiffe tunc noverint , nec petiffe memine-
rint ( 1 ) . Prævaricantium vero bona , eorum
filiis aut propinquis hac difcretione perti-
neant : ut vir habens uxorem , fi filios etiam
ex eadem habuerit & donatum aliquid ab
ipfa perceperit : fi fuperftes uxor eft , ita pof-
fideat , ut poft fuum obitum communibus fi-
his poffidendum relinquat . Certe fi aut ipfa
difcefferit , aut communes filii defunt , pro-
prietatem prævaricatoris viri propinqui ejus
heredes incunctanter obtineant . Nam quod
ab uxore quolibet tempore donatum fortaffe
perceperat , propinquis uxoris heredibus abfque
dubitatione proficiat . Hæc etiam de fami-
nis omnino fervabitur forma : ut pœnitens
virgo vel vidua , fi vefte religiofa depofita ,
fecularia denuo fumpferint indumenta , aut
inierint fortaffe conjugia , fimilis eas & in
amiffione rerum , juxta fuperiorem de viris
taxatum ordinem , cenfura redarguat , & di-
frictionis poena percellat : ita videlicet , ut
proprietatem fœminæ ejus filii aut heredes
habeant : donationem autem a viro perce-
LIB . III.
E
infaniam , replicatos abintus clavos fuis tuni
cis infuant , quos induiffe fub tali fraudum
argumentatione contendant . Sicque per hoc
intuentium fallunt oculos : quia aliud in eis
publice videre non poffunt , quam quod fo-
ris patula omnibus cognitione ( monftratur.
Quapropter ut omnis de cætero fimulta
Quapropter
tis 2 amputetur occafio , id tenendum præ-
fenti fanctione legis decernimus , ut abinceps
quæcunque vidua ifto fe fraudum argumento
excufare voluerit , ut abintus aliud replicet ,
aliudque oftendat in fuperficie tunicæ , hoc
illi religionis deputetur in figno , quod ex
tranfgreffionis delictis admiffa vel adnifa eft
argumento : quia non quod illa ad tranfgref
fionem fibi ufurpat , fed quod intuentium fi-
des clamat , hæc certa , hæc vera religionis
approbanda funt figna . Jam vero vidua quæ I
deinceps tali fe voluerit objectione defende-
re , vel excufatione celare , non folum quafi
I
præcife vocis hujus fuftinebit jacturam , fed
tranfgreffionis omnimoda nexibus illigata ,
conftituta Canonum & legum non effugiet
dampna .
V. FLS . GLS. CHDS . REX.
De mafculorum fupris .

ptam propinqui mariti , a quo confcripta do- Non relinquendum eft fcelus inultum , quod
natio dinofcitur , deberi fibi cognofcant . Et deteftandum femper & execrabile morum pra-
quoniam apoftatizandi præcipitatio fraude po- vitate cenfetur . Mafculorum ergo concubito-
tius mulierum fæpiffime perpetratur , id etiam res , vel ii qui talia confentientes pertulerint,
oportuit præfenti lege cenfendum : ur ut quic- ifta funt legis hujus fententia feriendi : ut ubi
quid a viro feu ante nuptias , feu poft nu- fcilicet mox tale nefas admiffum judex evi-
ptias , in nomine fponfæ vel uxoris titulo denter inveftigaverit , utrofque continuo ca-
fuerit dotali confcriptum , non mulieris ejus ftrare procuret : & tradens eos Pontifici ter-
heredes , fed heredes ejus qui dotem confcri- ritorii ipfius , ubi id perpetrari contigerit ,
pfit , fibimet per omnia noverint vindican- fequeftratim ardua mandentur 3 detrufioni , vel
dum . Perfonis vero talibus accufandi , vel inviti faltem luituri commiffa , qui volunta-
teftificandi , atque aliena negotia profequendi rie perpetraffe nofcuntur inlicita . Hoc inte
licentiam penitus abnegamus . Quia non po- rim horrendum dedecus , fi inferens quifque
terunt in negotiis fecularibus fideles exiftere , vel patiens , non voluntarius fed invitus ex-

qui devotionem fanctam aufu comprobantur plere dinofcitur : tunc a reatu poterit inma-
facrilego temeraffe . ; nis haberi , fi nefandi hujus fceleris ipfe dete-
&tor extiterit . Ille proculdubio tenen dus eft ad
IV. IN NOMINE DOMINI FLS. GLS. EGICA REX. pœnam , quem in hanc fponte devolutum con-
ftat infamiam . Habentes autem uxores , qui
De fpeciali viduarum fraudulentia
de confenfu talia gefferint , facultatem eorum
compefcenda .
filii aut heredes legitimi poterunt obtinere .
Nam conjugi fua tantum dote percepta , fua-
Solet quarundam infelicium viduarum aftu-
tia fraudem devotioni admifcere , & permixta rumque rerum integritate retenta , nubendi
veftium fimultate ' , tranfgreffionis fibi , cum cui voluerit , indubitata illi manebit & abfo-
voluerit , aditum referare . Agunt enim tem- luta licentia .
pore luctus fui , ut religiofa vefte forte fe
induant , & poftea tranfgreffionis meditantes
VI.
■ Al. veftium fimulata . a Al. fimulatis . 3 Al. mancipentur • 4 Infaniam .

(1 ) Nec petie meminerint . ) Vigebat in Hif
pania fententia , quod ficuti baptifma nefcien-
tibus parvulis collatum ipfos obftringit religio-
ni Chriftiana ; ita tonfura , habitufque mona-
fticus pœnitentiæ , ac pietatis cauffa impofitus
iis quos repentina vis morbi fenfu privaffet ,
& facultate poenitentiæ petenda , illos obftrin-
geret vitæ monaftica ; atque eo vel magis quod
ipfimet in hoc confenfiffe cenferentur , quod in
eorum profectum cedere putabatur . Quare Ti-
tuli , quem exponimus , ufus perftitiffe pon vi
detur , fi vere a Chindafvindo lex edita fuit ,
pront in fronte legimus . Etenim Concilium
præfertim Toletanum XII , quod poft Chin-
dafvindum ullo procul dubio celebratum eft ,
canone 1. & 2. hoc poenitentiæ genus confe-
rendum quidem non probat , collatum tamen
obftringere decernit .
 LEGIS WISIGOTHORUM
VI. FLS. RCDS. REX .
De violantibus paternum ac fraternum
tborum .
Superiori quidem lege de propinquorum in-
ceftu quid debeat obfervari , decretum eft :
tamen quia non minoris effe conftat fceleris ,
paternum thorum five fraternum commacula-
ri , conftituentes adjicimus , ut concubinam Ulierem ingenuam a viro fuo repu-
Patris fuit vel fratris, aut eam quam fcierit M diatam, nullus fibi in conjugio fecia-
patrem fuum aut fratrem vel femel adulte-
raffe , feu fit libera five ancilla , nullus un-
quam propinquorum adulterare præfumat : ne-
que pater adulteratam a filio ftupri fœditate
aliquatenus polluat . Quod fi talia quifque
fciens facere fortaffe præfumpferit , facultatem
ejus , fi filios legitimos non habuerit , here-
des quos fucceffio expectat , obtineant . Ipfe
vero fub pœnitentia relegatus , perennis exi-
lii dampnationem excipiat .
VII,
De Sodomitis , qua debeant ultionis fen-
tentia percuti .
Orthodoxa fidei ratione compellimur , le
galem cenfuram inhoneftis exhibere mori-
bus , & continentiæ freno reftringere carnis
lapfibus implicatos . Nam tunc potius genti
ac patriæ noftræ clementi pietate confulimus ,
cum & pravorum funditus fcelera extirpare
curamus , & in male actis vitiorum termi
num ponimus . Illud fane facinus deteftanda
libidinis abrogare contendimus , quibus ma-
fculi mafculos inlicita ftupri actione , immun-
dis fordibus maculare non metuunt , tantique
fe flagitii coinquinationibus polluunt , quan-
to ea & divinis adverfa cultibus , & contra-
ria caftitati confpicimus . At vero licet hu-
jufmodi lapfus & facræ fcripturæ auctoritas ,
& mundanæ fanétionis prohibeat omnino cen-
fura ; novellæ tamen legis neceffe eft abroga-
ri fententia , ne dum emendatio opportuna
differtur , pejoribus crefcere vitiis dinofcatur .
Et ideo hujus legis edicto decernimus , ut
quicunque amodo vel deinceps , feu de reli-
giofis five ex laicis , cujuslibet ætatis aut ge-
neris homo præfcripto fuerit fcelere quibuf-
cunque indiciis manifefte detectus , mox ju-
bente Principe vel quolibet judice infiftente ,
non folum caftrationem virium perferat ; fed
infuper illam in fe jacturam accipiat ultio-
nis , quam pro his cauffis nuper , in anno vi-
delicet tertio regni noftri ( 1 ) , facerdotalis
decreti promulgata fententia evidenti defcri-
Tom. IV.
1 Regalem cenfuram ,
( 1 ) In anno videlicet tertio regni noftri . ) Al
ludere videtur ad Concilium Toletanum XVI.
c. 3. ubi adeft conftitutio adverfus Sodomiti-
cos . Sed ex ipfis actis Concilii dignofcimus ,
illud celebratum fuiffe anno fexto ( non ter-
tio ) Egica Regis . Quod & Rodericus Toleta-
nus expreffe fcripfit de rebus Hifp. lib. I. c.
LIB . IIL 101
ptione deprompfit .
TITULUS VI. De divortiis nuptiarum & di-
fcidio fponforum .
I. ANTIQUA .
Si mulier viri fui jufte vel injufte di-
vortium patiatur .
re præfumat ( 2 ) . Quod fi facere quicunque
præfumpferit , mox ut Comes civitatis , vel
vicarius , aut territorii judex , tale nefas com-
miffum agnoverit : fi nobiles fuerint fortaffe
perfonæ , quos judex diftringere aut feparare
non poffit , noftris id auditibus confeftim pu-
blicare non differat : ur feveritatem legis ,
quam merentur , excipiant . Nam fi minoris
loci perfonæ funt , judex eos continuo fepa
rare nequaquam moretur . Ita ut tam mulier ?
quæ fe adulterio extra voluntatem mariti
prioris in conjugium copulavit , quam etiam
ille , qui eam fibi affumere uxorem præfum-
pfit , in poteftate tradantur anterioris mariti ;
ut quid de eis facere voluerit , fui fit incun-
tanter arbitrii , Si tamen cauffam inter prio-
rem maritum & uxorem adhuc inauditam
manere conftiterit , aut fi idem maritus alteri
fe mulieri in matrimonio non conjunxerit .
Certe fi maritus uxorem injufte reliquerit ,
& donationem dotis amittat , quam ei con-
tulerat , eidem mulieri procul dubio profutu-
ram , & de rebus ejufdem mulieris nihil fe
habiturum effe cognofcat . Sed quicquid etiam
de facultate ipfius mulieris vel alienaffe vel
fraudaffe dinofcitur , ad integrum diftringente
judice mulieri reftituat . Quod fi mulier fub
metu viri fui confiftens , quocunque argumen-
to perfuafa five decepta , aliquam de fuis re
bus , in nomine illius viri qui eam reliquit ,
fcripturam confcripferit , hujufmodi fcriptura
nullam omnino firmitatem habebit : fed uni-
verfa , quæ per eandem fcripturam mulier de-
derat , juri fuo perenniter vindicabit ,
II. NOV . EMD. FLS. CHDS. REX .
Ne inter conjuges divortium fiat .
Si alienam conjugem violare , fine crimi-
ne non eft ; quanto magis illam contemne-
re , quam fponte fua unufquifque poffidendam
fortitus eft . Quia ergo plerofque tam præci-
pites habet , vel rerum ambitio , vel effrena-
ta libido : ut quadam fraude , conjugibus fuis
fpretis , alias videantur uxores appetere , con-
I 3 fti-
13. Si forte in lege fphalma eft , fphalma eft
antiquum , cum & in Hifpanico legamus : el
tercer ano de noftro Reyno . Nodum folvere non
valeo , & doctioribus folvendum relinquo .
( 2 ) Sociare præfumat . ) In Hifpanico addi-
tur : Si non fubier , que la dexo certamentre per
efcripto , o per teftimonias .
 i02 LEGIS WISIGOTHORUM
ftitutionis hujus eft perenniter forma fervan-
da . Ut nullus virorum , excepta manifeſta
fornicationis cauffa , uxorem fuam aliquando
relinquat ; & neque per teftem , neque per
fcripturam , five fub quocunque argumento ,
facere divortium inter fe, & fuam conjugem
audeat . Sed fi adulteram maritus dixerit for-
taffe redarguendam , juxta legem aliam , ejus
publice fcelere comprobato , a judice fibi fa-
ciendi de ea quod voluerit , fit illi poteftas .
Certe fi converfionis ad Dominum voluntas
extiterit , communem affenfum viri fcilicet
& mulieris facerdos evidenter agnofcat : ut
nulla poftmodum cuilibet eorum ad conjuga
lem aliam copulam revertendi excufatio in-
tercedat . Quod fi aliter quifque uxorem fuam
fpernens , quamcunque calliditatem fcriptura
rum ab ea fibi fuifque voluntatibus 2 profu-
turam exegerit , non folum tale vinculum
quandoque repertum fuerit , nihilominus fir-
mitatem habebit : fed eadem mulier , tam fa-
cultatem fuam , quam dotem ab ipfo viro
acceptam , fibi in omnibus vindicabit : & fi
quid aliud facultatis ejufdem peffimi viri fue-
rit , cunctis eorum filiis ad integrum pertine-
bit : Quod fi aut communes filii , aut ejuf-
dem viri ex conjugio præcedenti non fuerint ,
univerfam viri facultatem mulier , quæ per ne
quitiam illius a conjugio refoluta eft , incun-
Etanter poterit obtinere . Et hanc caufationem
Vel accufationem , fi mulierem conftiterit fortaffe
defunctam , ejus filii in cujufcunque voluerint
proponendi judicio licentiam habituri funt : ut
reperto tali crimine vir utique hujus fcele-
ris , iftius legis mulctetur fententia , & omni-
bus filiis , feu ex eodem pari conjugio , five
ex præcedenti ipfius viri , ut diximus , pro-
creatis , æqualiter facultas ejus obtinenda pa-
tefcat . Certe fi nec communes filii , nec ex
priori ipfius viri conjugio geniti , fuperftites
extiterint : & ea forfitan mulier , quæ relicta
eft , ex priori digno conjugio filios videatur
habere , ipfis proculdubio licitum erit mater-
nam vocem afferere : ut eorum infantia cum
fuerit , juxta præfentem legem , fcelerati per-
fona damnata , facultatem ejus indubitanter
obtineant . Jam vero , fi prædictarum perfo-
narum , vel viri vel mulieris , fecundum præ-
fatum ordinem , filii deeffe nofcuntur ; con-
temptæ mulieris hereditatem tunc recte pro-
pinquis ejus capiendi licitum erit , fi defpe-
tum propinquæ vindicaturi , fpernentis viri
præfumptionem legáliter condemnandam infti-
terint . Maritus autem , qui vel divortii vel
fecuritatis a conjuge fcripturam quamlibet exe-
gerit , feu fortaffe non exigens , contempta ta-
men uxore , aliam fibi uxorem affumpferit ,
ducentis publice verberibus flagellatus , ac tur-
piter decalvatione foedatus , aut perpetuo con-
demnetur exilio , aut fi donare illum cuicun-
que principis poteftas elegerit , in fuo confi-
ftat arbitrio . Sed & mulier , quæfciens , aut
Occafione qualibet agnofcens , virum habere
† Al. & eum : 2 Ål. voluptatibus .
LIB . III.
fuperftitem uxorem , ejus vanitati confenfe-
rit , ut ipfi fe in conjugio copulet , illi pro-
tinus mulieri tradenda eft , quæ contempta áb
eodem marito , quem illa fortita eſſe “dino-
fcitur : ita ut vita tantum conceffa , faciendi
de ea quod elegerit , fit illi libertas . Certe
fi poft mulieris obitum , filiorum ejus affer-
tione tale nefas fuerit comprobatum ; aut fi
filii defunt , a propinquis heredibus extiterit
hujus rei negotium perfequutum ipfis fimi-
liter prævaricatrix mulier tradatur in pote-
ftatem ; ut eodem judicio , que mulier con-
tempta debuerat , de perfona éjus , abfque
mortis interitu , fententiam ferat . Sane , quia
per mulières etiam hujus rei interdum heri
folet fcandalum , ut favore Regum vel judis
cum , viros proprios fpernere videantur : ideo-
que , fi quæcunque mulier , five Principis ope ,
aut quocunque ingenio , feu cujuslibet auxi-
lio , intenderit inter fe & virum fuum divor-
tium fieri , vel ad alterius viri conjugium
tranfire confenferit , in ejufdem legitimi viri
fui cum omnibus rebus fuis poteftatem reda-
ta , eadem quæ fuperius maritum pœna con-
ftringit , vel quæ de rebus eorum eft fenten-
tia conftituta , fceleratæ mulieris damnetur te-
meritas . Similis quoque & de viris forma fer-
vabitur , qui uxorem alterius vel fponfam fi-
bi in conjugium fociare præfumpferint . Ea
tantum conditione retenta , ut fi mulieris ma-
ritus , mafculorum concubitor approbatur , aut
fi eandem fuam uxorem , ea nolente , adul-
terandam cuicunque viro dediffe vel permifif-
fe convincitur , quia tale nefas fieri nequa-
quam inter Chriftianos oportet , nubendi mu-
lieri alteri viro , fi voluntas ejus extiterit
nullatenus inlicitum erit . Nam fi in conjugio
pofitis , uxore videlicet & marito , maritum
forte conftiterit jufte cuilibet fervum addi-
tum ; fi noluerit mulier manere vel habere
illum in conjugali fecum confortio , tandiu fe
noverit caftæ vitæ freno manere conſtrictam 2
nec nubendi alteri viro concedi fibi licentiam
donec ejus maritus , de quo dictum eft , des
bitam extremæ vitæ mortem exfolvat .
III. FLS. CHDS. 3 REX.
Ne inter fponfos diſcidium fiat :
Equali placet tranfgreffum damnatione
muletari , quod illæfum æquali præftabat di-
gnitate manere . Igitur juxta præfentem fu-
periorem legem , de viris & mulieribus fpon-
fatis , tam in perfonis quam in rebus forma
fervanda eft : qui poft arrarum traditionem ,
aut factam fecundum leges definitionis fpon-
fionem , conjugale foedus contemnentes , aliis
fe perfonis in conjugium copulaverint , feu fi-
ne pari confenfu , aut ægritudinis fortaffe ma-
nifefto periculo , ad religionis propofitum ,
calliditate magis quam devotione converfa-
tionis , afpirare præfumpferint , fuperiorem le-
gem præcipimus permanere .
L E.
3 Al. FLS. RCDS.
H
1
 103

LEGIS WISIGOTHORUM

di
LIBER QUARTUS

DE ORIGINE NATURALI.

TITULUS I. ( 1 ) De Gradibus . filiave . Confobrinus & confobrina , id eft ,

I. ANTIQUA .
De primi gradus natura .
Rimo gradu continentur fuperiori linea ,
mater : inferiori , filius , filia :
P pater ,
quibus nullæ aliæ perfonæ junguntur .
II. De fecundi gradus affinitate ( 2 ) ,
avunculi & matertera filius , filia : amitinus,
amitina , id eft , amitæ filius , filia . Itemque
confobrini ,
qui ex duabus fororibus nafcun-
tur. Quibus adcrefcit patruus magnus & ami-
ta magna , id eft , avi paterni frater & fo-
ror . Avunculus magnus & matertera magra ,
id eft , aviæ paternæ & maternæ frater &
foror . Hoc plus exponi opus non eft , quam
lectio ifta declarat .

Secundo gradu continentur fuperiori linea ,

avus , avia : inferiori , nepos , neptis : tranf-
verfa , frater & foror . Quæ perfonæ dupli-
cantur . Avus enim & avia , tam 1 ex patre
quam ex matre : nepos , neptis , tam ex fi-
lio , quam ex filia : frater & foror , tam ex
patre quam ex matre accipiuntur . Quæ per-
fona fequentibus quoque gradibus fimiliter per
fubftantiam earum , quæ in quoquo gradu
confiftunt , ipfo ordine duplicantur . Et ifte
perfonæ in fecundo gradu ideo duplices ap-
pellantur , quia duo avi , & paternus & ma
ternus : item duo genera nepotum funt , fi-
ve ex filio five ex filia procreati . Frater &
foror ex tranfverfo veniunt , id eft , frater
patris , aut frater matris , qui aut patruus ,
aut avunculus nominantur . Qui & ipfi hoc
ordine duplicantur .
III. De tertii gradus parentela .
Tertio gradu veniunt fupra , proavus , proa
via ; infra , pronepos , proneptis : ex obliquo,
fratris fororifque filius , filia : patruus & ami-
ta,id eft , patris frater & foror : avunculus
& matertera , id eft , matris frater & foror .
IV. De quarti gradus confanguinitate .
Quarto gradu veniunt fupra , abavus , aba
via : infra , abnepos , abneptis : ex obliquo ,
fratris & fororis nepos , neptis . Frater pa-
truelis , foror patruelis , id eft , patrui filius
V. De quinti gradus origine .
Quinto gradu veniunt , fupra quidem , ata-
vus , atavia : infra , adnepos , adneptis : ex
obliquo , fratris & fororis pronepos , prone-
ptis . Fratris patruelis , fororis patruelis , ami-
tini , amitina , confobrini , confobrinæ filius ,
filia . Proprius fubrinus , fubrina , id eft , pa-
trui magni , amitæ magnæ , avunculi magni ,
matertera magnæ , filius , filia . His adcre-
fcunt , propatruus , proamita : hi funt proavi
paterni frater & foror . Proavunculus , pro-
matertera : hi funt proavi materni frater &
foror . Hæ fpecies , nec aliis gradibus , nec
aliis vocabulis declarari poffunt .
VI. De fexti gradus extremitate .
Sexto gradu veniunt fupra , tritavus , tri-
tavia ; infra , trinepos , trineptis : ex obliquo ,
fratris & fororis abnepos , abneptis . Fratris
patruelis , fororis patruelis , amitini , amitinæ,
confubrini , confubrinæ , patrui magni , amitæ
magnæ , avunculi magni , materteræ magnæ ,
nepos , neptis . Proprii fubrini filius , filiave ,
qui confubrini appellantur . Quibus ex latere
adcrefcunt , propatrui , proamite , proavunculi,
promaterteræ filius , filia . Abpatruus , abamita :
hi funt abavi paterni frater & foror . Abavu-
culus , abmatertera : hi funt abavi materni fra-
ter & foror . Hæc quoque explanari amplius
non poffunt , quam auctor ipfe ( 3 ) differuit .
VII.

( 1 ) Titulus I. ) Integer hic Titulus præfixo (2 ) Affinitate. ) Colliges hinc , quod affini-
homine D. Ifidori totidem pene verbis habe tas , quæ in hoc libro alias quoque memoratur ,
tur apud Gratianum caufa XXXV. qu . V. cap. non fumatur pro neceffitudine ex nuptiis orta ,
VI; ad quod hæc fcribunt Correctores Roma fed idem fit ac propinquitas .
ni : Caput boc recitatum etiam ab Hugone , & . (3 ) Autor ipfe . ) Ex libris Sententiarum
Colle&oribus , extat in Libro Sententiarum Panti Pauli , apparet hæc effe Interpretis verba . Qua
additis non uno in loco verbis Aniani Interpre- re auctor hic eft ipfemet Julius Paulus . At ve-
tis . Pleraque tamen babentur etiam apud Ifido ro apud Gratianum legitur : Audor ipfe ( Ania-
rum . Legitur fiquidem pene ad verbum libro nus ) differait : exfcriptorum , ut reor , arbitrio ,
IV. Tit. XI. Sententiarum Julii Pauli , prout qui in Breviario Aniani hæc viderant defcripta ;
ex Alariciano Codice extat , intermixtis quoque quamquam eruditorum nunc vigeat fententia ,
Anianicis interpretationibus . Quare Titulum Anianum Codicis neque breviatorem , neque
hunc ex Aniani Breviario defumptum effe vix vel interpretem fuiffe , fed recognitorem tan-
ambigam , vel ab eo , qui Wifigothorum Godi- tum , & fubfcriptorem . Confule Gothofredi Pro
cem concinnavit , vel ab Ifidoro , ex quo con legomena ad Cod . Theodof. c. 5.
cinnator nofter hæc forte defcripfit .
 104 LEGIS WISIGOTHORUM
VII. De perfonis feptimi generis , quæ
legibus non tenentur .
Septimo gradu qui funt cognati , recta li-
nea fupra infraque , propriis nominibus non
appellantur ; fed ex tranfverfa linea conti-
nentur : fratris fororifve abnepos , abneptis ,
confubrini , confubrinæ , filii , filiæ . Succef-
fionis autem idcirco gradus feptem conftituti
funt : quia ulterius per rerum naturam , nec
nomina inveniri , nec vita fuccedentibus pro-
pagari poteft .
TITULUS II. De Succeffionibus .
I. ANTIQUA
Ut forores cum fratribus æqualiter in paren-
tum bereditate fuccedant .
I pater vel mater inteftati difcefferint ,
S 'tunc forores cum fratribus in omni pa-
rentum facultate , abfque alio objectu , æqua-
li divifione fuccedant .
II. ANTIQUA •
Quod in bereditatis fucceffione filii
primi funt .
In hereditate illius qui moritur , fi intefta-
tus difcefferit , filii primi funt . Si filii de-
funt , nepotibus debetur hereditas . Si nec ne-
potes fuerint , pronepotes ad hereditatem yo-
centur . Si vero qui moritur , nec filios nec
nepotes , feu patrem vel matrem relinquit ,
tunc avus aut avia hereditatem fibimet vin-
dicabit .
III. NOV. EMD.
Si de fuperiori vel inferiori genere directi
ordinis perfonæ defuerint , tunc a la-
tere venientes facultatis capiant
portionem .
Quando fupradictæ perfonæ defunt , quæ aut
de fuperiori aut inferiori genere difcreto or-
dine veniunt , tunc illæ perfonæ quæ funt a
latere conftitutæ requirantur , ut hereditatem
accipiant defuncti , qui inteftatus difcefferit ,
Nam illæ perfonæ quæ funt a longioribus con-
ftitutæ ,
nihil fe exiftiment illis prioribus
poffe repetere .
IV. ANTIQUA .
Qui fuccedere poffint in eorum facultatibus ,
qui nec fcriptis nec teftibus fuam
alligant voluntatem .
De fucceffionibus eorum qui fic moriun
tur , ut nec donationem , nec ullum faciant
teftamentum , nec præfentibus teftibus fuam
ordinent voluntatem ; qui gradu illis proximi
fuerint , eorum obtinebunt hereditatem ,
LIB. IV,
V. FLS. CHDS. REX,
De fucceffione fratrum & fororum , fi-
ve illorum , qui de diverfis paren-
tibus generantur .
Qui fratres tantummodo & forores relin
quit , in ejus hereditate fratres & forores æ
qualiter fuccedant : fi tamen unius patris &
matris filii effe videantur . Nam fi de alio
patre vel de alia matre , alii effe nofcuntur ,
unufquifque fratris fui aut fororis , qui ex uno
patre aut ex una matre funt geniti , fequan-
tur hereditatem , Filii tamen qui ex diverfis
patribus , & una matre funt geniti , ad acci
piendam maternam facultatem æquali fuccef
fione deveniant . Similiter quoque hi , qui de
diverfis matribus & uno patre oriuntur , di
vifionis ordinem teneant .
VI. FLS. GLS. RCDS. REX .
Si is qui moritur , avos relinquat
aut avias .
Quotiens qui moritur , fi avum paternum
& maternum relinquat , tam ad avum pater-
num , quam ad avum maternum hereditas
mortui univerfa pertineat . Si autem qui mo-
ritur , avum paternum & aviam maternam
reliquerit , æquales capiant portiones . Ita
quoque erit , fi avum maternum & paternam
aviam , qui moritur , relinquere videatur . Et
hæc quidem æquitas portionis de illis rebus
erit , quas mortuus conquififfe cognofcitur .
De illis vero rebus , quas ab avis vel pa-
rentibus habuit , ad avos directa linea revo.
cabitur hereditas mortui ,
VII.
Si is qui moritur forores relinquat pa-
tris aut matris .
Qui moritur , fi tantummodo amitam , hoc
eft , patris fororem , & materteram , hoc eft >
matris fororem relinquit , & inteftatum eum
obiiffe contigerit , æquali jure fuccedant in he
reditatem defuncti , qui inteftatus difcefferit .
VIII. ANTIQUA .
Si is qui moritur , filios fratris vel ſo-
roris relinquere videatur .
Qui moritur , fi fratres aut forores non re-
liquerit , & filios fratrum & fororum reli-
querit : fi ex uno fratre fit unus filius , &
ex alio fratre vel forore forfitan plures , omnem
hereditatem defuncti capiant , & æqualiter
per capita dividant portiones .
IX . FLS . CHDS. REX .
Quod in omni bereditate fœmina acci-
pi debeat .
Fœminæ ad hereditatem patris vel matris ,
avorum vel aviarum , tam paternorum quam
ma-
 LEGIS WISIGOTHORUM
maternarum , ad hereditatem fratrum vel fo-
rorum , five ad has hereditates , quæ a pa-
truo vel a filio patrui , fratris etiam filio vel
fororis relinquantur , æqualiter cum fratribus
veniant . Nam juftum omnino eft , ut quos
propinquitas naturæ confociat , hereditaria
fucceffionis ordo non dividar .
X. ANTIQUA .
Fem ut in omui bereditate fœmina accipi de-
beat ; quod qui in gradu alte-
rum præcedit , ille fucceffio-
nem vicinior capiat .
Has hereditates , quæ a materno genere ve-
nientibus , five avunculis , five conf brinis ,
feu materteris relinquuntur , etiam fœminæ
cum illis , qui in uno propinquitatis gradu
equales funt , æqualiter partiantur . Nam o-
maem hereditatem , qui gradu alterum præ-
cedir obtineat ,
XI. ANTIQUA .
De fucceffione mariti & uxoris .
Maritus & uxor tunc fibi hereditario jure
fuccedant , quando nulla affinitas ufque ad
feptimum gradum de propinquis eorum vel
parentibus inveniri poterit ,
XII. ANTIQUA .
De bereditate clericorum & monachorum
Clerici vel monachi , five fan&
timoniales ,
qui ufque ad feptimum gradum non relique-
rint heredes , & fic moriuntur , ut nihil de
facultatibus fuis ordinent ; ecclefia fibi , cui
defervierint , eorum fubftantiam vindicabit ,
XIII, ANTIQUA .
Ut poft mortem matris , filii in patris pote
fate confiftant ; & quid de rebus filio-
rum agere conveniat patrem .
Patre ( 1 ) mortuo , filii in matris potefta-
te confiftant . Quod fi marito fuperftite uxor
forfitan moriatur , filii qui funt de eodem
conjugio procreati in patris poteftate confi-
ftant , & res eorum , fi novercam non fu
perduxerit , ea conditione poffideat , ut nihil
( 1 ) Patre ... confiftant . ) Hæc non haben
tur in Hifpanico .
(2 ) In Hifpanico hic alia lex fubfequitur fu-
perioris legis correctrix ; attamen idem pene in
ea mandatur , ac quod in latina præfata man-
datum legitur . Quod certe innuit , latinam ipfam
emendatam fuiffe fubfequenti recognitione . Ali-
ter enim rem fe quondam habuiffe docet.ea-
dem Hifpanica lex , quam hic infero . Ena ley
de fufo es dicho , que fe el padre non cafa depus
de la morte de la moyer , que los fios fiquen enfo
poder con todas fos cofas , ata que le cofen , e que
el padre deve aver los fruchos , e depender con
fos fios comonalmientre : e que despois que le ca-
faren, o que compliren vyste anos , que el pa-
LIB. IV. 105
exinde aut vendere , aut evertere , aut quo-
cunque pacto alienare præfumat : fed omnia
filiis fuis integra & intemerata confervet .
Fructus tamen omnes cum filiis fuis pro fuo
jure percipiat , & una cum ipfis filiis fuis ,
communibus confumat expenfis . Quod fi pa-
ter novercam fuperduxerit , quia valde indi-
gnum eft , ut filii ejus , patris poteftate vel
gubernatione relicta , in alterius tuitionem
deveniant , filios fuos pater ille qui nover-
!
cam induxerit , non relinquat ; fed filios &
res eorum , juxta fuperiorem modum tuitio-
nis , ordine regat . Ita tamen ut inventa-
rium de rebus filiorum fuorum , manu fua
confcriptum coram judice , vel heredibus de-
functæ mulieris , ftrenue faciat , & tali fe pla
citi cautione in heredum illorum nomine con-
Aringat , quibus tutela ipfa pertinere , fi pa
ter defuiffet , legitime poterat : ut nihil de
rebus filiorum fuorum evertat , fed filiorum
fuorum vitam follicito voto vel actu fervare
intendat , & res eorum abfque aliqua perdi-
tionis diminutione tuendas accipiat , fi tamen
voluerit . Quod fi pater ipfe qui noveream
duxerit , tuitionem fufcipere filiorum nolue
rit ; tunc a judice propinquior ex matre tu
tor eligendus eft , qui tuitionem pupillorum
accipiat . Cum vero filius duxerit uxorem ,
aut filia maritum acceperit , ftatim a patre
A rebus maternis fuam accipiat portionem
ita ut ufufructuario jure , patri tertia pars
prædicte portionis relinquatur . Pater autem
tam filio quam filiæ , cum xx. annos ætatis
impleverint , mediam ex eadem , quam unum
quemque contigerit , de rebus maternis refti-
tuat portionem , etiamfi nullis nuptiis fuerint
copulati . Medietatem vero , dum advixerit ,
pater fibi vindicet , filiis poft obitum relin-
quendam . Qui autem novercam fuperduxe-
rit , omnes facultates maternas filiis mox re-
formet ; ne , dum filii cum rebus ad domum
tranfeunt alienam , novercæ fuæ vexentur in-
juriis . Eadem quoque & de nepotibus for-
ma fervetur . Quod fi pater de his rebus ali-
quid everterit , aut fuper tempus , quod con-
ftitutum eft , res filiorum tenere præfumpfe-
rit , omnia de rebus ejus , filiis illis , de cu
jus matre res effe videbuntur , & reddenda
funt omnimodis & farcienda . ( 2 )
XIV .
dre les deve dar la meatat de la buena de quan-
to les pertenecia de la buena de la madre e que
el aya la otra metat en fua vida , e que no la
poda vender , nin donar , e que los fios de la
moyer lo deven aver depois de la morte del pa-
dre : Efi el padre je cafar , los fios tomen la bo-
na de la madre , e que fean en poder dotre com
toda u bona , e non en poder del padre : E efte
nos femeya a nos moy defguifada cofa , que non les
membra de lo que diz Salomon : El inyo tyo ,
porque eras enganado , que quieres feer mas en
otra garda , ca ena mia . En otro lugar diz Sa-
lomon : El fyo que tole alguna cola al padre
o a la madre , e dize que non es recado , atal
ye , como aquel que mata ome . E en otro lu
gar

106 LEGIS WISIGOT
XIV, ANTIQUA .
Si mater in viduitatepermanferit , æqualem
inter filios capiat portionem ; & quid
de rebus filiorum agere con-
veniat matrem .
Mater fi in viduitate permanferit , æqua-
lem inter filios fuos , id eft , qualem unuf
quifque ex filiis fuis ufufructuario jure de fa-
cultate mariti habear portionem , quam uf-
que ad tempus vitæ fuæ ufufructuatio jure
poffideat . Ceterum nec donare , nec vende-
re , nec uni ex filiis conferre præfumat . Quod
fi eam portionem filii , matrem evertere , feu
per negligentiam , five per odium , forte per-
fpexerint ad Comitem civitatis , vel ad ju-
dicem referre non differant ; ut matrem fuam
conteftatione commoneant , ne res quas ufu-
fructuarias accepit , evertat . Nam ufumfru-
tum quem ipfa fuerat interceptura , dare
cui voluerit filio vel filiæ non yetetur . Sed
& quod de ipfo ufu fibi debito jufte conqui-
rere potuerit , faciat quodcunque illi omni-
modis juftiffime placuerit . Verum fi ex ea
ufufructuaria portione aliquid probatur ever-
fum , filiis poft mortem matris de ejus facul-
tatibus farciatur . Poft obitum vero matris ,
portio , quam mater acceperat , ad filios æ-
qualiter revertatur ; quia non poffunt de pa
terna hereditate fraudari . Quod fi mater ad
alias nuptias forte tranfierit , ex ea die ufu-
fructuariam portionem , quam de bonis ma-
riti fuerat confecuta , filii inter reliquas res
paternas , qui ex eo nati funt conjugio ,
vindicabunt
Al perceptura • a Et uxori ,
gar diz : El yo , que efcarnece fo padre , o fo
madre , faquenle la los cuerbos , o comale lo
las aguilas . E diz en otro lugar : Meyor ya que
te ruegen tos fyos , que tu tengas oyo a fos
manos dellos , Porende efto tenemos nos por moy
fen razon , que aquelos ayan ganança de los fyos ,
que non levaron pena por los criar . Doncas fe-
gundo efta ley podemos nos retener a Dios lo que
axamos ena Janta Efcriptura del igno: Affi co-
mo el padre a piadat del fyo , afli el noftro Se-
nor a riada de aquelas que lo tenen . E Salo-
mon dz : El fyo que es fabio , es el entina-
miento de fo padre . E diz en otro legar : Mio
fyo entende tu la veyece de tu padre , e que
non lo figas enfanar en fua vida , e fel desfa-
lecer el fifa , perdonayelo , e non lo defpreces,
mientre fueres mancebo . E diz en otra lugar :
Quien amava fo fyo ferlo a menudo , quen
amoftra fo fyo , fera laudado por ello , en me
dio de fos enemigos , e diran alli : Morto es
fo padre daquel , e femeya que non es morto,
ca dexo depos fo fyo que lo femeya , violo en
fua vida , e alegrole con el , e ena morte non
fu contriftado con miedo de fos eneinigos : ca
dexo pos fi tal fyo que defende la cofa de fos
enemigos , e ayuda a fos amigos . E porende
mientras nos , nos acordamos deftas cofas , do-
tras que furon dichas per las prophecias de noftro
Senor , queremos enader en efta ley , e toller las
cofas, que non fon bien poftas , e poner otras que
HORUM
LIB. IV.
XV. ANTIQUA ,
Ne uxor fibi vindicet , quod maritum cum
fervis ejus adquififfe conftiterit ,
Maritus fi cum fervis uxoris fuæ aliquid
adquifierit , vel in expeditione aliquid lucri
fuerit confecutus , nihil exinde uxor a viro
præfumat repetere , nec ipfo vivente , nec
poft ejus obitum : fed vir qui uxorem fuam
fecundum facram fcripturam habet in pote-
ftate , fimiliter & in fervis ejus poteftatem
habebit , & omnia quæ cum fervis uxoris fuæ
vel fuis in expeditione acquifivit , in fua po-
teftate permaneant . Pro eadem fcilicet ratio-
ne: quia fi ipfi fervi , dum cum domino fuo
in expeditione converfabantur , aliquid ad-
mififfent forte dampnofum , ille qui eos fe-
cum duxerat , & ei aliquid fecerant augmen-
ti , ipfe pro eis & refponfum daturus effet ,
& compofitionem , fi culpabiles fuiffent in-
venti . Unde bene jubetur, ut ficut lucrum
ita & dampnum ad fe dominus noverit per
tinendum ,
XVI. FLS. GLS. RCDS . REX.
De his quæ vir & uxor in conjugio confti-
tuti conquirere potuerint .
Dum cujufcunque dignitatis aut mediocri-
tatis mariti perfona & uxoris fuerit nobi-
liter atque competenter adjun& ta , & pari-
ter viventes aliquid augmentaverint , vel in
quibufcunque rebus quippiam profligaffe vifi
4
fuerint , atque perveniat ut unus ex his ma-
joris rei & facultatis dominus fit : de omni-
bus augmentis , aut profligationibus pariter
conquifitis , tantam partem unufquifque obti-
neat ,
el noftro Senor ordeno bien : onde mandamos a to-
dos los que fon de noftro regno , que daqui ade-
Lantre, ai como es derecha e manda Jania Efcri-
ptura , fea gardada efa ley ; en tal manera , que
el marido que fe cafar depois de la morte de la
moyer , fi ovier fyos della , fean en poder del pas
dre con todas fos cofas , depos de la morte de la
madre , con las cofas que le partenecen de parte
de la madre , affi como es dicho ena ley de fufo :
e mandamos que faga efcripto por su mano , de
las cofas de fos fyos antel juiz , o ante los parien-
tes de la madre : e dey recabdo en mano de los
berederos que avian aver los fyos en guarda , fi
el padre foffe morto , que nenguna coja non pare
mal : e fi el padre que fe cafa non quier aver los
fyos en guarda ; el juiz los deve dar al mas pro-
pinco de linage de la madre : e fi algun dos fyos
fe cafar , dele fua parte de la bona de la madre :
affi que el padre retenga para fi la tercia parte
per ujofruto : e fi el fyo , o la fya ovier veynte
anos complidos , mager que non fe cafe , aya la
metat de quanto pertenece a la bona de la ma-
dre , e la otra meatat tenga el padre en fua vi-
da , e depois de fua morte deve fincar a los fyos
entregamientre . Otro fi mandamos gardar de los
nietos . E fi el padre para mal alguna cosa a los
fyos , o non les quifier dar lo ſo ata aquel tiem-
po que es de fufo dicbo , develo entregar el juiz
de las cofas del padre a los fyos .
事
 LEGIS WISIGOTHORUM
neat , quantam ejus facultatem fuiffe omni-
modis fibi debita vel habita poffeffio mani-
feftat . Ita ut fi æquales abundantiæ domini
funt , pro parvis rebus contentionis intempe-
rantiam non affumant . Quia difficile eft , ut
in tanta æquitate facultas eorum poffit æqua-
ri , ne in quocunque videatur una pars alte-
ri fupereffe . Nam fi evidenter unius facultas
alterius poffibilitatem tranfgredi videatur , ut
fuperius dictum eft , juxta quantitatem debi-
tæ poffeffionis erit & divifio portionis . Quam
fibi poft uniufcujufque mortem vindicabit per-
fona fuperftes , & aut filiis fuis aut propriis
relinquat heredibus , aut certe de ea facere
quod voluerit licentiam obtinebit . Eadem
quoque ordinationis forma , tam in viris
am in uxoribus , erit omnimodis obfervan-
quam
qu
da . De illis autem rebus , quibus in ambo-
rum nomine inveniuntur fcripturæ confecta,
juxta conditionem ipfius fcripturæ , pertineat
illis & divifio rei & poffeffio juris . Quod
vero maritus , aut de extraneorum lucris ,
aut in expeditione publica acquifivit , aut de
Principis , aut patroni , atque amicorum col-
latione promeruit , filii vel heredes ejus ad
integrum vindicabunt ; aut quod exinde vo
luerit judicare , licenter illi erit plenam po-
teftatem habere . Similis & in mulieribus con-
ditio erit , fi quorumcunque munere videan-
tur aliquid percepiffe ,
XVII . FLS. GLS . RCDS. I REX,
De parvulo , qualiter bereditatem ca-
pere poffit .
Interdum rem dubiam , nifi ratiocinatio-
nis difceptatio deducat in lucem , frequenter
hanc ambiguitas præcipitat in errorem . Con-
tendunt namque plurimi , fi genitus infans ,
non longe defunctus , hereditatis parentum
poffit jura fortiri : quorum litibus hos ponit
ratio modos . Naturæ ratio ita condita ma-
net , talique ufu decurrit , ne is qui nafci
tur , prius aliud quam fe fufcipientem affu-
mat heredem : & de tenebris genitalibus pro-
diens , illarum rerum fentiat tactum , quarum
hunc partibus conftat effe concretum . Quo
ergo ordine libere capiet hereditatem terre
næ poffeffionis , qui vix extreme capit pri-
mordia lucis ? Quique fortitus vix eft ufum
elementorum , quibus concretus eft , quomodo
fortietur bona rerum , ad quarum dominium
natus non eft? Quemque non hereditavit pro-
ducta lux coeli , qualiter mortis contractu
r Al. FLS. GLS. CHDS,
( 1 ) Decem diebus . ) Decem dies hic memo-
rati ex doctrina Romana interpolati funt , jux
tá quam luftricus dies , five nominalia , puellis
effe confueverat octavus , maribus nonus . No-
men tunc imponebatur infantibus ; ante nomi-
nis vero impofitionem mortui pro non fufce-
ptis habebantur . Vide Schulting. not, ad Frag
menta Ulpiani Tit. XV. & confer dicta ad Ca-
pitula addita ad Leg. Alaman, cap. XX. Villa
diego in hunc locum fubdit , apud Hifpanos ho
LIB. IV. 107
improvifa ditabit portio mundi ? Quave etiam
ratione aggredietur viventium jura , cui vi-
cinius fuit , mortem adiffe quam vitam ? Sic-
que naufragiis in medio lucis anguftias mox
genitales exiit , mox fatalibus lapfus eft in
tenebris . Ut ergo proximis parentibus ad
fucceffionem hujus aditus referetur , & ipfa
defuncti vita comprobetur , fi vere clara fit
vita , atque hanc ipfam licet parvi temporis
•
vitam comitetur æternæ participatio vitæ,
non aliter in utroque fexu hereditatem ca-
!
piat qui nafcitur , nifi poft nativitatis or
tum, & facri baptifmatis gratiam confequa-
tur , & decem dierum fpatiis vixiffe probe-
tur : ut fuccefforis patris vel matris perfona ,
quæ per hunc parvulum terrenæ cupit here-
ditatis acquirere commoda , ante morituro
æternæ manfionis præparet vitam , & ita de
mum affequatur vivens cum rebus labenti.
bus terram . Sicque falutari commercio , dum
hereditat ille cœlum , hereditet ifte feculum :
dum illi providentur cœleftia , ifti permit-
tantur adire terrena : dumque affequitur ille
vitalia , conquirat ifte caduca . Ut & fi de-
functus terrena hujus non potuit poffidere ;
terreno faltem comparato jure , cœlefte lu
crum valeat obtinere .
XVIII. FLS. CHDS . REX.
Qualiter bereditatem parvuli , parentes affe-
qui poffunt .
Patre defuncto fi filius filiave decem five
amplius vel infra diebus vivens baptizatus
ab hac vita difcefferit , quicquid ei de facul-
tate patris competere poterat , mater fibi de-
beat vindicare . Itemque matre defuncta non
aliter defuncti filii portionem pater obtineat
nifi natum filium filiamve decem diebus ( 1 ) ,
five amplius , vel infra vixiffe , fuiffeque ba
ptizatos edoceat . Ita ut pater aut mater ,
quibus ifta fucceffio competit , fi filios non
reliquerint , integram & intemeratam eandem
luctuofam hereditatem , dividendam omnibus
nepotibus derelinquant , nec meliorandi quem-
cunque nepotum amplius quam de tertia par-
te hujus rei habeant poteftatem . Nam fi ec-
clefiis vel libertis , feu cuilibet largiri de ea-
dem facultate voluerint , de quinta parte ,
fecundum fuperiorem legem , poteftatem ha-
bebunt . Sin autem nec filii , nec nepotes ,
nec pronepotes fuperftites extiterint ; quod de
eadem facultate facere vel judicare voluerint ,
habeant poteftatem . Quod fi inteftati decef-
fe-
die fufficere , ut baptizatus fit , & vivat XXIV.
horis , ad hoc ut partus legitimus dicatur , &
patri , ac matri , ac parentibus fuccedere valeat .
Alias autem ad Alamann. legem c. XCII. ani-
madvertimus , Barbaros requifiviffe , ut infans
quædam fenfibilia ederet vitæ figna , tum ne
abortio venditaretur pro jufte nato , tum forte
ut ita inter homines vixifle cenferetur , ut hu-
manorum , civiliumque jurium capax moraliter
haberi poffet .
 ક્રુષ્ઠ LEGIS WISIGOTHORUM
ferint , tune alii parentes defuncti patris , aut
matris , qui gradu proximiores fuerint , præ-
dictam facultatem procul dubio confequantur.
Ita ut mortwo filio , fi pater qui filii defun-
Ai fucceffionem capierit , inteftatus difceffe
rit , heredibus patris ex lege propinquioribus
eadem facultas pertineat . Similiter & fi ma-
ter luctuofam defuncti filii hereditatem ca-
pierit , & inteftata difcefferit , omnis fuccef-
fio ejufdem facultatis ad propinquos mulieris
heredes pertinere debebit . Ea conditione fer-
wata , ut nepotes ex filio vel filia , qui pa-
tre vel matre fuperftite mortui fuerint , in-
tegram de rebus avi vel aviæ , quam pater
vel mater eorum , fi vixiffent , fuerant habi-
turi , percipiant portionem . Quod fi filius ,
habens uxorem & filios , patre vivente di-
fcefferit , antequam ei pater fuus omnem por-
tionem , quæ ei contingebat , impleffet : &
filii , quos reliquerat , vivente avo mortui
fuerint , tunc illa relicta hoc tantummoda
accipiat , quod in maritum pater antea fe-
queftravit : nec plus ilia vidua a focru vel
cognatis requirat .
Si vero filius cum patre
in commune vivens , nihil ab eo portionis
accepit ; tunc illa vidua tantummodo acci-
piat , quod ei tempore nuptiarum maritus
ejus donationis titulo nofcitur contuliffe . Si
vero filius patri fervans obedientiam , res
quæ ei de materna fucceffione competebant ,
patrem poffidere permiferit : & poftmodum
candem facultatem filio debitam , quam pa-
ter poffidebat , idem filius uxori fuæ vel eui-
cunque concefferit : firma talis donatio in
nomine uxoris , & cujufcunque confcripta
manebit , fi tamen filii de eodem conjugio
non fuerint . Nam fi filii fuperftites extite-
rint , ordo fuperioris legis incunctanter fer
vandus eft .
XIX FLAVIUS GUNDEMARUS REX,
De pofthumis .
Divini principatus quodammodo peragimus
vicem , cum necdum genitis mifericordiæ por-
rigimus opem . Ideoque quicunque vir præ-
ventus forte fatali fœtu gravidam cum filiis
reliquit uxorem , eum qui nafcetur poftmo-
dum , cum cæteris qui nati funt , fieri cen-
femus heredem . Quod fi nufquam forte re-
liquerit fobolem , & fuam quibusliber dona-
verit facultatem , quarta rerum portio his
dividenda fervetur : tres vero quæ fuperfunt,
pofthumus abfque dubio fortietur . Quod fi
vir & uxor in conjugio pofiti , antequam fi-
lios habeant , invicem fibi unus in alterius
nomine , de facultate propria donationis fa
eiant fcripturam , & poft hujus teftationis
( 1 ) Infra XXV. annos . ) In Codice Manu-
fcripto Ludewigiana Bibliotheca , referente Hei
neccio , plenis litteris expreffum legitur : infra
quindecim annos . Confonat Hifpanicus : ata
quinze anos . Hanc lectionem firmat quoque lex
11. hujus Tituli , ubi ad perfectam ætatemper
LIB . IV,
ordinem filios talibus habere contingat : ta
lis parentum teftatio , fi filii fuperftites ex-
titerint , omnino non valeat , fed ex toto
hujus tam indifcretæ ordinationis voluntate
difrupta , debitam fibi omnem parentum fa
cultatem filii accipiant & affumant : de quin-
ta tantum parte parentibus , fi aliquid inde
teftaffe contigerit , poteftate conceffà . Cete-
rum fi unus ex ambobus , id eft , vir aut
uxor , antequam unius copula focietatem
adiffent , quicunque ex ambobus in alterius
nomine fcripturam de rebus fuis probatus
fuerit confcripfiffe , omni vigore valitura con-
fiftat : & talis teftatio per eorum vocem ,
qui poftea ex illis nati fuerint , non erit ullo
modo convellenda ,
XX. FLS. RCDs . REX .
Ut qui filios non reliquerit , faciendi
de rebus fuis quod voluerit ,
babeat poteftatem .
Omnis ingenuus vir atque foemina , five
nobilis five inferior , qui filios vel nepotes
aut pronepotes non reliquerit , faciendi de
rebus fuis quicquid voluerit , indubitanter li-
centiam habebit : nec ab aliis quibuslibet
proximis ex fuperiori vel ex tranſverſo ve-
nientibus poterit ordinatio ejus in quocun-
que convelli : quia recta linea decurrens non
habet originem , quæ fucceffione naturæ he-
reditatem poffit accipere . Ex inteftato au¬
tem , juxta legum ordinem , debitam ſibi he◄
reditare poterunt fucceffionem .
TITULUS III. De pupillis & eorum tu-
toribus .
1. FLS. CHDs. rex .
Quod utroque relictus parente , pupil-
kus vocetur .
Ifcretio pietatis eft , fic confultum fer
D re minoribus , ut juftæ poffeffionis do
minum fuftinere damna non patiamur . Ob
hoc licet hactenus , a patre tantum relicti
parvuli filii , pupilli nuncupentur : tamen
quia non minorem curam erga filiorum uti-
litatem , matrem conftat frequenter impende-
re , ideo ab utroque parente , hoc eft , patre
vel matre infra xxv. ( 1 ) annos , filios poft
mortem relictos , pupillos per hanc legem de
cernimus nuncupandos .
veniffe dicitur , qui XX. annorum eft . Confer
eundem Heineccium Elem. Jur. German. lib. I.
art. CCCXXXVI. in nota , qui hinc fubdit Wi-
figothos minorennitatem exemplo Romanorum
a pubertate difcre viffe ; illam autem anno XX ,
hanc anno XV. finiri voluiffe .
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. IV, 109

fcopo aut presbytero , quem parentes elege-

II. FLS. CHDS. REX , rint , brevis commendetur , minoribus dum
adoleverint reformandus . Statuentes etiam ,
Ex quo incipient computari anni in actioni-
ut fi quæ contra minorum perfonas adverfæ
bus pupillorum . accefferint actiones , his intentionibus rutor fi
Quotiens de amiffione rerum intentio ver- elegerit , deber parare refponfum . Certe fi
titur , illos annos in pupillorum actionibus neglexerit , repetenti qua poftulat a judice
computandos effe cenfemus , quibus parentes reftituantur : falvo tamen minorum negotio ,
illorum , pater videlicet aut mater , re ca- dum adoleverint , ad integrum reformando .
ruiffe nofcuntur : id eft , ut ex eo tempore Ille vero qui ad præfens rem ipfam petere
cum pupillaribus annis ad quinquagenarii ( 1 ) cœperat ; fi in judicio , dum ipfe minor ado-
fummam pertendant , de quo a prædictis eo- leverit , ab eodem fuerit victus , id quod ac
rum parentibus effe rem conftat amiffam . Si ceperat , cum retroactorum temporum fructi
vero parentes pupilli dum viverent , rem per bus five fervitiis , ipfi minori aut parentibus
XXX. annos amiferint , pupillus propter hoc ejus , feu ad quem ipfa facultas jufte tranfie-
ultra loqui non poterit , rit , vel cui collata fuerit , indubitanter re-
Aituat: & pro præfumptione fua , quia quod
III. ANTIQUA , in judicio petierat vindicare non valuit , in-
fuper x. folidos coactus exfolvat . Nam &
Qualiter pupillorum tutela ſuſcipiatur , fi tutor pro pupillorum lucris vel eorum re-
vel de rebus eorum quæ pars
bus intendere vel caufare voluerit , licentia
tutoribus detur ,
illi indubitata manebit , Quod fi negotia pu-
Si patre mortuo , in minori ætate filii re pillorum , negligentia tutoris fuerint vitiata
linquantur , mater eorum tutelam , fi volue- vel deperdita , pupillis eam vicem ad futy-
rit , fufcipiat : fi tamen in viduitate perman- rum permittimus reparandam .
ferit , ita ut de rebus filiis debitis inventa
IV. FLS. GLS. RCDS. REX .
rium faciat , per quod poftmodum filii here-
ditatem fibi debitani quærant . Quod fi ma-
Ne tutores ab his , quos in tuitione ba
ter alium maritum acceperit , & aliquis de
bent , quafcunque fcripturas extor-
filiis jam ad perfectam , id eft , ufque ad xx.
quere præfumant
annorum perveniat ætatem ; ipfe juniores fra-
tres fua tuitione defendat , & res eorum nec Dum minorum ætas in anais pupillaribus
ab ipfis , nec ab aliis permittat everti , nec conftituta , nec fe , nec bona fua regere pof-
aliqua negligentia deperire . Quodefi eas ipfe fit ; bene legibus eft decretum , eos & fub
forte confumpferit , aut vendiderit , vel do- tutoribus effe , & in eorum negotiis , quot
naverit , aut per negligentiam fuam perire ftatuti anni debeant computari . Quia vere
-permiferit : cum fratres adoleverint , ea, quæ quidam tutores , aut perfuafione , aut indi
per negligentiam fuam deperierint , de fua gnatione circumveniunt eos , quos tueri gras
illis portione reftituat . Cui tamen de fructi- tiffime debuerunt , & de rebus reddendæ ra
bus ad victum præfumendi partem decimam tionis fecuritates accipiunt , vel certe diver-
non negamus : ut non hæc , que deber mi farum obligationum fcripturas ab illis exigen-
noribus refervare , nimiis evertat expenfis . das infiftunt ; quo extin&tis vocibus eorum ,
Si quis vero de fua pro communibus necef- quæ illis competunt nunquam inquirere , vel
fitatibus aut negotiis expenfas fecerit , facta recipere permittantur : ideo , ut melioris mer-
præfente judice ratione , de ea quæ ipfis cedis partem noftra clementia confequatur ,
patre communis relicta eft fubftantia , quod dum competentem curam eifdem minoribus
expenderit , confequatur . Quod fi fratres ejus irrogare perpenditur , hæc cuftodienda modis
ætatis vel meriti non fuerint , qui defenfio- omnibus conditio ordinatur : ut five in mi-
nem fufcipiant orfanorum , tunc patruus vel nori ætate , feu etiam quamvis quartum de-
patrui filius , tutelæ , qualem de fratribus con- cimum ætatis annum videantur pupilli tran-
ftituimus , conditionem fufcipiat . Quod fi fire : tamen fi tutores adhuc , vel ipfos , vel
nec patruus , nec patrui filius , qui digne tu- eorum res in fua poteftate nofcuntur habe
telam fufcipiant orfanorum , fuerint , tunc re ; quanicunque fcripturam fecuritatis , aut
tutor ab aliis parentibus in præfentia judicis alicujus obligationis atque tranfactionis , ipfis
eligatur : & five mater tutelam , five quicun- tutoribus , vel cuicunque perfonæ , factione
que fufceperit , præfentibus teftibus vel pro- tutorum feciffe reperiantur , omnia invalida .
pinquis , de omnibus rebus quas pater reli- & exinanita penitus reputentur . Cum vero
quit , brevis factus trium vel quinque teftium tempus illud advenerit, quando eum qui fub
fubfcriptione firmetur : & præfentibus ipfis qui tuitione fuit rem in fua poteftate oporteat
ad breven faciendum teftes interfuerint , Epi- redigere , tunc ille tutor coram facerdote vel
Tom. IV. K ju-
1 Al. tuitionem .

( 1 ) Ad quinquagenarii &c. ) Correctius , ut quinze anos deve ser contado , defde que for per
videtur , Hifpanicus : e que aquel tiempo de los dres perdieran la coſa &c.
 110 LEGIS WISIGOTHORUM
judice , pupillo de cunctis rebus reddita ratio-
ne , ab eo quem tuitus eft fecuritatis fcripta,
ram procuret accipere . Sicque remota omni
occafione preffuræ , aut recipiat pupillus quod
jufte fibi deberi cognoverit , aut libero arbi-
trio de rebus fuis , utrum ceffionem , an qua-
lem voluerit ordinare definitionem , plenam
habeat libertatem . Si vero proveniat , ut
cum in tuitione eft , mortali langore vexe-
tur ; quid de fibi debitis rebus judicare ele-
gerit , a decimo ætatis fuæ anno , juxta or
dinem qui in alia lege eft definitus , plenif-
fimam poteftatem habeat . De rebus vero tu-
toris feu vivens five moriens , idem tutor eas
an filiis , an quibufcunque perfonis relique-
rit , fi pupillis reddita ratio non fuerit , juxta
inventarium quod tempore acceptæ tuitionis
eft factum , five quod evidenter apud tuto
rem fuiffe extiterit manifeftum , qui res tu-
toris habuerint , pupillis indubitanter omnia
reformabunt . Hujus fane ( 1 ) legis remedium
cunctis pupillis dabit indubitanter confultum :
I
excepto fi aliud tempus advenerit , quando
corum vocem quinquagenario numero lex fo-
piri decrevit .
TITULUS IV. De expofitis infantibus .
I.
Ut pro expofito infantulo ingenuo fer-
viat qui projecit .
Si quis puerum aut puellam ubicunque ex-
pofitum mifericordia contemplatione college-
rit , & nutritus infans a parentibus poftmo-
dum fuerit agnitus : fi ingenuorum filius effe
dinofcitur , aut fervum vicarium reddant ,
aut precium . Quod fi facere fortaffe negle-
xerint , a judice territorii de proprietate pa-
rentum expofitus redimatur , & parentes hu-
jus impietatis auctores exilio perpetuo rele
gentur . Si vero non habuerint unde filium
redimere poffint , pro infantulo ferviat , qui
projecit , & in libertate maneat propria,
quem fervavit pietas aliena . Hoc vero faci-
nus cum fuerit ubicunque commiffum , judi-
cibus & accufare liceat & dampnare .
II. ANTIQUA .
Si fervus vel ancilla confciis vel ne-
fciis dominis projicere videan-
tur infantem .
Si fervus vel ancilla , in fraudem fortaffe
dominorum infantem expofuerint , & ipfis
infciis infantem projecerint ; infans cum fue-
rit nutritus tertiam partem precii nutritor
accipiat . Ita ut juret aut probet dominus ,
fe quod fervi fui infantem expofuerint , igno-
raffe . Si vero confciis dominis infans proba-
Si illad tempus .
( 1 ) Hujus fane &c. ) Intelligibiliora exhibet
Hifpanicus : Onde per efa ley avemos dado con
feyo a todos los orfanos , fuerafende aquellos , que
LIB. IV.
tur fuiffe jactatus ; in ejus , qui nutrivit ,
poteftate permaneat ,
III. ANTIQUA .
Qui a parentibus infantulum acceperit nu-
triendum , quantum mercedis pro nu-
tritione accipiat præmium ·
Si quis a parentibus infantulum acceperit
nutriendum , ufque ad decem annos , per fin
gulos annos , fingulos folidos pretií pro nu
trito infante percipiat . Si vero decimum an
num ætatis excefferit , nihil poftea mercedis
addatur : quia ipfe qui nutritus eft , merce-
dem fuam fuo poteft compenfare fervitio .
Quod fi hanc fuinmam , qui repetit , dare
noluerit , mancipium in nutrientis poteftate
permaneat
TITULUS V. De naturalibus liberis .
1. FLS. CHDS . REX .
De non exheredandis filiis ; & quod
judicium ferant parentes de
facultatibus fuis .
Um inlicita quæque perpetrari cogno-
fcimus , legem ponere fecuturis oppot-
tune compellimur . Plerique enim indifcrete
viventes , fuafque facultates interdum vel
cauffa luxuriæ , vel cujufdam malæ volunta-
tis affenfu in perfonas extraneas transferen-
inoffenf
tes , ita inof fenfos filioss vel nepotes , aut non
os filio
ex gravi culpa forfitan obnoxios , inanes re-
linquunt , ut utilitatibus publicis nihil pof-
fint omnino prodeffe , quos oportuerat cum
virtute parentum injunctum fibi laborem inex-
cufabiliter expedire . Sed ne fub hac occafio-
ne aut utilitati publicæ quandoque depereat ,
quod perire non debet ; aut naturalis pietas
fufpendatur a filiis vel nepotibus , quam cir-
ca eos exerceri competenter oportet : ideo
abrogata legis illius fententia , qua pater vel
mater , avus five avia , in extraneam perfo-
nam , facultatem fuam conferre fi voluiffent ,
poteftatem haberent ; aut etiam de dote fua
mulier facere quod elegiffet , in arbitrio fuo
confifteret : ifta magis fervetur a cunctis mo
derata cenfura ; qua nec parentibus nec avis
adimatur judicandi de rebus fuis ex toto li-
centia , nec filios aut nepotes a fucceffione
avorum vel genitorum ex omnibus repellat
indifcreta voluntas . Igitur pater aut mater ,
avus aut avia , quibus quempiam filiorum vel
nepotum meliorandi voluntas eft , hanc fer-
vent omnino cenfuram : ut fuper tertiam par-
tem rerum fuarum meliorandis filiis aut fi-
liabus , vel nepotibus atque neptibus , ex
omnibus rebus fuis amplius nihil impendant ,
neque facultatem fuam ex omnibus in extra-
neam
fon de tal edat , que depoys de quinze anos paſ-
fados , non manda la ley, que podan demander le
que perdieran antes .
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. IV. III

neam perfonam transducant , nifi fortaffe pro- rint ullatenus fuftinere .

venerit eos legitimos filios vel nepotes non
habere fuperftites . Hoc tamen rationis intui- II. NOV. EMD. FLS . CHDS . REX .
tu prælucente obfervandum adjicimus : ut pa-
De quota parte liceat mulieribus judi-
ter vel mater , avus vel avia , de fupradicta
care de dotibus fuis .
tertia parte rerum fuarum , fi in nomine fi-
liorum fuorum atque nepotum aliquid fpe- Quia mulieres , quibus dudum conceffum
cialiter fcriptis conferre decreverint , juxta fuerat de fuisdoribus judicare quod voluif-
teftationis eorum ordinem cuncta erunt ob- fent , quædam reperiuntur , fpretis filiis vel
fervanda perenniter , qualiter teftatio talium nepotibus , easdem dotes illis conferre cum
de eadem tertia portione , juxta quod eam quibus conftiterit nequiter eas vixiffe ideo
in fingulos voluerit prælargiri , plenam & neceffe eft illos exinde percipere commodum,
inconvulfibilem obtineat firmitatem . Nec pro quibus creandis fuerat affumptum con-
liceat filiis ipfis atque nepotibus , qui de hac jugium . Denique conftituentes decernimus ,
tertia portione aliquid meruerint a parenti- ut de dote fua mulier habens filios vel ne-
bus fuis vel avis percipere , quodcunque aliud potes , feu cauffa mercedis ecclefiis vel li-
judicare , excepto fi a parentibus vel avis bertis conferre , five cuicunque voluerit ,
nulla adfutura videatur pro collatis rebus te- non amplius quam de quarta parte , pote-
ftationis conditio interceffiffe . Sane fi filios ftatem habebit . Nam tres partes legitimis
five nepotes habentes , ecclefiis vel libertis filiis aut nepotibus , feu fit unus five forfitan
aut quibus elegerint , de facultate fua largien- plures , abfque dubio relictura eft . De tota
di facultatem habuerint , extra illam ter- interim dote , tunc facere quid voluerit , erit
tiam portionem , quæ fuperius dicta eft , mulieri poteftas , quando nullum legitimum
quinta iterum pars feparabitur : de qua quin- filium filiamve , nepotem vel neptem fuper-
ta parte , judicandi poteftas illis indubitata ftitem reliquerit . Verumtamen fœminas.
manebit . Sed five tertia rerum pars , quæ quas contigerit duobus viris aut amplius nu-
meliorandis filiis impendi præcipitur : five bere , atque ex eis filios procreare , non
quinta , quæ pro collatione ecclefiarum , vel eis licitum erit dotem ab alio marito ac-

libertorum , feu quorumlibet impenfione , fe- ceptam , filiis aut nepotibus ex alio viro
parari jubetur , de propriis tantundem rebus genitis dare : fed unufquifque filius filiave ,
feparabitur . Nam quod quifque ille per au- nepos aut neptis , ex ipfa linea procreati ,
Atoritatem percipere meruerit Principum , dotem , quam avus aut pater illorum con-
nullo modo in annumeratione hujus tertiæ cefferat , poft mulieris obitum per omnia
vel quintæ partis quolibet titulo admifcetur: confequuturi funt .
fed juxta legem aliam , qui hoc a Rege per
III. FLS. CHDS . REX .
ceperint , habebunt licitum , quale voluerint
de collatis fibi rebus a Principe ferre judi-
cium . Exheredare autem filios aut nepotes , De bis que parentes tempore nuptiarum
filiis dederint .
licet pro levi culpa , inlicitum jam dictis
parentibus erit . Flagellandi tamen & corri- Quicquid indifcreta parentum voluntate
piendi eos quamdiu funt in familia con- decernitur , legali neceffe eft ut cenfura coer-
ftituti , tam avo quam aviæ , feu patri quam ceatur . Idcirco , quia plerumque parentalis
matri , poteftas manebit , Nam fi filius filia- calliditas exigit , id tempore nuptiarum filiis
ve , nepos vel neptis , tam præfumptuofi ex- donare , quod quandocunque voluerint , au-
titerint , ut avum fuum aut aviam, five e ferendi habeant poteftatem : abrogata deinceps
tiam patrem aut matrem , tam gravibus in- eadem , qua prædictum eft , parentum cal-
juriis conentur afficere , hoc eft, fi alapa , liditate , hanc perpetim legem manfuram
aut pugno , vel calce , vel lapide , aut fu- per omnia noverint : ut fi quid feu per tra-
fte , vel flagello percutiant , five per pedem, ditionem rei , feu per fcripturam , five dona-
vel tionem cujuslibet rei , vel coram teftibus 7
per capillos , ac manum etiam , vel quo .
cunque inhonefto cafu abftrahere contumelio- traditæ , extra quod in ornamentis vel ve-
fe præfumpferint , aut publice quodcunque ftimentis , vel reliquis fpeciebus , ficut fieri
crimen avo vel aviæ feu genitoribus fuis obji- affolet , pro dignitate nuptialium foederum ,
ciant , tales fiquidem manifefte convicti , ab aliis fuerit fortaffe acceptum , quod uti-
& verberandi funt ante judicem quinquage- que commodantibus erit reddendum , in man-
nis flagellis ; & ab hereditate fupradictorum , cipiis , terris , vineis , ædificiis , veftimentis
fi idem avus aut avia , pater vel mater vo- atque ornamentis , fuerit a parentibus , five
luerint , repellendi , Tamen fi refipifcentes nuptiarum tempore , five poft nuptias , filiis
a fuo exceffu , veniam a fupra fcriptis , quos quocunque modo donatum , quodcunque in-
offenderint , imploraverint , cofque in gratiam de filii judicare voluerint , in eorum confi-
receperint paterna pietate , aut rerum fua- ftat arbitrio . Eodem tantum ordine referva-

rum fucceffores inftituerint : neque prohibe-
ri ab eorum hereditate , neque propter difci-
plinam , qua correpti funt , infamiam pote-
Tom. IV.
1 Voluntatem .
to , ut poft parentum obitum , dum filiis pa-
tuerit adeunda fucceffio , excepto hoc quod
parentes filiis fuis juxta leges fortaffe dona-
K 2 VC-
 112 LEGIS WISIGOTHOR UM LIB. IV.
verint , eadem inter heredes coæquatio fiat ,
ut quod nuptiarum tempore filius vel filia
a parentibus , juxta prædictum ordinem ?
poffidendum accepit , & licentia fit illi ex-
inde quod voluerit judicandi , & poft paren-
tum obitum , adæratione adhibita , contro-
pactis his , quæ tempore nuptiarum prome-
ruit , atque heredibus cæteris eadem compen-
fata æqualitate , quicquid fupereffe de pa-
rentum hereditate conftiterit , æqualiter te-
neant , ac fequantur divifione .
IV. FLS. CHDS . REX .
De filiis ex diverfis parentibus natis
Ú qua difcretione parentum affe-
quantur bereditatem .
Si provenerit unum virum plures habere
uxores , atque ex omnibus filios procreare ,
& aliquem filiorum aut filiarum contingat
inteftatum ab hac vita difcedere ; faculta-
tem ejus , fi filios non reliquerit , aut ne-
potes , illius fratres aut forores apprehenfuri
funt , fibique vindicaturi , quos ex uno pa-
tre vel ex una matre conftat effe progeni
tos . Quod fi ex uno patre & diverfis ma-
tribus filii nati fuerint , facultates quæ de
patre venerint , illi tantum inter fe erunt
æqualiter divifuri , qui ex uno patre fuerint
procreati . Similiter & fi de una matre &
diverfis patribus , filii nati fuerint , id præ-
cipimus obfervari . Nam & fi una mulier
de pluribus maritis filios habeat , fimiliter
fratrum fororumque hereditatem , tan a pa-
t terna quam a materna fucceffione fibi de-
bitam , eorum qui ex his inteftati , vel abf-
que prole five nepotibus difcefferint , illius
tantum fratres vel forores habituri funt , qui
unius patris vel matris filii filiæve fore no-
fcuntur . Ita ut juxta aliam legem qua con-
ftitutum eft , trientem nepotes non perdere ,
licitum fit etiam nepotibus aut neptibus , qui
patres aut matres amiferint , in omni facul-
tate avorum vel aviarum , cum patruis aut
avunculis æquales fuccedere . Illo tantum
ordine permanente , quo fuperius decretum
eft , parentes vel avos de rebus fuis filios
nepotefque meliorare , aut in extraneam
perfonam quamlibet quodcunque conferre ,
V. CHDS. REX.
De bis que filii patre vivente, vel ma-
tre videntur acquirere .
Filius qui patre vel matre vivente aliquid
acquifierit de munificentia Regis , aut patro-
norum beneficiis promeruerit , & exinde ali-
quid cuicunque vendere vel donare volue-
rit , juxta eam conditionem , quæ in aliis
noftris legibus continetur , in ipfius poteftate
I Al. regiis beneficiis . 2 Al. in rc .
( Inter laudes . ) De leodibus , nobilibufque
vaffallis , ut & de aliis quibufdam ad rem feuda
lem fpectantibus , alibi , Deo dante , erit agen-
confiftat . Nec fibi aliquid , dum vivit , ex-
inde pater vel mater vindicare præfumat .
Quod fi inter leudes ( 1 ) quicunque nec
regis beneficiis aliquid fuerit confequutus
fed in expeditionibus conftitutus , de labo-
re fuo aliquid adquifierit : fi communis illis
victus cum patre eft , tertia pars exin de ad
patrem perveniat : duas autem filius , qui
laboravit , obtineat ,
VI, IN NOMINE , FLS. GLS . WABA REX .
De coercitione Pontificum , qui pro rebus ,
quas a fuis ecclefiis auferunt , tricen- •
nium interceffiffe cauffantur .
Deus juftus judex , qui juftitiam intempo-
raliter diligit , non vult fervire juftitiam
tempori , fed tempora potius æquitatis lege
concludit , Ipfe igitur Deus , juftitia eft .
Deo ergo datur , quicquid a fidelibus in Dei
ecclefiis juftiffima devotione offertur . Nam
& fidelis quifque juftitiæ ferviens , Deo me-
diante , qui juftus eft , vota fua aftringit .
Semper enim jufta vota folvenda funt , quæ
a juftitia procefferunt , & per juftitiam illi-
gata nofcuntur . Deo igitur fraudem facit ,
qui juftitiæ aliquid fubtrahit . Ergo & jufti-
tiam refcindit , quifquis aliena vota corrum.
pit . Cum igitur , ut dictum eft , Deus ju
ftitia fit , qua præfumptionis infania agitur
ut de manu Dei quis auferat , quod tricen-
nali temporum præfcriptione fe tenuiffe con-
tendat ? Multorum enim mentes Pontificum ,
inlicito cupiditatis aufu præcipites , quædam
de his , quæ in eorum diocefi fundatis eccle-
fiis pia fidelium oblatione donantur , infatia-
J
bili rapacitatis ftudio , aut juri 2 ecclefia
principalis innectunt , aut donanda aliis ,
vel fub ftipendio habenda diftribuunt : ficque
non folum aliena difrumpunt , fed & facri-
legium operantur , in eo quod ecclefiæ Dei
fraudatores exiftunt . Ecclefiam quippe frau-
dare , facrilegium effe a majoribus approba-
tur . Unde & cum eos evidens ratio perfua-
deat ad reddendum , aut tricennium in re
poffeffa opponunt , aut non fe feciffe refpon-
dent , quod deceffores fuos egiffe non nefciunt,
& tamen fcita emendare refugiunt . Sicque
cupiditatem tricennio fovent , & rapacitatis
ftudia temporum profcriptionibus cumulant :
& qui admiffum facinus ad momentum de-
lere debuerunt , annofa id oppofitione folida-
re contendunt . Quantæ igitur impietatis il-
le credendus eft , qui ad hoc laborat , ad
hoc etiam propofitionis fue voces exaggerat ,
ut per tricennium fe recognofcat , Deo inju-
riam intuliffe , quam tamen exacto tricennio
renuat emendare ? Nunc vero cum hæc & talia
nequiffima , juftitiæ defenfione prolata fint ;
nos tamen non præterita ordinamus , fed futura
die
di locus . Interim hic ferio animadverte leu-
dem , qui nec regis beneficiis aliquid fuerit con-
Jequutus
 LEGIS WISIGOTHORUM
difponimus : nec præcedentium Regum , fed
noftri regni tempora definimus . Abrogata er-
go deinceps totius cupiditatis licentia , nulli
Pontificum ultra licebit quicquam ab ecclefiis
diocefis fuæ auferre , aut ablatum quodcunque
per oppofitionem tricennii vindicare . Non
enim in hac cauffa deinceps tricennale tem-
pus accipiendum eft : fed quandocunque fue-
rit veritatis origo monftrata , juftitiam partis
fuæ recipiat. Quia & ut multiplex annorum
feries fime repetitione pertranfeat , facit hoc
præeminentis dura poteftas : quæ fic fubdita
fibi facerdotum comprimit colla , ut pro abla-
tis rebus intendere contra præeminentis per-
fonam nec audeant , nec præfumant . Proinde
ne talium filentio vox perenniter fpoliatæ ec-
clefiæ conquiefcat , licitum erit , hujus præ-
fumptionis admiffum & per quemcunque &
quandocunque accufatum detegi , & immi-
nentis ipfius cauffæ negotium expediri : fub
ifto videlicet ordine , ut fi heredes fundato-
res ecclefiæ adfunt , ipfi talia profequantur .
Si autem non fuerint , aut etiam fi fint ,
cauffare tamen noluerint , tunc Ducibus vel
Comitibus , tyuphadis atque vicaris , five
quibufcunque perfonis , quos cognitio hujus
rei attigerit , & aditus accufandi & licentia
tribuitur exequendi . Quicunque ergo Epifco-
porum hæc quæ miffa funt in præteritis fe-
cerit , & tricennium jam in hac perverfa
poffeffione impleverit , ea ipfa quæ in præte-
ritis per xxx. annos tenuit , Deo potius vin-
dicanda relinquimus , quam noftro refcinden-
da judicio definimus . Quicunque vero ufque
ad tempus , quo lex ifta conderetur , in hoc
ipfum quod rapuit , tricennium non imple-
vit ; rem ipfam , quæ ablata eft , fine aliqua
fatisfactione , in omni integritate ecclefiæ ,
cui teftata eft , reformare cogatur . Jam vero
a die hujus latæ legis vel tempore , quicun-
que Pontificum de his , quæ a fidelibus in
Dei ecclefiis teftata vel collata effe nofcun-
tur , aliquid exinde abftulerit , fuoque juri
vel ecclefiæ principali , feu cuicunque perfo-
næ quolibet modo quodcunque tale conceffe-
rit , nulla temporum longævitate fecurus
juxta præmiffum ordinem quandocunque
per quemcunque talia fuerit commififfe dete-
tus , ea ipfa quæ præfumpfit , una cum le-
gitima fatisfactione rei propriæ , illi ecclefiæ
cui tulit , vel in quam deliquit , reformare
cogendus eft . Quod fi de rebus propriis non
habuerit unde componat , in omni integri-
zate ea quæ præfumpfit , ecclefiæ cui tulit.
reftituat : & ipfe pro exceffibus fuis , juxta
Canonem Toletani Concilii undecimi ( 1 )
excommunicationis plectendus erit fententia .
Id eft¹ , ut fi decem folidos rem ipfam quam
Tom. IV.
1 Ideo . 2 Al. per ecclefias fuas diocefis . Forte , fue diocefis .
( 1 ) Juxta Canonem Toletani Concilii undeci-
mi. ) Confule Canonem V. Toletani Concilii
XI. acti VI. Idus Novembris anno IV. Wam-
bæ Regis , qui eo ipfo anno IV. Regni fui hanc
edidit legem . Notandum duco , Concilium hoc
LIB. IV. 113
tulit valere conftiterit , xx. dierum pœniten
tiæ fatisfactione admiffum facinus expurgabit .
Similiter five majoris fit precii five minoris
quod præfumpfit , geminata hoc femper die-
rum fatisfactione vel poenitentia emendabit .
Simili quoque & ille fententia vel dampno
muletandus eft , qui a deceffore fuo ablata
deinceps quæcunque diocefanis ecclefiis , apud
fe tenere præfumpferit . Quicunque tamen ju-
dicum tenorem hujus legis adimplere negle-
xerit , quo aut judicare talia differat , aut
judicanda regiis auditibus nullo modo inno-
tefcat , omnem rei taxationem , quam Epi-
fcopus ille perfolvere debuit , qui talia fe-
cerit , totam ecclefiæ illi de fua idem judex
proprietate debebit componere , cujus accuſa-
tum fibi negotium deftitit judicare . Hæc igi-
tur lex , non folum pro rebus , quæ in ec-
clefiis abfolutis vel diocefanis collatæ funt ,
obfervabitur : fed fub generali nomine omnium
ecclefiarum , id eft , tam in monafteriis vi-
rorum , quam etiam fœminarum omnimoda
conftitutione complebitur . Id tamen adjicien-
dum huic legi manifefta ratio perfuafit , ut
Epifcopi omnes quofcunque per ecclefias five
diocefis facerdotes rectorefque ordinandos
elegerint , cognitiores eos efficiant de utilita-
tibus ecclefiæ illius , in quibus fuerint ord i
nati : Id eft , ut quicquid unufquifque Ep.
fcoporum de fcripturis ecclefiæ diocefis fua '
apud fe confervationis cauffa habere fe nove→
rit , mox rectorem ecclefiæ cuilibet prætule-
rit , ftatim ei , quem ordinaverit , utilitates
ecclefiæ vel fcripturas in manifeftam cogni--
tionem deducat , nec non tantum ignorantia
ordinati , fed quod pejus eft obcelatione vel
vitio ordinantis voluntas in quocunque lateat
teftatoris . Id tamen erit , ut & competentia,
fibi facerdotes rectorefque ecclefiarum authen-
tica videant 3 , & aut exemplorum ipforum
exemplaria manu fui Epifcopi roborata pro
omni firmitate a Pontifice fuo accipiant : qua-
liter per ea ipfa exemplaria , & negotia ec-
clefiæ fibi commiffæ abfque hæfitatione pro-
ponant , & veritatem partis fuæ juftitia in-
tercurrente recipiant . Data & confirmata
& lex , a die undecimo Calendarum Januaria-
rum , anno feliciter quarto regni noftri , in
Dei Nomine Toleto .
VII. FLS . GLS. GABA REX.
Ne bi , qui retento ecclefiæ obfequio manu-
mittuntur , ingenuarum perfonarum au-
deant adire conjugium .
Magna eft confufio generis , ubi diffimili-
tudo unius parentis , ftatum degenerat pro-
genita prolis . Hoc enim neceffe eft , ut in-
K " 3 ve-
3 Authenticorum videant .
recenferi ordine undecimum , quod Innocentius
Papa III. in Epiftola ad Petrum Compoftella-
num vocat undecimum Toletanum Concilium
authenticum .
 114 LEGI WISI LIB. IV.
S GOTH
ORUM
veniatur in frutice , quod tractum eft ex ra- ultione vel commonitione , ficut de ingenuís
dice , Quomodo enim abfoluti decoris titu- & fervis lege alia continetur , eos feparare
lum reportabit , cujus parentes obligatio ad- non differat . Quod fi ab invicem feparari
huc innexa conftringit ? Et hæc quidem præ- noluerint uniufcujufque perfonæ , ficuti fuerat
miffa funt , pro eo quod multi de familiis conditione manente , quicquid ex illis natum
ecclefiarum libertate donantur , nec tamen fuerit , in Principis poteftate ferviturum dẹ,
abfolutæ libertatis licentia potiuntur : in eo veniat . Res tamen omnes five facultates ,
quod illi ecclefiæ , de qua originem ducunt , quæ de perfona ingenua in talium libertorum
per obfequium illigantur : qui tamen dum jure quolibet modo transfufæ funt , cum his
2
diverfo ordine ingenuarum perfonarum con- etiam quæ fibi ex talium fexu progenitus fi
nubium expetunt , contra naturam , quod ipfi lius potuit profligare , conquirere vel habere ,
non poffunt , generare intendunt , & quod in totas in integrum aut heredes illius ingenue
augmentum publicæ utilitatis debuit crefce- perfonæ poffidendas obtineant ; aut fi here-
re , hoc in manifeftam illigationem perfonæ des ei defuerint , in Principis jure deveniant
vel rerum cognofcitur devenire : dum is , qui poffeffuræ , qualiter judicare de his quid vo
de tam infami conjugio nafcitur , inferioris fuerit , abfolutæ poteftatis potiatur licentia ,
parentis exequens fexum , una cum rebus Hæc lex non folum in viris , fed & in fœ
fuis omnibus ecclefiafticæ fervituti addicitur . minis obfervanda eft ; id eft , five fit liber-
Quapropter ut talis de cætero amputetur præ- tus ecclefiæ five liberta , quæ fibi perfonam
fumptio, præfenti lege præcipimus : ut qui ingenuam fociare præfumat . Hoc tamen in
cunque de familiis ecclefiæ retento patrocinio hac lege fervandum eft , ut quicunque de præ-
ecclefiæ ipfius , de cujus fervitute exivit , li- teritis ufque modo quo hæc lex conderetur,
bertatem a facerdote acceperit , ingenuam fi de talibus parentibus reperti fuerint intra tri-
bi non audeat in matrimonio fociare perfo cennium generati , non obligationem fequan
nam . Illi tamen qui abfoluti ab obfequio tur illius parentis , qui ecclefiæ per obfe-
ecclefiæ , per canonicam fententiam debito quium illigatur , fed conditione omnimoda
ordine manumittuntur , & ingenuarum mu ingenuitatis affumpta , cum omnibus rebus ,
lierum innecti copulis poterunt , & in prole quæ de parente nobili in ignobili parente quo-
omnimodæ dignitatis teftimonium obtinebunt . libet modo tranfierant, in ingenuitatis forma,
Quod fi hi qui fub ecclefiarum obfequio ma- vel decore abfoluti perfiftant . Data & con-
numiffi funt , ingenuarum mulierum deinceps firmata lex , a die decimo Kalendarum Ja
aufi fuerint fe conjugio fociare : ubi hoc pri- nuariarum , anno feliciter quarto regni no-
mum judex agnoverit , fub trina verberum ftri , Toleto ,

LEGIS WISIGOTHORUM

LIBER QUINTUS

DE TRANSACTIONIBUS .

TITULUS I. De ecclefiafticis rebus . nire remedia , dum pro utilitatibus ecclefia-

rum , quæ debeant obfervari noftris inferi le-

I. FLS. GLS . RCDs. REX. gibus præcipimus . Ideoque præfenti fanctio-

ne cenfemus , ut mox Epifcopus fuerit ordi-
De donationibus ecclefiis datis . natus , ftatim rerum inventarium de rebus

I famulorum meritis jufte compellimur ecclefiæ , præfentibus quinque ingenuis viris

debitæ compenfare lucra mercedis , quan-
S to jam copiofius pro remediis anima-
rum divinis cultibus , & terrena debemus im-
pendere , & impenfa legum foliditate fervare ?
Quapropter quæcunque res fanctis Dei bafi-
licis , aut per Principum , aut per quorum
libet fidelium cognationes collate reperiun
tur , votive ac potentialiter pro certo cen-
femus , ut in earum jure , inrevocabili mo-
do , legum æternitate firmentur .
II.
De confervatione redintegratione ec-
clefiafticæ rei .
Confultiffima regni noftri credimus prove-
I Ad bac a Perverse
facere non moretur . Quod inventarium de
rebus ecclefiæ , ingenui viri coram quibus fa-
&tum fuerit , fua fubfcriptione corroborent ,
Poft Epifcopi vero ipfius obitum , dum alter
fuerit Epifcopus ordinatus , fecundum rerum
inventarium , res requirat ecclefiæ : & fi ali-
quid diminutum de rebus ecclefiæ provene
rit , proprii heredes Epifcopi , vel quibus fa-
cultas ejus pertinere vel relicta effe videa-
tur , de præcedenti fatisfaciant facultate . Quod
fi & aliquid de rebus ecclefiæ vendere præ
fumpferint , fuccedens Epifcopus , reddito pre-
cio quod a venditore fufceptum eft cum omni
augmento , rem ad eam reducat ecclefiam ,
& nullam calumniam pertimefcat . Quam le-
gem & de presbyteris vel diaconibus , ficut
fu-
3 Abfequens .

1
 LEGIS WISIGOTHORUM
fuperius fcriptum eft , in omnibus obfervari
& valere præcipimus ,
III. ANTIQUA ,
De venditionibus & donationibus eccle-
fiafticarum rerum ,
Si quis Epifcopus aut presbyter , vel qui-
cunque ex clericis , præter confenfum cætero-
rum clericorum , aliquid de rebus ecclefiæ
vendiderit vel donaverit , hoc firmum non
effe præcipimus ; nifi ita fuerit facta vendi,
tio five donatio , quemadmodum fanctorum
canonum inftituta conftituunt atque decer
nunt ,
IV. ANTIQUA ,
De rebus ecclefiæ ab his poff fis , qui funt
ecclefie obfequiis mancipati ,
Heredes Epifcopi feu aliorum clericorum ,
qui filios fuos in obfequium ecclefiæ com-
mendaverint , & terras vel aliquid ex mu-
nificentia ecclefiæ poffederint ; fi ipfi in lai-
cos reverfi fuerint , aut de fervitio ecclefiæ ,
cujus terram vel aliquam fubftantiam poffi-
debunt , difcefferint , ftatim quæ poffidebant
amittant . Sed & in omnibus clericis , qui de
rebus ecclefiæ quæcunque poffederint , ferve.
tur hæc forma: ne quamvis longa poffeffio
dominium ecclefie a rebus fibi debitis quan-
doque fecludat , quia & canonum auctoritas
ita commendat . Sed & viduæ facerdotum
( 1 ) vel aliorum clericorum , quæ filios fuos
in obfequium ecclefiæ commendant , pro fo-
la miferatione , de rebus ecclefiafticis , quas
pater tenuit , non efficiantur extorres ,
TITULUS II. De donationibus generalibus ,
I, ANTIQUA .
Ne valeat violenter facta donatio .
Onatio quæ per vim & metum fuerit
D extorta , nullam habeat firmitatem .
II. FLS. CHDs, rex,
De donationibus Regis ,
Donationes regiæ poteftatis , quæ in qui
bufcunque perfonis conferuntur , five collata
funt , in eorum jure confiftant , in quorum
nomine eas poteftas contulerit regia : ea vi
delicet ratione , ut ita hujus regalis munifi-
centiæ collatio adtributa , in nomine ejus ,
qui hoc promeruit , transfufa permaneat , ut
quicquid de hoc facere vel judicare voluerit ,
( 1 ) Vidue facerdotum &c. ) Hic_certe agi
credo de viduabus Sacerdotum & Clericorum
ante ordinationem ductis , itemque de filiis au
te ordinationem fufceptis . Etenim Ecclefia
Hifpanica Gothis regnantibus afferendo majo-
rum Clericorum coelibatui nulli fuit fecunda ,
ut ex pluribus Conciliis , & præcipue Toletanis
evincit Thomaffinus V. & N. Eccl. Difcipl.
1
LIB. V. 115
poteftatem in omnibus habeat ( 2 ) . Quod fi
etiam is qui hoc promeruerit , inteftatus di-
fcefferit , debitis fecundum legem heredibus
res ipfa fucceffionis ordine pertinebit , & in-
fringi collatæ munificentiæ gratia nullo modo
poterit . Quia non oportet Principum ftatuta
convelli , quæ convellenda effe præcipientis
culpa non fecerit ,
III. ANTIQUA ,
De rebus marito vel uxori a Rege
donatis ,
Speciali jure decernitur , ut de rebus regía
collatione collatis , fi in nomine mariti fue-
rit confcripta donatio , nil fibi exinde mu-
lier , excepto quod in dote percepit , debeat
vindicare . Ideoque & fi in nomine mulieris
invenitur facta donatio , nihil fibi vir exinde
, poft ejus obitum adtemptet aliquatenus ufur-
pare , vel juri proprio mancipare , nifi quod
meruerit uxoris largitate percipere .
IV. ANTIQUA,
De rebus extra dotem uxori a marito
collatis ,
Si mulier a marito extra dotem , de qui-
bufcunque rebus quacunque donatione vel
profligatione conquifitis aut illi debitis , quo-
cunque tempore , quodcunque donatum ac-
ceperit , fi filii de eodem conjugio fuerint
procreati , mulier ufque ad diem obitus fui ,
& fecundum voluntatem vel ordinationem
teftatoris fecura poffideat , & de quinta tan-
tundem parte earum rerum faciendi quod vo
luerit poteftatem obtineat . Fructus tamen fi-
cut teftator ipfe , qui hoc teftavit , expen-
dendi vel utendi poteftatem habere potuit :
ita & illa quæ ufu hoc ad poffidendum per-
cepit , omnia dum advixerit , fine cujuslibet
inquietudine , fuis incunctanter utatur expen-
fis: fi tamen idem teftator aliquam fpecia-
lem teftationem de ipfis frugibus non infti-
tuerit . Poft obitum vero fuum , reliqua in-
tegra & intemerata filiis ex ipfo viro pro-
creatis derelinquat , & nulla occafione cui-
quam exinde , excepta ut dictum eft quinta
parte , quicquam aliud mulier alienare præ-
fumat . Quod fi ex ipfo conjugio filii non
fuerint procreati , quicquid mulier de rebus
fibi donatis , juxta præfcriptum teftatoris or-
dinem facere elegerit , liberam habeat pote-
ftatem . Ceterum fi inteftata difcefferit , ad
maritum ejus , fi fuperftes extiterit , donatio
revertatur . Si autem maritus non fuerit ,
ad
Parte I. Libro II. cap. LXIII . Quod non obfcu-
re innuit & noftri Codicis lex , quæ habetur
fupra Libro III. Tit. IV. lege 18. quam hic
repete .
(2 ) Poteftatem in omnibus habeat . ) In Hifpa-
nico additur: e que pague los tribudos , que de-
ven fer fechos de la eredat ..
 116 LEGIS WISIGOTHORUM
ad heredes mariti qui donationem confcri-
pfit , eadem donatio pertinebit . Similem ra-
tionem de viris præcipimus cuftodiri , de his
quæ ab uxoribus tempore quocunque dona
ta præceperint .
V. ANTIQUA •
De rebus a marito mulieri conceffis ; vel fi
mulier fuerit adulteraffe detecta .
Maritus fi uxori fuæ aliquid donaverit , &
ipfa poft obitum mariti fui in nullo fcelere
adulterii fuerit converfata , fed in pudicitia
permanferit , aut certe fi ad alium mari-
tum ( 1 ) honefta conjunctione pervenerit ,
de rebus fibi a marito donatis poffidendi , &
poft obitum fuum , fi filios non habuerit ,
relinquendi cai voluerit , fecundum volunta-
tem teftatoris habeat poteftatem . Ceterum fi
filios non relinquens inteftata difcefferit , aut
ad maritum ejus , fi fuperftes extiterit , aut
ad heredes mariti qui donationem confcri-
pfit , eadem donatio pertinebit . Si autem per
adulterium feu per inhoneftam conjunctionem
fe mifcuiffe convincitur , quicquid de facul-
tate mariti fui fuerit confecuta , totum in
cunctanter amittat , & ad heredes donatoris ,
vel ad filios legitimos revertatur ,
VI. FLS. CHDS . REX,
De rebus traditis , vel per fcripturam
donatis .
Res donatæ , fi in præfenti traditæ funt ,
nullo modo repetantur a donatore . Quod fi
etiam provenerit , ut quod donatur fit longe
pofitum , pro eo donatio evacuari non pote-
rit : quia tunc videtur vera effe traditio ,
quando jam apud illum fcriptura donatoris
habetur , in cujus nomine confcripta effe di-
nofcitur . Hoc tantum obfervandum eft , ut fi
donator dixerit , nec dediffe , nec direxiffe
fcripturam , fed fublatam fibi fuiffe : tunc il
le , cui res donatæ funt , per teftem convins
cat , ab ipfo donatore eandem rem aut tra-
ditam fibi aut directam , vel ex ejus volun-
tate in poteftate fua redactam : & dum pro-
baverit , ftabilis habeatur . Quod fi probare
neglexerit , tunc ille qui fcripturam fecerit ,
( 1 ) Aut certe fi ad alium maritum &c. )
Lex aliquanto mitior aliis , quæ tum demum
a marito tradita uxorem poffidere decernunt ,
dummodo cafta vivat , atque in viduitate per-
maneat . Vide Leg. Bajuvar. Tit. XIV. č. 9.
ibique_annotata . Quod certe feveriorem vete-
rum Germanorum difciplinam fapit , quibus
exofas fuiffe fecundas nuptias ex Tacito colli-
gimus Germ. c. XIX. Melius quidem adhuc ea
civitates , in quibus tantum virgines nubunt , &
cum fpe , votoque uxoris femel tranfigitur . Sic
unum accipiunt maritum , quo modo unum corpus,
unamque vitam , ne ulla cogitatio ultra , ne lon
gior cupiditas , ne tamquam maritum , fed tam-
quam matrimonium ament . Ex eodem animo ad-
verfus fecundas nuptias infenfo ortum duxiffe
LIB . V.
juraturus eft , quia eandem fcripturam , ne-
que per fe dediffet , neque direxiffet , neque
per voluntatem fuam factum effet , ut ea-
dem fcriptura in manus ejus veniret , a quo
eam videtur repetere : & fic invalida rema-
nebit , fi tamen qui donavit voluerit . Illud
fane addi placuit , ut fi quifque fcripturam
de fuis rebus in quibusliber perfonis edide-
rit , fi eam vivendo illi in cujus nomine
fcripta eft non tradiderit , quamlibet tradita
non fit , tamen dum poft ejus obitum reper-
ta fuerit , ille fibi eam vindicabit cum omni-
bus rebus , quæ ibi confcriptæ funt , in cu-
jus nomine dator eam fieri voluiffe agnofci-
tur . Quoniam juftum omnino eft , ut talis
fcriptura robur plenitudinis habeat , quam vi-
vens donator ita falvavit , ut nequaquam vi-
deatur aliquatenus immutata . Nam fi fcri-
pturam ipfam vel rem conditor dum vive-
tet nullo modo tradidit , fed apud fe reti-
nuit , & voluntatem fuam poftmodum im-
mutavit ; illud potius firmiffimum erit , quod
poft teftationem non traditæ fcripturæ defi-
niffe cognofcitur . Quod fi ipfum , cui res
donatæ fuerant , fatalis cafus ab hac vita
fubduxerit , antequam rem fibi donatam ca-
peret , ad donatorem , vel ad heredes dona-
toris , res ipfa pertineat . Qui vero fub hac
occafione largitur , ut eandem rem ipfe qui
donat ufufructuario jure poffideat , & ita poft
ejus mortem ad illum cui donaverit res do-
nata pertineat : quia fimilitudo eft teftamen-
ti , habebit licentiam immutandi voluntatem
fuam
fuam quando
quando voluerit
voluerit , etiamfi in nullo læ-
fum fuiffe fe dixerit . Ille vero qui falfa do-
natione circumventus , aliquid in utilitate do-
natoris expenderit , aut ab ipfo donatore re-
cipiat , aut ab ejus heredibus : ne injufte
dampna fuftineat , qui lucrum fe habere de
inani promiffione putabat . Certe fi quifquis
ille rem donatam , five per traditionem con-
dita fcripturæ , five per confignationem vel
traditionem rerum , injure fuo perceperit , &
complacuerit ei , ut donator rem ipfam per
voluntatem ejus qui eam donatam percepit
poffideat , jam fi in poftmodum fortaffe con-
tigerit , ut ipfe qui rem donatam perceperat,
vivente donatore moriens , ab hac vita diſce-
dat , quicquid de re fibi donata judicare vo-
lue-
reor morem in aliquibus Galliæ civitatibus du-
dum ufitatum , ut vidui æque ac viduæ conju-
gium repetentes , tympanis , & are refonante a
plebe infeftarentur . Vide Ayrerum de ritu con-
nubiorum articulo finali . Idem mos apud nos
hodieque viget , ut qui ad fecundas nuptias
tranfvolant primis matrimonii noctibus ftrepi
tu æreorum , ferreorumque inftrumentorum a
vicinis popularibus infeftentur ; cui moleftix
evadendæ novi nupti cum Parocia Officialibus
componere folent de cereis , vel de alia obla-
tione , quæ in ufum Parochialis Ecclefiæ cedat .
Hæc ritus tam frivoli in diffitis adeo regioni-
bus conformitas ejufdem non minimam anti-
quitatem indigitat .
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. V.
luerit licentiam habeat , Quod fi inteftatus
difcefferit , non ad donatorem , fed ad here-
des ejus , qui rem donatam percepit , res ea-
dem fine dubio pertinebit .
VII. ANTIQUA ,
De rebus inter maritum & uxorem in-
vicem datis ,
Maritus fi uxori fuæ aliquid donaverit , de
hoc quod ipfa habere voluerit , fcripturam
manus fuæ fubfcriptione vel figno confirmet :
ita ut duo aut tres teftes ingenui fubfcripto-
res vel figna facientes accedant , & fic vo-
luntas ipfius habeat firmitatem . Similis & de
uxoris voluntate , quæ in maritum conferre
voluerit , donationis hæc forma fervetur : fi
tamen violenter a viris non fuerit exacta do-
natio . Servata legum in omnibus fan&tione ,
quæ in difcendis facultatibus dinofcitur ordi-
nata confiftere .
TITULUS III. De Patronorum donationibus ,
I. ANTIQUA .
vel
Si is qui in patrocinio conftitutus eft ,
filii ejus , patronum aut filios pa-
troni relinquat .
I quis ei , quem in patrocinio habuerit ,
S'arma dederit , vel aliquid donaverit ,
( 1 ) Quicunque autem in patrocinio conftitu-
tus . ) Hifpanicus : E fi aquel que ayuda a fo fe-
nor en ofte , o en lid . Infra libro IX. Tit. II.
lege 9. exercitales memorantur , qui patronum
fuum fequuti non fuerint , fed per patrocinia
diverforum fe dilataverint , ita ut neque in war-
dia cum feniore fuo perfiftant &c. Quibus pro
fecto indigitantur non fervi , aut liberti , domi-
no, aut patrono ex onere proprii flatus addi-
ati , fed liberæ conditionis militares viri , qui
equitibus , feu militibus honoratioribus , fub quo
rum patrocinio conftituebantur , miniftrarent .
Fuit hoc Celtarum vetus inftitutum . Cæfar de
Gallis : Omnes ( equites ) in bello verfantur ,
atque eorum , ut quifque eft genere , copiifque am-
pliffimus , ita plurimos circum fe ambactos , clien-
tefque babet . Hanc unam gratiam , potentiamque
noverunt . Comment. de B. G. libro VI. Am
baci autem iidem vi vocis funt , ac minifteria
les. Vide Wachter . Gloffar. h. v. Militum ho-
noratioribus militibus miniftrantium ufus etiam
apud Langobardos vigebat , prout colligimus ex
Procopio de Bello Gothico lib. IV. cap. XXVI.
Auduinus Langobardorum Rex . . . . bis mille
ducentos bellatores egregios auxilio miferat , hif-
que in famulatum addiderat amplius tria pugna-
forum millia . Famulantium militum quædam
minifteria_penes Celtas ufitata , defcribit Pau-
fanias in Phocicis : Duo famuli circa unumquem
que equitem erant , ipfi equeftris rei periti &
equitantes .... fi forte equus caderet , alium il
le equum, quem confcenderet , adducebat famu
lus ; fi dominus interdiceretur , in locum ejusfuc-
cedens equum fcandebat &c. De eodem inter
Germanos minifterio loquitur & Cæfar de B.
G. lib. I. Arioviftus bis omnibus diebus exerci-
tum caftris continuit ; equeftri prælio quotidie con
tendit . Genus hoc erat pugna , quo fe Germani
117
apud ipfum quæ funt donata permaneant . Si
vero alium fibi patronum elegerit , habeat li-
centiam cui fe voluerit commendare . Quo-
niam ingenuo homini non poteft prohiberi ,
quia in fua poteftate confiftit : fed reddat
omnia patrono , quem deferuit . Similis &
circa filios patroni , vel filios ejus qui in pa-
trocinio fuit , forma fervetur : ut fi tam ipfe
qui in patrocinio fuit , quam filii ejus , filiis
patroni obfequi voluerint , donata poffideant .
Si vero patroni filios vel nepotes ipfis no-
lentibus crediderint relinquendos , reddant uni-
verfa , quæ parentibus corum a patrono do-
nata funt . Quicunque autem in patrocinio
conftitutus ( 1 ) , fub patrono aliquid acqui-
fierit, medietas ex omnibus in patroni vel fi-
liorum ipfius poteftate confiftat . Aliam vero
medietatem idem buccellaríus , qui acquifivit
obtineat . Quod fi buccellarius ( 2 ) filiam
tantummodo reliquerit , & filium non reli-
querit , ipfam in poteftate patroni manere ju-
bemus ; fic tamen ut ipfe patronus æqualem
ei provideat , qui eam fibi poffit in matri-
monio fociare , & quicquid patri vel matrí
fuerit datum ad eam pertineat : Quod fi ipfa
fibi contra voluntatem patroni inferiorem for-
te maritum elegerit ; quicquid patri ejus a
patrono fuerat donatum , vel a parentibus pa .
troni , patrono vel heredibus ejus reftituat .
II.
• exercuerant . Equitum millia erant fex , totidem
numero pedites velociffimi , ac fortiffimi , quos ex
omni copia finguli fingulos fuæ falutis caufa dele
gerant : cum his in præliis verfabantur : ad hos
Je equites recipiebant ; hi , fi quid erat durius ,
concurrebant: fi qui graviore vulnere accepto
equo deciderent , circumfiftebant : fi quo erat lon-
gius prodeundum , aut celerius recipiendum , tan
ta erat borum exercitatione celeritas , ut jubis
equorum fublevati , curfum adequarent . Obiter
hic adverte antiquam originem famulantium
curforum , quos vulgo appellamus Lacchè . No-
men ipfum eorum antiquitatem teftatur , atque
a Gothis derivationem . Scribit Wachterus in
Gloffar. V. Lakei hujus vocis radicem nufquam
nifi in Gothico idiomate reperiri . In Evange-
li Gothico Luca VI. 23. Faginod in jamnamma
daga , jah laikod: Gaudete in illa die , & exili-
te. Vox autein proprie indigitat illum , qui ma-
gnis talibus jactifque in aeren calcibus , cur-
fum accelerat . Piaculum eft , hoc militare quon-
dam , ac illuftre minifterium hodie in fummam
vilitatem abiiſſe .
(2 ) Buccellarius . ) Cliens , Verna , quiPatroni
panem edit , Buccio , Parafitus . Ita Cangius in
Gloffario hac voce . At vero forte hi famulan-
tes milites hoc nomine donati funt , quod præ-
cipuum , feu communius eorum minifterium
effet nobilium Patronorum arma in aciem ge-
ftare . Armigeras dicerem , feu Scutiferos . Cly-
peus Islandis dicitur Buklari , Anglis Buckler ,
Gallis Bouclier , veteribus Francis Buccellere .
V. Wachter . Gloffar. v. Buckel . Si inde ety
mologiam nominis fumas , Buccellarius erit , qui
Italice Scudiero . Hodieque in Anglia Scutifer ,
feu Armiger ( Efquire ) penultimus eft nobili-
tatis gradus tenens locum inter Equitem , & 1
Gentilem hominem , feu Generofum . Horum
res
1
 118 LEGIS WISIGOTHORUM
II. ANTIQUA .
De armis que dantur fajonibus in pa-
trocinio conftitutis, & de acquifi
tionibus eorum .
Arma quæ fajonibus ( 1 ) pro obfequio do-
pantur , nulla ratione a donatore repetantur ,
Sed illa quæ dum fajo eft acquifivit , in pas
troni poteftate conſiſtant .
III, ANTIQUA ,
De rebus in patrocinio conquifitis , vel
4 patrono collatis ,
Sicut fuperius dictum eft , fi quis cum ali-
quo patrocinii cauffa confiftat , & aliquid
dum cum eo habitat , adquifierit : fi ei in-
veniatur infidelis , vel eum derelinquere vo-
luerit , medietas adquifitæ rei patrono trada-
tur . Aliam vero medietatem qui adquifivit
obtineat , & quicquid ei ipfe donavit recipiat ,
IV. ANTIQUA ,
De rebus in patrocinio acceptis &
conquifitis .
Ita , ut fupra præmiffum eft , quicunque
patronum fuum reliquerit , & ad alium ten-
dens forte fe contulerit , ille cui fe commen-
daverit , det ei terram . Nam patronus quem
reliquerit , & terram & quæ ei dedit ob-
tineat .
TITULUS IV. De commutationibus & ven-
ditionibus .
I, ANTIQUA .
Ut ita valeat commutatio ficut & emptio .
Ommutatio fi non fuerit per vim &
C metum extorta , talem qualem & em-
ptio habeat firmitatem ,
• Percompleas
reliquiæ videntur fuiffe Dienfimanni , ( quos
libera conditionis fervos appellat Wachterus h.
. ) bellico , aut aulico minifterio Principum ,
atque Optimatum addicti . Hanc veterem effe
compellationem colligimus ex Ortfrido in Evan-
gelio Francico lib. I. cap. XIX. hæc fcribente
de S. Jofepho :
Vuas thionoffman guater
Bifourgeta oub thie muater .
Erat minifter bonus ,
Et curam gerebat matris .
Dienfmanni florebant & in Provincia Carneæ ,
& quidem nobilis_conditionis , & feuda obti-
nentes , atque ex Tabulis Johannis de Moravia
Patriarchæ Aquilejenfis datis fub die IX. Au-
gufti MCCCXCII. edifcimus eos præclaris im-
munitatibus gavifos fuiffe , remanente tamenfer-
vitio folite, debite equeftris militia &c. V.
de Rubeis Monum . Eccl. Aquil. pag. 607. In
cadem Provincia hodieque fuperfunt quamplu-
res familiæ Dienstmannorum , quos Defmans , feu
Gifmans corrupte noftrates appellant , nobilita-
tis fulgorem præfeferentes , & privilegiis & im-
LIB. V.
II. ANTIQUA .
Ut fi non fuerit idoneus venditor , fide-
juffor detur ,
Si venditor non fuerit idoneus , ingenuum
fidejufforem dare debet emptori , & emptio
habeat firmitatem ,
III. ANTIQUA .
Non valeat violenter facta venditio .
Venditio per fcripturam facta plenam ha
beat firmitatem . Ceterum fi etiam fcriptura
facta non fuerit , & datum precium præfen-
tibus teftibus comprobetur , plenum habeat
emptio robur . Venditio vero fi fuerit vio-
lenter & per metum extorta , nulla valeat
rationę .
IV. ANTIQUA ,
Si arris datis precium non fuerit
impletum .
Qui arras pro quacunque re acceperit , id
cogatur implere quod placuit . Emptor vero
fi per ægritudinem , aut gravem neceffita-
tem , quæ vitari non potuerit , ad conſtitu-
tum non occurrerit diem , quem voluerit pro
fe dirigat , qui precium tempore definito per-
complaceat . Quod fi ad conftitutum diem
nec ipfe fuccefferit , nec pro fe dirigere vo-
luerit , arras tantummodo recipiat ( 2 ) quas
dedit , & res definita non valeat .
V. ANTIQUA •
Si pars precii data non fuerit .
Si pars precii data eft , & pars promiffa
non adimpletur , non propter hoc venditio
fata rumpatur . Sed fi emptor ad placitum
tempus non exhibuerit precii reliquam por-
tionem , pro precii parte quam debet , fol-
vat
munitatibus gaudentes , quibus militaris fervi
tii onus incumbit .
(1 ) Sajonibus . ) Supra Libro II. Titulo I.
Lege 17. animadvertimus , forenfem Sajonem
fuiffe Magiftratum apparitorem . At vero hic
fermo eft de fajone militari , fub alterius mili-
tis patrocinio conftituto . Si ergo a re forenfi
ad militarem deductio valeat , hic erit appari-
tor militaris , & forte idem , qui alias Heraldus
nuncupatus eft . Apud Caffiodorum Var. lib. I.
ep. 24. haud abfimili occurrit fignificatione ,
dum Oftrogothici exercitus compulfor , qui fci-
licet milites ad bellicam expeditionem fummo-
net , Sajonis nomine donatur . Attamen fi , ut
quibufdam placet , Sajonis vox derivetur a ve
fte , fago nuncupata , ampliorem habet fignifi-
cationem , quam quæ affequi facile poffit .
(a) Arras tantummodo recipiat . ) Optime
Lindenbrogius conjectatus eft , addendam effe
particulam negativam : arras tantummodo non re-
cipiat . Hifpanicus : perda fo final , que dio , e
non vale la vendicion .
 LEGIS WISIGOTHORUM
vat ufuras : nifi hoc forte convenerit , ut res
empta venditori debeat reformari ,
VI, FLS. RCDS . REX.
Si fraus in precio rei vendita fiat ,
Si in contractu venditionis minus precium
datum fuerit , & per fraudem aut etiam con-
tra voluntatem vendentis amplius datum pre-
cium nuncietur: quantum de jufto precio
fraudatum eft , tantum dupluma emptor re
ftituat venditori , ( 2 )
VII.
Si dicat quis rem fuam vili precio
vendidiffe.
Venditionis
hæc forma fervetur ; ut feu
res aliquæ , vel terræ , five inancipia , vel
quodlibet animalium genus venditur , nemo
1
propterea firmitatem venditionis irrumpat ,
co quod dicat rem fuam vili precio vendidiffe ,
VIII, ANTIQUA .
De bis qui aliena vendere vel donare
præfumpferint .
Quotiens de vendita vel donata re con
tentio commovetur , id eft, fi alienam for
taffe rem vendere , vel donare quemcunque
conftiterit , nullum emptori præjudicium fieri
poterit : fed ille , qui alienam fortaffe rem
vendere aut donare præfumpferit , duplam
rei domino cogatur exfolvere . Emptori ta-
men precium quod accepit redditurus , &
ponam quam fcriptura continet impleturus : &
quicquid in profectu comparatæ rei emptor , vel
qui donatum accepit , ftudio fuæ utilitatis . cunque contractu alterius domi-
acceperat , a locorum judicibus æftimetur ;
atque ei qui laboraffe cognofcitur , a vendi-
tore vel donatore juris alieni , fatisfactio ju-
fta reddatur . Similis fcilicet & de mancipiis ,
& de omnibus rebus , atque brutis animali
bus ordo fervetur ,
IX. ANTIQUA .
Quod vem in contentione pofitam non li-
ceat vendere vel donare .
Rem in contentione pofitam , id eft , quam
alter aut petere cœpit , aut recipere rationa
biliter poterat , obtinere non liceat , nec
donare , nec vendere , nec aliquo loco trans
ferre .
X. ANTIQUA .
Si fe permiferit ingenuus venumdari .
Quicunque ingenuus fe vendi permiferit ,
(1 ) Hanc legem VI . in Hifpanico fubfequi-
tur alia , hujufce tenoris : Si algun ome libre to
ma cofa ayena , o la compra , o le es dada , e la
toma fabiendo que es ayena , fi el fenor de la co-
fa lo podier moftrar , aquel que la tomara peche.
LIB. V. 119
& precium cum venditore partitus eft , ut
circumveniret emptorem , proclamans poftea
nullatenus audiatur ; fed in ea fervitute ,
quam voluit , permaneat . Quoniam non eft
dignus ut liber fit , qui fe volens fubdidit
fervituti . Et tamen fi ipfe , qui fe vendide-
rit vel venundari permiferit , precium unde
fe redimat habere poterit : aut fi parentes
ejus redemptionem pro eo , qui ſe vendidit ,
reddito ad integrum precio ,
dare elegerint ;
quod pro venditi perfona emptor accepit ,
ad ingenuitatis titulum ille , qui fe vendi
derat , poterit revocari ,
XI. ANTIQUA ,
De viris ac mulieribus ingenuis a fervo
vel ingenuo venditis .
Si ingenuus ingenuum vendere , vel dona-
re præfumpferit , hujufmodi præfumptorem
judex comprehendere non moretur : ita ut
ingenuus ille in ftatum fuum redactus cen-
tum auri folidos a præfumptore percipiat :
aut fi non habuerit unde componat , centum
flagellis publice verberatus , in poteftate ejus
ferviturus tradatur , quem vendere vel dona-
re præfumpferat . Servus vero in ingenuam
perfonam talia facere fortaffe præfumens ,
comprehenfus a judice ducentorum flagello-
rum ictibus publice verberetur , & decalva-
tus turpiter , ejus perenniter fervitio addicá-
tur. Atque etiam de mulieribus ingenuis ven-
ditis vel donatis , hujus ordinis forma fer-
yetur .
XII. ANTIQUA .'
Non licere parentibus filios fuos que-
nio fubjugare .
Parentibus filios fuos vendere non liceat
aut donare , vel oppignerare . Nec ex illis
aliquid juri fuo defendat ille qui acceperit ,
fed magis precium vel fepofitionis commo-
dum quod dederat , perdat , qui a parenti-
bus filium comparavit .
XIII. FLS. CHDS. REX.
De fervorum rebus venditis .
Res juris alieni fine domini voluntate ab
eo , qui non habet diftrahendi poteftatem ,
alienari non patimur . Ideoque cum promul-
gata juris antiqui fanctio non fine domino-
rum difpendio fervorum venditiones in irri-
tum præceperit devocari , providentiori de-
creto confulimus , fi leges patrias ad æquita-
tis regulam redigamus , ficque melius earum
ftatuta corrigere , quam cum eis pariter ober-
rare .
la en tres dublo al fenor : e fi fure omefranquea
do , pechela en dublo , e fi fure fiervo , e la to-
mar fen voluntat del fenor , peche la cofa , e re-
ciba cien agotes .
 20 LEGIS WISIGÖTHORUM
A..
rare. Quapropter fi quis fervum vel ancil-
lam alienam fciens , ab eis deinceps domum,
agrum , vineam , feu mancipium , fub qua-
cunque definitione percepit , donatio fiqui-
dem vel fepofitio de talibus perfonis contra-
&a non valeat . Ita ut nec darum commo-
dum pro fepofitione reddatur . Venditio ve
ro cum difpendio comparantis irrupta , fic ad
fervi vel ancillæ dominum in integrum re-
vocetur , ut emptor precium ex omnibus per-
dat . Jufte enim quod per ambitionem dede-
rat videtur amittere , qui fuo dominio rem
cenfus alieni nititur applicare . Prædicte vero
ferviles perfonæ fi animalia quælibet bruta
vendiderint , feu res quafcunque & ornamen-
ta diftraxerint , quæ tamen aut fui fint pe-
culii , aut a dominis fuis vel aliis negotian-
di occafione diftrahenda perceperint , ita pe-
renniter firma fubfiftant : ut fi dominus ejuf-
dem fervi vel ancillæ qui vendidit , refcin
dere venditionem ipfam voluerit , feu rem
domini quæ vendita eft , non fervi peculium,
fed fui effe proprii domini afferuerit , non
aliter venditio refcindatur , nifi ille qui re-
fcindendam venditionem proponit , aut per
teftes legitimos , aut per facramentum fuum ,
non fervi peculium , fed fuum proprium do-
ceat effe quod quærit , & fine voluntate fua
venditum fuiffe quod acquirere cupit . Et hoc
quidem de vilibus, aut parvis rebus : nam de
majoribus & neceffariis in domini poteftate
erit infringere aut ftabilire negotium
XIV. ANTIQUA •
Si fervus venditus in priorem dominum
crimen objiciat .
Si quis fervum fuum vendiderit , & ipfe
fervus priori domino aliquod crimen objece-
rit ; ille qui vendidit , recipiat , quem ven-
diderat , precium redditurus emptori : ut ipfe
in fervo fuo crimen quod fibi obje & tum eft
inquirere vel vindicare ftudeat . Id autem &
de ancillis præcipimus cuftodiri . Idem tamen
fervus vel ancilla , feu venditi , five donati ,
vel commutati , in priorum dominorum ca-
pite non torqueantur : neque credatur eis , fi
in prioribus dominis crimen objecerint .
XV. ANTIQUA .
Ut fervi venditi facultatem dominus
quærat .
Si quis fervum fuum vendiderit nefciens
ejus facultatem , habebit inquirendi liberam
poteftatem , ut fibi vendicet ille qui vendi-
dit , cum potuerit invenire rem fervi venditi .
XVI. ANTIQUA •
Si fervus fit de fuo peculio emptus •
Si fervus de peculio fuo fuerit emptus , &
hoc dominus ejus forte nefcierit , de domini
fui poteftate non exeat : quia non precium ,
fed res fervi fui dominus dum ignorat accepit .
LIB. V,
XVII.
Ut nullus fervum fuum vendat invitus .
Sæpiffime leges oriuntur ex cauffis : & cum
aliquid infolitæ fraudis exiftit , neceffe eft con-
tra notandæ calliditatis aftutiam præceptum
novæ conftitutionis apponi , Comperimus mul
torum fervos vel ancillas ad ecclefiam quo
rundam follicitatione confugere , & illic de
injufto dominorum imperio fæpiffime quere-
lari : ut ita intercedentibus clericis, religionis
obtentu , domino neceffitatem venditionis ex-
torqueant . Hinc etiam plerumque domino
error imponitur : ut aut clericus , aut quicun
que alius fe vel ut emptor interponat , pre-
cium traditurus alienum : & fub hujus argu-
mentatione colludii , interdum domino nefcien-
fervus vendatur inimico : atque eveniat,
ut in vicinia forfitan longa conftitutus , eum
ille poffideat , qui publicæ nullatenus ad con
tractum venditionis acceffit . Proinde hac le
ge profutura omnibus fancimus , ut nullus
fervum fuum vendat invitus . Sed clericus
aut ecclefiæ cuftos , ficut in aliis legibus con-
tinetur , excufatum a culpa domino fervum
amota dilatione reftituat . Satis enim videtur
indignum , ut in eo loco fervi contumaciam
rebellionis affumant , ubi caftigationis difci
plina & obtemperandi prædicantur exempla .
Si quis itaque doniinum fuum in hunc indus
cit errorem , precium , qui per fuppofitam
perfonam comparavit, amittat . Quod ille auc
ipfo commercii tempore , quo inducebatur ,
ufurpet , fuæ proprietati habiturus : aut fi hoc
poftea quam fuerat inductus agnoverit , judi-
cis exequutione percipiat , & fervum nihilo
minus fuæ vendicet poteftati . Is autem qui
fe miniftrum fraudulenter venditioni ingeffit,
alium paris meriti fervum domino , cui in-
ftruxit infidias , reformare cogatur : & tam
notanda fraudis improbitas , præcepti hujus
coerceatur objecu ...
XVIII. FLS . CHDS. REX .
Si fervus pro quocunque crimine , qua-
licunque contractu ad dominium
tranfierit alterius .
譬 Non prætermittendum eft legali fanctione
decernere , unde plerumque impugnationis oc-
cafio videatur exiftere . Idcirco , fi criminis
reatu fervus obnoxius , ad alterum fortaffe
dominum donationis , venditionis , aut com-
mutationis titulo tranfierit ferviturus ; idem
prior dominus aut fervum pro culpa trade-
re, aut pro eo componere compellendus eft .
Nam qui talem fervum comparaffe dinofci-
tur , fi refpondere vel fatisfacere pro crimine
ejus noluerit , hunc priori domino precio re-
cepto reftituat , & ipfe quoque pro fcelere
fervi redditurus eft petenti refponfum , fub
cujus dominio fervum conftiterit perpetraffe
reatum .
XIX.
 LEGIS WISIGOTHORUM
XIX . FLS . CHDS. REX.
De non alienandis privatorum & cu-
rialium rebus .
Si cura rei familiaris omitti non debet ,
quanto magis utilitatis publicæ , quam fem-
per exerceri vel augeri neceffe eft ? Curiales
igitur vel privati , qui caballos ponere , vel
in arca publica functionem exfolvere confue-
ti funt , nunquam quidem facultatem fuam
vendere aut donare , vel commutatione ali-
qua debeant alienare . Et tamen fi contige-
rit , aut voluntate aut neceffitate eos alicui ,
five venditione aut donatione , five commu-
ratione omnem fuam facultatem dare : ille
qui accepit cenfum illius , a quo accepit ex-
folvere procurabit , & hanc ipfam fummam
cenfus , ejufdem fcripturæ fuæ ordo per omnia
continebit . Sed & qui medietatem facultatis
alium perfonarum , vel partem aliquam in
mancipiis , terris , vineis , domibufque perce-
perit , juxta quantitatem acceptæ rei , fun-
&tionem publicam impleturus eft . Qui au-
tem de talibus perfonis accipiens , aut per
fcripturam illius a quo accepit , non often-
derit quid exinde functionis exfolvat , aut
uno forfitan anno reddere cenfionem ipfam
diftulerit : mox Regis auditibus , five Comi-
tis aut judicis hujus rei actio innotuerit : pof-
feffor amiffo precio , & fi quid e contra de-
derat , id etiam quod accepit ex omnibus
perdat . Ita ut Principis poteftas , feu illi qui
dederat reddere voluerit , five alii fortaffe con-
ferre , licentiam habeat . Ipfis interim curia-
libus vel privatis inter fe , vendendi , donandi
& commutandi , cui licitum erit , ut ille qui
acceperit , functionem rei acceptæ publicis
utilitatibus impendere non recufet . Nam ple-
beis ( 1 ) glebam fuam alienandi , nulla un-
quam poteftas manebit . Amiffurus procul du-
bio precium , vel fi quid contigerit accepif-
fe , quicunque poft hanc legem , vineas , ter-
ras , domofque , feu mancipia , ab officii hu-
jus hominibus accipere quandocunque præ
fumpferit .
XX . ANTIQUA •
Si res illa vendatur aut donetur , quæ prius
debuerat per judicium obtineri .
Si quis rem , quæ eft per judicium repe-
tenda , priufquam adverfarium judicialiter fu- 1
Tom. IV.
1 Facultatulam dare . 2 Potuit . 3 Vindicaret ,
( 1 ) Nam plebeis &c. ) Hifpanicus : Mas el
ome , que es folarego , non pode vender la bere-
dat por nenguna manera . Villadiego in hunc lo-
cum adductis auctoribus ait : Solariego tanto quie-
re dezir , como ome , que es poblado en fuelo de
otro . Additque Solariegos vocari homines de
manfata ; atque inter conditiones manfatæ re-
cenferi , ut manfus alienari non poffet , & homo
manfatæ alibi fe transferens manfatam amit-
teret .
(2 ) XII. folidorum . ) Hinc aliqua nobis no-
LIB. V. 121
peret , ita vendiderit , vel donaverit alicui ,
aut forte tradiderit occupandam , ut abfque
audientia judicis privetur dominium poffef-
foris ; ipfe qui poffedit per exequutionem ju-
dicis , rem quæ occupata fuerat , ftatim reci-
piat , nec de ejus poftmodum repetitione
contendat , etiamfi bona fit cauffa petentis ,
Ille vero qui hoc vendidit , aut donavit ,
vel occupari præcepit , quod jufte vindicare
nullatenus poterit ; ejufdem meriti rem aut
precium ei , a quo victus fuerit , repenfare
cogatur : quia rem antequam vinceret 3 , fe,
cit invadi .
XXI . FLS . GLS . RCDS . REX.
De mancipiis ab hoftibus occupatis vel
venditis ,
Quæcunque mancipia de regionibus noftris
ab adverfis hoftibus extiterint occupata , fi
ab hominibus regni noftri reperiantur excuf-
fa , ille qui ab hofte abftulit , ex quo unum-
quodque mancipium valere jufte conftiterit ,
tertiam partem precii habeat , & mancipia
domino nihilominus reddat . Quod fi vendi-
tum ab hoftibus mancipium fuerit acceptum ,
cum juramento manifeftetur precium darum :
ac tunc ille qui dedit , integrum precium ,
& quantum mancipium melioravit acceptum,
a domino recipiat , moxque illi fuum man-
cipium inexcufabiliter reddat .
XXII . FLS . CHDS . REX.
Quo præfens liber debeat precio com-
parari .
Ut omnis de cetero & improbitas diftra-
hentis , & difpendium temperari poffit em-
ptoris , id præfenti fanctione decernitur le-
gis : fcilicet ut quotiefcunque hunc codicem
conftiterit venundari , non amplius quam XII ,
folidorum ( 2 ) numerum accipere venditori ,
vel dare licebit emptori . Si quis vero fuper
hunc precii numerum accipere vel dare præ-
fumpferit , c. flagellorum ictibus a judice
verberari fe noverit ,
L TI
titia valoris librorum , atque codicum , regnan
te Chindafvindo , hoc eft , fæculo VII ; cum
XII. folidis taxetur pretium Codicis legum Wi
figothorum , qui certe videtur non fuiffe ejus
molis , ac ille , quem præ oculis habemus ; cum
in hoc plures fint fuperadditæ leges fub pofte.
rioribus Regibus conditæ . Duodecim vero fo-
lidi exæquabant apud Wifigothos fextam par-
tem libræ Romanæ auri , fed impuri , ut infra
dicemus .
 122 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. V.
TITULUS V. De Commendatis & Com-
་་་
modatis .
I. ANTIQUA .
De animalibus in cuftodiam placita
mercede fufceptis .
quis caballum , vel bovem , aut quodli
bet animalium genus , placita mercede ad
cuftodiendum fufceperit : fi id perierit , alium
ejufdem meriti , ille qui commendata vel com
modata fufceperit ( 1 ) , exfolvat : fi tamen mer-
cedem fuerit pro cuftodia confequutus , vel
pro conducto . Quod fi ille qui nullum pla-
citum pro mercede fufceperat , rem mortuam
effe probaverit , nec ille mercedem recipiat ,
nec ab illo aliquid requiratur . Ea tamen ra-
tione , ut præbeat facramentum ille , qui com-
I
modata fufceperat , quod non domino per
fuam culpam , neque per negligentiam , ani-
mal morte confumptum fit , & nihil co-
gatur exfolvere . Similis & de commoda-
tis 2 forma fervetur .
II. ANTIQUA ,
De animalibus in angariam præftitis .
Si quis alicui jumentum , aut caballum ,
aut aliud animal præftiterit , & per aliquam
infirmitatem apud eum qui accepit moria-
tur , facramentum præbere debebit , quod non
per fuam culpam , neque per negligentiam
morte confumptum fit , & nil cogatur exfol-
vere . Sin autem nimium fedendo , vel fafces
carricando 3 2 aut quocunque onere vel per-
cuffione mortuum fuerit , ejufdem meriti ani-
mal domino fine aliqua excufatione refti-
tuat . Si vero præftitum animal alicui aliquid
debilitatis intulerit , vel dampni , ille com-
ponat qui eum apud fe fufceptum habuiffe
dinofcitur .
III. ANTIQUA .
De rebus præftitis , incendio vel furto,
exterminatis .
Si alicui aurum , argentum aut ornamen-
ta , vel fpecies fuerint commendatæ , five cu-
ftodiendæ traditæ , aut forte vendenda : id fi
perierit , vel in domo ipfius qui accepit cum
rebus ejus fuerit incendio concrematum , una
cum teftibus veniat , & brevem ( 2 ) det il-
1 Commendata . 2 Et de commendatis ,
4 Pith. commodata , forte errore exfcriptoris .
( 1 ) Qui commendata , vel commodata fufcepe-
rit. Commendare medio avo fuit rem alteri
cuftodiendam credere , five ille gratis , five cer-
ta mercede hanc cuftodiendam fufceperit . Vi-
de legem Bajuvar. Tit. XIV. c. 4. Leg. Lan-
gobard. Liutprandi libro VI. lege 78. Hinc or
ta , ut reor , vox commenda . Hifpanicus hic :
tomar en encomienda .
( 2 ) Brevem . ) Innuitur repertorium , five fy-
popfis continens defcriptionem eorum , que fu-
le , qui commendata fufceperat , & præbeat
facramentum , quod nihil exinde fuis profuif
fet compendiis , & nihil cogatur exfolvere
excepto auro & argento quod ardere non po-
tuit . Et fi quis , dum domum flamma con-
fumit , fe quafi auxilium præbiturus ingeffe-
rit , & aliquid forte rapuerit , dominus do
mus diligenter inquirat : & fi eum invenire
potuerit , ille qui rapuit in quadruplum rapta
reftituat : & fi de commendatis rebus apud
fufceptorem aliquid forte repererit , domino
reftituere non moretur . Si vero quæ com-
mendata fuerant , furto probantur ablata ei
qui commendata fufceperat , fpatium tribua-
tur , ut ordo docet , donec furem fua inve
ftigatione perquirat ; & fi eum invenerit ,
commendatori res fuas proprias tantummodo
reformare cogatur . Compofitio vero furti ad
eum qui habuit commendata pertineat . Cer,
te fi fur non fuerit infra ftatutum tempus in,
ventus , medietas rerum commendatarum do,
mino a fufcipiente reddatur , ut dampnum ex
medio uterque fuftineat . Et fi poftmodum
dominus rerum apud eum cui commendave-
rat , quæ fuerant fuppreffa forte repererit ,
cum hæc ille fe prius dixerit perdidiffe , vel
furtim fuiffe fublata , ficut fur pro his qua
celavit , fecundum legum ftatuta , compofi
tionem implere cogatur .
IV. ANTIQUA ,
De pecunia perdita, & ufuris ejus .
Si quis pecuniam fub conditione fufcepe-
rit , daturus ufuras , fi per cafum pecunia
perierit , non culpa aut negligentia debitoris :
ille qui pecuniam commodavit ( 3 ) , folam
pecuniæ fummam recipiat , & non requirat
ufuras . Si vero per ipfius fraudem vel cul-
pam factum eft , & pecuniam & ufuras fol
vat . Quod fi aliqua lucra eft ex ea pecu-
nia confequutus , & poftmodum contingat ut
pecunia pereat ; fi tanta funt lucra , quanta
pecunia fuit , & pecuniam & ufuras reftituat .
V. ANTIQUA •
De rebus commendatis , & cafu quocun
que in naufragium miſſis .
Qui commendata vel commodata fufcepe-
rit , & de ruina aut de incendio , vel hofti-
litatis naufragio , feu quolibet fimili cafu ,
fua omnia liberaverit , & aliena perdiderita
quod
3 Ms. Lindenbrog. reddendo vel fafces carrigando .
5 Commodatis .
fcepta fuerant cuftodienda , & quæ incendio
perierunt .
(3 ) Commodavit . ) Hujus verbi tam lata eft
notio, quam Italici impreftito; ut fumatur pro con
modato , & pro mutuo , imo & pro conceffio-
ne dominii utilis . Neque adeo mirum eft , ait
Heineccius Elem. Jur. Germ. Lib. H. art. 360 ,
veteres haud raro confudiffe mutuum , & commo
datum , quum ea conventiones communi nomine
defignarentur ,
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. V. 125

quod accepit , fine aliqua excufatione coga
tur exfolvere . Si vero partem aliquam de
rebus propriis liberaffe cognofcitur , illi cu-
jus res fecum habuerat juxta modum perdite
rei vel liberatæ reftituat , qualem judex ratio-
ne deducta æftimaverit portionem . Si autem
calumpniæ pertimefcat . Servum tamen tam
dominus , quam ille qui commodavit , quæ-
rere folicite procurabunt . Hæc eadem & de
commendatis præcipimus cuftodire .
VIII. ANTIQUA .

fua omnia perdidit , cum liberaret aliena , &

de liberatis & de perditis rebus fimilis ratio
deducatur, ut partem , arbitrio judicantis ,
qui liberavit accipiat . Juftum eft enim in fi-
mili cafu , ut ille non dampnum folus exci-
piat , qui fe gravibus objecit periculis ;, &
& men fuerit unde detur . Sed de folidis octo ,
dum aliena minora conatur liberare , fua ma-
jora perdidiffe cognofcitur .
VI. ANTIQUA .
De rebus fervo , domino nefciente , com-
mendatis .
Quod nefciente domino fervo fuerit com-
mendatum , fi id perierit , nec dominus nec
fervus ullum dampnum incurrat . Suæ enim
imputer culpæ , qui fervo alieno res fuas
commendaverit , domino nefciente . Si vero
alicajus animal fit , & per fraudem paftorum
diminutum reperiatur , hoc reddere compeila-
ur . Similis & de commodatis forma ferve-
tur , fi fraude aut malitia confumpta aut dif-
pata nofcuntur ,
VH. ANTIQUA ,
Si fervus mentiatur dominum petere
commodanda.
Si dominus per fervum fuum quodcunque
fibi petierit commodandum , & fervus cum
rebus commodatis in fugam fuerit elapfus ,
tunc dominus obligetur ut commodata refti-
tuat . Si vero fervus petiiffe dominum men-
tiatur , & fic quafi deportanda ad dominum
.
fufceperit , & quæ fufceperit aut everterit ,
De reddendis ufuris .
Si quicunque pecuniam commodaverit ad
ufuram ( 1 ) , non plus per annum quam tres
filiquas de uno folido pofcat ufuras , fi ta-
nonum folidum creditori , qui pecuniam ad
ufuram dedit , exfolvat : & fic fummam pe-
cuniæ & ufuras ille qui dederat , a debitore
recipiat . Quod fi cautionem ultra modum
fuperius comprehenfum per neceffitatem fu-
fcipientis creditor extorferit , conditio contra
leges inferta non valeat . Si quis autem con-
tra ordinationem hanc fecerit , eam rem quam
commodaverit , recipiat : & quæ caute fue-
rant , in nullo folvantur ufuræ .
IX. ANTIQUA .
De ufuris frugum .
Quicunque fruges aridas & humidas , id eft
vinum & oleum , vel quodcunque annonæ ge
nus alteri commodaverit , non amplias ab eo
propter ufuras , quam tertiam partem acci-
piat , id eft ut fuper duos modios , qui ac-
cepit , tertium reddat ( 2 ) . Quam legem ,
ad folas fruges præcipimus pertinere . Nan de
pecunia commodata , fecundum fuperiorem
legem valere & obfervare cenfemus .
X. ANTIQUA .
Cui debeant teftamenta vel fcripture
commendatæ reftitui .
Teftamentum ab eo cui fuerit commenda,

aut forte perdiderit , & fugitivus non potue-
rit inveniri : dominus fervi præbeat facramen-
tum, fe eundem fervum ut fufciperet non
mififfe , & cum id peteret ignoraffe , & nihil
Tom. IV.
I Commodatis . 2 Commodata .
tum , poftea quam hoc ante teftes publica-
verit , ficut eft in legibus conftitutum , illi ,
qui majorem partem de eodem teftamento eft
confequuturus , reddatur heredi . Quod fi alii
L 2 red-

( 1 ) Ad ufuram . Haud femel in Wifigo- folidis oco nonum folidum creditori permittit ex-
thorum lege ufuræ fit mentio . Hanc non de folvendum ; fcilicet unum in ufuras pro octo
fumpferant Gothi ab antiquis Barbaris , penes & duodecim pro nonaginta x . Quid plura ?
quos erat , non dicam interdiéta , fed ignorata . Sequens lex nona , que de ufuris frugum agit ,
Tacitus Germ. c. XXVI . Fænus agitare , in verbotenus exfcripta eft ex interpretatione A-
juras extendere ignotum : ideoque magis ferva- niani ad legem primam præfati Tituli Codicis
tur , quam fi vetitum effet . Romana prorfus do- Theodofiani , ultima excepta periodo , cujus non
ctrina eft , atque ex vetere Romano jure de verba , fed meri fenfus referuntur .
prompta , quo pro ufuris centefima permitteba ( 2 ) Tertium reddat . ) In Aniani interpreta-
tur , hoc eft , ut in nummos centenos finguli tione loco in præcedente nota allegato additur :
nummi pro fingulis menfibus præftarentur , nem- Quod fi conventus fuerit ille qui commodat , &
pe 1 2. pro 100. fingulis annis . Vide Cod. Theo- pro majore ufura noluerit debitam fuum , adjeco
dof.Tit. de ufuris , ibique Gothofredum . Ania- tertio modio, a debitore recipere , etiam debitum
ni interpretatio ad legem fecundam præfati ti perdat . Hæc vero in Wifigothorum Codice
tuli centefimam fic explicat : ideft tres filiquas in omiffa funt , quod forte in propofito cafu
anno per folidum ; que verba mutuatus eft no- apud Gothos folvenda effet fors , non folutis
fter in lege , quæ fub oculis obverfatur . Siliqua ufuris , prout & in fuperiore lege de pecunia
autem erat vigefimaquarta pars folidi ( V. Go conftituitur ; quod interpolatum videtur ex lege
thofred . ibidem ) & confequenter tres filique ultima fupramemorati Tituli Codicis Theodo
octavam folidi partem exæquabant . Quod cla- fiani , & ex libro II. Sententiarum Pauli Titu
rius Gothicus nofter legislator declarat , dum de lo XIV ,
 124 LEGIS WISIGOTHORUM
redditum fuerit , vel adverfario; ejus tradi-
tum , qui tradiderit duplam compofitionem
reftituat , quam illi cui fraudulentus fuerit ,
inferre voluerat . Illas vero fcripturas , quæ
fimul tradi partibus debent , fi commendatas
quicunque fufceperit , id eft , teftamenta , ju-
dicia , pacta , donationes , vel cetera talia ,
fi alteri altero abfente tradiderit , ille qui
dederat , revocet quod dedit ; & omnibus ,
quibus in commune debebatur , reftituere non
moretur .
TITULUS VI. De pigneribus & debitis .
I FLS. GLS. RCDS. REX.
De non pignerando .
Ignerandi licentiam in omnibus fubmove-
mus ; alioquin fi non acceptum pignus
præfumpferit ingenuus de jure alterius ufur-
pare , duplum cogatur exfolvere . Servus au-
tem fimplum reftituat , & centum flagella
fufcipiat .
II. ANTIQUA .
De pignere depofito & furato -
Si quis pignus alteri depofuerit pro aliquo
debito , & illud , ipfe qui depofuerit , furatus
fuerit , pro fure teneatur .
III. ANTIQUA •
De pignere , fi pro debito deponatur
Pignus , quod pro debito deponitur , fi per
cautionem fuerit obligatum , & ille qui pi-
gnus depofuerat ad tempus conftitutum , de-
bitum reformare diffimulet , poft diem cau-
tionis exactum , ufque ad decem dies pignus
falvum domino fuo refervetur : aut eidem do-
mino , fi in propinquo eft , reportetur , atque
ut reftituat debitum moneatur . Quod fi per
negligentiam fuam debitor ad diem conftitu-
tum adeffe neglexerit , aut debitum implere
diftulerit , addantur ufuræ . Cæterum fi adeffe
ufque ad decem dies , ficut fupra dictum eft ,
aut quod debet , reformare diffimulaverit :
tunc creditor judici vel præpofito civitatis pi-
gnus oftendat , ut quantum judicio ejus , vel
trium honeftorum virorum ( 1 ) fuerit æfti-
matum , fit licentia diftrahendi , vel poftmo-
dum de precio venditi pigneris creditor
quantum ei debebatur , fibi evidentius tol-
lat , & reliquum ille recipiat qui pignus de-
pofuerat .
IV. FLS. GLS . RCDS . REX .
Si pignus repræfentato debito non
reddatur .
Si quis ei qui rem pro pignere crediderit ,
x Diftulerit . 2 Ejus , & trium.
( 1 ) Ejus , vel trium honeftorum virorum . )
Verba ejus , vel , non habentur in Hifpanice ;
LIB . V.
ad conffitutum tempus , repræfentato debito ,
pignus acceptum diftulerit reddere , & hoc
aut ante tempus lege fuperiori taxatum ven-
dere , vel in ufus proprios atque in alienos
conterendum præfumpferit adtemptare , vel
malitiofe differens noluerit affignare , pignus
quidem quod accepit , integrum reddat , &
medietatem quantum pignus valere conftite
rit , domino pigneris coactus impendat .
V. FLS . GLS . CHDS. REX.
Si una perfona reatu vel debito multis
teneatur obnoxia .
Si una perfona plurimis rea vel debitrix ma-
neat , qui prior in petitione præcefferit , & aut
per placitum , aut per probationem, five per pro-
feffionem ejus , eum fiti reum vel debitorem
effe docuerit , ipfi nihilominus aut juxta qua-
litatem debiti fatisfacere compellendus eft , vel
damnandus a judice . Quod fi quibus reus vel
debitor manet , uno eodemque tempore con-
tra eum agere cœperint ; fecundum quanti-
tatem debiti vel reatus , aut reddere omni-
bus , aut omnibus addicendus eft ferviturus
Quærere tamen a judice ad liquidum opor-
tebit , cui magis reus vel debitor maneat ,
ut ipfi majorem partem reddi præcipiat . Et
de reliquo , quod de facultate rei vel debi-
toris remanferit , quantum reddatur cæteris
judex ipfe manifefte perpendat . Certe fi non
fuerit unde compofitio exfolvi debeat , cum
hoc faltim quod videtur habere , pro debito
vel reatu perpetim ferviturum judex petenti-
bus tradere non defiftat .
VI. FLS. CHDS . REX. 1
Qualiter defuncti debitum aut violentia
poft mortem poffit inquiri .
Si viventis cujuslibet manifefta culpa non
apparet , nefas effe non dubitandum eft , ur
eum quifquam poft obitum manfiffe fibi reum
accufet . Ne ergo in fraude heredis defuncti
quicunque poft hæc talia conetur præfumere ,
hujus legis redargui fanctione fe noverit: fci-
licet , ut fi quis quemlibet defunctum fibi
violentum , aut pervaforem fuæ rei , five di-
reptorem , feu debitorem fuiffe adit.uxerit ,
eumque quodcunque inlicitum fecundum fu-
periorem ordinem dixerit perpetraffe ; non a-
liter ejus affertioni credatur , nifi per quam-
cunque fcripturam aut teflificationem legiti-
mam id verum effe indubitanter edoceat .
Quod fi tale aliquid quifque convicerit , &
defunctus ille de quo agitur , filios non re-
linquens , facultatem fuam fuis libertis aut
quibufcunque perfonis dinofcitur contuliffe :
ipfi liberti vel aliæ perfonæ , juxta quod pof-
fident de rebus defuncti , quæ defunctus de-
buit vel commifit , infiftente judice , cogatur
ex-
fed fimpliciter hæc: quanto afmaren tres omes
bonos .
 LEGIS WISIGOTHORUM
exfolvere . Nam fi filios reliquerit , & ipfi
omnem ejus obtinent facultatem , ipfi procul
dubio cogendi funt illa fupplere , unde auctor
corum , debitor aut præfumptor convincitur
extitiffe . Si certe prædictarum cauffarum ob-
noxius fic ab hac luce difcefferit , ut de fuis
rebus nil videatur aliquatenus ordinaffe ; pro-
pinqui ejus , vel qui facultatem ipfius adie-
int aut poffederint , petitori de re vel cauf-
La quam repetit , cogendi funt reddere ratio-
pem: ita ut fi ille , qui debitor aut præfum-
ptuofus dicitur extitiffe , nil rerum fuarum
moriens dinofcitur reliquiffe , ab omni calum
pnia repetentis ejus filii vel propinqui ha-
beantur immunes . Sin autem quodcunque de-
tus reliquit , & majus eft quod petitur ,
fun&
quam quod reliquiffe videtur ; fi filii ejus aut
propinqui , aut qui ejus poffident bona , no-
Juerint pro reatu ejus vel debito fatisfacere ,
de rebus a defuncto dimiffis non morentur
petenti facere ceffionem ,
TITULUS VII. De libertatibus & libertis .
I. ANTIQUA .
Si mancipia , five per fcripturam , feu
per teflem manumittantur .
fentibus teftibus , manumiferit mancipia
fua , voluntas ejus habeat firmitatem , dum-
modo infra fex menfes , trium aut quinque
reftium , quibus credi poffit , teftimonio com-
probetur . Sed & libertis fi quid donaverit
qui eos manumittit , aut libertatis ipfius fcri-
ptura contineat , aut teftes qui adhibentur
agnofcant ; & res apud libertos donata per-
maneat ,
II, ANTIQUA ,
Si alienus fervus , vel commune manci-
pium manumittatur ,
Si quis alienum fervum vel commune man
cipium manumiferit in fraudem domini , li-
bertas data non valeat . Ille vero qui manu-
miferit alienum mancipium , alterum præter
illum domino dare cogatur . Si vero domi-
nus adquieverit ut ille liber fit , duos vica-
rios fervos pro manumiffo fervo percipiat ,
& libertas data habeat firmitatem . Hac ea-
Tom. IV.
1 Et fic fi noluerit .
(1 ) Coram facerdote , vel diacono . ) Hoc eft
coram Parocho , vel Ecclefiæ Parochialis Cu-
tode . Certe in Ecclefia Hifpanica Diaconis
ætate , ac pietate provectis commendatam fuif-
fe facrarum rerum cuftodiam colligimus ex Ifi-
doro de Eccl. Offic. lib. II. cap. 9. Cuftodes fa-
crarii Levita funt . Ipfis enim juffum eft cuftodi-
re tabernaculum , & omnia vafa templi : quique
ab anno quinquagefimo eliguntur &c. Ut inde in-
nuatur , ejus generis manumifliones eo tunc fpe-
taffe ad jura parochialia , vel quafi . Cæterum
Wifigothi accepiffe videntur a Romanis hunc ,
de quo agimus , rirum , quo plena libertas ,
LIB. V. 125
dem & de ancillis præcipimus cuftodiri . Si
quis fane vult ex integro manumittere com-
mune mancipium , presbyterum qui præfens
eft vel diaconum commonemus , ne hujufmo-
di libertatem fe fieri præfentibus permittant,
quia hæc manumiffio ftare non poterit . Si
quis autem commune mancipium vult ajugo
fervitutis abfolvere , prius cum confortibus
fuis dividat , & fux vindicet poteftati : aur
certe cum his qui ei confortes funt , id fieri
vel precio vel precibus elaboret : & fi fic
voluerit præfente presbytero vel diacono
manumittat , & libertas data firmetur . Quod
fi aliquis coram facerdote vel diacono ( 1 )
commune mancipium ex integro manumi-
ferit , proprietatis fuæ partem de mancipio
amittat , & mancipium ad integrum confors
ille qui non manumifit , obtineat . Nam fi
partem fuam quæ in eodem mancipio illi
debetur , abfolvere voluerit , prohiberi non
poterit .
III. ANTIQUA .
De his qui fe liberos effe proclamaverint .
Si mancipia fe in libertate proclamave
rine , fpatium & tuitionem arbitrio judicis
accipiant , ut teftes poffint ad libertatis fuæ
documenta perquirere . Sed tantum tempo-
ris fpatium mancipiis concedatur , ut nec
fervitia dominis , nec beneficia proclamanti-
bus denegentur ,
IV. ANTIQUA ,
Si ad fervitutem repetatur , qui in li
bertate eft conftitutus .
Si in libertate conftitutus ad fervitium re-
petatur , non liceat eum in cuftodiam mitti
ab illo a quo repetitur , fed judicis referve
tur arbitrio , fi debeat fub fidejuffore confi-
ftere , dummodo nihil violentiæ a pulfante
patiatur .
V. ANTIQUA .
Si ei qui ad fervitutem repetendus eft ,
aliquid auferatur .
Si quis homini ingenuo vel liberto aliquid
tulerit & poftea eum fibi voluerit fervum
addicere , prius reddat quod tulit , & fic de
I 3 ejus
atque , ut Romano more loquamur , Romana
civitas , & , ut infra Libro XII. Titulo II . lege
13. fcriptum eft , Romanorum civium privilegia
manumiffis conferrentur . De ritu namque a
Conftantino inducto , aut probato hæc fcribit
Sozomenus Hift. Eccl. lib. I. c. 9. Nam cum ob
nimiam legum feveritatem potior libertas , quam
Civitatem Romanam vocant , etiam volentibus
dominis difficile admodum acquirerentur , tres tu-
lit ( Conftantinus ) leges , quibus conftituit , ut
quicumque in Ecclefiis fub teftimonio Sacerdotum
libertate donati effent , Civitatem Romanam con-
fequerentur .
 126 LEGIS WISIGOTHORUM
ejus conditione contendat ,
VI, ANTIQUA . FLS , RCDS . REX,
Si eum quem aliquis coram judice li-
berum effe dixerit , poftea in
fervitio repetere velit .
Qui fub teftimonio coram judice quem-
libet liberum effe dixerit , & poftmodum eum
ad fervitium inclinare voluerit , aliud illi
mancipium e contrario reddat : & quem op-
primere nitebatur , in libertate permaneat
VII. ANTIQUA •
Si timore compulfus quifquam fervum
, Ne contra patronum vel filios ejus tefti-
fe effe dicat .
Qui timore compulfus fervum fe effe ex-
tra judicium dixerit , nullum præjudicium li-
bertatis incurrat , donec in judicio præfente-
tur : ut libertatem fuam fi probaverit , præ
fente judice obtineat ; aut fi fervus convin-
citur , ftatim domino reformetur .
VIII. ANTIQUA .
Si ingenuus ad fervitium repetatur , vel
fi fervus fe liberum effe dicat .
Si quis ingenuum ad fervitium addicere vo-
luerit , ipfe doceat quo ordine ei fervus ad-
venerit : & fi fervus ingenuum fe effe dixe-
rit , & ipfe fimili modo ingenuitatis fuæ fir-
mam oftendat probationem . Judex vero eo-
rum teftimonium recipere debet , quos me-
liores atque pluriores effe providerit . Quod
fi muneris acceptione corruptus injufte tur-
baverit innocentem , tam judex quam peti-
tor fecundum legem aliam de his qui injufte
judicaverint , componere non morentur .
IX. ANTIQUA .
Quare data libertas debeat revocari .
Qui fervo fuo vel ancillæ libertatem do-
naverit , & præfente facerdote vel aliis duo-
bus aut tribus teftibus hoc factum effe con-
ftiterit , id eft , fi ipfe aliam libertatis fcri-
pturam coram legitimis teftibus manifefte tra-
diderit , atque ita per eandem libertatis fcri-
pturam definierit , ut ex tempore condita
fcripturæ liber ipfe qui eft manumiffus per-
maneat , nihil fibi in eo conditionis refer-
vans , hujufmodi libertatem revocari non li-
ceat : excepto fi manumiffori , eum qui ma-
numiffus eft , injuriofum aut contumeliofum ,
vel accufatorem , aut criminatorem effe con-
ftiterit . Pro quibus injuriis data libertas po-
terit revocari . Si vero ipfe qui manumifit ,
dicat quod fub aliquo placito aut definitione
eum libertaverit ; fi per fcripturam definitio
ipfa minime claruerit , teftes qui præfentes
fuerint ante judicem ipfum placitum vel de-
finitionem dicere non graventur : & poftmo-
dum quod placitum & definitum fuerit ,
1 Qui fuo teftamento ,
LIB. V.
ftare jubemus.
X. ANTIQUA .
Si libertus injuriam faciat manumiflori .
Si libertus manumiffori fuo injuriofus fue-
rit , aut fi patronum fuum pugno aut quoli-
bet ictu percufferit , vel eum falfis accufatio-
nibus impetierit , unde ipfi capitis periculum
comparetur , addicendi eum ad fervitutem ha-
beat poteftatem ; ita tamen ut apud judicem
probet cauffas fuperius comprehenfas .
XI.
ficari audeat manumiffus .
Filio vel heredi manumiffi libertatem re-
vocare non liceat , fed prioris fui vel paren-
tum factum fine excufatione cuftodiat . Ita
tamen ut nec contra filios filiorum , libertus
vel omnis pofteritas ejus teftimonium dicere
permittantur : & fi dixerint non credatur a
judice , fed redeant ad priftinam fervitutem
De aliis vero rebus aut cauffis , contra pa-
troni filios aut nepotes tantum pro fuo jure
jufte contendant ,
XII. FLS. RCDS . REX.
Ne teftificent manumiſſi .
Libertus vel liberta in nullis negotiis con-
tra quenquam teftimonium dicere admittan-
tur , excepto in aliquibus cauffis , ubi inge-
nuitas deeffe cognofcitur , ficut præmiffum eft
& de fervis . Quia indignum penfat noftra
clementia , ut libertorum teftimonio ingenuis
dampna concutiantur . Qui vero de iifdem
fuerint procreati , omnimodis ad teftimonium
.
admittantur .
XIII. ANTIQUA . FLS . GLS. RCDS . REX.
De rebus manumifforum , fi abfque le-
gitimis filiis moriantur .
Si manumiffus fine filiis de legitimo con-
jugio natis tranfierit , & ei patronus in li
bertate aliquid donaverit , aut forfitan de
ejus fervitio difcefferit , & alio fe contulerit ;
omnia ad patronum , five ad ejus heredes ,
fine dubio revertantur . Quod fi forfitan in
terra ipfius patroni confiftens , qui eum ma-
numifit , aliquid de labore fuo acquifierit ,
medietas acquifitæ rei exinde in patroni po-
teftate confiftat , & de alia medietate liber-
tus faciendi quod voluerit in ejus poteftate
permaneat . Quod fi alium patronum fibi ele-
gerit , & fub eo aliquid adquifierit , medie-
tas adquifitæ rei ad manumifforem concur-
rat . Alia vero medietas ad manumiffi pro-
ximos , five fervi fint five liberi , fine dubio
revertatur , vel in quem voluerit hanc me-
dietatem conferendi habeat poteftatem . Illud
in pa-
vero quod ei manumiffor donaverit ,
troni
 LEGIS WISIGOTHORUM
troni poteftate permaneat , Similis & circa
ancillas manumiffas forma fervetur . Hoc tan-
tum juftitia fuadente adjicimus , ut nullus li-
bertus five liberta , a domino vel a domina
fua libertate percepta , manumiffores fuos dum
advixerint derelinquant . Quod fi facere præ-
fumpferint , & rem quam perceperunt amir-
tant , & ad domini vel dominæ fuæ inviti
reducantur obfèquia ,
XIV. FLS. CHDS . REX,
De conditionibus a manumiffore in fcri-
ptura manumiffi confcriptis .
Qui mancipium fuum per fcripturam li-
berum faciens , conftituerit fortaffe non lice-
re ei de peculio fuo aliquid judicare ; fi quid
exinde libertus libertave vel diftraxerit aut
donaverit , modis omnibus invalidum erit .
Patronus ejus fcilicet , aut patroni filii , omnia
fibi vindicaturi funt . Certe fi nulla talis con-
ditio intercefferit , liberum erit illi , qui li-
ber eft redditus , de peculio fuo facere quod
voluerit . Aut etiam fi inordinatus moriens
filios legitimos non reliquerit , vel aliam
quamcunque conditionem dominus ejus per
candem libertatis fcripturam non inftituerit ,
ad patronum aut ad patroni filios univerfa
res ejus ad integrum pertinebit ,
XV. FLS . GLS. CHDS. REX .
De libertatibus fervorum fifcalium .
Si res ambigua nequaquam occurreret
nulla futuris temporibus legem dandi necef-
fitas immineret . Quia ergo fub libertatis ob-
tentu , fifcalium fæpe fubreptione fervorum
fifci vires attenuantur , non invidemus bene
meritis , fed obviamus fraudulenter incautis :
ftatuentes fcilicet ut non aliter deinceps col-
lata fervo fifci libertas ullatenus valeat , nifi
regiæ manus fuerit ftilo fubfcripta .
XVI , ANTIQUA .
De libertis & rebus fifcalium fervorum .
Servis noftris fine permiffu noftro liberta-
tem mancipiis fuis dare non finimus . Quod
fi dederint , libertas data non valeat . Sed
hæc tantummodo libertas habeat firmitatem
quæ ex noftra præceptione conceditur . Simi-
li modo fervis noftris mancipia fua aut ter-
ras ad liberos homines non liceat venditione
transferre , nifi tantummodo aliis fervis no-
ftris vendendi habeant poteftatem . Quod fi
terras five mancipia ecclefiis five pauperibus
donare voluerint , donatio hæc vel voluntas
nulla ratione fubfiftat . Illud enim eis tan-
tum pietatis contemplatione concedimus , ut
pro animabus fuis ecclefiæ vel pauperibus de
aliis facultatibus largiantur : & fi præter ter-
ras vel mancipia nil habeant facultatis , tunc
de terris atque mancipiis eis vendendi tri-
buimus poteftatem . Ita ut , ficut fupra di-
I Alienorum actiones .
LIB. V. 127
&tum eft , a fervis noftris tantummodo , quod
confervi eorum vendiderint , comparetur : nec
liber ullus ad contractum hujus emptionis
afpiret . Precium autem quod de terra vel
mancipiis accefferit , erogare pro animabus
fuis ecclefiis vel pauperibus non vetentur .
XVII. FLS. GLS. RCDS. REX.
Ne liberti vel progenies eorum cum pofterita-
te patroni , aut conjugia conne &
tant , aut
eis infolentes exiftant ,
Interdum vidimus exceffum licentiamque
fervorum , & dolere coacti fumus ignomi-
niam dominorum , Quidam enim a dominis
fuis libertate percepta , generationis progenie
decurrente , attemptant aut ipfi aut pofteri-
tas eorum , cum progenie dominorum vel iz
decens copulare conjugium , vel moleftias in-
ferre pofteritati manumittentium . Sicque in
adverfum parte converfa , quia ingenita li-
bertas gratiæ dono fit nobilis , ideo generofa
nobilitas inferioris tactu fit turpis . Atque
inde claritas generis fordefcit commixtione
abjectæ conditionis , unde abdicata fervitus
attollit titulos libertatis . Ut ergo & naturæ
fplendor ortus fui dignitate non careat , &
fervitus fibimet reminifcens indebita & in-
conceffa non appetat , bene jubetur : ut fi
quorumlibet quicunque liberti , five ex eo-
rum ftirpe quandoque progeniti , ex genere
manumifforum , vel ex eis decurrente , quam-
vis longa progenie , conjugium præfumpferint
attemptare ; aut manumiffores vel eorum po-
fteritatem , ipfi vel eorum progenies , extra
jufta negotia fua , propter fuas vel propter
I
aliorum actiones convexaverint , aut læfe-
rint , eifque moleftias five dampna concuffe-
rint , vel aliquid adverfus eos factione qua-
cunque egiffe vifi fuerint , in eorum quos
moleftaverint evidentem fervitutem mox re-
deant . Quia impium fatis eft , ut dum con-
ditio fervitutis abfolvitur , dignitas libertatis
impediatur: & dum fervus erigitur , filius
abdicetur : atque inde filii dampna fuftineant ,
unde ad nocendum potiuntur fervi licentia .
XVIII. FLS. GLS . RCDS . REX.
Ne liberti religiofi ad obfequium redu-
cantur beredis ,
Quoslibet de quorumcunque libertis aut
fpecialiter de ecclefiafticis dignitas fublimavit
honoris , aut præfixis fan&torum locis deputa-
vit vel ordo religionis , vel ordinatio manu-
mittentis , non erunt ad hominum patroci-
nium reducendi contentione qualibet heredis .
Quod enim gloriofius Deo adhærere cenfe-
tur , obfequiis hominum religari honeftate
nulla finitur .
XIX .

OTHOR
128 LEGIS WISIG
XIX . FLS. OLS. EGICA REX.
De his qui ob novi Principis fidem fervan-
dam jurare diftulerint ; vel de illis , qui
ex palatino officio ad ejus præfentiam ve-
nive neglexerint .
Cum divina ( 1 ) voluntatis imperio prin-
cipale caput regnandi fumat fceptrum , non
levi quifque culpa conftringitur , fi in ipfo
fuæ electionis primordio aut juraffe ut mo-
ris eft pro fide regia differat : aut fi ex pa-
latino officio fuerit , ad ejufdem novi Prin-
cipis vifurus præfentiam venire defiftat . Si
quis fane ingenuorum de fublimatione prin-
cipali cognoverit , & dum difcuffor juramen-
ti in territorio illo accefferit , ubi eum ha-
bitare contigerit , quæfita occafione fe frau-
dulenter diftulerit , in eo ut pro fide regia
confervanda juramenti fe vinculo alliget : aut
ille qui ficut præmifimus ex ordine palatino
fuerit , minime regis obtutibus fe præfentan-
dum injecerit quicquid de eo vel de omni
bus rebus fuis principalis auctoritas facere vel
judicare voluerit , fui fit incunctanter arbi-
trii . Quod fi aut ægritudo illi obftiterit , aut
quælibet publicæ utilitatis actio eum retinue-
rit , ut regis obtutibus fe nullatenus præſen-
tet , dum regiæ electionis fublimitas quibuf-
libet modis ad ejus cognitionem pervenerit ;
ftatim per fuata juffionem id ipfum clemen-
tiæ fuæ auditibus intimare procuret , qualiter
fidei fuæ finceritatem oftendens , hujus legis
fententiam evadere poffit .
--
XX. FLS . GLS. EGICA REX.
De libertis Regum eorumquepofteritate , qua
liter exercitus tempore ad regiam potefta-
tem concurrant , cum quibus eos inpu-
blica utilitate proficifci oporteat .
Tunc recte noftri regiminis patriam , pro-
mulgatis legum cenfuris , legaliter procura-
mus , cum & his qui contra hoftes gloria
noftræ decertant , utilitate maxima provide-
mus , & vindicatores terræ noftræ procul du
bio cernimus . Et licet favente Deo gentes
noftræ affluant copia bellatorum , nil tamen
officit , fi de illis augeatur infuper noftra acies
i
Regie . 2 Natione fuffectum ,
( 1 ) Cum divina &c. ) Hæc lex iifdem ver-
bis huc repetita eft ex ea , quæ fupra habetur
Libro II. Titulo I. lege 34. Attamen & buc &
illuc deeft in Hifpanico ,
UM
LIB . V.
ad repulfionem hoftium externorum , qui ex
familiis fifci per regias auctoritates gratiam
meruerunt libertatis . Unde quia neceffe eft,
ur illic præbeant ex ratione fuffectum 2 , un-
de meruiffe lætantur abfolutionis ftatum : ob
hoc fpeciali fanctione jubemus , ut deinceps
tam ipfi , quam omnis eorum pofteritas ,
tempore exercitus , omnes ad regiam celfitu-
dinem incunctanter occurrant : ut cum qui
bus exercitus expeditionem peragere poffit ,
præfentaliter eos clementia principalis infti-
tuat . Quicunque vero ex eis , ut dictum eft ,
tempore exercitus domi refidere præfumpfe
rit , & minime cum cæteris , ficut regalis or-
dinatio fuerit , in publicam expeditionem per-
rexerit ; noverit fe ad propriæ fervitutis ju-
gum reverti , ex quo ereptus libertatis me,
ruerat perfonam affumere . Illi tantummodo
hanc erunt fententiam evafuri , qui ordinan-
te Principe , Duce vel Comite fuo , aliquid
injunctum pro publicis utilitatibus ad pera-
gendum acceperint , vel quos patens ægritu
do , aut quorundam impedimentum , nullate-
nus properare permifit .
XXI. FLS. EGIGA REX .
De tranfgrefforibus libertorum .
Sæpe audivimus multafque cognovimus li-
bertos , relinquentes manumiffores fuos , quos
& dominos effe teftamur , quia voluptuofa
voluntate , dum relaxato freno fervitutis e-
rumpunt , æquales fe dominis fuis vel eorum
fuccefforibus effe affirment . Quod nos modo
.
& debita veneratione & falubri ordinatione
valituræ legis cenfemus atque jubemus : ut
quicunque libertus aut liberta , vel filii li-
bertorum, fi manumifforibus fuis , five etiam
filiis prolibufque vel nepotibus earum , vel
qui ex eis fuerint geniti , quocunque tempo-
re fuperbientes ac inobedientes extiterint ,
aut quocunque tempore de eorum patroci
nio , quacunque fubtilitate aut ingenio vel
argumento fraudis , vel leviter de eorum pa-
trocinio fe auferre voluerint , tunc in tempo-
re tranfgreffionis eorum careant libertate .
Filii tamen qui de iifdem fuerint geniti fic
errantes , prædicta fuperioris legis conftitutio
ne perenniter fervituri tradendi funt . (
(2 ) Hanc legem alia fubfequitur in Hifpa-
nico , quæ eadem omnino eft ac illa , quam
fupra in notis retulimus ad Librum II. Tit. IV.
poft legem 13.
LE-

LEGIS WISIGOTHORUM
LIBER
DE SCELERIBUS
TITULUS I. De accufationibus criminoforum .
- aliud dictio accufatoris habuerit , aliud ejus
I, ANTIQUA FLS, CHDS. REX.
Ut domino vel fenioribus loci petatur
ferous in crimine accufatus .
I fervus in aliquo crimine accufatur ,
judex prius dominum , villicum vel
S actorem ejus loci , cujus fervus fuerit
accufatus , admoneat ut eum in judicio
præfentet . Quod fi reum præfentare nolue-
rit , ipfe dominus vel actor aut villicus , do-
nec fervum præfentet , a Comite civitatis vel
judice diftringatur . Certe fi dominus , vel
quibus commiffa res eft , difficulter ad locum
approximent , a judice tenendus & difcutien-
dus eft reus .
- tiorefque perfonæ , ut funt primates palatii
II. FLS. CHDS . REX. NR. EM.
Pro quibus rebus & qualiter ingenuorum
perfonæ fubdendæ funt quæftioni .
Si in criminalibus cauffis difcretionis mo-
dus amittatur , criminatorum malitia nequa-
quam frenatur . Ideoque fi in cauffis regiæ
poteftatis , vel gentis , aut patriæ , feu homi-
cidii vel adulterii , æqualem fibi nobilitate
vel dignitate palatini officii , quicunque ac-
cufandum crediderit , habeat prius fiduciam
comprobandi quod objicit , & fic alienum
fanguinem temptet impetere . Quod fi pro-
bare non potuerit ( 1 ) coram Principe , vel
his quos fua Princeps auctoritate præceperit ,
trium teftium fubfcriptione roborata infcri-
ptio fiat , & fic quæftionis examen incipiat .
Ita ut , qui fubditur quæftioni , fi innoxius
tormenta pertulerit , accufator ei confeftim
ferviturus tradatur : ut falva tantum anima ,
quod in eo exercere voluerit , vel de ftatu
ejus judicare elegerit , in arbitrio fuo confi-
ftat . Quod fi componi fibi ab accufatore vo-
luerit , tantum ei pars accufatoris componat ,
quantum ipfe qui quæftioni fubjacuit , inlata
fibi taxaverit fuorum tormentorum fupplicia .
Judex tamen hanc cautelam in judicio fer-
vare debebit , ut accufator omnem rei ordi-
nem fcriptis exponat , & judici occulte præ-
fentata fic quæftionis examinatio fiat : & fi
ejus profeffio , qui quæftioni fubdendus eft ,
compar fuerit cum verbis accufatoris , crimi-
I Servus . 2 Accufatio .
( 1 ) Quod fi probare non potuerit &c. ) Hif-
panicus : Ei lo podier probar , faga un efcripto
con tres teftimonies , que meta fo corpo a tal pe-
129
SEXTUS
ET TORMENTIS .
nis reus incunctanter habendus eft , Certe fi
profeffio qui fubditur quæftioni , quia dubi
tari non poteft , quod per tormenta fibi cri-
men imponat , oportebit accufatorem fupe-
rioris legis hujus fententiæ fubjacere . Quod
fi accufator prius quam occulte judici noti
tiam tradat , aut per fe aut per quemlibet
de re quam accufat , per ordinem inftruxerit
quem accufat ; non liceat judici accufaturn
fubdere quæftioni , cum jam per accufator.is
indicium detectum conftet ac publicatum effe
negotium . Similis quoque & de ceteris per-
fonis ingenuis ordo fervandus eft . Nam fi
capitalia quæ fupra taxata funt , accufata non
fuerint , fed furtum factum dicitur , vel aliud
quodcunque illicitum , nobiles ob hoc poten-
noftri , eorumque filii , nulla permittimus ra-
tione quæftionibus agitari . Sed fi in hac cauf-
fa , pro qua compellitur , probatio defuerit:,
fuam qui pulfatur debeat juramento confcien-
tiam expiare . Inferiores vero humiliorefque ,
ingenuæ tamen perfonæ , fi pro furto , homi-
cidio , vel quibuslibet aliis criminibus fueriat
accufatæ , nec ipfi infcriptione præmiffa fub-
dendi funt quæftioni , nifi major fuerit cauf-
fa , quam quod quingentorum folidorum fun-
mam valere conftiterit . Si autem actio mi-
noris eft quantitatis , quam quingenti funt fo-
lidi , per probationem convictus qui accufa-
tur , fecundum leges alias componere com-
pellatur . Aut fi convinci non potuerit , fa-
cramento fe expians compofitionem accipiat ,
·
quæ de mala petitione legibus continetur
Speciali tamen conftitutione decernimus , ut
perfona inferior nobiliorem fe vel potentio-
rem infcribere non præfumat . Sed fi peten-
dum in cauffa putaverit , & probatio fortaf-
fe convincendi rei defuerit , nobilior ille vel
potentior confcientiam fuam facramentis pur-
gare non differat , quod nec amiferit , nec ha-
beat penes fe vel retineat rem , pro qua fue-
rit petitus : & reddito juramento , ille qui
male petit , ficut alia lex continet , ei com-
feu no-
ponere non moretur . Veruntamen ,
bilis , feu inferior , feu ingenua perfona , fi
quæftioni fubdita fuerit , ita coram judice ,
vel aliis honeftis viris a judice convocatis
accufator tales pœnas inferat , ne vitam ex-
tin-
na , como deve receber aquel a quien el acusa , fi
non lo pudier probar .
 igo
LEGIS WISIGOTHORUM
Linguat , aut quamcunque ipfe , qui quæftio.
fubjiciendus eft , membrorum debilitatio
ni
nem incurrat . Et quia per triduum quæftio
agitari debet , fi imminenti cafu , qui tor-
mentis fubditur , mortuus fuerit , & ex ma-
litia judicis vel aliquo dolo , feu ab adver-
fario accufari corruprus beneficio , talia tor
menta fieri non prohibuit , unde mors occur-
reret , ipfe judex ( 1 ) iniquitatis proximis
parentibus fimili vindicta puniendus tradatur .
Si certe fuo fe facramento innocentem reddi-
derit , & teftes juraverint qui fuerint præfen-
res , quod nulla fua malitia vel dolo , aut
corruptione beneficii mors ipla provenerit ,
nili folo tormentorum eventu , pro eo quod
indifcretus judex fuperflua non prohibuit ,
quingentos folidos heredibus mortui compel-
latur exfolvere . Quod fi non habuerit unde
componat , ipfe ferviturus proximis heredibus
mortui contradatur . Accufator autem in po-
teftare proximorum parentum mortui tradi-
tus , eadem mortis poena mulctetur , qua ille
muletatus eft , qui per ejus accufationem mor-
te damnatus interiit .
I EGIGA ET HUNITA REX. 2 Çaldaria .
(1 ) Ipfe judex. ) Perfpicuum tutando popu
lo adverfus judices proprio officio nequiter abu-
tentes feveritatis exemplum ; ut judex ipfe vin-
dicta private confanguineorum in cafu propo-
fito traderetur , talionis poena mulctandus .
(2 ) Per examinationem aque ferventis . ) Hif
panicus Como manda la ley caldaria . Memo-
ratur hic , ut & in lege Salica Tit. LVI , aquæ
ferventis , feu caldaria judicium ; quod argu-
mento eft , inter Gothos hoc purgationis vulga
ris genus præ cæteris ordaliis maxime ufitatum
faille . Ceterum ex more fequiori tempore noto
colligere forte poffumus , alia quoque vulgarium
purgationum genera Gothos non latuiffe . Non-
nullas Conftitutiones hac de re agentes citat
Villadiego in hunc locum , & præcipue legalem
Codicem , Fuero de Bacça nuncupatum , con-
cinuatum tempore Regis Alphonfi de las Na-
vas , in quo mulieri adfcribitur purgatio per
ferrum candens , viro autem per Lid ; quæ vox
in Hifpania quondam ufitata fuit , contentio-
nem , feu jurgium fignificans , docente Cangio
Gloffar. V. Lida . Vocabulum ex Gothico deri-
vatum videtur ; nam Lid Sviogothice etiam
militem fignificat . V. Ihre Gloflar. V. Lid .
Quare purgationem per Lid effe cenfeo mono-
machiam ,, de qua quamvis ne verbum quidem
occurrat in Legibus Wifigothorum , apud eos
tamen non inufitatam fuiffe valde probabile eft .
Certe fequioribus ævis in Concilio Legionenfe
celebrato regnante Alphonfo V. Ara ML , hoc
eft , anno Chrifti MXII ; hrc habentur cap. 40.
Si accufatus fushit feciffe jam furtum , aut per
traditionem homicidium , aut aliam proditionem ,
inde fuerit convictus , qui talis inventus fue-
rit , defendat je juramento , & per litem cum
armis . Imo aperuus antiquior Ermoldus Nigel
Jus loquitur , dum refert monomachia exem-
plum inter Beram Comitem Barchinonenfem ,
& Sanilonem , qui eum perfidia erga Auguftum
Regem Ludovicum Pium infimulaverat . Uter
que Gothicæ nationis erat ; ipfifque indultum
fhit , ut fecundum Gothicæ gentis ritum dimi-
carent , arte nova Francis antea nota minus . Ri-
tum Nigellus defcripfit , & ex eo Muratorius
Antiquit. Italic. Differt. XXXIX. De ordalio
autem ferri candentis , u : & de Lid , legere
LIB. VI.
III. IN NOMINE DOMINI ET SALVATORIS
NOSTRI JESU CHRISTI , FLAVIUS GLO-
RIOSUS EGIGA REX TOLETI NO-
VITER EMENDATA .
FLS. GLS. VVITIZA REX. I
Quomodo judex per examen aquæ ferven
tis cauffam perquirat .
Multas cognovimus querelas , & ab inge-
nuis multa mala pati , credentes in ccc. for
lidis quæftionem agitari . Quod nos modo per
falubrem ordinationem cenfemus , ut quam-
vis parva fit actio rei facti ab aliquo crimi-
nis , eum per examinationem aquæ feryen-
tis ( 2 ) a judice diftringendum ordinamus a
& dum facti temeritas patuerit , judex eum
quæftioni fubdere non dubitet : & dum fuam
dederit profeffionem , fuperiori legi fubjace-
bit . Quod fi per examen aquæ ferventis in-
noxius apparuerit , petitor nullam pertime-
fcar calumniam . Hic quoque & de fufpe-
tis habitis perfonis , id eft de vilibus fcili-
CEE
3 Caldaria .
haud pigeat prælaudatum Fuero de Barça a Vil,
ladjego exfcriptum , ubi hæc leguntur :
La muger que abortare Jabidamientre , fi malfie-
fto fuere , fea quemada , e fi non , Salve por fierro
caliente . E alguna dixiere , que prenada es dal-
guno , y el varon no la creyere , prenda fierro ca-
liente e fi quemada fuere , non jea creyda , mas
fi fana escapare del fierro , de el fijo al padre , e
ariel affi como fuero es .
Muger fi legare omes , o beftias , o otras cofas ,
qual pueden legarfe , fea quemada , e fi negare ,
Jalvefe por ferro caliente e fi varon fuere lega-
dor , fea acotado , e facado de la vila , e fi nega
re, Jalueje por lid .
Muger que erbolaria fuere , o fechizera , fea
quemada , o je falve por fierro caliente .
La muger , que fu marido matare , fea quema‐
da , o fe jalve por fierro caliente .
Toda muger , que tales cofas faze , deve pren-
der fierro mas no por omecillo , que ela faga , fi
non fuere provada por mala , que aya yazido con
cinco omes .
E las medianeras , o alcahuetas fean quemadas,
o fi negaren , falvenje por ferro .
El ferro, que por jufticia fazer fuere fecho ,
aya quatro pies affi alios , que la que a falvarfe
oviere la mano , pueda meter de yufo . Aya en
:
longo un palmo , y en ancho dos dedos e quandol
tomare, lievel ocho pies , e pongal fuavemient en
tierra .
Mas antel benediga el Miffacantano , e despues
el y el juez calienten el fierro , e mientra el fierre
calentare , ningun home non efe cerca del fuego ,
que por aventura faga algun mal fecho : e la quek
fierro oviere a tomar , primero confielle muy bien ,
e defpues fea efcodrinada , que non tenga algun
fecho escondido , e de ji lave las manos ante to-
dos , e las manos alimpiadas , prenda el fierro :
mas antes fagan oracion , que Dios demueftre la
verdad : e despues quel fierro oviere levado , lue-
gol cubra el juez la mano con cera , e fobre la ce-
ra pongal eftopa , o lino , e defpues atengela con
un pano , o lievela el juez a fu cafa , e acabo de
tres dias cate la mano , e fuere quemada, que-
mena .
 LEGIS WISIGOTHORUM
cet & infamia notatis , qui ad teftimonium
venerunt dicendum , ordo fervabitur .
IV .
Pro quibus rebus & qualiter fervi vel
ancilla torquendi funt in ca-
pite dominorum .
Servus vel ancilla in capite domini vel
dominæ non propter aliud torquendi funt ,
nifi tantum in crimine adulterii , aut fi con-
tra Regem , gentem vel patriam aliquid di-
tum vel difpofitum fuerit : feu fi falfam mo-
netam quifque confixerit , aut etiam fi cauf-
fam homicidii vel maleficii quærendam effe
conftiterit . Ita ut fervi vel ancillæ pro tali-
bus criminibus torti , fi confcii & occultato-
res fceleris dominorum reperiuntur , pariter
cum dominis , fecundum quod voluntas Prin-
cipis extiterit , condemnentur . Certe fi fua
fponte judices veritatis extiterint , fufficiat
eis quod pro veritatis indagine quæftioni fub
diti tormenta pertulerint , a mortis tamen
periculo habeantur immunes . Servus autem
vel ancilla in tormentis pofiti , & de fe in
terrogati , fi etiam de dominis funt confeffi ,
& fuerit culpa mortalis , ac declaratis fignis
potuerit approbari , eadem damnationis cen-
fura muletentur , qua eorum domini fuerint
condemnati .
--
V. FLS. CHDS . REX.
Pro quantis rebus & qualiter fervus aut
libertus tormenta portabunt .
Si fervus in aliquo crimine accufatur , an-
tea non torqueatur , quam ille qui accufat ,
hac fe conditione conftringat , ut fi innocens
tormenta pertulerit , pro eo quod innocen-
tem tormentis tradidit , alium ejufdem meri-
ti fervum domino reformare cogatur . Si ve-
ro innocens in tormentis mortuus aut debi-
litatus fuerit , duos æqualis meriti fervos cum
eodem domino reddere non moretur : & ille
qui debilitatus eft , ingenuus in patrocinio
domini fui permaneat . Nam & judex , qui
temperamentum in tormentis non tenuit , &
ita difcretionem legis exceffit , ut is qui quæ-
ftionatus eft mortem violenter incurrerit ,
ejufdem meriti fervum domino mox refor-
met . Verum ut de fervorum meritis omnis
ambiguitas ceffet contentionis , non pro arti-
ficii qualitate excufatio videatur haberi , fed
pro fervis quæftionandis contropatio adhibea-
tur ætatis & utilitatis : ut fi artifex fuerit
qui debilitatus eft , & hujus artificii fervum
non habuerit , qui infontem debilitavit , al-
terius artificii fervum juxta prædictum ordi-
nem domino cogatur exfolvere . Ita ut fi ar-
tificem non habuerit fervum , & alium fer-
vum ille , cujus fervus quæftioni addicitur ,
pro eo accipere noluerit , tantum precii ejuf-
dem fervi artificis , qui quæftioni fubditur
ejufdem domino perfolvatur , quantum ipfe
artifex a judice vel bonis hominibus rationa-
LIB. VI. 131
biliter valere fuerit æftimatus . Ita tamen fer-
vandum eft , ut nec ingenuum quifque nec
fervum fubdere prius quæftioni præfumat , nifi
coram judice vel ejus fajone , domino etiam
fervi vel auctore præfente diſtricte juraverit ,
quod nullo dolo vel fraude aut malitia in-
nocentem faciat quæftionem fubire . Et fi
fubditus quæftioni mortuus fuerit , atque ille
qui fubdidit unde componere non habuerit ,
ipfe fubdendus eft ferviruti , qui innocentem
fecit occidi . Si autem dolofe fervum alie-
num quifpiam fubdendum quæftioni intende-
rit , & dominus fervi qui accufatur , per pro-
bationem eum potuerit de objecto crimine
reddere innocentem , accufator ejus alium pa-
ris meriti fervum accufati domino cogatur
exfolvere , & difpendium quod dominus ejus
in approbationem innocentis fervi pertulerit ,
prout rationabiliter judex reddi perpenderit ,
ab injufto accufatore exactum domino fervi
reftituatur . De rebus vero minimis culpa
fervi reperta , fi dominus fervi voluerit , com-
ponendi licentiam habebit . Ita ut omnis fur
juxta qualitatem culpæ flagella fufcipiat . Pro
majori vero noxa , fi compofitionem domi-
nus noluerit folvere , fervum pro crimine non
moretur tradere . Ingenuus fane , fi quemli-
bet libertum idoneum , pro capitali crimine
five pro aliis fcelerum cauffis , quæftioni pul-
faverit addicendum , non aliter eum impete-
re poterit adfcribendum , nifi ducentorum
quinquaginta folidorum quantitatem cauffa
ipfa valuerit , pro qua eum accufator cona-
tus fuerit fubdere quæftioni . Nam fi inferior
fuerit atque rufticanus , quem liberum effe
conftiterit , tunc in eo permittatur quæftio
agitari , fi cauffam ipfam unde agitatur cen-
tum folidos valere conftiterit . Quod fi indi-
ferete , qui quæftioni fubditur , in quacunque
parte membrorum debilitationem incurrerit
tum judex qui temperamentum in tormentis
non tenuit , ducentos folidos illi qui tormen-
ta fuftinuit , perfolvet . Ille vero qui eum in-
jufte quæftionandum appetit , ccc . folidos ci
dare cogendus eft . Certe fi in tormentis po
fitus mortem incurrerit , prædi& tam fummam
folidorum , tam judex quam petitor propin-
quis parentibus mortui perfolvent . Similiter
& de inferioribus illis libertis , fi debilitatio-
ne vel morte quis per intemperantiam fue-
rit condemnatus , medietas fatisfactionis , quæ
fupra de libertis idoneis conftituta eft , ei qui
indebite quæftionatus eft , fi tamen vixerit ,
aut fuis heredibus , fi ipfe inde mortuus fue-
rit , exfolvenda eft .
VI . FLS . GLS. CHDS . REX ,
Qualiter ad regem accufatio deferatur .
Si quis Principi contra quemlibet falfa fug-
gefferit , ita ut dicat eum adverfus Regem
gentem vel patriam aliquid nequiter medi-
tatum fuiffe , aut agere vel egiffe : feu in
auctoritate vel præceptis regiæ poteftatis ,
aut eorum qui ordinatione judiciaria fungun-
tur ,
 132 LEGIS WISIGOTHORUM LIB.
tur , fraudulenter quippiam immutaffe , atque
etiam fcripturam falfam feciffe vel recitaffe ,
falfamque monetam feriffe : fed & fi venefi-
cium vel maleficium , aut adulterium uxoris
alienæ fortaffe prodiderit : horum vel fimi-
lium criminum accufator , quæ ad capitis pe-
riculum , vel rerum amiffionem pertinere vi-
dentur , fi vera reperiantur quæ dixerit , nul-
lam omnino calumniam fuftinebit . Si certe
quod opponit falfum effe conftiterit , & per
folam invidiam id feciffe patuerit , ut jactu
ram capitis , aut detrimentum corporis , vel
rerum dampna pateretur , quem accufare co-
natus eft , in poteftatem tradatur accufati .
Ille hanc poenam in fe fuifque rebus fufci-
piat , qui hoc alium innocentem pati volue-
rit . Ita ut ille qui aliquid fcire fe dicit ,
quod ad cognitionem Principis poffit dedu-
ci , & in eo loco fuerit ubi tunc regiam po-
teftatem effe contigerit , aut per fe ftatim
fuggerat omne quod novit , aut per fidelem
Regis ejus auditibus denuntiandum procuret .
Quod fi procul a Rege eum effe provenerit ,
& per aliquem Principi mandandum credide-
rit , quod ad accufationem alterius dinofcitur
pertinere , coram illo , cui hoc fuggerendum
committit, talem epiftolam faciat , per quam
evidenter quid mandet exponat . Quam etiam
epiftolam tres teftes , quos fibi noverit effe
fideles , evidentibus fignis aut fubfcriptioni-
bus fimul cum ipfo confirment , ut poftea
quod mandaverit , negare non poffit .
VII. FLS. CHDS. REX.
De refervata Principi poteftate parcendi .
Quotienfcunque nobis pro his , qui in cauf-
fis noftris aliquo crimine implicati funt fup-
plicatur , & faggerendi tribuimus aditum , &
pia miferatione delinquentibus culpas omittere
noftræ poteit ti fervamus . Pro cauffa autem
gentis & patriæ hujufmodi licentiam denega-
mus. Quod fi divina miferatio tam fceleratis
perfonis cor Principis mifereri compulerit ,
cum adfenfu facerdotum , majorumque pala-
tii ( 1 ) licentiam miferandi libenter habebit .
Tormentorum .
(1 ) Majorumque palatii . ) Hoc eft cum ad-
fenfu eorum , qui in Regni Comitiis primario
fuffragii jure gaudebant . Recolitur hic , quod
aliis quoque Barbaris in more pofitum fuiffe
aliunde colligimus ; atrocioribus fcilicet crimi-
nibus in gentem , & patriam perpetratis , Re-
gem jus miferendi non habuiffe , nifi in Gene
ralibus Regni Conventibus aut jus ipfum Regi
fpeciatim attribueretur , aut Rex veniam mi-
ferendi impetraret . Vide dicta ad Leg. Baju
var. Tit. II. c. IX. & Capitulate Saxonum cap.
X. Quod & inter Gothos etiam fub finem Go
thici regni fervatum fuiffe dignofcimus ex Con-
cilio Toletano XVI. c. X. regnante Egica Re-
ge celebrato .
(2 ) Pertimefcant . ) Romana themis fevere a
pimadvertit in filios eorum , qui rei effent quo-
VI.
VIII. ANTIQUA ,
Quod ille folus culpabilis erit , qui cul-
panda commiferit .
Omnia crimina fuos fequantur auctores ,
Nec pater pro filio , nec filius pro patre ,
nec uxor pro marito , nec maritus pro uxo-
re , nec frater pro fratre , nec vicinus pro
vicino , nec propinquus pro propinquo ullam
calumniam pertimefcat . Sed ille folus judi-
cetur culpabilis , qui culpanda commifit , &
crimen cum illo qui fecerit , moriatur : nec
fucceffores aut heredes pro factis parentum
ullum periculum pertimefcant ( 2 ) .
TITULUS II. De maleficis ac confulen-
tibus eos , atque veneficis .
I. FLS. CHDS . REX .
Si ingenuus de falute vel morte bon
minis vaticinatores confulat .
Ui de falute vel morte Principis ( 3 )
Q vel cujufcunque hominis ariolos , aru-
fpices , vel vaticinatores confulit , una cum
his qui refponderint confulentibus , ingenui
fiquidem flagellis cæfi , cum rebus omnibus
fifco fervituri affocientur , ut a Rege cui erunt
donati perpetuo fervitio addicantur . Quod &
fi filii eorum tales fuiffe reperiantur , paren-
tibus criminis focii , fimili dampnatione ple-
Etantur . Si vero ab fçelere parentum habean-
tur extranei , & dignitatem & rerum omnium
poffeffionem , quam parentes amiferint , ple-
niffime obtinebunt . Servi vero diverfo gene-
re pœnarum afflicti , in tranfmarinis parti-
bus transferendi vendantur , ut feveritas vin-
dicte non habeat excufatos , quos propria
voluntatis exceffus , nefariæ prævaricationis
facit obnoxios .
II. FLS. CHDS . REX.
De veneficis .
Diverforum criminum noxii , diverfo funt
pœnarum genere feriendi . Ac primum inge
nuos five fervos veneficos , id eft , qui ve-
ne-
rundam criminum inter Majeftatica relatorum .
Cod. Theod . lib. IX. Titulo XIV. lege 3. , ubi
quoque confulas Gothofredum . Legem Roman
haud abfimilem ( quamquam & verbis & reipfa
mitiorem )tulerunt & ipfi Gothi in Toletano Con
cilio in præcedente nota laudato , quam retuli
mus in Monito ad hafce leges .
(3 ) Qui de falute , vel morte Principis &c. )
Id cautum erat & in Concilio Toletano V. c.
4. ex quo colligimus id præcipue inhibitum
fuiffe , ut novarum rerum periculum , quod ex
ejufmodi indagine exoriri potuiffet , avertere-
tur. Cenfemus , ut quifquis inventus fuerit talia
perquififfe , & vivente Principe in alium atten
diffe pro futura regni fpe , aut alios in fe propter
id attraxiffe &c.
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. VI. 133

néna conficiunt , ifta protinus , vindi &a fe-

V.
quatur : ut fi venenatam potionem alicui de-
derint , & qui biberit mortuus exinde fue- De perfonis judicum , five etiam cete-
rit , illi etiam continuo fuppliciis fubditi mor- rorum , qui aut divinos confulunt ,
te turpiffima funt puniendi . Si certe poculo aut auguriis intendunt .
veneni potatus evaferit , in ejus poteftate tra-
dendus eft ille , qui dedit : ut de eo quod Sicut pia veritas mendacii affertione non
facere voluerit , fui fit incunctanter arbitrii . capitur : ita non eft confequens , ut latens
veritas mendacio inveftigetur . Omnis igitur
III. FLS. GLS . CHDS . REX . veritas ex Deo eft . Mendacium vero ex dia-
bolo eft : quia & ipfe diabolus ab initio
De maleficis confulentibus eos ,
mendax eft . Cum ergo utraque res fuos Prin
Malefici ( 1 ) & immiffores tempeftatum , cipes habeat , quid opus eft , ut veritas cu-
qui quibufdam incantationibus grandinem in jufcunque mendacio admittatur exquiri ? Qui
vineas meffefque mittere perhibentur , & hi dam enim ex judicibus feruntur Dei fpiritu
qui per invocationem dæmonum mentes ho- pleni , qui acta maleficiorum dum invefti-
minum conturbant , feu qui nocturna facri- gare fubtili perquifitionis perfpicacia nequeunt ,
ficia dæmonibus celebrant , eofque per invo- execrabiles divinorum propitiationes inten
cationes nefarias nequiter invocant : ubicun- dunt . Veritatem enim fe invenire non pu-
que a judice vel actore , vel procuratore loci tant , nifi divinos & arufpices confulant (4 ) :
reperti fuerint vel detecti , ducentenis flagel & eo fibi reperienda veritatis aditum clau-
lis publice verberentur , & decalvati defor- dunt , quo veritatem ipfam per mendacium
miter decem convicinas poffeffiones circuire addifcere concupifcunt . Dum enim maleficia

(:) cogantur inviti , ut eorum alii corrigantur per divinationes comprobare pertentant , quafi
exemplis . Quos tamen judex , ne ulterius tertio loco ipfi fe diabolo fervituros illaqueant.
ว
evagantes talia facere permittantur , aut in Quapropter fi quis ex quolibet judicum gradu
retrufione faciat effe , ut ibi accepta vefte , vel ordine , per divinos aut eorum fimiles
atque fubftantia ita vivant , ne viventibus aliquid fcifcitare tentaverit , vel approbare
nocendi aditum habeant : aut regiæ præfen- intenderit : fi quis etiam hominum , cujusli-
tiæ dirigat , ut quod de illis fibi placitum bet fit ordinis vel perfonæ , qui a talibus aut

:n- fuerit , evidenter ftatuat . Hi autem qui ta falutis aut ægritudinis refponfa popofcerit ,
les confuluiffe reperiuntur, in populi conven- vel confulendos eos pro quibufcunque rebus

n- tu ducentorum ictus accipiant flagellorum : crediderit , ad legis illius teneatur fatisfactio-

12 ut impuniti non remaneant ,
milis reatus accufat ,
e-
IV. FLS . CHDS. REX .
De bis qui in bominibus , aut animalibus ,
vel quibufcunque rebus qualiacunque li
gamenta , aut quodcunque contra-
vium reperiuntur feciffe .
Præfentis legis fuperiori fententia dampna-
ri jubemus , feu ingenuus fit feu fervus , u-
quos culpæ fi nem obnoxius , quæ in hoc libro fexto , ſub
titulo fecundo , era prima , eos , qui de falute
vel morte Principis , aut quorumcunque ho-
minum , vaticinatores quofque confulere præ-
tentant , ftatuit ferenitatis ordine refecari . Illi
tantum judices ad hujus legis non tenebuntur
fententiam condemnandi , qui divinos ipfos
atque eorum fimiles non fcifcitandi , fed ulci-
fcendi voto , coram multis perquirendo detri
buerint , id eft , fi non ut aliquid de eo fcire
inquirendo intendant , fed detegi fibi hoc fo-

triufque fexus , qui in hominibus vel brutis
animalibus , omnique genere quod mobile ef-
fe poteft , feu in agris vel vineis , diverfifque
arboribus , maleficium , aut diverfa ligamen-
ta , aut etiam fcripta ( 2 ) in contrarietatem
alterius excogitaverit facere , aut expleverit ,
per quod alium lædere vel mortificare , aut
obmutefcere velit , aut dampnum ( 3 ) tam
in corporibus , quam etiam in univerfis re-
bus feciffe reperiantur ,
lum , unde feriantur , exquirant . At nunc ,
quia & auguriis deditos eodem modo novi-
mus odibiles Deo : ideo fpeciali legis fanctio-
ne decernimus , ut quicunque funt illi , qui-
bus augures vel auguria obfervare contigerit ,
quinquagenis publice fubjiciantur verberibus
coercendi . Qui tamen ad folitum vitium ultra
redierint , perdito etiam teftimonio , fimili
erunt fententia flagellorum fubjiciendi .

Tom. IV. M T

a Al. Dei fpiritu vacui . • Pronunciationes q

( 1 ) Malefici . ) De hujufmodi maleficis qua-
dam dicta funt in Animadverf. ad Indic. Pa-
gan. n. XXII. Vol. III. huj. Collect.
(2 ) Aut etiam fcripta . ) De his quoque con-
fule dicta loco in præcedente nota relato n. X.
(3 ) Aut dampnúm . ) Hiſpanicus : Mandamos,
que todel dano reciban en fos corpos , e en todas
jos cofas , que fixieren a otre .
(4 ) Arufpices confulant . ) Altas profecto ra-
dices in gente fixerat arufpicina , cum neque
illi , qui præerant juri dicundo , illius oblivifci
potuiffent .
 LEGIS WISIGOTHORUM
134
TITULUS III. De excutientibus par-
tum hominum .
I.
De bis qui potionem ad avorfum dederint .
I quis mulieri prægnanti potionem ad a-
Sivorfum aut pro necando infante dederit,
occidatur : & mulier , quæ potionem ad avor-
fum facere quæfivit , fiancilla eft , cc, flagella
fufcipiat ; fi ingenua , careat dignitate perfo-
næ , & cui jufferimus fervitura tradatur .
II. ANTIQUA .
Si ingenuus ingenuam avortare fecerit ,
Si quis mulierem gravidam percufferit quo-
cunque ictu , aut per aliquam occafionem mu-
lierem ingenuam avortare fecerit , & exinde
mortua fuerit , pro homicidio puniatur . Si
autem tantummodo partus excutiatur , &
mulier in nullo debilitata fuerit , & inge-
nuus ingenuæ hoc intuliffe cognofcitur , fi
formatum infantem extinxit ccv. foli-
dos reddat : fi vero informem , centum fo-
lidos facto reftituat .
pro
III. ANTIQUA .
Si ingenua mulier ingenuam avorta-
ve fecerit .
Si mulier ingenua per aliquam violentiam
aut occafionem ingenue partum excufferit ,
aut ex hoc debilitaffe cognofcitur , ficut & Spite percufferit , pro livore det folidos v
ingenui fuperioris dampni poena multetur .
IV. ANTIQUA •
Si ingenuus ancille partum effuderit .
Si ingenuus ancillam avorfum fecerit pati ,
xx. folidos domino ancillæ cogatur inferre .
V. ANTIQUA ,
Si fervus ingenue partum excufferit .
Si fervus ingenuæ partum excufferit , du-
centenis flagellis publice verberetur , & tra-
datur ingenuæ ferviturus .
VI. ANTIQUA ,
Si fervus ancillæ partitudinem læferit .
Si ancillam fervus avortare fecerit , decem
A CCL. folid,
( 1 ) Ideo banc licentiam . ) Videtur pene cre-
ditum fuiffe parentibus in filios faltem vel re-
cens natos , vel etiam nondum natos compe-
tiiffe jus necis. Quod ego Barbaris quondam
licuiffe fufpicor , quamquam hanc non viguif-
fe inter veteres Germanos licentiam tradant
eruditi . In lege Frifionum , quæ multa Barba
ricæ ruditatis monumenra fervavit , Titulo V.
inter eos , qui fine compofitione occidi poffunt
numeratur quoque infans ab utero fublatus ,
LIB. VI.
folidos dominus fervi , ancillæ domino dare
cogatur ; & ipfe fervus ducenta infuper fla
gella fufcipiat .
VII. FLS. CHDS . REX .
De bis qui filios fuos aut natos , aut
in utero necant ,
Nihil eft eorum pravitate deterius , qui
pietatis immemores , filiorum fuorum necato-
res exiftunt . Quorum quia vitium per pro-
ut
vincias regni noftri fic inoluiffe narratur ,
tam viri quam fœminæ fceleris hujus aucto-
res effe reperiantur . Ideo hanc licentiam (1)
prohibentes decernimus : ut feu libera feu an-
cilla natum filium filiamve necaverit ; five
adhuc in utero habens , aut potionem ad
avorfum acceperit ( 2 ) , aut aliquo quocun-
que modo extinguere partum fuum præfum
pferit , mox provincia judex , aut territorii ,
ut tale factum repererit , non folum opera
tricem criminis hujus publica morte conde-
mnet : aut fi vitæ refervare voluerit , omnem
vifionem oculorum ejus non moretur extin
guere . Sed etiam fi maritum ejus talia juſ-
fiffe vel permififfe patuerit , eundem etiam
vindictæ fimili fubdere non recufet .
TITULUS IV. De contumelia , vulnere
& debilitatione hominum .
1. FLS. CHDS . REX .
De cædibus ingenui atque fervi .
I ingenuus ingenuum quolibet ictu in ca-
pro cute rupta folidos x. pro plaga ufque ad
offum folidos xx. pro offo fracto folidos c.
Quod fi ingenuus hoc in fervo alieno com-
miferit , medietatem fuperioris compofitionis
exfolvat . Si vero fervus in fervo hoc fecerit,
tertiam partem ejufdem compofitionis adim.
pleat , & L. flagella fufcipiat . Si autem fer-
vus ingenuum vulneraverit , ita componat ,
ficut cum ingenuus fervum vulneraverit alie-
num , & feptuaginta flagella fufcipiat . Si ve-
ro dominus noluerit pro fervo componere ,
fervus tradatur pro crimine .
II. ANTIQUA .
De præfumptoribus & operibus præ-
fumptorum .
Si quis evaginato gladio , vel quoliber ge,
nere
enecatus a matre . Confer quæ ibidem annota
vit Sibrandus Siccama Vol. III. huj. Collect .
(2 ) Acceperit . ) Exalperat Rex Chindafvin-
dus , quod lenius fupra antiquis legibus ftatu-
tum fuerat . Neque hic Legislator diftinguit in-
ter partum formandum , & informem , neque in-
ter conditionem perfonæ , five fervilis , five
ingenua , quæ fuperioribus legibus plane fecer
nitur ,
 LEGIS WISIGOTHORUM
nere armorum munitus , præfumptivo modo
in domum alienam intraverit , cupiens do-
minum domus occidere , fi ipfe fuerit occi-
fus , mors ejus nullatenus requiratur . Si au-
tem ipfe qui in domum alienam intravit ,
hominem occiderit , continuo & ipfe moria
tur . Quod fi non criminalem culpam admi-
ferit , fecundum legum ordinem componere
non moretur , juxta quod damnum in eadem
domo fecerit . Nam fi ille , qui in domum
alienam violenter ingreffus fuerit , aliquid e-
xinde rapuerit , undecupli fatisfactione quæ
levavit cogatur exfolvere . Quod fi non ha-
buerit unde componat , ipfe fine dubio fer-
viturus tradatur : & fi aliquid in domum ,
quam ingreffus fuerat , damni non fecerit ,
nec aliquid fubtraxerit , pro eo quod ingref-
fus fuerit , x. folidos cogatur donare , & cen-
tum flagellis publice verberetur . Quod fi non
habuerit unde componat , cc. flagella fufci-
piat . Si vero aliqui ab ingenuis , cum eo in
cadem domo , non ab illo juffi , neque in
ejus obfequio vel in patrocinio conftituti ,
unanimes tamen vel confentientes præfum-
ptori ingreffi fuerint , unufquifque eorum fi-
mili damno & poenæ fubjaceant . Quod fi
non habuerint unde componant , CL. flagella
fufcipiant: nam teftimonium non amittant .
Quod fi in patrocinio vel obfequio præfum-
ptoris retenti , ab illo hoc facere juffi fue-
rint , vel cum eo hoc eos feciffe conftiterit
folus patronus ad omnem fatisfactionem , &
pœnæ & damni teneatur obnoxius . Nam illi
non erant culpabiles , qui juffa patroni viden-
tur effe complentes . Si autem fervus hoc do-
mino nefciente commiferit , cc. flagella fu-
fcipiat , & quod abftulerit , reddat . Si vero
confcio domino fervus hoc fecerit , ipfe do-
minus pro eo componat , ficut de ingenuis
fuperius eft comprehenfum .
III. FLS. GLS. RCDS. REX .
De reddendo talione , & compofitionis fum
ma pro non reddendo talione .
Quorundam fæva temeritas fævioribus pœ-
nis eft legaliter ulcifcenda : ut dum metuit
quifque pati quod fecerit , faltem ab illicitis
invitus abftineat . Quicunque ergo ingenuus
ingenuum pertinaciter aufus decalvare aliquem ,
aut turpibus maculis in facie vel cetero cor-
pore , flagello , fufte , feu quocunque ictu fe-
riendo aut trahendo malitiofe foedare vel ma-
culare , five quamcunque partem membrorum
trucidare præfumpferit , aut etiam ligaverit ,
vel in cuftodia aut in quocunque vinculo de-
tinuerit , feu ligari ab aliquo aut cuftodia vel
Tom. IV.
x Al. XX.
(1 ) Cui ponderofitas . ) Cangius in Gloffa-
rio: Hernia . Muratorius ad Legem LXXI. Li
bri VI. Liutprandi Regis Langobardorum ra-
tus eft , ponderofi nomine ibi eum intelligen-
dum effe , qui ex ictibus baculi ineptus ad gra-
diendum factus fuerit , & lecto teneri coactus .
LIB. VI. 135
vinculo mancipari præceperit , juxta quod alii
intulerit , vel inferendum præceperit , corre-
ptus a judice in fe recipiat talionem . Ita ut
is qui male pertulerit , aut corporis contu-
meliam fuftinuerit , fi componi fibi a præ-
fumptore voluerit , tantum compofitionis ac-
cipiat , quantum ipfe taxaverit , qui læfio-
nem nofcitur pertuliffe . Pro alapa vero , pu-
gno vel calce , aut percuffione in capite ,
prohibemus reddere talionem : ne dum talio
rependitur , aut læfio major aut periculum
ingeratur . Sed fi quis hæc fine periculo mem-
brorum aut aliqua læfione præfumptuofus in-
vel
tulerit , pro alapa x. flagella , pro pugno
calce xx, pro percuffione vero in capite , fi
fine fanguine fuerit , ab eo quem percufferit ,
I
xxx. flagella fufcipiat . Certe qui læfit , vel
lædendum dicitur inftituiffe , fi non ex priori
difpofito , fed fubito exorta lite & cæde com-
miffa , aliquo cafu id convicerit fe nolente
perpetratum fuiffe , pro evulfo oculo det fo-
lidos centum . Quod fi contigerit , ut de eo-
dem oculo ex parte videat , qui percuffus eft,
libram auri a percuffore in compofitione ac-
cipiat . Quod fi in naribus ita percuffus eft ,
ut nafum ex integro perdat , c. folidos per-
cuffor exfolvat . Si vero nafus ita collifus eft ,
ut pars turpata narium pateat , juxta quod de-
turpationem judex infpexerit , damnare non
morabitur percufforem . Quod etiam fimiliter
& de labiis vel auribus præcipimus cuftodiri .
Cui ponderofitas ( 1 ) facta fuerit , centum fo-
lidi dentur in compofitione . Qui manum
ex integro abfciderit , vel etiam quolibet ictu
ita percufferit , ut ad nullum opus ipfe pro-
defaciat , centum folidos percuffor compo-
nat . Pro pollice autem L. pro fequenti digi-
to XL. pro tertio xxx. pro quarto xx. pro
quinto x. folidos compofitionis exfolvat .
Quæ fcilicet fumma & de pedibus erit im-
plenda . Pro fingulis autem excuffis dentibus
duodeni folidi componantur , Qui caffos ( 2 )
alteri fregerit , & ex hoc qui percuffus eft
debilis apparuerit , libram auri percuffor com-
ponere procurabit . Et ifta quidem inter in
genuos obfervanda & implenda funt . Si ve-
to fervus hoc ingenuo fecerit vel etiam
ingenuum decalvaverit , in ejus poteftate tra-
dendus eft , ut fui fit arbitrii de eo facere
quod voluerit . Si certe ingenuus fervum al-
terius decalvaverit , aut decalvare jufferit ru
fticanum , det ejus domino folidos x. Si ve-
ro idoneum , c . flagella fufcipiat , & fupra-
dictam fummam c. folidorum fervi domino
coactus exfolvat . Quod fi qualibet corporis
parte fervum truncaverit , vel truncare juf-
ferit alienum , ducentorum flagelloruin icti-
M 2 bus
Rectius , meo quidem judicio , vocem circum-
fcribit Hifpanicus: A quien feren enas renes , que
lo fazen encorcobado .
(2 ) Qui caffos c. ) Hifpanicus : A quien le
quebrantaren la pierna , o le fazen de la fer
Coxo , receba una libra doro por emenda .
 136 LEGIS WISIGOTHORUM
bus verberetur , & alium ejufdem facultatis
& meriti fervum cum eodem > proprio do-
mino reddere compellatur . Quod fi de fu-
pra taxatis capitulis quodcunque libertus in-
genuo facere præfumpferit , pro eo quod æ-
• qualem ftatum non habet , & quod fecerit
fimiliter in fe factum recipiat , & centum
infuper flagellorum ictus extenfus accipiat .
Quod fi ingenuus in liberto hoc fecerit , ter-
tiam partem compofitionis , quæ de ingenuis
continetur exfolvat . Si fervus fervum in-
fcio domino decalvare five truncare præfum-
pferit , & quod fecit patiatur , & centum
Hagellis publice verberetur . Si vero fervus
domino nefciente ingenuum comprehendere
vel ligare præfumpferit , ducentis publice ver-
beretur flagellis . Quod fi cum domini vo-
luntate fervus hoc fecerit , ipfe dominus tan-
tundem , & pœnam & damna , quæ de in-
genuis in hac lege tenentur , fufcipiat . In-
genuus autem fi fervum alienum ligaverit in-
nocentem det domino fervi folidos tres ,
Nam fi fervus fervum ligaverit abfque vo
luntate domini fui , centum flagellis publice
verberabitur . Si certe confcio domino fuo
fervus hoc admiferit , idem fervi dominus
tres idemque folidos componere compellen-
dus eft . Tamen fi ingenuus fervum alienum
innocentem die ac nocte in cuftodia deti-
nuerit , vel ab alio fecerit detineri , pro uno
die tres folidos & pro una nocte fimiliter
tres folidos domino fervi componat : & fi
per plures dies id fervus ab ingenuo inno-
cens pertuliffe convincitur eandem trium
folidorum fummam per fingulos dies ac no-
tes ifdem ingenuus fervi domino coactus ex-
folvat . Ingenuus fane fi fervum alienum
fufte , aut flagello , vel quolibet ictu indi-
gnans percufferit , ut fanguis & livor appa-
reat , per fingulas percuffiones fingulos foli-
dos domino fervi perfolvat
aut fi gravis
percuffio fortaffe patuerit , per quam aut
mortem aut debilitationem qui percuffus eft
videatur incurrere , quantum pro tali re com-
ponere debeat , judicis æftimatio competen-
ter infpiciat . Si vero fervus in fervo talia
fecerit , idemque judex conftituat , quantum
vel a fervo vel ab ejus domino , juxta livo-
ris vel plagarum qualitatem , media pars de
ingenuis componi debeat . Servus tamen pro
præfumptione fua L. flagella extenfus accipiat .
Omnes autem fententiæ legis hujus tam in
viris , quam in fœminis obfervanda funt : ita
ut capitula , quæ in hac lege vel in aliis le-
gibus ad arbitrium judicis refervantur , ejus
inftantia celeriter terminentur . Quod fi ju-
dex amicitia corruptus vel præmio , juxta
æftimationem rei liberare neglexerit , neque
continuo ulcifcendum inftiterit , judiciaria
protinus poteftate privatus , ab Epifcopo vel
Duce diftri&tus , illi quem admonitus vindi-
care contempfit , fecundum quod iidem in-
fpexerint , juxta contemplationem ' de facul-
tate propria componere compellatur : quate-
1 FLS. RCDS .
LIB. VI.
nus ipfe fuarum rerum compulfus damna fu-
ftineat , qui voluntarius defendere recufavit
interpellantis injuriam ,
IV. ANTIQUA .
Si itinerantem quis retinuerit injuriofe
atque nolenter .
Si in itinere pofitum aliquis injuriofe fine
fua voluntate retinuerit , & ei in nullo de-
bitor exiftat , quinque folidos pro fua inju-
ria confequatur ille , qui retentus eft : & fi
non habuerit unde componat , ille qui eum
retinuerit, L. flagella fufcipiat . Quod fi de-
bitor illi fuerit , & debitum reddere nolue-
rit , fine injuria hunc territorii judici præ-
fentet & ipfe illud quod juftum eft ordi-
net . Quod fi fervus hoc fine juffione domi-
ni commiferit , centum ictus accipiat flagel-
lorum . Si autem domino jubente hoc fece-
rit , ad fuperiorem compofitionem dominus
teneatur obnoxius .
V. FLS . CHDS . REX. 7
Ut qui alteri ea intulerit, quæ legibus non
continentur , ea recipiat quæ feciffe
convincitur .
Non minoris eft noxa legum ftatuta ne-
fcire , quam fciendo prava committere . Qua-
propter quicunque hactenus vel poft hæc il-
licita perpetrans , aut leges nefcire fe dixe-
rit , aut in cujufpiam damno vel periculo il-
la præfumpferit excogitare vel agere , quæ
dicat in legibus non contineri ? atque ideo
non poffe reatui fubjacere : hujus rei cauffa
convictus præfumptor , ea continuo pericu
la , ignominiam , tormenta atque cruciatum ,
vel damna fuftineat , quæ alii intulit vel
inferenda molitus eft : atque infuper publice
c. flagellorum verberibus cæfus ad peren-
nem infamiam deformiter decalvetur .
VI. FLS . CHDS . REX .
Ne fit reus , qui percutere volentem
ante percufferit .
Non eft putanda refiftentis improbitas ,
ubi violenter confpicitur præfumentis auda-
cia . Quicunque ergo incaute præfumptuofus,
fufte vel gladio feu quocunque ictu , percu-
tere aliquem iratus voluerit , vel percufferit ,
& tunc idem præfumptor ab eo quem per-
cutere voluit , ita fuerit percuffus , ut mo-
riatur , talis mors pro homicidio computari
non poterit , nec calumniam patiatur qui
præfumentem percufferit . Quia commodius
erit irato viventem refiftere , quam fe poft
obitum ulcifcendum relinquere . Ille fane ,
qui prior contra quemlibet iratus eduxerit
gladium , quamlibet non percufferit , x. ta-
men folidos ei , quem percutere voluit , pro
præfumptione fola dare cogendus eft .
VII.
 LEGIS WISIGOTHORUM
VII. FLS. RCDS. REX.
Si fervus ingenuo fecerit contumeliam .
Quamvis idoneus fervus perfonæ nobili &
illuftri nullatenus indebite contumeliofus ( 1)
aut feditiofus præfumat exiftere , Quod fi fe-
cerit , quadraginta verberibus coram judice
fubjacebit . Servus autem vilior L. flagello-
rum itibus addicetur . Certe fi eadem per-
fona , ut fibi fieret contumelia , fervum prius
excitaverit alienum , fuæ negligentiæ impu-
tet , qui oblitus honeftatis & patientiæ , quod
merebatur a fervo excepit .
VIII. ANTIQUA :
Si ingenuus ingenuum percutiat .
Si quis ingenuus ingenuo vulnus inflixerit ,
ita ut continuo qui vulneratus fuerit , mo-
riatur , percuffor pro homicidio teneatur : &
fi qui percuffus fuerat , ftatim non extingua-
tur , percuffor deputetur in carcere , aut eer-
te fub fidejuffore habeatur : & fi evaferit
vulneratus , pro fola præfumptione der ei fo-
lidos xx. Aut fi non habuerit unde compo-
nat , cc. flagella publice extenfus fufcipiat ,
& extra hoc compofitionem vulneris imple-
re cogatur , ficut a judicibus fuerit æftimatum .
IX. ANTIQUA ,
Si ab ingenuo fervus debilitetur alterius .
Si quis ingenuus fervum alienum volens
debilitaverit , alterum paris meriti fervum
ejufdem domino dare non moretur , Illum
vero debilem fuo ftudio & fumptu ad cu
randum , donec recipiat fanitatem , retineat .
Poftea vero , fi fanari potuerit , pro vulnere
compofitio detur , prout juftum vifum fue-
rit . Ac fic poftea fervus domino reddatur in-
columis , & fuum fervum recipiat , Infuper
autem pro facti temeritate , ut cædem eva-
dat , pro eo quod fervum alienum vulnerare
præfumpferit , x. folidos domino fervi pere
folvat
X. ANTIQUA •
Si fervus percutiat ingenuum .
Si fervus ingenuo fine domini juffione per-
cuffionem intulerit , & ille exinde moriatur,
percuffor pro homicidio puniatur : & fi qui
percuffus fuerit ftatim non moriatur , ipfe
fervus continuo tradatur in carcerem . Et fi
evaferit vulneratus , ille qui percufferat , cc.
flagella fufcipiat . Dominus vero fi voluerit ,
pro fervo fummam compofitionis exfolvat ,
Tom. IV.
FLS, CHDS. a Al. Et ille debilitatum .
(1 ) Contumeliofus . ) Heineccius Elem. Jur.
Germ . antiqui Libro II. art. 103. fcribit , præ-
ter hanc legem , quæ de verbali injuria verba
facere videtur , Codicem Wifigothorum nihil
admodum de verbalibus injuriis fancire . Atta-
men in Hifpanico integer Libri XII. Titulus
LIB. VI. 137
quantum a judicibus fuerit æftimatum . Sin
autem noluerit , fervum pro culpa tradere
non moretur ,
XI. ANTIQUA ,
Și fervus fervum debilitet .
Si fervus fervo debilitationem intulerit
excepta vulneris compofitione , c, flagella fu-
fcipiat . Et fi exinde debilitatus agnofcitur ,
quantum deterior extiterit ipfe fervus , judex
poterit æftimare . Et fi ipfe dominus compo-
fitionem accipere noluerit , fimilem fervum
aut pretium fervi ab illo , cujus fervus eum
debilitavit , accipiat, & illum debilitatum 2 fer-
vum fibi ufurpet . Hoc ipfum etiam & de
ancillis præcipimus cuftodiri ,
TITULUS V. De cæde & morte hominum
1. FLS. GLS. RCDS . REX.
Si quis nefciens occiderit bominem .
Vicunque nefciens hominem occiderit
& nullum contra eum odium habue
rit , juxta Domini vocem reus mortis non
rit
erit . Non enim eft juftum , ut illum homi-
cidæ damnum aut pœna percutiat , quem vo
luntas homicidii non cruentat .
II. FLS. CHds. rex.
Si quis hominem , dum non videt ,
occiderit .
Si quis hominem , dum cum non videt
ftantem , venientem , vel prætereuntem igno-
rando occiderit : fi nulla occafio inimicitiæ
antea cum eo fuerit , & ille nolens homici-
dium admiferit , atque ante judicem hoc po-
tuerit approbare , fecurus abfcedat .
1
III. FLS. GLS. CHDS. REX.
Si quis impulfus occidat bominem .
Si quis aut cafu aut re quacunque impul
fus , vel præcipitatus , in alterum corruerit ,
hominemque occiderit , pro homicidio nec
damnis nec pœnis damnabilis erit . Si certe
homo impulerit alium , cujus impulfione illi-
fus perimat alterum , fi ille qui impulit ,
abfque mala voluntate hoc fecerit , auri li
bræ damnum habebit , quare læfionem vita-
re neglexerit .
M 3 IV.
finalis legitur , qui infcriptus eft : De los deno-
ftos , e de las palaoras odiofas ; ac magna ex par-
te de verbalibus injuriis agit . Sintne hæc fub
Gothis Regibus condita , an vero fequiori tem
pore Gothicis legibus addita , in medium re-
linquam .
 138 LEGIS WISIGOTHORUM
IV. FLS. GLS, RCDS. REX
Si quis alterum percutere volens , alte-
rum occidat bominem .
Quicunque exorta lite , dum eum cum quo
contendit , percutere quærit , alterum nolens
occiderit : quærendum eft, a quo cædes exor-
dium habuerit . Et fi ab alio , quem percuf
for voluit percutere , exortam cædem effe
conftiterit : ille qui concitavit litem , licet
evaferit percuffionem , quia tamen per ipfum
conftat homicidium effe commiffum , c. auri
folidos der . Ille vero qui percuffit , L. foli
dos reddar , defuncti nihilominus proximis
profuturos . Ideo enim ambo damnum habe-
bunt : quia ille volens aditum mortis dedit ,
ifte autem nolens mortem injecit .
V. FLS . GLS. RCDS. REX ,
Si bomo exorta cæde moriatur ,
Si exorta cæde ad faciendam pacem qui-
cunque ingenuus advenerit , & eum percuf
fione litis mori contigerit , atque ille qui per-
cuffit aut fuo facramento aut teftibus nume
ro & dignitate idoneis approbare potuerit ,
quod hoc ut fierer voluntatis ejus non fuit ;
quia percuffor nec percutere nec occidere vo-
luit , libram tantum auri parentibus perfol-
vat occifi . Similiter & qualecunque vulnus
tali cafu fieri provenerit , tertiam partem
compofitionis qui percuffit exfolvat . Quia
mors ejus inulta effe non debet , qui pacis
præmium ut conferret advenit .
VI . ANTIQUA .
Si dum levis injuria infertur , bomici
dium committatur .
Si dum quis calce , vel pugno , aut qua-
cunque percuffione injuriam conatur inferre ,
homicidii extiterit occafio , homicidio pu-
niatur .
VII. FLS. GLS, RCDS. REX.
Si jocans aut indifcretus occidat bominem ,
Quicunque incautus , aut indifcretus , aut
jocari volens , aut in multitudine cujufcun-
que rei ex improvifo ictu noxium admittens
percuffiffe atque occidiffe quempiam videa-
tur, cum aut facramento aut teftibus convi-
&tum fuerit , quia id difpofito malitiæ fpiri-
tu , aut nocendi voluntate commiffum non
fuit , non quidem erit percuffor vel homici-
, vel morte damnabilis : quia mor-
dio infamis ?
1 Pith. competenti.
( 1 ) Præfumptione crudelium dominorum , ) A-
pud veteres Romanos difcipline feverioris exer.
citio animo deliberato ufque ad necem fævie-
batur in fervos ; quæ tamen licentia legibus
Imperialibus coercita fuit . Apud Barbaros jus
LIB. VI,
tuum voluntarie non occidit . Quare tamen
indifcrete percuffit , nec vitare cafum ftuduit,
libram auri proximis occifi perfolvere procu
rabit , & quinquaginta flagellorum ictibus ya-
pulabit ..
VIII, FLS, GLS, RCDS. REX,
Si quis per incautam difciplinam oce
cidat bominem .
Quemcunque difcipulum , in patrocinio aug
in fervitio conftitutum , fia magiftro, patro
1
no vel domino incompetenti & indifcreta
difciplina percuffum fortaffe mori de flagello
contingat , cum nihil ille qui docet aut cor-
ripit , in hunc invidiæ aut malitiæ habuerit ;
qui cecidit , homicidio nec infamari poterit
nec affligi . Quia dicente Dei facra fcriptu
ra: Qui difciplinam abjicit , infelix erit
IX. FLS . GLS. RCDS. REX.
Si ingenuus fervum cafibus præfcriptis
occidat .
Si ingenuus fervum non voluntate , fed fu
prafcriptis cafibus diverfis occiderit , medietas
compofitionis , quæ eft de ingenuis conftitu
ta , erit a percuffore domino fervi reddenda .
X. FLS. GLS. RCDS. REX.
Si fervus ingenuum cafibus præfcriptis
occidat .
Si fervus ingenuum non voluntate , fed fu,
prafcriptis cafibus diverfis occiderit , eam com
pofitionem exfolvat , quam de ingenuis cafu
Occidentibus fuperior fententia taxat . Quod
fi dominus pro fervo componere noluerit
mox fervum tradere oportebit ,
XI, ANTIQUA ,
Si bomo voluntarie occidatur ,
Omnis homo fi voluntate , non cafu occi
derit hominem , pro homicidio puniatur .
XII. FLS. CHDS, REX.
Ne domini extra culpam fervos fuos oc-
cidant : fi ingenuus occidat
ingenuum .
Si criminis quifque reus , vel nefandi con-
filii focius , nequaquam debet indemnis re-
linqui , quanto magis qui ex ftudio malitiæ
temeranter homicidium dinofcitur perpetraf-
fe ? Ideoque , quia fæpe præfumptione crude-
lium dominorum ( 1 ) extra difcuffionem pu-
bli-
aliquod vitæ & necis in fervos dominis compe-
tiiffe edocemur ex Tacito cap. XXV . Verbera .
re fervum , ac vinculis & opere coercere rarum...
Occidere folent , non difciplina , & feveritate ,
fed impetu , & ira , ut inimicum , nifi quod im
pu-
 LEGIS WISIGOTHORUM
blicam fervorum animæ perimuntur , extir
pari decet hanc omnino licentiam , & hujus
legis ab omnibus perenniter adimpleri cen-
furam : fcilicet ut nullus dominorum vel do-
minarum , fervorum fuorum vel ancillarum ,
feu quaruncunque perfonarum , extra publi-
cum judicium quandoquidem occifor exiftat.
Sed fi talis fervus ( 2 ) vel ancilla , feu qui-
cunque , crimen admiferit quo poffit
mortis debitam damnationem excipere , eum-
que dominus vel domina propter aliquod
peffimum facinus occiderit , vel occidendum
præceperit , dum hoc ad cujufcunque judicis
cognitionem pervenerit , confeftim ipfe do-
minus dominave ad judicium ire cogendi funt ;
qualiter per probationem fervorum vel an-
cillarum fibi fuo facramento confirment , quod
tale facinus admiferint unde digni effent
mortis ultione percelli . Nam fi ex difpofito
malitiæ , fervum fuum vel ancillam , feu per
fe , feu per alium quemlibet extra publicum
examen occidere quicunque præfumpferit , pro
facti hujus temeritate libram auri fifco per-
folvat , atque infuper perenni infamia deno-
tatus teftificari ei ultra non liceat . Qui
vero alienum fervum yel ancillam ex delibe-
ratione fuæ voluntatis occiderit
? vel occi-
dendum præceperit , duos ejufdem meriti fer-
vos feu ancillas , occiforum dominus, de fa-
cultate homicide confequuturus eft : homici
da tamen fecundum fuperiorem ordinem pe-
rennis exilii pœnam indubitanter excipiat .
Nam fi dominus fortaffe vel domina , in an
cilla yel fervo , tam proprio quam extero ,
vel incitatione injuriæ vel ira commotus ,
dum difciplinam ingerit , quocunque ictu per-
cutiens homicidium perpetraverit , & vel te-
ftibus probari potuerit , vel certe facramento
fuam confcientiam expiaverit , nolendo tale
homicidium commififfe " ad hujus legis fen-
tentiam teneri non poterit . Veruntamen fi
fervi vel ancillæ , inftituentibus vel confen-
tientibus dominis , in confervis fuis vel qui-
bufcunque perfonis dixerint fe homicidium
perpetraffe , & per exactionem tormentorum
cofdem dominos fuos talia fibi conftituiffe ta-
pune . Adde Potgieffer de fervis Lib. II. cap.
1. De Pruffis narratur , quod fervos , claudos ,
cocos , morbo confectos , neci tradere foliti fo-
rent . Confule eundem in Prologo N. XLVIII.
Sed hoc forte ex præfumpta pietate , quam Bar-
baræ quædam gentes etiam in liberos homines
fenio , vel infirmitate oppreffos exercere con-
fueverant ; ut fcilicet violenta morte perfuncti
alterius vitæ languores effugere , gaudiis perfrui
valerent . Repete hac de re dicta in Monito ad
Leges Frifionum , Thoringorum , & Saxonum
Vol. III. huj. Collect.
(2 ) Sed fi talis fervus &c. ) Hic , & fequens
legis articulus ufque ad verba , non liceat >
haud modice variant in Hifpanico , ubi fic exa-
rati leguntur : Mas fi el fervo , o la ferva fi
xier tal pecado , porque deve prender morte , man-
tinente fu fenor del , o aquel que lo quifier acu-
far , lo diga al juiz da quela tierra, o alfenor,
e pues que lo dixer , fi el pecado fur demoftra
LIB. VI. 139
xaverint ; fervi quidem vel ancillæ talia per
petrantes , centenis flagellis publice verbe-
randi funt , ac turpiter decalvandi . Eorum
vero domini > fi juraverint nil tale ordinaf
fe , ad legis hujus fententiam nullatenus te-
neantur . Atque illi qui fuos confervos occi-
derint , in poteftate domini fui eorum cauffa
confiftat , ut faciendi de eis quod voluerint
licentiam habeant . Si vero alienum quis oc-
ciderit fervum ei procul dubio traditurus
eft , cujus fervum vel ancillam dinofcitur oc-
cidiffe . Quæcunque autem perfona ingenua
propter furti rapacitatem in itinere vel do-
mi pofitum quenquam infidians occidiffe de-
tegitur , homicida continue pro homicidio
puniatur . Et quoniam confilio quifque vel
juffu homicidium faciendum infiftens , noxior
judicandus eft quam ille qui homicidium
‫܂ܕ‬
opere perpetravit id fpecialiter conftituen-
dum oportuit , ut excepta cauffa fervorum ,
de quibus fupra taxatum eft : fi ingenuum
vel ingenuam , per fervum vel ancillam , do-
minus dominave occidendum præceperit , &
per difcuffionem apud judicem talia de do-
minis fuerint manifefte confeffi , fi hoc per
fi hoc
legitimum teftem firmare nequiverint , fer-
vis fuper dominis fuis credi non oportebit ,
Sed ipfi tunc domini , qui talia juffiffe di
cuntur , coram judice fe fuo facramento in-
cuntur
nocentes reddere non morentur . Ipfi vero
qui homicidium feciffe confeffi funt , aut pro
homicidio puniantur , aut occiforum parenti-
bus vel propinquis tradantur , ut quod de eis
facere voluerint habeant poteftatem . Quod
fi domini eorum jurare nequiverint , fervus
procul dubio vel ancilla tam noxia perpe-
trantes , ducentenis verberati flagellis , turpi-
ter etiam decalvandi funt . Domini vero ,
quibus jubentibus tale nefas admiffum eft ,
capitali fe noverint fupplicio perimendos .
Nam fi ingenui quilibet ex communi confi-
lio homicidium perpetrare deliberaverint , illį
qui fortaffe percufferint , aut quocunque ictu
hominem interfecerint , morte damnandi funt,
Illi vero qui cum eis confilium habuiffe re-
periuntur , quamvis non percufferint , propter
ini-
do , el fervo prenda morte por el juiz , o por fo
fenor , en tal manera que si el juiz lo quifier
jufticiar de morte , meta en escrito aquelo , porque
lo condemna : e fi el fenor lo quifier fer ma-
tar , o lo quifier gardar de morte , fea en fo po-
der . E fi el fervo , o la ferva por moy mal afa-
miento contraftando a fo fenor , fil fiere con arma,
o con piedra , o con otra cofa , o afmar de lo fe-
rir , e el fenor fe quifier defender , fi en aquela
fana luego matar el fervo , o la ferva , non deve
fer tenudo del omecio , fi aquelo deve fer pro-
vado por teftimonios de los fervos , e de las fer-
vas , que estavan delantre , e por el facramento
del fenor , que lo mato . Mas fi el fenor , o la
Senora mata fo fer o , o fua ferva por crueldat ,
fi non furen condenados por lo juiz , el que lo
matar , por la locura que fixo , deve fer echado
fuera della tierra por siempre , e deven aver fu
bona les mas propincos de fo linage .
 LEGIS WISIGOTHORUM
140
iniquum tamen confilium , ducentorum fla-
gellorum ictus publice extenfi , & decalva-
tionis fœditatem paffuri fint , atque infuper
proximis occifi parentibus quinquagenos fo-
lidos componere compellantur . Aut fi non
habuerint unde componant , perenniter fer-
vituri tradantur .
XIII. FL. GLS. EGIGA ! REX .
Ne liceat quemcunque fervum fuum vel
ancillam quacunque corporis parte
truncare .
Præcedentium non vitia fed virtutes emu
lando conlectas , invenimus hanc legem ju-
ftiffime editam , injufte abrafam . Et ideo ne
humanis exceffibus turpanda imaginis Dei
frena laxentur , IN NOMINE DOMINI ,
EGO FLAVIUS EGIGA REX , ipfis ver-
bis , ipfifque fententiis illo dudum eam ite-
rum ordine introduxi , quo dudum illam præ-
viam judicii
quæ fic principalis
incipit auctoritas
. Superiori quidem collocavit
lege , do,
minorum indifcretam fævitiam a fervorum
occifione privavimus . Nunc etiam ne ima-
ginis Dei plafinationem adulterent , dum in
fubditis crudelitates fuas exercent debilita
tionem corporum prohibendam oportuit . Ideo
decernimus , ut quicunque dominus domina-
ve , abfque judicis examinatione , & mani-
fefto fcelere fervo fuo vel ancillæ manum ,
nafum , labium , linguam , aurem etiam vel
pedem abfciderit , aut oculum evulferit , feu
quamcunque partem corporis detruncaverit ,
aut detruncare vel extirpare præceperit , trium
annorum exilio fub poenitentia relegetur apud
Epifcopum , cujus in territorio aut ipfe ma-
nere , aut factum fcelus effe videtur . Omnes
vero facultates ipfius , fi filios habuerit , qui
tamen non fint fceleris ejus participes , tuean-
tur atque gubernent , reddituri cum redierit
rei domino rationem . Si certe filii legitimi
defuerint , aliis parentibus ita judex faculta-
tes ejus cuftodiendas committat , qualiter cum
redierit , de rebus fuis ratio illi reddatur .
Sin autem nullus de proximis fuerit , judex
ipfe curam habebit , qualiter cuncta gubernet
atque confervet , & de eifdem rationem po-
ftea reddat .
XIV. FLS. CHDS. REX.
Ut bomicidam cunctis liceat accufare .
Si homicidam nullus accufet , judex mox
ut facti crimen agnoverit , licentiam habeat
corripere criminofum , ut pœnam reus exci-
piat ,, quam meretur . Nec enim propter ac-
cufatoris abfentiam , aut aliquod fortaffe col-
ludium fceleris , debet vindicta differri : fed
tam uxor mortem mariti , fi quid noxium
ab alio forte pertulerit , quam etiam mari-
tus fi fimile aliquid uxorem pati conti-
gerit , licitum habebit inquirere , & juxta
qualitatem criminis legaliter ulcifcendum in-
fiftere . Ita ut fi manente adverfus reum ta-
* Pith. RCDS. a Al. fententias Pracepilla
LIB. VI.
li intentione , maritus & uxor vitam finie.
rint > & imperfectam cauffam reliquerint ,
eorum filii feu propinqui , quibus ad capien
dam hereditatem legitima fucceffio compe
tir , accufare reum vel homicidam , ac ficut
parentes facere poterant , inftanter perfequi
habeant poteftatem . Nec enim dignum eft ,
parentum aut propinquorum habere faculta
tem , fi non reus vel homicida debitam fen-
tentiam condemnationis excipiat . Quod fi
judex admonitus hujus rei vindex effe diftu-
lerit , & dilatans accufantes ad regiam co
gnitionem ex hoc querela pervenerit , fciat
fe pro mortuo , quem vindicare noluerit
medietatem homicidii , hoc eft , CCL. folidos
petenti effe daturum . Facultates fane ejus ,
qui pro fuo fcelere eft puniendus , non an-
te cuiquam ufurpare conceditur , nifi per ju
dicium ultionis ex lege fententia detur .
XV, FLS. CHDS . REX.
Quod & proximis extraneis homicidam
conceditur accufare .
Cum ceterorum criminum reos pœnas fem-
nefas
per oporteat excipere quas merentur ,
effe putandum eft homicidas unquam inde-
mnes relinquere , quos feveriori magis con-
decet atrocitate puniri . Ne ergo poffit eva
dere homicida quod fecit aut aliquis fce-
lus ejus præfumat forfitan excufando celare ,
primo proximis occifi conceditur licentia ac-
cufandi . Quod fi iidem proximi ad quæren-
dam defuncti mortem aut tepidi fuerint 2
aut forte diftulerint , tunc accufandi homi-
cidam omnibus generaliter , tam aliis paren-
tibus , quam externis 2 aditum pandimus .
Ita ut qui homicidam fraudulenter excufare
conatus fuerir , vel defendere , commodum
quod propterea fuerat confecutus , in duplum
compellatur accufatori perfolvere . Nam ho-
micidii reus nunquam poteft effe fecurus
cum contra eum accufationem deferre nulli
penitus licentia denegetur .
XVI. FLS. CHDS . REX.
Și homicida ad Ecclefiam confugiat .
Non fumus immemores , de homicidis ha
&
tenus atque maleficis diverfas quidem le
gum fententias præceffiffe , 2 & juxta quali-
tatem fceleris poenas effe propofitas , quas
unufquifque eorum merebatur excipere . Ta-
men quia nequitiæ hujus auctores , quantum
tantum ad
in malis amplius prompti funt
evadendum fupplicium occafiones fæpe præ-
tendunt : ac fe plerumque bafilicarum Dei
defenfioni committunt , qui contra divinum
præceptum fcelera perpetrare non metuunt .
Ideoque quia nunquam debet hoc fcelus inul-
tum relinqui , quod & vitam perimit , &
quorundam mentes ad deterius frequenter im-
pellit , hoc omne per ævum manfurum da-
mus edictum: Ut quemcunque homicidam
feu maleficum lex puniri præcipit , & præ-
terea
 LEGIS WISIGOTHORUM
terea qui ex fuo difpofito , vel malæ volun-
tatis affenfu , tale nefas committit , nulla
hunc occafio nullaque unquam ab hac fen-
tentia poteftas excufet . Sed etiamfi contige-
rit eum ad altare fanétum fortaffe confuge-
re, non quidem præfumat eum abfque con-
fultu facerdotis perfequutor ejus abftrahere .
Confulto tamen facerdote ac reddito facra-
mento , ne eundem fceleratum publicæ mortis
pœna condemnet , facerdos eum fua intentio-
ne ab altari repellat , & extra chorum pro-
jiciat : & fic ille , qui eum perfequitur , com-
prehendat . Cui ab ecclefia ejecto , non alias
mortiferas inferat poenas , fed in poteftate pa-
rentum , & eorum cujus propinquus occifus
fuerit , contradendus eft : ut excepto mortis
periculo , quicquid de eo facere voluerint ,
licentiam habeant . Quatenus dum malorum
pravitas confpicit conftituta fibi fupplicia præ-
terire non poffe , vel metu faltem territus a
malis abftineat , quem malæ voluntatis inten-
tio ad illicitum facinus fponte fæpe
fæpe præ-
præ-
cipitat
XVII. FLS. GLS . RCDS . REX.
De parricidis , & eorum rebus .
Dum nullum homicidium voluntate com-
miffum noftris legibus relinquatur inultum ,
& illum magis oporteat mortem excipere ,
qui confanguinitate proximum præfumpferit
occidere : proinde hoc omne per ævum pro-
mulgamus edictum , ut quicunque parrici-
dium fecerit , hoc eft , patrem aut matrem ,
feu fratrem aut fororem , vel quemcunque fi-
bi propinquum , propofito vel intentione pra-
væ voluntatis occiderit , confeftim compre-
henfus a judice eadem morte puniatur , qua
ipfe alium punire præfumpferit . Ita ut fi vir
five mulier fit , qui parricidii crimen admi-
ferit , fi filios non habuerit , omnis parricida
hereditas ad heredes & propinquos occifi per-
tineat . Si vero filios de alio conjugio habue-
( 1 ) Vel quemcumque confanguinitate . ) Nul-
lum ergo difcrimen inter occiforem patris ,
aut matris , atque necatorem propinqui , aut
confanguinei cujuslibet ; cum eodem contextu
ut parricida cenfeatur atque puniatur bujus
criminis reus . Quæ doctrina conformis eft in-
terpretationi Aniani ad Legem de Parricidiis
Codic. Theodof. Lib. IX. Tit. XV.
(2 ) Morte dampnetur .) Parricidis jure Roma-
no infligebatur poena culei . Cod. Theod. loco
in præcedente nota relato . Aniani interpreta-
tio certe pro Romanis condita fub Gothorum di-
tione degentibus eandem pœnam conftituit :
facto de coreis facco , qui culeus nominatur , in
quo cum miffus fuerit , cum ipfo etiam ferpentes
claudantur: fi mare vicinum non fuerit , in
quolibet gurgite projiciatur &c. Capitula Ifidoro
Juniori Epifcopo Hifpalenfi attributa , in qui-
bus plurima dogmata Ronani Juris traduntur,
ex Tiliana editione hæc habent fub finem : Cu
loum .. . eft uter ex corio factus , in quo parri-
cide cum fimia , & gallo , ferpente inclufi in
mare præcipitantur . Hæc præ cæteris fingilatim
notavi , quia idem recentius adhuc in Hifpa
nia fervari fcribit Villadiego, qui anno MDC.
Gothicum Codicem edidit . " Parricidii poena
LIB. VI. 141
rit , medietas facultatis ejus filiis occifi pro-
ficiat , & medietas filiis parricidæ , fi tamen
in fcelere patris aut matris confcii non fue-
rint approbati . Nam fi confcios eos fcelus
parentum habuerit , omnis parricidæ heredi-
tas filiis occifi proficiat . Quod fi neque par-
ricida neque occifus filios reliquerint , tunc
omnem facultatem parricidæ , parentes occifi
aut propinqui fibimet in omnibus vindica-
bunt : vel proximi , qui ejus mortem ulci-
fcendam inftiterint , juri fuo applicare non
dubitent .
XVIII. ANTIQUA NOVITER EMENDATA ,
De his qui proximos fanguinis fui
occiderint .
feu ma-
Si pater filium , aut filius patrem ,
ritus uxorem , aut uxor maritum , aut ma-
ter filiam , aut filia matrem , aut frater fra-
trem , aut foror fororem , aut focerum ge-
ner , aut generum focer , vel nurus focrum ,
aut focrus nurum , vel quemcunque confan-
guinitate ( 1 ) fibi proximum , aut fuo gene-
ri copulatum occiderit , morte dampnetur ( 2 ) .
Quod fi propter hoc ( 3 ) homicida ad Ec-
clefiam vel altaria fancta concurrerit , in po-
teftate parentum vel propinquorum occifi tra-
dendus eft : ut falva tantum anima , quicquid
de eo facere voluerint , habeant poteftatem .
Omnem vero fubftantiam fuam heredibus oc-
cifi , juxta legis fuperioris ordinem , jubemus
addici , aut etiam fifco , fi heredes proximoś
occifus non reliquerit , fociari . Nam homici
da nec facultatibus fuis liberatus utetur , e-
tiamfi pœnam mortis evadere mereatur .
XIX. ANTIQUA .
Si a proximo Janguinis cafu proximus
occidatur .
Si pater filium , aut mater filiam , aut fi-
lius patrem , aut frater fratrem , aut quemli-
bet
eft , quod parricida mittatur vivus in culeo ,
vel arca cum cane vivo , & cum vipera , fi-
mia , & gallo , & fic projiciatur in flumine . Et
ita vidi in hac regia curia obfervari pluries ,
maxime in marito necante uxorem fuam , &
e contra in uxore , quæ maritum fuum interfe
cerat , & etiam in matre , quæ filiam fuum in-
fantem fuffocavit . Verum eft , quod priufquam
prædicta animalia introducantur in culeo cum
delinquente ipfo , funiculo fuffocatur , ut natu
raliter moriatur . ,, Villad. Comment. in hunc
locum . At vero num eadem poena fub Gothis
regibus edito Codice infligeretur , codex non
exprimit , nec ego exprimere aufim .
(3 ) Quod fi propter hoc &c. ) Hinc ufque ad
finem legis hæc Hifpanicus habet : E fipor ven-
tura el que lo mata fuyr a la Iglesia , y el Rey ,
o lo Senor lo quifier librar de morte por piedat ,
erviilo por fiempre fora de la tierra , e toda Jua
bona daquel que lo mato ayanla fos herederos del
morto , affi como es departido ena otra ley de fu-
fo : e fi el morto non ovier nengun pariente , aya
la bona daquel defterrado , el Rey : ca aquel que
fizo el pecado , maguer que non prend à morte ,
non le deve fincar la bona .
 142 LEGIS WISIGOTHORUM LIB.
bet fibi propinquum , gravibus coactus inju-
riis , aut dum repugnat , occidit : & hoc ido-
neis teftibus , quibus merito fides poffit adhi-
beri , apud judicem potuerit approbare , quod
parricidium , dum propriam vitam tuetur ,
admiferit , fecurus abfcedat , nec ullum vitæ
periculum , aut difpendia facultatum , vel
tormenta formidet , illa difcretione fervata ,
quæ in cunctis cafibus eft de humicidis con-
ftituta .
LEGIS WISIGOTHORUM
LIBER SEPTIMUS
DE FURTIS ET
TITULUS I. De Indicibus furti ,
I,
De indice, & bis quæ indicare dicuntur ,
Udex reum qui accufatur antea non tor-
queat , quam ille qui accufat , fi indi-
J cem præfentare noluerit , fe per placi-
tum trium teftium roboratione firma-
tum ea conditione conftringat , ut fi is qui
accufatus eft , manifeftis indiciis innocens com-
probatur , ipfe poenam , quam alii intendit ,
excipiat: & tamen poftquam innocentia pa-
tuerit accufati , accufator a judice diftringa-
tur , ut pro agnofcenda rei veritate , indicem
præfentet invitus . Quem fi præfentare nequi-
verit , faltem quis fit ex nomine manifeftet,
ut diftrictus a judice vera convincat effe quæ
indicavit . Quod fi eum ipfe index per ali-
cujus potentis defenfionem aut patrocinium ,
feu metu regiæ poteftatis difcuffioni fuæ præ
fentare non potuerit , ad regiam id cognitio
nem , fi prope eft , deferre procuret . Si au-
tem longe eft , Epifcopo vel judici renun-
tiet ( 2 ) , ut eorum major auctoritas , hunc
judicio faciat præfentari . Quod fi neglexerit
nuntiare , de propria judicis facultate , omne
quod periit , juffu Principis vel Epifcopi atque
judicis , querelanti reftituatur . Index autem
fi non potuerit probare quod indicavit , pro
omni fatisfactione teneatur obnoxius . Quod
fi rei cauffa eft : fi ingenuus eft , cum infa-
mia novecuplam , fervus vero fexcuplam com-
pofitionem exfolvat , & centum infuper fla-
gella idem fervus accipiat . Quod fi idem
ingenuus unde componat non habuerit , & ei
quem infamare tentavit , & ei cui mentitus
cft , pariter ferviturus tradatur . Servus vero
Pith. judex. a Simpla tantum .
(1 ) Poft hanc legem alia additur in Hifpa-
nico tertio ( nefcio quo fato ) repetita ex ea ,
quam tradidimus in nota ad Librum II. Tit.
¡V. Leg. 12.
VI.
XX. FLS. GLS . RGDS . REX ,
Si fervus fervum cafibus præfcriptis
occidat .
Si cunctis fuprafcriptis cafibus , fervus fer-
vum occidiffe detegitur , omnem compofitio-
nis fummam , quæ de cafu tali eft occifione
taxata , fervi dominus ex medietate domino
fervi perfolvat . Quod fi pro eo fatisfacere
contemnat , fervum fine dubio tradat . ( 1 )
FALLACIIS ,
fi compofitionem pro fe exfolvere non po
tuerit , aut fi noluerit pro eo fatisfacere do
minus , fervum pro reatu tradere non moretur ,
II. ANTIQUA .
De non credendo indicanti fervo , nifi
cum domini teftimonio ,
Si fervus fine confcientia domini fui aliquid
indicaverit , aliter rei non credatur , nifi do
minus pro perfona fervi teftimonio fuo dixe,
rit effe credendum , de honeftate mentis ejus
proferens teftimonium verum ,
III. ANTIQUA •
Si index furti fit confcius .
Si index furti confcius comprobatur , nul-
lam poenam incurrat , fed dampnum abfolu-
tionis evadat . Mercedem vero pro indicio
non requirat , cui fufficere debet , ut fecu-
rus abfcedat . Qui fi forfitan rem quæ furtim
ablata eft , cum furti ipfius conforte divife-
rit , quæ in portionem fufcepit , & apud fe
2
retinuit , fumpta tantum reſtituat .
IV. ANTIQUA .
De mercede indicis .
Si quis furem prodiderit , fi tamen furti
ipfius confcius non eft , non plus pro indicio
accipiat , nifi quantum res valuerit , quæ fur
tim ablata eft : fi tamen domino rei compo-
fitio fuerit exfoluta . Sin autem talis fit for-
taffe conditio , ut neceffe fit illum qui fur
probatur occidi , & nihil de ejus facultatibus.
inveniatur : aut fi fervus fuerit , & dominus
fervi fubftantiam ejus fuæ vendicet potefta
ti ,
( 2 ) Epifcopo vel judici renuntiet . ) Hifpani-
cus : Digalo al Bifpo , o al Senor de la tierra .
Anne pro judici legendum Duci?
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB . VII. 143

ti , & in compofitionem qui perdiderit res conftitutum , qui illicita perpetraffe dinofci-
fuas , nihil fuerit confecutus : tunc tertiam tur . Quod fi poft datam libertatem hoc fe-
partem de reperta re , pro mercede indicii cerit , ita ut fervus & compofitionem & cen-
confequatur , & delator nil amplius jam re- tum flagella fuftineat . Quod fi tale factum
quirat . non fuerit , propter quod fervituti tradatur ,
V. ANTIQUA , in libertate accepta nihilominus permaneat .

Si innocens in quocunque crimine accu- III. ANTIQUA .

Jetur ab indice .
Quicunque accufatur in crimine , id eft ,
veneficio , maleficio , furto , aut quibufcun-
que factis illicitis , accufator ejus concurrat
ad Comitem civitatis , vel judicem , in cu-
jus territorio eft conftitutus : ut ipfi fecundum
legem cauffam difcutiant : & cum cognove-
rint crimen admiffum , reum Comes & judex
comprehendant . Et fi capitalia non admife-
rit , tunc ei cui reus et , aut componere
compellatur , aut fi non habuerit unde com-
ponat , ferviturus tradatur . Si vero innocens
approbatur , de judicio fecurus abfcedat . Ille
vero qui accufavit , & pœnam & dampna
fufcipiat , quæ debuit pati accufatus , fi de
crimine fuiffet convictus . Comes tamen, aut
judex nullum difcutere folus præfumat , ne
aliquod poffit effe colludium , ut innocens
fortaffe tormenta fuftineat . Prius tamen pœ-
næ non fubjaceat , quam aut fub præfentia
judicum manifeftis probationibus arguatur ;
aut certe , ficut in aliis legibus continetur ,
eum accufator infcribat : & fic in præfentia
judicum fuperius nominatorum quæftionis agi-
tetur examen ,
TITULUS II. De furibus & furtis .
I. ANTIQUA .
Ut exponat quid quærit , qui furtivam
rem fe quærere dicit .
Si fervus ad alium dominum tranfiens ,
quodcunque committat illicitum .
Si fervus dum ad alium dominum tran-
fiens , aliquid de rebus prioris domini invo-
laverit , aut abftulerit , feu quodcunque aliquid
damnofum intulerit , dum pro crimine cupi-
ditatis cupit addici , difcutiatur a judice : &
fi hoc crimen admififfe convincitur , pofte-
rior dominus , fi voluerit , pro fervo dam-
pnum compofitionis exfolvat . Certe fi nolue-
rit ; fervus , fecundum criminis qualitatem ,
tradatur ad pœnam .
IV. ANTIQUA .
Si ingenuus cum fervo alieno faciat
furtum.
Si quis ingenuus cum fervo alieno in cri
mine inventus fuerit , ut furtum forfitan fa-
ciant , & aliquid rapiant , aut illicitum quod-
cunque committant ; fecundum fuperiorem
legem medietatem ejufdem compofitionis ex-
folvant , ita ut ambo publice fuftigentur . Et
fi noluerit dominus pro fervo fatisfacere ,
ipfum fervum pro compofitione tradere non
moretur . Quod fi capitalia forte commife-
rint , fimul fervus cum ingenuo morte dam-
pnetur .
V. ANTIQUA •
Si dominus cum fervo fuo faciat furtum .

Ui rem furtivam requirit ( 1 ) , quid Si dominus cum fervo fuo ad furtum fa-

Q quærat judici occulte debet exponere , ciendum ierit , hanc compofitionem non fer-
ut oftendat per manifefta figna , quid perdi- vum fed dominum implere jubemus . Ita ta-
dit : ne veritas ignoretur , fi non evidentia men ut dominus ejus juxta leges centum fla-
figna monftraverit . gellis fuftigetur . Servus autem ideo erit in-
dempnis , quia domini jubentis obedivit im
II. ANTIQUA , periis .
VI . ANTIQUA •
Si fervus ante datam , feu poft datam
libertatem faciat furtum . Si fervus alienus fuadeatur ad illicita
facienda .
Si quis in fervitio conftitutus furtum ad-
miferit , & poftea a domino fuo fuerit ma- Si quis fervum alienum ad furtum facien-
numiffus , illa quæ antea admiferat , ad dam- dum , aut alias ad quafcunque res illicitas
pnum domini non pertineant ; fed ipfe ficut committendas , vel etiam adverfus fe ipfum
fervus poenam & dampnum legibus fufcipiat forte perfuaferit , ut domino ejus perditio-
nem

(1 ) Requirit . ) Mos nempe erat , ut damnum Iwi . Quare antiquiffimus effe videtur , & a
paffus ex furto jus haberet ingredi domum , vetuftis Celtis & Scythis derivatus , cum tam
in qua rem furatam extare fufpicio effet , ad femote & diffite gentes , inter quas aut vix
rem ipfam perquirendam . Quo de more jam ullum , aut penitus nullum in civilibus rebus
verba fecimus ad Leg. Burgund . Tit. XVI. extabat commercium , in hunc eundem morem
lege I. Huc tantum addendum , morem ipfum confpirarent ; imo & in eo exequendo circum-!
veteribus Gothis cum Græcis , Ronanis , Ger- fpectiones quafdam fervarent , quæ maximam
manis , Norvegis communem fuiffe , ut addu- inter fe fimilitudinem præfeferant . Qua de re
&is teftimoniis oftendunt Loccenius Antiq. vide citatos Scriptores .
Sveogoth. Lib. II. c. 6. & Ihre Gloffarium V.
 LEGIS WISIGOTHORUM
144
Hem exhibeat , quo facilius cum per malam
& iniquam perfuafionem ad fuum fervitium
fraudulenter addicat , & fraus ipfa judicis fue-
rit inveftigatione detecta : dominus fervi nec
fervum perdat , nec ullam calumniam perti-
mefcat . Sed ipfe cujus colludio vel fuafione
fervus crimen admiferat , ut eum fibi per ali-
quam occafionem ad fervitium potuiffet ad-
dicere ; ipfi ejus fervi domino , quantum ille
involaverit , aut quantum culpabilem rem
admiferit , feptuplam compofitionem implere
cogatur . Ipfe autem fervus in conventu pu-
blice centum flagella fufcipiat , pro eo quod
dominum fuum defpiciens infidianti confen-
ferat , & fic poftmodum domino fuo fervus
reddatur .
VII. ANTIQUA .
De bis qui cum furibus confcii fuerint .
Non folum ille qui furtum fecerit , fed
etiam quicunque confcius fuerit , vel furtim
ablata fciens fufceperit , in numerofurantium
habeatur , & fimili vindi& tæ fubjaceat ,
VIII. FLS. GLS. RCDS . REX,
Si de fure quis nefciens comparaverit ,
Univerfam rem nulli ingenuo liceat de in
cognito homine comparare , nifi certe fide-
jufforem adhibeat cui credi poffit , ut excu-
fatio ignorantiæ auferatur . Quod fi aliter fe-
cerit , qui comparaverit , a judice diftri&tus
auctorem præfentet infra tempus fufficienter
a judice conftitutum . Et fi fur ipfe habue-
rit unde compofitionem exfolvat , integram
aut fimilem rem domino rei farciat : poffi-
deat autem emptor , fi particeps fraudis non
invenitur , fecure quod enit : vel fi dominus
voluerit , rem furtivam fibi recipiat , & fu-
rem cum omni compofitione furti tradat
emptori . Si autem non habuerit fur , unde ,
ficut dictum eft , compofitionem domino aut
emptori exfolvat , legibus inftitutus teneatur
modus . Quem fi non potuerit invenire , ap
probet fe aut facramento aut teftibus inno-
centem , quod eum furem nefcierit : & quad
apud eum agnofcitur , accepta precii medie-
tate , reftituat . Atque ambo datis invicem
facramentis promittant , quod furem fideliter
quærent . Quod fi omnino fur inveniri ne-
quiverit , rem tantum , quæ empta eft , do-
mino ei emptor ex integritate reformet . Si
vero dominus rei furem noverit , & eum
publicare noluerit , rem ex toto amittat ,
quam emptor quiete poffideat . Hæc de fer
vis forma fervetur .
IX. FLS. RCDS. REX.
Si de fure quis cognitus comparaverit .
Si quis rem furtivam fciens a fure com-
paraverit , ille qui emit fuum præfentet au-
orem, & poftea tanquam fur componere
pon moretur . Si vero furem non invenerit ,
LIB. VII.
duplam compofitionem , quæ a furibus debe,
tur , exfolvat : quia apparet & illum furi ef-
fe fimilem , qui rem furtivam fciens com-
paraffe agnofcitur . Quod fi fervus hoc fece-
rit , aut medietatem compofitionis de inge-
nuis perfolvat , aut hunc ferviturum domi
nus tradat .
X. ANTIQUA .
De pecunia rebus Regis furto
Jublatis ,
Si quis de thefauris publicis pecuniam aut
aliquid rerum involaverit , & in ufu fuo tran
ftulerit , novecuplum reftituat .
XI. ANTIQUA ,
De tintinnabulis furatis ,
Si quis tintinnabulum involaverit de ju
mento vel bove , folidum reddat . De vac-
ca tremiffes duos . De berbicibus , vel qui-
bufcunque pecoribus , tremiffes fingulos coga,
tur exfolvere .ខ
XII. ANTIQUA ,
De inftrumentis molini furatis .
Si quis de molinis aliquid involaverit ,
quod furatum eft reftituat , & infuper com
ponat , ficut de aliis furtis lege tenetur , &
extra hoc centum flagella fufcipiat .
XIII . FLS. RCDS . REX,
De dampno furis .
Cujuslibet rei furtum , & quantalibet pre
cii æftimatione taxatum , ab ingenuo novies ,
a fervo vero fexies , ei qui perdidit farcie
, & uterque reus c. flagellorum verberi-
bus coerceatur . Quod fi aut ingenuo defit
unde componat , aut dominus componere pro
fervo fuo non annuat , perfona quæ fe furti
contagio fordidavit , fervitura rei domino pe-
renniter fubjacebit ,
XIV . FLS . Gls . rcds . rEX.
Ut fur captus perducatur ad judicem , & ut
ingenuus cum fervo faciens furtum unam
compofitionem exfolvat .
Fur fi captus fuerit , perducatur ad judi-
cem : ita ut ingenuus novecuplo fublata re-
ftituat , & extenfus publice coram judice cen
tum flagella fufcipiat . Quod fi non habuerit
unde componat , careat libertate , illi fervi
turus cui furtum fecerit . Servus autem fex-
cupli compofitionem cogatur exfolvere , &
centum flagella ante judicem extenfus acci-
piat . Ipfe vero in cuftodia a judice tenea-
tur , quoufque dominus ejus pro eo admo-
neatur , ut aut pro fervo fuo componere non
moretur , aut fi certe diftulerit , eum pro
crimine cui malum fecit , tradere non mo-
retur . Id denique in haclege fervandum eft ,
ut f
 LEGIS WISIGOTHORUM
ut fi fervus & ingenuus , feu fervi & inge-
nui , unum animal , aut quamcunque unam
rem , pari conſenſu furaverint , unam com-
pofitionem exfolvant ; id eft ingenuus medie-
tatem novecupli , & fervus idem medietatem
fexcupli : flagella tamen fecundum fuperiorem
ordinem accepturi , Nam & de majoris fum-
ma furti , a fervo & ingenuo , vel fervis &
ingenuis facta , prædicta forma fervabitur . Et
quemadmodum fuperius conftitutum eft , an-
te judicem flagellandi funt .
XV . ANTIQUA ,
·Si fur fe gladio vindicans occidatur .
Fur qui per diem fe gladio defenfare vo
luerit , fi fuerit occifus , mors ejus nullate
nus requiratur ,
XVI. ANTIQUA ,
Si fur no&urnus , dum capitur , occidatur .
Fur nocturnus captus in furto , dum res
furtivas fecum portare conatur , fi fuerit oc,
cifus , mors ejus nullo modo vindicetur ,
XVII, ANTIQUA •
De malefactis indebite contractis rebus :
& ut tantum de illa re compofitio
fiat , quæ fuerit fublata,
Si quis res aut veftimenta aliena male tra-
&
taverit , aut in itinere conftitutum in ali-
quo contigerit , vel furtim ei quodcunque
fuftulerit , non pro omni farcina folutionem
implere cogatur , fed de hoc quod furtim ab
ſtulit , vel male tractavit , fecundum legem
componere non moretur ,
XVIII, ANTIQUA ,
De his qui adverfis naufragiis rapiuntur .
Quicquid de incendio , ruina , vel naufra-
gio raptum fuerit , & aliquis ex hoc quicquam
ab alio fufceperit five celaverit , in quadru-
plum reformare cogatur .
XIX. ANTIQUA ,
De bereditate & fucceffionibus furis .
Si quis furi mortuo in hereditatem , aut
ex teftamento , aut ex fanguinis propinqui-
tate fuccefferit , quia crimen cum fure defe-
cit , pœnam quidem non fuftineat , fed damni
fatisfactionem exfolvat , quod fur fi vixiffet
fuerat foluturus . Si autem majus eft dampnum
quam hereditas , faciat ceffionem .
XX . FLS. GLS. RCDS. REX ,
De bis qui fures aut reos captos
excufferint .
Si quis furem captum aut reum alicui ex-
cufferit , fi majoris loci perfona eft , exten-
fus coram judice pro fola præfumptione c. fla-
Tom. IV.
LIB. VII. 145
gella fufcipiat , & quem excuffit repræfenta
re cogatur . Quod fi alter eum prendiderit ,
cujus cauffa non eft , de ea compofitione
quam fur facere potuerat , pro labore fuo
quartam partem accipiat . Si autem fur in-
ventus non fuerit , jam tunc & pœnam fu-
ris , qui hunc excuffit , perferat , & tantum
de fuo ipfe componat , quantum fur quem
excufferat , convictus fatisfacere potuerat . Si
certe minor perfona fuerit , & furem præ-
fentaverit , pro præfumptione fola & ipfe c,
flagella fufcipiat . Si autem furem invenire
non potuerit , & pœnam furis & dampna
ipfe fuftineat . Nam fi præter furem alterius
criminis quicunque reum excufferit , fimiliter
c. flagella extenfus accipiat : & fi eum in-
venire vel præfentare nequiverit , eidem con-
tinuo vindictæ fubjaceat , quam reum illum
qui excuffus eft , legalis fanctio pati demon
ftrat . Si vero fervus domino nefciente ifta
commiferit , pro præfumptione fola cc. flas
gella fufcipiat , & quem excuffit præfentet .
Quem fi non præfentaverit , dominus ejus ,
fi voluerit , pro co fummam compofitionis
exfolvat , Quod fi componere noluerit , juxta
crimen admiffum , fervum aut pro dampno ,
aut pro fupplicio tradat .
XXI. ANTIQUA .
Si fervus domino vel confervo fece
rit furtum .
Si fervus domino fuo vel confervo aliquid
involaverit ,
in domini poteftate confiftat ,
quid de eo facere voluerit ; nec judex fe in
hac re admifceat , nifi dominus fervi for-
taffe voluerit .
XXII. ANTIQUA .
Infra quod tempus fur captus judici
præfentari jubetur .
Si quis furem aut quemcunque reum com-
prehenderit , ftatim perducat ad judicem . Ce-
terum fuæ domui amplius quam una die ac
nocte eum retinere non audeat . Si quis con-
tra hoc fecerit , v. folidos pro fola præfum-
ptione judici cogatur exfolvere . Et fi fer-
vus hoc fine domini fui confcientia fecerit ,
c. flagella fufcipiat . Si vero fervus cum do
mini voluntate id commiferit , compofitio
redundet ad dominum . Ita ut fi honeftioris
loci perfona eft , x. folidos judici cogatur
exfolvere : ex quibus medietatem fibi judex
ufurpet , aliam vero medietatem illi det , qui
dampnum nofcitur pertuliffe .
XXIII. FLS. GLS. RCDS. rex.
Si furtive alienus quadrupes occidatur ,
Si quis caballum alienum , aut bovem ,
aut quodlibet animalium genus nocte aut oc-
culte occidiffe convincitur , novecupli com-
pofitionem dare cogatur . Quod fi convinci
non potuerit , quod talia fecerit , facramen-
N fum
}
146 LEGIS WISIGOTHORUM
tum evidentiffime dabit . Si vero hoc fer-
yus immittente domino commiferit , & hoc
ex manifeftis indiciis invenitur , dominus fer-
vi tanquam fur novecupli compofitionem im-
plere cogatur . Quod fi fervus non convinci-
tur, infcribatur ; & cum inventus fuerit ta-
lia commififfe , aut fexcuplum reddat , aut
cui dampnum fecerit , ipfe ferviturus fubja-
ceat . Quod fi innoxius fuerit inventus , juxta
quod aliis legibus eft decretum , fatisfaciat
petitor domino fervi .
TITULUS III . De ufurpatoribus & pla-
giatoribus mancipiorum ,
I. FLS. GLS. RCDS . REX ,
Si quis mancipium alienum ufurpet .
Uicunque ingenuus mancipium ufurpa-
verit alienum , ejufdem meriti manci-
pium alterum cum eo compellatur domino
reformare . Si vero fervus hoc fecerit , ipfum
mancipium illi domino reddat , & centum
flagella fufcipiat . Quod fi ufurpatum man-
cipium præfens non fuerit , dominus fervi
ejufdem meriti mancipium illi domino det ,
qui mancipium amifit , donec qui ablatus eft
reftituatur , & fic ille qui pro eo donatus
fuerat , ferviturus domino reformetur .
II. FLS. GLS . RCDS , REX.
Si fervum vel ancillam ingenuus pla-
giaffe detegatur ,
Si quis ingenuus fervum alienum vel an-
cillam alienam plagiaverit , quatuor fervos
vel quatuor ancillas domino dominæve refor-
mare cogatur , & centum flagellis publice
verberetur. Quod fi non habuerit unde com-
ponat , ipfe fubjaceat fervituti .
III.
De ingenuorum filiis plagiatis .
Qui filium aut filiam alicujus ingenui vel
ingenua plagiaverit , aut follicitaverit , & in
populos noftros , vel in alias regiones tranf-
ferri fecerit , hujus fceleris auctor patri aut
matri fratribufque fi fuerint , five proximis
parentibus , in poteftate tradatur , ut illi oc-
cidendi aut vendendi eum habeant potefta-
tem . Aut fi voluerint , compofitionem ho-
micidii ab ipfo plagiatore confequantur , id
eft folidos ccc. quia parentibus venditi aut
plagiati non levius effe poteft , quam fi ho-
micidium fuiffet admiffum . Quod fi eum ex
peregrinis ad propriam regionem potuerit re-
vocare plagiator , CL.2 folidos , hoc eft me-
dietatem homicidii exfolvat . Aut fi non ha-
buerit unde componat , ipfe fubjaceat fer-
vituti .
1 Al. quingentes 2 Al, CCL.
LIB. VII.
IV.
Si fervus plagiaverit fervum alienum,
Si fervus fervum plagiaverit alienum do.
mino nefciente , fervus qui hoc fecerit , CL ,
flagella coram judice extenfus accipiat , & fic
etiam poftmodum qui plagiatus eft domino
reformetur . Ille vero cujus fervus plagiatus
fuerat , mercedem capture a plagiatoris do-
mino non requirat . Ita tamen ut fi fortaffe
qui plagiatus eft tarde reperiatur , plagiatoris
dominus aliud ejufdem meriti mancipium ,
aut etiam eundem plagiatorem ei , cujus fer-
vus vel ancilla plagiata eft , dare compella.
tur , tamdiu fibi ferviturum , quamdiu fuus
fervus aut ancilla ei reftituatur ; & ita ille
poftmodum domino reformetur .
V. ANTIQUA .
Si fervus ingenuum plagiaverit doming
imperante.
Si fervus ingenuum plagiaverit ex domini
juffione, ipfe dominus compofitionem , qua
eft de ingenuis conftituta , compellatur im-
plere . Ita ut dominus centum flagella pu-
blice fufcipiat , & fervum juffa domini com-
plentem moleftia non attingat ,
VI. ANTIQUA .
Si fervus ingenuum plagiaverit domi-
no nefciente .
Si fervus fine confcientia domini fui inge
nuum plagiaverit , parentibus plagiati fine ali-
qua dilatione tradatur , ut quod de eo face-
re voluerint , in eorum confiftat arbitrio ,
Quod fi qui plagiatus eft reduci potuerit , &
dominus pro fervo componere voluerit , li-
bram auri pro injuria ingenui dabit .
TITULUS IV. De cuftodia & fententia
damnatorum .
1. FLS. GLS. RCDS . REX.
Si judex pro crimine interpellatus po-
ftea contemnatur .
Si quis pro furto interpellaverit judicem ,
& eum contemnens poftea fine confcientia
ejus aliquid dederit , vel ab eo in compofi-
tionem acceperit , pro præfumptione fua v.
folidos judici invitus exfolvat . Quod fi hoc
fervus fine confcientia domini fui fecerit
centum flagella fufcipiat , & dominus fervi
nullam calumniam pertimefcat . Nam fi cum
domini voluntate hoc fecerit , ipfe dominus
compofitionem fuperius comprehenfam com-
pellatur exfolvere .
II.
 ALEGIS WISIGOTHORUM
II.
Ut Comes judici auxilium præbeat pro
comprehendendis in crimine
accufatis .
Quotiens Gothus feu quislibet in crimi-
ne , aut in furto , vel aliquo fcelere accufa-
tur , ad corripiendum eum judex infequa-
tur ( 1 ) . Quod fi forte ipfe judex folum il-
lum comprehendere , vel diftringere non po-
teft , a Comite civitatis quærat auxilium ,
cum folus fibi fufficere non poffit . Ipfe ta-
men Comes illi auxilium dare non moretur ,
ut criminis reus infultare non poffit .
III.
Si carcerem quis frangat , aut cuftodi
perfuadeat .
Si quis carcerem fregerit , aut cuftodi per-
fuaferit , vel ipfe carcerarius aut cuftos quos
compeditos habuit , fine judicis juffione ali-
qua fraude laxare præfumpferit , eandem pœ-
nam vel damnum , quod ipfiipfi rei fuerant ex-
cepturi , fuftineant .
IV .
De tollendis commodis ab bis , qui
in cuftodia retinentur .
Judex fi aliquos in cuftodia retinuerit , vel
hi qui reos capiunt aut cuftodiendos acci-
piunt , ab his quos in cuftodia miferint in-
nocentes , cathenaticii ( 2 ) nomine nil re-
quirant , nec pro abfolutione eorum aliquid
beneficii confequantur . Quos vero culpabiles
in cuftodia retinuerint , per fingulos quos ca-
piunt , fingulos tremiffes fibi præfumere non
vetentur . Si vero talis fit fortaffe conditio ,
ut ille qui captus fuerat , ad exfolvendam
compofitionem relaxetur , ipfe judex eandem
compofitionem cogatur implere . Quæ cum
ad eum , cui debetur ad integrum , ipfo in-
Giftente pervenerit , pro labore fuo decimum
. H'ceptionibus aliquid mutaverint , deme
confequatur . Si quis amplius quam nos fta-
zuimus , accipere fortaffe præfumpferit , ei cui
abftulit reddat in duplum .
Tom. IV.
( 1 ) Judex infequatur . ) " Facit textus hic ,
ait Villadiego in hunc locum , quod quando
judex , vel officialis non habet fufficientem fa-
miliam ad capiendum reum , vel malefacto-
rem , vel ad exequendam juftitiam , poteft im-
petrare brachium , vel auxilium alterius judi-
cis , & adclamare dicens : Aqui del Rey ; &
tunc alter judex , imo quilibet alius , tenebi-
tur ei præftare fuum auxilium . „, Hæc ex Vil-
ladiego refero , quod Gothicam , feu Septem-
trionalem antiquitatem fapiant . Aliquam quip-
pe hæc habent analogiam cum clamore Haro ,
quem adhuc in Normannia ufitatum ferunt ,
qui veteribus Normannis refertur acceptus , &
cujus mentio fit in Codice Confuetudinum Nor-
mannicarum . Haro inclamabatur in difcrimine
criminofo . Part. I. cap. LVI, Ad bune autem
LIB. VII . 147
V. ANTIQUA .
Si judex criminibus favens crimino-
fum abfolvat .
Si judex quolibet beneficio corruptus ali-
quem innocentem occiderit , fimili morte
dampnetur . Si vero eum qui morte dignus
eft criminofum abfolverit , feptuplum quan-
tum pro ejus abfolutione acceperat , illi cui
erat culpabilis , cogatur exfolvere . Et de ju-
diciaria poteftate repulfus, infamis a fibi fuc-
ceffore judice diftringatur , ut eum quem re
laxavit , præfentet in judicio , qualiter de
crimine convictus poenam excipiat , quam
meretur .
VI. FLS. GLS . RCDS. REX.
De dampno judicis , criminofum inde-
bite abfolventis .
Judex criminofo non parcat pro patroci
nio aut amicitia alicujus . Nam fi favens cri-
minibus non judicaverit innocentem , & ab-
foluerit criminofum , non quidem moriatur
ant debilitationem corporis patiatur , fed tam
pro homicidio , quam pro omni negotio ,
fummam compofitionis exfolvat ,
VII. ANTIQUA .
Ut reus non in abfconfo , fed publice per
cipiat fententiam legis .
Judex quotiens occifurus eft reum , non in
fecretis aut in abfconfis locis , fed in conven-
tu publice exerceat difciplinam .
TITULUS V. De falfariis fcripturarum .
I.
De his qui regias auctoritates & præception
nes falfare præfumpferint .
I qui in auctoritatibus noftris vel præ-
rint , fubftraxerint aut interpofuerint , vel tem-
pus aut diem mutaverint five defignaverint,
& qui fignum adulterinum fculpferint vel
imprefferint : perfona honeftior mediam par-
N 2 tem
clamorem omnes debent exire , qui illum audie-
rint , fi maleficium vitæ vel membrorum peri-
culofum viderint , vel latrocinium , propter quod
malefactor pœnam deberet reportare amiffionis wi-
ta , vel membrorum ; ipfum debent retinere , vel
clamorem fupradictum poft ipfum increfcere , ‫من‬
levare . Porro de fignificatione vocis Haro va-
riæ funt Interpretum fententiæ . Schilterus in-
ter cæteros putat , Haro Latinis effe buc . The-
faur. Antiquit. Teuton. Tomo III. pag. 455.
Atque ejus certe fententia refpondet parallela
ferme allegatæ confuetudini Judicum Hifpano-
rum inclamantium : Aqui del Rey .
(2 ) Cathenaticii . ) Vel quod catenarum no
mine folvendum erat commentarienfi ; vel quod
pro jure peffuli , quod nos jus clavium dicimus,
penderetur .
 148 LEGIS WISIGOTHORUM
tem facultatum fuarum amittat , fifco modis
I
omnibus profuturam : minor vero perfona
manum perdat , per quam tantum crimen
admifit . Quod fi contingat illos auditores
vel judices mori , quibus audientia vel juffio
deftinata fuerat : aut Epifcopo loci , aut alio
Epifcopo , vel judicibus vicinis territorio il
lius , ubi juffum fuerat , negocium terminare
liceat , & datam præceptionem offerre , &
corum judicio negocium legaliter ac juftiffi-
me ordinare .
II. FLS. CADS. REX .
De his qui fcripturas falfas fecerint , vel
falfare tentaverint .
Si quis fcripturam falfam fecerit , aut re-
citaverit , vel fuppofuerit fciens , vel in ju-
dicium protulerit , & qui veram fupprefferit,
fubtraxerit , difruperit , & defignaverit , aut
diluerit , & quifquis fignum adulterinum fcul-
pferit , fecerit vel imprefferit , talium fcele-
rum rei , eorumque confcii , dum fuerint pu-
blicati : fi potentiores funt , quartam partem
facultatum fuarum amittant . Si vero alieno
juri debitam fcripturam fubtraxerint aut vi-
tiaverint , eandem fcripturam fubtraxiffe vel
vitiaffe coram judice fua profeffione depro-
mant : quæ profeffio a teftibus roborata præ-
dictæ vel vitiate fcripturæ robur obtineat .
Quod fi evidentiffime quid fcriptura conti-
nuerit , recordari non potuerit , tunc ille cu-
jus fcriptura fuit , habeat licentiam compro-
bare per facramentum fuum aut teftem , quid
ipfa fcriptura continuit evidenter ; & ita da
tuni veridice teftimonium , fcripturæ reparer
veritatem . Si vero minor extiterit facultas
eorum , quam quod alii facere conati funt
damnum : ipfi procul dubio , cum his quæ
habere videntur , ejus fervituti fubjiciantur ,
cui fraudem feciffe nofcuntur . De quarta ve-
ro parte , quam dari præcipimus , Principe
ordinante vel judice tres portiones ille acci-
piat , qui damnum pertulit , aut pati potue-
rit : quarta vero regiæ poteftati fervetur , ut
quid exinde fieri debeat , in arbitrio ejus con-
fiftat . Humiliores fane viliorefque perfonæ ,
qui talia detecti fuerint commififfe , & jux-
ta fuperiorem ordinem confcribere debebunt
profeffionem , & perpetuo cui fraudem fece-
rint , addicantur ad fervitutem . Infuper au-
tem tam humiles , quam potentes perfonæ ,
centenis flagellorum erunt verberibus coer-
cendæ . Quod fi fervi hoc fecerint , & eos
alieni juris effe patuerit , illis confignentur
perenniter fervituri , quibus fcripturam fub-
traxiffe 2 aut celaffe , vel læfiffe , fuerint ap-
probati . Quod fi jubentibus dominis fuis ta-
lia fecerint , omne damnum redundet ad do-
I Fifci commodis .
(1) Qui falfa c. ) Hac lex aliquantulum
varians in Hifpanico fic effertur : Quien moftra
falfo efcripto , o falfo mandato del Rey non lo fa-
biendo , non deve jer tenudo por falſario ; e ſi po
LIB. VII ,
minum . Ita etiam & de his præcipimus ob
fervari , qui lucro fuo ftudentes , aliena te-
ftamenta vel alias fcripturas fupprefferint aut
vitiaverint , ut his quibus competunt , impe-
dire aliquid poffint : & hi fimiliter tanquam
falfarii teneantur , & juxta qualitatem per-
fonæ fuperiori damno muletentur . Quod fi
de fupra taxatis capitulis nil videatur acci-
dere , id eft , qui fcripturam alterius reperia-
tur vitiaffe , difrupiffe , falfaffe , celaffe , vel
fi quid in hac lege conftitutum eft , admi-
fiffe : fed fola negligentia , cafu atque incu-
ria , fuam quifque perdiderit fcripturam , vel
fibi dixerit fuiffe ablatam ; fi teftis qui in
eadem fcriptura fubfcripfit , adhuc fuperftes
exiftit , per ipfum poterit coram judice omnis
ordo fcripturæ perdite reparari . Quod fi te-
ftem ipfum qui imea fcriptura fubfcriptor ac-
ceffit , mortuum effe contigerit ; tunc fi le-
gitimi & cognitiores reperti fuerint alii te-
ftes , qui eandem fcripturam fe dicant vidif-
fe & omnem textum vel firmitatem ejuf
dem fcripturæ pleniffime noffe , fimiliter pu-
blica judicum inveftigatione , per eorum te-
ftimonium ille qui fcripturam perdidit , po-
terit fuum reparare , & percipere veritatem ,
III.
De his qui fub nomine Regis aut judicis
,
commonitoria falfa five finxerint
five detulerint .
Qui falfa ( 1 ) commonitoria fub nomine
non
Regis five judicis nefciens protulerit
incurrat falfitatis invidiam , fed eum qui com-
monitorium dederit , non moretur oftendere .
Quod fi eum noluerit nominare aut quod
ab eo commonitorium acceperit , noluerit ap-
probare , pro qualitate perfonæ , ipfe reatum
falfitatis incurrat, ficut fuperius continetur de
his , qui falfas fcripturas confecerint . Quod
fi ambo falfitatis confcii habeantur , ambo
falfarii teneantur
IV.
De his qui teftamentum contra viventis
voluntatem aperuerint .
Qui viventis teftamentum , aut ordinatio-
nis ejus quamcunque fcripturam , contra
ipfius falfaverit vel aperuerit voluntatem , ut
falfarius judicetur .
V.
De his qui voluntatem defuncti celare vel
falfare tentaverint .
Qui defuncti celaverit voluntatem , aut
in eadem aliquid falfitatis intulerit , lucrum
quod
dier provar aquel que le lo dio , aquel deve re
cibir la pena que es de fufo dicha , que deven
aver los que fazen falfos efcriptos ; e fi ambos lo
fobieren , ambos fean penados como falfos .
 LEGIS WISIGOTHORUM
quod forfitan judicio teftatoris per ipfam fcri-
pturam fuerat habiturus amittat , illis qui
bus fraudem facere conatus eft profuturum ,
& infuper pro falfitate ferat infamiam . Nam
fi parvam aut nullam rem exinde confequi
potuiffet , ut falfarius condemnetur .
VI.
Si quifque fibi nomen falfum imponat , aut
parentes vel genus mutet .
Qui fibi nomen falfum imponit , vel ge-
nus mutat , aut parentes finxerit , aut ali-
quam impofturam fecerit , reus falfitatis ha-
beatur ,
VII. FLS . CHDS . REX .
De callide & fraudulenter anterioribus
fcripturis confectis ,
Quorundam fæpe calliditas exigit , ut no-
væ fanctionis conftituamus edictum , dum
corum nova & abhorrenda fraudis moli-
mina in aliorum deceptionem concinnata
cognofcimus . Proinde quia funt plerique tan-
to alios circumveniendi ftudio dediti , ut fub
unius cauffæ nomine in multis capitulis per
fcripturæ feriem interdum aliquos obligent ,
hujus perpetim valituræ legis conftitutione
decernimus ut quicunque cum alio de ne
gotio fpeciali definiens , generalem fcriptis
conftitutionem fubintroduxerit , atque ita cir-
cumvenerit aliquem : ut 'dum de una cauffa
fit convenientia callide per fcripturam in
unde omnem de aliis negotiis alte
rius vocem extinguat : vel etiam fortaffe pro-
veniat , ut non quidem per fcripturam , fed
fub aliis verbis aliud fimulans , quicunque
aliquem dolofe ac fraudulenter in quocunque
decipiat ; hujus rei præfumptor , & publice
notetur infamia > & ei quem circumvenerit
manens obnoxius
eandem quæ de falfariis
lata eft , cenfuram legis incurrat . Simili quo-
que dampno vel poena multandi funt qui
propter evacuandam fraudulenter pofteriorem
fcripturam , per anteriorem fcripturæ feriem
res eafdem , quas pofterior fcriptura conti-
net , in alterius nomine callide obligaffe re-
periuntur . Ita ut tam ille , qui fub hac frau-
de talem fcripturam feciffe detegitur , quam
ille in cujus nomine factam fuiffe conftite-
rit , fi confcius fraudis hujus invenitur , ea-
Tom. IV.
( 1 ) Scriptura teftatur . ) In ejufmodi Inftru-
mentis , feu fcripturis , poena feu multa taxa-
batur perfolvenda ab iis , qui contra ipfas age-
bant . Hæc autem pœna inter Barbaros cætero-
quin effe confueverat , non tantum conventio-
nalis , inter contrahentes , vel eorum hæredes ,
fed infligebatur & cuicumque extraneæ perfonæ
eam pactionem violaturæ . Vide dicta ad Le-
gem Alamann. Tit. I. Lege z.
(2 ) Poft hanc octavam legem, aliam quoque
exhibet Hifpanicus , hifce verbis : Los males de
dalgunos omes nos fazen poner ley para los que
fon de venir , e que aquellos que fe non quieren
LIB. VII. 149.
dem , qua fupra taxatum eft , & in rebus &
in corpore jactura dampnetur ; & evacuata
priori fcriptura , firma nihilominus pofterior
habeatur .
VIII. FLS. CHDS . REX.
De callide & fraudulenter pofterioribus
fcripturis confectis .
Non immerito cogitur debitum heredis ex-
folvere , qui fucceffor hereditatis nofcitur ex-
titiffe . Quia ergo nullius fraudis neceffe eft
occafionibus excufari , hujus perpetim valitu-
ræ legis fanctione cenfemus : ut quicunque
cuilibet per cujufcunque fcripturæ contra-
&tum res quafcunque dederit , quæ tamen
reperiantur quandoquidem , aut non ejus ju-
ris fuiffe qui dedit , aut id quod dediffe
videtur , per priorem fcripturam , aut quam-
cunque definitionem , in cujufcunque prius
nomine obligaffe , & fub quodam argu-
mento id poftmodum alteri dediffe aut
quod fuum non erat aut jam prius alteri
dederat , dum fraudis hujus commentum ma-
nifefte patuerit ipfe quidem qui fecit , fi
fuperftes eft & promiffionem & pœnam ,
quam ab eo edita fcriptura teftatur ( 1 ) , fup-
plere cogendus eft . Si vero poft ejus obitum
eadem , quæ prædi& ta eft , fraus inveniri po-
terit , id quod auctor fpopondit de re ejus ,
aut heredes cum poena etiam fcripturæ com-
pellendi funt petenti perfolvere . Aut fi for-
taffe major eft auctoris fponfio vel pœna per
fcripturam taxata , quam effe conftat ejus he-
reditas , fi noluerint heredes fatisfacere pro au-
&tore , de eo faltim quod ex rebus ejus pof-
fident , cogendi funt caufidico facere ceffio-
nem . Quod fi heredes non fint , ab iis qui-
bus res ipfa vel facultas , quæ relicta eft ,
poffeffa fuerit , univerfa reddi juxta præſen-
tem fententiam oportebit . Eadem etiam in
cauffis talibus ratione fervata , ut fi reper
tum fuerit , confcio illo eandem fraudem in-
terceffiffe in cujus nomine prior fcriptura
confcripta dinofcitur , tam ille qui fecit
quam ille qui confcius extitit ad fatisfa-
tionem promiffionis vel pœnæ quam pofte-
rior fcriptura continet , fecundum fuperiorem
ordinem æqualiter teneantur : atque etiam
juxta tenorem fuperioris legis , de his qui
falfas fcripturas confecerint , in corporibus &
in rebus dampna pariter fortiantur . ( 2 )
N 3 TI-
caftigar por paraula , fi al que non , que le cafti-
gue por la pena de la ley: e porque vimos ya
algunos que escrevian leyes del Rey falfamentre ,
e que las alegavan falfamentre , o que las fazian
efcrevir a los notarios por las confirmar , onde
metian mochas cofas en nueßras leyes , e efcri-
ven, que non eran ordenadas por nos , nen eran
convenibles a noftro pueblo , nen provechofas ; e
que fazen gran dano a noftro pueblo . Porende de
fendemos en esta nova ley , que nengun ome daqui
adelantre , fi non fur efcrivan comunal del pue
blo , o del Rey , o atal ome a que mande el Rey ,
que non ofe alegar falfas conftituciones , nen falfos
efcri- J
 LEGIS WISIGOTHORUM
150
TITULUS VI. De Falfariis Metallorum .
I. ANTIQUA ?
De torquendis fervis in capite dominorum
pro corruptione monete : & eorum mer-
cede , qui vifi extiterint revelaffe ,
Ervos torqueri pro falfa moneta in capi-
S te domini dominave non vetamus ut
eorum tormentis veritas facilius poffit inve-
niri , Ita ut fi fervus alienus hoc prodiderit ,
& quod prodiderit verum extiterit " fi do-
minus ejus voluerit , manumittatur , & do-
mino ejus a fifco precium detur . Si autem
noluerit eidem fervo a fifco tres auri un-
ciæ dentur . Si vero ingenuus fuerit , fex un-
cias auri pro revelata veritate merebitur ,
II. FLS. GLS. RCDS . REX.
De his qui folidos aut monetas
adulteraverint .
Qui folidos ( 1 ) adulteraverit , circumci-
derit five raferit ubi primum hoc judex
agnoverit , ftatim eum comprehendat : & fi
fervus fuerit , eidem dextram manum abfcin-
dat . Qui fi poftea in talibus cauffis fuerit
inventus , Regis præfentiæ deftinetur , ut ejus
arbitrio fuper eum fententia depromatur .
Quod fi hoc judex facere diftulerit , ipfe de
rerum fuarum bonis quartam partem amit-
tat , quæ omnimodis fifco proficiat . Quod
fi ingenuus fit qui hæc faciat , bona ejus ex
medietate fifcus acquirat : humilior vero fla-
tum ingenuitatis fuæ perdat , cui Rex juffe-
rit , fervitio deputandus . Qui autem falfam
efcriptos del Rey , nen efcrevir , nen dar a nen-
gun efcrivan falfamentre , mas los efcrivanos del
pueblo , o los noftros , o quien nos mandarmos , las
eferivan , e las leyan las nueftras conftituizones ,
e non otre: e fi algun ome far contra efe noftro
defendemento , fi quier fea libre , o fervo , eljuyz
le faga dar dozientos acotes , e fea fenalado lay-
damentre , e faganle demas cortar el pulgar de-
ftro , porque vieno contra noßro mandado , e con-
tra noftro defendemento .
(1 ) Qui folidos &c. ) Covarruvias de Vet .
numm. cap. VI. n. 4. & Villadiego Comment .
in lib. II. Tit. I. Leg. 17. Hifpanici Codicis ex
fuperftitibus aureis nummis Gothorum colli-
gunt , eos ad folidorum Romanorum pondus exa-
tos fuille ; atque inde Gothicam auri libram
LXXII. folidis computatam fuiffe valde pronum
eft credere , prout inde a Valentiniano Seniore
apud Romanos conftitutum erat . Cod. Theo-
dof. Lib. XII. Tit. VI. Lege 13. & Cod. Jufti-
nian. Lib. X. Tit. LXX. Lege 5. Confule Go-
thofr. in Cod. Theodof. Lib. VII. Tit. XXIV.
lege I. In Hifpanico hic , & non femel , folidi
interpretantur Moravidis , vel Maravidis . Ergo
hi Marabotini , vel Marapetini integrum aureum
folidum quondam referebant ; imo ego reor vo
cem ipfam Gothicam effe , atque a Gothis ufur-
patam , & Gothica lingua eandem pene figni-
ficationem exhibuiffe , quam Latino fermone
exhibet folidus . Fetz , vod , vodde , &c. prout
hæ voces varie juxta varias Germanicas diale
1
LIB. VII.
monetam fculpferit five formaverit , quæcun
que perfona fit , fimili fententiæ & pœnæ
fubjacebit .
III. ANTIQUA ,
De his qui acceptum aurum alterius metalli
permixtione corruperint ,
Qui aurum ad facienda ornamenta fufce
perit , & adulteraverit , five æris aut ar-
genti , vel cujufcunque vilioris metalli per-
mixtione corruperit , pro fure teneatur ,
IV. FLS . GLS . RCDS . REX .
Si quorumcunque metallorum fabri de rebus
creditis reperiantur aliquid fubtraxiffe .
Aurifices , argentarii , vel quicunque arti-
fices , fi de rebus fibi commiffis aut traditis
aliquid fubtraxerint , pro fure teneantur ,
V. ANTIQUA •
Ut aureum folidum integri ponderis
nemo recufet ,
Solidum aureum integri ponderis , cujuſ-
cunque monetæ fit , fi adulterinus non fue-
rit , nullus aufus fit recufare , nec pro ejus
commutatione aliquid monetæ requirere , pro-
pter hoc ( 2 ) quod minus forte penfaverit .
Qui contra hoc fecerit , & folidum aureum
fine ulla fraude penfantem accipere noluerit,
aut petierit pro ejus commutatione merce-
dem , diftrictus a judice , ei cui folidum re-
cufaverit , tres folidos cogatur exfolvere . Ita
quoque & de tremiffe ( 3 ) fervandum .
LE-
tos efferuntur , non fecus ac vox Latino- Bar-
bara petia , fignificant laciniam , fruftum , ſeg-
mentum . Et mer , mara , mera , mere &c. eſt
vocula augens tum qualitatem , tum quantita-
tem , ceu continuam , ceu difcretam . Quare fi
inde derivemus vocem Maravidi , ea verbote-
nus ferme indicabit idem , ac quod Italice de
monetis dicimus : pezzo duro , pezza groffa , pez-
za forte . Quod tamen ulterius difcutiendum re-
linquo iis , qui linguas Germanicas veteres exa-
ctius callent .
(2 ) Propter hoc &c. ) Hifpanicus : Fuera fi
pefar menos . Legendum : præter hoc . Quam le-
tionem ipfe legis fenfus confirmat .
(3 ) De tremiffe . ) Et hæc folidi in tremiffes
divifio quamplurimis Barbaris gentibus ufitata ,
ut ex earundem legibus apparet , ex moribus
& jure Romanorum deprompta videtur , qui
eadem folidi divifione utebantur . Vide Cod.
Theodof. lib . VII . Tit. VI . lege 4 , ibique Go-
thofredum . Obfervo , huc de tremiffe tantum
fieri mentionem , quod argumento eft , hanc
unam folidi divifionem Gothis ufuveniffe . E-
tenim fi aliæ quoque folidi partes extitiffent ,
ut femiffis , quadrans &c. huc memoranda erant .
Recenfet Covarruvias de vet. nummis cap. VI.
n. 4. fuperftitem monetam fub Vuitiza Rege
cufam , infcriptione notatam : Vuitigis Rex ; &
ex adverfo : Toleto pius . Villadiego Coment.
in hunc Titulum aliam a fe vifam afferit in-
fcriptam : Egica Rex ; & ex adverfo : Toleto
plus .

LEGIS WISIGOTHORUM
LIBER OCTAVUS
DE INLATIS VIOLENTIIS
TITULUS I. De invafionibus & direptionibus .
1. FLS . GLS . rcds. rex.
Ut folus patronus vel dominus culpabiles ba-
beantur , fi eifdem jubentibus ingenuus
vel fervus inlicita operentur ,
Oc principaliter generali fanctione
cenfetur , ut omnis ingenuus , at-
que etiam libertus aut fervus > fi
H
quodcunque inlicitum jubente pa-
trono vel domino fuo feciffe cognofcitur , ad
omnem fatisfactionem & compofitionem pa-
tronus vel dominus obnoxii teneantur . Nam
qui ejus juffionibus obedientiam detulerunt ,
culpabiles haberi non poterunt , quia non fuo
exceffu fed majoris imperio id commififfe
probantur .
II. ANTIQUA ,
Si poffeffor per violentiam expellatur .
Quicunque violenter expulerit poffiden-
tem 2 priufquam pro ipfo judicis fententia
procedat , fi cauffam meliorem habuerit
ipfam cauffam de qua agitur perdat . Ille
vero qui violentiam pertulit , univerfa in
ftatu quo fuerant recipiat que poffedit , &
fecurus teneat . Si vero illud invafit , quod
per judicium obtinere non potuit , & cauf-
fam amittat , & aliud tantum , quantum in-
vafit , reddat expulfo .
III. ANTIQUA .
Si ad faciendam cædem turba coadunetur .
Qui ad faciendam cædem turbas congre-
gaverit , aut qui feditionem alteri , unde con-
tumeliam corporis fentiat , fecerit vel facien-
dam incitaverit , aut præceperit ; mox ut ju-
dex crimen agnoverit , eum comprehendere
moretur . Ita ut captus hujus fceleris
infamia notatus , extenfus publice coram ju-
dice fexaginta flagella fufcipiat & omnes
qui cum eo venerint vel qui id fecerint ,
nominare cogatur . Ut fi in ejus patrocinio
pius . Cum nonnifi de folido , & tremiffe aga-
tur, ex earum pondere pondus aurei folidi fa-
cile colligere fuit . Ex auro autem impuro , &
de muy baxa ley illas conflatas fuiffe jam di-
ctum eft in notis ad Leg. Burgund. Addit. II.
lege 6. Prætereundum non eft , quod qui in La-
tino Codice tremiffis dicitur , in Hifpanico haud
femel vertitur , meaya del oro . Ut inde colliga
mus, monetam , quæ medalea , five metallica
appellari confuevit , non dimidio folido , ut qui
bufdam placuit , fed tertiæ folidi parti æquipol
151
ET DAMPNIS .
non funt , unufquifque ingenuorum L. flagel.
la fufcipiant : fervi autem hujus criminis fo-
cii , fi alterius domini funt , finguli in con-
ventu publico , ad aliorum terrorem extenfi
coram judice cc. ictus accipiat flagellorum ,
IV. FLS . GLS . CHDS . REX .
Si intra domum vel januam fuam violenter
aliquis includatur ,
Quicunque dominum vel dominam intra
domum , vel cortis fuæ januam violenter in-
cluferit , eifque aditum egreffionis negaverit ,
five ut id fieret aliis præceperit , pro auf
temeritate autor fceleris det domino vel do-
minæ auri folidos numero xxx. & infuper
centum flagella fufcipiat . Hi vero qui malis
voluntatibus ejus confenferint auxiliumve
ut hoc fieret præftiterint , fi in ejus patro-
cinio non funt , finguli ingenuorum quinde-
nos folidos illis , quibus violentiam intule-
runt , cogantur inferre , & pro admiffi præ-
fumptione centena flagella fufcipiant . Servi
autem fi id domino vel domina non juben-
te commiferint , ducentos ictus accipiant fla-
gellorum . Si vero ita dominus vel domina
a violento vel præfumptore extra fuam do-
mum vel januam excludatur , ut continuo
quod eft gravius , poteftas ejus ab ea domo
vel familia , cæterifque rebus auferatur , com-
miffor fceleris damnum invafionis incurrat ,
atque etiam centum ictus accipiat flagello-
rum . Ingenui autem hujus criminis focii ,
fi in ejus patrocinio non funt , centum fla-
gella fufcipiant , & finguli xxx. folidos co-
gantur exfolvere , illis procul dubio profutu-
ros , quibus hanc injuriam intuliffe nofcun-
tur . Quod fi hoc fervi ignorantibus domi-
nis fua fponte commiferint fervi pœnam
fuftineant fuperius comprehenfam , domini
vero nihil injuriæ vel detrimenti perferant .
Idipfum etiam patiantur , qui domum alie-
nam fua auctoritate , fine Regis vel judicis
juffione , apprehendere , defcribere ( 1 ) , aut
obfignare præfumpferint .
V.
lentem extitiffe .
(1 ) Defcribere . ) Heineccius Elem . Jur. Germ .
lib. II. art. 212. in nota ex quodam veterum
more colligit , quod defcribere domum idem effe
videatur , ac titulum domui afligere , quo do-
minus ejus exprimeretur . Atqui locus , quem
exponimus , aptius de repertorio aut fynopfi
atque obfignatione rerum in aliena domo exi-
ftentium privata auctoritate facta congrue in-
telligitur . Cui explicationi favet & Hifpanicus;
efcriven lo que fallan en ela .
 152 LEGIS WISIGOTHORUM
V. FLS. GLS. RCDS . REX.
Ut nulla res ab alio poffeffa abfque judicio
ufurpetur .
Nullus Comes , vicarius , villicus , præpo-
fitus , actor aut procurator , feu quilibet in-
genuus , atque etiam libertus " aut fervus ,
rem quæ ab alio poffidetur , poft nomen re-
gia poteftatis , vel dominorum fuorum , au-
fu ufurpare præfumat ante judicium . Quod
fi non expectata difcuffione id quod ab alio
pofiidetur , aut juris alterius effe dignofci-
tur , invaferit , omne quod abftulit & præ-
fumptuofus invafit , tam in mancipiis quam
in ceteris rebus , in duplum ei reftituat , de
Cajus rure vifus eft abftuliffe , ac fingulorum
annorum fruges , quas inde fideliter collegif-
fe juraverit , petitori compellatur exfolvere .
Et tamen fi fervus abfque domini voluntate
hoc fecerit , cc. infuper extenfus flagella fu-
fcipiat . Ita ut fi dominus pro rei duplatio-
ne noluerit fatisfacere " rem quæ ablata eft
in co ftatu cum frugibus reftituat , & eun-
dem fervum pro facti temeritate infiftente
judice ei , cujus res invafit vel abftulit , fer-
viturum tradere non defiftat . Omnimodis
tamen erit follicite perquirendum , ne quali-
bet fuafione , vel fraudis alicujus commento ,
idem fervus cum illius domini voluntate hoc
fecerit cujus rem ablatam effe conftiterit :
& fi ita repertum fuerit , juxta legem aliam
dominus qui fuafit , vel malum fieri fraudu-
lenter permifit , quantum fervus tulerat , fe-
ptuplum dominus rei domino fervi perfol-
vat , & fervum fuum dominus ejus fecurus
poffideat .
VI . ANTIQUA •
Si ad diripiendum quifque alios invitaffe
reperiatur .
Si quis ad diripiendum alios invitaverit ,
vel
ut cujufcunque rem evertant , aut pecora
animalia quæcunque diripiant , illi cujus res
direpta eft , in undecuplum quæ fublata funt
reftituantur . Hi vero qui cum ipfo fuerint ,
fi ingenui funt , quinos folidos componere
compellantur . Aut fi non habuerint unde
componant , L. flagella fufcipiant . Si vero
fervi hoc fine domini voluntate commife-
rint , CL. flagellis verberentur , & ab eis res
omnis in ftatu fuo reddatur .
(1 ) Villici . ) Papias ex Ifidoro lib. IX. c.
4. Villicus , Difpenfator , vel Gubernator . Proprie
Villa eft Gubernator , unde a Villa nomen habet .
Significari videntur quidam Præpofiti villis ,
ut inibi iis , quæ juris regii forent , præeffent .
In Hifpanico actor , procurator , villicus , præ-
pofitus haud femel interpretatur Mirino . Manet
adhuc in quibufdam villis noftris , ut villica
Communitati Præfectus appelletur Meriga , qui
Latine verti poffet Prapofitus . Certe in Valli
LIB. VIII.
VII. ANTIQUA .
Ne abfente domine , vel in expeditione
publica conftituto cujufquam
domus inquietetur .
Nullus domum inquietet abfentis , nec in
expeditione publica conftituti : & fi quod per
judicium recipere potuiffet , abfente eo quem
fuerat conventurus , invaferit , reddat in du-
plum . Si vero invaferit , quod per nullum
judicium ei debebatur ?. reddat in triplum .
Si quis autem antequam in expeditionem pro-
ficifcatur , ad negotium dicendum judicis fue-
rit ammonitione conventus , aut per fe cauf-
fam dicere non moretur , aut per mandati
fcripturam perfonam eligat , quæ adverfario
fuo judice præfente refpondeat . Quod fi nee
mandatum dederit , nec refpondere voluerit ,
& fic in expeditionem profectus cauffam non
dixerit , poftquam fuerit conventus a judi-
ce , judex adverfario fuo , quæ repetebat , I
jubeat reformari . Illi tamen dum reverfus fue-
rit , actio refervetur
VIII. FLS. GLS. RODS. REX.
Si aliquid inlicitum faciant fervi ejus , qui
in expeditione eft publica conftitutus .
Si illius fervi , qui in publica expeditio
ne eft conftitutus , in aliquo crimine aut in-
licito facto præventi extiterint vel detecti ,
a judice corripiantur , & fecundum legem
juxta qualitatem culpa dampnentur . Quod
fi res ad componendum , & ad eofdem fer-
vos tradendos fuerit in cuftodia teneantur
a judice , donec dominus veniens , aut com-
pofitionem , fi voluerit , adiinpleat : aut fi
noluerit , eos evidentius tradat . Si vero fer-
vus injufte occifus fuerit , aut fubditus qua
ftioni contra judicem dominus fervi , cum
reverfus fuerit , cauffam dicere non vetetur ,
IX. ANTIQUA .
De his qui in expeditionem euntes , aliquid
auferre deprædari præfumunt .
Qui in expeditionem vadunt , quæ abftu
lerint quadrupli fatisfactione reftituant ·
Quod fi non habuerint unde componant ,
rem fumptam reddant , & CL . flagella fufci-
piant . Quod fi non jubentibus dominis fer-
vi hoc fecerint , rem ablatam in ftatu re-
forment , & cc. flagella extenfi fuftineant .
Cujus rei exactionem , provinciarum Comi-
tes , vel judices , aut villici ( 1 ) ftudio fuo
non
eis Legibus Maer interpretatur Præpofitus lib. I.
c. 38. & lib. II. c. 26. Vide Wottoni Gloffar.
Vocum Forenfium : Maer y Bifwail : Præpofitus
fimo bovillo : Maer y cafdell : Præpofitus Caftel
lo . Keyslerus quoque Antiquit. Sept. pag. m .
395. Maer , inquit , etiam Celtis Præpofitus eft,
a qua voce mallem Anglorum Majorut Lord
Maire , qui Londinenfi , aliifque Angliæ civi
tatibus præficitur ) arceffere , quam e Latino
fonte .
 LEGIS WISIGOTHORUM
non morentur impendere quia provincias
noftras non volumus hoftili prædatione va-
ftari .
X. ANTIQUA .
Ut focios nominet , apud quem pars rapine
inventa agnofcitur .
Apud quem fcelus aut pars rapina fuerit
inventa , ftatim focios fuos cogatur nomina-
re . Quod fi nominare noluerit , teneatur ad
vindictam . Quod fi honeftioris loci perfona
eft aut pro fcelere rationem reddat , aut
quæ ablata vel everfa fuerint , undecupli
compofitione reftituat , & c. publice flagella
fufcipiat . Si certe apud fervum rapina pars
reperitur , cc. flagella publice extenfus fu-
fcipiat , & focios fuos nominare non differat .
XI . ANTIQUA ,
De his qui diripienda indicare reperiuntur ,
Quicunque ingenuus vel fervus aliqua di-
ripienda indicaverit , ut cujufcunqne res ever-
tatur aut pecora vel jumenta diripiantur ,
& ex hoc certis probationibus publice con-
victus invenitur pro eo quod indicaverit
centum flagella publice extenfus accipiat .
XII. ANTIQUA ,
De bis qui itineranti , vel in opere ruftico
conftituto , aliquid abftulerint , vel mo-
leftiam inferre præfumpferint ,
Qui in itinere vel in opere ruftico conftitu-
to , aliquid violenter intulerit vel abftulerit ,
interpellatum ,
ubi ex hoc a judice fuerit
ille qui abftulerit , quadruplum reftituat .
Quod fi aliud aliquid cædis vel dampni fe-
cerit , legaliter fatisfaciat . Quod fi hoc fer-
vus domino nefciente commiferit , & centum
flagella fufcipiat , & dominus pro fervo com-
pofitionem exfolvat . Nam fi dominus com-
ponere noluerit , fervum tradere non mo
retur .
XIII. ANTIQUA .
Si ille qui diripit , in ipfa direptione
morte necetur .
Qui aliena diripit , fi in ipfa direptione
percuffus aut occifus fuerit , ille qui percuf-
fit , nullam calumpniam patiatur .
TITULUS II. De incendiis & incenforibus .
I.
De his qui five in civitate , five extra
civitatem domibus immiferint ignem ,
Ui alienæ domui in civitate ignem fup-
Q pofuerit , correptus a judice ignibus de-
putetur , & de bonis ejus domino do-
mus , fi tamen aliquid dampni pertulerit
componatur , ac precium domus reddatur in-
cenfæ . Sed ille cujus domus incenfa eft , co-
ram teftibus , quantos ftatuerit fententia ju
LIB. VIII. 153
dicantis , præbeat facramentum , fe fideliter
quod in domo fua habuit profiteri , nec plus
quam illic conditum fuerat poftulare , nec
doinus fuæ precium amplius taxare , quam
valuit . Et fi poft datum facramentum ali-
quid fefelliffe convincitur , in duplum , quæ
funt fupra modum debitæ compofitionis exa-
•
&ta , illi cogatur inferre , qui compofitionem
exfolverat . Quod fi in domum , ficut fupe-
rius diximus , ignis immiffus ad proximas
domos forte tranfierit , juxta modum dam-
pni inter eos etiam , qui domos vel res fuas
incendio perdiderunt , ejus fubftantia divida-
tur ; fi tamen poft compofitionem illius , in
cujus domum ignem mifit , impletam , ali-
quid de facultatibus ejus cognofcitur refiduum
effe , ita ut fimili modo coram teftibus fa-
cramento defendant , fe non amplius repete-
re , quam incendio perdiderunt . Et fi poft
datum facramentum perjuraffe nofcuntur
hæc quæ amplius exegerint , in duplum ei ,
quem fraudulenta ambitione dampnare vo-
luerant cogantur exfolvere . Qui vero ex-
tra civitatem in domum mittit incendium ,
omnia quæ funt in domo incenfa reftituat
& precium domino domus reddere non mo-
retur : fed is cujus domus incenfa eft , co-
ram teftibus jurisjurandi interpofitione con-
firmet , fe ron amplius poftulare , quam per-
diderat : & fi poft datum facramentum am-
plius quam perdiderat exegiffe dinofcitur , in
duplum ei , qui damnum fuftinuit , coactus
exfolvat . Quod fi etiam vicinæ domus ex
eo , quod immiffum eft incendium , forte con-
fumptæ funt , fi de bonis ejus fuperfuerit ,
unde eis etiam componatur , hi quoque amif-
fa recipiant . Prius tamen cum facramento
coram teftibus profiteantur , fe non amplius,
quam perdiderant poftulare ; & fi perjuraffe
nofcantur , aut amplius exegiffe , in duplum
ei , quem tali fraude dampnaverint , male ex-
acta reſtituant . Ita ut pro correptione , qui
domum incenderat , c. flagella fufcipiat : &
quicunque tale dampnum admittens non ha
buerit unde componat , fervituti fubjaceat .
Si certe cujufcunque fervus , five in civita
tem , feu extra civitatem incendium intu-
liffe cognofcitur , dominus , fi fervum tam
nocentis admiffi voluerit liberare a fuppli-
cio , pro ejus crimine non moretur compo-
nere . Ita ut ipfe fervus publice cc. ictus
accipiat flagellorum ; fed ille , cujus domus
incenfa eft , jurare cogatur , fe amplius non
repetere , quam in domo ejus flamma con-
fumpfit . Et fi componere dominus pro fer-
vo noluerit , tradatur fervus ad pœnam , ut
fupplicio capitali admiffa perfolvat .
II. ANTIQUA •
Si ignis immittatur in filvam .
Si quis qualemcunque filvam incenderit a-
lienam , five piceas arbores vel caricas , hoc
eft ficus ? aut cujuslibet generis arbores cre-
maverit , correptus a judice centum flagella
fu-
 154 LEGIS WISIGOTHORUM
fufcipiat , & pro damno fatisfaciat , ficut ab
his qui infpexerint fuerit æftimatum . Quod
fi fervus hoc domino nefciente commiferit ,
CL. flagellorum verberibus addicetur . Et fi
pro co dominus componere noluerit 2
duplum aut triplum dampni fecerit , quam
quod eundem fervum valere conftiterit , ipfum
fervum pro facto tradere non moretur .
III. ANTIQUA .
Si dum iter agitur , ignis longius
dilabatur .
Qui in itinere conftitutus cujufcunque for-
fitan campo applicaverit , & ad coquendum
cibum ,
aut frigoris neceffitate compulfus
ignem fecerit , cautus fit ne ignis longius
dilabatur . Aut fi in fpinis , five in pabulis
ficcis , in quibus plerunque flamma nutritur ,
incendium convalefcat , ignem cum crefcit ,
extinguat . Quod fi fe longius flamma ex-
tenderit , & meffis aut area , vel vinea ,
aut domus , five pomarium incendio concre-
metur , tantum, quantum flamma confumpfit ,
reddere vel componere compellatur : quia
ignem , quem fecerat , neglexit extinguere .
TITULOS III. De damnis arborum horto-
rum & frugum quarumcunque .
1. ANTIQUA •
De compofitione arborum incifarum .
quis infcio domino alienam arborem
Stinciderit : fi pomifera eft , det folidos 111.
fi oliva > det folidos v. fi glandifera major
eft , det folidos 11. fi minor eft , det foli-
dum unum . Si vero alterius funt generis &
majores atque prolixiores , binos folidos red-
dat quia licet non habeant fructum > ad
multa tamen commoda utilitatis præparant
ufum . Et hæc quidem compofitio erit , fi
tantundem abfcifæ fuerint . Nam fi præfum-
ptive incife alicubi ferantur : aut fimiles ar-
bores cum illis incifis dabuntur , aut prædi-
tum precium duplo, folvetur .
II. ANTIQUA .
Si bortum quis vaftaverit alienum ,
Si quis alienum hortum vaftaverit , ftatim
juxta damni æftimationem a judice coactus
domino horti cogatur exfolvere . Ita ut fi
fervus hoc fecerit , fuper compofitionem ipfius
damni , L. flagella extenfus accipiat .
III, ANTIQUA .
Si de incife arboris ruina debilitatio vel
bomicidium perpetretur .
Si quis arborem inciderit g vel aliquid
x Ad jus
( 1 ) Componere noluerit , ) Lege : componere voluerit . Hifpanicus : Efi el Senor quifier fazer
emenda.
LIB. VIII.
dampni fecerit , aut fi dum cadit arbor ali-
quem occiderit , dampnum qui incidit , per-
folvat . Quod fi in circuitu arboris homines
fuerint , priufquam cadat arbor , admoneat ,
Et fi de ramis arboris corruentis ,2 poftea
quam commonuerit , aliquis debilitatus aut
mortuus fuerit , nullam ifle qui arborem in-
cidit , calumniam pertimefcat . Certe fi aut
debilem , aut dormientem , aut fenem , aut
qui fibi cavere non potuit , aut pecudem
fortaffe ruina hujus arboris debilitaverit vel
occiderit , pro quadrupede uno , domino a-
lium ejufdem meriti mox reformet , & pro
occifo homine tanquam homicida teneatur :
pro debilitato vero juxta formam legum fa
tisfacere compellatur . Et fi aliquis alienam
arborem inciderit per violentiam , componere
non moretur . Quod fi dominus arboris inci-
forem fuerit conteftatus , & poftea incifor fue-
rit , dum incidit , occifus , mors ejus nullatenus
requiratur ,
IV, ANTIQUA ,
Si arbor ex parte incifa , five combufta ,
damna concutiat .
Si arbor ex parte incifa fit , aut ex ali
qua parte igne combufta , & illo qui incide-
rat , vel incendere cœperat , abfente arbor
ceciderit ? nulla ei pro damno , quod per
ruinam arboris factum eft , calumnia mo-
yeatur
V. ANTIQUA . NOVITERQUE EMENDATA ,
De vinea incifa vel evulfa five concremata ,
atque de frugibus ufurpatis .
Qui vineam inciderit , eradicaverit vel
incenderit alienam , aut in defertum produ,
xerit , duas æqualis meriti vineas domino
ejus vineæ reformare cogatur , & præterea
dominus vineæ illius deferta hanc ad ufum ¹
fuum revocare non dubitet . Si vero per vio-
lentiam fruges collegerit , & frugem in du-
plo reftituat , & quidquid evertit , redinte
grare procuret ; ita tamen , ut cum facta-
mento colligentium per tempus vindemiarum
duplam ipfius frugis compofitionem reftituat .
Servi vero fine dominorum juffu talia facien
tes per fingulas vites decena flagella extenfi
accipiant , & fruges domino reftituant : aut
fi dominus componere noluerit ( 1 ) , per fex
vites folidum reddant . Quod fi majus da-
mnum creverit , & dominus componere no-
luerit , fervum tradere feftinabit .
VI. ANTIQUA •
Si fepes incidatur vel incendatur .
Si quis per aliquod fpatium fepes incen-
derit , vel inciderit alienas , fi majoris loci
per-
 LEGIS WISIGOTHORUM
perfona eft , fepes reparet , damno
& pro damn o
fatisfaciat . Si quid tamen damni domino de
fructibus accidiffe cognofcitur , & damnum
folvat ficut infpectio habuerit æftimantium ,
& præterea decem folidos reddat , Sed & de
codem campo , qui fructus habet vel habuit ,
& de prato five de conclufo v. folidos com-
pellatur exfolvere . De eo vero campo , in
quo nulli fructus fepibus claudebantur fe-
pem tantummodo reformare cogatur . Si ve-
ro hoc perfona inferior fecerit folvat da-
mnum de æftimatis fructibus , ac fepem re-
paret , & L. flagella publice fufcipiat . Quod
fi fervus hoc domino nefciente fecerit & pecora voluntarie in vineam vel meffem im-
damnum folvat , & fepem reparet , & cen-
tum flagella fufcipiat . Quod fi de cafu fa-
Atum fuerit , fepem tantummodo reformet ,
quæ collifa eft . Quia crimen videri non po-
rest , quod non eft ex voluntate commiffum ,
VII, ANTIQUA ,
Si pali de fepibus incidantur ,
Qui de fepibus palos inciderit vel incen-
derit alienis , cum campus ille fructus ulles
co tempore non habuerit , in quadruplum
reformare cogatur . Si autem fructus aliqui
de his fepibus claudebantur , per fingulos pa-
los fingulos tremiffes compellatur exfolvere :
ita ut ex fructibus fi aliquid perierit
integro reformetur . Eadem & de hortis fe-
pe conclufis præcipimus cuftodiri .
VIII, ANTIQUA ,
Si in aliena filva quis cum vehiculo
capiatur .
Si quis aliquem comprehenderit , dum de
filva fua cum vehiculo vadit , & circulos ad
cupas , aut quæcunque ligna , fine domini
juffione aut permiffione afportare præfumpfe-
rit , & boves & vehiculum alienæ filvæ præ-
fumptor amittat , & quæ dominus filvæ cum
fure aut violento comprehenderit , indubi-
tanter obtineat .
IX. ANTIQUA .
Si loca frutifera vel pafcuofa nimia
anguftia ceartentur .
Si quis cum frugibus vineam , pratum vel
pafcua habere cognofcitur , & foffas per cir-
( 1 ) Qui in pratum eo tempore , quo defendi-
tur &c. ) Hæc verba innuunt , prata non toto
anni tempore defenfa fuiffe , fed pro ea tem-
peftate , qua herba ad fecandum fuccrefceret .
Mos ut videtur ab antiquo inter Barbaros ob-
fervatus , clarius elucefcit ex libro Confuetudi-
num Normannicarum p. 1. c. 9. v. 26. Quo
dam tempore terræ funt defensiva , quodam com-
munes . Defenfivæ funt omnes terra culta , qua-
rum fructus per beftiarum acceffum læderentur ,
de facili perirent . Terra vero vacue a me-
dio Martio ufque ad feftum Santa Crucis in Se-
ptembri defenduntur Alio vero tempore funt
LIB. VIII. 155
cuitum pro folo terrore conftituat
cuitum , ut non
nifi per vineam aut mellem tranfitus effe
poffit , dampnum quod viator intulerit , ad
viatoris culpam redundare non convenit .
Campos autem vacantes fi quis foffis cinxe-
rit , iter agentes non hæc figna deterreant ,
nec aliquis eos de his pafcuis præfumat ex-
pellere ,
X. ANTIQUA .
De animalibus voluntarie in meffem vel
in vineam miffis .
Qui jumenta , vel boves , aut quæcunque
miferit alienam , dampnum quod fuerit æfti-
matum , cogatur exfolvere . Et fi major per-
fona eft , pro caballis aut bubus per fingula
capita fingulos folidos reddat : per minora
vero capita fingulos tremiffes ei , cui dam-
pnum factum eft , compellatur exfolvere . Cer-
te fi inferior eft forte perfona , & dampnum
ex integro reddat , & compofitionem ex me-
dietate reftituat , atque quadraginta flagella
publice extenfus accipiat . Si vero fervus hoc
fine juffu domini fecerit omne dampnum
aut ipfe aut ejus dominus reddat , & ipfe
fervus fexaginta flagella fufcipiat .
XI. ANTIQUA ,
Si cujuslibet animalia in frugibus dampna
concutiant .
Si cujuslibet qualiacunque animalia vineam
vel meffem everterint alienam , ille cujus
animalia dampnum intulerint , tantum vi-
neæ vel agri cum frugibus ejus meriti domi-
no de fuo reftituere non moretur , quantum
exterminatum effe cognofcitur . Ita ut colle
Etis frugibus ille recipiat , qui dediffe vide-
tur . Quod fi non habuerit agrum aut vi-
neam unde componat , tantum de frugibus
reddat , quantum in æquali parte agri vel
vineæ fuerit æftimatum ,
XII . ANTIQUA .
Si pratum defenfum a pecoribus naufragetur ,
Qui in pratum eo tempore quo defendi-
tur ( 1 ) , pecora miferit , ut poftmodum ad
fecandum non poffit herba fuccrefcere : fi
fervus eft , qui hoc fecerit , XL. ictus flagel-
lorum accipiat , & fœnum reddatur domino
ejus ,
communes ; tempus bannovii vulgariter nuncupa-
tur. Tempus bannovii , feu potius bannonii in
Gallica editione eft Temps de banon ; quo fcili-
cet magno banno indicto aperitur agri libertas
in communem pafcuorum ufum . Mos adhuc
inter noftrates acriter fervatur , ut prata tem-
pore , quod appellamus berba mortua , in com-
munem ufum evadant pafcuis habitantium pa-
gi , intra cujus confinia fita funt . Quem pro-
fecto morein ex reliquiis effe reor antiqui Ger-
manici inftituti , quo agri ut communes ha
bebantur .
 156 LEGIS WISIGOTHORUM
ejus, quantum fuerit æftimatum . Si liber &
inferioris loci perfona eft , pro duobus capi-
tibus tremiffem unum reddat , fœnum nihi-
lominus juxta æftimationem ei qui dampnum
pertulit redditurus . Si vero major perfona
eft , pro duobus capitibus folidum unum red-
dat , & foenum habita æftimatione reftituat.
XIII. ANTIQUA ,
Si fructifera loca ab animalibus fuerint
diffipata.
Si quis caballum aut pecus alienum , in
vinea, meffe, prato, vel horto invenerit , non
expellat iratus , ne dum de dampno expellit ,
evertat : fed ad domum fuam inclufurus ad-
ducat , & dominum caballorum vel pecorum
faciat certiorem , ut præfentibus his aut vi-
cinis eorum dampnum , quod illatum fuerit ,
æftimetur ?
& ad campum utræque partes
conveniant , ut poftquam dampnum infpexe-
rint , pars campi , vel vineæ , five prati , vel
meffis quæ defracta fuerat , menfuretur , &
donec fructus colligantur , expectetur ut tan-
tundem de impato loco ei , cui dampnum
intulerit ,
facta fpatir exæquatione tradatur
prræfentibus teftibus : & de eo loco qui ever-
fus eft , & de eo qui eft integer , fructus col-
ligantur : & quidquid minus in his locis , quæ
a pecoribus everfa fuerint , reperitur ille
cujus pecora fuerint , reformare cogatur . Pe-
cora vero, poftquam ipforum locorum fpe-
tia menfuraverint , ficut eft in legibus con-
ftitutum , domino reformentur . Et fi peco-
ra, dum per iracundiam immoderationis ex-
pellit , everterit , domino pecorum dampnum
fimpla tantummodo fatisfactione reftituat
& fibi quæ debilitavit aut occidit ufurpet ;
fi tamen ut , quæ evertit , ante perfolvat .
Quod fi pecora per cafum , non culpa , dum
expelluntur , debilitentur , aut pereant , aut
in fudes five in palos , dum expelluntur, in
ciderint , dampnum folvatur ex medio , &
quæ fuperioribus legibus funt ftatuta perma-
neant .
XIV. ANTIQUA •
Si expellenti de frugibus pecora quifquam
excutiat , vel de claufura furto
aut violentia tollat .
Si quis expellenti de frugibus pecora ex-
cufferit fi honeftior eft forte perfona , det
folidos v. & duplum dampnum , quod fue-
rit æftimatum , cogatur exfolvere . Si certe
humilioris loci perfona fuerit , & non habue-
rit unde componat , L. flagella fufcipiat , &
duplum dampnum exfolvere compellatur . Si
vero fervus hoc fecerit
ante judicem cen-
tum ictus accipiat flagellorum , & domino
ejus nulla calumpnia moveatur . Quod fi de
domo ejus aut clufa involaverit , aut per
violentiam tulerit , octo folidos qui injuriam
• Al ciufura
LIB. VIII,
pertulit confequatur , & præterea duplum dam-
pnum ille qui abftulit reddere compella
tur . Si vero fervus hoc fecerit , centum fla-
gella fufcipiat , & dominus ejus nil dampni
fuftineat ,
XV, ANTIQUA .
De animalibus in vinea , meſſe vel prato
præventis ,
Si quis in vinea fua meffe , prato vel
horto , jumenta vel pecora invenerit aut
prendiderit , ftatim domino pecudum ipfa
aut altera die nunciaturus includat . Quod fi
dominus pecorum mittere vel venire nolue-
rit , dampnum a vicinis , quod factum eft ,
æftimetur , & ad fatisfactionem ille , cujus
pecora fuerint judicis exfequutione venire
cogatur , & dampnum exfolvat . Si tamen
probaverit aut certe juraverit ille qui pren
didit , dampnum ipfum ab ipfis animalibus
factum fuiffe , ille vero cujus pecora funt ,
fi ad æftimationem dampni aut pecora reci
pienda non venerit , adaquentur tantummo❤
do , ac triduo teneantur inclufa . Et pro re-
tentis triduo pecoribus nullam calumpniam
inferre poterit , qui ad æftimationem venire
neglexit . Poft triduum autem animalia di-
mittantur , & dimiffis animalibus fi dominus
eorum venire contempferit , pro contemptu
ipfo , quia infpicere noluit , juxta æftimatio-
nem teftium in duplum cogatur exfolvere .
Quod fi ille cujus pecora funt , ad eum cui
dampnum factum eft , venerit , rogans eum
ut ad æftimationem dampni accedat , ut pe-
cora relaxentur , & ille non adquiefcat , vo
lens pecora interficere : fi hoc ita feciffe con-
vincitur , per fingula capita majora fingulos
folidos reddat , per minora fingulos tremif
fes . Similiter hæc lex continet & de illis ,
qui ante triduum pecora claufa non publica-
verint . Si autem fervus hoc fecerit fine do-
mini voluntate , centum flagella fufcipiat , &
dominus ejus nihil dampni fuftineat .
XVI.
Si priufquam expellantur animalia , de
frugibus exierint .
Si jumenta vel pecora de frugibus , priuſ
quam expellantur , exierint , ea non licet
comprehendi , quia utrum ipfa dampnum fe-
cerint , nefcitur . Nam fi ea ipfe cujus funt ,
aut quicunque vicinus expulerit , dominus
jumentorum vel pecorum æftimationem dam-
pni implere cogatur .
XVII. ANTIQUA •
Si in frugibus fuis animalia præventa qua-
cunque aliquis detruncatione turpaverit .
Si labia pecoribus aut cæteris animalibus ,
vel aures , quæ in frugibus fuis comprehen-
derit , inciderit ; illa quæ deformavit obti-
neat ,
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. VIII.
neat , & domino pecorum alia fana & fimi-
lia reftituere non moretur .
TITULUS IV. De dampnis animalium vel
/ diverfarum rerum .
I. ANTIQUA .
Si caballus vel animal alienum , aut de li-
gamine tollatur , aut extra voluntatem
domini in aliquo fatigetur ,
Si quis caballum alienum vel aliud ani-
mal de pedica five de ligamine tulerit fine
confcientia domini fui , unum folidum ei
det : & fi per hanc occafionem perierit ,
ejufdem meriti caballum vel animal refti-
tuat . Quod fi cum aliquo ambulare coe-
gerit , vel laborare fecerit domino nefcien-
te , alium æqualis meriti cum eo dare coga-
tur ; fi tamen ipfa aut altera die eumi do-
minus fuus invenerit . Quod fi tertia die ani-
mal inventum non fuerit , ille qui animal
alienum præfumpferit , pro fure teneatur .
II. FLS. GLS. RCDS . REX.
Si præftitum animal contra definitionem &
voluntatem domini fatigetur .
Quicunque citra voluntatem ejus qui præ-
ftitit animal fupra definitionem curfu , one-
ribus vel itinere fatigaverit ,, per
per decem
millia det folidum unum . Quod fi minus
quam decem millia fuerint , æftimato irine-
re pro labore æftimetur & compofitio dam-
pni . Nam fi debilitatus & mortuus fuerit ,
debilem fibi habeat , & fimilem reddat pro
mortuo vero vivum talem fine excufatione
reftituat .
III. ANTIQUA ,
Si caballi aut cujufcunque animalis coma
vel cauda turpetur •
Si quis alieni caballi comam turpaverit ,
aut caudam curtaverit , ejufdem meriti alium
cum eo fine dilatione domino reftituat . Si
vero alterum qualecunque animal curtave-
rit , per fingula capita fingulos trientes red-
dere compellatur .
IV. ANTIQUA .
Si alienum animal tefticulis defecetur .
Qui alienum animal , aut quemcunque
quadrupedem , qui ad ftadium ( 1 ) fortaffe
fervatur invito domino vel nefciente ca-
ftraverit : vel bovem , vel quæ non fecan-
tur caftraverit , domino in duplum cogatur
exfolvere quia propter invidiam hoc vide-
tur intuliffe difpendium .
Tom. IV.
3´Al. Quod fi cum alibi .
( 1 ) Ad Radium . ) Hæc denotant & fub Wifigothis in Hifpania curfus ad ftadium non in-
frequentes fuiffe .
157
V. ANTIQUA .
Si jumenti partus excutiatur .
Si quis quocunque pacto partum equæ præ-
gnantis excufferit , pulletrum anniculum illi ,
cujus fuerit , mox reformet .
VI. ANTIQUA •
Si cujufcunque animalis partus excutiatur .
Si quis vaccam prægnantem avortare fe-
cerit alienam , talem aliam cum vitulo do-
mino reformare cogatur , & illam cui par-
tum excufferit , ipfe accipiat : hæc de aliís
quadrupedibus forma fervetur .
VII. ANTIQUA ,
Si qualiacunque animalia ab invicem
evertantur .
Si cujuslibet jumenta , vel armenta aut
alia pecora fe invicem forte colliferint vel
occiderint , dominus jumenti vel aliorum a-
nimalium ejufdem meriti domino reddat , &
illud debilitatum five occifum fibi obtineat .
VIII. ANTIQUA .
Si dampno vel injuria impellente , aut fine
dampno , alienum animal occidatur ,
Si quis alienum animal occidiffe aut vul-
neraffe convincitur , non dampno qualican-
que compulfus , alium ejufdem meriti refor-
mare cogatur . Et fi fervus eft L. flagella
fufcipiat . Ingenuus vero quinque folidos det .
Nam fi eundem dampni commovit injuria ,
ut eum occideret aut debilitaret precium
pecudis aut animalis reddatur occifi vel de-
bilitati , & nihil patiatur injuriæ ,
IX. ANTIQUA .
Si bos alienus fine domini voluntate operibus
fubjugetur ?
Si quis bovem alienum junxerit fine con-
fcientia domini fui ad aliquid carricandum ,
five pro voluntate fua retinendum , ejuſdem
meriti cum eo alium domino reddat ,
X. ANTIQUA ,
Si qualiacunque animalia aliena trituris
avea fatigentur .
Si quis caballum aut aliud quodcunque
animal alienum in aream miferit , per fin-
gula capita fingulos folidos reddat : & fi per
hanc occafionem animal mortuum fuerit , &
folidum reddat , & ejufdem meriti animal
domino cogatur exfolvere .
O XI.
 UM
158 LEGIS WISIGOTHOR
XI. ANTIQUA .
Si pecus abfque dampno in clufuram
mittatur .
Qui abfque aliquo dampno inclufum pe-
eus detinuerit alienum , fi fervus hoc ne-
fciente domino fecerit , tantummodo quadra-
ginta ictus accipiat flagellorum . Si ingenuus
fuerit , per duo capita tremiffem unum , ei
cujus pecus inclufum eft , cogatur exfolve-
re. Quod fi ex ipfis pecoribus aliquid de-
bilitatum aut mortuum fuerit , juxta fupe-
riorem legem compofitio fiat .
XII. ANTIQUA •
Si animal cuicunque faciat quodcumque
dampnofum .
Si cujufcunque quadrupes aliquid fecerit
fortaffe dampnofum , in domini poteftate
confiftat , utrum quadrupedem noxium tra-
dat , an ei qui dampnum pertulit , & ali-
quid excepit adverfi , juxta judicis æftima-
tionem componat .
XIII. ANTIQUA .
Si quodcunque animal quacunque per-
cuffione debilitetur aut occidatur .
Si quis alienum jumentum percufferit , ita
ut debile efficiatur , aut de ipfa fortaffe per-
cuffione mortuum fuerit , ille qui percuffit,
alium ejufdem meriti domino reformare co-
gatur , & illud debile fuæ vendicet potefta-
ti . Quod fi jumentum non habuerit , pre-
tium juxta æftimationem domino jumenti
reftituat . Et fimilis ordo , tam de cabal-
lo , quam de bove , & reliquis animalibus
ab omnibus obfervetur .
XIV. ANTIQUA .
Si pecus alienum fciente aut ignorante do-
mino gregi alterius mifceatur .
Si cujuslibet pecora cum alicujus fe mi-
fcuerint , & hoc ipfe perfpexerit , & fic de
ipfius grege abierint , ut nullam ex hoc con-
fcientiam habeat : dominus pecorum facra-
menta ab eodem accipiat , quod non ipfius
fraude vel culpa exinde abfcefferint , & nec
fibi ea præfumpfit , nec alicui tradidit ; &
nihil cogatur exfolvere . Quod fi ad domum
fuam adduxerit , & judicem non monuerit ,
vel in conventu publice infra octavum diem
non conteftaverit , in duplum fatisfaciat .
1 CXL. a Reddat .
(1 ) Ita ut fi jugulaverit . ) Hifpanicus : A
que fi aquela animalia matar ome ondrado , pe-
che el Senor por omecio quinientos foldos , e por
ome libre de menor guifa , que aya veynte anos ,
pesbe trezentos foldos ; por ome franqueado pe-
LIB. VIII.
XV.
Si animali quodcunque pavidum inlige
tur, per quod ruptum aut debi-
litetur , aut moriatur .
Si quis caput mortui pecoris , aut offa ,
vel aliquid unde animal terreatur , ad cau
dam caballi crediderit alligandum , & per
hoc currendo ruptus probetur aut mortuus ,
alium fanum caballum domino reformare
non moretur , quia legum ftatuta tranfcen-
dit . Quod fi caballus nihil debilitatis incur-
rerit , quinquaginta ictus accipiat flagello-
rum . Si fervus hoc fecerit , centum verbe-
ribus addicatur .
---
XVI. FLS. Gls. rcds . REX.
Si vitiofum animal , cum apud domi
num eft , cujufcunque bominem
videatur ætatis occidiffe .
Si quis bovem , aut taurum , vel quem
cunque quadrupedem noxium habuerit aut
vitiofum , eum , antequam noceat alicui ,
non moretur occidere . Quod fi de vitio qua-
drupedis ex vicinorum conteftatione cogno
verit , & poftea eum refervaverit , aut pa-
verit , vel diftulerit occidere , ac poftea ali-
cui mortem , aut debilitationem , five vul-
nus intulerit , juxta hanc legem componere
non moretur , ficut eft de homicidiis , id
eft , de viris ac mulieribus infantibus , fer-
vis vel ancillis , compofitio conftituta . Ita
ut fi jugulaverit ( 1 ) aliquem ipfe quadrupes
in annis viginti , ccc. folidi componantur :
& ab hoc ufque ad eum , qui annos L. ha-
buerit , unam compofitionem jubemus ftare .
A quinquaginta autem annis , ufque ad il-
lum qui haber fexaginta quinque , cc. fol.
componantur . Qui vero fuper hoc habue-
rit , c. fol. componantur . Qui quindecim
annos habuerit , CL. fol. componantur . Si
in quatuordecim annis fuerit , CLX. ' fol.com-
ponantur . Si in tredecim , cxxx. fol. den-
tur . Si in duodecim , cxx. folid. componian-
tur . Si in undecim , cx . folidos det . Si in de-
cem , c. Si vero novem , aut octo annorum
fuerit , vel feptem , xc. fol. componantur .
Si fex , aut quinque , aut quatuor annorum
fuerit , LXXX. fol. componantur . Si certe
trium aut duorum annorum , LXX. fol . det ² .
Nam fi unius anni fuerit , LX. folidi com-
ponantur . Et fi filiam alicujus , aut uxorem
jugulaverit , a decimo quinto anno ufque ad
quadragefimum , CCL. fol. componantur : &
a quadragefimo ufque ad fexagefimum , cc.
fol. componantur . Quod fi fuperior anno-
rum
cha la meatar defta emenda . In numeris quoque
alias in hac lege contentis Hifpanicus variat
a Latino ; ut & in toto Codice plurima de-
prehenduntur in numeris variantia , quæ ego
profequutus non fum .
 LEGIS WISIGOTHORUM
rum numerus fuerit , c. folidi componantur .
A quinto decimo vero anno aut inferius , fi-
cut & de pueris eft conftitutum , medieta
tem compofitionis ejus , fecundum ætatis vel
fexus ordinem , reddere compellatur . Pro li-
bertis autem medietas hujus compofitionis ,
ficut fuperius eft comprehenfum , pro eo qui
occifus eft , in fatisfactione dabitur . Si au-
tem fervum alicujus occiderit , duos ejufdem
meriti fervos dominus ejus qui occifus eft ,
in fatisfactione recipiat .
XVII . ANTIQUÂ .
Si animal vitiofum quis a fe abjiciat ,
vel non abjectum retineat ,
Si quis bovem aur aliud animal nocuum
vel vitiofum habuerit , eum occidere non
moretur , vel a fe projicere : ita ut vicinis
omnibus notum faciat , quia eum a fe pro-
jecit . Quod fi eum non occiderit , fed re-
fervaverit , quicquid dampni poftea admife-
rit , ille componat , qui eum apud fe refer-
vafle cognofcitur .
XVIII. ANTIQUA .
Sue babendum culpæ , fi irritatum ani-
mal noceat irritantem
Si quis vitiofum bovém , aut canem , vel
aliud animal contra fe irritatum concitave-
rit , quicquid paffus fuerit , culpæ ejus qui
# Si
hoc pertulerit , oportet adfcribi .
XIX. ANTIQUA.`
Si jufte aut injufte concitatus canis quempiam
debilitaffe vel occidiffe probetur .
Si aliquem canis momorderit alicujus , &
de morfu illius aliquis debilitatus probetur ,
aut mortuus , domino canis nit calumpnie
moveatur fi tamen eum canem ut morde-
ret , non irritaffe cognofcitur . Quod fi ca-
nem fuum ut furem , aut quemcunque cri-
minofum comprehenderet irritavit , & ita
momorderit fugientem , fi de morfu illius
fuerit debilitatus aut mortuus , nihil ex eo
cauffationis exiftat . Nam fi eum ad inno-
centem forfitan irritatum incitaverit , tan-
quam fi ipfe vulnus intulerit , juxta leges
componere non moretur .
XX. ANTIQUA •
De cane dampnofo .
Si cujuslibet canis dampnofus fuerit ,
Tom. IV
x Al. injuriandum incitaverit ,"
(1 ) Ut eum occidat . ) Legendum : vel eum
occidat . Hifpanicus : ol mate luego.
(2 ) Foucas fecerit . ) Venationis genus , Ce-
fare tefte , Germanis ufitatus , capiendis præ-
fertim majoribus , magifque feris quadr pedis
bus . Ejufmodi erat venatio Uri in fylva Her-
cinia . Hos , ait ille de Bello Gallico lib. VI .
LIB. VIII. 159
devaftet berbices , & alia pecora forte ever-
tere cœperit , & deprehenfus fuerit : ipfe do
minus canis , ubi ex hoc fuerit common i-
tus , eum illi tradat , cui dampnum primi-
tus conftat fuiffe inlatum , ut eum occi-
dat ( 1 ) . Quod fi eum occidere noluerit
vel illi tradere cui dampnum primitus fecit :
quicquid poftmodum canis dampni admife-
rit , dominus canis duplam compofitionem
reddere non moretur .
XXI. FLS. RCDS . REX.
De læfione veftis .
Si quis qualibet occafione veftem abfcide-
rit , vel ruperit alienam , atque fordibus ma-
culaverit , & talis macula in vefte patuerit ,
ut extra fœditatem minime tolli poffit ; pro
facti crimine obnoxius teneatur , ita ut fi-
milem veftem integram reftituat . Quod fi
talem veftem non habuerit , hujus veftis pre-
tium , quantum integra illa , quæ rupta vel
fciffa atque maculata eft , valere potuit ,
tradere compellatur : veftem vero ruptam ,
vel quæ maculata eft , ille accipiat , qui
hanc compofitionem exfolverit . Si vero fer-
vus hoc fecerit & dominus pro eo compo
nere noluerit , fervum pro qualitate crimi
nis tradere non moretur ..
XXII. ANTIQUA .
si fraudu lenter quis ambulans , in laqueos
feris præparatos incidat .
Si quis fudes in vinea pofuerit , five in
campo propter feras , & ibi aliquis dum fur,
tum facere tentat , inciderit ; culpæ ejus o-
porter adfcribi , qui vulnus excepit , quod
in rem alienam fraudulenter ingreffus eft .
XXIII. ANTIQUA .
Ut qui laqueos feris ponit , & loca
difcernat in quibus ponat , అ
vicinos ammoneat .
Si quis in terris fuis foveas fecerit ( 2 ) ,
ut feras in eifdem foveis comprehendat , aut
laqueos vel arcus prætenderit , feu baliſtas in
locis fecretis vel defertis , ubi nulla via eft ,
quæ confueverit frequentari , nec ubi pecu-
dum poffit effe acceffus : fi alicujus animal ,
per hanc occafionem quæ ad feras paratur ,
extinguatur aut occidatur , pecus quod periit
incautus venator exfolvat , quia quadrupes
fibi ea cavere non potuit . Omnes vero pro-
& ximos & vicinos venator ante commoneat :
0 2 & fi
ftudiofe foveis captos interficiunt . Hoc fe labore
durant adolefcentes , atque boc genus venationis
exercent: & qui plurimos ex his interfecerunt
relatis in publicum cornibus , quæ fint teftimo-
nio , magnam ferunt laudem . De hujufce vena-
tionis modo agit Pelloutérius Hift . des Celtes
Lib. II. c. 12.

160 LEGIS WISIGOT
& fi poft commonitionem quifquam in hæc
incautus irruerit , nihil ex hoc calumpniæ
venatori oportet opponi : quia fe ille peri-
culo , qui commonitionem audire neglexit ,
objecit . Si quis vero de locis longinquiori
bus veniens , qui non fuerat ante commoni
tus , ignorans inciderit , & fuerit debilitatus
aut mortuus ; hic qui feris infidias vel la-
queos præparavit , tertiam partem compofi-
tionis exfolvat , quæ fuerat hactenus debili-
tatis hominibus vel occifis , in legibus com-
prehenfa : quia in itinere hominibus hoc pe-
riculum nefcientibus apparare non debuit .
XXIV. ANTIQUA ..
De dampnis iter publicum concludentium .
Si iter publicum claufum aut conftrictum
fit , rumpenti fepem aut vallum nulla calu-
mnia moveatur , Ille vero qui viam claufe-
rat vel conftrinxerat , quæ confueverat fre-
quentari , fi fervus eft , a judice perducatur
ad fepem , & centum flagella fufcipiat , &
per diftrictionem judicis priorem viam ape-
rire cogatur , etiam fi meffis ibidem effe vi-
deatur . Si vero id fuerit a potentiore com-
miffum , exigantur ei folidi xx. Reliquæ au-
tem perfonæ talia committentes , decenos fo-
lidos exfolvere compellantur , ita ut omnis
hujus rei compofitio fifci viribus inferatur .
XXV. ANTIQUA .
De fervando fpatio juxta vias publicas .
Viam per quam ad civitatem aut ad pro-
vincias noftras ire confuevimus , nullus præ-
cepti noftri temerator exiftat , ut eam exclu-
dat vel adftringat : fed utrinque medietas
aripennis libera refervetur , ut itinerantibus
applicandi fpatium non vetetur . Si quis au-
tem hujufmodi legis præcepta tranfcenderit ,
fi major perfona eft , der folidos quindecim :
inferiores perfonæ octonos folidos folvant fi-
fco profuturos . Qui certe juxta hujufmodi
viam meffem , aut vineam , vel pratum ,
five conclufum habere cognofcitur , fepe utrun-
que concludat . Quod fi propter paupertatis
anguftiam campum fepibus non poffit ambi-
re , foffatum protendere non moretur .
XXVI. ANTIQUA •
Si de campis vacantibus iter agentium ani-
malia expellantur .
Si aliquis de apertorum & vacantium cam-
porum pafcuis , licet eos quifque foffis præ-
cinxerit , caballos , aut boves , vel cetera ani-
malia generis cujufcunque iter agentium ad
domum fuam inclufurus adduxerit , per duo
capita tremiffem cogatur exfolvere . Si vero
1 Al. ffei juribus . 2 AL nullam calumpniam .
effe putat: per qua efaces . 4 Ms. fubricuntur .
( 1 ) Mefoses . ) Hifpanicus : les falmones . Ergo legendum , efoces : prout in variantibus fcri-
plum eft ,
HORUM
LIB. VIII.
ut non pafcantur expulerit , per quatuor ca-
pita tremiffem accipiat , qui excepit inju
riam . Quod fi hæc , & quæ fuperius dicta
funt , fervus nefciente doinino commiferit
a Comite civitatis vel a judice centum fla
gellorum i&
tibus verberetur , & dominus fer-
vi nullum dampnum 2 aut detrimentum fu-
ftineat
XXVII. ANTIQUA .
Ne iter agentibus pafcua non conclu-
fa vetentur .
Iter agentes in pafcuis quæ concluſa non
funt deponere farcinam , & jumenta vel bo-
ves pafcere non vetentur : ita ut non in uno
loco plus quam biduo , nifi hoc ab eo cujus
pafcua funt obtinuerint , commorentur . Nec
arbores majores vel glandiferas , nifi præſti-
terit filvæ dominus , a radice fuccidant . Ra-
mos autem ad pafcendos boves non prohi
beantur competenter incidere .
XXVIII. ANTIQUA .
Ut qui in tranfitu fluminis culturam fa
cit , laborem fepe circumdet .
Qui in eo loco ubi tranfitus fluminis eft
culturam fecerit , vel præruptum ripæ , aut
ubi pecora tranfeunt potuerit excludere , &
fecerit fortaffe culturas , fepem etiam facere
non moretur . Quod fi non fecerit , & ali-
quid dampni fuerit per hanc negligentiæ fuæ
inutilitatem perpeffus , nihil compofitionis ab
aliquo accipiat : quia negligentiam illius ad
dampnum alterius redundare non convenit .
XXIX .
De difcretione concludendorum fluminum .
Flumina majora , id eft per quæ mefo-
ces 3 ( 1 ) aut alii pifces maritimi fubrigun-
tur , vel forfitan retia aut quæcunque com-
mercia veniunt navium , nullus ad integrum
contra multorum commune commodum , fuæ
tantummodo utilitati confulturus excludat ,
fed ufque ad medium alveum , ubi maximus
ipfius fluminis concurfus eft , fepem ducere
non vetetur , ut alia medietas diverforum
ufibus libera relinquatur . Si quis contra hoc
fecerit , exclufa ipfius a Comite civitatis aut
judice fine aliqua excufatione rumpatur : &
fi honeftioris loci perfona eft , x. folidos det
illis quos impedire conatus eft . Si vero in-
ferior perfona fuerit , quinque folidos det ,
& L. flagella fufcipiat . Quod fi ab utraque
parte hujus fluminis duo manferint , non li-
ceat integrum flumen excludere , ut dicat
unufquifque eorum , quod medietatem fuæ
partis excluferit : fed alter fuperius , alter in-
ferius , clufuram facere ex medietate flumi-
nis
3 Ms. per quem faces . Lindenbrog. tamen rectius
 LEGIS WISIGOTHORUM
nis non prohibeatur . Si vero locus non fue-
rit nifi tantummodo in uno tranfitu , fic ex-
cludatur , ut & naves & retia per medium
difcurrere poffint . Quod fi Comes civitatis,
aut aliquis cujufcunque clufuram contra hanc
ordinationem noftram evertere præfumpferit ,
v. folidos domino clufuræ dare debeat . Cer-
te fi minor perfona hoc fecerit , quinque fo-
¹
lidos clufuræ domino cogatur exfolvere , & v.
Aagella a judice ejus loci accipiat . Si fervus
hoc fecerit , centum verberibus fubjacebit .
XXX.
De confringentibus molina , & conclu
fiones aquarum .
Si quis molina violenter effregerit , quod
fregit infra xxx. dies reparare cogatur , &
infuper triginta folidos cogatur exfolvere .
Quod fi infra ftatutum tempus non repara-
verit , alios xxx. 3 folidos implere cogatur ,
& centum infuper flagella fufcipiat . Eadem
& de ftagnis quæ funt circa molina conclu-
fiones aquarum , præcepimus cuftodiri . Quod
fi fervus talia præfumpferit , & difrupta re-
paret , & centum verberibus fubjacebit .
XXXI . FLS . GLS . REDS . REX.
De furantibus aquas ex difcurfibus alienis
Multarum terrarum fitus fi aquis indiget
pluviis , foveri aquis ftudetur irriguis : cujus
rei jam experimentum tenetur , ut fi defe-
cerit aquarum folitus ufus , defperetur confi-
Lus ex fruge proventus . Proinde ubi majores
aquæ funt , fi qui furtive aut malitiofe aquam
ex decurfibus fubftraxerit alienis , per qua-
tuor horarum fpatium det folidum unum .
Ubi autem minorum + funt derivationes aqua-
rum , per quatuor horas exfolvat tremiffem
unum . Aqua vero quantis horis alibi dilapfa
convincetur , tantis ad irrigandum competen-
ti tempore domino reformetur . Servus fifua
fponte ita præfumpferit , pro majoribus aquis
centum flagella fufcipiat , pro minoribus vero
L. verberum ceffionibus fuccumbat .
TITULUS V. De pafcendis porcis , & anima-
libus errantibus denuntiandis .
I.
De porcis in glandem præfumptive aut
placito miffis .
Ui porcos in filva fua tempore glan-
dis invenerit , primum cuftodie aliquid
velut pigneris tollat indicium, & domino
paftoris vel parentibus mandet , ut fi con-
venerit ufque ad tempus decimarum , por
cos in filva fua permittat , & pignus quod
paftori tulerit reformare procuret . Quod fi
noluerit porcos illius in filva fua intromit-
tere decumandos , & ille eos alia vice in fua
filva invenerit , etiam fi porci pauci fuerint,
Tom. IV.
x Al. L. 2 Al. XX. dies ,
LIB. VIII. 161
unum exinde qui filvam fuam defendit , oc-
cidat . Si autem plures porci fuerint , duos
tollat & præfumat occidere , & nullam ca-
lumpniam pertimefcat . Et nihilominus ter-
tia vice eum cujus porcos invenit admoneat,
ut porcos fuos in filvam fuam fi voluerit
introducat , & decimam juxta confuetudinem
folvat . Quod fi nec tunc voluerit de dandis
decimis definire , & ille eos tertia vice in
filva fua qui introduxit invenerit , decimam
ex omnibus pro fuo jure præfumat . Si vero
aliquis fub pactione decimarum porcos in fil-
vam fuam intromittat alienam , & ufque ad
brumas porci in filva alterius paverint , de-
cimas fine ulla contradictione perfolvat .
Nam fi poft brumæ tempus porcos fuos in
filva quam conduxerat noluerit retinere , vi-
cefimum caput , ficut eft confuetudo , domi-
no filvæ cogatur exfolvere .
II.
De porcis inter confortes ad glandem in
communi fructu fufceptis .
Si inter confortes de glandibus fuerit or-
ta contentio , pro eo quod unus ab alio plu-
res porcos habeat : tunc qui minus habue-
rit , liceat ei fecundum quod terram divi-
det , porcos ad glandem in portione fua fu-
fcipere , dummodo æqualis numerus ab utra-
que parte ponatur . Et poftmodum decimas
dividant , ficut & terras diviferunt .
III.
S; porci ad paftum in glande fufcepti , ante
Si
datas decimas furto leventur .
Si quis ad glandem fub placito decima-
rum porcos in filvam intromittit alienam
& eos occulte priufquam decimentur amo-
verit , pro fure teneatur , & decimam abje-
&
ta furti compofitione reftituat . Si vero fer-
vus hoc domino nefciente commiferit , cen-
tum i&
tus accipiat flagellorum : & dominus
nullum dampnum aut detrimentum fuftineat,
fed reddat decimas quas debet . Si autem hoc
domino jubente commiffum eft , ipſe qui juf-
fit , furti compofitionem cogatur exfolvere .
IV.
De porcis errantibus in filva præventis .
Qui porcos errantes in filva invenerit ,
aut conteftari vicinis debet , aut claudere .
Et fi dominus porcorum non affuerit , unum
porcum prima vice præfumat , & judici qui
fuerit in proximo nunciet , apud fe porcos
qui vagabantur inclufos . Deinde fi dominus
porcorum vel pecorum non inveniatur , cu-
ftodiat tanquam fuos , & pro glandibus de-
cimam confequatur : & cum dominus affue-
rit , mercedem cuftodiæ , facta præfentibus
judicibus ratione , de temporis fpatio percipiat ,
0 3 V.
3 AL XX 4 Al. minores . 5 Cafionibus .
 162 LEGIS WISIGOTHORUM
V. ANTIQUA ;
Si quorumcunque animalium grex in ра-
fcua intraverit aliena ,
Si in pafcua grex alienus intraverit , five
ovium five vaccarum , hoc quod de porcis
conftitutum eft , præcipimus cuftodiri . Con-
fortes vero vel hofpites nulli calumniæ fub-
jaceant ; quia illis ufum herbarum , quæ con-
clufæ non fuerant , conftat effe communem ,
Qui vero fortem fuam totam forte conclu-
ferit , & aliena pafcua abfente domino in-
vadit , fine paſcuario non præfumat , nififor,
te dominus pafcuæ voluerit .
VI ,
Ut pro inventis animalibus erroneis pu-
blice denuntietur .
Caballos vel animalia errantia liceat occu-
pare , ita ut qui invenerit denuntiet aut E-
pifcopo , aut Comiti , aut judici , aut fenio-
ribus loci , aut etiam in conventu publico
vicinorum . Quod fi non denuntiaverit , fu-
ris dampnum habebit . Similis & de
rebus ordo manebit .
VII ,
Ut errantia animalia occupata qui invene-
rit , diligenter habeat & confervet .
Qui errantia animalia & fine cuftode in-
venerit , ita diligenter occupet , ut non ever-
tat : fed ficut proprium diligat atque cufto-
diat . Quod fi dominus qui perdidit caballum
fuum vel animal , non everfum , fed dile-
&tum & fanum invenerit , per fingula capita
majora quaternes filiquas ille , qui invenerit ,
accipiat , & quantum in fubftantia ipfius ca-
balli expendiffe juraverit , a domino caballi
recipiat . Cæterum fi evertit , duplum ani-
mal domino cogatur exfolvere ,
VIII ,
Ne animalia errantia occupata , aut tondan
tur , aut caractere notentur , vel in
alienum jus deducantur .
Caballum captum errantem nullus tonde-
re aut vendere præfumat . Caballis etiam aut
bobus , vel aliis quibuslibet pecoribus erran
Al. devendendis ,
(1 ) Caracteres infigere , ) Mos hodiernus ali-
cubi vigens ex antiquiori more defcendiffe vi-
detur , ut equorum clunibus fignum , aut nota
indelebilis inureretur , qui veluti domini vef-
F
LIB. VIII.
tibus nulli liceat caracteres infigere ( 1 ) . Quod
fi quis inventum animal vendere aut dare
præfumpferit , fecundum leges ficut fur te
neatur; qui vero totonderit , tres folidos com-
pulfus exfolvat . Ita erit etiam ei , qui ca-
racterem infixerit ,
TITULUS VI. De Apibus & earum dampnis ,
I.
De inventis apibus defendendis . !
I
quis apes in filva fua , aut in rupibus ,
S 'vel in faxo , aut in arboribus invenerit ,
faciat tres decurias ( 2 ) , quæ vocantur cara-
Eteres : unde potius non per unum caracte-
rem fraus nafcatur . Et fi quis contra hoc
fecerit , atque alienum fignatum invenerit &
irruperit , duplum reflituat illi cui fraus illa-
ta eft , & præterea xx. flagella fufcipiat ,
II. I
H
Si dampnum faciant apes ,
Si quis apiaria in civitate , aut in villa
aliis forfitan conftruxerit , & alii dampnum intu-
lerit , ftatim moneatur , ut eas in abditis lo-
cis transferre debeat , ne forte in eodem loco
hominibus aut animalibus dampnum inferant ,
Et qui hæc præcepta aut teflationem negle-
xerit , & dampnum fuffocationis in quadru-
pedes intulerit , quod mortuum fuerit , du-
plum reftituat : quod vero debilitatum , ille
obtineat , & fimile dampno reddat : & pro
judicis conteftatione , quam audire neglexit ,
v . folidos coactus exfolvat .
III.
De furatis apibus .
Si quis ingenuus in apiario furti cauffa
fuerit comprehenfus ; fi nihil exinde abitule
rit , propter hoc quod ibidem comprehenfus
eft , tres folidos folvat , & L. flagella fufci-
piat . Cæterum fi abftulerit , novecuplum co-
gatur exfolvere , & prædictum numerum fla-
gellorum excipiat . Si fervus vero nihil in-
grediens abftulerit , centum verberibus addi-
catur : quod fi abftulerit , fexcuplum reddere
compellatur . Pro quo fi dominus fatisfacere
noluerit , eum ferviturum illi , qui dampną
pertulit , tradat ,
fera forer . }
(2 ) Decurias ) Vide infra ad Lib. X. Tit,
III. Leg . 3.
LE

LEGIS WISIGOTHORUM
LIBER
DE FUGITIVIS ET
TITULUS I. De fugitivis & occultatoribus ?
fugamque prævenientibus .
I, ANTIQUA ,
Si ingenuus vel fervus fugitivum ce-
laffe reperiatur .
I quis ingenuus fugitivum celatum ha-
buerit , alium paris meriti cum eodem
fervo domino dare cogatur . Si vero
S
fervus fine confcientia domini fui fu
gitivum celaverit , fervi ambo publice cen-
tena flagella fufcipiant , dominus vero hujus
fervi nihil damni fuftineat
II.
Si fugitivus vinctus quocunque ligami-
ne abfolvatur .
Si quis alienum fervum in fuga lapfum ,
ferro vinctum ( 1 ) , aut in quocunque liga-
( 1 ) Ferro vinctum &c. ) Servos difcipli-
na , & feveritate vinculis coercitos non igno-
ramus . Infuper ego reor veteres cujufdam ge.
meris fervis annulum impofuiffe , non quidem
in perfonæ gravamen , fed in fignum fervitu-
tis . Certe in Affifiis Hierofolymitanis ad Supe
riorem Curiam pertinentibus cap. CXXXIX.
cautum eft , ut fi debitor militia honore non
donatus folvendo non fit , tradatur in fervitu
tem creditori , qui , ut in ipfis Affifiis Italice
verfis fcriptum eft , lo die tenire ſenza ferri ,
Eccetto che uno annello de ferro al brazzo , per
recognitione che è nel poter d'altrui . Id vero
ex antiquiori more , ut mea quidem fert opi-
nio , derivatur . Anno MDCCLXXXI . in agro,
vulgo dicto la Mainiza, Goritienfis , feu Gradi-
fcani diftrictus , vetus fat amplum monumen-
163
NONUS
REFUGIENTIBUS .
mine conftitutum abfolverit : pro præfum.
ptione fua , qui hoc fecerit , det domino fer-
vi folidos x. Si vero non habuerit unde
componat , a judice c. flagella fufcipiat , &
fervum requirere ac domino reftituere non
moretur . Quod fi eum non potuerit inve-
nire , fervum æqualis meriti domino reddere
non moretur : aut fi non habuerit unde com-
ponat , ipfe fubjaceat fervituti , illi cujus fer-
vum laxaverit addicendus . Quod fi hoc fer-
vus fecerit fine domini yoluntate , coram
judice c. flagella fufcipiat . Et fi vinctus in-
veniri non potuerit , fervus qui folvit , tra-
datur in fervitio domini vinculatus . Quan-
docunque autem , qui vinctus fuit , inven-
tus extiterit , domino reformetur , & datus
pro eo fervus ad proprium dominum rever-
tatur . Si autem confcio domino id fecerit ,
ipfe dominus componat , ficut eft de inge-
nuis fuperius conftitutum .
III.
tum detectum fuit , quod quondam fuiffe vi-
detur miferæ plebi commune fepulchrum . Ibi
adinventa funt quamplurima cadavera , non
quidem alterum alteri fuperinjectum , fed fin-
gula in proprio quafi farcophago e radi , & la-
minofa petra conftructo , & omnia pedibus ver-
fis ad Orientem . Res pauci momenti cadave-
ribus confepulta ; inter quas pluribus obferva-
tum eft conjacere pecten affeus , parvus culier .
Quorundam autem brachium , aut pedem , or-
nabat exilis annulus ex metallo flavo confe-
&tus , cujus fchema hic exhibeo , prout Nobilis
Comes Hieronymus Afquinus antiquarum re-
rum diligentiffimus inquifitor ad me tranfmit-
tere dignatus eft . Hunc indicem , fymbolum-
que fervitutis quondam fuiffe ego profecto ins
dubius credo .
 164 LEGIS WISIGOTHORUM
III.
Infra quod tempus mancipium latens inven-
tum judici debeat præfentari ,
Si cujuslibet fervus ad aliquem latens ad-
venerit , ftatim eum præfentari judici non
differat. Quod fi eum non præfentaverit , &
ufque ad octavam noctem ( 1 ) apud eum
moratus fuerit , aut fi ad longinquiora loca
tranfierit , duos ejufdem meriti fervos dos
mino cogatur exfolvere . Nam fi apud eum
mancipium , quod fufceperat , fubcelatum in-
veniatur , alterum cum eo dare domino non
moretur : quia inter diem legibus conftitu-
tum noluit cor.teftari .
IV .
Si nefciens quis fugitivum fufceperit bu
manitate concella .
Si quis nefciens fugitivum fufceperit , &
ei humanitatem dederit , & non amplius ibi-
dem fuerit quam una die vel nocte immo-
ratus , domino quærenti fugitivum fuum præ-
beat facramentum , fe nefciffe quod fugeret .
Aut fi certe potuerit approbare , quod fugi-
tivum non celaverit , ab omni calumpnia
liber abfcedat . Si vero ibi biduo , aut tri-
duo , aut quatriduo , pro reparandis fumpti-
bus , vel cujufcunque occafionis cauffa præ-
teriens , moras afferre voluerit , conventus a
domino , ubi poftea manferit , vel a quo hus
manitatem fugitivus fufceperit , cogatur often-
dere & infra fex menfes , aut inveniat fu-
gitivum , aut eos , apud quos poftea fuerit ,
oftendat . Quod fi non potuerit invenire ,
confcientiam fuam ex hoc facramento pur-
gare debet : & apud quem noviffime venit,
1 Si fervus fugitivum fciens viam often-
aut repræfentet qui fugit , aut paris meriti
fervum domino reddat . Et fi fervus poftea
fuerit inventus , illum quem pro eodem de-
derat recipiat , & ab omni calumpnia fe
curus abfcedat .
V. ANTIQUA .
Si alienum mancipium quis perfuadeat
ut fugiat , vel bumanitatem
impendat .
Si quis alicno mancipio perfuaferit ut fu-
giat , aut ei , cum fciret fugitivum , huma-
nitatem dederit , aut forte detruderit fu-
1 Detonderit . 2 Al. que noviter .
( 1 ) OFavam noem . ) Hoc eft , odavam
diem. De more computandi per noctes repete
dicta ad legem Alamannorum Tit. XXXVI.
leg. 2. & confule , fi placet , ea , quæ quamplu-
res in Barbaris antiquitatibus verfati hac de re
congeffere .
(2 ) Detruderit fugientem . ) Lege , detonderit ;
ut in variante lectione . Certe non inter omnes
faltem populos detondebantur fervis crines ,
ut ferunt quidam cæteroquin eruditi antiqui-
tatum ftudiofi . Inter Langobardos etiam com-
munis fortis fervos cæfariem aliquam geftaffe
innuit Lex Rotharis CCCLXXXVI. quam hic
LIB. IX.
gientem ( 2 ) : fi fugitivum poterit invenire ,
duos cum eodem paris meriti domino refor
mare cogatur . Si autem inventus non fuerit
fugitivus , tres fervos ejufdem meriti domi-
no compellatur exfolvere . Eadem quoque &
de ancillis præcipimus cuftodiri .
VI.
Si ignotus bomo fufceptus multis diebus
apud alium commoretur .
Si apud quemcunque quinque aut fex dies
homo ignotus aut latens moretur , ille qui
eum hofpitio fufcepit , vel humanitatem de-
dit , ante diem teftetur octavum judici vel
vicario proximæ civitatis aut territorii , ut
fecundum legem de fufceptione fugitivorum,
quam nuper edidimus , idem ipfe qui fugit ,
illius qui in loco major eft interrogatione
difcuffus , quis fit , aut propter quid vene-
rit , poffit agofci: ficque omnis conftitutio
prædictæ legis , de fufceptione fcilicet fugi-
tivorum , quæ nuper a noftra gloria con
dita effe dinofcitur , in omnibus impleatur .
In limitibus præterea provinciarum major
follicitudo præftetur , ita ut ipfa aut altera
die ejus publicetur adventus . Quod fi intra
hos octo dies non conteftatus fuerit , qui fu-
fcepit , & omnem conftitutionem præmemo-
rate legis implere neglexerit , & mancipium
in domo fua moram amplius fecerit , alium
talem cum co domino reftituat , quia noluit
conteftari . Si vero in fuga celatus evaferit ,
hofpes requirat fugitivum : quem fi non po-
tuerit invenire , duos æqualis meriti domino
cogatur exfolvere .
VII . ANTIQUA •
derit fugiendi .
Si fervus alterius fugitivum fciens viam
oftenderit , fi fuerit fugitivus inventus , five
etiam non potuerit inveniri , fervus qui iter
monftravit , tantummodo centum flagellorunt
ictibus verberetur , & domino ejus nulla ca-
lumnia moveatur ,
VIII. FLS . ERVIGIUS REX.
Ut ad cujus domum fugitivus advenerit 2
vicinis fex loci prioribus contefletur .
Ad cujus domum venerit ( 3 ) fugitivus ,
prio-
repetere juvat : Si fervum minifterialem , aut
aldium , aut fervum alienum rufticanum per bar-
bam , aut capillos traxerit , componat ei , ficut
pro una ferita , unum folidum . Ex hac autem
Gothica lege facile colligimus , fervos talem
geftafle comam , ut per illam a cæteris difcer
ni poffent .
(3 ) Ad cujus domum venerit &c. ) Hifpa-
nicus : A cuya cafa viene el fervo fuydo , el ſe-
nor de la cafa luego lo faga faber a los mirinos,,
o al fenor daquela tierra. Quæ lectio firmatur
quoque ex iis , quæ habentur lege fequenti .
 LEGIS WISIGOTHORUM
prioris loci illius villicus atque præpofitus ,
quibufcunque teftetur : & fi eum in domum
fuam retinere voluerit , habeat poteftatem .
Quacunque hora dominus ejus fupervenerit ,
recipiat , & nullam calumniam qui fufeepit ,
incurrat . Quod fi fe fugitivus ad alia loca
tranftulerit , facramentum præfentibus illis ,
quibus teftis eft , præbere debebit , fe ut fu-
geret non perfuafiffe vel præcepiffe , & fe
ubi lateat nefcire : & poft hæc nullam ca-
lumniam patiatur .
IX. FLS. • GLS. ERVIGIUS REX.
De fufceptione fugitivorum : fi dominus vel
fervus fufcipiat alterius fugitivum .
Ad cujus domum tranfiens advenerit fu-
gitivus , fi accepta ex incognito eleemofyna
confeftim alibi pertranfierit , calumpnia illi ,
qui quafi peregrinum ad horam hofpitio fu
fcepit , moveri omnino non poterit : cum
fe hujufmodi fufceptor facramentis purgave-
rit , quia incognitum habuerit eum , cui præ-
tereunti eleemofynam dedit . Quod fi duo-
bus aut tribus diebus fugitivus apud alterum
quolibet modo permanferit , ftatim ille qui
eum fufceperit , fecundum quod fuperiori le-
ge præcipitur , ante diem octavum prioribus
loci illius , judici , villico , atque præpofito ,
coram idoneo tefte , eum quem fufcepit
præfentare procuret . Sicque interrogetur ac
ftrenue perquiratur a judice , aut cujus fit
fervus , aut quando a domino fuo fugerit ,
aut quando aur ubi ille , qui eum præfen-
tat , fufceperit . Sicque tota in unum colle-
eta atque confcripta , judex aut alii qui ad-
fuerint , manu fua hæc , quæ perquifita fue-
rint vel inventa , fubfcribere debeant . Ita
ut & fugitivum , & hoc ipfum quod fcri-
pris de eodem alligatum eft , ille qui eum
præfentavit , in poteftate fua recipiat , qua-
liter eum infra dies octo fuis dominis red-
dat . Quod fi dominus fugitivi longe fortaf-
fe fit pofitus , viginti per dies fingulos mil
libus computatis fpatio ille qui fugitivum
fufcepit fibi conceffo in præfinito die , ubi
dominum fugitivi reperit , fugitivum ipfum
domino fuo , aut per fe aut per quem vo-
luerit , ferviturum reftituat : & commodum
fuum , quantum lege altera conftat , per tri-
ginta millia tremiffem unum a domino fu-
gitivi accipiat . Quod fi eidem , qui fugiti-
vum fufceperit , gravofum fortaffe extiterit ,
propter terrarum longinquitatem fugitivum
domino fuo præfentare , faltem vel ubi vi-
cinas poffeffiones domini fugitivi agnoverit ,
actori vel procuratori fugitivum coram le-
gitimo tefte præfentet : & accepta fuperioris
commodi fumma , fecurus ipfe qui fugitivum
fufcepit , abfcedat . Jam vero fi fugitivum
judici præfentaverit , & a judice perquifitus
ipfe qui præfentavit , cujus fervus fit nullo
modo dixerit ; apud judicem ipfe qui eum
præfentaverat , eundem fugitivum relinquat .
1 Al. idoneis teftibus . 2 Al . allegatum eft .
LIB. IX. 165
Judex vero fub ardua cuftodia eundem qui
præfentatus eft , infra tempus , & juxta mo-
dum fuperius conftitutum , regiis obtutibus
præfentare non differat : ut principali pote-
ftate manente manifefte quæfitus , ubi cun-
&torum conftat adeffe conventum , cognitio
fugitivi per plurimos habeatur . His igitur
omnibus neceffaria fanctione præmiffis , qui-
cunque deinceps fugitivum cognitum vel in-
cognitum , non fub ifto quo præmiffum eſt
ordine , aut judici non præfentaverit , aut
fuo domino non reddiderit , domino fugiti-
vi , & ipfum qui fugerit , & alium cum eo
in fatisfactione reftituat ferviturum . Quad
fi fugitivus perierit , duos fimiles fervos a
fufceptore dominus fugitivi recipiat . Hoc
quoque & judex damno multabitur , fi or-
dinem implere diftulerit fuperius conftitutum ,
Si vero fervus contra voluntatem domini
fui fugitivum alterius fufceperit , extenfus
coram judice centum flagella fufcipiat , &
fugitivus petenti domino mox reformetur .
Quod fi idem , qui a fervo fufceptus eft fu-
gitivus , minime repertus extiterit , alium fi-
milem fervum pro eo dominus fervi fufce-
ptoris reddere compellendus eft . Certe fi do-
minus pro fervo componere noluerit , fervum
ipfum tradere non moretur .
X.
Ut bis venditus fervus , per fugam re-
diens , in libertate permaneat .
Si quis proprium fervum extra provin
cias noftras ad alias regiones venditione tran-
ftulerit , ac poftmodum fervus reverfus fue-
rit , & dominus eum iteratim venundaverit,
cogatur a judice ut eum ab emptore reci-
piat , & receptum deinceps fervum nullo
modo inquietet , fed liber permaneat . Ipfe
vero qui eum ex peregrinis locis ad patriam
remeantem notanda iterum cupiditate diftra-
xerat , alium fervum paris meriti priori red-
dat emptori : nihilominus & illi , qui poftea
comparavit , pretium redditurus . Sed tamen
fervum ex peregrinatione reverfum , nec ven-
dere prior dominus , nec fervitio fuo appli-
care præfumat , fed perenniter idem fervus
in libertate perfiftat .
XI.
Ut difcutiatur mancipium fugitivum , ne pro-
pter lucrum capiendum fuerit ad do-
mum fufcipientis immiſſum .
Mancipium fugitivum difcutiatur , ut no-
men domini fui exprimat & diligentius præ-
fente judice requiratur : ne forte propter lu-
crum capiendum ad domum fuerit fufcipien-
tis immiffum . Et fi ita effe conftiterit , do-
minus tantæ fraudis inventus illi , quem in
crimine occultati fervi implicare conatus eft ,
damnum quod occultatoribus impofitum eft
ipfe perfolvat . Equum enim eft , ut tam
no-
 : 166 LEGIS WISIGOTHORUM
nocentium infidiarum reatus in fuum recur-
rat auctorem .
XII.
Si ingenaum fe effe mentiens fervus fub
mercedis conditione apud alium
commoretur .
I latur exfolvere .
Si fervus fugiens ingenuum fe effe dicat ,
& unde fit ignoretur : ficque apud quemli-
bet fuerit immoratus fub certa conditione mer-
cedis , fecundum fuperiorem legem judici an-
te præfentetur & difcutiatur . Et fi merce-
narium eum non fugitivum inveftigatio ju-
dicis perquirentis invenerit : fi in poftmo-
dum , apud quemlibet fuerit , inveniatur a
domino , non poteft tanquam reus teneri ,
qui nefciens fugitivura mercenarii loco fu-
fceperit Dominus vero fugitivi , mercedem
" qua placita fuerat confequatur . Quod fi fer-
vus a Domino de fuga reductus iterum fu-
gerit , & eum iterato fugientem receperit ,
qui mercenarium eum ante fufceperat con-
-tinuo aut judici tradat , aut domino remit-
tere non moretur Cæterum fi hoc non fe-
-cerit , damnum occultatoris accipiat .
XIII .
Si fugitivus in domo cujufcunque fuerit
inventus .
Si fugitivus in domo potentis , aut cujus-
libet fuerit inventus , qui liberum fe effe di-
cat , aut fortaffe non dicat , repetenti fine
dilatione reddatur . Ille vero qui recepit , fe
-judicio caveat ad futurum , nullis ante judi-
cium tormentis eum traditurus , donec aut
ifte fuam vindicet libertatem , aut certe ille
approbet fervum qui repetit . Quod fi peti-
tor ifta cavere noluerit , fugitivus ille fub
illius , apud quem inventus eft , fidejuffione
tandiu confiftat , quandiu agnofci poffit , quid
de eodem rationabiliter judex abfque retar-
datione definiat .
: XIV .
De mercede ejus qui prendiderit fugitivum .
Si quis fugitivum comprehenderit , per
xxx. millia vel infra tremiffem accipiat ; per
centum autem millia unum folidum pro be-
neficio confequatur ; ficque dum creverit nu-
merus millium , crefcat & numerus folido-
rum ita ut qui invenerit fugitivum , eum
cum rebus omnibus , quas cum eo invene-
rit , præfentare fuo domino non moretur .
Quod fi fugitivus ab eo a quo fuerat captus
fugerit , dominus fervi ab eodem facramen-
tum accipiat , quod non ipfius fraude vel
ftudio fugitivus evaferit , & nullam poftea
calumniam pertimefcat . Et fi poft datum
(1 ) Et filii &c. ) Hifpanicus : Mas los fiyos
deven fer fervos como el padre , e non fe deven
LIB. IX.
facramentum aliquid a fugitivo convincetür
accepiffe mercedis , aut ejus fraude doceatur
admiffum , ut fugitivus ad longinquiora per-
tenderet : fi fugitivus fuerit inventus , paris
8 meriti alium fervum domino reformare co-
gatur . Sin autem inventus non fuerit , duos
ejufdem meriti fervos domino ejus compel
XV. ANTIQUA ,
Si fervus fugiens fe effe mentiatur
ingenuum .
Si fervus in fuga pofitus ad ignotos adve
nerit , & fibi mulierem ingenuam in conju-
gio copulaverit , eo quod dicat fe ingenuum
effe : & hoc mulier vel ejus parentes ita fa-
tum convicerint , aut certe judex talem
probationem a parte mulieris infpexerit :
dum dominus fervi hanc veritatem agnove-
rit , nihil ipfi mulieri dampni aut calumniæ
moveatur fed fit libera , & filii ( 1 ) qui
ex eis funt procreati , conditionem matris
fequantur . A fervo vero fi voluerit non fe-
paretur ; fi tamen hoc & dominus fervi vo、
luerit .
XVI.
Si fervus fugiens dicat fe effe ingenuum,
& ob hoc mulieris ingenua con-
nubio fociatur ,
Quia fæpe , dum fervi dominos fuos fu-
giunt , mentientes fe effe ingenuos , mulie-
ribus ingenuis contra legum decreta in con-
jugio copulantur ideo hujus legis valitura
promulgatione decrevimus , ut fi quis fervus
in fuga pofitus , vel quibufcunque modis de
jure domini fui evagans , ad quemlibet per-
venerit , utrum ingenuum fe effe dicat , aut
fortaffe non dicat : & fub hac occafione in-
genuæ mulieri petierit copulari : quidquid
de tam inhonefta conjunétione fuerit pro-
creatum , conditionem patris procul dubio
fequatur : ut dum ejus dominus advenerit ,
non folum eundem fugitivum , fed & filios
exinde progenitos , omneque eorum pecu
lium fuo debeat vindicare dominio . Similis
quoque & de ancillis ordo fervandus eft , quæ
fugientes dominos fuos viris ingenuis fe co-
pulare præfumpferint .
XVII . ANTIQUA . FLS. CIND . rex.
De his quæ fervus fugiens adquififfe
videatur .
Si fervus in fuga pofitus , aliquid dum in
ea fuga eft de artificio fuo vel quocunque
jufto labore adquifierit , dominus ejus dum
eum invenerit , fibi vindicet omnia . Cæte-
rum fi cum rebus furatis eum dominus fuus
repererit , nihil exinde fibi defendere pote
rit ,
quitar de fo padre , fi el fenor non quifer . An
recte ? videant alii .
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. IX, 167

rit , fed ei qui perdidit reddere non tarda-
bit . Si vero damnum aut quodcunque cri-
men iſdem fugitivus admififfe convincitur >
ille componat qui latebras ei præbuiffe con-
vincitur .
XVIII.
De bis qui præventos fervos dominis
reformare contemnunt .
Dum plerique controverfiis vacare nitun-
tur , legum quafdam fententias inique per-
vertunt , & pro eo quod antiqua lege decre-
zum eft , ut dum fugitivi dominus fuperve-
nerit eum recipiat , differunt ejus domino
unum ex eis ille qui compofuit poftmodum
recepturus , fi vel ab ipfo , vel a domino
fuo fugitivus inventus , in fervitium proprii
domini fuerit reftitutus . Ita ut fi talia ne-
fciente domino fervus admiferit , fi voluerit
dominus duos ejufdem meriti fervos pro
eo fervi domino det . Si autem voluerit (1),
fervus tradatur fugitivi domino perenniter
ferviturus . Et talis etiam de ancillis ordo
fervetur .
XIX.
Si ingenuus vel fervus latrones celandos
fufceperint .

reddere fugitivum : ut dum fub hac fortaffe
occafione dilatio prætenditur , fibi eum cum
prolixitate temporis vindicent ferviturum :
præfertim quia fit omnino fuperfluum , pro
vilis interdum fervi perfona dominum ducen-
tis aut trecentis millibus vel amplius fatiga-
ri. Et talis objectio callide magis quam ve-
Si quis ingenuus vel fervus fciens latro-
nes celandos fufceperit , præfentet quos cela-
vit , & ducentos ictus accipiat flagellorum .
Quod fi non præfentaverit abfconfos , pœ-
nam quam illi merebantur incurrat ,
XX.

raciter videtur opponi . Proinde conftituen

tes decernimus 9 ut quicunque domino feu
per fe , five per hominem fuum requirenti
fugitivum fuum & agnofcenti reddere diftu-
lerit , vel comprehenfum excufferit : quatuor
ejufdem meriti fervos , & eundem fugitivum
domino ejus reddere compellatur . Aut fi
idem fugitivus perierit , quinque procul du-
bio fimiles fetvos exfolvere non moretur ;
Ut judex cum omnibus rebus cum quibus
fugitivum invenerit , domino veniente
reftituat .
Ut id quod judex apud reum aut fugiti
vum
vum invenerit , abfente eo qui reum aut fu-
gitivum perfequitur , Comiti civitatis often-
dat , & fic apud fe retineat , ei qui perdi-
dit cum adfuerit redditurus . ( 2 )
TI

(1 ) Si autem voluerit . ) Lege , noluerit . fon fervos , o fervas ayenas , o porque fuyron de
Hifpanicus : E fi non quifier . fos fenores , o donde venieron en aquel lugar ;/
(2 ) Poft hanc legem alia exhibetur in Hifpa- que depoys que lo fobieren , que los entreguen a
nico , feu lex , feu conftitutio , cujus Epocha in jos femores , o que le los embien , affi como es de
calce legis appofita nefcio qua ratione Egicæ fufo dicho : Ef efto non quifieren guardar , e non
regi conveniat , cui tribuitur . Sic autem con- quifieren pefquirir los fervos fuydos , o prefentar
fcripta eft : Por las leys antiguas avemos moftra- antel juyz , o entregar a fos fenores , fi depoys los
do en quales maneras los fervos fuydos devenfer fervos furen axados en aquel lugar , todo los omes
pefquiridos que fe non podan afconder ; mas por daquel lugar , affi los varones , como las moyeres ,
que los enganos fon mochos de los que fuen , e de qual gente que fean , e da qualquier linaye , o
de los que los encuebren : porende el mandado de de qualquier dignidat , reciba cada uno dozientos
la ley non puede fer complido , e la maldat , que acotes : E fi los mirinos , o los juyzes , o los que
les crefce los faze mas encobrir , affi que non es deven de tener juftiza en la tierra , o los perla-
cibdade , nen caftiello , nen burgo , nen villa , 4 dos de las yglefias , o los noftros facerdotes , non
los fervos non Jean abfcondidos . Onde mandamos quifieren fazer efta justiça de fufo dicha en los
gardar la ley de fufo de los jervos que fuen : e omes que non quieren pefquirir los fervos fuy-
eftabelecemos demas por efta nueva ley , que todo dos > o que los encubren : los Obispos , o los Senores
ome que recibir fervo ayeno fuydo daqui adelan de la tierra , les fagan recibir a cada uns tre-
tre , maguer que diga que es libre , luego lo pre- cientos acotes : e fi los Obispos , o los Senores , o
Sente antel juyz, e el juyz pefquira f es fervo , por amor , o por aver , a por medo , non quifie-
o fi es libre , e f fur jero , entreguelo a fo fe- ren fazer efa justiza en aquelos por treynta
nor E fi dalgun ome recibe fervo ayeno fuydo ,
dias fagan penedencia como defcomongados , affi
e non lo prefenta luego al jayz , o non lo entre- que en aquellos treynta dias non coman condocha ,
ga a fo Tenor ; fi es feruo , o ome franqueado nen bevan vino : fueras que a ora de vefpra co-
aquel que lo recibe , reciba ciento y cinquenta aço- man un poco de pan dordio por fuftentaminto del
tes paladinamentre ; e fi es ome libre , reciba cien corpo , e bevan un vafo dagua , e fofran pena
açoles , e demas peche una libra doro al fenor del damargura , porque non quifieron fazer justiça .
Servo ; e fi non ovier donde la pague , reciba do- E mandamos a los Senores de la tierra , que efta
zientos acotes. E los otros vezinos daquel lu- pena den a los juyzes que non quifieren fazer la
gar , fi quier fean fervos , fi quier fean libres , juftiza e fi los Senores non lo quifieren fazer ,
fur de noftra gente , o de otros omes , o de las pechen tres libras doro al Rey . E todo los omes
Tglefias , otra tal pena mandamos que reciba co- que fon de Spania , que quifieren comprar fervos
mo es de fufo dicha fi non moftraren el fervo de dalgunos omes , que non conocen 2 mandamos
que es fuydo , o fi non lo echaren del lugar , o que los non compren ata que los fervos Jean apre-
Je lo afconden : e efto mandamos gardar e tener Jentados antel juiz , e ante buenos omes de la
por tal , que en todos los lugares u furen los fer- tierra , e que fea sabido fi es el fervo daquel que
vos fuydos > todos los omes que furen en aquel lo vende , o dotre , e que lo diga el que lo ven-
lugar , fe ayunten , e que los pefquiran , e los tor- de , e jure lo que dixere , e dopoys el fervo Sea
menten , o los fagan otra pena , ata que faban fi penado : E fi podier fer fabido , que el fervo es
aye-
 168 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. IX.
TITULUS II. De his qui ad bellum non
vadunt , aut de bello refugiunt .
I.
Si bi qui in exercitu præpofiti funt , com-
modis corrupti aliquem de expeditione do-
mum redire permiferint vel a domibus
fuis exire non coegerint
I thiufadus ( 1 ) ab aliquo de thiufadia
S'fua fuerit beneficio corruptus , ut eum
ad domum fuam redire permitteret , quod
acceperat in novecuplum reddat Comiti ci-
vitatis , in cujus eft territorio conftitutus .
Et fi ab eo nullam mercedem acceperit , fed
fic eum dum fanus eft ad domum dimiferit ,
vel de domo in exercitum exire non com-
pulerit , reddat folidos xx. quingentenarius
vero xv. & centenarius x. fi certe decanus
fuerit v. folidos reddere compellatur : & ipfi
folidi dividantur in centena , ubi fuerint di-
numerata .
II.
Si compulfoxes exercitus aliquid , dum exer-
citum ad hoftem compellunt , de domi
bus eorum auferre præfumpferint .
Servi dominici , id eft , compulfores ex-
ercitus ( 2 ) , quando Gothos in hoftem com ,
aut
pellunt exire , fi eis aliquid tulerint
ipfis præfentibus vel abfentibus , fine ipfo-
rum voluntate , de rebus eorum auferre præ-
fumpferint , & hoc ante judicem potuerit
approbari , ei cui abftulerint in undecuplum
reftituere non morentur . Ita tamen ut unuf-
quifque eorum in conventu publice quinqua
ginta flagella fufcipiat ,
III.
Si præpofiti exercitus relicto bello , aut
domum redeant , aut alios redive
permittant .
Si quis centenarius dimittens centenam in
hoftem , ad domum fuam refugerit , capitali
Al. utrum noftra .
ayeno , e non es daquel que lo vende " el fervo
fea entregado al fenor cuyo era , e el juvz tenga
en garda a quel que lo vendie , ata que venga
el fenor del fervo , e aya del fua emenda , qual
le mandare derecho . Dada e confirmada efta ley
ena cibdade de Corduba en tiempo de diezeseys
anos andidos que regnamos .
( 1 ) Si thiufadus . ) De Thiufadis , Centena-
riis , & Decanis , qui in hac & fequentibus le
gibus , & alibi quoque in Wifigothorum codi-
ce memorantur , ut & de Thiuphadiis , Cen-
tenis , & Decaniis , agetur in Monito ad Leges
Anglofaxonum .
(2 ) Compulfores exercitus . ) Exercitui cogen-
do miffi ex reliq iis barbari moris , & præci-
pue Germanorum Septemtrionalium , ex qui-
bus Wifigothos derivaffe cenfent eruditi quam-
plurimi . Septemtrionales veteres , prout Bar-
barorum mos habebat , literarum ignari bacil-
lum , aut fagittam , quafi fymbolum belli , aut
fupplicio fubjacebit . Quod fi ad altaria fa
cra , vel ad Epifcopum confugerit , trecen-
in cu-
tos folidos reddat Comiti Civitatis
jus eft territorio conftitutus , & pro vita fua
non pertimefcat . Ipfe tamen Comes civita-
tis notum faciat Regi , & fic cum noftra or-
dinatione partiantur folidi illi ad ipfam cen-
tenam , quæ ei fuerit adfcripta . Ipfe autem
poftmodum centenarius nullo modo præpo-
natur " fed fit ficut unus ex decanis , Et fi
centenarius fine confcientia aut voluntate
præpofiti hoftis , aut thiufadi fui , de cente-
na fua ab aliquo pro beneficio perfuafus aut
rogatus , quemquam ad domum fuam redire
permiferit , vel in hoftem ut non ambula-
ret relaxaverit , quantum ab eo acceperit , in
novecuplum Comiti civitatis , in cujus eft
territorio conftitutus fatisfacere compella-
tur : & ficut fuperius diximus , Comes civi-
tatis nobis in notitiam referre non differat.
ut ex noftra præceptione dividatur inter eos ,
in cujus centena fuerat adfcriptus . Quod fi
centenarius ab eo nullam mercedem accepe
rit , & fic eum ad domum fuam ambula-
turum dimiferit ; ille centenarius , ficut fu-
perius eft comprehenfum , det Comiti civita-
tis folidos decem .
IV .
Si præpofiti exercitus , aut relicta expeditione
domum redeant , aut alios exire
minime compellant .
Si decanus relinquens decaniam fuam de
hofte ad domum fuam refugerit , aut de do-
ino fua , cum fanus eft , exire & ad expe-
ditionem proficifci noluerit , det Comiti ci-
vitatis folidos x. Quod fi alicui forte merce-
des dederit reddet folidos v. Comiti civi
tatis , in cujus eft territorio conftitutus : &
ipfe Comes civitatis notum nobis faciat , ut
juffione dividantur inter eos ,
cum noftra
in quorum centena fuerat adfcriptus . Quod
fi aliquis , qui in thiufadia fua fuerat nume-
ratus , fine permiffu thiufadi fui , vel quin-
gentenarii , aut centenarii , vel decani fui de
hofte
publici conventus , per pagos , villafque mit
tebant ; quo figno exercitus aut cœtus indi-
ceretur . Ritum memoravit Snorro in Hiftoria
Haquini Boni cap. XXIII . Sagitta , five bacil-
lo belli nuntio , quoquoverfus miffo , milites ex-
ciri juffit Rex , civefque arma parare , quorum
brevi magnus ad eum confluxit numerus . Et in
Hiftoria Olafi Trygguini cap. LIII . Ormus , mif
fa fagitta belli nuntia per quatuor vias ad loca
vicina , omnes moneri juffit , ut arreptis armis
ad Hakonum Jarlum occidendum tenderent ; mi-
fit præterea nuntium ad Halidorum in Skering
fadis , qui etiam , miſſa belli nuntia fagitta , ciª
ves ad arma vocavit . . . Dida igitur milla
fagitta magna bominum multitudo e domibus ex-
cita , ad Medalhufum convolavit . Hoc de mo
re agunt Olavus Magnus Lib. VII. cap. 3. Jo-
hannes Ihre Gloffar. V. Budkafle , & V. Hoer ,
aliique Scriptores .
 LEGIS WISIGOTHORUM
hofte ad domum fuam refugerit , aut de do-
mo fua in hoftem proficifci noluerit , in con-
I
ventu merentium ( 1 ) publice centena fla-
gella fufcipiat , & reddat folidos decem .
V.
Si compulfores exercitus , beneficio accepto ,
aliquem fine agritudine domi
ftare permiferint .
Servi dominici qui in hoftem exire com-
pellunt , fi ab eifdem aliquis fe forte rede
merit , quantum ab eo acceperint , in nove-
cuplum Comiti civitatis cogantur exfolvere :
& eos quos rogavit dum effet fanus ut
eum in expeditionem non compellerent , et-
iam fi ab eo nullam mercedem acceperint
illi qui eum relaxaverint , reddant pro eo
Comiti civitatis folidos v. Thiufadus vero
quærat per centenarios fuos , & centenarii
per decanos : & fi potuerint cognofcere , quia
per precem aut per redemptionem ad domum
fuam confugerint " aut de domo in hoftem
proficifci noluerint ; tunc thiufadus præpofito
Comitis civitatis notum faciat , & fcribat
Comiti civitatis in cujus eft territorio con-
ftitutus ; ut Comes civitatis vindictam , quæ
in lege pofita eft , de his qui pro fe rogant ,
aut qui fe redimunt a thiufadis , vel cente-
nariis , aut decanis
> vel fervis dominicis ,
omnia ad integrum implere non differat .
Quod fi exegerit , & celaverit , & in noti-
tiam non protulerit , omnia quæ exegerit in
novecuplum reddat . Et fi corruptus ab ali-
quo vel rogatus exigere diftulerit , in duplum
de propria facultate fatisfaciat illis , qui in-
ter fe hanc folutionem fuerant divifuri . Quod
poft exactam rem notum regi non fuerit ,
ut ipfe hoc jubeat in thiufadia fua cui de-
beatur dividere , aut Comes civitatis redde-
re fortaffe diffimulet , undecupli compofitio-
ne 2 eis fatisfacere non morețur .
VI.
De bis qui annonas diftribuendas accipiunt ,
vel fraudare præfumunt .
Hoc juftum elegimus , ut per fingulas ci-
vitates vel caftella quicunque erogator anno-
næ fuerit conftitutus , Comes civitatis ( 2 )
vel annonæ difpenfator , annonam quam eis
eft daturus , ex integro in civitate vel caftel-
lis jubeat exhiberi & ad integrum eis re-
ftituere non moretur . Quod fi contigerit ut
ipfe Comes civitatis aut annonarius , per ne-
gligentiam fuam non habens aut forfitan
Tom. IV.
I AL in conventu mercantium . 2 Al. in decupli compofitione .
(1 ) In conventu merentium . ) Rectius in va- Lib. II. Tit. I. leg. 25. Hifpanici Codicis : Que
riante lectione : in conventu mercantium . Hifpa- en criando el Rey a un Conde , luego traya pen-
nicus : eno mercado .
(2 ) Comes civitatis . ) Ergo Comes non mo- podia levantur y hazer gente de guerra , como
do ut belli Dux fpectabatur , fed & ut annonæ Caudillo , y Capitan de pueblos , y gentes y con
militari Præfectus . Huc faciunt , quæ Garivay la caldera mantener y darles de comer , dandoles
profert , atque ex eo Villadiego Comment. ad fus raciones , y todo lo que avian menester .
LIB. IX, 169
nolens , annonas eorum dare diffimulet , Co-
miti exercitus fui querelam deponant , quod
annonas eorum difpenfatores tradere nolue-
rint : & tunc ille præpofitus hoftis hominem
fuum ad nos mittere non moretur . Ita ut
numerentur dies , ex quo annonæ eorum jux-
ta confuetudinem eis impletæ non fuerint .
Et tunc ipfe Comes civitatis vel annonarius
in quantum temporis eis annonas confuetas
fubtraxerat in quadruplum eis invitus de
fua propria facultate reftituat . Similiter &
de his , qui in thiufadia numerati fuerint
obfervari præcipimus .
VII.
Quam mercedem accipiat qui mancipia vel
quaslibet res de manu boftis excufferit .
Quicunque de vitæ fuæ ftatu defperans ini-
micos fuerit aggreffus , ita ut mancipia , vel
quodcunque genus pecuniæ , aut aliarum re-
rum , ab inimicis poffit excutere , & certus
rei dominus apud eum videatur aliquid agno-
fcere , de eis ex toto duas partes pro intui-
tu mifericordiæ domino certo reftituat : ter-
tiam vero partem pro laboris fui præmio
confequatur . Similiter & fi quis qualecun-
que mancipium ab inimicis follicitaverit , &
ipfi mancipio patrocinium aut confilium præ-
ftiterit , & eum ad certum dominum perdu
xerit : quicunque fuerit agnitus hoc feciffe ,
decimam partem mercedis pro tali cauffa aut
eventu omnino excipiat habiturus
VIII. IN NOMINE DOMINI WAMBA REX .
Quid debeat obfervari fi fcandalum infra
fines Hifpaniae furrexerit .
Cogit noftræ gloriæ faluberrima intentio
ut ficut in dirimendis negotiis populorum ,
legum et auctoritas promulgata , ita in re-
bus bellicis mutuo fuffulta præfidio habilis
ad expugnandum maneat , fraternitatis dile-
&tione retenta . Prodeffe enim hominibus tran
quillitas noftra non ambigit , fi cantorum
animos ad bonum propofitum claffica legis
tuba evocando conftringat : fcilicet ut quæ
in præteritis non bene ordinatá difcurrunt "
deinceps difpofita opitulante domino in me-
lius proficifcantur . Et ideo hujus male ufi-
tatæ confuetudinis mores noftra clementia
perhorrefcit , & tædiofe tolerat , quod per
quorundam incuriam frequentia occurrant pa-
triæ dampna . Nam quotienfcunque aliqua
infeftatio inimicorum in provincias regni no-
P ftri
don y caldera , en fignificacion que con el pendon
 170 LEGIS WISIGOTHORUM
ftri fe ingerit , dum noftris hominibus , qui
in confinio externis gentibus adjunguntur
hoftilis furrexit bellandi neceffitas : ita qui-
dam facillima fe occafione difpergunt , modo
transductione loci , modo livore odii , modo
etiam impoffibilitatis diffimulatione fubnixi ,
ut in eo præliandi certamine unus alteri fra-
terna folatia non impendat : & fub hac oc-
cafione ut qui præfentare fe pro publicis
utilitatibus audacter voluerit , cafu imminen-
tis periculi ab adverfariis perimatur . Ideo
præfenti fanctione decernimus , ut a die le-
gis hujus prænotato vel tempore , fi quali-
bet adverfitas inimicorum contra partem no-
ftrani commota extiterit , feu fit Epifcopus ,
five etiam in quocunque ecclefiaftico ordine
conftitutus , feu fit Dux aut Comes , thiufa-
dus aut vicarius, gardingus vel quælibet per-
fona cui aut ex ipfo fit commiffum ubi
adverfitas ipfa occurrerit , aut ex altero qui
in civitate adjungitur , vel quicunque in eaf-
dem provincias vel territoria fuperveniens
infra centuin millia pofitus , ftatim ubi ne-
ceffitas emerferit , mox a duce feu comite ,
thiufado vel vicario , aut a quolibet fuerit
admonitus , vel quo modo ad fuam cognitio-
nem pervenerit , & ad defenfionem gentis
vel patriæ noftræ paratus , cum omni virtu-
te fua qua valuerit , non fuerit , & quibus
libet fubtilitatibus vel requifitis occafionibus
alibi fe transferre vel excufare voluerit ; ut
in adjutorio fratrum fuorum promptus atque
alacer pro vindicatione patriæ non exiftat
& fuperveniens adverfariorum hoftilitas ali-
quid dampni vel captivitatis in populos vel
in provincias regni noftri amodo intulerit :
quifquis tardus vel formidolofus , vel quali-
bet malitia , timore vel tepiditate fuccinctus
extiterit , & ad præftitum vel vindicationem
gentis fuæ & patriæ exire vel intendere con-
tra inimicos noftræ gentis tota virium inten-
tione diftulerit fi quifque ex facerdotibus
vel clericis fuerit , & non habuerit unde dam-
pna rerum terræ noftræ ab inimicis illata de
rebus propriis fatisfaciat juxta electionem
Principis deftrictiori mancipetur exilio . Hac
( 1 ) Hec fola fententia &c . ) Agitur de ter-
ritorii limitrophi defenfione ex ingruente ne-
ceffitate adverfus excurfus , & fubitas aggref
fiones ; quibus reprimendis omnes indiftincte
tenerentur fuppetias ferre . Id apprime necef
farium vifum eft diebus Wamba hujufce legis
latoris , quibus conjuratorum , Maurorum , alia
rumque gentium incurfus vel evenerant , vel
timebantur , ut colligimus ex Roderico Tole
tano lib . III. c. 2. feqq. & ex Roderico San-
tio lib. II. c. 32. Non vero inde infertur , quod
Ecclefiaftici in hoftem pergere , perfonalefve
factiones obire tenerentur in Gothico Regno .
Perfonalis faltem Clericorum immunitatis ex-
emplum exhibet Concilium Toletanum IV. cap.
47. Præcipiente Domino , atque excellentiffimo Si
Jenando Rege , id conftituit Sanctum Concilium , ut
omnes ingenui Clerici pro officio religionis ab omni
publica indictione , atque labore babeantur immu-
nes ; ut liberi Deo ferviant , nullaque præpediti
neceffitate ab Ecclefiafticis officiis retrahantur .
LIB . IX .
fola fententia ( 1 ) in Epifcopis , presbyte
ris > & diaconibus obfervanda eft . In cleri
cis vero non habentibus honorem , juxta fub-
tiliorem de laicis ordinem conftitutum a
mnis fententia adimplenda eft . Ex laicis ve-
ro , five fit nobilis , five mediocrior vilior-
que perfona , qui talia gefferint , præfenti
lege conftituimus ut amiffo teftimonio di-
gnitatis ( 2 ) , redigatur protinus ad condi-
tionem ultimæ fervitutis : & de ejus perfona
quicquid Princeps vindicare voluerit , pote-
ftas illi indubitata manebit , Nam juftum eft ,
ut qui nobilitatem generis fui & ftatum pa-
triæ , quod prifcæ gentis adquifivit utilitas ,
conftanti animo vindicare nequivit , legis
hujus fententia feriatur , qui ignobiliter fu-
perioribus culpis adftrictus degenerat , qui
inutilis reperitur . De bonis autem tranfgref
forum , laicorum fcilicet atque etiam cleri-
corum qui fine honore funt , id decernimus
obfervandum ; ut qui deinceps hoc fortaffe
commiferint , inde cuncta dampna terræ no
ftræ , vel his qui mala pertulerint , farcian-
tur , ut recte doleat , & dignitatem fe ami-
fiffe nobilium , & prædia facultatum , cujus
maligna vel timida factio nec lædentem
repulit hoftem , nec fe oftendit in adverfa-
riorum converfione virilem . Nam & fi qui-
libet infra fines Hifpaniæ , Galliæ , Galliciæ ,
vel in cunctis provinciis , quæ ad ditionem
noftri regiminis pertinent , fcandalum in qua-
cunque parte contra gentem vel patriam , no-
ftrumque regnum , vel etiam fuccefforum no-
ftrorum moverit , aut movere voluerit , dum
hoc in vicinis locis ipfius partis , juxta nu-
merum milliorum fuprafcriptum , nunțiarum
fuerit : aut etiam fpecialiter quifquis ille a
facerdotibus , clericis , ducibus , comitibus ,
thiufadis , vicariis , vel quibuslibet perfonis ,
juxta ordinem fuprafcriptum admonitus fue-
rit , vel ad fuam cognitionem quoquo mo-
do pervenerit ; & ftatim ad vindicationem
aut Regis , aut gentis & patriæ , vel fide-
lium præfentis Regis , contra quem ipfum
fcandalum excitatum extiterit , non citata
devotione occurrerit , & præftitum fe in eo-
rum
( 2 ) Ut amiffo teftimonio dignitatis &c. ) Hanc
effe reor conftitutionem , cui remedium mo-
deraminis adhiberi e re poblica vifum eft Pa-
tribus Concilii Toletani XII . celebrati regnan-
te Ervigio Wambæ fucceffore , ubi canone 7.
hac leguntur : Et ideo , quia legem illam a Do-
mino Wambane Principe editam , quæ de progref
fione eft exercitus annotata , bujus Principis no-
fri Domini Ervigii manfuetudo temperare di-
pofuit ; ideo annuente nobis gloriofo , religio-
fimo Ervigio Principe noftro , neceffarium boc
Sanctum Concilium definivit , ut bi qui fuper præ-
dictam legem teftificandi dignitatem perdiderant
recepto teftimonio priftina dignitatis caufas exe-
qui poffint debita actionis ; qualiter nobilitatis fo-
lite titulum reportantes c. Revera in Tomo
Regio ejufdem Concilii Patribus oblato con-
queritur Ervigius , quod hujus feveritatis infti-
tutio , dum per totos Hifpaniae fines ordinata de-
currit , dimidiam fere partem populi ignobilitati
perpetuæ fubjugavit ,
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB . IX .
rum adjutorio ad deftruendum exortum fean-
dalum non exhibuerit : fi Epifcopus vel qui-
libet ex clero fuerit , aut fortaffe ex officio
palatino , in quocunque fit ordine conftitu-
tus , vel quælibet perfona fuerit dignitatis ,
aut fortaffe inferior , hujus infidelitatis im-
publicatus fcelere , non folum exilio relege-
tur , fed & de eorum facultatibus quidquid
cenfura regalis exinde facere vel judicare
voluerit , arbitrio illius & poteftati per
omnia fubjacebit . Illos tantum a fuperiori-
bus capitulis lex ifta indemnes efficiet , qui ita
ab infirmitate fuerint prægravati , ut pro-
gredi vel proficifci in confortio fidelium fe-
cundum fuperiorem ordinem minime poffint,
Qui vero & fi ipfi morbis quibuslibet
rint præpediti , omnem tamen fuam virtu-
tem in adjutorio Epifcoporum , vel clerico-
rum , atque fratrum fuorum finceriter pro
utilitate regiæ poteftatis , gentis & patriæ
fideliter laborantium dirigent . Quod fi hoc
non fecerint , fuperiori fententia pariter eum
tranfgrefforibus feriantur . Perfona autem il-
la tunc erit a fuperfcripta dampnatione in-
noxia , dum per idoneum teftem convice
rit , ita fe effe per ægritudinem impoffibi-
lem , ut nullum habuiffet in tempore præ-
ftandi vel proficifcendi vigorem : ut vitium,
quod ex præteritis temporibus male ufque
hactenus inoleverat , & fevera legis hujus
cenfura redarguat , & confors atque unani-
mis affenfio quietem plebium , & patriæ de-
fenfionem adquirat .
DATA ET CONFIRMATA EST LEX DIE
KALENDARUM NOVEMBRIUM , ANNO FE-
LICITER SECUNDO REGNI NOSTRI
IX. FLS. GLS. ERVIGIUS REX .
De bis qui in exercitum conftituto loco vel
veľ
tempore definito non fuccefferint , aut re-
fugerint ; vel quæ pars fervorum uniuf
cujufque in eadem expeditione debeat
proficifci
Si amatores patriæ hi procul dubio appro-
bantur , qui fe periculis ultronee pro ejus li-
beratione objiciunt , cur defertores potius
non dicantur , qui vindicatores ejus effe non
Tom. IV.
Lindenbrog. delendum putat rè nɔn .
3 Pith. Preftitum . 4 Pith. Preftitus .
(1) Animo acri . ) Lege : ammoniti ; prout in
variante lectione . Hifpanicus : quando los amo-
neftan .
(2 ) Arbitrio . ) Heineccius Elem. Jur. Germ.
lib. II. art. 350. in nota , fic in hanc legem ani-
madvertit ."Vel maxime neceffaria in hac gen-
te videbatur tam fevera animadverfio . Quam-
vis enim Gothi per totum pene orbem Roma-
num arma circumtuliffent , & fæpe pene ad
incitas redegiffent invictam antehac Rempu
blicam : multitudo tamen eorum magis quam
virtus , terrori fuifle Romanis videtur ; nifi
credere malis , in Provinciis Romanis idem
illis contigiffe , quod in Capuanis hibernis exer-
171
defiftunt . Nam quando hi tales volunta
rie terram falvaturi credendi funt , qui etiam
animo acri 2 ( 1 ) pro liberatione patriæ non
infurgunt , dum aut de bellica profectione
fe differunt , aut ( quod pejus eft ) remora-
ri contra monita cupiunt , vel deftituti con-
tra ordinem proficifcuntur : cum quidam illo-
rum laborandis agris ftudentes fervorum mul-
titudines celant , & procurandæ falutis fuæ
gratia nec vigefimam quidem partem fuæ fa-
miliæ fecum ducunt . Quin potius auctiores
volunt fieri fruge , quam corporis fofpitate ;
dum fua regunt , & fe deftituunt , majorem
diligentiam rei familiaris , quam experien-
tiam habentes in armis , quafi laborata frui-
fue- turi poffideant , fi victores effe defiftant .
Confulendum eft ergo talibus per difcipli-
nam , quos ftudia utilitatis proprie non in-
vitant . Unde id cunctis populis regni noftri
fub generali & omnimoda conftitutione præ-
cipimus , ut in conftituto ac præfinito die vel
tempore , quo aut Princeps in exercitum
ire decreverit , aut quemlibet de Ducibus vel
Comitibus profecturum in publica utilitate
præceperit : quifquis ille five admonitioneat
cujuslibet fufcipiat , feu etiam nec admonis
tus , qualibet tamen cognitione id fentiat ,
vel quocunque fibi indicio innotefcat , quo
in loco exercitus bellaturus accedat , domi
ulterius refidere non audeat , vel qualemcun-
que remorationem vel excufationem profectu
tus exhibeat : fed definitis locis arque tem-
poribus , juxta quod eum vel juffio princi-
palis monuerit , vel admonitio Ducis vel Co-
mitis , vicarii feu cujuslibet curam agentis
tetigerit , præftum fe unufquifque definito
loco vel tempore exhibeat . Jam vero fi quif-
quis ille admonitus , vel etiam fi nec ad-
monitus , & tamen qualiber cognitione fibi-
met innotefcente non nefcius , aut progredi
ftatim noluerit , aut definitis locis atque tem-
poribus præftus effe deftiterit : fi majoris
loci perfona fuerit , id eft Dux , Comes , five
etiam Gardingus , a bonis pro his ex toto
privatus , exilii relegatione juffu regio man-
cipetur . ita ut quod principalis fublimitas
de rebus ejus judicare elegerit , in fuæ per-
fiftat poteftatis arbitrio ( 2 ) . Inferiores fane
P 2 vi-
2 Al. ammoniti .
citui Hannibalis , ut magis magifque quotidie
imbelles fierent . Obfervarunt fane plerique
veteres Gothos pavidos effe , ac timidos , quin
plane imbelles . Sidonius Apollinaris carm . VII.
V. 305.
Et nihil eft gravius , fi forfitan unquam
Vincere contingat trepido .
Loquitur autem de Gothis , quos ipfe paulo
1
ante v. 2. Gætas , & v. 303. Scythicum hoftem
Vocaverat . Similia funt apud Gregor. Turon.
qui Hiftor. lib. I. c. 27. ut Gothorum , inquit,
pavere mos eft . Et c. 37. Quumque fecundum
confuetudinem Gotbi terga vertiffent . Sed hæc
jam obfervavit Hertius notit. pop . Germ . part.
III.
 172 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. IX.

wiliorefque perfona , thiufadi fcilicet , omnif-
que exercitus compulfores , vel hi qui com-
pelluntur , fi aut in exercitum venire diftu-
lerint , aut in loco vel tempore conftituto
minime occurrerint , vel proficifci neglexe-
rint , feu de expeditione publica quocun-
que fraudis commento effugiendo fe fubtra-
xerint , non folum ducentenis ictibus fla-
gellorum verberati , fed & turpi decalvatio-
ne foedati , fingulas infuper libras auri co-
gantur exfolvere , quas principalis poteftas
cui largiri decreverit , fui maneat incunctan-
ter arbitrii . Quod fi non habuerit ( 1 ) unde
hanc compofitionem exfolvat , tunc regie
poteftatis fit licitum hujufmodi tranfgreffo-
rem perpetuæ fervituti fubjicere ( 2 ) , ut
quod de eo fuifque ordinare decreverit , ha-
beat fine dubio poteftatem . Illos fane ab
hujufmodi legis fententia decrevimus per-
manere innocuos , quos aut principalis abfol
verit juffio , aut minoris adhuc ætatis reti-
nuerit tempus , aut fenectutis vetuftas , aut
etiam ægritudinis cnjufcunque gravida repref-
ferit moles . Si tamen is qui in ægritudinis lan-
guore in exercitum proficifci nequit , omnem
virtutem rei fuæ ipfe ægritudine prægrava-
tus , fecundum legis hujus inftitutionem , in
publicis utilitatibus cum Duce vel Comite
fuo dirigere non moretur . Nunc vero quia
de generali omnium progreffione prædiximus,
reftat ut de progrefforum virtute vel copiis
inftitute ponamus , Et ideo in decreto fpe-
ciali decernimus , ut quifquis ille eft , five
fit Dux five Comes arque Gardingus , feu
fit Gothus five Romanus , nec non ingenuus
quifque , vel etiam manumiffus , feu etiam
quislibet ex fervis fifcalibus , quifquis horum
eft in exercitum progreffurus , decimam par-
tem

III. cap. VII. art. 4. , ex iifque fatis patet , tat de fus fervos ; e quantos fallaren que levo
quam jufta caufa fuerit Wifigothorum Regi- menos de la meatat , todos fean en poder del Rey,
bus poenas paulo acriores comminandi defer- e faga dellos lo que quiser . E poys efta cofa
toribus , militiamque fubterfugientibus . ,, affi es demandada de Jufo , ahora devemos poner
( 1 ) Quod fi non habuerit c. ) Hinc ufque freno a la cobdiza daquellos , que mandamos que
ad finem legis plura variantia occurrunt in Hi- fagan los omes yr en la ofte: E por ende efta-
fpanico . Ibi enim fic legimus : E fi aquel a belecemos , que nengun Conde , nen Duc , neñxi-
quien las diere el Rey , las perdiere por algun come , nen nengun ome del pueblo que a de man »
malfecho , affi que tornen otra vez en poder del dar , que non dexe que non vaya en la ofte por
Rey , el Rey las deve dar a otre , e non a aquel nengun ruego , nen por nenguna efcusacion , nen
Bugas fueron primeramentre que fuyo de la ofte , los lexe partir de la ofte : e fi lofizier , e tomar
o no quiso yr en la ofte , e poys que las perdio , dalguna cofa de los porende , o ye la dieren el-
non deven mas fer fuyas . E los Duques e los los , f es ome de los mayorales de la Corte , lo
rices omès del Rey deven aver efia peng fi non que tomo entreguelo a quien lo tomo , en quatro
fzieren el mandado del Rey . E esta misma pe- dublos , e peche al Rey treynta foldos doro , fo-
na deven aver aquelas que fuen de la bataya , lamentre , porque lo ojo tomar e fi es ome de
o que fe van della fen mandado del Senor . Eftos mener guifa , lo que tomo entreguelo en dubla ,
mandamos gardar affi de los grandes como de e demas reciba cinquenta agotes .
los pequenos , que aquel que ovier grant infir- (2 ) Perpetuæ fervituti fubjicere . ) Ex Li-
midat ; que non pode yr en la ofte , faga venir bro , Foro Alphonf nuncupato, colligimus in
el Obispo de la tierra , que vea sua enfermi Hifpania confuetudinem viguiffe , ut quis pof
dat , o bunos omes , ca non le lo creeran a aquel, fet fe a progreffione in hoftem eximere , fefe
Anon fure por teftimonio del Obispo , o de los lubens volens in fervorum gregem adfcribens.
que mandar el Obispo catar ; e los Obispos de- Quæ confuetudo quamvis fequiore ævo defcri-
en catar las enfermedades deftos atales , o por pta , morem tamen fapit multo vetuftiorem .
fi, o por otros , fi poden yr por alguna manera, Virga avellana , feu coryli , in hac cæremo-
o pueden lidar e fegundo cuemo viren las en- nia adhibitæ , barbara Septemtrionalium infti-
firmidades , a la deven judgar , of los man- tuta facile defignant , quæ haud immerito di-
daron yo, of los mandaren fincar en cofa ; affi ci poffent ab ipfo Ethnicifmi tempore deri-
que aquel que fur enfermo , fi por nenguna ma- vata . Repete , quæ de corylo dicta funt in
nera non pode yr end ofte , fegun el poder que notis ad Concilium Dingalvingenfe , Vol. II.
a envii ena ofte de fos cofas con el Rey , o con Collectionis noftra pag. 395. Hac ergo legun-
el ricome , con que a de yr ; e qual ora fe fen- tur in Foro Alphonfi allegato a Villadiego
tire que es meyorado , mantenent por fi mifmo Comment. ad Leg. VIII. Prologi Codicis
va a en la ofte con todo lo poder , affi como es Hifpanici : Quandoquier ome fidalgo , que es te-
mandado ena ley de fufo , e va a en aquel lu- nudo de yr a las batallas , fi ende quifier dexar
gar , o le mandaron , o ufobier que fe mudo e la fu fidalguia , lo puede fazer en efta guia ;
la ofte . E que diremos a ora generalmentre de vaya a la egreja , e diga a los omes buenos del
todos aquellos que deven yr en la ofte , digamos conceio , que ende quier dexar la fu fidalguia ,
efpecialmentre de lo que deven levar : E por y los omes buenos del conceio tomen ende en las
ende eftabelecemos especialmentre , que todo ome manos tres varas de avellano , y paſſe tres ve-
que fea , Duc , o Conde , o Ricome , o Godo , o gadas por baxo dellas , y diga affi : Villanos dexo
Romano , ome libre , o franqueado , ofervo qual my fidalguia , y tomo vueftra villania : y fe-
quier que fea que deva yr en ofte , lieve la mea cbo efto non vaya mas adelantre a las nueftras
tat de fos fervos configo de veynte anos fata batallas con nufco , nen devengue mas noftros fol-
cinquenta , e non los lieve fin armas , mas bien los e fi el , o fus parientes fe retraxeren a los
armados , e mueftre los bien armados delantre el nueve dias , torne a la ygreja , y los villanos
Principe , o el Conde , de lorigas , e de purpun le den ende las varas de avellano , y las pon
tos , con la primera parte , e ala pofrimeran ga ende en el fuelo , y diga : Villanos dadme
otros fean armados de lanças , e de efcudos , o mi hidalguia , y tomad a la vueftra villa-
de efpadas , e de faetas , o de fondas , è dotras nia ; y paſſe en cima de las tres vegadas , y en
armas, affi como es coffombre de cada uno . E fi de ademas vaya a las batallas , y goze de los
algun ome leva menos de la meatat de fus fer- noftros folles .
wos configo a la ofte , fea toda pefquirida la meg-
 LEGIS WISIGOTHORUM
tem fervorum fuorum fecum in expeditio-
nem bellicam ducturus accedat : ita ut hæc
ipfa pars decima fervorum non inermis
exiftat ( 1 ) , fed vario armorum genere in-
ftructa appareat . Sic
quoque ut unufquifque
de his ,, quos fecum in exercitum duxerit ,
partem aliquam zavis ( 2 ) vel loricis muni-
tam plerofque vero fcutis , fpatis , fera
mis 2 ( 3 ) , lanceis , fagittifque inftructos ;
quofdam etiam fundarum inftrumentis vel
ceteris armis , quæ noviter forfan unufquif-
que a feniore vel domino fuo injuncta ha-
buerit , Principi , Duci , vel Comiti fuo præ-
fentare ftudeat . Si quis autem extra hanc
decimam partem fervorum fuorum in exer
citus progreffionem accefferit , omnis ipfa de
cima pars fervorum ejus ftudiofe quæfita at
que defcripta , quidquid minus inventum fue-
rit de hac inftituta decima parte fervorum
in bellicam unumquemque fecum expeditio-
nem duxiffe , in poteftate Principis reducen-
dum eft : ut cui hoc idem Princeps prælar-
giri decreverit , in ejus fubjaceat poteftate .
Quicunque vero ex palatino officio ita in
exercitus expeditionem profectus extiterit
ut nec in principali fervitio frequens adfi-
ftat nec in wardia cum reliquis fratribus
laborem fuftineat , noverit fe legis hujus fen-
tentia feriendum : excepto fi eam manifefta
languoris oftenfio comprobaverit morbidum .
Nam & fi quifque exercitalium in eandem
bellicam expeditionem proficifcens minime
Ducem aut Comitem fuum , aut etiam pa
tronum fuum , fecutus fuerit : fed per patro-
cinia diverforum fe dilataverit : ita ut ne-
que in wardia cum feniore fuo perfiftat , nec
aliquem utilitati publicæ profectum exhibeat :
non ei talis profectio imputanda eft , fed
fuperiorum ordinem , quæ de vilioribus in-
ferioribufque perfonis in hac lege decreta
funt , in femetipfum noverit fuftinere . His
igitur ordinatis atque compofitis reftat ut
frænum cupiditati eorum ponamus , quos ad timefcat .
peragenda negotia utilitatis noftræ impingi-
Tom. IV.
■ Pith. non in armis .
2 Al. feramis . 3 Al. patrocinia fervorum,
(1) Non inermis exiftat . ) Servos non obten-
ta prius libertate armatos pergere in hoftem
inter Barbaros permitti non confueverat . At
vero exercitus Hifpanicus tempore , quo lex
ifta condita fuit , non erat proprie exercitus
Barbarorum , fed mixtura quædam gentis Ro-
mano-Barbara , quam a veteribus barbaris in
ftitutis in pluribus receffiffe hic ipfe legalis co-
dex commonftrat . P. Daniel S. J. lib. I. de
militia Francorum hac perfpecta lege opinatus
eft , idem quoque obtinuiffe inter Francos .
Quod forte verum erit quoad militares , qui
cogerentur ex ea parte Galliæ , & Hifpaniæ ,
quæ quondam Gothis , poftmodum Francis pa-
ruit ; hi enim pluribus in articulis propriis le-
gibus , & moribus regi permittebantur Sed in
univerfo Francorum Regna hoc minime obti-
puiffe adductis monumentis probat Muratorias
Antiq. Italic. Differt. XXVI .
( 2 ) Zavis . ) Hifpanicus : purpuntos . Erat
hæc veftis militaris coactilis , lana vel goflipio
farta , acuque ftipata , atque perpuncta, de qua
vide Cangium in Gioſſar. V. Perpunctum .
LIB: IX. 173
thiufa-
mus . Et ideo nullus dux
dus , feu quislibet commiffos populos regens ,
accepto beneficio vel qualibet occafione , feu
peffimæ voluntatis , quemquam de fuis fub-
ditis de bellica profe&
tione dimittat , aut ad
monitiones ipfas quæ fieri debent progreffio-
fub
ne exercitus , vel indictione armorum ,
ifta quafi admonitionis occafione interferat ,
unde quemquam illorum militare præfumat,
Nam quifquis talia agens pro his ut di-
&
tum eft , cauffis a quolibet aut oblatum
quodcunque perceperit aut ipfe cuicunque
exegerit : & quidem fi de primatibus pala
tii fuerit , & illi a quo tale accepit , in qua-
druplum fatisfaciat , & principi pro eo for
lo , quo fe munificare præfumpfit libram
auri foluturum fe noverit . Minores vero
perfonæ , ab honore vel dignitate ingenuita
tis privatæ , in poteftatem Principis funt re-
digende : ut quod de eis vel de rebus eo-
rum judicare elegerit , fuæ fubjaceat modis
omnibus poteftati .
TITULUS III, De his qui ad Ecclefiam
confugium faciunt .
I.
Ne ad Ecclefiam confugiens abftrahatur ,
nifi armis defenfus .
Ullus de ecclefia aufus fit aliquem vio-
N lenter abftrahere nifi ad Ecclefiam
confugiens armis fe fortaffe defenfare volue
rit .
II.
1
Si ad Ecclefiam confugiens , dum fuis
armis defenditur , occidatur ,
Qui ad Ecclefiæ porticus ( 4 ) confugerit ,
& non depofuerit arma quæ tenuit : fi fue,
rit occifus , percuffor in loco fancto nullam
fecit injuriam , nec ullam calumpniam per
III.
P 3
( 3 ) Seramis . ) Rectius , feramis ; ut in va
riante lectione . Spatha latioris fpecies , qua
cæfum vulnus infligebatur ; ut Italis it palofo .
Unde apud Gallos , qui hac ratione vulnera
infligunt , dicuntur efcrimer . V. Cangius h. v.
Gregorius Turonenfis lib. IV. Hift . c. 46. Cum
cultris validis , quos vulgus Scramafaxos vocat ,
infectis veneno . utraque ei latera feriunt .
(4) Qui ad Ecclefia porticus &c. ) Nefcio ,
num in Hifpania obtinuerit , quod & in Regno
Italico obtinuit , ubi circa homicidia in Eccle-
fiis , feu in illarum atriis perpetrata , notabilio
res , magifque præcife occurrunt fanctiones
uti conftat ex Langobardicis legibus LVIII.
& LIX. Lotharii I. De Ecclefiæ autem atti
obfervandum erat fpecialiter , utrum portæ res
liquiis Sanctorum effent confecrata , nec ne .
Unde in formula fubnexa præfatæ legi LVIII.
Petre te appellat Martinus , quod tu occidifti pa-
trem fuum per levem cauffam in atrio S. Rufini .
Occidi ego tuum patrem , fed non debeo mori
quia nonfuit confecratum cum reliquiis San& torum .
 174 LEGIS WISIGOTHORUM
III.
De dampno hominem ab Ecclefia abftrahentis.
Si quis de altaribus fervum fuum aut de
bitorem , non traditum fibi a facerdote , vel
ab Ecclefiæ cuftodibus violenter diftraxe-
rit : fi honeftioris loci perfona eft , ut pri-
mum de eo judici fuerit relatum , altario
cui injuriofus fuit , cogatur exfolvere folidos
centum . Inferioris vero loci perfona det fo-
lidos xxx. Quod fi non habuerit unde per-
folvat , correptus a judice , in conventu cen-
tum flagella fufcipiat . Dominus vero fer-
vum , five creditor debitorem , recipiat ex-
cufatum .
IV.
Ut debitor five reus de Ecclefia non abftra-
bantur , fed quæ funt debita reddant .
Eos qui ad Ecclefiam vel Ecclefiæ porti
LEGIS WISIGOTHORUM
LIBER DECIMUS
DE DIVISIONIBUS ET TEMPORIBUS ATQUE LIMITIBUS .
TITULUS I. De divifionibus & terris ad
placitum datis .
I. ANTIQUA .
Ut valeat femel facta divifio.
Aleat femel facta divifio jufta , ut
nulla in poftmodum immutandi ad-
V mittatur occafio .
II.
De non revocanda divifione inter fratres ,
etiamfi fine fcriptura fit facta , folum
fi idoneo tefte convincat .
Divifionem factam inter fratres " etiamfi
fine fcriptura inter eos convenerit , perma-
nere jubemus dummodo a teftibus idoneis
comprobetur ; & divifio ipfa plenam habeat
firmitatem .
(1 ) A multis vel a melioribus . ) Hifpanicus
pro disjunctiva particula habet conjunctivam :
A los mas , e a los meyores . Parallela legitur
expreffio fupra Libro V. Tit. VII. Lege 8. Ju-
dex vero eorum teftimonium recipere debet , quos
meliores , atque pluriores effe providerit . Anne
hic fervanda præfcribitur regula , ut ubi agi-
tur de pluralitatis confenfu , habeatur ratio
numeri ad numerum , & meriti ad meritum ,
atque fuffragia numeranda fint , & ponderan-
da ? Ab hoc non videtur difcrepare liber Con-
fuetudinum Normannicarum p. 1. c. 10. v . 7.
LIB. IX.
cus confugerint , nullus contingere præfumat :
fed presbytero vel diacono repetat , ut refor
met: & feu debitor , feu reus qui confuge
rit , fi non meretur occidi , apud repeten
tem Ecclefiæ cultor interveniat , ut ei ve
niam det , & exoratus indulgeat . Quod fi
debitor aliquis ad Ecclefiam confugerit , eum
Ecclefia non defendat : fed presbyter aut dia-
conus debitorem fine dilatione reftituat : ita
ut ipfe qui debitum repetit , nequaquam ca
dere aut ligare eum præfumat , qui ad Ec
clefiæ auxilium decucurrit : fed præfente pres-
bytero vel diacono conftituatur intra quod
tempus ei debitum reformetur . Quod licet
Ecclefiæ interventui religionis contemplatio-
ne concedatur > aliena tamen retinere non
poterunt . De homicidis autem , maleficis
aut veneficis , in eorum titulis leges funt re-
quirendæ .
III. ANTIQUA .
Ut quod a pluribus & melioribus in divifio-
ne eft conftitutum , a paucis & dete-
rioribus non liceat immutari .
Si plures fuerint in divifione confortes
quod à multis vel a melioribus ( 1 ) jufte con-
ftitutum eft , a paucis vel deterioribus non
convenit aliquatenus immutari .
IV. FLS. VNS . REX .
Ut liceat uni beredi refpondere , fi ab aliquo
petitur , & petere , fi cauffa qua-
licunque compellitur .
Cum prifcæ legis auctoritate fuerit con-
ftitutum , ut is qui ad dicendam cauffam
compellitur , non nifi præfente eo , qui reli-
giofe confors eft , audiatur : fatis ex hoc pe-
ritorum negotia fuperflue confpeximus dila-
tari : cum ad dicendam cauffam pro fua unuf
quifque perfona fufficiat . Igitur ne callida
op-
Si difcordes fuerint , quod a pluribus & difcretio-
ribus judicatum fuerit , obfervetur . Si vero di-
fcretiores , vel majores , pauciores fuerint , ad alias
affifias judicium prorogetur &c . Et v. 8. Quod
a pluribus, & difcretioribus non fufpe& tis fuerit
judicatum , debet facere obfervari . Ejufmodi
methodus probatiffima fuit jure Decretalium ,
ut fcilicet fuum confequatur effectum , quod
majori , & ſaniori parte Capituli fuerit conflitu-
tum . c. Cum in cunctis ☀ de bis , quæ fiunt a
majori parte Capituli ; aliifque in locis .
 LEGIS WISIGOTHORUM
oppofitione cauffantis , dum excufatio præ-
tenditur , pro conforte tricennalis obvier an-
nofitas petitori ; providentiffima deliberatio-
ne fancimus , ut remota excufatione confor-
tium , tam pro eorum , quam pro fua per-
fona , is qui judicialiter pro communibus re-
bus fuerit appellatus refpondeat , nec ullum
præjudicium confortis abfentia , fi coheres
ejus juftiffime , feu etiam per commentum ,
aut per ignaviam fuerit fuperatus , incurrat ;
fed fi feparare negotium legaliter intenderit ,
permittatur . Abrogata denique fuprafata le-
gis tam inconvenienti fententia , hoc falu-
bre decretum per univerfos regni noftri po-
pulos omni decernimus reverentia valiturum .
Ac fimilis etiam ordo fervabitur , fi unus
forfitan ex confortibus quemquam crediderit
lite pulfandum .
V.
Si placitum quis divifionis irrumpat , divi-
fam partem ufurpans .
Qui placitum divifionis irruperit , & quam-
libet partem alienæ portionis invaferit , tan-
tum de fuo , quantum de alieno occupavit ,
amittat .
VI.
Şi vineam aut domum quis in confortis
terra conftruxerit ,
Si quis domino fciente vel confentiente
vineam in confortis terra plantaverit , aut
domum fecerit , vel certe fi ipfe qui vineam
plantat , vel domum facit aut ignoravit
quod portio fit confortis : dum hoc aut te
fibus aut juramento firmaverit aliud tan-
tum paris meriti domino illi , in cujus ter-
ra vineam plantavit , reftituat , & qui po-
fuit vineam fecurus obtineat . Si vero domi-
no contradicente plantaverit , jufte perdat ,
qui rem alienam domino contraeunte plan-
tavit . Similis etiam de ædificiis forma fer-
vetur . Hoc tamen adjicimus , ut fi quicun-
que alteri terram vendiderit ? aut donave-
rit , five commutatam acceperit , quæ tamen.
reperiatur quandoquidem non juris ejus fuif-
fe qui dedit , fi ille qui terram ipfam acce-
perit , in eadem terra domum ædificaverit ,
aut vineam plantaverit , five oliveta , hor-
ta , vel pomaria fecerit , five etiam fi quid
utilitatis ibi aut laboris adjecerit : & domi-
nus terræ illius , cui terra ipfa debita fortaf-
ſe manebat callidum fe fervans conteftari
noluit , aut fortaffe longe commanens id
ipfum aut nefcierit aut conteftari neglexe
rit : ut in poftmodum laboratum ibi auferre
aliquid poffit , dum hoc ipfe , cujus eandem
terram effe patuerit , coram judice propulfa-
verit , ab auctore qui terram ipfam injufte
alteri dedit alteram & fimilem terram in
duplo recipiat : & ille qui in eadem terra
labores fuos exercuit > id quod laboravit
nullo modo perdat .
■ Al. hertes , vel pomeria • a Al. de tertia Romani «
LIB . X.
175
VII.
Si vineam in aliena terra quis plantaverit ,
in qua fortem non habet .
Qui vineam in alieni fundi territorio , in
quo ipfe confors non eft , fine permiffione
domini , five per vim , aut forfitan doming
nefciente , vel abfente plantaverit ; etiamfi
ei contradictum non fuerit , vineam , quam
plantavit , amittat . Quia fufficere ei debet ,
quod ad duplationem rei non addicitur , qui
aliena pervafiffe dinofcitur .
VIII.
De divifione terrarum facta inter Gotbum
Romanum .
Divifio inter Gothum & Romanum facta
de portione terrarum five filvarum , nulla ra-
tione turbetur , fi tamen probatur celebrata
divifio : nec de duabus partibus Gothi ali-
quid fibi Romanus præfumat aut vendicet :
aut de terra Romani Gothus fibi aliquid
audeat ufurpare aut vendicare, nifi quod de
noftra forfitan ei fuerit largitate donatum ,
Sed quod a parentibus , vel vicinis divifum
eft , pofteritas immutare non tentet .
IX.
De filvis inter Gothum & Remanum
indivifis velictis .
De filvis quæ indivifæ forfitan refederunt ,
feu Gothus feu Romanus eas affumpferit , &
fortaffe fecerit culturas : ftatuimus ut fi ad-
huc filva fupereft , unde paris meriti terra
ejus cui debetur portioni debeat compenfa-
ri , filvam accipere non recufet . Si autem
paris meriti quæ compenfatur , filva non fue-
rit , quod ad culturam fciffum eft , divi-
datur .
X.
Quod ea , quæ fervus non jubente domino
fecerit , excepto quod lex jubet ,
valere non poterit .
Quidquid fervus domino non jubente dis
viferit vel fecerit , excepto quod lex permit-
tit , firmum non effe jubemus : fi id domi-
nus fervi noluerit cuftodire .
XI.
Ut qui terras ad canonem acceperit ,
placitum fervet .
Terras
, quæ ad placitum canonis data
funt , quicunque fufcepit , ipfe poffideat , &
canonem domino fingulis annis , qui fuerit
tus exfolvat : quia placitum non opor-
defun &
tet inte rrumpi . Quod fi canonem conftitu-
tum fingulis annis implere neglexerit , terras
dominus pro fuo jure defendat : quia fua cul-
pa beneficium quod fuerat confecutus , amit-
tat ; quia placitum non impleffe convincitur .
XII.

OTHOR
LEGIS WISIG
176
XII.
De terris que definito annorum numero
per placitum dantur .
Si per precariam epiftolam certus anno-
rum numerus fuerit comprehenfus , ita ut il
m
no eformaret tione
pleus domi r : juxta condi
terras ,
i uere ur
placit terras reftit non moret
XIII.
Si ille , qui ad placitum accepit terras ,
extendat culturas .
Qui ad placitum terras fufcepit , hoc tan-
tum teneat quod eum terrarum dominus
& amplius non præfu-
habere permiferat , &
mat . Quod fi culturas fuas longius exten-
diffe cognofcitur & fibi alios ad excolen-
dos agros fortaffe conjunxerit : aut plures fi-
lii vel nepotes in loci ipfius habitationem
fuccefferint : aut campos , quos ei dominus
terræ non præftiterat , occupaverir : aut fil-
vam , quæ ei data non fuerat , propter ex-
colendos agros , aut conclufos , aut facienda
forfitan prata fucciderit : quidquid amplius
ufurpavit , quam ei præftitum probatur amit-
tat: & in domini confiftat arbitrio , utrum
canon addatur , an hoc quod domino præfti-
tit , dominus ipfe poffideat . Quod fi tantum-
modo alicui ager fit datus , & data filva vel
campus non fuerit fine domini juffu nihil
de filva vel campo , qui agrum cepit , ufur
pet .
XIV,
Si inter eum qui d'at & accipit terram aut
filvam contentio oriatur .
Si inter eum qui accipit terras vel filvas ,
& qui præftitit , de fpatio unde præftiterit ,
fuerit orta contentio tunc fi fupereft ipfe
qui præftitit , aut fi certe mortuus fuerit ,
ejus heredes præbeant facramenta , quod non
amplius auctor eorum dederit , quam ipfi de-
fignanter oftendunt . Et fic pofteaquam jura-
verint , præfentibus teftibus eis , quæ obfer-
ventur figna conftituant : ut pro ea re nulla
deinceps accedat cauffatio . Si vero confortes
ejus non dignentur jurare aut forte nolue,
rint vel aliquam dubietatem habuerint
quantum vel ipfi dederint , vel anteceffores
corum : ipfos aut animas fuas non condem-
pnent , nec facramentum præftent : fed ad
tota aratra , quantum ipfi vel parentes eo-
rum in fua forte fufceperant , per fingula
aratra quinquagenos aripennes dare debent .
Ea tamen conditione ut quantum occupa-
tum habuerint , vel cultum nifi quinqua-
I
ginta aripennes concludant : nec plus quam
1 Al. vel cultu mixti quinquaginta , Pith. vel cultum mixu quinquaginta .
(1 ) Qui accolam &c. ) Hec lex cæteroquin
obfcura › fic expofita legitur in Hifpanico
Quien mete labrador en fu tierra , fi por ventu
ra aquel que tomo la tierra diere la tercia par
UM
LIB. X.
in eifdem menfuratum fuerit aut oftenfum
nifi terrarum dominus forte præftiterit , au-
deant ufurpare . Quod vero amplius ufurpa
verint , in duplum reddant invaſa ,
XV.
dam erram ccepit
Qui ad colen t a .
ficut ille
qui tervam dedit , ita & cenfum
exfolvat .
Qui accolam ( 1 ) in terram fuam fufce-
perit , & poftmodum contingat , ut ille qui
fufceperat , cuicunque tertiam reddat , ficut
& patroni eorum , qualiter unumquemque
contigerit ,
XVI.
fi Gothi de Romanorum tertia quippiam
Ut
tulerint , judice infiftente Romanis
cuncta reforment .
Judices fingularum civitatum , villici , at
que præpofiti , tertias Romanorum , ab illis
qui occupatas tenent , auferant , & Romanis
fua exactione fine aliqua dilatione reftituant :
ut nihil fifco debeat deperire . Si tamen eos
quinquaginta annorum numerum aut tempus
non excluferit ,
XVII, FL. CIN. REX.
De mancipiorum agnitionibus dividendis
atque eorum peculiis partiendis
aut decernendis ,
Providentiffimi juftique juris eft ut for-
mam inveteratæ cenfuræ , quæ ab æquitatis
ratione diffentit , novellis etiam fanctionibus
emendemus . Nec immerito prius nafcendi
cauffas expedit arbitrari , & ita demum le-
gem ponere nafcituris . Si enim filius ab utro-
que parente gignitur & creatur , cur idem
ad conditionem tantum pertineat genitricis ,
qui fine patre nullatenus potuit procreari ?
Hac rationabiliter naturæ lege compellimur,
agnitionem ancilla , qua fervo alieno juncta
pepererit , inter utrofque dominos æqualiter
dividendam . Quod fi unus tantum filius ab
eifdem parentibus fuerit procreatus : quoniam
ambobus dominis modo placito non poterit
defervire : ifte filius apud matrem ufque ad
ætatis annum duodecimum edoceatur , donec
ætas ejus in exercendis laboribus ferre fervi-
tium pubertatis incipiat . Poft hæc autem do-
minus ancillæ domino fervi , cui hæc ancilla
conjuncta eft, pretium ex medietate perfolvat ,
quantum ifdem filius a bonis hominibus va-
lere fuerit æftimatus . Similis forma fervetur
& de cæteris filiis , qui in pari numero fue-
rint procreati . Peculium vero mobilis rei ,
quod fervus & ancilla profligaverint fub con-
tu-
te de la tierra a otre que la labre , pague cada
uno de los rienda de la tierra fegundo la parti-
da que tiene la tierra ,
1

LEGIS WISIGOTHORUM LIB. X. 177

tubernio conftituti , ad utrofque dominos de
cernimus pertinendum . Sane fi in fundum
alterius domini , ad cujus jus idem fervus
ad cujus
vel ancilla non pertinent , præter ædificium
agrumque , vel aliquid quod effe poffit im-
mobile , a fervis talibus in re mobili fuerit
conquifitum ; non aliter quam agnationem ,
rem hujufmodi æqualiter eorum domini fibi
debeant vindicare . Quod fi unus ex his do-
minis contubernia famulorum conatus fuerit
irrumpere , ftatim eos feparare non differat ;
ea tamen conditione fervata , ut poftquam
ad dominorum cognitionem contubernia fer-
vorum pervenerint fi eos in hoc domino-
rum voluntas perfeverare noluerit , infra an-
ni fpatium ipfum contubernium refolvere non
morentur . Ceterum fi hoc rationabile tem-
pars domini excludi non poterit . Quia non
yoluntate iftius qui dedit , fed fraude illius
qui rem accepit , videtur ' commotio rei do-
mino commoveri . Si vero ille qui rem ac-
cepit , confuetudinem aut promiffionem dif-
ferat adimplere : quodcunque de promiffo vel
conftituto debet , rei domino in duplum ex-
folvat . Nam fi ita reddere promiffum aut
confuetum diffimulet debitum , ut dominum
rei legum tempus excludat , ufque ad quin-
quaginta annos rem fuam cum augmento fo-
lius laboris , quod ille fecit , amittat .
TITULUS II. De quinquagenarii & tricenna-
lis temporis intentione .
I.

pus , quod hac lege indultum eft , negligen- Ne poft quinquaginta annos fortes Gothica
tia dominorum excefferit : quidquid poft ex-
vel Romane amplius repetantur .
pletum annum fuerit procreatum , utrique
domino æqualiter fexus , numeri , vel ætatis Ortes Gothicæ & Romanæ , quæ intra
2.
quinquaginta annos non fuerint revoca ,
contropatione noverit dividendum , Quod fi
fuper annum tempus excefferit , & hoc unus tæ , nullo modo repetantur .
dominus vel ambo nefcierint : quodcunque
nafci potuerit , fimiliter in divifionis æquali
II.

portione manebit ,
XVIII. FLS. GLS, RCDS. REX,
Ut peculium & peculiare ad unam intel-
ligentiam habeatur .
Sæpe contentionis acie improbos vidimus
finceram intelligentiam deferere ; quæ ut re-
felli poffit compendio brevitatis uti conve-
nit . Omnis ergo res , quæ mobilis immobi-
lifque confiftit , cujufcunque fuerit generis ,
five formæ , an peculii , an peculiaris nomen
habuerit , unius intelligentiæ vim evidentiam
que obtineat : ut ex hoc omnis de mobilibus
immobilibufque intentio conquiefcat .
XIX. FLS. GLS, RCDS . REX.
Si pro acceptis rebus promiſſio non folvatur ,
Si quis terram , vineam , aut aliquam rem
aliam pro decimis , vel quibuslibet commo-
, per fcri-
dis , præftationibufque reddendis
pturam aut quamcunque definitionem ita
ab alio acceperit poffidendam : ut ille qui
dat , fic fub alicujns exfolutionis debito det ,
ne videatur hujus rei fuæ ufum amittere vo-
luiffe fed quidquid debet , qui rem acce-
pit , etiam fine follicitudine domini ipfe fol-
*
licite reddat . Nam quamvis confuetudo vel
promiffio exfoluta non fuerit , de rebus fuis
Al. cum Rex .
Ne mancipia fugitiva poft quinquaginta an-
nos ad fervitium revocentur
Mancipia fugitiva , quæ intra quinquagin-
ta annos inventa non fuerint , non liceat ad
fervitium revocare ,
III.
Ut omnes cauffæ tricennio concludantur .
Omnes cauffas , five bonas five malas , aut
etiam criminales , quæ intra xxx. annos de-
finitæ non fuerint , vel mancipia quæ in con-
tentione pofita fuerint aut funt > ab alio
tamen poffeffa , fi definita atque exacta non
fuerint , nullo modo repetantur . Si quis au-
tem poft hunc xxx, annorum numerum cauf-
fam movere tentaverit , ifte numerus ei re-
fiftat , & libram auri , cui Rex
Rex jufferit ,
coactus exfolvat .
IV, FLS, GLS . RCDS. REX,
Ut exceptis fifcalibus Jervis tricennale tem-
pus valeat in omnibus cauffis .
Sæpe contemptis ( 1 ) in debita re folutio
juris evanefcere facit ftatutum tempus juſtæ
poffeffionis & quod nulla generis nobilitas
decoravit , indebita licentia libertate contra-
dicit . Tricennalis ergo tranſcurſio temporum
cum

( x ) Sæpe contemptis &c. ) Hæc lex reforma- mandava por ſos fervos , o fi andavan fuera de
ta legitur in Hifpanico , hifce verbis : Nos to- la tierra por libres fata cinquenta anos , non ſe-
lemos aquela ley , la qual mandava que los fer- jendo fuo de nenguno en nenguna manera , def-
vos del Rey en todo tiempo podieffen fer deman- dali adelantre el Rey non los pueda demandar :
dados , e tornados en fervidumbre : E cftabele Mas por quales elos eftodieron , o andaron en a
cemos por esta nueva ley , que todo ome que to- quellos cinquenta anos , o enos treinta , por tales
vier fervos del Rey por treynta anos en paz , fa- deven fincar dali adelantre , ca effe mifmo dere
biendolo el Rey , o fi los fervos mismos furen en cho , e ela mesma ley deve tener el Rey en fos
la tierra treinta anos , que ninguno non los de fervos , lo que manda gardar a fos pueblos .
 N

UM
OTHOR
178 LEGIS WISIG LIB. X.

eum jam fic conftanter inoleverit in negotiis
actionum , ut non jam quafi ex inftructione
humana , fed veluti ex ipfa rerum proceffif
fe natura videatur ideo valitura fan&tionis
hujus æternitate decernitur , ut per tricen-
nii tempus , feu fifcus de quorumlibet ju-
re quodcunque tenuerit , feu quislibet de fi-
fci , extra mancipia fifcalia , aut cujufpiam
rebus aliquid fortaffe poffederit , perenni fibi-
met jure vendicer & retentet . Nec contra
hunc numerum ( in quo etiam veritas per-
fecte completur ætatis ) attentet commové
ri vox cujufcunque petitionis . Servi vero
fifci , quorum de ftirpe fervili evidens origo
patuerit , quamvis refoluti , atque per diver-
fa vagantes , nihil in penfione tributi perfol-
verint quamvis fuga vel latebris , feu pa-
trocinio quorumcunque defenfi latuerint , fer
vitutis conditionem non erunt penitus eva-
furi , fed in originém priftinam , abfque tem
porum præjudicio , redigendi . Ab hujus fen-
tentia legis illis tantummodo fegregatis , qui
percipere valuerunt regia collatione remedia
libertatis .
V. FLS. CIN. REX.
De interruptione triennii .
Sæpe proprium jus alterius longinqua pof- dem pertinent repetitionem , unumquemque
"
feffio in jus tranfmittit alterius . Nam quod fuerit fecundum legis præfentis decretum a
xxx. quifque annis expletis abfque temporis juffione judicis confignatum , pro traditione
interruptione poffidet , nequaquam ulterius teneatur conium rerum ,
per repetentis calumpuiam amittere poteft .
Ut ergo tam petenti , quam poffeffori , hinc
competenter poffit effe confultum , id ab o-
mnibus obfervandum eft : ut quicunque rem ,
quæ ab alio per quindecim annos aut fupra ,
infra triginta tamen poffeffa eft , fui juris ef-
fe aftruxerit : & poffeffor fortaffe five a ju-
dice , five a repetente commonitus , vel - red-
dere diftulerit , vel rationabiliter refponfum
parare contempferit , aut quamcunque dila-
tionem videatur afferre : five eriam ejufdem
rei quæ petitur abfentem poffefforem , hoc
eft in alia provincia , aut in expeditione pu-
blica pofitum effe conftiterit : tunc judex id
quod repofcitur , id eft five poffeffio , five
te poffeffio eft , ubi repofitio alicujus fub-
ftantiæ fit , ne per rationales excufatio fiat ,
anulo judicis aut fajonis qui locum confignat ,
eadem oftia , ubi res eft repofita , per illos
octo dies maneant obfignata . Et ille qui ac-
cepit , octo tantum diebus poffideat , & ni-
hil exinde expendere , aut evertere , vel alie-
nare præfumat , fed in eo tantum loco quid-
quid voluerit aut potuerit laboris exerceat .
Poft octo autem dies rem intemeratam di-
mittat ? ab eo quem poffidentem invenerat
indubitanter apprehendendam , & nullam ex
hoc ille qui octo diebus poffedit , calum-
pniam pertimefcat : ita tamen ur fi vel ipfe,
vel pars ejus aut pofteritas infra xxx . annos
a die interrupti temporis rem quam fibi
confignari popofcerat , fui juris effe convin
cat . Nam fi convinci eadem actio taliter
non potuerit , ille quidem qui fuperftes eft ,
ut qui dominium alienum inquietavit , rei do-
mino velut injuftus fatisfaciat petitor . Aut
fi aliquod expenderit aut everterit , in qua-
druplum reddere compellatur . Parti vero ejus
aut pofteritati nulla ex hoc ulterius calum-
pnia moveatur illa evidentiffime conditio-
ne taxata ut fi per diverfas res aut in
diverfis locis hæc de qua agitur fuerit difper-
fa facultas , & ex omnibus his , quæ ad ean-
Exemplar Epiftola Informationis ,
Ille judex fajoni illo . Informamus te , ut
locum illum , quem ille repetit , & nunc in
dominio illius effe videtur , juxta legis ordi-
nem , coram duobus aut tribus ingenuis illi
confignes , octo tantum diebus poffidendum :
ita, ut fi aliquid ibi repofitionis habetur , &
anulo domini fui non eft fignatum , propter
auferendam excufationem rationalium , per
illos octo dies anulo tuo maneat obfigna
tum . A te vero ( 2 ) nihil exinde aliquate
nus auferatur .
VI. FLS. RCDS . REX.

quodcunque fuerit , pro interruptione tempo-

ris ( 1 ) coram duobus teftibus aut tribus in-
genuis petenti confignare procuret : ita ut fi
judex rem ipfam petenti fajonis inftantia præ-
1 cipalem neceffitati confulere decet humanæ .
ceperit confignari , per epiftolam manu fua
fubfcriptam eundem fajonem juxta modum
fubterius comprehenfum informet , Et fi for-
I Al. de quolibet
Ne tricennale tempus impediat religatis .
Quanto preffuris conditio urgetur huma-
na , tanto multis remediis clementiam prin-
Quapropter cum quifque
quifque nobilis
nobilis atque infe-
fior , ingenuus five etiam fervus , regio juffu
in

(1 ) Pro interruptione temporis . ) Ergo fatis tomedes ende nada . Ita Hifpanicus , qui faltem
non erat, pacificam exturbare poffeffionem pe- ante hæc quinque vel fex fæcula concinnatus
titionibus , proteftationibus , aliifque forenfibus eft . Ufque tum judex apparitorem fuum com-
libellis , & actis ; fed fas erat poffeflionem pellabat titulo , Don. Jacta jam erant femina
ipfam de facto interrumpere , antequam tri- tri ridicula profufionis titulorum , quæ præfertim
cennii tempus expiraret . Tanta tricennalis pof- a fæculo XVI. erupit inter nos effrænata , ne
fellionis ratio habita fuit . Confule dicta ad Leg. 5 que hucufque coercita , cujus Itali Hifpanos
Burgund. Tit. LXXIX. leg. 3. culpavere .
42) A te vero c. ) E vos don Sayon non
 LEGIS WISIGOTHORUM
in cuftodiam vel exilium extiterit deputa-
& contingat eum quandoque aut libe-
rationem invenire , aut ad fua bona reverti :
fi quamcunque rem in repetitione videatur
habere , non illud tempus pro tricennali vel
quinquagenario annorum numero in ejus a-
&tione jungatur , quod ipfe in cuftodia vel
in exilio fuiffe dinofcitur ; fed remoto omni
illo tempore, quo evidenter eidem perfonæ
in preffuris & in penuria conftitutæ fibi de-
bitum negotium profequi non licuit . De ca-
tero vero juxta legum decreta , vel tempus ,
in ejus objectione legalis ordo maneat con-
ftitutus .
TITULUS III. De terminis & limitibus .
I.
Ut termini & limites conferventur ,
A Niquos terminos & limites fic ftare
jubemus , ficut antiquitus videntur ef
fe conftructi , nec aliqua patimur eos com
motione divelli .
II.
De collifis & evulfis limitibus .
Qui ftudio pervadendi limites complana-
verit , aut terminos fixos fuerit aufus evel-
lere : fi ingenuus eft , per fingula figna vel
notas xx. folidos , cui fraudem fecit , coga-
tur inferre : fi fervus eft , per fingula figna
1. flagella fufcipiat . Si quis dum arat , aut
pomaria vel vineam plantat , terminum ca-
fu non voluntate convellerit vicinis præ-
fentibus reftituat terminum : & poftmodum
ex hoc nullum dampnum aut periculum ve-
reatur .
ILI.
Quid obfervetur , fi de terminis contentio
oriatur .
Quotienfcunque de terminis fuerit orta con
tentio , figna quæ antiquitus conftituta funt ,
oportet inquiri : id eft aggeres terræ five ar-
cas ( 1 ) , quas propter fines fundorum anti-
quitus apparuerit fuiffe conftructas atque con-
geftas : lapides etiam , quos propter indicia
1 Al. quia nullum prime .
( 1 ) Arcas . ) Hygenus de limitibus arcam
repræfentat forma quadrata , atque intus cava ,
quemadmodum funt arcæ , feu cifte , unde &
inditum nomen . Hujus creber ufus fuiffe vi-
detar in defignandis finibus agrorum ; ex quo
& illud invaluit , et arca evaferit nomen ge-
nericum , quo termini generatim fignificentur.
***
V. Cang. Gloffar. h. v.
( 2 ) Quas decurias vocant . ) Supra Lib. VIII.
Tit. VI. lege 1. Faciat tres decurias , que vo
cantur characteres . Ferunt eruditi hanc elle no-
tam X. incifam arboribus , ut terminorum vi-
cem obtineant . Eritne fpecies quædam cru-
cis pro limite fignata ? Certe apud Francos ter-
minos crucibus fignatos fuiffe ex pluribus pro-
LIB. X. 17.9
terminorum notis evidentibus fculptos con-
ftiterit effe defixos . Si hæc figna defuerint
tunc in arboribus notas , quas decurias vo-
cant (2)
cant (2 ) , convenit obfervari ; fed illæ , quæ
antiquitus probantur incife ,
IV . FLS. GLS. RCDS. REX .
Si alter intra terminos alienos poffideve.
dicatur .
Si quis intra terminos alienos , per abſen
tiam aut per ignorantiam domini , partem
aliquam forte poffederit : ita ut diuturna man-
fio , ac fic etiam multo tempore inolita , vel
amplius quam L. annis hominum , partis ejus
habitatio publice & immobiliter confiftere
aut permanere nullatenus comprobetur : fta
tim cum per antiqua figna evidentibus in-
fpectoribus fines loci alterius cognofcuntur ,
amittat domino reformanda . Nec contra fi
gna evidentia debitum dominium ullum lon-
gæ poffeffionis tempus excludat : fed hoc fi ex
his contendentibns unius poffefforis five au-
&
torum ejus dominium reperiatur adveniffe
poftremum . Nam fi tanta tempora exceffe-
rint , ut nec ipfi nec auctores eorum nove-
rint , cujus primum aut dominium aut pof
feffio fuit : fed nec per teftem aut per fcri-
pturam potuerit poftremus poffeffor oftendi ;
I
quia dubium ( 3 ) prima poffeffionis patet
indicium , unufquifque quod poffidet , irre-
vocabiliter poffidebit . Verum ubi unus pof
feffor fine alterius dominii manfionibus pu-
blice poffidens per evidentia figna locum ex
integro indicare videtur : nulla ratio finit ,
ut quamvis per longa tempora ejus poffef-
fionis integritas decerpatur . Unde fi alter il-
lic , fed per præfumptiyam , introduxerit no-
vitatem nihil nocere poterit poffeffori . Si
vero idem aliena appetens , aliquid ex hoc
repetit , non præfumptive fed per judicium ,
fi meretur obtineat . Nam fi incondite &
improviſe attentet aliquatenus accedere vel-
le liceat hunc domino vere ut violentum
accufare , aut invaforem per judicium legi-
bus abdicare .
V.
bavit Cangius Gloffar. V. Crux , & præcipue
ex præcepto Childeberti I. Regis Francorum
anni DXXVIII. , in quo hæc inter cætera : Ibi-
que in arboribus cruces facere , fub ipfas la
pides fubterfigere juffimus . Idem & in Italia fub
Langobardis obtinuiffe evincit Decretum Ra-
chifii Regis anni DCCXLVII. apud Murator.
Antiquit. Italic. Differt. X. Renovantes figna ,
& cruces cum clavos ferreos adfigentes fimul .
Quod lubens noto , quia mos adfigende crucis
ad fignandos terminos adhuc penitus non ob-
folevit .
(3 ) Quia dubium . ) Quæ lectio genuina eft ,
quamquam alias legatur nullum . Hifpanicus
cofa dubdofa .
 180
LEGIS WISIGOTHORUM
V.
Ut fi aliqua pars de alio loco tempore Ro-
manorum remota eft , ita perfiftat ,
Si quodcunque ante adventum Gothorum
de alicujus fundi jure remotum eft : & ali-
quam poffeffionem , aut venditione , aut do-
natione , aut divifione , aut aliqua tranfa-
Etione translatum eft : id in ejus fundi , ad
quem a Romanis antiquitus approbatur ad-
junctum , jure confiftat . Cum autem pro-
prietas fundi nullis certiffimis fignis aut li-
LEGIS WISIGOTHORUM
LIBER UNDECIMUS
DE ÆGROTIS , MEDICIS , ET MORTUIS , ET TRANSMARINIS
NEGOTIATORIBUS ,
TITULUS I. De Medicis & Agrotis .
I.
Ne abfentibus propinquis mulierem medicus
flebotomare præfumat .
Ullus medicus fine præfentia patris ,
matris , fratris , filii , aut avunculi ,
N vel cujufcunque propinqui , mulie.
rem ingenuam flebotomare præfumat : exce-
pto fi neceffitas emerferit ægritudinis ? ubi
etiam contingat fupradictas perfonas minime
adeffe , tunc aut coram vicinis honeftis , aut
coram fervis aut ancillis idoneis , fecundum
qualitatem ægritudinis , quæ novit pendat .
Quod fi aliter præfumpferit , x. folidos pro-
pinquis aut marito coactus exfolvat : quia
difficillimum non eft , ut fub tali occafione
ludibrium interdum adhærefcat .
II.
Ne medicus cuftodia retentos vifitare
præfumat .
Nullus medicorum ubi comites , tribuni
aut judices , aut villici in cuftodiam retru-
duntur , introire præfumat fine cuftode car-
ceris ; ne illi per metum culpæ fuæ mortem
fibi ab eodem explorent . Nam fi aliquid mor-
tiferum his ab ipfis medicis datum vel in-
dultum fuerit multum publicis rationibus
deperit . Si quis hoc medicorum præfumpfe-
rit , fententiam cum ultione percipiet .
III.
Si medicus pro ægritudine ad placitum
expectetur .
Si quis medicum ad placitum pro infirmo
vilitando aut vulnere curando popofcerit :
7 Ms. Tpecifin .
LIB . X.
mitibus probatur , quid debeat obfervari
eligat infpectio judicum , quos partium con-
fenfus elegerit : ita ut judex quos certiores
agnoverit vel feniores , faciat eos facramen-
ta præbere , quod terminos fine ulla fraude
demonftraverint . Et tamen nullus novum
terminum fine confortis præfentia , aut fine
infpectore conftituat . Quod fi forfitan liber
hoc fecerit damnum pervafionis excipiat
quod legibus continetur . Si vero id fervus
admiferit domino nefciente , cc. flagella pu-
blice extenfus accipiat , & nullum ex hoc
præjudicium domino computetur .
ut viderit vulnus medicus , aut dolores agno-
verit , ftatim fub certo placito cautione emif-
fa infirmum fufcipiat ,
IV. ANTIQUA •
Si ad placitum fufceptus moriatu, infirmus
Si quis medicus infirmum ad placitum fu-
fceperit , cautionis emiffo vinculo infirmum
reftituat fanitati . Certe fi periculum conti-
gerit mortis , mercedem placiti penitus non
requirat , nec ulla inde utrique parti calu-
mnia moveatur
V.
Si de oculis medicus ypocifmata tollat .
Si quis ypocifina de oculis abftulerit
& ad priftinam fanitatem perduxerit infir
Baum , v. folidos pro fuo beneficio confe-
quatur .
VI.
Si per Alobotomum ingenuus vel fervus
mortem incurrat .
Si quis medicus dum flebotomum exer
cet , ingenuum debilitaverit , c. folidos coa-
tus exfolvat . Si vero mortuus fuerit , con-
&
tinuo propinquis tradendus eft , ut quod de
eo facere voluerint , habeant poteftatem . Si
vero fervum debilitaverit aut occiderit , hu-
jufmodi fervum reftituat .
VII. ANTIQUA .
De mercede difcipuli
Si quis medicus famulum in doctrina fu-
fceperit , pro beneficio fuo duodecim folidos,
confequatur .
1
VIII .
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. XI.
VIII. ANTIQUA .
Ne indifcuffus medicus cuftodia deputetur .
Nullus inedicum inauditum , excepta ho-
micidii cauffa in cuftodiam retrudat . Pro
debito tamen fub fidejuffore debet confiftere .
TITULUS II. De inquietudine fepulchrorum .
I.
De violatoribus fepulchrorum .
aut
Si quis fepulchri violator extiterit
S'mortuum expoliaverit , & ei aut orna-
menta aut veftimenta abftulerit : fi liber hoc
feceri , libram auri coatus exfolvat heredibus
mortui , & quæ abftulit reddat . Quod fi he-
redes non fuerint fifco noftro cogatur in-
ferre : & præterea centum flagella fufcipiat .
Servus vero , fi hoc fcelus admiferit , ducen-
ta flagella fufcipiat , & infuper flammis ar-
dentibus exuratur : nihilominus redditis cun-
tis , quæ aufus eft abftuliffe .
&
II.
Si fepulchrum mortui auferatur .
Si quis mortui farcofagum abftulerit , dum
fibi vult habere remedium ( 1 ) : duodecim
folidos judice infiftente heredibus mortui co-
gatur exfolvere . Quod fi domino jubentes; tranfmarinus negotiator mercenarium pro
fervus hoc admiferit , dominus pro fervo com-
commercio fuo fu perit
ponere non moretur . Servus vero , fi ex fua
voluntate hoc admiferit , nihilominus centum
Hagella fufcipiat : & quod tulerat , & loco
& corpori proprio reformetur .
!
1 Al. a telonariis fuis .
(1 ) Habere remedium. ) Heineccius Elem.
Jur. Germ. Lib. II. art. 341. ratus eft , hic
crimen coerceri illorum , qui morbis remedia
ex fepulchris peterent , ora cadaverum mor-
dentes colligentefque offa cariofa . Quod adhuc
inter Paganos viguiffe adftruit ex citatis te-
Aimoniis . Sed æque mihi videor fpectari pof-
Tom. IV.
181
TITULUS III. De tranfmarinis negotiatoribus .
I.
Si tranfmarini negotiatores furtiva vendere
detegantur .
quis tranſmarinus negotiator aurum , ar-
S 'gentum , veftimenta , vel quælibet orna-
menta provincialibus noftris vendiderit &
competenti pretio fuerint venundata : fi fur.
tiva fuerint poftmodum approbata nullam
emptor calumniam pertimefcat .
II. ANTIQUA ,
Ut tranfmarini negotiatores fuis & telona-
riis , & legibus , audiantur .
Dum tranfmarini negotiatores inter fe cauf-
fam habuerint , nullus de fedibus noftris eos
audire præfumat , nifi tantummodo fuis le-
gibus audiantur apud telonarios fuos .
III.
Si tranfmarinus negotiator mercenarium de
locis noftris fecum tranftulerit .
Nullus tranfnarinus negotiator de fedibus.
noftris mercenarium audeat in loca fua trans-
ferre. Qui contra hoc venire tentaverit , in-
ferat fifco noftro auri libram unam , & præ-
terea ducenta flagella fufcipiat .
IV.
Si quis tranfmarinus negotiator mercena-
rium de fedibus noftris pro ve erando com-
mercio fuo fufceperit , det pro beneficio fio
folidos 111. per annum un m , & nihilomi
nus impleto placito fervum domino reforma-
re cogatur .
fe , qui offa e fepulchris colligerent ad confi-
ciendas fuperftitiofas ligaturas , quæ fupra Li-
bro VI. Tit. II. lege 4. interdite leguntur .
Ligaturas offuum , vel herbarum , tum hominis
bus , tum animalibus curandis prodeffe credi-
tum fuit , ut colligimus ex Additione tertia
Capitularium , capitulo XCIII.
LE-
 182
LEGIS WISIGOTHORUM
LIBER DUODECIMUS
DE REMOVENDIS PRESSURIS , ET OMNIUM HÆRETICORUM
SECTIS EXTINCTIS
TITULUS I. De temperando Judicio &
removenda preffura ,
I. FLS . GLS . * REX .
De commonitione Principis , qua jubetur ut
judicium temperent judices .
Ui neceffariam culpis hominum fe-
veritatem difponimus , convenit ut
Q Deo placita miferis remedia impen-
Obteftamur itaque judices omnes ,
damus .
cunctofque quibus judicandi poteftas conceffa
eft , tefte virtutum omnipotente Domino
commonemus ad inveftigandam quidem rei
veritatem in cauffis omnibus folertes exifte-
re , & abfque perfonarum acceptione nego-
tiorum omnium contentiones examinare : cir-
ca vietas tamen perfonas , ac præfertim pau-
pertate depreffas , feveritatem legis aliquan-
tulum temperare . Nam fi in totum judicii
proprietas attendatur mifericordiæ procul
dubio manfuetudo deferetur .
II. FLS. RCDS . REX .
Ut nullus ex his qui populorum accipiunt
,
poteftatem & curam , quofcunque de po
pulis , aut in fumptibus , aut in indictio-
nibus inquietare pertemptet .
Omnes quos regni noftri felicitate tuemur ,
nihil aliud eorum utilitatibus confulentes
momentis omnibus ftatuimus , nifi ut nullam
difpendiorum fufpicionem patiantur . Quid
eft enim juftitiæ tam proximum vel nobis
familiare , quam piam fidelibus manum por-
rigere , & jufte hos quos regimus in diver-
fis negotiis adjuvare ? Decernentes igitur , &
hujus legis noftræ feveritate conftituentes ju-
bemus , ut nullis indictionibus exactioni-
१ verfitate multorum animorum & cordium ,
bus , operibus vel angariis , comes , vicarius ,
vel villicus pro fuis utilitatibus populos ag-
gravare præfumant : nec de civitate vel de
territorio annonam accipiant : quia noftra re-
cordatur clementia , quod dum judices ordi-
namus , noftra largitate eis compendia mini-
ftramus . Simili auctoritate jubemus rectorem
provinciæ , five comitem patrimonii , aut
Al. extirpatis . 2 Concil. Hifp. ERVIGIUS .
(1 ) Fls. Rens. ) Integrum hoc caput extat
in calce Concilii Toletani XIII . fub hoc titu-
lo : Lex in confirmatione Concilii edita . In nomi-
ne Domini Flavius Ervigius Rex . Et revera
.
actores fifci noftri , ut nullam in privatis ho
minibus habeant poteftatem , nullaque eos
moleftia inquietent : fed fi privatus cum fer-
vis fifci noftri habuerit cauffam actor vel
procurator commonitus in judicio rectoris
provinciæ , vel judicis territorii , ubi cauffa
fuerit intromiffa , fuam repræfentet perfonam
& minorem , ut difcuffo negotio diftrictione
legali uniufcujufcunque emendetur exceffus .
Et quia dum regali cura actores noftrarum
perquireremus provinciarum , comperimus
quod numerarii vel defenfores annua vice
mutentur : qua detrimentum de cauffa no-
ftris non ambigimus populis evenire : ideo-
que jubemus , ut numerarius vel defenfor
qui electus ab Epifcopo vel populis fuerit
commiffum peragat officium : ita tamen ut
dum numerarius , vel defenfor ordinatur
nullum beneficium judici dare debeat , neç
judex præfumat ab eis aliquid accipere , vel
exigere . Quod fi quis judicum hanc noftram
tranfcenderit conftitutionem , honore priva-
tus x. libras auri fifco noftro coactus refol-
vat . Sacerdotes vero , quos divina obtefta-
tione convenimus fi exceffum judicum aut
actorum fcierint & ad noftram non retu
lerint agnitionem : noverint fe judicio con-
cilii effe plectendos ; & detrimenta quæ pau-
peres eorum filentio pertulerint , ex eorum
rebus illis effe reftituenda .
III. FLS . RCNS. 2
( 1 ) REX .
IN NOMINE DOMINI LEX IN CONFIR-
MATIONE CONCILII EDITA.
Eximia fynodalis auctoritas , & veneran
da eft pariter , & tremenda : quæ in tantum
per donum fancti Spiritus agitur , ut ex di-
unum cor unamque animam feciffe monftre-
tur : dum numerofitas aggregata Pontificum ,
non per fententiam difcrepat , non per fty-
lum diverfa objectat , nec per judicium
aliud unus , quam univerfitas affirmat 4
Ideo reverendum mihi conventum fynodalis
concilii , in cujus medio præfentia fancti Spi
ritus fe habitare promifit , devote venerans ,
in-
3 Hifp. per fimylum . 4 Hifp. univerfitas format .
confirmatio actorum ejufdem Concilii anno IV.
Ervigii Regis celebrati , ut in civilia jura tran-
firent . Cæterum Caput hoc deeft in Hifpanico .
 LEGIS WISIGOTHORUM
inftanterque honorans , ea quæ illorum ore ,
noftræque gloriæ hortatu digefta funt
notitiam deducimus fingulorum . Illa dici-
mus fynodalis concilii gefta , quæ anno quar-
to regni noftri in Toletana urbe nofcuntur
effe confecta : quorum inftitutionum eviden-
tia fine cunctatione hominibus in-
notefcat ? hic ea fpecialiter prælegimus re-
notanda .
Eft igitur primus Canon de reddito tefti-
monio dignitatis eorum , quos profanatio in-
fidelitatis cum Paulo traxit in focietatem
tyrannidis ; quos celfitudo noftra una cum
filiis , per hujus noftræ legis edictum , & te-
ftimonio nobilitatis priftinæ uti , & rebus ,
quas per auctoritatis noftræ vigorem perce-
perint , decernimus reveftiri ,
Item fecundus eft Canon de accufatis fa-
cerdotibus feu etiam optimatibus palatii
atque Gardingis fub qua eos juftitiæ cau-
tela examinari conveniat , quos noftræ glo-
riæ manfuetudo juxta ipfius Canonis con-
ftituta , nullis tormentorum generibus ante
publicam difcuffionem fubjici cenfuit . Sed
omnes qui deinceps fuerint accufati juxta
fan&
tionem prædicti Capituli erunt procul
dubio judicandi . Unde id fpecialiter obfer-
vandum fore cenfemus : ut quidquid contra
hanc regulam fententiæ noftræ , vel prædicti
Canonis inftitutionem , aut in perfonam cu-
jufquam fuerit actum , aut de rebus accufa-
tæ perfonæ extiterit judicatum , juxta præ-
dicti Canonis inftituta nullo vigore fubfiftat :
4
quo perfona ipfa aliter quam decernimus
judicata , aut teftimonii fui dignitatem amit-
tat , aut quæftu rei propriæ careat .
Tertius quoque Canon eft de tributo-
rum principali relaxatione in plebe . Ubi
noftræ gloriæ auctoritate fimul & exhortatio
nefancitum eft : ut omne tributum præ-
teritorum annorum , ufque in annum pri-
mum regni noftri , quod in privatis five in
fifcalibus populis noftris rejacet 7 abfolu-
tionis perpetuæ debeat fanctionę laxari ; ea
Tom . IV.
Pith. oratu . 2 Al. omnibus . 3 Al. Concilii .
5 Pith. relatione . 6 Hifp. exhibitione .
Hifp. de munitione prolis . 9 Al. aduifu >
( 1 ) Relictam ejus conjugem &c. ) Preffius
adhuc in Concilio Cæfarauguftano III. anno
DCXCI. Egica regnante celebrato ftatutum
fuit , ut relicta Principis ftatim arceffito ab hoc
fæculo Principe veftem fæcularem deponat , &
alacri curiofitate religionis habitum affumat . Quam
etiam & confeftim in cœnobio virginum manci-
pandam effe cenfemus & c.
(2 ) Altaria nudare &c. ) Canone VII . Con-
cilii Toletani XIII. hoc edicto confirmati hæc
quoque leguntur : Quicumque ergo Sacerdotum ,
vel Miniftrorum , deinceps caufa cujuslibet dolo-
ris , vel amaritudinis permotus , aut altare divi-
num vel veftibus facratis exuere præfumpferit ,
aut qualibet alia lugubri veßte accingi , feu etiam
fi confueta luminariorum facrorum obfequia de
templo Dei fubtraxerit , vel extingui præceperit,
aut quodcumque lugubritatis in templo Dei indu-
xerit ; atque quod pejus eft ) occafionem nutrie-
rit , unde de templis Domini aut officia confueta
defint , aut oblatio fingularis facrificii videatur
LIB . XII, 183
tantum præcipientes publicis thefauris exhi-
in beri , quæ exacta , non illata fuiffe confti-
terint .
Quartus poft hæc fequitur Canon , de
munitione regia 8 , quam prompto volunta-
tis effectu omnis conventus facerdotum ,
atque etiam feniorum condere prælegerint 10
Quintus Canon fequitur , ne defuncto Prin-
cipe , relictam ejus conjugem ( 1 ) quifquam
fibi aut in conjugio , aut in adulterio audeat
copulare .
Sextus deinde fequitur Canon , ut exce-
ptis fervis vel libertis fifcalibus uullus de
ferviture quorumlibet , aut libertis , deinceps
ad palatinum tranfeat officium . Quod fi fe-
cerint , præfentis legis noftræ edicto ad pro-
priæ fervitutis jugum modis omnibus redu
cendi funt ; qualiter aut dominis fuis , fi fu-
perftites funt , aut eorum propinquis , qui,
bus decedentium fucceffio ex lege debetur
fervituri tradantur .
Poft hunc feptimus eft Canon , de his qui
pro accidentia jurgiorum altaria nudare (2)
præfumunt , vel luminaria Ecclefiæ fubtra-
hunt .
Octavus quoque fequitur Canon 9 ne ad-
monente Metropolitano quifquam ex confi-
nitimis ad locum , ubi invitatur , venire con-
tempnat .
Nonus quoque Canon fubfequitur , de con-
firmatione concilii Toletani duodecimi , quod
factum eft anno primo gloriæ noftræ .
Decimus huic Canon adjungitur , ubi fpe-
ciali fententia definitur , utrum audeant mi-
niftrare hi , qui pœnitentiam in facerdotio
conftituti accipiunt .
Undecimus quoque Canon habetur > ne
quis alienum clericum vel monachum fu-
fcipiat fugientem .
Duodecimus poft hæc Canon fcribitur , de
non excommunicandis a proprio Epifcopo
perfonis illis , quæ ad Metropolitanum fuum
negotia fua fuggefturi accefferint .
Ultimus & tertius decimus poft hunc Ca-
Q 2 non
4 Al. quod perfona.
7 Hifp. relucet . Al. fubjacer . 8 Pith. de monitione regia.
10 Al. praelege runt .
in aliquo defraudari ; fi eum antea veræ pœni-
tudinis &c. Nota caulam cujuslibet doloris , vel
amaritudinis . Invaluerat namque ( atque , ut
ego quidem reor , ex vetuftioribus Barbarorum
inftitutis ) ut talia perpetrarentur in infigni ca-
lamitate . Apud Mabillon . Annal . Benedict. lib.
XVI. n. 45. circa annum DCLXXIV. Mona-
chi S. Medardi intentatum fibi formidantes
exitium__altaria_diſcooperiunt : lampades extin-
guunt : bafilica portas obftruunt : campanarum
Jonitum , cantumque divinorum officiorum ceffare
jubent . Apud eundem in Actis SS. Benedict..
Sæculo VI. in vita S. Gregorii VII . Omnis ita-
que clerus , paftore percuſſo , buc illucque difcur
rebat , & cuncta pene altaria exuentes denuda-
bant . Alia huc non congero , ne note com-
pendium excedam . Manet ejufmodi ritus in
diebus publici, luctus , quibus memoriam paf-
fionis & mortis Domini noftri Jefu Chrifti re-
colimus , & ab Hifpanica , & ab univerfa Ec-
lefia probatus . V. Conc. Tolet. XVI. c. 8,
 184 LEGIS WISIGOTHORUM
non fubfequitur , de relatione gratiarum , quæ
poft peractionem concilii , Deo & Principi
perfolvantur .
Quæ omnia præmiffa fynodalium inftitu-
tionum decreta a præfenti die vel tempo-
re , omni cura , omnique vigilantia , per
cunctas regni noftri provincias decernimus
obfervanda : qualiter & perfpicuum auctori-
tatis validæ veftigium 2 fubeant , & perpe-
tuo vigoris ordine folidata perfiftant . Quam
obrem facræ hujus legis oraculo omnibus
generaliter religiofis , atque etiam laicis , fub
regni noftri ditione manentibus , interdici-
mus pariter & jubemus , ut prædicta fyno-
dalia gefta nullus contempnat , nullus etiam
præterire aut convellere audeat . Nemo no-
tus harum conftitutionum jura refolvat . Ne-
mo incognitus neſcienti 3 ſe objectibus ex-
cufare conjiciat . Nam a præmemorato fub-
terius die vel tempore , & auctoritatis de-
bitæ vigore pollebunt , & inftitutionum fua-
rum legibus , vel regulis , cun&torum univer-
falitas adftringetur . Si quis autem hujus no-
ftræ legis violator extiterit ac non potius
ea , quæ præmiffa funt cuftodierit , & diuti-
nam Ecclefiafticæ difciplinæ excommunica-
tionem accipiat , & decimam partem rei
fuæ fifci partibus fociandam amittat . Quod
fi nihil habuerit facultatis , unde prædictam
compofitionem perfolvere poffit , abfque ali-
qua infamia fui quinquaginta eum oportebit
ictibus verberari . Hujus igitur noftræ legis
decretum , quod in confirmatione hujus facri
concilii nofcitur promulgatum , gloriofe ma-
nus noftræ exaratione fubfcripfimus , & ad
perennem memoriam , valorem ei perpetuum
innodamus . Ita 4 lex in confirmatione con-
cilii Toleto , fub die Idus Nov. Era ( 1 ) fanétiffimorum quoque patrum ( 3 ) toto ter-
Hifp. diligentia . 2 Al. faftigium .
5 Al. additur : regni gleria noftrx . Al. additur : Ervigius Rex .
(1 ) Era . ) Quare ad defignandam Epocham ,
annumque certum vox Ea adhibita fuerit ,
incertum eft; verbum enim incerta fignifica
tionis in diverfas traxit eruditos fententias .
Unam profero , quæ propius ad verum vide-
tur accedere. Era lingua Gothica eft metere,
O meret .
& ar meffis . Hinc Era merito dici poteft vox
Latino-Barbara , meffem defignans . Cum vero
Barbari annos per hyemes , vel per meffes de-
fignare confueviffent , ut in nota ad Legem
Baiuvar. Tit. Vil . c. 19. Vol II. huj. Collect.
dictum eft , hinc vox me ad integrum an-
num indigitandum adhibita . Confule Ihre Glof-
far. V. Ar , qui hæc quoque fubdit : " Gothi
exteri videntur hanc vocem latius diffeminaf-
fe , cum in Gallia Narbonenfi , quæ a fede Go-
thorum aliquando Gothia dicebatur , era pro
anno ufurpatum fuerit ; & Hifpani hodieque
dicant de era en era , hoc eft Svethice , arfran
ar , quotannis . "" Certe ratio computandi an-
nos per meffes antiqua eft , atque adeo diffe-
minata , ut a vetuftis Celtis derivata cenferi
poffit . Et apud Italos , Celtarum gentem , id
adhuc fuo tempore inter rufticos veterum
phrafium tenaciores obtinuiffe innuit Virgilius
in Bucolicis Ecloga prima , ubi Melibaum fic
loquentem inducit :
LIB. XII .
DCCXXI. (2) anno quoque feliciter IIII. ş
in Dei nomine Toleto . ·
TITULUS II. De omnium hæreticorum atque
Judæorum cunctis erroribus amputandis .
I. FLS. GLS. RCDs. Rex .
Quod poft datas fidelibus leges , oportuit in-
fidelibus conftitutiones ponere legis .
tenus per arduas culparum femitas ju-
A&
Hdiciorum cautos direximus greffus , &
per humanæ adinventionis præcipites & im-
moderatos exceffus , ordinatæ gravitatis emi-
fimus curfus . Egiffe namque noftram illis
intentionem confpicuum eft , ut diffuaderet
quod male fuafum erat , & prohiberet quod
turpe , & auferret quod male actum , & a
decore hone tatis abhorreret . Ut enim lega-
lis ordo male confciarum fibi mentium ab-
dita penetravit : ita legalis cenfura , & mo-
rum prava correxit , & fcelerum commiffa
truncavit . Verum hanc pudicitiam animo-
rum non egimus alibi , quam intra ecclefiam
Dei vivi : quæ diverfitatem fimul nationum
& hominum unius tunicæ immortalitate ve-
ftivit , unius etiam facræ religionis fibi vin-
culis religavit . Ibi enim licet excellentia
noftri vigoris a virtutum Deo fuerit terrenz
gloriæ fublimata culminibus interdum ta-
men motu compaffionis , interdum acie ju-
dicantis , & peccandi licentiam follicite ve-
tare curavit , & perventa delicta modo tem-
peranter diminuendo fubtraxit , modo vehe-
menter ftirpando collifit : non folum fequens
nobilium illuftriumque gentium mores , que
rationabilibus & modeftis legibus ordinare cu-
raverunt illicitos populorum exceffus , fed
rarum
3 Al. nefcientia . 4 Al. edita .
Poft aliquot mea regna videns mirabor ariftas
Ad quæ verba Servius : Poft aliquot ariftas : poßt
multa tempora , & quafi rufticus per ariftas nu-
merat annos . Et infra: Ariftas ; gradatim di-
&um eft ex tropo metalepfi : ut per ariftas , meſ-
ſes ; per meſſes , æftates ; per æftates , annos nu-
(2 ) Era DCCXXI. ) Scilicet anno Domini
DCLXXXIII ; quo itidem celebratum fuit Con- 1
cilium Toletanum XIII. Eram Hifpanicam an-
nis XXXVIII , exfuperare Epocham communem
noftram , omnibus notum eft . Hifpanica Eræ
initium eruditiores aufpicantur ab anno IV .
Octaviani Cæfaris , quod tum primum apud eos
cenfus actus , & indicum tributum dicatur . Sed
hoc incertum .
(3 ) Sanctiffimorum quoque patrum . ) In con-
ftituendis , feu recenfendis legibus , non uni Wi-
figothorum genti in more fuit dogmata mu-
tuari ex Ecclefiafticis fanétionibus , & ex di-
&
tis SS. Patrum . Id inter Francos maxime fo-
lemne fuifle conftat ex libris Capitularium , ut
ibidem in monito animadvertimus . Anglofa-
xonum leges per volventi nullo negotio conftat,
plura ex Ecclefiafticis dogmatibus excerpta hac
illac permifceri . " Leges quoque Partitarum ,
inquit Villadiego , fumptæ funt ex dictis SS.
Patrum , & Sapientum , ut patet in Prologo
earumdem •. 33
 LEGIS WISIGOTHORUM
rarum orbe felicium & regulas imitans , ex-
emplaque præfumens , quo poffet amplitudo
noftræ manfuetudinis in illorum præceptis ,
velut in forma operis , imitationem expri-
mere actionis . Et ex hoc debere cognofcere
proximis fubjectifque plebibus honeftatis com-
petentia indidiffe decreta , ex quo aut cul-
parum merita funt evidenter impreffa , aut
a fanctorum patrum fententiis prorfus non in-
veniuntur externa : duo mihi dona uno divi-
nitatis præmio provenire confidens , ut & cum
proximis falutari temporum perfruar pace ,
& divinis judiciis munere regiminis peracta
mercede difpofitis , dehinc populorum fide-
lium legibus , atque in domo fanctæ fidei
vere ut propriis membris confecto medicamine
falutari & ordinata charitatis decentiffimæ
pace , evidenter in virtute Dei aggrediar ,
hoftes ejus infequar , æmulos ejus perfequar ,
adverfus eos contendens viriliter , perfeve-
rans inftanter , aut comminuere illos ut pul-
verem excuffum , aut delere ut lutum for-
dentium I platearum . Certe aut de illis &
fidei conquirere lucrum , & gloriæ Dei da-
re trophæum ut dum fideles populos in re-
ligionis facra pace poffederim , atque infide-
les ad concordiam religiofæ pacis adduxerim ,
& mihi crefcat in gloria præmium : ut vir-
tutem Dei dilatem , atque augeam regnum ,
II. FLS . GLS. RCDS. REX.
De omnium hærefum erroribus abdicatis .
Divinæ virtutis æternum confilium , & in
ultimorum ferie fæculorum pietatis ejus re-
velatum arcanum , per retro-actorum dierum
tempora omnem ¿ ut cernimus ) a cunctis
noftri regiminis finibus , & perfidiam diffipa
vit errantium , & dogmatum abdicavit com-
menta pravorum . Veruntamen ne dum no-
ftris confiftimus in diebus , tempus illud oc-
currat , de quo vas electionis olim protulit ,
dicens : Erit tempus , quo fanam doctrinam
non fuftinebunt : fed fecundum fua defideria
coacervabunt fibi magiftros prurientes auri-
bus , & a veritate quidem auditum aver-
tent , ad fabulas autem convertentur : Con-
venit & ea quæ in luce fidei manent a rator detectus extiterit , & fubteriacentium
tenebris contradictionum edicto legali defen-
dere ; & ea quæ exoriri obvia forfan error
impulerit , geftis legalibus propulfare . Nullus
itaque cujuslibet gentis aut generis homo ,
proprius & advena , profelitus & indigena ,
externus & incola , contra facram & fingu-
-lariter unam Catholicæ veritatis fidem qua-
fcunque noxias difputationes , eandem fidem
impugnans , palam pertinaciter aut conftan-
ter vel proferat , vel proferre filenter attem-
ptet . Nullus Evangelii decreta convellat .
Nullus Apoftolica inftituta decerpat . Nullus
antiquoruin patrum impugnationibus fuis fa-
cras definitiones irrumpat . Nullus moderno-
rum difcernentium congruentes fidei tractus
fpernat . Nullus contra omne fanctum dictum
Tom. IV.
1 Al. fordidum . 2 Al. honore . 3 Al. tinctione .
LIB, XII, 185
& factum , vel veræ fidei facramentum , aut
cogitationes ruminet cordis , aut verba patuli
proferat oris . Non in contradictione contro
verfiam perfidus excitet pervicacis , non im-
probitatis contentione litem ftatuat adver-
fantis . Nam quæcunque perfona ex his in
cun&tis iftis vetitis extiterit deprehenfa , ſi
quidem ex quacunque religionis poteftate vel
ordine fuerit , amiffo loci & dignitatis ordi-
ne 2 , perpetuo reatu erit obnoxius , rerum 1
etiam cunctarum amiffione multatus . Si ve-
ro ex laicis extiterit , & honore folutus &
loco , omni rerum erit poffeffione nudatus ;
ita ut omnis tranfgreffor fanétionis iftius
aut æterno exilio mancipatus intereat aut
divina miferatione refpe&us , a prævaricatio-
ne convertatur , & vivat ,
III. FLS. GLS. CHINDS . REX.
De datis & confirmatis legibus , fuper
Judeorum nequitiam promulgatis .
Vetitis & feclufis generaliter omnium hæ-
reticorum præfumptionibus execrandis , nunc
fpecialiter nobis eft de præfentibus ordinan-
dum : quoniam & in præfentibus de his co-
gnofcimus effe præfumptum . Nam cum vir-
tus Dei totum univerfaliter acie verbi fui
radicitus hærefium extirpaverit fomitem vel
furculum , fola Judæorum nequitia ingemifci-
mus arva noftra effe polluta regiminis no-
ftri . Unde per fpiritum Dei vindicare cona-
bimur pacem noftram , quæ gentibus quidem
ftultitia eft : eifdem vero Judais fcandalum :
nobis autem credentibus idem Chriftus
Dei virtus , & Dei fapientia : cujus mifera-
tione præventi concutimur intentione fideli
tam vetuftis erroribus ponere finem , quam
futurorum exordiorum concidere novitatem .
Quapropter æterna lege jabemus , & facro-
rum fcriptorum juffu decernimus , tam no-
ftrarum legum edicta , quam prædecefforum
noftrorum Regum legali ferie promulgatas
fententias , quæ contra eorum perfidiam &
perfonas data confiftunt , æterna confecratio-
ne inviolata perfiftere , & perenni cuftodia
obfervata manere . Quæ fi quis eorum teme-
legum damnis obnoxius erit & fpecialibus
ultionum fententiis fubjacebit .
IV. FLS. GLS . RCDS . REX.
De cunctis Judæorum erroribus generaliter
extirpandis .
Nullus Judæorum facræ religionis Chriftia-
nam fidem , quam fanéti percepit unctione 3
baptifmatis , aut profanet aliquatenus aut
relinquat . Nullus hanc factis nullus dictis
impugnet . Nullus huic abfconſe , nullus pa-
lam infultet . Nullus fugere ad hanc evaden-
dam contendat : nullus , ut hanc effugiat ,
quibufcunque latibulis fe occultandum inji-
ciat . Nullus fpem quandoque profanationis
Q 3 ite-
 THORUM
186 LEGIS WISIGO
irerandæ contineat . Nullus confidentiam re-
novandi erroris adfumat . Nullus prorfus per-
fida mente Chriftianæ religioni obviam fe-
Etam corde teneat verbis promat , factis
oftendat . Nullus ex his , qui in eorum pla-
citis funt confcripta , eorumque publica fub-
fcriptione notata , temerare ftudeat , vel re-
velare præfumat . Nullus omnium horum ve-
titorum confcium vel operatorem celare at-
temptet . Nullus inventum latentem publica-
re retardet . Nullus auditam latebram denun→
torum namque eorum quif-
tiare recufet . Cun&
que tranfgreffor inventus conftitutæ legis ,
erit fupplicio afficiendus .
V. FLS . GLS . RCDS. REX.
Ne Judai more fuo celebrent Pafcha .
Nullus Judæorum XIV. luna menfis alicu-
jus faciet Pafcha , neque dierum ipforum ( ut
foliti funt ) folempnia celebrabit . Non dies
feftos omnis folempnitatis mediocres aut fum-
mos quifque eorum venerabitur , aut inten-
det errorem , vel honore vetufto non ferias
cuftodiat . Non fabbata & omnia fefta ritu
obfervantiæ fuæ deinceps aut colant , aut con-
tingere quandoque præfumant . Nam præven-
ti mox fpeciali dampnationis fuæ multabun-
tur ultione .
VI. FLS. GLS. * REX.
Ne Judai more Juo foedus copulent nuptiale .
Nemo ex Judæis propinquitatem fangui-
nis fui conjugio copulet , aut adulterio pol-
luat , aut inceftu commaculet . Nullus ufque
ad fextum generis gradum coitu quamcun-
que perfonam contingat . Nullus fefta nu-
ptialia , aliter quam Chriftianorum mos eft ,
vel appetat , vel ufurpet . Nam detectus
dampnationis datæ ultionibus punietur .
VII. FLS. GLS. * REX .
Ne Judei carnis faciant circuncifiones .
Nullus Judæorum circuncifionem operabi-
tur carnis . Nullus hanc fibi fieri patietur
indempnis . Non fervus , non ingenuus aut
libertus , incola vel extraneus ejufdem dete-
I XI. FLS.
ftandæ fectionis opprobrium quacunque oc-
cafione aut perferat , aut alteri inferre præ-
fumat . Nam quicunque fponte talia feciffe
vel fuftinuiffe probabitur , datæ legis feveri-
tate plectetur .
VIII. FLS. RCDs. rex.
Ne Judai more fuo dijudicent efcas .
Cum beatus Paulus Apoftolus dicat ; Omnia
munda mundis coinquinatis autem & infi-
delibus nihil eft mundum : merito Judæorum
deteſtabilis vita , & difcretionis horrendæ im-
munditia , omnium fordium horrore immun-
dior , & refelli oportet , &
& abjici
abjici debet
debet .. Ne
Ne
1 Al. fetta .
LIB . XII .
quis ergo ex his primæ ritu traditionis &
ufuati confuetudine moris , mundas ab im-
mundis dijudicet efcas : nemo fumenda in-
honefte rejiciat , quæ valde bona effe fui con-
ditio probat . Nemo ex his aliquid privet ,
aliud ufurpet nifi tantum illa difcretione
fervata , quæ ab omnibus Chriftianis tenetur
falutaris & congrua . Alioquin in tranfgref-
fione quifque detectus , conftitutis erit fup-
pliciis addicendus ,
IX. FLS. GLS. RCDS. REX.
Ne Judai quæftionem Chriftianis inſcribant .
Specialiter hoc deereto cenfetur nulli Ju-
dao pro qualicunque negotio quandoque li-
cere contra Chriftianum quamvis humilis fer-
vilifque perfonæ teftimonium dicere , neque
pro qualibet actione ad infcriptionem Chri-
ftianum impetere , aut pro Judæorum cauf-
fis quacunque factione hunc tormenta fubire
præfumat . Profanum etenim fatis eft eft , infi-
deles fidelibus anteponere , & membra Chri-
fti adverfariorum ejus moleftiis fubjugare . Sa
ne fi idem inter fe cauffarum negotia repe-
riantur habere , & teftificandi adverfum fe ,
& in fervis fuis tantumdem coram Chriftia
nis judicibus quæftionem injicere , fit illis lir
berum ex lege licere ,
X. FLS. GLS . RCDS . REX.
Ne Judæi contra Chriftianos teftificentur ,
& quando ex illis progenitis
teftificari fit licitum .
Si coram hominibus repertum mendacium ,
& infamem facit , & dampnis affligit : quan
to magis in divina fallax fide præventus non
erit penitus ad teftimonium admittendus ?
Merito ergo teftificari prohibiti funt Judæi
feu baptizati , five non extiterint baptizati .
De ftirpe autem illorum progeniti , fi mo
rum probitate & fidei plenitudine habeantur
idonei , permittitur illis inter Chriftianos ve-
ridica quidem teftificandi licentia :; fed non
aliter , nifi facerdote , Rege , vel judice mo,
res illorum & fidem omnimodis probante .
GLS . RCDS . REX .
De pæna qua dirimenda eft tranfgreffio
Judæorum .
Hæc de finu fortiffimarum legum fenten-
tia emaneat , ad puniendam perfidiam Ju-
dæorum ut quicunque aut fuperioribus ve-
tita legibus , aut fuis innexa placitis teme-
rare voluerit " vel fruftrare præfumpferit "
mox juxta fponfionem ipforum gentis fuæ
manibus , aut lapide puniatur , aut igne cre-
metur . Quod fi denotatum crimine reum
Principalis pietas refervaverit victurum , illi
cui placuerit ferviturus a Rege donetur , &
omnia bona ejus aliis poffidenda tradantur .
Sic-
 LEGIS WISIGOTHORUM
Sicque fiat , ut nec rem amiffam recipiat do-
minus , nec libertatem reparet fervus .
- fæpe dicti Principis promulgata eft , ab illis
XII. FLS. GLS. RCDS. REX.
Ne Judeus Chriftianum mancipium cir-
cuncidat .
Nulli Judæo liceat Chriftianum mancipium .
comparare , nec donatum accipere . Quod fi
comparaverit , vel donatum acceperit , & cir-
cunciderit , & precium perdat , & quem ac-
ceperat liber permaneat . Ille autem qui Chri-
ftianum mancipium circunciderit omnem
fifco aggrege-
facultatem fuam amittat , &
tur . Servus vero vel ancilla qui contradixe-
rint effe Judæi , ad libertatem perducantur .
XIII. FLS. SISEBUTUS ( 1 ) REX.
De mancipiis Chriftianis , quæ a Judais
aut vendita , aut libertati tradita
effe nofcuntur .
Sanctiffimis ac beatiffimis Agapio , Ceci-
lio item Agapio Epifcopis five judicibus
ibidem inftitutis , fimiliter & reliquis facer-
dotibus & judicibus in territorio Arbi , Ur-
gi , Sturgi , Illiturgi , Biaciatui , Agatugia ,
Ebagri & Epagri confiftentibus .
Dudum latæ conftitutionis auctoritas a do-
mno & præceffore noftro Recaredo Rege fuf-
ficere poterat , ut mancipia Chriftiana nul-
latenus in Hebræorum jure manerent obno-
xia . Sin poftmodum contra juftitiæ inftituta
eorum pravitas fubripiendos Principum ani-
mos aliqua fibi injufta non pofcant beneficia .
Proinde quia Deo adjuvante legem fieri de-
crevimus & fraudibus eorum per diverfa
capitula obftitimus : ideo pro eo quod retro
tempore fuerat vitiatum , juxta edictum an-
te dicti Imperatoris decernimus : ut fi qua
Chriftiana mancipia co tempore quo aucto-
ritas data eſt , in eorum jure fuiffe proban-
tur : feu fint libertati tradita , feu forte ad
libertatem non fuerint perducta : ad civium
Romanorum privilegia , juxta noftræ legis
hujus edictum tranfire debeant . Nam & fi
qua illicito aufu de eifdem mancipiis , quæ
per conftitutionem regiam fuerant abfoluta ,
in jure cujuslibet per quamcunque fcripturam
tranfegiffe vifa funt : refciffa tali colligatio-
ne , ad ftatum ingenuitatis recepto juxta le-
ges pretio a venditoribus revertantur , & præ-
notati in polipticis publicis , atque fecundum
corum peculium juftiffima de ratione cenfi
fi vitam in propriis laboribus in ingenui
1. Al in fecretą,
(1 ) Fls. Sifebutus . ) Celebrem Sifebutus
Rex in Judæos quondam tulerat fanctionem .
Scribit Ifidorus Hifpalenfis in Chronico , quod
ille in initio regni fui Judæos ad fidem Chriftia-
nam permovens emulationem quidem Dei habuit,
fed non fecundum fcientiam . Poteftate enim com-
pulit , quos provocare fidei ratione oportuit . Sed,
ficut fcriptum eft , five per occafionem , five per
veritatem Chriftus adnuntietur . Ea Sifebuti fan-
LIB . XIL 187
tatem tranfire valeant . Si qua vero manci-
pia poft metas dierum in qua auctoritas
quoquo libet titulo juftiffime conquifita funt ,
aut vendere , aut libertare , prout maluerint
ufque ad Kalendas Julias licentiam illis tri-
buimus , Hi vero Chriftiani , qui ab Hebræis
quocunque tempore circuncifi funt vel in
ritu eorum funt , legali ordinatione multen-
tur . Nam & de his , qui per legem abfo-
luti effe cernuntur , quia ab ipfis Hebræis
fervi addicti funt , vel huc ufque detenti ,
ficut de ingenuis legibus eis fatisfacere non
morentur . Judæi igitur , qui ad fidem fan-
&tam confugium vifi funt feciffe , portionem
fibi debitam ex fucceffione parentum aut man-
cipiis accipiant venditionum vero quæ fa-
&ta fuerant , quas in unum tempus venditio-
nis invenerit parentum vel filiorum nulla
fit in diftrahendo divifio fed in unum ad
tranfeant dominium . Nam &
comparantis
quifquis de Judæis fub nomine proprietatis
fraudulenta fuggeftione aliquid a præceffori-
bus noftris vifus eft promeruiffe , exacta ejus
auctoritate fifco noftro faciatis fociari . Man-
cipia vero Judæorum , quæ ad baptifmi gra-
tiam fecerunt confugium , ubicunque reperta
fuerint exigantur , & libera dominis fuis red-
dantur : ita & qui habet fuum peculium ,
in ea libertate illi conferatur ; & qui non
habuerit , a manumiffore prout vires habue-
rit illi concedatur ; & defcripti , ficut & cx-
teri eorum liberti , cenfus pro eo peculio il
lis imponatur .
XIV . FLS . SISEBUTUS REX .
Ut nullis modis Judæis mancipia adhæreant
Chriftiana , ne in fectam ¹ eorum
modo quocunque ducantur .
Univerfis populis ad regni noftri provin
cias pertinentibus . Salutifera remedia nobis
gentique noftræ conquirimus , cum fidei no-
ftræ conjunctos de infidorum manibus cle-
menter eripimus . In hoc enim orthodoxa
gloriatur fidei regula , cum nullam in Chri-
ftianis habuerit poteftatem Hebræorum exe-
cranda perfidia . Abominanda funt in Chri-
ftianis funefta Judæorum imperia , & redu-
cenda eft fub amore Catholico plebs Deo fa-
crata in gratiam . Ob hoc hac in perpetuum
valitura lege fancimus , atque omni cum pa-
latino officio futuris temporibus inftituentes
decernimus , ut nulli Hebræo ab anno regni
noftri feliciter primo Chriftianum liberum
vel
&tio correcta fuit in Concilio Toletano IV. acto
regnante Sifenando , cui præfuit ipfe Ifidorus .
Attamen ibi cap. LVII. conftituitur , ut qui
jampridem ad Chriftianitatem venire coactifunt ,
ficut factum eft temporibus religiofiffimi Principis
Sifebuti oportet , ut fidem etiam , quam
vi , vel neceffitate fufceperunt , tenere cogantur .
Qua de re confulantur Theologi , inter quos
Eftius in Sent. Lib. IV . Dift. IV. art. io.
 188 LEGIS WISIGOTHORUM
vel fervum mancipium in patrocinio vel fer-
vitio fuo habere liceat , Nullum ex his mer-
cenarium , nullumque fub quoliber titulo fibi
met adhærentem , hæc divalis fanctio fore
permittit . Vendere tamen infra fines regio-
num noftrarum in his locis , ubi commane-
re videntur , cum omni peculio Chriftiano ,
cui fas fuerit , juftiffimo pretio libera facul-
tas fubjaceat : nec liceat venditoribus in alias
eos regiones transferre nifi ubi eorundem
mancipiorum ceffio judicatur & manfio , Quod
fi ita proveniat , ut hi qui tranfacti fuerant ,
nihil in fuo videantur habere peculio tan-
tum his mancipiis a venditoribus dari præ-
cipimus , quantum illis fufficere ad excolen-
dum , vel gubernandum fe invenerit compa-
rantis electio : ne fub nomine emptionis non
tam tranfactio , quam videatur effe exilium .
Libertare vero fervum Chriftianum Hebræus
fi maluerit , ad civium Romanorum digni-
tatem eundem manumittere debebit , nulli
fcilicet Hebraico vel quolibet obfequio re-
fervato : fed vitam fuam ubi voluerit ma-
numiffus 2 procul ab Hebræorum confortio
tranfigendi habeat poteftatem . Quod fi cal-
liditatis fraudulentia Hebræus effectus ven-
ditionem atque libertatem tali fub dolo con-
fecerit ,
ut quædam deceptionis argumenta-
tio , vel venundatio , vel manumiffio futu-
ris temporibus invido dolo præveniat . qua-
tenus hunc captiofitas ementis atque venden-
tis dolo malo decipiat : hujus nefandi fcele-
ris argumentum ingenuus fi prodiderit , fa-
cultatem fibi profuturam in omnibus Judæi
percipiat . Chriftianus vero revera , quem fi-
milis præfumptio reum fecerit , nullis fi fue-
rit facultatibus dilatatus ? in fervitium cui
Princeps voluerit redigatur . Si rerum illi
certe ambitio fuerit , medietate fifco conjun-
Eta ,, perpetua ipfe infamia notetur . Servus
vero hujus calliditatis detector liberum fe
gaudeat futurum & in ejus confiftat affi-
duus patrocinio , in cujus cernitur hactenus
fuiffe fervitio . Ut autem ejus firmiffima li-
bertas permaneat vicarium a fifco fervum
dominus pro eodem accipiat : & infuper li-
bra auri ab ipfis , quorum revelabit fcelera ,
illi exacta proficiat . Quod fi Hebræus cir-
cunciderit Chriftianum,
2 aut Chriftianam in
fuam fectam , ritumve tranfduxerit , cum aug-
mento denunciantis capitali fubjaceat fupplie
cio , ejufque fine dubio bona incunctanter
fibi vendicet fifcus . Mancipia vero quæ ex
Chriftianorum & Hebræorum cœnobiis nata
vel genita effe nofcuntur , id cbfervari cen-
fuimus ut Chriftiana efficiantur . Si certe
hi , qui in ritum Hebræorum traducti funt ,
in ea perfidia ftare voluerint , ut minime
ad fanctam fidem perveniant : & in cœtu
populi verberibus cæfi , atque turpiter decal-
vati , & alicui Chriftiano ( cui a nobis juf-
fum fuerit ) perpetuo fervituri tradantur .
Quod fi tam illicita connubia fuerint præ-
venta , id elegimus obfervandum : ut fi vo-
1 Al. adinventionibus .
LIB. XII.
luntas fubjacuerit , infidelis ad fidem fanctam
perveniat . Si certe diftulerit , noverit fe con
jugali confortio divifum atque divifam in
exilio perenniter permanere , Inter cetera
hoc adjicientes præcipimus , ut dum quifpiam
ab Hebræorum certa devotione in Catholi
cam confugium fecerit fidem , & purificatio-
nis unda layacrum fanctum fufceperit , quid-
quid eodem tempore in omnibus rebus com-
probatur habere , remota cunctorum mole,
itia , ut vere fidelis , fibi perpetim vendicet ,
Hoc vero edictum infra diem Kalendarum
proxime fuccedentium Juliarum implere cun-
tos per noftras a Deo collatas regiones mo-
dis omnibus permonemus . Quibus evolutis
Kalendis , apud quemlibet Hebræorum Chri
ftianum repertum fuerit mancipium , medie-
tas fubftantiæ hujus Hebræi fifco fubjaceat ,
& libero reddito , qui per fuam proditionem
fuerit apud eum repertus , nihil fibi Hebræus
de perfona ejus , vel peculio ultra defendat .
Hanc ergo legem , quam pietatis & religio-
nis amore concepimus pro noftro populique
noftri remedio , in perpetuum fuffragante au-
tore domino valituram effe cenfemus . Suc-
ceffores quoque noftros legis hujus inftituta
fervantes , victrix Chrifti victores faciat dex-
tera ; & ejus folium in veritate corroboret ,
cujus in hoc fidem infpexerit divina clemen-
tia . Et licet hujus legis prolatam fententiam
a nemine temerari poffe credamus : audacia
tamen tranfgrefforis & non venerabiliter con-
verfantis , fit in hoc feculo ignominiofior cun-
tis hominibus , & vita illius eodem in tem-
pore concidat ; quod finiftræ partis affenfum
in tam nefaria cum voluntate perduxerit de-
teftanda temeritas tantumque obnoxius in
æternum peccatorum mole detineatur
quantum tranfgreffus fuerit legis hujus falu-
bre decretum . Futuri etiam examinis terri
bile cum patuerit tempus , & metuendus ad-
ventus Domini fuerit referatus
? difcretus a
Chriftiano grege perfpicuo ad lævam cum
Hebræis exuratur Hammis atrocibus comi-
tante fibi diabolo : ut ultrix flamma in trans-
grefforibus æterna pœna defæviat , & locu-
ples remuneratio Chriftianis faventibus hinc
in æternum copiofa detur ,
XV. FLS. GLS , RCDS . REX .
De interdicto omnibus Chriftianis , ne quis
Judæum quacunque factione aut favore
vindicare aut tueri pertemptet .
In conclufione omnium præteritarum le-
gum , quæ ad conterendam perfidiam Judæo-
rum tam noftra intentione quam præceffo-
rum noftrorum ftudia decreverunt oportuit
hanc noviffime legem ad robur foliditatis
adjicere , & competenti munimento promif-
fa ex ordine roborare . Poftquam enim dedi-
mus facræ fidei profanis hoftibus competens
repudium , & cunctis inventionibus perfi-
dorum pofuimus exoriri terminum debite
com.
 LEGIS WISIGOTHORUM
compulfi fumus & ea quæ concreta funt fo-
lidare & quæ folidata funt pulchritudi-
ne venuftare : ut quanto artifex vivacius ex-
preffit ingenium cogitationis in artem , tan-
to vigorem fimul & decus adfumat qualitas
forma. Ne ergo quibufcunque adinventioni-
bus calliditas Judæorum indefinenti perfequen-
da conatu fubrepat , aperiens profano juri li-
centiam , hoc evidenter in legis hujus decer-
nitur fanctione : ur nullus de religiofis cu-
jufcunque ordinis vel honoris , feu de pala-
tii mediocribus atque primis , vel ex omni-
bus cujusliber qualitatis aut generis , aut prin-
cipum vel quarumcunque poteftatum 9 aut
obtineat , aut fubprimat agnitos 1 Judæos ,
five non baptizatos , in fuæ obfervationis de-
teftanda fide & confuetudine permanere : five
eos qui baptizati funt ad perfidiam ritumve
priftinum quandoque redire . Nullus fub pa-
trocinii nomine eos pro fuæ pravitatis licen-
tia conetur in quippiam defenfare . Nullus
quocunque argumento aut factione illis hanc
defenfionem conetur impendere , per quam
liceat eis obvia fanctæ fidei , & Chriftiano
contraria cultui , palam aut occulte aliqua-
tenus attentare , nequiter proferre vel tan-
gere . Quod fi quifpiam hæc præfumpferit te-
merare fi Epifcopus fuerit aut etiam ex vivi , fecundum quod Evangelica & Apofto-
ceteris clericis atque religiofis , vel certe ex : lica traditio habet , credamus , atque hunc
cunctis laicis quifque deprehenfus extiterit
a conventu Catholicorum feclufus , & excom-
municatione ecclefiaftica ferietur , & quartæ
partis omnium fuorum bonorum amiffione
multabitur , quæ fifco non dubie quantocius
connectetur . Dignum etenim eft eos aliquan-
diu a fidelium Chrifti focietate divelli &
rerum dampno multari , qui apponunt Chri-
fti amorem & veritatis fpeciem confenfu ini-
micorum ejus deteftabiliter impugnare in
legum tranfgrefforibus illa immobiliter fen-
tentia permanente , quam diu piæ memoriæ
Sifebutus Rex vifus eft in hujufmodi actio-
ne fuperiorem legem fanxiffe .
XVI.
Placitum Judæorum in nomine Principis
factum .
Clementiffimo ac fereniffimo domino no-
ftro RECESVINDO Regi ( 1 ) , omnes nos
Hebræi Toletane civitatis atque Hifpaniæ ,
gloriæ veftræ ( 2 ) , qui infra fubfcripturi vel
figna facturi fumus .
Bene quidem ac jufte nos meminimus com-
pulfos fuiffe ut placitum in nomine dive
memoriæ Chintilani Regis pro confervanda
fide Catholica confcribere deberemus , ficut
1 Pith. animos . 2 Hifp. nec Catholica fidei finceriter hæreremus .
4 Hifp. inceftiva cammixtione wel fornicatione .
6 Hifp. contra Chriftianam fidem . 7 Al. omnibus vel unus .
( 1 ) Recefvindo Regi . ) Hoc placitum legitur
in calce Concilii Toletani VIII ; quod Recef-
vindo regnante celebratum eft .
(2 ) Gloria veftre . ) Titulus honoris . Nos
diceremus : Majeftatis veftra. Gloria , & GL-
riofus , titulus eft aliarum quoque gentium Re-
LIB. XII . 189
& fecimus . Sed quia perfidia noftræ obftina-
tionis , & vetuftas parentalis erroris nos ita
detinuit , ut nec veraciter in Jefum Chriftum
Dominum crederemus , nec Catholicam fidem
fincere teneremus : idcirco nunc libenter
ac placide fpopondimus gloriæ veftræ tam
pro nobis , quam pro uxoribus , & filiis no-
ftris , per hoc placitum noftrum , ut dein-
ceps in nullis obfervationibus , in nullis in-
ceftivis ufibus Judaicis mifceamur . Judæis et-
iam non baptizatis nullo penitus execran-
do confortio confociemur . Non more noſtro
propinquitate fanguinis , ufque ad fextum gra-
dum inceftiva pollutione in conjunctione vel
fornicatione 4 jungamur : non conjugia ex
genere noftro , aut nos , aut filii noftri , vel
noftra pofteritas ullatenus fortiamur : fed in
utroque fexu deinceps Chriftianis jugali co-
pula connectamurs . Non circuncifionem car-
nis operemur : non Pafcha & Sabbata ce-
terofque dies feftos , juxta ritum judaicæ ob-
fervationis , celebremus . Non efcarum difcre-
tionem vel confuetudinem teneamus : non ex
omnibus , quæ Judæorum ufus & abominan-
da confuetudo vel converfatio agit , aliqua-
tenus faciamus . Sed fincera fide , grato ani-
mo , plena devotione in Chriftum filium Dei
confiteamur ac veneremur . Omnes etiam u-
fus fanctæ Chriftianæ religionis , tam in fe-
ftis diebus , vel in conjugiis & efcis , quam
in obfervationibus univerfis veraciter tenea-
mus , & finceriter ample&
tamur : nullo re-
fervato apud nos aut oppofitionis objectu ,
aut fallacia argumento , per quod aut illa
quæ facere denegamus , iterum faciamus ; aut
hæc quæ facere promittimus minime vel
non finceriter compleamus . De fuillis vero
carnibus id obfervare promittimus ; ut fi eas
pro confuetudine minime percipere poteri-
mus , ea tamen quæ cum ipfis decocta funt ,
abfque faftidio & horrore fumamus & come-
damus . Quod fi in his omnibus , quæ fupra
taxata funt , in quocunque vel minimo tranf-
greffores inventi fuerimus & aut contraria
Chriftianæ fidei agere præfumpferimus , aut
que congrua Catholicæ religioni promifimus ,
verbis aut factis implere diftulerimus : jura-
mus per eundem Patrem & Filium & Spi-
ritum San&tum , qui eft unus in Trinitate
& verus Deus , quia fi ex nobis horum o-
mnium vel unus 7 tranfgreffor inventus fue-
rit , aut novis ignibus , aut lapidibus pe-
rimatur . Aut fi hunc ad vitam gloriæ ve-
ftræ refervaverit pietas , mox amiffa liberta-
te ,
3 Al. nobis baptizaris .
5 Hifp. copulatione neamur .
8 Al. a nobis aut ignibus .
gibus , ac Magnatibus ufitatus , fed Gothis Re-
gibus affectatus , quibus hand femel in hifce
legibus gloria nuncupatio tribuitur , & qui per-
petuo in legum fronte Flavii Gloriof compel
lantur .
 190 LEGIS WISIGOTHORUM
te , tam eum , quam omnem rei ipfius fa-
cultatem cui volueritis perenniter fervien-
dam donetis vel quidquid ex eo , vel ex
rebus ejus fieri jufferitis , non folum ex re-
ni veftri potentia , fed etiam ex hujus pla-
citi noftri fponfione poteftatem liberam ha-
beatis . FACTUM PLACITUM SUB DIE XII .
KALENDAS MARTIAS ANNO FELICITER
SEXTO REGNI GLORIÆ VESTRÆ . IN DEI NO-
MINE TOLETO .
XVII . FLS. GLS . CIN. I REX.
De Judaizantibus Chriftianis .
Sicut deflendum eft a Chriftianis eorum
. libet hærefis permotus quifque infania , con-
fcelus , qui in Chrifto prævaricatores exi-
ftunt : ita modis omnibus decernendum , ut
nullus omnino veniam mereatur , qui a me
liori propofito ad deterius declinaffe convin-
cetur. Quia ergo crudelis & ftupenda præ-
fumptio crudeliori debet extirpari fupplicio :
ideo legis hujus edicto decernimus , ut qui-
cunque Chriftianus , & præfertim a Chriftia-
nis parentibus ortus , fexus fcilicet utriufque,
circuncifionem , vel quofcunque ritus Judai-
cos exercuiffe repertus eft , vel ( quod Deus
avertat ) potuerit ulterius reperire , confpira-
tione & zelo Catholicorum , tam novis &
atrocibus pœnis afflictus turpiffima morte pe-
rimatur , quam horrendum & execrabile ma-
lum eft , quod ab eo conftat nequiffime per-
petratum . Eorum vero bona fibi procul du-
bio fifcus adfumat : fi heredes vel propin-
quos talium perfonarum facti hujus error
confentiendo commaculet .
TITULUS III. De novellis Legibus I Ju-
dæorum , quo & vetera confirmantur ,
& nova adjecta funt .
1.INNOMINE DOMINI FLS, GLS . ER VIGIUS REX.
De commemoratione prifcarum legum , quæ in
Judæorum tranfgreffionibus promulgate
junt atque de novella confir
matione earum .
Erfida Judaici erroris fæpe calliditas eo
vehementius durefcit in crimine , quo
inftitutis contra fe legibus nititur frequen-
tius contraire . Et ideo pofituri tot tantifque
eorum erroribus nov tatis ordine leges , li-
bet tamen illas primum a dominis & præ-
cefforibus noftris promulgatas in eorum tranf-
greffionem conftitutiones intendere , & ordi-
natim præcedentium edicta retexere : ut ex
hoc collata cum veteribus nova , & vetera
in his quæ recenter funt edita confirmen-
1 Al. RCDS.
(1 ) De novellis Legibus . ) Novellæ hæ Con-
ftitutiones adverfus Judæos probatæ fuere in
Concilio Toletano XII. c. 9 ; quod anno pri-
mo Ervigii Regis celebratum eft , & VIII. Kal.
Febr. confummatum . Biduo autem poft exple-
tum Concilium , hoc eft VI. Kal. Febr . publi-
LIB. XII.
tur , ut condecet , & nova fic ordinentur ,
ne præterita citra rationem videantur con-
fundere : quo uniformis membri compago ,
ex utrifque legibus ordinata , clara hic ju-
ftitiæ manifeftatione eluceat . Si quod in
præteritis legibus confirmatione fit dignum ,
quidve novitatis edictu inconvulfibile cen-
featur , eo luce clarius pateat , quo comple-
xa hic ex utrifque veritas extiterit declara-
ta . Et ideo in eifdem præcedentium legum
ftatutis reperimus legem , quæ de omnium
hærefum erroribus abdicandis promulgata con-
fiftit in qua lege id adjiciendum emendan-
dumque evidens ratio perfuafit : ut fi cujus-
tempferit ipfius legis in aliquo inftituta , cu
jufcunque fit generis ordinifve perfona : fi
publica perverfum dogma defenfione vindi-
care voluerit , fub arduo erit pœnitentiæ exi-
lio relegandus : ejus quoque bona in Principis
poteftate confiftant : qualiter fi ipfe perverfi
erroris fectator corrigi ufquequaque deftite-
rit , & ille ab exilii nullo modo revocetur
ærumna , & res ejus , cui eas Princeps con-
ferre voluerit , inconvulfe deferviant . Cæte-
rum fi quis ignorantiæ præcipitio deditus
cujuslibet erroris fectam aut corde tenuerit ,
aut verbis vindicare voluerit , vel factis qui-
buslibet oftenderit , ad Epifcopum loci vel
quemlibet facerdotem fe inftruendum remit-
tat , qualiter ab eo una cum confenfu Me-
tropolitani formulam recta inftitutionis ac-
cipiat . Jam vero fi ab his hæreticus quifquis
ille commonitus vel inftructus fe diftulerit
corrigere , fuperioris fententiæ jacturam or
dine fuperius adnotato fuftineat . Idque in
illos eft latum , qui publica defenfione ad-
verfam noftræ fidei judicaverint fe&tam . De-
nique abhinc fpeciales relaturæ funt leges,
quæ in Judæorum funt tranfgreffionibus po-
fitæ id eft de datis & confirmatis legibus
fupra Judæorum nequitiam promulgatis , five
de cunctis Judæorum erroribus generaliter ex-
tirpandis , & ne Judæi more fuo celebrent
Pafcha , neque ut more fuo foedus nuptiale
copulare præfumant , & ut carnis circunci-
fiones non faciant , neque more fuo judicent
efcas , ac ne quæftionem Chriftianis infcri-
bant , neque contra Chriftianos teftificentur ,
& ne Judæus Chriftianum mancipium circun-
cidat . De mancipiis quoque Chriftianis , quæ
a Judæis vendita aut libertati tradita effe
nofcuntur 2 qualiter ftatum libertatis obti-
neant & ut nullo modo Judæis mancipia
deferviant Chriftiana : de interdicto quoque
omnibus Chriftianis , quo prohibetur ne quif-
que Judæum quacunque factione atque favo-
re
catæ fuerunt , audientibus Judæis , ut patet ex
fubfcriptione , quæ legitur in fine Codicis . Ti-
tulus hic in Hifpanico defideratur omnino ; fed
loco ejufdem alter legitur in Latino noftro de-
ficiens : De los denoffos , e de las palavras odio-
fas , quem & nos infra exhibebimus .
 LEGIS WISIGOTHORUM
re vindicare vel tueri pertemptet , atque de
Judaizantibus Chriftianis . Harum igitur for-
tiffimarum legum fententia in prædictorum
Judæorum perfidiam promulgata , exceptis
duobus fubter adnexis capitulis , ceterifque
aliis quæ contraria inveniuntur , & his ju-
ftitiæ regulis , & his inftitutionibus noftris ,
omnia , ut dictum eft , jugi temporum æter-
nitate valitura cenfemus , & inrevocabili glo-
riofo ferenitatis noftræ oraculo confirmamus ,
atque in tantum eis confultum valetudinis
robore celebriori porrigimus , in quantum nil
repugnans habuerunt , cum his quæ novita-
tis noftræ fententia definimus . Nam in qui-
bufdam ipfis legibus , quod nobis inconve-
niens videtur atque contrarium , & duo in-
terim inter cetera repugnantia rationi vel in
ftitutioni noftræ capitula continet : quæ li-
cet tempta ufque hactenus nullo modo , nul-
lius tamen vigoris deinceps valetudinem re-
tinebunt . Illa fiquidem in his fententiis pri-
ma eſt , per quam Judæis datur execranda
licentia manumitti Chriftiana mancipia . Se-
cundum fane capitulum non folum reprehen-
fibile nobis videtur , fed impium , ubi totius
univerfitas culpæ , ad unius redigitur dam-
pnationem vindictæ . Nam quædam leges fic-
ut culparum habent diverfitates , non ita di-
fcretas in fe retinent ultiones , fed permixta
fcelera tranfgrefforum ad unius permittuntur
legis poenale judicium . Nec fecundum mo-
dum culpæ modus eft adhibitus poenæ , cum
major minorque tranfgreffio , unius non de-
beat multationis prædampnari fupplicio : præ-
fertim cum dominus in lege fua præcipiat :
Pro menfura peccati erit & plagarum mo-
dus . Unde lex ipfa quæ infcribitur de pœ-
na , qua perimenda fit tranfgreffio Judæo-
rum: quia Deus mortem non vult , nec læ-
tatur in perditione vivorum : pro eo quod
in fe peremptionem continet mortis , in nul
lo veræ valetudinis retinebit ftatum . Proin-
de jam nunc , ad operiendum malitiæ ca-
put , ad denegandum infidelitatis commen-
tum , ad perimendum profanationis elogium ,
alacri intentione procurram , nifu valida op-
pugnationis obfiftam , fortia in perfidis præ-
ceptionum tela objiciam.•
II.
De blafphematoribus fanctæ Trinitatis ,
Sicut veritas facri Evangelii prædicat , pro-
latum in fratrem contumelia verbum , judi-
cio reum adfignat . Quanto magis peccantem
in Spiritum fanctum divinæ animadverfionis
fententia dampnat , quod irremiffibile hic &
in futuro Salvator ipfe denunciat ? Et ideo
fi quis Chrifti filii Dei blafphemaverit no-
men ejufque facrum corpus & fanguinem
aut contempferit fumendum percipere , aut
perceptum vifus fuerit rejeciffe , vel quamli-
bet injuriarum blafphemiam in fanctam di-
xerit Trinitatem , id eft in Patrem , & Fi-
lium , & Spiritum fanctum ; tunc inftantia
LIB. XII. 191
facerdotis vel judicis , in cujus civitate , ca-
ftro vel territorio hoc malum exortum fue-
rit , blafphemator ipfe centenis decalvatus
flagellis fubjaceat , & ardua in vinculis con-
ftitutus perpetui exilii conteretur ærumna .
Res tamen ejus in poteftatem Principis re-
dacte manebunt , qualiter in jure eorum ,
cui eas poteftas conferre elegerit , inconvul-
fe perfiftant .
III .
Ne Judæi , aut fe , aut filios fuos , aut fa-
mulos baptifmi gratiæ fubtrabant .
Cum veritas ipfa petere , quærere , & pul-
fare nos doceat , præmonens quod regnum
cœlorum violenti diripiant : in nullo eft du-
bium quod ille indultæ gratiæ munus ab-
horreat , qui ad eam procedere ardenti ani-
mo non feftinet . Proinde fi quis Judæorum ,
de his fcilicet qui nondum funt baptizati ,
aut fe baptizare diftulerit , aut filios fuos vel
famulos nullo modo ad facerdotum baptizan-
dos remiferit , vel fe , fuofque de baptifmo
fubtraxerit , & vel unius anni fpatium poſt
legem hanc editam quifpiam illorum fine gra-
tia baptifmatis tranfierit : horum omnium
tranfgreffor , quifquis ille . repertus fuerit , &
centum flagella decalvatus fufcipiat , & de-
bita multetur exilii pœna . Res tamen ejus
ad principis poteftatem pertineant : qualiter
fi incorrigibilem durior eum oftenderit vita ,
perpetua in ejus , cui eas Princeps largiri vo-
luerit , poteftate permaneant ,
IV. FLS. GLS. ERVIGIUS REX.
Ne Judæi more fuo celebrent Pafcha , vel
carnis circuncifionem exerceant , ac
ne Chriftianum quemque a fide
Chrifti dimoveant .
Si obftinata Judæorum perfidia non tam
figuris , quam veritati obfervantiam legis im
penderet , nunquam gloriæ Dominum cruci-
fixiffent . Pafcha enim noftrum immolatus
eft Chriftus . Et fi cordis nobis circuncifione
gauderet , adumbratam illam corporis expo-
liationem nullo modo in carne exprime et
propheta dicente : Circumcidimini Domino
auferte præputia cordium veftrorum . Un-
de nos , non tam figuris prætereuntibus in-
hærentes , fed veritatis promiffionibus certio-
res , id omnino obfervandum præcipimus :
ut fi quis Judæorum ritu fuo Pafcha cele-
braverit , centenis verberatus flagellis , &
turpiter decalvatus exilio diutino mancipe-
tur , & ejus res fifco adfociandæ funt . Illis
vero qui carnis circuncifiones in Judæis vel
Chriftianis exercere præfumpferint : quifquis
hæc aut intulerit alteri ,aut fieri ab altero
permiferit fibi , veretri ex toto amputatio-
ne plectetur , & res ejus fifci juribus focian-
dæ funt . Mulieres tamen quæ aut circun-
cifiones exercere præfumpferint , aut circun-
cidendos quifque cuilibet circuncifori obtule-
rint :
 192 LEGIS WISIGOTHORUM
rint : naribus abfciffis , & rebus omnibus in
Principis poteftate redactis , lugebunt facinus
pœ-
fuæ præfumptionis . Simili quoque & illi po-
na plectendi funt , qui Chriftianum vel Chri-
ftianam a fide dimoverint Chrifti , vel ad ri-
tum Judaicæ prævaricationis adduxerint .
V. FLS. GLS . ERVIGIUS REX .
Ne Judai Sabbata çeterafque feftivitates
ritu Juo celebrare præfumant .
Figuris præeuntibus quempiam operum in-
definenter exhibitiones impendere , quid eft
aliud 2 quam veritatis amatorem non effe ?
Unde reprobabile id Dominus per prophe-
tam infinuans ait : Neomenias , Jabbata, &
folempnitates veftras odivit anima mea . Ob
hoc nobis , quibus Apoftolico præceptum eft
ore , ut potius in novitate fpiritus , quam in
vetuftate litteræ ambulemus , id infidis fideli
intentione præcipimus : ut fi quis Judæorum
neomenias , feu feftivitates tabernaculorum ,
vel fabbata , ferias quoque vel ceterarum fe-
ftivitatum folempnitates & ritus , fuo more
peregerit ,, vel celebrare præfumpferit , &
centenis decalvatus flagellis fubjaceat , & exi-
li debita multetur ærumna . Bona quoque
ejus ad Principem redeant : qualiter ea aut
perfecte converfo illi aliquando reftituat , aut
co in malis perdurante , aliis quibus fas eft ,
fervitura concedat .
VI. PLS. GLS . ERVIGIUS REX.
Ut omnis Judæus diebus Dominicis , & in
prænotatis feftivitatibus , ab opere ceffet .
In nullo eft dubium , illum manifefte fidei
Catholicæ adverfari , qui reverentiam die-
bus Dominicis non impendit . Unde nega-
tores vel difturbatores fidei noftræ juftiffime
infequentes , id religiofa fanctione jubemus :
ut five fit Judæus , five Judæa , quodlibet
opus ruraliter diebus Dominicis exercens
vel lanificia faciens , feu quafcunque opera
( 1 ) Feftum fan&te virginis Maria , quo glo-
riofa, conceptio ejufdem &c. ) Quod intelligen-
dum , non de fefto , quo gloriofam Virginem
conceptam recolimus , fed de fefto Annuntia
tionis , quo memoriam celebramus Incarnatio-
nis Verbi . In Libro Comitis , five Lectiona-
rio , quem Baluzius edidit in calçe Capitula
rium , die VIII. Decembris nihil de feflo Con
ceptionis B. M. V. at dies XXV. Martii An-
nuntiationi facer , ibi appellatur dies Conce-
ptionis S. Mariæ . VIII. Kal. Aprilis . In Con-
ceptione S. Maria . Lectio Efaia Propheta c.
In lege autem , quam præ oculis habemus ,
obfervare par eft , inter folemnes dies per an-
ni tempora ordinata ferie difcurrentes , qui
hic recenfentur , feftum Conceptionis S. Ma-
riæ præcedere immediate feftum Natalis Chri-
fti. Quod mirum non eft . Ecclefia namque
Hifpanica juxta præfcriptum Concilii Toletani
X. myfterium Incarnationis Verbi recolebat ,
non VIII. Kal. Aprilis , fed XV. Kal . Janua-
rii , octavo fcilicet die ante Nativitatem Do-
mini , quo nos celebramus Feftum Expectatio-
LIB. XII.
tiones in domibus , agris , vel ceteris talibus
agens , extra quam nobilium honefta Chri-
ftianorum confuetudo permittit : præfumptor
hujus rei decalvatus verberibus centenis fub-
jaceat . Quod fi forfitan fervi eorum vel an-
cillæ in his & talibus diebus reperiantur
fupradictis laboribus occupati tunc & ipfi
fimili funt fententia feriendi . Domini ta-
men eorum , fi fervos fuos permiferint talia
agere , c. folidos auri fifco compellendi funt
reddere . Dies tamen ipfi , qui ab iiſdem Ju-
dæis follicita devotione funt obfervandi , hi
funt : id eft , Feftum fanctæ virginis Mariæ ,
quo gloriofa conceptio ( 1 ) ejufdem genitri
cis Domini celebratur
cis Domini celebratur . Item natalis Chri-
fti , vel circuncifionis vel apparationis fuæ
dies . Pafcha quoque fanctum , vel dies fa-
cratiffimi octavarum . Inventionis quoque
fanta crucis dominicæ feftum , nec non &
afcenfionis dominicæ diem , vel Pentecoften ,
feu etiam concurrentes toto anno dies Do-
minicos , religiofa Chrifti fide venerabiles .
VII. FLS. GLS. ERVIGIUS REX.
Ne Judæi more fuo dijudicent efcas .
Illud fane quod Judæorum deteftabilis con-
verfatio Judaica fuperftitione pollutior , mun-
das ab immundis dijudicans efcas , aliud ad-
sumit , aliud rejicit , in quacunque hujus ob-
fervantia inventus fuerit error , id eft , ut
aliter id faciat , quam honefta Chriftiani mo-
ris eft confuetudo : tunc judicis inftantia , in
cujus territorio actum extiterit , turpiter de-
calvetur , & centenis verberibus feriatur . Hu-
jus fane legis omnimoda præceptionis inte-
gritas , ficut de efcis , ita & de poculis ob-
fervanda eft , fcilicet ut fuperioris jactura
fupplicium perferat . Simili quoque ordine &
illi qui a Chriftianis poculis fe abftinere
præfumpferint , patiantur . De efcis tamen ,
id eft de porcinis tantum carnibus id di-
fcreta ? nec remiffa pietate decernimus : ut
quicunque ex illis de fuillis forfan carnibus
vefci
nis Partus ejufdem Beatiffimæ Virginis . Audi
ex eodem Concilio can. 1. fanctionem , cau-
famque fanctionis : Quoniam die , qua invenitur
Angelus Virgini Verbi conceptum & nunciaffe
verbis , indidiffe miraculis , eadem feftivitas
non poteft celebrari condigne , cum interdum qua-
dragefime dies , vel Pafchale feftum videtur in
cumbere , in quibus nibil de Sanctorum folemni-
tatibus , ficut ex antiquitate regulari cautum eft ,
convenit celebrari : cum etiam ipfam Incarna-
tionem Verbi non conveniat tunc celebritatibus
prædicari , quando conftat idipfum Verbum poft
mortem carnis gloria refurrectionis attolli ; ideo
Speciali conftitutione fancitur , ut ante o&avum
diem , quo natus eft Dominus , genitricis quoque
ejus dies babeatur celeberrimus , & præclarus.
Ex pari enim bonore conftat , ut ficut nativitatem
Filii fequentium dierum infequitur dignitas , ita
feftivitatem matris tot dierum fequatur facra fo
lemnitas . Nam quod feftum eft matris , nifi In-
carnatio Verbi ? Hxc Toletana Synodus fubinde
repetens , quod folemnitas dominica matris die
XV. Kal. Jan. omnimodo celebretur .
 LEGIS WISIGOTHORUM
vefci penitus abhorrefcunt : fi forte natura
faftidiente refugiunt , & non more illo per-
verfitatis hoc ipfum dijudicantes contemnunt
præfertim fi in ceteris operibus Chriftianis
fimiles habeantur & Chriftianitatis ab eis
non defuerit votum , atque omnimoda ope-
rationis ftudium : tunc hi tales , qui fideles
in reliquis converfationibus approbantur , pro
hac fola rejectione fuillarum carnium ad ja-
Auram legis fuperius comprehenfam teneri
non poterunt . Quia valde videtur æquitati
contrarium , ut quos manifefta operum Chri-
fti nobilitat fides , pro fola rejectione unius
cibi teneantur notabiles .
VIII. FLS. GLS. ERVIGIUS REX .
Ne Judæi ex propinquitate fui fanguinis
connubia ducant , ut fine be-
nedictione facerdotis nubere
non audeant .
Nulli Judæorum in utroque fexu permit-
timus ex propinquitate fui fanguinis , vel
uxoris fuæ , atque etiam virorum , juxta le-
gem quæ in Chriftianis eft lata , ufque ad
fextum generis gradum connubia ducere , vel
inceftum macula operari . Hujus igitur fee-
dæ permixtionis illecebra tali multabitur
pœna , ut feparati ab invicem , & centena
publice decalvati flagella fufcipiant , & exi-
Tio relegati fub pœnitentia maneant : eorum-
que bona ad filios , quos de præcedenti con-
jugio habuerint , redeant . Si tamen & ipfos
aut in nullo Judaicæ prævaricationis macu-
laverit noxa , aut nulla inceſti nationis for-
didaverit macula . Quod fi aut nullos ha-
buerit filios , aut animos , ut dictum eft ,
vel Judaicus involverit error , vel incefti
foedaverit natio : tunc facultas prædictorum
omnimoda in Principis poteftate confiftat ,
qualiter principali difcretione res ipfa aut in
Chriftianis eorum heredibus conceffa perma-
neat : aut fi heredes hujufmodi dignitatis de-
fuerint , fifco noftro fociata deferviat . Illud
tamen modis omnibus obfervandum fore præ-
cipimus : ut fi quis Judæus , five Judæa no-
viter nuptiale feftum celebrare voluerint ,
non aliter quam cum præmiffo dotis titulo ,
quod in Chriftianis falubri inftitutione præ-
ceptum eft , vel facerdotali benedictione in
tra finum fanctæ Ecclefiæ percepta , conju-
gium cuiquam ex his adire permittimus .
Quod fi vel fine benedictione facerdotis quif-
que Hebræorum noviter conjugium duxerit,
vel folempnitatem legis pro dotali titulo in
quocunque tranfcenderit , aut c. Principi fo-
lidos coactus exfolvat , aut c. publice ver-
beratus flagella fufcipiat . Hæc fcilicet dampna
vel verbera fingillatim unufquifque percipiat :
videlicet tam ille qui nupfit , quam ea quæ
nupta eft , vel etiam parentes eorum , unuf-
quifque pro fe jacturam legis hujus fufcipiet .
Tom. W.
■ Pith. incefti venationis : forte inaeftinarionis .
LIB . XII. 193
IX. FLS. GLS. ERVIGIUS REX.
Ne Judæi religioni noftræ infultantes fe&
tam
Juam defendere audeant , ac ne fidem no-
ftram fugientes alibi ſe tranſducant , &
ne quilibet eos refugientes fufcipere au-
deat .
Jam fane fi quis Judæorum palam vel oc-
culte religioni noftræ Chriftianæ infultare præ-
fumpferit , fi quis etiam Chriftianam fidem
verbis fubvertere , aut fectæ fuæ nifus fuerit
defendere vanitatem : nec non quifquis di-
fciplinam fidei Chriftianæ refugiens , aut in
terram noftri regiminis fe occultandum inje-
cerit aut in aliis partibus fe latitandum
tranfduxerit : fi quis etiam hujufmodi tranf-
grefforibus latibulum in quocunque præbue
rit , aut ejus fugæ confcius fuerit : cunctorum
omnium capitulorum quifquis ille fuerit tranf-
greffor inventus , & centenis decalvatus mul-
tabitur plagis , & rebus ejus in Principis po-
teftatem redactis , exilii conteretur ærumnis ,
X. FLS. GLS. ERVIGIUS REX.
Ne Chriftianus a Judæo quodcunque munus
contra fidem Chrifti accipiat .
Quam fit extraneum a Chriftianæ fidei re-
gula , qui defenforem ſe veritatis infimulat,
& veritatem ipfam munerum acceptione com
maculat , audiat contra fe Prophetam dicen-
tem : Pro eo quod vendidiftis argento juftum ,
pauperem pro calceamento : ecce ego ftri-
debo fuper vos , ficut ftridet plauftrum onu-
ftum fœno , & peribit fuga a veloce , &for-
tis non obtinebit virtutem fuam & robu.
ftus non falvabit animam fuam , & tenens
arcum non ftabit , & velox pedibus fuis non
faluabitur , & afcenfor equi non Jalvabit
animam fuam , & robuftus corde inter for-
tes nudus effugiet . Quis enim hic venditus
argento juftus accipitur , vel pauper pro cal-
ceamento nifi unigenitus filius Dei patris ?
cujus innoxius fanguis xxx. olim a Judæis
taxatus argenteis , cotidie venundatur ab il-
luforibus veritatis . Et ideo funt quidam ex
fidelium numero , qui quafi zelo fidei Judæo-
rum culpas fe detegere vel plectere valida
intentione promittant , quos tamen depravat
folita cupiditatis illecebra . Nam fi talibus
quodcunque forfan fuerit à perfidis in mu-
nerum collatione oblatum illico retifce-
fcunt , & errores talium , quos vindicare &
detegere ante præmiffum fibi beneficium ni-
tebantur , percepto miferabili quæftu impu-
nitos tranfire permittunt . Unde nulli Chri-
ftiano licebit cujufcunque fit generis , aut
dignitatis , ordinis " five perfonæ , five ex
religiofis , five etiam ex laicis , quodcunque
beneficium contra fidem Chrifti , a quolibet
Judæo vel Judæa , five etiam per eorum in-
ternuntios , quodcunque fibi illatum accipe-
re , neque fe ob talium vindicationem con-
R tra
 194 LEGIS WISIGOTHORUM
tra regulas fidei Chriftianæ oblatis fibi præ-
miis implicare . Si quis autem qualibet be-
neficiorum exhibitione corruptus , aut agni-
tos errores Judæorum celaverit , aut ne pra-
vitas talium feriatur , quolibet modo obfti-
terit , & antiquis patrum regulis erit obno-
xius , & tantum in duplo fifçi erit partibus
illaturus , quantum a Judæo quifque ille ac
cepiffe fuerit comprobatus .
XI. FLS. GLS. ERVIGIUS REX,
De Judæi libros illos legere audeant , quos
Chriftiana fides repudiat .
Illis commodare lectionibus fenfum , qui-
bus fas non eft præbere affenfum , impieta-
tis eft potius , quam pietatis indicium . Et
ideo fi quis Judæorum libros illos legerit ,
vel doctrinas attenderit , five habitos in do-
mo fua celaverit , in quibus male contra fi-
dem Chrifti fentitur , & publice decalvabi-
tur , & centenorum flagellorum verberatione
plectetur . Qui tamen cautionis vinculo alli-
gabitur 2 ne unquam talium libros vel do
trinas apud fe aut habere prafumat , aut
attendere audeat aut ftudiis meditandi af-
fumat . Jam vero fi poft emiffum placitum
quodcunque tale repetere temptaverit , &
decalvatus centenis flagellis fubjaceat , &
amiffis rebus fub perpetui exilii conteretur
ærumna ut quia iam fecundo vifus eft er-
roris fui iteraffe veftigium , perenniter illis
res eorum deferviant , quibus principali fue-
rint collatione conceffa . Hæc & fimilia illi
percipient , qui quemlibet infantium talia
præfumpferint docere , id eft , ut doctor ipfe
iniquitatis in prima tranfgreffionis fronte de-
prehenfus , & centenis fubjiciatur decalvan-
dus verberibus , & placiti fui polliceatur cau-
tione , fe talia ulterius neminem debere do-
cere . Quod fi primævæ hujus fponfionis ma-
culans fidem contingat illi ea quæ abjecerat
repedare , omni ejus facultate in Principis
poteftate redacta ipfe decalvatus , centenif-
que verberibus adjudicatus perpetuo erit exi-
lio relegandus . Infantes tamen ipfi vel pue-
ri tunc erunt a fupradictis dampnis atque
verberibus alieni , fi hanc perfidiæ doctrinam
intra x. annos ætatis fuæ pofiti meditaffe fue-
rint vifi . Ceterum fi poft exemptos decem
annos quifquis illorum talia attendere vel
meditari præfumpferit , fuperioris conftitutio-
nis dampna vel verbera ordine fuperius ad-
Яotato fuftineat ,
XII. FLS. GLS. ERVICIUS REX.
Ne Judæis mancipia ferviant vel adha-
reant Chriftiana .
Importabile fatis Chriftiano videri debet
flagitium , ut gens Judaica , contra dominum
rebellis femper & impia , Chriſtiana manci-
pia fuis habeat fervitiis religata : & verfa
vice religionis noftræ honorabile Chrifti mem-
brum humilietur ante filios perditorum , & tis noftræ implere diftulerint ;
LIB. XII.
portio dicata Chrifto per lavacrum , perfi-
dorum obfequiis fubjugetur . Sicque corpus
Chrifti videatur obfequi Antichrifti mini-
ftris ; cum præpoftero ordine ipfi , qui no-
ftram oppugnant moribus fidem , obfequen
tes habent ad impietatem famulos fidei no
ftræ . Proinde legem illam , quæ a gloriofo
præceffore noftro divæ memoriæ Sifebuto Re-
ge eft edita , in hujufmodi cauffis tenendam
effe fancimus , & omnem textum legis ipfius ,
excepto ubi mortis ultio ponitur , gloriofo
ferenitatis noftræ oraculo confirmamus : qua-
liter juxta prædictæ legis edictum , ubi tranf
greffores legis ipfius , fucceffores fcilicet re-
gni , fub perpetua maledictionis cenfura ob-
ftrinxit . Nullus ex Judæis mancipium Chri-
ftianum habere præfumat , nec quidquam con-
tra ejufdem legis monita agere præfumat ,
excepto hoc uno , cum eifdem Judæis peni-
tus non licebit , fecundum quod lex ipfa
permittit , ut Chriftianum mancipium Judæus
audeat manumittere . Quia valde indignum
eft , ut quos coenofa fervitus perfidiæ macu
lat , libertatis titulum Chriftianis imponant ,
Non enim eft confequens , ut tenebræ lu-
cem obnubilent , aut fervitus præroget liber-
tatem : præfertim cum hoc in primæva tan-
turamodo editione legis ipfius , cum ad fi
dem primitus vocarentur , illis videatur fuif-
fe conceffum . Nunc vero Chriftianum quem-
quam mancipium manumittere omnino non
poterunt , quia contra legis ipfius edictum ,
ut vere utique tranfgreffores Chriftiana ha
bere mancipia comprobantur . quibus fuffi-
ciat , fi prò præteritis tranfgreffionibus non
damnentur . Nam modo illis hæc licentia
penitus denegatur : quia contra interdicta le-
gum , & Canonum agere præfumpferint ,
Hoc tantum illis more concedimus pietatis ,
ut
ut a
a primo anno regni noftri , id eft a Kal.
Feb. ufque ad fexagefimum diem habeat
quifque ille Judæus juxta tenorem prædica
legis licentiam Chriftiana venundare manci-
pia , non tamen fine cognitione facerdotum
vel judicum , ad quorum territoria pertine-
re nofcuntur : ne & hi qui venundandi funt,
dampna mortis perferant vel falutis , & his
qui venditores exiftunt , locum agendæfrau-
dis vel inferendæ repediant ultionis . Jam
vero a prædictis Kalendis tranfacto fexage-
fimo die nulli Judæorum licebit mancipium
Chriftianum habere , non ingenuum , non
etiam fervum . Sed poft peractum hujus tem-
poris fpatium , id eftfexaginta dierum , apud
quemcunque Judæum mancipia Chriftiana re-
periantur , cum collato fibi a dominis fuis
peculio , per hujus noftræ legis edictum li-
beri erunt modis omnibus permanfuri ; fi ta-
men fe violenter a dominis fuis obcelatos
effe probaverint . Judæi tamen ipfi , qui ex-
pleto temporis fupradicti fpatio , tenere feu
habere , vel occultare five celare mancipia
Chriftiana præfumpferint , aut etiam aliis
quibuslibet modis hanc fanétionem ferenita-
aug medieta-
tem
 LEGIS WISIGOTHORUM
tem rerum fuarum fifco fociandam amittant,
aut fi viliores perfonæ fuerint , & non ha-
buerint unde componant , centena decalyati
Hagella fufcipiant .
XIII. FLS. GLS, ERVIGIUS REX.
Si ſe Judæus Chriſtianum effe teftetur ,
ob hoc non velit a fe vejicere man-
cipium Chriftianum ,
Si quorundam Judæorum fraudulenta fub-
tilitas , cavens quæftum rei fuæ amittere
Chriftiano more fe intimet converfari , & ob
hoc dicat non fe amittere debere Chriftiana
mancipia , quia & ipfe Chriftianam videa-
tur ducere vitam : his ordinibus comproban-
dum eft , quo nec aftuta fraus excufationem
obtendat , nec fincera converfio cafum cum
ceteris pereuntibus perdat . Ac per hoc id
omnimodo fanctione decernimus , ut omnes
Judæi per univerfas regni noftri provincias
conftituti , ab anno primo regni noftri , Kal.
fcilicet Feb. ufque in fupervenientibus præ-
fentis anni Kal. April. aut vendendi Chri-
ftiana mancipia , juxta præmiffe legis ordi-
nem , licentiam habeant , aut fi ea apud fe
retinere voluerint , his ordinibus fe Chriftia-
nos oftendant , Concedimus enim eis , id eft
his tantum
de quibus evidens perjurii fu-
fpicio non habetur , ut habeant Lx. dierum
ufque in Kal. præfentis anni Aprilibus falu-
tare fpatium , in quo poffint , qui ex illis
falvandi vel Chriftianæ fidei aggregandi funt ,
ad Epifcopos locorum concurrere , & manus
fuæ fignis , vel fubfcriptionibus roborata il-
lis fuæ profeffionis foedera publicare : in quas
profeffiones id curabit quifquis ille innecte-
re , quia ritus omnes Judaicos abneget , &
in nullo fequatur fectam prævaricationis an-
tiquæ . Et quia ex toto corde priftinos er-
rores relinquens ad fidem religionis conver-
fus fuerit Chriftianæ cum fymboli quoque
interpofitione , & quod ultra ad vomitus fui
nullo modo revertatur errorem , vel cetera
fecundum confcriptum profeffionis ipfius or-
dinem , quem poft hanc legem curavimus
adnotare . Has fane profeffiones ne nudis tan-
tummodo verborum promiffionibus profe-
rant , & aliud verbo promant , aliud corde
retineant , ficque in eorum promiffis fimu-
latio potius , quam veritas locum fuum in-
veniat : follicita Epifcoporum , judicumque
inftantia , illi ipfi , qui fuperioris profeffio- filium Dei unigenitum , ex patre natum ante
nis fuæ patefecerint votum , allatis conditio- omnia fæcula , Deum de Deo , lumen de lu-
nibus jurare debebunt , quia quæ eorum pro- mine , Deum verum de Dea vero , Natum ,
feffio continet , fincero & non maculato cor- non factum , bomoufion patri , boc eft ejuf
de profiteantur , fe donec advixerint confer-
Sicque fiet ut hi tales , quos & pro-
feffio cum operis effectu dignos effe proba-
verit , & jurisjurandi pollicitatio devotos fo-
re monftraverit , poffint , utpote Chriftia-
ni , Chriſtianorum mancipiorum fervitiis uti .
Nam non aliter poterunt Chriftiana manci-
pia illorum dominio ſubjugari , nifi & ipfi
Tom. IV
I AL indiculum .
LIB. XII. 195
evidenter comprobentur veriffimi Chriſtiani
& frequenter Chriftianorum focietate conjun-
gi . Jam vero qui poft datam profeffionem ,
reddito facramento juxta fuperiorem ordi-
nem Chriftianum fe effe devoverit , & in
quolibet ritu Judaicæ fe&tæ cultor , ac pro
miffionisfuæ tranfgreffor effe reperiatur , quia
& nomen Domini Dei fui aufus eft profa-
nare , & Judaici erroris cœno polluere , amif-
fis rebus omnibus , & in Principis potefta-
tem redactis , & centum flagella decalvatus
fufcipiat , & exilii debita pœna conteratur .
Illos tamen qui obdurato corde obftinatione
malitiæ interclufi infra dierum numerum
fuperius conftitutum , aut profeffiones fuas
publicare deftiterint , aut extra prædi&
tum
tempus Chriftianum mancipium habere præ-
fumpferint ad damnationem præmiffæ le-
gis , quæ de Chriftianis mancipiis lata eft ,
ut Judæis non ferviant , teneantur obnoxii :
id eft , ut aut medietatem rerum fuarum
fifco fociandam amittant aut fi viliores
perfonæ fuerint , & non habuerint unde com-
ponant , centena decalvati flagella fufcipiant .
Mancipia tamen Chriftiana , quæ retinere
apud fe contra legum vetita præfumpferunt ,
quia fe ipfa prædicti temporis fpatio Chri-
ftiana fuiffe non prodiderunt , in eorum fer-
vitio , quibus a Rege donati fuerint , fervi-
turi perpetualiter permanebunt .
XIV.
Profeffio Judæorum , quomodo unufquifque
eorum ad fidem veniens , judicium I
profeffionis fuæ confcribere debeat ,
Ego ille abrenuncio omnibus ritibus &
obfervationibus fectæ Judaicæ , abominans in
toto folemnitates vel ceremonias five obfer-
vationes omnes , quæ in præteritis obferva-
vi vel tenui . Ita ut deinceps nihil de ritu
vel celebritate earundem obfervationum ex-
erceam nihil de ufu præteriti erroris affu-
mam , id eft , ut nec affectu talia quæram ,
nec opere quodcunque tale perficiam . Pro-
inde abrenunciatis his omnibus , quæ Chri-
ftianitatis doctrina abominatur & prohibet :
Credo in unum Deum , patrem omnipoten-
tem , factorem caeli & terra : vifibilium
omnium & invifibilium conditorem .
Et in unum Dominum Jefum Chriftum ,
dem cum patre fubftantiæ , per quem omnia
facta funt , quæ in cœlo , & quæ in terra .
Qui propter nos " & propter noftram falu-
tem defcendit de cœlo . Et incarnatus eft de
Spiritu fancto , & Maria virgine . Homa
factus . Paffus fub Pontio Pilato . Sepultus .
Tertia die refurrexit . Afcendit in cœlos
fedet ad dexteram patris . Iterum venturus
R 2 in
 196 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. XII.

in gloria judicare vivos & mortuos . Cujus facrificium libenter accepit ; & Cain indi
regni non erit finis . gnum jufte reprobavit . Qui Enoch in hu
Credo & in Spiritum fanctum Dominum jus vitæ corpore in paradifo confervans cum
& vivificantem . Ex patre & filio proce- Helia , in extremo hujus fæculi fine mori-
dentem. Cum patre & filio adorandum & turos ad medium reducturus eft . Qui Noe
glorificandum . Qui locutus eft per Prophe- cum uxore & tribus filiis , cum uxoribus , vel
tas . Unam Catholicam atque Apoftolicam Ec- animalibus aut volatilibus atque reptilibus
clefiam . Confiteor unum baptifma in remif- in arca tempore diluvii confervare dignatus
fionem peccatorum . Expectans refurrectionem eft , per quod unumquodque genus recupera-
mortuorum . Vitam futuri feculi. retur . Qui de Sem filio Noe , Abraham &
Hæc quæ in hujus Symboli fidem a me omnem Ifraeliticum populum propagare di-
præmiffa funt veraciter credens , fideliter re- gnatus eft . Qui Patriarchas & Prophetas
tinens , & cum toto mentis meæ affectu am- 卓 elegit , & benedixit Patriarchis Abrahæ
plectens , promitto ut nullo unquam tempo- Ifaac , & Jacob . Per eum , qui fancto Abra-
re ad vomitum fuperftitionis Judaicæ redeam . hæ promifit , dicens : In femine tuo benedi-
Nunquam obfervationes vel ceremonias , quas centur omnes gentes dans ei fignum cir-
Judæi foliti funt cuftodire , amodo aut ope- cuncifionis in foedere fempiterno . Juro per
re impleam , aut cordis affectu retineam , eum qui Sodomam fubvertit , & uxorem
abnegans in toto Judaicam fectam , refpuens Loth afpicientem retrorfum in falis conver-
in toto Judæorum perfidiam , abjiciens quid-
tit ftatuam . Et per eum , qui luctatus eft
quid Chriftianam fidem impugnat , & ita me cum Jacob , & tangens nervum ejus claudi-
abinceps veraciter in fancta Trinitate profi- care eum fecit , & dixit : Non vocaberis Ja-
teor credere ut Chriftiano more deinceps cob , Jed Ifrael . Juro & per eum , qui Jo-
vivere debeam & Judæorum amodo con-
feph liberavit de manu fratrum fuorum , &
fortia fugiens , cum honeftis Chriftianis me
eum gratiofum in oculis Pharaonis fecit , ut
femper adjungam , qualiter five cum illis , per eum a fame falvaretur omnis Ifrael . Ju-
five abfque illis , Chriftianos femper cibos ro & per eum , qui Moyfen de aquis libe-
accipiam , & ad Ecclefiam Dei , ut vere fide- ravit , & ei in rubo igneo apparuit : qui-
Jiffimus Chriftianus , devotiffime & frequen- que per manum ipfius Moyfi decem plagas
tiffime concurrere debeam . Sed & in fefti- Egyptiis intulit , & populum fuum de fer-
vitatibus Dominicis , five etiam in Marty- vitute Ægyptia liberavit & per mare ru-
rum feftis , quas Chriftianæ religionis pietas brum per ficcum eos tranfire fecit , ubi con-
obfervandas decrevit , ita promitto eas ipfas tra naturam fluentis elementi , tanquam mu-
feftivitates devote fufcipere , & cum fummo rus aqua fe folidata exhibuit . Juro per eum ,
amore amplecti , & in his ipfis diebus fem- qui Pharaonem & exercitum ejus in mari
per cum Chriftianis honeftiffimis intereffe rubra demerfit . Juro per eum , qui per diem
ficut honefta & pia Chriftianorum confuetu- in columna nubis populum Ifraeliticum &
do id facere vel fufcipere confuevit . Facta per noctem in columna ignis præceffit
. Ju-
eft fidei vel credulitatis meæ profeffio fub ro per eum , qui Moyfi montem Sinai
fu
die vel anno Regis . migare fecit vidente populo Ifrael . Juro
per eum , qui Aaron fibi primum elegir fa-
XV.
cerdotem , & ejus filios in tabernaculo igne
Conditiones ad quas jurare debeant bi , confumpfit , quare ignem alienum aufi fuif-
fent offerre coram Domino . Juro per eum ,
qui ex Judæis ad fidem venientes ,
qui Dathan & Abiron fuo jufto judicio , ut
profeffiones fuas dederint .
eos viventes terra abforberet , juffit . Juro
Juro primum per Deum patrem omnipo- per eum , qui amaras aquas immixtione li-
tentem , qui dixit , Per memetipfum jura- gni in faporem dulcedinis commutavit . Ju-
bitis , non perjurabitis nomen Domini ro per eum qui fitienti populo Ifraelitico
Dei veftri , qui fecit cœlum & terram , ma- in Horeb percutiente Moyfe virgam in pe-
ve & omnia quæ in eis funt : & mari po- tra immenfas aquarum inundationes exhi
fuit terminos , dicens : Ufque buc venies , buit . Juro per eum , qui XL . annis popu-
bic confringes tumentes fluctus tuos . Qui lum Ifraeliticum in eremo pavit , eorumque
dixit : Cœlum mibi ſedes eft , terra autem veftimenta , ne ufu attererentur , integra uf-
fcabellum pedum meorum . Qui primum Ar- quequaque fervavit . Juro per eum , qui ir-
changelum fuperbientem de cœlo projecit : revocabili juffu decrevit , ne quis de filiis
ante cujus confpe&
tum adftat omnis exerci- Ifrael in terram repromiffionis intraret , ob
tus Angelorum cum tremore : cujus afpectus hoc fcilicet , quare verbis Domini non cre-
arefecit abyffos , & indignatio tabefcere mon- didiffent , exceptis Jefu Nave & Caleph ,
tes facit . Qui primum hominem Adam in quos illuc intraturos prædixit . Juro per eum ,
paradifo conftituens ci præceptum dedit , qui præcepit Moyfi , ut erecta manu fua
ne de vetito pomo comederet ligni ; quo contra Amalechitas victor populus Ifraeliti-
deguftato , & de paradifo eft projectus , & cus exifteret . Juro per eum , qui patres no-
catenæ prævaricationis vinculo fe una pari- ftros per manum Jefu Nave Jordanis fluvium
ter cum genere humano adftrinxit . Qui Abel tranfire juffit , & ut x11 . lapides de eodem
flu.
 LEGIS WISIGOTHORUM
fluvio in teftimonium tollerentur , inftituit .
Juro per eum , qui omni Ifraeli , ut tranfi
to Jordane lapideis cultris circunciderentur ,
præcepit : & per eum , qui muros civitatis
Hierico fubvertit . Juro per eum , qui Da
vid regni gloriam decoravit , & de manu
Saul vel filii fui Abfalonis eum eripuit . Ju
ro per eum , qui ad orationem Salomonis
nebula templum replevit , & fuam inibi be
nedictionem infudit . Juro per eum , qui He.
liam Prophetam per turbinem in currum
igneum a terra fublevavit , & cœlorum fe
dibus intulit . Et per eum , qui ad oratio-
nem Helifei percuffo pallio Heliæ aquas Jor
danis divifit . Juro per eum , qui omnes fuos
Prophetas fuo fancto Spiritu replevit, & qui
Danielem a rabidis & immaniffimis leoni
bus liberavit . Juro per eum , qui tres pue
ros in camino ignis ardentis fub oculis Re
gis infefti confervare dignatus eft : qui te-
net clavem David , & claudit quod nemo
aperit , & aperit quod nemo claudit . Juro
per eum , qui omnia mirabilia , & virtutes
& figna in populo Ifrael , vel in aliis gen-
zibus fecit . Juro & per facra decem prace-
pta legis . Juro & per Jefum Chriftum filium
Dei patris fanctumque Spiritum , qui eft
in Trinitate unus & verus Deus : & refur-
rectionem Domini noftri Jefu Chrifti , ejuf-
que ad cœlos afcenfionem , & gloriofum ad
terribilem ejus adventum , in quo venturus
eft judicare vivos & mortuos , mitis appa
rens juftis , terribilis autem impiis . Atque
ejus venerandum corpus ; & pretiofum ejus
fanguinem ; qui cæcorum oculos aperuit , fur-
dos audire fecit , paraliticos ad fua membra
reduxit . Qui linguas mutorum refolvit , dæ
monio vexatos fanavit , claudos currere fe-
cit, & mortuos fufcitavit, qui fuper aquas
pedibus ambulavit , & Lazarum morte re
folutum , cum jam putredine fe caro folvif
fet , vitæ ac faluti reftituit , & in gaudium
lamentum mutavit . Qui eft factor fæculi ,
lucis principium , falutis * auctor . Qui mun-
dum ortu fuo illuminavit , paffione fua re-
demit
qui folus inter mortuos liber fuit ”,
& a morte teneri non potuit . Qui tartarea
clauftra comminuit , & de inferno.beatorum
animas potentiæ fuæ majeftate eripuit . Qui
devicta morte carnem , quam de terris af
fumpfit , in cœlum poft mundi victoriam
deportavit , fedens ad dexteram Dei patris
omnipotentis , accipiens ab eo æterni regni
poteftatem . Juro etiam & per omnes cœle
ftes virtutes , & per omnium fan&
torum &
Apoftolorum reliquias , five & per quatuor
Evangelia , quæ fuperpofitis his conditioni
bus in facrofancto altario illo , quod mani
bus meis contineo vel contingo: quia omnia
quæcunque in profeffione mea renotanda cu
ravi , vel colligere potui , quam tibi domi-
no meo illi , illius fedis Epifcopo , manu
mea fubfcriptam dedi , finceriter totam inis
bi dixi, & fub nullo argumento vel fraude
ea , quæ in profeffione 3 comprehenfa funt ,
Tom. IV.
LIB. XII. 197
protuli : fed omni finceritate ficut eadem
profeffio continet , & omnes ritus vel obfer-
vationes abinceps Judæas abnegavi , & omni
cordis mei intentione in fanctam Trinitatem
crediturus fum & nunquam in nullo ad
priftini erroris mei vomitum rediturus fum ,
aut confortio Judaici erroris fociandus : fed
in his omnibus & per omnia Chriftiano de-
inceps more vivens , & Chriſtianorum par-
ticipium habiturus fum , & quidquid in ea-
dem profeffione , quam de fancta fidei oba
fervatione confcripfi , comprehenfum effe di-
gnofcitur , omni fidei puritate cuftodiam
qualiter juxta Apoftolicam traditionem vel
facri Symboli , regulam deincepsvivere de-
beam . Quod fi in aliquo aborbitans , aut
fanctam fidem maculavero , aut fitus Judai-
ci fectam in quocunque obfervare intendero ,
feu fi vos in quocunque per hujus juramenti
mei promiffionem illufero , vel fub fpecie
cujuslibet juramenti ea que promifi , non ea
intentione perfecero , ficut a vobis me pro-
fitente , audita vel intellecta funt : veniant
fuper me omnes maledictiones legis , quæ
in contemptores mandatorum Dei ore Do-
mini promulgatæ funt . Veniant etiam fu-
per me , & fuper domum meam , & filios
meos omnes plage Egypti & percuffiones
ejus , & ad terrorem ceterorum ita judicium
Dathan & Abiron fuperveniat , ut viven.
tem me terra deglutiat . Sicque poftquam
hac caruero vita , æternis ignibus mancipan-
dus fim , habitatoribus Sodomæ & Judæ par
ticeps in poenali fupplicio comburendus : ut
dum ante tribunal metuendi judicis & glo-
riofi Domini noftri Jefu Chrifti pervenero ,
in ea parte adnumerer , quibus idem terri-
bilis & gloriofus judex minando dicturus eft :
Difcedite a me maledicti in ignem æternum ,
2
qui præparatus eft diabolo & angelis ejus .
LATE CONDITIONES Sub DIE ,
-. XVI. FLS. OLS. ERVIGIUS REX.
De Chriſtianis mancipiis Judæorum , que fa
non prodiderunt Chriftiana , five de
publicatoribus earum, Alisa
Hebræorum mancipia religionis fan&
tæ ti-
tulo confecrata , fi dominorum fuorum qua
libet perfuafione ille&
ta , abinceps nullo mo
do fe fuiffe prodiderint Chriftiana , qualiter
fub eorum dominorum fuorum jugo perfi
ftunt , taliter indultæ libertatis religati ca
tena modis omnibus tenebimtur . Hi tamen
per quos hoc fuerit manifefte decretum , fi
& iple Judæus fuerit , & Judæi cujuslibet
fervus extiterit , converfus ad Chrifti fidem
in libertate perfiftat . Sin autem quilibet ex
Chriftianis hoc prodiderit factum , v. foli-
dos per unumquodque mancipium Chriftia
num accipiet , ab eo fcilicet , qui eos apud
fe poft data hæc decreta convictus fuerit te-
nuiffe .
"
" 1
R 3 XVII.

GOTH
198 LEGIS WISI
XVII. FLS. Gls. Ervigius REX,
Ne Judai a quolibet poteftate accepta extra
regiam ordinationem Chriftianum quem
diftringere
vel diftringere
que imperare , plectere , vel
audeant .
Nullus Judæorum a primo anno regni no
ftri , id eft a die quinto Iduum Januariarum ,
ullam adminiſtrandi , imperandi , diftringen
di , coercendi vel plectendi curam vel po
reftatem fuper Chriftianos exerceat : excepto
fi Princeps aliqua utilitatis publice id fieri
permiferit cauffa , Si quis autem Judæorum
accepta a quolibet poteftate , Chriftianum
quemcunque diftringere , plectere , coercere ,
vel in eum defævire præfumpferit , aut quic-
quam ei contra legum vetita , aut excogi
tata , quæ in lege non funt , inferre tempta-
verit ; aut medietatem rerum fuarum fifco
fociandam amittat , aut fi nullis fultus fue
rit rebus , centum decalvatus flagella fufci-
piat . Illi tamen qui hanc eis poteftatem fu-
per Chriftianos exercere permiferint : fi no
bilis qui hoc fecerit perfona extiterit , de
cem libras auri fifco coactus exfolvat ; mi-
nimæ tamen viliorefque perfonæ , quinque
libras auri fifco perfolvendas amittant . Quod
fi non habuerint unde componant , centenis
decalvati flagellis fubjaceant ,
XVIII. FLS. GLS. ERVIGIUS REX ,
Ut Judæorum ſervi necdum adbuc converfi ,
fi ad Chrifti gratiam convolaverint ,
libertate donentur ,
Cum vas electionis Paulus Apoftolus præ
dicet dicens , five per occafionem five veri
tatem , dummodo Chriftus adnuntietur ; fa
lubre fatis eft votum , fi ficut fideles liber.
tatis provocamus ad gratiam , ita infidelibus
præbeamus occafionem veniendi ad vitam .
Et ideo fi quis Judæorum fervus , & fervi-
tuti eorum implicatus & moribus , ad Chri-
fti gratiam convolare defiderat , nullius eum
fervitutis catena retineat : nullus huic tali
refiftat : nullum a quolibet fidei offendicu
lum habear : fed mox ut fe & profeffione ,
& jusjurandi atteftatione Chriſtianum often
derit ? & dominorum fuorum prævaricatio
nes manifeſte prodiderit , ab omni ſervitutis
catena illico folutus , cum omni etiam pe-
culio a domino fuo dimiffus , libertatis erit
effectibus contradendus . Sicque proveniet ,
ut in omnibus omnino rebus ordo ille omnis
in eum impleatur , qui de Chriſtianis man
cipiis eft conftitutus .
XIX. FLS, GLS. ERVIGIUS REX.
NeJudæi adminiſtratorio ufu , fub ordine vil
licorum atque actorum , Chriftianam fami-
liam regereaudeant ; & de dampnis eorum,
qui bis talia ordinanda injunxerint .
Si quis Judæorum a quolibet ex laicis com-
» Al. debebit.
ORUM
LIB. XII.
miffam curam vel poteftatem fupra Chriſtia.
nos acceperit , id eft , ut Chriftianis familiis
præfit : quidquid adminiftrationis fuæ cura
vifus fuerit imperare , torum fifco adplicare
debebunt . Ita ut ipfi qui hanc adminiftran
di fufceperint curam , & c. flagella decal-
vandi fufcipiant , & medietatem rei fuæ fifco
fociandam amittant . Sane fi Epifcopus , vel
quislibet ex facerdotibus vel miniftris , cle-
ricis quoque vel monachis , adminiſtrationem
ecclefiafticæ rei illis fupra Chriftianos explen-
dam injunxerint : quantum id ipfum fuerit ,
quod imperandum eis præceperint , tantum
de bonis proprietatis fuæ fifco noftro adpli-
candum amittant . Quod fi rebus expoliatus
extiterit , exilio fubjacebit : quo diutius de-
tritus poenitentiæ dampnis , difcat quam fit
impium infidos fidelibus præponere Chri-
ftianis ,
XX. FLS. GLS. ERVIGIUS REX .
us ex aliis provinciis vel territoriis
Ut Jude
ad regni noftri ditionem pertinentibus ve
niens , Epifcopo loci vel facerdoti ſe præ-
fentare non differat ; vel quidquid buic
in toto obfervare conveniat .
Si quis Judæorum de alia civitate vel pro-
vincia noftræ gloriæ oriundus quolibet loco
fuccefferit , Epifcopo vel facerdoti , five ju
dici loci ipfius fe illico præfentare debebit :
nec a facerdote illo tamdiu eft receffurus
quamdiu fabbata , ritufque ceteros atque fe-
ftivitates , quæ illi e vicino poffunt occur-
rere , incontaminatus videatur facerdotali
teftimonio tranfegiffe ; ne dum variis huc il-
lucque per loca curfibus promovetur , erro,
ris fui reperiat in quocunque latibulum . In
ipfis tamen diebus , in quibus eos quoliber
loco remorari contigerit converfationem
cum Chriftianis probatiffimis habituri funt :
qualiter cum illis & cibos fumere , & par-
ticipationes communionis Chriftianæ videan-
tur habere . Concurfum tamen in ipfis die-
bus , quos ritus fui more uti foliti funt , ad
Ecclefiam , ad Epifcopos vel facerdotes ha-
bebunt , qualiter eorum femper falutaribus
monitis inftruantur . Quod fi forte placito
rum innodatione fe effe afferant inligatos ,
vel cujuslibet inevitabilis neceffitudinis cauſ
fa conftrictos , quo illos non liceat diutine
immorari : tunc coram facerdote loci ipfius ,
ad quem accefferant ? relaxati , placiti fui
cautione promittant ubi occurrentes per
viam feftivitates vel fabbata ritus fui , fine
teftimonio facerdotali non tranfeant . Ipfe
quoque facerdos loci epiftolas manu fua fub-
fcriptas eifdem facerdotibus , per quos fe Ju
daus quifquis ille tranfiturum dixerit , de
ftinabit : ut evacuata omni fraudis fufpicio-
ne, tam ftantes , quam properantes eos di-
ftrictio religiofa coerceat . Si quem autem
corum aliter egiffe contigerit , tunc Epifco
po loci ipfius vel facerdoti , una cum judice
poteftas tribuatur centenis eos verberare fla-
gel-
 LEGIS WISIGOTHORUM LIB. XII.
gellis . Nec aliter eos ad propria redire per-
mittimus , nifi cum epiftolis Epifcoporum
vel facerdotum , in quorum territorium vifi
fuerint acceffiffe : in quibus tamen epiftolis
follicite dierum fumma notabitur : id eft ,
& quo die ad Epifcopum ipfius civitatis ac-
cefferint , & in quot diebus apud ipfum eos
remorari contigerit vel quo die de eo ad
propria reverfuri exierint ,
XXI. FLS. GLS. ERVIGIUS REX.
Qualiter concurfus Judæorum diebus inftitu-
tis ad Epifcopum fieri debeat .
Omnis Judæorum conventus , in quibuf-
cunque locis vel territoriis habitare viden-
cur , ad Epifcopum loci vel facerdotem , die-
bus fabbatorum , vel ceterarum feftivitatum ,
quas celebrare folent , concurrere & conve-
nire debebit nec in his & talibus diebus
conceffe fibi licentiæ vacatione ufuri funt :
fed quandiu excurfus dierum ipforum per
tranfeat , quorum de celebritate fufpiciones
verentur , alibi citra facerdotis fui conhiben-
tiam nullo modo movebuntur . Diebus
tamen fabbatorum concurfus eorum , & la-
vacro nitidus & perceptione benedictionis
devotus , ad Epifcopum vel facerdotem fem-
per eft perventurus . Sane in locis illis ubi
facerdotalis præfentia defuerit , concurfus eo-
rum omnibus vel converfatio , aut cum ju
dicibus , aut cum Chriftianis honeftiffimis
erit : qualiter fic eorum focietati inhæreant
ut audenter de eorum converfatione bonum
perquifiti teftimonium dicant . Mulieres fa-
ne Judæorum , conjuges fcilicet atque etiam
filiæ , in præmemoratis omnibus feftivis die-
bus , quibus errore proprio abutuntur , nec
ullius erroris nec perverfitatis reperiant lo-
cum . Id omni modo obfervabitur , ut viris
earum præfentibus provida in eis Epifcopo,
rum vel facerdotum ordinatio fiat : ut quem
admodum viri earum de præfentia ſe facer-
dotali non differunt , ita & ipfæ per excur-
fum omnium dierum ipforum , electione fa-
cerdotum atque Pontificum , cum quibus vel
qualibus honeftiffimis fœminis commorari de-
beant , ordinentur . Si quis autem huic præ-
ceptioni vifus fuerit evenire contrarius , pu-
blica decalvationę turpatus , centenorum fla-
gellorum erit fuppliciis feriendus . Id tantum
præcipue obfervandum eft , ne quorundam
facerdotum carnalium corda , dum vis libi-
dinis execrabili contaminatione exagitat , oc-
cafiones quaslibet inquirant , per quas libi-
dinis fuæ votum efficiant . Unde id arctiori
fanctione decernimus : ut fic omnis facerdos
hæc inftituta legum noftrarum in jam dictis
fœminis Hebræorum adimpleat , ut nullius
peculiaritatis locum cum eifdem mulieribus
habeat , per quod fe ordinare intendat , Quod
fi quemlibet facerdotum contigerit • ut ze.
lum , quo pro Chrifti nomine uti debet ,
frequenter ad libidinis fuæ fibimet occaſiones
Į AL coherentiam,
199
ufurpet : tunc facerdos ipfe ab hoc honore
depofitus , exilio erit perpetuo mancipandus .
XXII. FLS. GLS. ERVIGIUS REX.
Ut quicunque Judæum fecum obfequentem
babuerit , expetente Jacerdote eum
apud fe retinere non audeat .
Si quis laicorum quofcunque ex Judæis ,
virum fcilicet vel fœminam , fecum obfe
quentes habuerit , vel in patrocinio retinue-
rit & fublato ex eis Pontificum vel fa-
cerdotum privilegio , privata eos fibi pote-
ftate defenderit , neque eos ad Epifcopum
vel facerdotem diebus debitis inftruendos vel
judicandos remiferit : excommunicationis ab
eodem Epifcopo , cui id fecerit fententia
feriatur , & amiffis illis , quos vindicare ni-
titur trium librarum auri multatione pro
unoquoque dampnabitur , quæ partibus Prin-
cipis profuturæ manebunt .
XXIII. FLS. GLS. ERVIGIUS REX .
Ut cura omnis diftringendi Judæos folis
facerdotibus debeatur .
Horum omnium præceptorum multiplicem
curam & exercendam in perfidis difcipli
nam , illos noftra gloria ut impleant exhor
tatur , quibus id agendum divina auctorita-
te committitur . Ait enim fpiritus ille , cu-
jus orbem veritas implet : Stabunt Sacerdo-
tes in judiciis meis , judicabunt leges
meas , præcepta mea . Proinde de omni
facerdote hæc implenda decernimus , ita ut
nullum Judæorum pro ritu fuo patiatur ab
aliquo defendi , nullum tueri : fed exemptos
ab corum patrociniis , qui eorum favoribus
tueri videntur , in poteftatis fuæ curam re-
dactos , pro eorum falvatione , quid illis ca
tholice agendum forte conveniat , diligenter
inftituant . Atque in hoc illis erit follicitior
cura ,
ne in quibuslibet fupradictis capitulis
hæc inftitutio ferenitatis noftræ tepefcat .
XXIV, FLS, GLS. ERVIGIUS REX .
dotum vel judicum , qui
De dampnis facer
in Judais conftituta legum adim-
plere diftulerint ,
Confulendum eft pie facerdotibus Eccle-
fix Dei , ne pro delinquentis populi impu
nitate teneamur obnoxii . Quid enim pro-
deft fi non puniatur quifque fuo cum ta-
men poffit alieno puniri peccato ? Et ideo
ad horum talium , injuriam execrandam vim
præceptionis e fanctione decernimus ; ut fi
quisliber Pontificum aut cupiditate inle-
tus aut malignæ voluntatis incuria tepi-
dus , prædicta hæc , quæ juffa funt in ju-
dæis , decreta contempferit adimplere , fcili-
cer ut detecta vel nuntiata fibimet errata
perfidia , nulla videatur æquitatis cenfura
corrigere : & trium menfium excommunica-
rio-
 LEGIS WISIGOTHORUM
tionis fententiam perferat , & unam libram
auri de fuis rebus propriis fifco fociandam
amittat . Quod fi non habuerit unde com-
ponat , fex menfibus fub digna excommuni-
cationis cenfura perfiftat ; & infuper ad te-
piditatem illius zeli focordiæ corrigendam fit
cuilibet Epifcopo licitum , in quo zelus Dei
fuerit excitatus , vice illius Epifcopi talium
perfidorum errata corrigere , & hæc quæ ne-
glexerat emendare . Quod fi aliena ifta
fimulatione vel incuria, Epifcoporum , alter
in alterius correctione zelo excitante divini
tus non fuerit excitatus : tunc Principis præ.
ceptione & eorum arguetur facordia , & per
fidorum ulcifcentur errata . Hic etiam ordo
eodem modo & ordine 9 ficuti fuperius de
Epifcopis conftitutum eft , in ceteris quoque
religiofis eft obfervandus ; id eft in, presby
teris , diaconibus vel etiam clericis , quibus
horum infidelium Epifcopo fuo cura commiffa
eft . Judices tamen , qui eorundem Judæorum
crimina comperta vel nuntiata fibi legali
non dampnaverint ultione : tunc ficut de
Epifcopis conftitutum eft , unam libram au-
ri fifco compellendi funt folvere . Tunc ta-
men & facerdotes , & judices , vel fupradi-
Eti omnes > quibus regendi hæc cura com-
miffa eft , ab his dampnis erunt penitus alie-
ni , cum impeditos fe fuiffe , pro talium di-
frictione agere , probaverint .
. XXV.
Ne judices quidquam de perfidorum exceffi-
bus extra facerdotum conibentiam
judicare præfumant .
Judices omnes nihil de perfidorum excef-
fibus citra facerdotum conibentiam judica-
bunt , ne cupiditas fecularium fidem noftram
maculet acceptione munerum . Et tamen fi ,
ut adfolet , præfentia defuerit facerdotum ,
fola poteftate judicum diftringendi funt . Sa-
ne fi Epifcopo etiam de fede fua contige
rit , aut in vicino , aut longe forfitan pro-
gredi talem ex facerdotibus pro fui vice re-
linquat , qui una cum duce territoriì hæc in-
ftituta fine muneris acceptione perficiat .
XXVI . FLS . GLS. ERVIGIUS REX.
Ut Epifcopi tunc immunes babeantur a dam-
pnis , cum eorum presbyteri , ea quae ipfi
non correxerunt , ad eos non remiferint
corrigenda.
Presbyteri , diacones , feu cetera religiofi-
tas univerfa vel judices per univerfa loca
vel territoria conftituti : prout unufquifque
conventum Judæorum ad fe pertinere cogno-
verit fecundum totius inftructionis noftræ
decreta , eos conftringere & corrigere non
differant . Ea vero quae ab ipfis nequiverint
corrigi , ad agnitionem Principis atque Pon-
tificum emendanda redeant . Sicque fiet ut
conftituta dampna non ferat , fi fuis quifque
» Pith. proferat . a Al. quod fi akterna ,
LIB. XII.
Pontificibus innotefcat . Epifcopi quoque ipfi
tunc conftitutum non percipient dampnum ,
quando eis criminalia non fuerint per fubdi-
tos nuntiata
XXVII.
ata Principibus miferendi poteftate
De referv
in bis , qui converfi ad fidem
Chrifti veraciter fuerint .
Hanc facræ præceptionis multiplicem
diligentiam , quam ordinatis lineis fuperius
in toto differuit noftra ferenitas , ubicunque
fuperius offenforum culpas ita moderari de-
crevimus , ut exutos rebus fub ærumna exi-
lii religemus : hanc nobis vel fuccefforibus
noftris miferendi licentiam refervamus , ut fi
quandoque a laqueis diabolicis eripi conti-
gerit , & probabiliter in fanctam Trinitatem
crediderint : hoc quod illis facerdotes vel ju-
dices , in quorum territoriis degunt , teſti-
monium dixerint , atque opera eorum cum
veridico eorum teftimonio concordaverint ,
erit nobis noftrifque fuccefforibus in his æta
tibus & miferendi votum , & efficiendi pro-
pofitum : id eft , ut poftquam eorum præcef-
fio jurisjurandi ad teftimonium regia agni-
tionis claruerit licitum habeat principalis
pietas , & rebus eos iterum reveftire , & ab
exiliorum ergaftulis revocare . Jam vero fi
quis ex eis , poftquam fe profeffus fuerit Chri-
ftianum ad erroris proprii redierit vomi-
tum & quodcunque in eos repertum fue-
rit prævaricationis judicium , ita in eos fe-
cundum modum culpæ quam incurrerit , in-
revocabilis dictabitur dampnationis fenten-
tia , ut ad veniam ulterius nullatenus redeat :
fed five capitalis , five minoris culpæ fit pœ
na , fine ulla retractatione inremiffibili lege
fufcipiat ,
XXVIII. FLS. GLS. ERVIGIUS REX.
Us Epifcopi omnibus Judæis ad fe pertinen-
tibus libellum bunc de fuis editum erro-
ribus tradant : & ut profeffiones eorum
vel conditiones in fcriniis Ecclefiæ con-
dant.
Solet interdum latebrofæ mentis perverfitas
ignorantiæ opponere angulum , in eo quod
fe fimulat ignorare præceptum : ut eo quo-
dammodo fe excufabilem a pœna pronuntiet ,
quo fe novelle fanétionis ordinem defendat
penitus ignoraffe . Et ideo ad hujus excufa-
tionis depellendam malitiam , id Epifcopis
omnibus vel facerdotibus tenendum forte præ-
cipimus : ut unufquifque conventum ad fe per-
tinentem Judæorum , de his in fe vifionibus ,
quæ in eorum perfidiam nuper edidimus , in-
ftruat , & libellum hunc aperiat , qui & ma-
nifefte illis in conventu relegatur Ecclefiæ ,
& quem femper fecum pro teftimonio inftru-
tionis reportent . Jam vero poftquam illis
publice in ecclefia fuerit lectus ifte liber vel
traditus : fi quis eorum poftea aur fe defuiffe
cum
3 Al. bane fane praceptionem . 4 quandocunque .
 LEGIS WISIGOTHORUM
cum legeretur contendat , aut ignoraffe fe quæ
inibi præcepta funt aftruat , in nulla fe un-
quam is poterit excufatione defendere : fed
in quocunque fuerit poftea quifquis ille præ-
varicator inventus , in nullo erit legum ifta-
rum ſententiam evafurus . Nam & illud ne-
ceffarium huic legi adjicimus , ut omnium
LECTÆ SUNT LEGES SUPRASCRIPTÆ OMNIBUS JUDÆIS IN ECCLESIA SANCtæ Mariæ
TOLETO , SUB DIE VI . KALEND. FEBRUAR . ANNO FELICITER PRIMO
REGNI GLORIOSISSIMI DOMINI NOSTRI ERVIGII REGIS .
APPENDIX
TITULUS III . LIBRI
QUI DEEST IN VULGATO CODICE LATINO .
De los denofios , e de las palaoras
odiofas .
I. I dalgun ome dize a otro por enfa-
no , podrido de la cabeça , o de la
S cerviz , e aquel a quien lo dize non
lo fuere , el que lo denofto reciba cinquen
ta açores antel juyz .
II. Si dalgun ome diz a otro tinoſo 9 O
gotrofo ,
e aquel a quien lo dize non lo
es , reciba ciento e cinquenta acotes antel
juyz el que lo denofto .
III. Si dalgun ome diz a otro vifgo , o
topofo , o deslaidado : e aquel a quien lo
dize non lo fuere el que lo denofto reci-
ba treynta açotes antel juyz .
IV. Si algun ome diz a otro que es cir-
cuncifo , o finalado , e non lo fur , el que
lo denofto recibą ciento y cinquenta açotes
antel juyz .
V. Quien llama a otro corcobado , e non
( 1 ) Antel juyz . ) Huc recolenda eft lex
Fori Ovetenfis hifce verbis defcripta : Si batal-
lar vecio con vecio ? e el uno denoftar al otro
por ano deftos quatro denoßtos , Fodidentulo , Sier-
vo , Ciagulo , Traydor , fi le firier una vez con
lo que tuvier en mano , que non ſe baxo por pren-
der alguna cofa , e non vaya a su casa por ar-
mas 1 con quel fiera , logrelo fin calona c. E
por eftos quatro denaftos , por qualquier que il
diga , e non lo inviar ferir una vez , aquel que
el denofo poftea lo quifier venir a dereto , por
foro de la vila parefe en confello , e diga , lo
que dixe dixelo contro el con mal talentro • e
non por tal que verdat fia , e menti por efta vo-
ca , e faque el dedo per los dientes e por eftos
otro denaftos , non trava el dedo por la boca , mas
planamientre le defmientra . Hæc Villadiego at-
tulit Commentario in hunc locum ; quæ quam-
quam fequiore ævo exarata , morem tamen fa-
piunt antiquiorem , & non videntur inutilia
dignofcendis inftitutis in Hifpania hac in re
LIB. XII. 201
profeffionum atque conditionum fcript uras ,
quas quifquis ille Judæus facerdoti fuo amo-
do obtulerit , follicita diligentia unufquifque
facerdos eas ipfas profeffionum fcripturas in
archivis fuæ Ecclefiæ recondat , qualiter pro
eorum perfidorum teftimonio ftudiofius con-
fervatæ perſiſtant .
PRIM A.
XII . IN HISPANICO ,
lo es , el que lo denofto reciba ciento e cin-
quenta açotes antel juyz .
VI. Quien xama a otro farracin , e aquel
que lo diz non lo provar , reciba ciento y
cinquenta açotes antel juyz . ( 1 )
VII. Si algun ome tiene lança , o otra
arma en fu mano mientre que efte que
tiene la arma non lo vee , otro ome cae
fobre ella fin voluntat daquel que la tiene
fi fe podier purgar por fo facramento , que
non fu por fo grado , el ferido fe torne a
fu culpa .
VIII. Si dalgun tira por el pe a otro
ome libre fin derecho , o por los cabellos ,
fi non parar ninguna final de xaga , por ca
da un deftos tuertos de fufo dichos , el que
lo fizo peche cinco foldos al que recibio el
torto : è fi non ovier onde los pague , re-
ciba cincuenta açotes antel juyz .
Aqui fe finez el libro Julgo ( 2 ) del
Rey de las leys .
quondam vigentibus . Cæterum aliquid fimi-
le legitur juris fuiffe inter veteres Sveones ,
& Gothas , quod tamen mediis ævis inductum
cenfetur . Inter opprobrii poenas recolebatur
recantatio , hoc eft , confeffio mendacii in jus
dicio , cum reus manu os fuum percuteret
& linquæ temeritatem caftigaret . V. Vilkinf
not. ad Legem Anglofaxonicam XI. Hlotarii ,
& Eadrici .
( 2 ) El libro Julgo . ) Codex Gothicæ legis ,
Forus Judicum , vel Liber Fori Judicum dictus ,
olim Liber Judicum fimpliciter appellabatur ,
ut ex hoc loco innotefcit , cui confonant &
quæ habet Cangius in Gloffario V. LibriJudi-
cum . Dictus fubinde fuit Forus Judicum , Hi-
fpanice Fuero Juzgo ; qua voce Lex feu Le-
gum collectio indigitari confuevit , uti collige-
re eft ex Michaele del Molino in Repert. For.
Aragon. Fori Aragonum dicuntur leges , quia
legum difpofitionem fororum vocabulum compre-
bendit .
JO.
 202 LEGIS WISIGOTHORUM APPENDICES .

JOHANNIS PAPÆ VIII.

CONSTITUTIO

DE COMPOSITIONE SACRILEGII,

Edita coram Hludovico Rege & Epifcopis LIII. in Concilio

Tricaffino , & eorum auctoritate juncta Gothica legi ,

Ohannes Epifcopus fervus fervorum Dei omnibus Epifcopis per Narbonenfem atque
Hifpanicas provincias confiftentibus , Abbatibus , Presbyteris , cunétifque fimul ordi-
nibus divino minifterio mancipatis , necnon Comitibus Vicecomitibus , Vicariis ,
J
Centenariis , Judicibus , & omnibus in poteftatibus conftitutis in Hifpania & Go
thia ( 1 ) provinciis degentibus , omnique populo occidentali catholico , falutem & apofto
licam benedictionem . Auctore omnipotente Deo mediante incarnationis Domini noftri
Jefu Chrifti anno DCCCLXXVIII . Indictione XI. xv. Kalendas Septembris , Domno videli
cet Hludouvico fereniffimo regnante anno primo , actum eft a nobis apud urbem Trecas
pro ftatu fanctæ Dei Ecclefiæ fynodale Concilium : ubi fedentibus nobis in corona , venit
ante præfentiam noftram filius nofter Sigebodus primæ fedis Narbonenfis Epifcopus cum
fuis fuffraganeis Epifcopis , & detulit nobis librum Gothicæ legis , ubi nihil habebatur de
facrilegiis , & in eifdem legibus fcriptum erat ut caufæ quas illæ leges non habent. non
audirentur a judicibus illius patriæ atque ita jus fanctæ Ecclefiæ fuffocabatur ab incolis
Galliæ & Hifpaniæ provinciis . Unde noftra ferenitas cum præfcriptis Epifcopis , infpectis
legibus Romanis , ubi habebatur de facrilegiis , invenimus ibi a Juftiniano Imperatore le-
gem compofitionis facrilegii conftitutam , fcilicet in quinque libras auri optimi . Sed nos
leniorem legem præcipimus effe tenendam , quæ a Karolo eft conftituta pio Principe de
compofitione facrilegii , videlicet in triginta libras examinati argenti , id eft , fexcentorum
folidorum argenti puriffimi . Ideoque quifquis inventus fuerit ( 2 ) reus facrilegii , iftam

leviorem compofitionem emendet ipfis Epifcopis vel Abbatibus five perfonis , ad quos fa
crilegii querimonia jufte pertinuerit . Et fi ipfe reus facrilegii facere noluerit , tamdiu ex-
communicationi fubjaceat ufquequo prædictam compofitionem fexcentorum folidorum per-
folvat . Et fi in hac obftinatione mortuus fuerit , corpus ejus cum pfalmis & hymnis non
deferatur ad fepulturam . Et præcipimus ut in fine codicis legis mundana fcribatur hæc
lex ( 3 ) .

(1 ) In Hifpania & Gothia provinciis . ) Ba- mine venire tantum videtur modica Hifpania
luzius in nota ad librum VI. Capitular. c. pars ufque ad Rubricatum , quæ in Francorum
CCCLXVI . eos , qui fub nomine Gothorum ditione fita erat .
& Hifpanorum veniebant , unam eandemque (2 ) Quifquis inventus fuerit c. ) Confule
regionem incoluiffe ratus e ; eam fcilicet Ivonem p. 3. c. 98. , & Gratianum c. 17. 9.4.
Hifpaniæ partem , quæ nunc Catalonia dicitur , c. 21. , apud quem hæc quoad fenfum haben-
ufque ad fluvium Rubricatum , qui regni Fran- tur , & variæ quoque facrilegii ſpecies recen-
cici limes fuit . Gothi igitur , fubdit ipfe eru fentur .
ditiffimus fcriptar , in ea Hifpania parte babi- (3 ) Scribatur bac lex . ) Neque in vulgata
tantes ii erant , qui fupererant ex regno Gotho Codice Wifigothorum Latino , neque in Hifpa
rum. Hifpani vero ii erant , qui ex ea Hifpa- nico hanc legem reperi fcriptam . Attamen
Hifpanico
nia parte orti erant , quam Saraceni tenebant , ipfa , prout faltem juris civilis vim obtinue
fe in Regnum Francorum contulerant , ut fe rat
ut ſe non affeciffe videtur , nifi eam Gothici
Saracenorum jugo fubtraherent . Hæc docti viri quondam regni partem , quæ regebatur fceptro
fententia non videtur amplectenda , cum in Francorum ; & Hifpanicus Codex in aliis Hi-
hac Papa Johannis Conftitutione Hifpania & fpaniæ partibus exaratus cenferi facillime poteft .
Gothia tanquam diftincta Provincia liquido fpe- Idem forte cogitandum & de Codice Latino .
atentur .Gothia nomine facile intelligitur pars Sed de hoc rectius , exactiufque fentient , qui-
illa meridionalis Gallia , quæ olim Gothis , poft- bus veteres ejufce generis codices præ manibus
modum Francis paruit , ubi ex more gentis effe poffunt ,
Gothica lex adbuc vigebat . Hiſpaniæ vero no

A P.
 LEGIS WISIGOTHORUM APPENDICES .
203

APPENDIX SECUNDA.

PRÆCEPTUM

KAROLI MAGNI

Pro Hifpanis , qui in ejus Regnum confugerant .

Hoc eft præceptum conceffionis , atque donationis , quam fecit

Karolus Imperator profugis Hifpanis .

N nomine Patris , & Filii , & Spiritus Sancti , Karolus fereniffimus Auguftus , a Deo
coronatus , magnus , pacificus Imperator , Romanum gubernans Imperium , qui &
per mifericordiam Dei Rex Francorum & Longobardorum , Beranæ Gaufcelino
I
Gifclafredo , Odiloni , Ermengario , Ademaro , Laibulfo , & Erlino Comitibus . No-
tum fit vobis , quia ifti Hifpani de veftra minifteria Martinus Presbyter , Johannes ,
Quintila , Calapodius , Afinarius , Egila , Stephanus , Rebellis , Ofilo , Atila , Fredemi-
rus , Amabilis , Chriftianus , Elpericus , Homodei , Jacentus , Éfperandei , item Stepha-
nus , Zoleiman , Marchatellus , Theodaldus , Paraparius , Gomis , Caftellanus , Ardaricus ,
Wafco Wigifus , Witericus , Ranoidus , Suniefredus , Amancio , Gazerellus , Langobardus ,
Zate milites , Odefindus Walda , Roncariolus Mauro Pafcales , Simplicio , Gabinius ,
Solomo Presbyter , nos venientes fuggefferunt , quod multas loppreffiones fuftineant de
parte veftra & juniorum veftrorum . Et dixerunt , quod aliqui pagenfes fifcum noftrum
fibi alter alterius teftificant ad corum proprietatem , & eos exinde expellant contra jufti-
tiam , & tollant noftram veftituram , quam per triginta annos feu amplius veftiti fuimus,
& ipfi per noftrum donitum de eremo per noftram datam licentiam retraxerunt . Dicunt
etiam , quod aliquas villas , quas ipfi laboraverunt , laboratas illis eis abſtractas habeatis
& beboranias ( 1) illis fuperponatis & fajones , qui per forcia fuper eos exactant . Quam-
obrem juffimus Johanne Archiepifcopo Miffo noftro , ut ad dilectnm filium noftrum Lu
dovicum Regem veniret , & hanc cauffam ei per ordinem recitaret . Et mandavimus il-
li ut tempore opportuno illuc veniens & vos in ejus præfentiam venientes , ordinare
faciat , quomodo aut qualiter ipfi Hifpani vivere debeant . Propterea has litteras fieri
præcepimus , atque demandamus , ut neque vos , neque juniores veftri memoratos Hifpanos
noftros , qui ad noftram fiduciam de Hifpania venientes , per noftram datam licentiam ere,
ma loca fibi ad laboricandum propriferunt , & laboratas habere videntur , nullum cenfum
fuperponere præfumatis , neque ad proprium facere permittatis ; fed quoad ufque illi fide-
les nobis aut filiis noftris fuerint , quod per triginta annos habuerunt per aprifionem ( 2
quieti poffideant & illi & pofteritas eorum , & vos confervare debeatis . Et quicquid con
tra juftitiam eis vos aut juniores veftri factum habetis , aut fi aliquid eis injufte abftuliftis ,
omnia in loco reftituere faciatis , ficuti gratiam Dei & noftram vultis habere propitiam ,
Et ut certius credatis , de anulo noftro fubter figillari juffimus . Guidbertus Diaconus ad
vicem Ercanbaldi recognovit .
Data IV. Nonas Aprilis anno Chrifto propitio Imperii noftri XII. Regni vero in Fran-
cia XLIV. atque XXXVIII . in Italia , Indictione quinta ( 3 ) .
Actum Aquifgrani palatio regio in Dei nomine fideliter . Amen ,

( 1 ) Beboranias . ) Præftationis fpeciem intel-
ligit Cangius . Sed potius vox Latino-Gothica
eft defignans angariarum , & coactionis genus ,
præcipue ad onera folvenda , feu ad opera præ-
Randa . Weibel , webel , Wachtero fcribente in
Gloffar. h. v. ef vox caftrenfis , a Gothis , ut vide
tur,relida ab anguftando feu coanguftando . Hinc
Weibel videtur effe angariator , & nomen ducere
ab officio cogendi . Verbum , quod exponimus ,
quamquam corruptum ( quod cæteroquin haud
raro contingit ) hac fignificatione acceptum con-
venit certe quam maxime fenfui hujus loci .
(2 ) Per aprifionem . ) Non defunt eruditi , qui
cenfeant , ita appellata fuiffe novalia , feu arva
primum profciffa , quafi apertiones . Quorum
fententia favet antiqua vox Italica iifdem fer-
me litteris exarata : aprizione . Cangius tamen
ratus eft , agros Gothis conceffos Aprifiones dis
&tos fuiffe , tanquam adportiones , hoc eft in por
tionem datos . Cangio favens Wachterus V.
Brutz , divifio , hæc fcribit inter cætera : Inde
Anglofaxonibusbus Brytnere , diftributor . Atque
binc jam patet , cur brut " vel brutz Septem
trionalibus fit diftributio bryta , dividere .
Opere pretium erat , boc fufius profequi quia
aprifiones in tabulis Caroli M. , Ludovici Pii ,
Caroli Calvi memorate , nihil aliud denotare
videntur , quam diftributiones agrorum co fine
ex eremis factas , ut quilibet portionem fuam a
Principe conceffam ad cultum traduceret . Rem
ipfam vidit Cangius , fed ignarus caufarum , quæ
bunc præcife fenfum exigunt .
( 3 ) Indictione quinta . ) Epocha refertur ad
annum DCCCXIÍ.
PRE-
 204 LEGIS WISIGOTHORUM APPENDICES .

PRÆCEPTUM

LUDOVICI PII

Pro Hifpanis , qui in regno Francorum manebant .

Hoc eft præceptum remiffionis , five conceffionis , quod fecit Ludovicus

Imperator Hifpanis qui ad fe perfugerant .

N nomine Domini Dei , & Salvatoris noftri Jefu Chrifti . Hludouvicus divina ordi-
nante providentia Imperator Auguftus omnibus fidelibus fanctæ Dei Ecclefiæ ac no-
I ftris præfentibus fcilicet & futuris in partibus Aquitaniæ , Septimaniæ , Provinciæ , &
Hifpaniæ confiftentibus . Sicut nullius veftrum notitiam effugiffe putamus qualiter ali
qui homines propter iniquam oppreffionem & crudeliffimum jugum , quod eorum cervi
cibus inimiciffima Chriftianitati gens Sarracenorum impofuit , relictis propriis habitatio-
nibus & facultatibus , quæ ad eos hæreditario jure pertinebant , de partibus Hifpaniæ ad
nos confugerunt , & in Septimania , atque in ea portione Hifpaniæ , quæ a noftris Mar-
chionibus in folitudinem redacta fuit ( 1 ) , ſeſe ad habitandum contulerunt , & a Sarra-
cenorum poteftate fe fubtrahentes , noftro dominio libera & prompta voluntate fe fubdi-
derunt ; ita ad omnium veftrum notitiam pervenire volumus quod eofdem homines fub
protectione & defenfione noftra receptos in libertate confervare decrevimus .

I. nire juffus , ad Comitis fui mallum omnimo-

dis venire non recufent . Ceteras vero mi.
O videlicet modo ut ficut ceteri libe- nores cauffas more fuo , ficut hactenus fecif-
E ri homines cum Comite fuo in exer- fe nofcuntur inter fe mutuo definire non

citum pergant , & in marcha noftra juxta prohibeantur .

rationabilem ejufdem Comitis ordinationem
atque admonitionem explorationes & excu-
bias , quod ufitato vocabulo wactas dicunt
facere non negligant , & Miffis noftris aut
filii noftri , quos pro rerum opportunitate
illas in partes miferimus aut legatis qui
de partibus Hifpaniæ ad nos tranfiniffi fue-
rint , paratas faciant & ad fubvectionem
eorum veredos donent . Alius vero cenfus
ab eis neque a Comite neque a junioribus
& minifterialibus ejus exigatur .
Ita
Ipfi vero pro majoribus cauffis , ficut funt
homicidia , raptus , incendia , deprædationes ,
membrorum amputationes , furta latroci
nia , alienarum rerum invafiones , & unde-
cunque a vicino fuo aut criminaliter aut ci-
viliter fuerit accufatus , & ad placitum ve-
III.
Et fi quifpiam eorum in partem quam ille
ad habitandum fibi occupaverat , alios ho
mines undecunque venientes adtraxerit , &
fecum in portione fua , quam adprifionem
vocant , habitare fecerit , utatur illorum fer-
vitio abfque alicujus contradictione vel im-
pedimento , & liceat illi eos diftringere ad
juftitias faciendas quales ipfi inter fe defini-
re poffunt . Cetera vero judicia , ideft , cri-
minales actiones > ad examen Comitis re-
ferventur .
IV.
Et fi aliquis ex his hominibus qui ab eo-
rum aliquo adtractus eft & in fua portione
conlocatus , locum reliquerit , locas tamen qui
relictus eft a dominio illius qui eum prius
tenebat non ręcedat .
V.

( 1 ) In folitudinem redacta fuit . ) Antiquis circumfeptos Imperii limites munivit . Reor , id

ignotum non fuit regiones limitrophas commu-
nire , etiam locis in folitudinem redactis . De
Germanis Cæfar hæc habet B. G. lib. VI. c. 6.
Civitatibus maxima laus eft , quam latiffimas cir-
cum fe vaftatis finibus folitudines babere . Hoc
proprium virtutis exiftimant , expulfos agris fini-
timos cedere , neque quemquam prope fe audere
confiftere : fimul boc tutiores fe fore arbitrantur ,
repentine incurfionis timore fublato . Hic quoque
fpectare videntur , quæ Herodianus lib . II . cap.
11. fcribit de Augufto : Fluviorum magnitudi-
ne , atquefolarum , montibufque afperrimis , DE-
SERTISQUE LOCIS , ATQUE IMPERVIIS ,
falutare fuiffe remedium adverfus præfertim
repentinos incurfus gentium finitimarum , at-
que hac de caufa portionem Hifpaniæ , quæ
Francico fuberat regno , a Marchionibus , qui
fcilicet marchiæ , finibufque regundis præficie
bantur , in erema loca , atque in folitudines
redactam fuiffe , quam fubinde Francorum Re
ges Hifpanis , qui e Saracenorum jugo evade-
bant , ad iterum excolendam conceffere , cum
onere proficifcendi in hoftem , & in marcha ipfa
explorationes , & excubias , quatenus opus ef
fet , peragendi ; prout ex capitulo primo hu
jus præcepti colligere eft .
 LEGIS WISIGOTHORUM
V.
Quod fi illi propter lenitatem & manfue-
tudinem Comitis fui eidem Comiti honoris
& obfequii gratia quippiam de rebus fuis ex-
hibuerint , non hoc eis pro tributo vel cen-
fu aliquo computetur , aut Comes ille vel
fucceffores ejus hoc in confuetudinem præ-
fumant , neque eos fibi vel hominibus fuis
aut manfionaticos parare , aut veredos da-
re , aut ullum cenfum vel tributum aut ob-
fequium , præter id quod jam fuperius com-
prehenfum eft , præftare cogat . Sed liceat
tam iftis Hifpanis , qui præfenti tempore in
prædictis locis refident , quam his , qui ad-
huc ad noftram fidem de iniquorum potefta-
te fugiendo confluxerint , & in defertis at-
que in incultis locis per noftram vel Comi-
tis noftri licentiam confedentes ædificia fe-
cerint , & agros incoluerint , juxta fupradi-
Яum modum fub noftra defenfione atque
protectione in libertate refidere , & nobis
ea, quæ fuperius diximus , tam cum Comi-
te fuo , quam cum Miffis ejus , pro tempo-
rum opportunitate alacriter atque fideliter
exhibere .
VI.
Noverint tamen iidem Hifpani fibi licen
Hanc quippe conftitutionem , ut per diuturna tempora a fidelibus fanctæ Dei Ecclefiæ
& noftris & verius credatur & diligentius confervetur manu propria fubfcripfimus , &
anuli noftri impreffione fignari juffimus .
Signum Domni Hludouvici fereniffimi Imperatoris .
Durandus Diaconus ad vicem Helifachar recognovit .
Datum Kalendas Januarias ( 1 ) anno Chrifto propitio primo imperii
vici piiffimi Augufti , Indictione VIII. ( 2 )
Actum Aquifgrani palatio regio in Dei nomine feliciter . Amen .
( 1 ) Datum Kalendas Januarias . ) Extat in
chartulario Archiepifcopi Narbonenfis præceptum
Ludovici Pii eodem die datum in gratiam cu
jufdam hominis nomine Joannis , qui Aquifgra
num ad Imperatorem venerat pro confirmatione
aprifionis fue . Hinc vero colligi poteft , illum ab
Hifpanis in regno Francorum commorantibus mif-
Jum ad Principem , ut communem omnium cau-
Jam ageret , fuam privatam non omififfe . Ita Ba-
luzius , qui etiam præceptum ipfum in gra
tiam præfati Joannis publici juris fecit inter
acta vetera , quæ in appendice Capitularium
inferuit , fub numero xxv.
(2 ) Anno Chrifto propitio primo ... Indictio-
# VIII. Epocha ex Indictione refertur ad an
Tom. I.
APPENDICES : 205
tiam a nobis effe conceffam ut fe in vafla-
ticum Comitibus noftris more folito com-
mendent . Et fi beneficium aliquod quifquam
eorum ab eo cui fe commendavit fuerit con-
fecutus , fciat fe de illo tale obfequium fe-
niori fuo exhibere debere quale noftrates
homines de fimili beneficio fenioribus fuis
exhibere folent .
VII.
Idcirco has noftræ auctoritatis litteras eis
dare decrevimus , per quas decernimus atque
jubemus ut hæc noftræ liberalitatis & man-
fuetudinis conftitutio erga illos tenore per-
petuo ab omnibus fidelibus fanctæ Dei Ec-
clefiæ & noftris inviolabiliter confervetur .
Cujus conftitutionis in unaquaque civitate ,
ubi prædicti Hifpani habitare nofcuntur , tres
defcriptiones effe volumus , unam quam Epi-
fcopus ipfius civitatis habeat & alteram
quam Comes , & tertiam ipfi Hifpani qui
in eodem loco converfantur . Exemplar ve-
ro earum in archivo palatii noftri cenfuimus
reponendum ; ut ex iliius infpe&
tione , fi quan-
do , ut fieri folet , aut ipfi fe reclamaverint ,
aut Comes vel quislibet alter contra eos cauf-
ſam habuerit , definitio litis fieri poffit .
Domni Hludou
num DCCCXV. Igitur ufque ab initio in ipfis
Imperialibus diplomatibus numeratus eft annus
primus Imperii Ludovici Pii , aufpicata epo-
cha , non ab anno DCCCXIII. menfe Augu-
fto , quo vivente adhuc Augufto patre Carolo
M. capeffiverat Imperiale diadema , fed ab
ipfius Caroli obitų , qui die XXVIII. Januaril
anni DCCCXIV. e vivis excefferat . Quars
merito hinc ordinaria hujufce Imperatoris epo-
cha deduci confuevit ut Muratorius quoque
notavit in Annalibus Italiæ ad præfatum an-
num DCCCXIV. Quamquam , ut ipfe vir do-
&
tiffimus animadvertit , non defuerint , qui au-
fpicati fint epocham Imperii Ludovici ab an-
no DCCCXIIL
PRÆ-
S
 206 LEGIS WISIGOTHORUM APPENDICES .

PRÆCEPTUM ALTERUM

LUDOVICI PII

Pro Hifpanis , qui in regno Francorum manebant .

Hoc eft Præceptum conceffionis , quod fecit Ludovicus Imperator

Hifpanis ,
" qui ad fe perfugerant .

N nomine Domini Dei , & Salvatoris noftri Jefu Chrifti . Hludouvicus divina ordi-
nante providentia Imperator Auguftus . Notum fit omnibus fidelibus fanctæ Dei Ec
I clefiæ & noftris tam præfentibus quam &futuris , feu etiam fuccefforibus noftris , quia
poftquam Hifpani , qui de poteftate Sarracenorum fe fubtraxerunt , & ad noftram feu ge-
nitoris noftri fidem fe contulerunt , & præceptum auctoritatis noftræ , qualiter in regno
noftro cum fuis Comitibus converfari & noftrum fervitium peragere deberent , ſcribere &
eis dare juffimus , querimoniam aliqui ex ipfis Hifpanis noftris auribus detulerunt duo ca-
pitula continentem ; quorum unum eft quod quando iidem Hiſpani in noſtrum regnum
venerunt , & locum defertum , quem ad habitandum occupaverunt , per præceptum Do-
mini & genitoris noftri ac noftrum fibi ac fuccefforibus fuis ad poffidendum adepti funt ,
hi qui inter eos majores & potentiores erant ad palatium venientes , ipfi præcepta rega
lia fufceperunt , quibus fufceptis , eos qui inter illos minores & infirmiores erant, loca ta-
men fua bene excoluiffe videbantur , per illorum præceptorum auctoritatem aut penitus
ab eifdem locis depellere , aut fibi ad fervitium fubjicere conati funt ; alterum eft , quod
fimili modo de Hifpania venientes , & ad Comites five vaffos noftros , vel etiam ad vaf-
fos Comitum fe commendaverunt , & ad habitandum atque excolendum deferta loca ac-
ceperunt ; quæ ubi ab eis exculta funt , ex quibuslibet occafionibus eos inde expellere , &
ad opus proprium retinere , aut aliis propter præmium dare voluerunt . Quorum neutrum
juftum aut rationabile nobis effe videtur . Et ideo per hanc noftræ præceptionis auctori
tatem decernimus atque jubemus , ut hi qui vel noftrum vel Domini & genitoris noftri
præceptum accipere meruerunt , hoc quod ipfi cum fuis hominibus de deferto excoluerunt
per noftram conceffionem habeant . Ceteri vero qui fimul cum eis venerunt & loca de-
ferta occupaverunt , quicquid de inculto excoluerunt , abfque ullius inquietudine poffi-
deant tam ipfi quam illorum pofteritas , ita duntaxat ut fervitium noftrum cum illo qui
ipfum præceptum accepit pro modo poffeffionis quam tenet facere debeat , Hi vero qui
poftea venerunt , & fe aut Comitibus aut vaffis noftris aut paribus fuis fe commendave-
runt , & ab eis terras ad habitandum acceperunt , fub quali convenientia atque conditio-
ne acceperunt , tali eas in futurum & ipfi poffideant & fuæ pofteritati derelinquant . Hoc
noftræ auctoritatis decretum non folum erga præteritos & præfentes , verum etiam erga
futuros , qui adhuc ex illis partibus ad noftram fidem venturi funt , confervandum ftatui-
mus , de hac conftitutione noftra feptem præcepta uno tempore confcribere juffimus ; quo-
rum unum in Narbona ( 1 ) , alterum in Carcaffona , tertium in Rofeiliona , quartum in
Empuriis , quintum in Barchinona , fextum in Gerunda , feptimum in Biterris haberi præ-
cepimus , & exemplar eorum in archivo palatii noftri , ut prædicti Hifpani ab illis feptem
exemplaria accipere & habere poffint , & per exemplar quod in palatio retinemus , fi rur
fum querela nobis delata fuerit , facilius poffit definiri . Et ut hæc noftræ auctoritatis con-
ftitutio firmiorem obtineat vigorem , & à fidelibus fanctæ Dei Ecclefiæ plenius per tem-
pora confervetur , manu propria fubter firmavimus , & anuli noftri impreffione fignari juf
fimus .
Signum Domni Hludouvici Sereniffimi Imperatoris .
Arnaldus ad vicem Helifachar recognovit .

Data IV. Id. Februarii anno Chrifto propitio tertio imperii Domini Hludouvici piiffi-
mi Augufti , Indictione IX. ( 2 )
Actum Aquifgrani palatio regio in Dei nomine feliciter . Amen ,

(! ) Unum in Narbona &c. ) In fuperiore Lu-
dovici Pii præcepta fancitur , ut conflitutionis
fuæ in gratiam Hifpanorum latæ exemplaria
affervanda fint in unaquaque civitate , ulipræ-
diği Hiſpani babitare nofcuntur . Hic autem ci-
vitates enumerantur , in quibus conftitutionis
exemplar fervari præcipitur . Facile inde colli-
gimus , quibus in territoriis , fen tractubus af
fignata forent a Francis Regibus loca Hifpa
nis , qui a Saracenis evaferant , atque in eo-
rum ditionem fele receperant .
(2 ) Indi&ione IX. ) Anno videlicet DCCC-
XVI. Hoc anno IV. Id. Febr. cœptus erat an-
nus III. Imperii Ludovici Pii , ducta Epocha
a die XXVIII . Jan. an. DCCCXIV. , ut in no
ta ad fuperius Præceptum dictum eft .
K A-
 LEGIS WISIGOTHORUM APPENDICES . 207

KAROLI CALVI

PRÆCEPTUM CONFIRMATIONIS ( 1)

Pro Hifpanis , qui in ejus Regno morabantur ,

Datum apud Tolofam in monafterio Sancti Saturnini ? anno Chrifti

DCCCXLIV , regni autem ejufdem Karoli Regis quarto .

N nomine fanctæ & individuæ Trinitatis . Karolus gratia Dei Rex . Si enim ea quæ
tæ Dei Ecclefiæ imperialibus edictis funt conftituta , magnificentiæ
ob utilitatem fan&

gni a Deo nobis collati ftabilitatem id ipfum adtinere non dubitamus , quin etiam ad ca-
peffendam æternæ felicitatis beatitudinem profuturum nobis liquido credimus , Itaque no-
tum fit omnium fanctæ Dei Ecclefiæ fidelium atque noftrorum , præfentium fcilicet & fu-
turorum , partibus Aquitaniæ , Septimaniæ , five Hifpaniæ confiftentium magnitudini , quia
progenitorum noftrorum , magnorum fiquidem orthodoxorumque Imperatorum , avi vide-
licet noftri Karoli , feu genitoris noftri Augufti Hludouvici , auctoritatem imirantes , Go-
thos five Hifpanos intra Barchinonam famofi nominis civitatem vel Terracium caftel-
lum ( 2 ) cohabitantes , fimul cum his omnibus qui infra eundem comitatum Barchino-
næ ( 3 ) Hifpani extra civitatem quoque confiftunt , quorum progenitores crudeliffimum
jugum inimiciffimæ Chriftiani nominis gentis Sarracenorum evitantes , ad eos fecere con-
fugium , & eandem civitatem illorum magnipotentiæ libenter condonarunt feu tradide-
runt , & ab eorundem Sarracenorum poteftate fe fubtrahentes , eorum noftræque demum
libera & prompta voluntate fe fubjecerunt , complacuit manfuetudini noftræ fub immuni-
tatis tuitione defenfionifque munimine benigne fufcipere ac retinere & cohabitationem

feu neceffitatibus eorum opportunum auxilium , ficut & ab illis progenitoribus eorum &
ipfis conftat per imperialium apicum fan&tionem conceffum , clementer conferre : quatenus
& noftra regalis confervatio conftructa , atque innovatio in eorum bene geftis operibus
exaltationi Ecclefiæ pretiofo Chrifti fanguine redemptæ & miniftret augmentum , & ani-

mabus eorum ac noftræ proficiat femper in emolumentum .

CA P. I. & Miffis noftris , quos pro rerum opportu

Gitur , ficut dictum eft , ad omnium ve-
I ftrum notitiam pervenire volumus quia
eofdem homines fub protectione & defenfio-
ne noftra denuo receptos , ficut in unitate
fidei , fic etiam in unanimitate pacis & di-
lectionis confervare decrevimus , eo videlicet
modo ut ficut ceteri franci homines cum
Comite fuo in exercitum pergant , & in
marcha noftra juxta rationabilem ejufdem
Comitis ordinationem atque admonitionem
explorationes & excubias , quod ufitato vo-
cabulo wactas dicunt , facere non neglegant ,
Tom. IV.
nitate illas in partes miferimus , aut Lega-
tis qui de partibus Hifpaniæ ad nos tranf-
miffi fuerint , paratas faciant , & ad fubve-
&
tionem eorum veredos donent , ipfi videli-
cet & illi quorum progenitoribus , tempori-
bus avi noftri Karoli , idipfum facere infti-
tutum fuit . Si autem hi qui veredos acce-
perint , reddere eos neglexerint , & eorum
interveniente neglegentia perditi, feu mortui
fuerint , fecundum legem Francorum eis quo-
rum fuerunt fine dilatione reftituantur vel
reftaurentur .
S 2 II.

( 1 ) Karoli Calvi Præceptum confirmationis
&c. Ad hoc præceptum fic fcribit in notis Cl.
Baluzius : Editum fuit a Francifco Didaco in Hi-
foria Comitum Barcinonenfium Lib. II. cap. 4. ex
chartulario Ecclefie Barcinonenfis , ex quo nos
quoque exemplum habemus . Hinc ergo illud emen-
davimus . Putavit vir doctiffimus Petrus Cafa-
nova , præceptum illud effe fuppofititium , mul-
taque argumenta protulit ut falfitatem ejus ad-
Brueret . Sed illa tanti non funt , ut adverfus
illud præjudicare poffint , quod plane fapit mo-
dum loquendi illorum temporum , nihil habet
biftorica veritati contrarium . Quod fifuppofitum
fuiffe contenderemus , neceffario fatendum effet 2
fraudem iftam admiſſam eſſe co tempore , quo ve-
teri libro infertum eft , ex quo Didacus illud emi-
fit in publicum . At fæculi illius ftylus adeo alie-
nus erat a fylo ævi Carolini , ea ætas adeo ru-
dis ut certo pronunciari poffit , neminem tum
fuiffe , qui potuiffet tale figmentum componere .
( 2 ) Terracium caftellum . ) Hodie Teraffa in
dioecefi Barcinonenfi ; quod Baluzius in notis
admonuit .
(3 ) Comitatum Barchinona . ) Præceptum hoc
videtur tantum affeciffe Gothos Barcinonenſis
Comitatus . Quod indicio eft , ipfos tantum ex
fpecialibus cauffis nuncios mififfe ad Carolum
Calvum , ut nova recognitione confirmarentur
privilegia , feu jura , in quibus turbari vere-
rentur .
 208 LEGIS WISIGOTHORUM APPENDICES ,

II. hereditando fuccedant ; ita videlicet ut qui-

Ecclefiarum vero cenfus , id eft , nec pa-
fcualia infra eorum terminos vel eorum vil
las , nec telonea infra comitatum in quo con-
fiftunt , nec alia quælibet redibitio neque a
Comite neque a junioribus aut minifleriali-
bus ejus deinceps ab illis ullatenus exigatur,
III.
Et nifi pro tribus criminalibus a&
tionibus ,
id eft , homicidio , rapto , & incendio , nec
ipfi nec eorum homines a quolibet Comite
aut miniftro judiciaria poteftatis ullo modo
•
judicentur aut diftringantur ; fed liceat ipfis ,
fecundum eorum legem , de aliis hominibus
judicia terminare , & præter hæc tria , &
de fe & de eorum hominibus fecundum pro-
priam legem ( 1 ) omnia mutuo definire,
IV,
Et fi quifpiam eorum in partem quam il-
le ad habitandum fibi excoluit alios homi-
nes de aliis generationibus venientes adtra-
xerit , & fecum in portione fuá , quam apri-
fionem vocant , habitare fecerit , utatur illo-
rum fervitio abfque alicujus contradictione vel
impedimento .
V.
Et fi aliquis ex ipfis hominibus , qui ab
eorum aliquo adtractus eft & in fua portio-
ne collocatus , alium , id eft , Comitis , aut
Vicecomitis , aut Vicarii , aut cujuslibet ho
minis fenioratum elegerit , liberam habeat
licentiam abeundi ; veruntamen ex his quæ
poffidet , nihil habeat , nihilque fecum fe-
rat ; fed omnia in dominium & poteftatem
prioris fenioris pleniffime revertantur .
VI.
Placuit etiam nobis illis concedere
quicquid de heremi fqualore in quolibet co-
mitatu ad cultum frugum traxerint , aut de-
inceps infra eorum aprifiones excolere potue-
rint , integerrime teneant atque poffideant ,
fervitia tamen regalia infra comitatum in centiam a nobis effe conceffam ut fe in vaf-
釁
quo confiftunt , faciant .
VII.
Et omnes eorum poffeffiones five aprifio-
nes inter fe vendere , concambiare , feu do-
nare , pofterifque relinquere omnino liceat .
Et fi filios aut nepotes non , habuerint , jux-
ta legem eorum alii ipforum propinqui illis
cunque fuccefferint , fervitia fuperius memo-
rata perfolvere non contemnant ,
VIII.
Simul etiam præcipientes injungimus , ut
nullus hominum de fæpe memoratis eorum
aprifionibus vel villis , cum propriis termi-
nis , propriifque earum finibus & adjacen
tiis , injuftam inquietudinem illis inferre præ-
fumat , aut aliquam minorationem contra le-
gem facere audeat ; fed liceat eis ipfas res
cum tranquillitate pacis tenere & poffidere ,
& fecundum antiquam confuetudinem ubique
pafcua habere , & ligna cædere , & aquarum
ductus pro fuis neceffitatibus , ubicunque per-
venire potuerint , nemine contradicente jux-
ta prifcum morem femper deducere .
IX.
Si autem illi propter lenitatem & man-
fuetudinem Comitis fui , eidem Comiti ho-
noris & obfequii gratia quippiam de rebus
fuis exhibuerint , non hoc eis pro tributo
vel cenfu aliquo computetur ; neque Comes
ille aut fucceffores ejus hoc in confuetudinem
venire præfumat ; neque eos fibi vel homi-
nibus fuis aut manfionaticos parare , aut ve-
redos dare , aut ullum cenfum vel tributum
aut fervitium , præter id quod jam fuperius
comprehenfum eft , præftare cogat . Sed li
ceat tam iftis Hifpanis , qui præfenti tempo-
re in prædictis locis refident , quam his qui
adhuc ad noftram fidem de iniquorum po-
teftate fugiendo confluxerint , & in defertis
atque incultis locis per noftram vel Comi-
tis noftri licentiam confedentes ædificia fece-
rint , & agros incoluerint , juxta fupradictum
modum fub noftra defenfione atque protectio
ne in unitate fidei & pacis tranquillitate re-
fidere & nobis ea quæ fuperius diximus ,
ut tam cum Comite fuo , quam cum Miffis
ejus , pro temporis opportunitate alacriter
atque fideliter exhibere .
X.
Noverint præterea iidem Hifpani fibi li-
faticum Comitis noftri , ficut alii franci ho-
mines , commendent . Et fi aliquod benefi-
cium quifquam eorum ab eo cui fe commen-
davit fuerit confecutus , fciat fe de illo tale
obfequium feniori fuo exhibere debere , qua-
le noftrates homines de fimili beneficio fe-
nioribus fuis exhibere folent .

J Ut autem hæ noftræ regalis auctoritatis litteræ erga eofdem Hifpanos tenore perpetuo
ab omnibus fidelibus fanctæ Dei Ecclefiæ & noftris inviolabiliter conferventur , manu
propria noftra eas fubter firmavimus & anuli noftri impreffione fignari decrevimus .
Signum Karoli gloriofiffimi Regis . Deormannus ad vicem Hludouvici recognovit .
Data 111. Idus Junii , anno quarto regnante Karolo gloriofo Rege .
Actum in monafterio Sancti Saturnini prope Tolofam in Dei nomine feliciter . Amen .

(1) Secundum propriam legem . ) Manifefto con- guiffe Gothicæ legis ufum ; quod aliunde ex-
ftat , apud illos , qui quondam Gothico fube- ploratiffimum eft , ut in Monito præfatus fum .
rant regno , in pluribus juris articulis adhuc vi-

FINI . S.
LE-
 LEGES

IN ANGLIA CONDITÆ

REGNANTIBUS JUTIS , ANGLIS , SAXONIBUS , DANIS ,

ACCEDUNT

LEGES NORMANNORUM REGUM

GUILIELMI CONQUESTORIS , ET HENRICI I

ET MAGNA CHARTA LIBERTATUM ANGLIA

Edita Regnante Johanne .

Collegit , cum Codicibus contulit, Latine vertit , Notis & Gloffario illuftravit

DAVID WILKINSIUS .

;
1
 IN LEGES

JUTARUM , ANGLORUM , SAXONUM ,

DANORUM , IN ANGLIA CONDITAS ,

MONITUM COLLECTORIS ,

X Anglis , Saxonibus , atque Juris , qui fedes in Britannia fibi conquifive.

rant , primus fcripto tradidit leges Rex Ethelbertus , qui Chriftiana fa-
E
cra fufceperat , Gregorio Magno Petri fedem tenente . Inter cætera bona ,
inquit Beda de Ethelberto fcribens ( 1 ), que genti fue confulendo conferebat , et
jam decreta illi judiciorum juxta exempla Romanorum , cum confilio Sapientum con
fituit. Que confcripta Anglorum fermone bactenus babentur ,
& obfervantur ab ea .
Perpende , a Bede ufque tempore Echelberti leges feryatas fuiffe Anglorum
fermone confcriptas , cum tamen reliqua per Occidentem , quas novimus , Bar-
barorum leges latina lingua fcribi , ac fervari confueviffent . Raro exemplo le-
ges fub Anglofaxonibus editas , quin & plures ecclefiafticas fan&tiones , & re-
gulas ad Clérum fpectantes , quæ alias hifcemet fæculis latine efferebantur ,
Anglofaxonico vernaculo fermone legimus exaratas ; five hæ primum Anglice
editæ fuerint , an vero Latine confcriptæ , poftmodum ( ut de libro Gothica
legis novimus ( 2 ) eveniffe ) in patriam linguam fuerint translatæ . Qualdam
certe ecclefiafticas conftitutiones , ac regulas e Latino in vernaculum verſas fuïf-
fe indubium eft ( 3 ),
Id autem actum eft prudenti confilio , dum Latinæ linguæ ftudia parcius ali
quando viguerant . Pauciffimi , inquit ipfe Alfredus Rex ( 4 ) , fuerint cis Hum-
brum , qui vel preces fuas communes in fermone Anglico intelligere potuerunt , vel

fcriptum aliquod e Latino transferre . Tam fane pauci , inquit , fuerunt , ut ne unum
quidem recordari poffim ex Australi parte Thamefis , tum cum ego regnare occepe-
ram . Studia revocavit Elfredus , quæ tamen haud multo poft neglecta fuere ,
turbato regno ab incurfantibus Danis .
Quare Elfricus Grammaticus , qui neque fæculo poft Elfredum floruit , am-
pliorem fufcitavit querimoniam . Summopere , ait ( 5 ) , admonendi funt Miniſtri
Dei , & viri ecclefiaftici , ut facram banc doctrinam nec perire patiantur , nec des
ficere , quod paucis aliquot jampridem annis in Anglorum gente contigit eveniffe: ita
fiquidem ut Sacerdos nullus Anglicus epiftolam noris vel Latine reddere , vel ( e La,
Lino ) interpretari , ufquedum Archiepifcopus Cantuaria Dunftanus , & Epifcopus
Atbelwoldus , banc in Monafteriis refufcitaffent cognitionem .
Perpendendum eft quoque , non leges omnes populorum , qui fub generali
Anglofaxonum nomine veniunt yel a tota gente , vel toti genti , latas fuiffe ,
Ex illis enim , qui e Germania in Britannia provinciis confederant , Juta Can-
ruariæ fedem fixerant ; Saxones iis , quos Orientales Auftrales , Occidentales
Saxones nuncupant , nomen dederant ; ex Anglis , Orientales Angli , Mercii ,
& Northumbri Dynaftias conftituerant . Inde Heptarchia celebris quondam in
Anglia .
In hiſce ſeptem Dynaſtiiș , feu Regniș , patrias quique leges , atque inſti-
tuta

( 1 ) Beda Hift. Eccl. lib. II. c. V. ( 2 ) V. Monit. ad Leg. Wifig,

(3 ) V. Prologum in Elfrici Epiftolas & Spelmannum ad Capitula incerte Editionis
( 4 ) V. Spelmannum 1. c. ap. Wilkins leg. Anglof. pag. 196. ( 5) V. L. C.
 212 IN LEGES IN ANGLIA CONDITAS

tuta fervabant . Quibus fubinde octavi Dani , Anglica terræ parte potiti , ex
propriis confuetudinibus leges & ipfi induxerunt ( 1 ) , :
Sed de his audiendus eft Spelmannus , quem ex Anglico Latine huc exfcri.
bọ : Saxones noſtri ( 2 ) , quamvis in multa regna divifi , omnes reapfe unum erant ,
poribus , legibus , lingua ; adeo ut eorum regiminis in plura regna divifio , aut ipfo
rum regnorum in Monarchiam coalitio , parum aut nihil inter illos mutationis attu.
lerit quoad ea , que leges refpiciunt . Nam quamvis nos memoremus the Weltfaxon
law , the Mercian law , the Dane law ( Occidentalium Saxonum legem , Mer.
ciorum legem , Danorum legem ) quibus legibus Occidentales Anglia partes , par-
tes intermedia , & partes Norfolcia , Suffolcia , atque Septemtrionales fingillatim rege-
rentur ; ba tamen leges omnes fubftantialiter uniformitatem fervavere , difcrimine ba
bito potius in multis , quam in canone , boc eft , in quantitate multarum & com-
penfationum folvendarum , potius quam in curfu & forma juftitia-
Receptæ inter Anglos fententia inhæfit eruditus Eques Spelmannus , tres fu
pra relatas memorans leges . Ferunt namque præ omnibus Anglica Heptarchia
populis illuftrius viguiffe jura & confuetudines Occidentalium Saxonum , atque
Merciorum , ex quibus jus Anglorum , & jus Saxonum jam conftabat . Utriuf
que autem populi lex ait Wilkinfius ( 3 ) , uno interdum nomine jus Anglorum

vocatur . Exinde vero enituerunt & leges Danorum . Unde tres leges , fcilicer
Occidentalium Saxonum , Merciorum , atque Danorum , ferius fervatas fuiffe
earumque mentionem in veteribus monumentis occurrere affirmant .

At excellentiffimus vir Guilelmus Nicolfon Proteftantium Derrenfis Epifco-

pus , in Differtatione Epiftolari præclara eruditione referta , legum collection
Wilkinfio editæ præmiffa , fententiam de triplici lege in Anglia quondam
翼
vigente minime probat , ratus eam ortum duxiffe a male intellectis Saxonicis
vocibus in antiquis membranis , occurrentibus , Denelaga , Weſtſeaxnalaga , Myrc-
nalaga . Unde igitur , inquit ille ad Wilkinfium fcribens , bono cum Deo trifaria
illa apud Anglofaxones lex ( toties , ab Hiftoricis noftris laudata ) originem tulit?
·
Dicam quod fentio , quodque viginti abhinc annis dicere non verebar . Tota bac fabu
la ex legibus bifce tuis primitus male intellectis orta eft . Putarunt nempe Interpretes
Normanni vocem Laga ( in Denelaga &c. ) ejufdem ubique paloris cum ipforum
Ley , & Legem tantummodo fignificare ; cum tamen Regionem , five Provinciam
fatis manifefto indicabat Hinc illa in verfione legum barum latina ineptia :
Erat ( 4 ) lex Danorum Norfolk , Suffolk , &e. Qui in lege ( 5 ) Danorum , vel

in lege Merciorum , violaverit pacem Regis &c. Hoc præcurfore in eundem la-
pidem Lambardum aliquoties pedem vides impegiffe , nec unquam infelicius , quam
cum illud , Et Wydftoce ( 6 ) on Myrcena land after Engla lage , tranftulit :
Woodfoci Mercia , quæ legibus Anglorum gubernatur . Dixiffet verius : quæ

poftea ditio Anglorum eft facta . In fædere Edwardi Senioris & Gutbruni Regun
Den:laga idem eft quod mid denum ( 7 ) : quod & ex ipfius Canuti ( 8 ) non
minus clarefcit . Hac fi animadvertiffet Cl. Spelmannus , fomnium illud de triplici
lege prorfus repudiarat , neque Ofwalds Law ( 9 ) ( Centuriatum in Comitatu Wi-
gornia bene notum ) in numerum legum ecclefiafticarum ofcitantius admiferat . Huc-.
ufque eruditus vir , retundens antiquam , receptamque de trifaria lege inter
Anglos quondam vigente fententiam , quam & Wilkinſius nofter in Anglofaxo-
nicarum legum verfione fequutus eft .
Affine audaciæ effet extero hifce in rebus mediocriter verfato de dubia in-

ter ipfos Anglos doctiffimos controverfia fententiam promere ; me tamen cohi-

bere non poffum , quin opinionem meam doctiorum judicio fubjiciam . Laga
fignificare non modo legem , fed & regionem , feu provinciam , non inficiar ; fed
num hoc fatis fit deftruendæ de triplici lege fententiæ , valde dubito .
Re-

( 1 ) V. Wilkins Gloffar. V. Lage . ( 2 ) Spelmann. Reliq. pag. 49.

3 ) Wilkins l. c. Leg. Edouardi Conf. c. xxxv.
(5 ) Leg. Guil. I. c. I. III . iv . ( 6 ) Procem. ad Leg. Ethelredi R.
( 7) Hoc eft : Inter Danos . ( 8 ) Leg. Sæcul. Cnuti c. XIV.
(9 ) Conc. Britann. Tom. I. pag. 432. Vide & Monafticon Anglic . Tom. I. pag. 120. , nec
non Hickefii Differt. pag. 86.
 ī
MONITUM COLLECTORIS . 213

Recolo ( quod alias non femel dixi ) Barbarorum leges perfonales potius

fuiffe quam territoriales ; hoc eft , affeciffe perfonas potius quam regionem , at-
que districtum . Vidimus in uno eodemque regno Italico , immo in uno eodem-
que regni Italici tractu alios lege Romana alios Salica , alios Langobarda ,

alios Ripuaria , alios aliis legibus vixiffe .

Igitur ex. gr. , ubi de penfitationi
bus , forisfacturis & multis perfolvendis
fermo fit ( 1 ) , dum diverfimode pendi perhibentur in Mercbenelega , in West-
Sexene lega , & in Danelega , ego profecto reor , illas juxta varietates fuas affe-
ciffe perfonas , prout variis præfatis legibus viverent , non prout variis in Pro-
vinciis fit forent .

Uno exemplo lex clarior fiet , petito ex legibus Edouardi Confefforis ( 2 ) :

Omnis qui babuerit XXX. denariatas vive pecunia in domo fua de fuo proprio ,
( Anglorum lege ) dubit denarium S. Petri ; & lege Danorum dimidiam marcam .
Hæc verba , fi ad Barbari inftituti trutinam expendamus , hunc ferunt fenfum
perfpicue obvium : Vivens lege Anglorum dabit denarium ; & vivens lege Dano-
rum ( ubicumque tandem ii vixerint in regno ) dabit dimidiam marcam .
Hæc mihi fuadent , eruditi Nicolfoni fententiam parem non effe deftituen-

da penitus opinioni de trium legum in Anglia olim ufitata diftin &tione , atque
1 profeffione eo ferme modo , quo variarum legum profeffio in Italia obtinue
rat ) , quam & vetufta Anglorum traditio probat , & recepta eruditorum fen-
tentia firmat , & antiqui Barbarorum mores folide fulciunt.
Sermo incidens de denario S. Petri , celebri jamdudum inter Anglos penfi-
tatione Romana in his quas edimus legibus non femel memorata atque præ-

fcripta , petit ut aliquantifper in ea verfemur ,

Ex Bibliotheca , & Mufeo condifcipuli quondam mei ornatiffimi P. M. Aloy-
fii Baroni Lucenfis Ord. Serv. B. M. V. manufcriptum præ oculis habeo Re-
geftum quoddam Cencii Camerarii " qui anno MCCXVI . ad Summum Ponti-

ficatum evectus appellatus fuit Honorius Tertius . Regefti partem edidit Murato-
rius ( 3 ) , quam hic refero .
De quadam lege in Anglia vocata Donelaye , & loquitur de denario B. Petri .
Hoc eft fcriptum , quod Magifter Synitius Camera Domini Papa Clericus , Nun-
tius Apoftolice Sedis in Anglia , ad Curiam afportavit .
Incipit lex , que Anglia Danelaye vocata eft , Latine vero Lex Dacorum est
interpretata , ab invictiffimo & gloriofo Rege Anglorum , Dacorum , Norragenorum ,
Svenonum Kennutio inftituta , & diligenter cuftodita , confilio Principum fuorum ,

& Sapientum .
Omnis qui babet XXX. denariatas vive pecunia in domo fua , de fuo proprio ,
Anglorum lege dabit denarium Sancti Petri , & lege Danorum- dimidiam marcatam .
Ifte vero denarius debet fummoneri in folemnitate Apoftolorum Petri & Pauli ,
་
colligi ante Festivitatem , que dicitur Ad vincula , ita ut ultra illum diem non ›
detineatur . Si quifquam detinuerit , ad juftitiam Regis deferatur , quoniam denarius
bic eleemofyna Regis eft . Juftitia vero ejus faciet denarium reddere 2 & forisfactu-
ram Epifcopi , & Regis . Quod fi plures domos babuerit , de illa ubi refidens fue-
rit in fefto Apoftolorum Petri & Pauli , denarium reddat .
Hæc verbotenus eft lex decima ex iis , quæ Edouardo Confeffori tribuuntur .
Sequens fubinde lex legitur in Regeſto .

Item alibi in eodem libro .

Pecunia autem Sancti Petri , quam Anglici Romaſchot vocant , fit perfoluta in
fefto Sancti Petri in principio Augufti menfis . Et qui non eo die perfolverit , etiam
fi eft unus denarius ; qui dare eum debuit , & non dedit , accipiat eundem , & in-
Super XXX. denarios , & portet Rome . Et quum ว dederit , tale fignum fecum repor
tet , ut certum fit , quod Roma fuerit , & Beato Petro ibi triginta & unum dena-
rium , ficut ftatutum eft , perfolverit . Quum autem reverfus fuerit domum , perfol
vat

(1) Vide Cnuti Leg. Sæc. XIV. Edouardi C. Leg. XII. Guilelmi Conqueft . Leg. I. III. IV.
( ) Edouardi C. Leg. X. ( 3 ) Murat. Antiq. Italic. Differt. LXIX.
 214 IN LEGES IN ANGLIA CONDITAS

wat Regi fexaginta folidos . Si vero idem fecundo retinuerit , fimiliter omnino faciat .
Tertio autem fi retinuerit , auferantur ei omnia bona fua ,
Poft hæc defcribitur in Manufcripto fupramemorato fumma denariorum col, 1
ligendorum in Anglia ; prout quoque adamuffim legitur in libro Cenfuum Ec-
clefiæ Romanæ ab eodem Cencio Camerario compofita ( 1 ) ; hoc videlicet
ordine .
Denarius B. Petri colligitur in bunc modum in Anglia ,

De Cantuarienfi Dicceft VII, Libras & XVIII. folidos ,

"
De Roffenfi V. Libras & XII. folidos .
De Londonenfi XVI. Libras & X. folidos ,
De Norwicenfi XXI. Libras & X, folidos ,
De Elienfi V. Libras .
De Lincolnienfi XLII. Libras .
De Ciceftrenfi VIII. Libras .

De Wintonienfi XVII. Libras & VI. folidos & VIII, denarios .

De Exonienfi IX. Libras & V. folidos ,
1
De Wigornienfi X. Libras & V. folidos .
De Herefordenfi VI. Libras .
De Batbonienfi XI. Libras & V. folidos ,
De Sarefberienfi XVHI. Libras .
De Conventrenf X. Libras & V. folidos ,
De Eboracenfi XI. Libras & X. folidos .

Summa CCC. Marcharum , minus unam Marcham.

Hujufce penfitationis auctorem alii dicunt Inam Occidentalium Saxonum Re-

gem , alii Offam Regem Merciarum , alii Ethelwolfum ; neque defunt , qui aliis
cam referant acceptam . Quod idem eft , ac fi dicerent , ejus inftitutionis pri
mordia ab omnibus ignorari .

Eft autem apprime notandum , morem uni Angliæ non fuiffe peculiarem . In
præfato libro Cenfuum Ecclefiæ Romanæ , verbo Norvegia , hæc habentur : No-
tandum , quod fingulæ domus Norvegia fingulos dant denarios moneta ipfius terra.

Et verbo Svecia : Notandum , quod fingula domus Svecia fingulos dant denarios mo-
neta ipfius terra . Et verbo Dacia , feu Dania : Excerptum ex Regiſtro Pafchalis
Papa 11. Epifcopis per Daciam conftitutis . Inter cætera . De cenfu etiam , quem B.
Petro Prædeceffores veftri fingulis annis inflituerunt > Fraternitatem veftram , una
cum eodem Fratre noftro Lundenfe Arcbiepifcopo , volumus effe follicitam > ne in
ipfo negotio fraudem Romana Ecclefia ulterius patiatur , fed integre tujufmodi cari-
tatis debitum prudentia veflra fatis fapienter fufcipiat , Datum Laterani VIII.
Idus Madii .

Cangius ( 2 ) affert monumenta , quæ probant denarium S. Petri perfolutum

fuiffe in Gallia in Polonia , in Bohemia ; audenterque concludit : Denarius S.
Petri non modo exaclus in Anglia , fed & in cateris ferme regnis .
Sed unde hæc penfitatio duxit originem ? Anne ex vetuftis moribus gen-
tium Europæarum ? In Schedis Aræ Frode vetufti Scriptoris Islandi hoc tra-
ditum fuiffe refertur pag. m. 17. Grimo Geitfcor unufquifque regionis incola num-
mum pendit , quod ille tributum poftea fanis in facrum ufum dedicavit . De tradi
tionis veritate non inquiramus ; fed bene videtur , illam valuiffe , quod cerne.
retur , annuum nummum ab unoquoque incola in fanorum ufum oblatum fuif-
fe . Revera annotator in hunc Aræ locum fcribit fuiffe publica & primaria

fana ad unumquodque forum juridicum tria , quibus quilibet incola annuum

tributum pendebat .

Aptiora nos edocet egregius teftis Helmoldus , referens inter Slavos annuas
ex tota Slavia penfitationes perfolutas fuiffe primario templo , ac Numini Zwan-
tevit ,

( + ) Ap. Murator. I. c. ( 1 ) Cangius Gloſs. V. Denarius S. Petri .

 MONITUM COLLECTORIS , 215

tevit , feu S. Vito Chrifti Martyri , in Ethnicum Idolum facrilege verfo . De

omnibus ( 1 ) quoque Provinciis Slavorum illic refponfa petuntur , & facrificiorum
exbibentur annua folutiones . Sed nec mereatoribus , qui forte ad illas fedes appule-
rint , patet ulla facultas vendendi vel emendi , nifi prius de mercibus fuis Deo ipfo-
rum pretiofa queque libaverint , & tunc demum mercimonia foro publicantur . Et
alibi de codem templo ( 2 ) : Gentes , quas ( Rani ) armis fubegerint , fanó fuo cen-
Juales faciunt , Itemque alibi ( 3 ) : Noſtra adbuc atate non folum Wagirenfis terra ,
Sed & omnes Slavorum Provincia illic tributa annuatim tranſmittebant , illum Deum
Deorum effe profitentes ,
De oblatis huic Idolo loquitur & Saxo Grammaticus & quidem preffius ad
rem noftram ; Nummus ( 4 ) ab unoquoque mare , vel fœmina , annuatim in bujuş
fimulacri cultum doni nomine pendebatur . Eidem quoque Spoliorum , ac prædarum ,
pars tertia deputabatur , perinde atque ejus præfidio parta , obtentaque fuiffent .
Hinc itaque ftatuam totius Slavia penfionibus cultam finitimi quoque Reges non abf-
que facrilegii refpectu donis profequebantur ,
Animadvertas , inter cætera , celeberrimo omnium remplo , feu Idolö , num.
mum annuum perfolutum a Slavis . Alii forte dixerint , gentem hanc morem
edidiciffe a Chriftianis , atque ad fanum fuum tranftuliffe penfionem quondam
perfolutam templo S. Viti Corbeja , quem tributis colere juffos a Francis Ad-
guftis quædam ferebat traditio ( 5 ) . Ego e converfo cernens , ejufce generis
penfitationes non ab unis Slavis in Ethnicifmo ufitatas , atque inter Chriftia

nos Barbare originis non in una gente obtinuiffe , id a veterum Barbarorum

inftitutis derivatum libentius cenfeam ; adeo ut penfionem , quam gentes illæ re
ligiofis rebus maxime deditæ celebriori Idolo , feu templo , ex fuperftitione
perfolvebant , poft Chriftiana facra fufcepta , fuperftitionem in pietatem devo
tamque cenfitationem vertentes , celeberrimo facrario , atque Chriftianæ uniţa-
tis centro , perfolvendam effe voluerint ,

Hæc ritulum ejufmodi Chriftianarum oblationum primigenium forte nobis in-

digitant , quem a veteribus liquido non colligimus , penes quos variis appellate
funt nominibus , cenfus , tributi , vectigalis , eleemofyna , Ego eundem fere titulum
credam , quo fimiles largitiones populi penfitabant in ethnicifmo Numinibus fuis ;
■lientele videlicer , & fubjectionis , quam profiterentur quafi imperanti Numi-
mi gentes , quarum politicus ftatus ( ut ex alibi haud femel dictis fatis appa
ret ) Theocratiæ potius , quam Monarchiæ , vel Reipublicæ , referebat imagi-
nem . Maxime namque verifimile eft , hac in re , ut & in centenis aliis , po-
pulos vetera præconcepta inftitutà non penitus abjeciffe , fed ad meliora tra-
duxiffe . Hoc neque mirum , neque infolens videbitur perpendenti , eifdem
ævis Reges , ac gentes pietatis , & religionis ergo ultro fubdidiffe Romane Ec-

clefiæ Provincias & Regna ( 6 ) ; quod ab ipfifmet antiquis principiis efflux if-
ſe , indubius reor .

Cæterum , qua initiis eleemofyna fuit ex mera offerentium liberalitate pro-

fe&
ta , præfuppofito animo expreflo ad eam fefe quotannis obftringendi , in de
bitum cenfum evadere facile potuit . Ut alia omittamus , fatis eft , ut quæ fu-
perius dicta funt revolvamus . Penfitationes hæ defcriptæ leguntur a Cenció
in libro Genfuum Ecclefiæ Romanæ , & a Paschali II. appellate debitum ca-
ritatis , quo non perfoluto fraudem ipfa pateretur . Hæc profecto cenfum , five

eleemofynam debitam non mere precariam , præfupponunt . Satis de denario

S. Petri .

Tranfeo ad exolvendam fidem , quam alias fpopondi , ut de civilis ac mili

taris juriſdictionis divifione in Republica Barbarorum vetuftis ævis vigente ali
quanto impenfius differam ; de qua non uno in loco , prout tulit occafio , per-
ftrictius differui . Anglofaxonum leges hac de re tam aperte agunt , ut non-
nulli ( quamquam perperam ) cos dicant effe ejufmodi divifionum auctores .
Argumentum mihi quoque pandet viam , ut de quorundam minifteriorum civi-
lium

( 1 ) Helmoldus I. I. c. VI. (2 ) Idem I. I. c. XXXVI. al, XXXVII . (3 ) Idem

1. II. c. XH . (4) Saxo Grammatic. lib. XIV. 5) Saxo Grammat. I. c.
(6 ) Hoc argumentum erudite peregit Ludovicus Thomaffinus V. & N. E. D. HI. I. 32.
 216 IN LEGES IN ANGLIA CONDITAS

lium ac militarium divifione , quæ in Italia noftra Langobardis regnantibus

obtinuerat , verba faciam . Quod ut aliquo ordine procedat , etiam quæ fpar-
fim alibi annotavi , recolligere neceffum erit ,
Divifio territorii in Centenas & Decanias , quæ ex Anglofaxonum legibus
viguiffe perfpicue dignofcitur , fufe inter veteres Barbaros ufitata fuiffe videtur .
In Pacto antiquiore legis Salicæ mentio fit Centenarii , atque Tungini ( 1 ) , quem
ipfum effe Decanum fuadent Eccardus ( 2 ) , & Wachterus ( 3 ) . In Decretione
Childeberti II. Francorum Regis ( 4 ) , Centenarii , & Centena . In lege Alaman-
norum ( 5 ) , itidem Centenarii , & Centena . In lege Bajuvariorum (6 ) , Centu
rionis , atque Decani . In legibus Langobardicis ( 7 ) , Regum . Langobardorum
tempore conftitutis , Sculdafii ( quem ipfum fuiffe Centenarium patebit inferius )
& Decani . Hæc aperte demonftrant , præfatam divifionem Elfredo fæculo IX.
in Anglia regnante ( cui divifio ipfa inter Anglos ab eruditis viris tribuitur )
( 8 ) multo effe antiquiorein , atque in antiquis Barbarorum cœtibus commu-
nius notam , acceptamque fuiffe .
Animadverfione maxime digna eft lex Wifigothorum , in qua , dum de re

militari agitur ( 9 ) , numerantur Thyupbadus , & Thyupbadia , Centenarius , &

Centena Decanus & Decania . Sed quid Thyupbadus ? Wachterus ( 10 ) foli-
di judicii vir nomen derivans a tio , decem , & fad , caput , Thyuphadum

dici ratus eft , quod decem militibus præeffet , & illum manifefte cum Decano
confundit . Poft Gentenarium , inquit , nominatur Decanus , qui certe eft ipfe Thyu
phadus . Sed certe Decanus non eft ipfe Thyuphadus > cum lex aperte Thyu-
phadum a Decano fecernat , illumque non modo fupra Decanum , fed & fu-
pra Centenarium , & fupra Quingentenarium , in multæ folutione conftituat :
Tbyuphadus ( 11 ) .... reddat folidos XX. , Quingentenarius vero XV. & Centenarius
X. Si certe Decanus fuerit , V. folidos reddere cumpellatur .
In ipfa Gothica lege , inter perfonas , quibus judicandi facultas afferitur ( 12) ,
memorantur Dux , Comes , Vicarius , Pacis affertor , Thyupbadus , Millenarius , Quin
gentenarius , Centenarius Decanus , Defenfor , Numerarius &c. Ego Millenarium
ipfum effe Thyupbadum nullus dubito , qui in regno ex Barbaris atque Romanis
conflato ? alias Barbara voce Thyupbadus , alias Romana Millenarius diceretur .

Etenim in lege de exercitu cogendo fuperius allegata Thyupbadus , Quingentena-

rius , Centenarius , Decanus , recenfentur , Millenarius vero non item . Et in vete-
re Hifpanico libro Fuero Juzgo Thyuphadus eodem loco circumfcribitur : El
que ba mil cavaleros en garda .
Quod fi in vim vocis inquirere lubeat , cam aptiffime " ut mihi equidem
videor , indicat Verelius ( 13 ) , compofitam afferens a thiud , populus , & fad ,
caput ; ut verbotenus interpretetur ; Caput populi ; Italice , Capo di una Popola
zione . A nobis , ni fallor , phrafi magis accommoda , dici poffet ; Capo di Pieve ;
Caput Plebis ; atque unico verbo , Plebanus .
Divifionem namque regionis in Plebes gentibus Barbaræ originis non igno-
tam , & prout in ecclefiafticis , ita & in civilibus adhibitam fuiffe dignofci-
mus . Anne hanc ab ecclefiafticis mutuati funt? An vero ipfi ex propriis con-
fuetudinibus eam induxerunt ? Hoc fuadere videtur Wifigothorum exemplum .

Quidquid fit , Hincmarus in Epiftola pro Epifcopis Galliarum & Germaniarum

hæc fcribit : Hujus ( 14 ) gloriofa domus Dei decorem , & locum habitationis gloria
ejus , fideliffime diligere & zelari debent , non folum Epifcopi , & Sacerdotes in fe-
dibus , fed etiam Reges in regnis & palatiis fuis , & Regum Comites in civitatibus
fuis , & Comitum Vicarii in Plebibus 9 & quicumque patresfamilias in domibus
fuis . Item in lege Alamannorum teftimonium exigi jubetur ab illis , qui ( 15)
boni

(1 ) Pactus Leg. Sal. Antiq. Tit. XLVII. & XLIX. ad quæ vide annotata a Vendelino &
ab Eccardo Vol. II. huj. Collect. pag. 86. (2 ) Eccardus 1. c.
( 3 ) Wachter Gloffar. V. Dingman . (4 ) Decretio Childeberti II. Reg. c. IX. XI.
(5) Lex Alamann. Tit. XXXVI. ( 6 ) Lex Bajuvar. Tit. I. c. IV.
( 7 ) Leg. Langob. Liutprandi VI . XXXI . & alibi . ( 8 ) V. Wilkins Gloffar. V. Centuria .
(9) Lex Wifigoth. IX. 11. 1. 1. 3. 4. (10) Wachter. Gloffar. V. Thyupbadus .
( 11) Lex Wifig. IX. H. l. 1. (12) Ibid. H. I. I. 26. (13 ) Verelius ad Herraudi Saga .
( 14) Vid. not. Bignonii ad Marculfi Form. Lib. I. Form. VIH.
(15) Lex Alamann. Tit. XLII.
 MONITUM COLLECTORIS . 217

boni teftimonii funt in plebe . Et alibi eadem in lege præfcribitur ; ut in con-

tentione de termino terræ inter propinquos , ibi præfens fit Comes de plebe illa ( 1 ) .
Antequam a Thyuphadis Gothicis recedamus , animadvertendum eft , illos in
Comitis territorio conftitui ; immo & recenferi inter inferiores , viliorefque perfonas .
(2) Quod probat , Gothos hac in re , ut in quamplurimis aliis a veteribus inftitutis
receffiffe . Qui enim ex genuina Barbarorum difciplina fieri potuiffet , ut cohortis
Dux inter viliores perfonas haberetur , ubi non modo inferioris ordinis ducto-
res fed & finguli milites fupra cæterum vulgus , ingenuitatis , & cujuſdam
nobilitatis fulgore elucefcebant , ac armorum honore donati Reipublicæ partem
conftituentes , jure fuffragii in generalibus Comitiis gaudere merebantur ? Sed
jam & ab hoc Gothi longe recefferant , qui manumifforum , fervorumque tur-
mas armatas in hoftem ducebant , ut cuique citatam legem confulenti patebit .
Ut Gothi in Thyuphadias , ita Anglofaxones præter Decurias , atque Cen-
tenas , ampliorem conftituerant divifionem in Scyras . Scyra juxta peritiffimos

Gloffographos partitionem , feu divifionem proprie fignificat , & ferme convenit

ampliori territorio , ut Provincia , Comitatui &c. Manet adhuc nomen in An-
glia haud infrequens , Gloceftersbire Yorkshire Lancastershire , ideft partitio

Gloceftrienfis , Eboracenfis , Lancaftrenfis . Ut ergo Centena plures Decanias

fub fe continebat , ita & plures Centene numerabantur in Scyra .
Quæ hucufque dixi fimul perpenfa mihi fuadent , antiquioribus ævis qui-
bus Barbari non urbes , non oppida , immo nec fixa domicilia fibi conftitue-
rant , fed Scythico more in plauftris , aut in tuguriis degebant , Nomadum fe-
re vitam agentes ; illis , inquam , ævis populos ordine egregio , militari fimul
& civili partitione per decennas divifos fuiffe ; adeo ut ex fingulis decem mi-
litibus conflaretur decania , ex decem decaniis centena , ex decem centenis chi
lias , ex chiliadibus integer cœtus : atque numerorum multitudini ac confufioni
evadendæ communem Reipublicæ agrum , feu territorium , annuatim , dum
mos invaluit , divifum fuiffe per chiliades , quæ quafi primaria Reipublicæ par-
titio fpectari poterat , unde ortum antonomaftice traxerit Anglofaxonum fegra ;
agri fubinde partitionem chiliadi affignatam divifam fuiffe in centenas ; inde in
decanias ; tandem vero in fingulos milites .
Milites memoro , qui membra Reipublicæ cenfebantur , & juribus civicis foli
gaudebant , Reliquos fub mundio vel fub dominio militis viventes , in parti-
tionum numeros veniffe nullatenus credam > quippe qui quoad publicam rem

non potirentur jure perfone ; & unice fpectatos fuiffe quafi membra , portio-
nefque familiæ militis , cui fuberant , & accefforie cum ipfo locum tenuiffe .
Hæ funt , ni fallor , quas Faras appellavere Langobardi : Si quis ( 3 ) liber bo-
mo migrare voluerit aliquo , poteftatem babeat intra dominium regni noftri cum Fa-
ra fua migrare , quo voluerit
voluerit , fic tamen fi a Rege ei data fuerit licentia . Quæ
dicta fint ut perpendamus , decem ingenuos milites parvam rem non fuiffe ;

cum & ejus familia , & fervi , & aldiones , fub ejus mundio conftituti , in una
militis perfóna recenferentur ,
Cæterum fuperius dicta nobis quoque fuadent , vetuftioribus fæculis rei mi-
litari atque civili rite gerendæ , fingulis decem militibus una cum perfonis eos
refpicientibus , & agro ipfis affignato , præpofitum fuiffe Decanum , fingulis de-
cem decennis Præfectum majorem Centenarium , & fingulis decem centenis ex-
celfi fubfellii Satrapam , qui ab Anglofaxonibus , barbaro retento nomine , ap-
pellatus legitur Gerefa , vel compofite Scyre- Gerefa ; cujufce vocis apud Anglos
hodieque manent reliquiæ in iis , qui contracte nuncupantur Sherifi .
Notanda eft vox Gerefa , quæ aliis gentibus latino-barbare exprimitur Grafio ,
vel Gravio ; de cujus vocabuli etymo ipfi Germanicarum linguarum periti in-
ter fe non conveniunt . Johannes Ihre ( 4 ) cæteris , ut mihi videor , aptiorem
fignificationem deprompfit a forenfi quadam voce veteribus dialectis ufitata ,
que arguere , vindicare , exigere , denotabat , Adeo ut Grafio defignet proprie Pre-
Tom. IV. Τ fectum

(1 ) Ibid. Tit. LXXXIV. (2 ) Cod. Leg, Wifig. IX. II. IX.

( 3 ) Leg. Langob, Rothariş 1. CLXXVII. (4) Ihre Gloffar. V. Grafwe ·
 218 IN LEGES IN ANGLIA CONDITAS

ร quæ fane potiffimam rei judiciariæ

fectum judiciis criminalibus , partem olim
conftituebant , & maxime verfabantur in exactione multarum .
Utcumque res fe habeat , Barbari Grafionem fuum civitate Romana donantes ,
mutuatis e Latio vocibus , Judicem nuncupaverunt , aut Comitem . Exempla non
congeram , cum unum adinſtar omnium afferat Lex Ripuariorum Tit. LIII. ,
cujus rubrica infcribitur : De eo , qui Grafionem interfecerit ; lex autem fic effer-
tur : Si quis Judicem fifcalem , quem Comitem vocant , interfecerit , fexcentis folidis
mulƐtetur . Qui in lemmate legis eft Grafie , is in ipfa lege eft Judex , & Comes .
Dixi , vetuftioribus faculis Rempublicam per decennarios numeros divifam fuif-
fe , illifque præfectos effe Decanos , Centenarios , Grafiones . Sed inde decenna-
rii numeri exturbati fuere , etiam antequam agri ad proprietatem affignari ci-
vibus confueviffent . Taciti tempore agri adhuc erant inter Germanos commu-
nes , quamquam præter antiquiora inftituta fixæ domus & propriæ ( 1 ) . Ipfe
tamen elegans fcriptor de Germanis in hoftem pergentibus hæc habet : Cente
ni (2) ex fingulis pagis funt ; idque ipfum inter fuos vocantur . Et quod primo nu
merus fuit , jam nomen & bonor eft . Quod primitus fcilicet fuit nomen numeri ,
jam evaſerat in nomen honoris . Qua ratione hæc in decennariis numeris ex-
turbatio procefferit , ignora ; novi tamen etiam publica re in hoc perturbata ,
vetera diſtrictibus atque Præfectis nomina fervata , atque attributa fuiffe .
Revera , poftquam Romanæ Provincia a Barbaris occupatæ funt , agrique in
proprietatem civibus diftributi 2 & cum vetuftis incolis , feu Provincialibus ,
difpertiti , Decania Centena &c. nomina retenta fuere , quæ fixos territoriales

diftrictus , feu civiles territoriorum diftributiones , potius quam civium nume-

ros , defignarent . Nonnulla , quæ fupra protuli , affertum probant ; alia huc pro-
feram , quædam & infra prolaturus . In lege Alamannorum legimus : Conventus
( 3) • fiat in omni Centena . In libris Capitularium Regum Francorum : Si

contentio (4) , que inter eos exorta eft , in confinio duorum Comitatuum fuerit , liceat
eis de vicina centena adjacentis Comitatus ad caufam fuam teftes babere . Et alibi in
eiſdem libris : Et de ipfo pago ( 5 ) , aut de vicinis centenis , eligantur , nifi forte
longius extra Comitatum caufa fit inquirenda . In Formulis Bignonii : Manſum ( 6 )
in loco nuncupante illo , qui eft in pago illo , in centena illa . In Formulis , feu char-
tisAlfaticis ( 7 ) : In Comitia N. indurg ... in centuria illa , in loco qui dicitur N. ,
juxta villam noftram N. , de boba illa & illa ; in eodem pago , in centuria N. , in
loco qui & ipfe N. nuncupatur , qui eft juxta N. baptifmalem Ecclefiam , de manfo
illo & illo ; & in eadem Comitia in parte Orientali , in centuria N. , in loco qui
aque N. vocatur , & eft juxta Conftantienfem Ecclefiam , de manfo illo &c. Ejuf
modi diſtrictuum manent adhuc reliquiæ ; & præfertim in quibufdam Angliæ
partibus vox Hundred ( quæ centum fonat , atque centenam ) quemdam regio-
pis tractum , feu Comitatus partem defignat ; & tefte Anglo Jurifconfulto Ja-
cob ( 8 ) , Hundrede ipfæ non tantum vetus nomen retinent , fed manent quo-
dammodo eædem , quæ in ufu primitus fuere .
Ad Italiam Langobardam accedo , de qua peculiatim differere mihi propo-
fui . Qui apud gentes alias Decani , Centenarii , Grafiones , hi apud nos Lango-
bardis regnantibus , Decani , Sculdafii , Judices ; qui non perfonarum numeris ,
tibus præerant , ut infimi , medii , fummi
fed fixis diftri& fummi , tum rei forenfi &
civili regimini præfecti , tum populi in hoftem ductores .
Haud femel in Langobardicis legibus præfatorum munerum , rectorumque
fit mentio . Unam referamus: De fervo fugace ( 9 ) , & advena bomine , fi in alia
judiciaria inventus fuerit , tunc Decanus aut Saltarius , qui in loco ordinatus fuerit ,
comprebendere cum debeat > & ad Sculdafium fuum perducat . Et ipfe Sculdafius
Judici fuo confignet . Et ipfe Judex poteftatem babeat eum inquirendi , unde ipfe
eft . Vides hic Decanum , Sculdafium , Judicem , infimum > medium , fummum

Recorem ; de quibus fingillatim agendum eft ,

Primo

(1 ) V. Notas ad Leg. Angliorum & Werinorum Tit. VI. 1. 1. Vol. III . huj. Collect,
(2 ) Tacitus Germ . c. VI. (3 ) Lex Alaman. Tit. XXXVI.
(4) Capitul. 1. IV . c. XXIII. ( 5 ) Ibid. 1. III. c. X.
( 6) Formul. Bignon. XVII. ( 7) Form. Alfat. V.
(8) Jacob's Law Diétion. V. Hundred . (9 ) Leg. Langob. Liutpr. V. XV.
 MONITUM COLLECTORIS . 219

Primo animadverte Decanum , & quidem ordinatum in loco , hoc eft , cum ter
ritoriali jurifdictione . Inde tractus , cui Decanus præerat , Decenna , vel Deca-
nia , nuncupatus eft . In Charta Mutinenfi anni DCCCXIII. a Muratorio edi-

ta ( 1 ) recenfetur Decania quondam Rufticiani , Decania Gaufperti , Decania Lupuni ,

Decania Lumper , Deçania Staveli . Quæ Decania omnes fitæ fuiffe videntur in
pago in eadem charta memorato Colegaria ; pagi voce fcilicet fumpta , ut opti
me Muratorius in præfatam chartam advertit , & antiquus loquendi mos obti-
nebat ( 2 ) , pro majore quodam agri tractu ; unde forte ortum duxit Italica
Vox , Paefe .
Subdit Muratorius : Adbuc in agro Mutinenfi , Ferrarienfi , & Mantuano , Super
eft multis in locis vocabulum Degagna , quod nonnulli in Tegagna immutarunt ,
Numquid e nomine Decania iftud profectum fuit ? Ut de Patria mea Forojalienfi
teftimonium proferam , fupereft & hodie cuidam diftri &tui Decenne nomen , quam
dicimus Decennam Montisfalconis ; & ferme in Patria univerfa inter Tilavemtum
& Alpes ii , qui minoribus pagis , burgis , fuburbanifque locis , eorumque tra
tubus , præfecti funt , appellantur Deçani .
Atqui leges fub Langobardis Regibus condita Decano jungere folent præfes
Aum alterum , Saltarium di &
tum , qui uno quafi gradu cum Decano munus ex-
erceat fupra quos Sculdafius , & fupra Sculdafium emineat Judex . Unam ex
pluribus accipe legem : Nam fi per Fudicem ( 3 ) inquifiti fuerint ( arioli ) fine
notitia Sculdais , tunc babeat ipfe Judex poteftatem foris Provinciam eos vendendi
& pretium fibi tollendi , atque babendi . Nam fi per Sculdaem inventi fuerint , me-
dium de ipfo pretio tollat Judex , medium Sculdais . Et fi Decanus , aut Saltarius
ipfos ariolos aut ariolas , vel fupra fcriptos facrilegos , invenerit , & Sculdai fuo
manifeftaverit tunc tertiam partem ipfe Şaltarius aut Decanus , per quem inventi
fuerint , de ipfo pretio babeat fibi , & duas partes tollat ipfe Sculdais .
Quodnam fuerit inter Langobardos Saltarii munus , atque jurifdictio , fatis
non conftat . Muratorius ratus eft Saltarios fuiffe , qui faltus ( 4 ) & fylvas publi-
imo & fines agrorum cuftodiebant . Ipfum profecto nomen videtur hoc offi .
cium defignare . Idem eruditus vir opinatur ( 5 ) , Saltarios fequioribus quoque
avis cuftodia agrorum & finium in fingulis villis , vel pagis , cum jurifdictio-
ne præfuiffe . Hodie quoque aliquibus in Italiæ locis , qui cuftodiendis agris
Optimatum ( ultimæ tamen fortis homines ) deputantur , Saltarii dicuntur .
Sed tanti viri venia , ejus fententiam non probo . Quidquid pofterioribus fæ-
culis invaluerit , obfervo , Langobardorum tempore , illos , quibus faltuum &
forte agrorum cuftodia committebatur , Silvanos dictos fuiffe , prout edocemur
Diplomate Rachifi Regis anni DCCXLVII . ab eodem Muratorio evulgato,
( 6 ) , in quo Silvani noftri Oto , Rachis , & Pafchafius occurrunt . Acrius ta-

men non contendam , hujufmodi tunc temporis appellatos quoque fuiffe Salta-
rios ; fed valde mihi perfuadeo in Langobardicis legibus alio plane fenfur
Saltarii nomen occurrere , & aliud omnino extitiffe ejus officium , atque juriſ
dictionem .

Memoria recolo , in Gothico Codice præter Thuyphados , Centenarios , atque

Decanos quos fupra memoravimus , dum de cogendo in hoftem populo agi

tur , recenferi quoque compulfores exercitus ( 7 ) , quos e Birbarorum , atque eo

rum præfertim , qui ex Septemtrionali Germania originem duxiffe creduntur ,
inftitutis profluxiffe , illic in nota animadvertimus . Serio autem perpendendum
eft , quod in eodem Codice Compulfor exercitus , , pro pari deli
& Decanus ,
to pari multa coerceantur , nempe folidorum quinque ( 8 ) ; & Centenarius
majore , Thyuphadus vero adhuc majore poena diftringatur ; ue maxime pro
babile fit , per fingulas decanias fingulos compulfores exercitus deputatos fuif
fe , aut faltem certiffime conftet , Decanum atque Compulforem exercitus pari
gradu habitos effe .
Tom. IV. T 2 Qui

(1 ) Murat. Antiq. Italic. Differt. X. (2 ) Vide Bignon . not. ad Marculfi Lib. I.

Form. XXVIII. Vol. II. huj, Collect. (3 ) Leg. Langob. Liutprandi VI. XXXI.
(4) Murat. not. ad Leg. Langob. Liutpr. V. XV. (5 ) Idem Antiq . Italic. Differt.
(6 ) Idem 1. c. ( 7) C. Leg. Wifig. Lib. IX. Tit. H. (8 ) Confer 1. c.
 229 IN LEGES IN ANGLIA CONDITAS

Qui Gothis Compulſor exercitus , hiç Langobardis , meo quidem judicio , fuit
Saltarius . Quod haud obfcure innuit quædam Langobardica lex Liutprandi Re-
gis nomen præferens ( 1 ) , & expreffe de cogendo exercitu agens ; in ea fiqui.
dem Judicis , Sculdafii , atque Saltarii , uti fumma , media , infima juriſdictio .
ne utentium mentio fit ; de Decanis vero ne verbum quidem ,
Inde opinor , Şaltarii in Langobardicis legibus memorati proprium , præci-
puumque munus extitiffe Decania , feu tractus fibi affignati militares viros
cogere in hoftem ? uti apud Gothos compulforem exercitus . Cum vero Barbaris

in more pofitum effet , ut qui in militaribus , iidem & in civilibus auctoritate

pollerent , inde ortum reor , quod Saltarius in regione fuæ jurifdictioni concre-
dita in re quoque civili præfuerit , pari ferme poteftate , qua præditus erat
Decanus ,

Quare Saltarii vox in legibus Langobardorum occurrens , non a faltubus de-

rivaffe cenfeo , fed a quadam Germanica voce , qua compulfor exercitus defi-
gnaretur , Qui in Germanicis dialectis eruditus eft , etymon forte affequetur ;
cgo , qui vix fummis labiis ſtudium hoc deguſtavi , dicam quod fentio . Schal-
ten eft trudere , propellere , promovere ; & proprie eft , ait Wachterus ( 2 ) ,
urgere imperio , & dicitur de poteftate civili , quia cogit & compellit &c. Hing
compulfor , ut mihi equidem videor , latino-barbara voce recte dici potuiffet
Schaltarius , & lenita aliquantulum pronuntiatione Saltarius .
Afcendamus ad Centenarium , media , ut dictum eft , civilis militarifque ju
riſdictionis præfectum . Centenarii nomen Langobardorum regnantium ævo faci
le apud nos non audiebatur . Verumtamen pluries memoratur Sculdafius . Quid
vox hæc proprie fignificet , inter recentiores non bene conftat . Veteres illum
appellantes Rectorem , Judicem , &c. , dicunt quod alias novimus , non quod in-
quirimus . Quodcumque autem vocis fit etyman , Sculdafios eofdem fuiffe , qui
aliis gentibus di t
&i ſunt Centenarii , ego pro certo habeo .
Poftquam Italicum regnum e Langobardis tranfiit ad Francos › penes quos
Centenarii munus , & nomen erat in ufu , & ipfa Centenarii vox irrepfit in le-
gibus , quas Franci Reges tulerant Italico regno . Animadverfione autem di-
gnum eft , quod eifdem in legibus , quæ Francis regnantibus conftitutæ fuere,
majoribus noftris , nunc Sculdaſius occurrat , nunc Centenarius , non tamen uter.
que fimul adeo ut diverfum munus indicetur . Nunquam reperio , inquit Mura-
torius ( 3 ) , ambo bac nomina adbibita fimul , perinde quafi officia diverfa . Mune-
ra quoque , ac jura , feu Sculdafii , feu Centenarii , in ipfis legibus recenfita ,
eandem amplitudinem , idem officium , eundem characterem defignare videntur .
Quin ipfi Franci , qui latine loquentes Centenarium dicebant , patrio utentes
fermone Sculdafium appellabant . Pari namque nomine haud femel compellatur
Centurio in vetere Evangelio Francico ab Ortfrido confcripto , Sic lib , HII,
cap. III.
Ju quam ein Sculdbeizo
Bi notburfti heizo .
Alias venit Centurio
Ob neceffitatem urgentem .
Et infra ibidem .
Ther Sculdbeizo es ni geroti
Er thara tbob faran uuolti .
Centurio id non petiit ,
Ipfe tamen ire volebat .
Et lib. IV. cap. XXXIV .
Thelfelbo Sculdbeiza
Irquam es filu beizo .
Ipfe Centurio
Perterrefa&
tus vehementiffime .
Fran-

(1) Leg. Langob. Liutprandi VI. XXIX. (2 ) Wachter Gloffar. h. v.

(3 ) Murat. 1. c.
 MONITUM COLLECTORIS .. 221

Franci ergo æque ac Langobardi patria voce dixere Sculdafium , qui latine
dicebatur Centenarius . Atque inter utrofque hoc tantum intereft diſcriminis ,
quod in efferendis legibus Francis latinum , Langobardiş barbarum nomen præ-
placuerit .
Quamquam poft adeptum a Francis Italicum fceptrum tum Centenarii , túm
Sculdafii voces invaluerint Italis veterum rerum tenacibus magis acceptum

fuiffe videtur Sculdafii nomen . In Formulis Veronenfibus Langobardicarum le-

gum textui intermixtis adhuc Sculdafii fit mentio : Petre ( 1 ) Decane , vel Sal-
tarie , te appellat Martinus , quod tu prebendiſti unum fuum fervum fugacem , &
non minaſti ad tuum Sculdafcium . Petre Sculdafcius , te appellat Martinus &c. Et
in Diplomate judicii pro Popone Patriarcha Aquilejenfe , quod Verona habuit
Conradus I. ( 2 ) , inter eos , qui fodra , angarias , & publica fervitia , & fa-
&
tiones exigebant , Sculdafii , Deçani , Saltarii nominantur , Centenarii vero non
item .

Diſtrictum , cui Sculdafius præerat , dictum aliquando fuiffe Sculdafiam , ve-

tera probant monumenta . Berengarii Augufti Diploma ab Ughellio ( 3 ) editum
memorat Sculdaliam Relluni . Aliud ejufdem Imperatoris Diploma exhibet Mu-
ratorius ( 4 ) , in quo hæc leguntur : Quoddam pratum juris Imperii noftri perti-
nens de Comitatu Veronenfi , de Sculdafia videlicet , que Fluvium dicitur .
Invaluit tamen & Centene nomen , immo , ut arbitror , multo magis , Ca-
dubrienſe territorium in quatuor diftri &tus difpefcitur , hodiedum Centinaria nun-
cupatos . Atque , ut alibi monui , vox Contrada latiffime per Italiam diffuſa Cen-
tenæ defignandæ , meo judicio , adhibita quondam fuit . Hundred , Hondred .
Hundert , Hundrade &c, juxta varias Germanicas dialectos , centenarium nume-
rum exprimit ; atque ejufmodi vocibus Centenas , de quibus agimus , Germani
defignare confueverant , & Angli huc ufque defignant (5 ) . Expeditiffimum fuit ,
ut littera afpirante H afperius pronunciata ( more Barbaris non infueto ) inde
oriretur Italica yox Contrada ( 6 ) , ut quidam regionis tractus exprimeretur .
Pluribus ab hinc annis hæc mihi infedit opinio , quam inde fulcitam reperi a
Johanne Ihre ( 7 ) , hac in re mecum fentiente . Certe hoc etymon longe fim-
plicius eft illis , quæ Acarifius , Menagius , Cangius , Muratorius , voci Contra
da affingere , quæ exquifita equidem funt , fed ideo quia exquifita , falfi ſuſpi-
cionem non effugiunt .
Nunc de fupremi fubfellii Præfidibus agendum eft ; quorum nobilitas ut il-
luftrius innotefcat , nonnulla præmittere juvaṛ .
Duces in Langobardicis faftis frequentiffime occurrere ignorat nemo vel mi-
nimum in hujufce gentis hiftoria verfatus . Duces autem apud nos , Langobar-
dorum regnantium tempore , non omnes erant ample provinciæ Præfecti .
Nam fi Beneventanum , Spoletanum , & forte Forojulienfem , Duces excipias ,
quibus utpote in marchia conftitutis , qua timerentur hoftiles exterorum incur
fus , tuendis regundifque finibus , ampliores diftri &
tus , atque ampliora jura con-
credita fuerant ; fi , inquam , hofce excipias , plurimos Duces ani civitati , & ad.
nexo tractui , five territorio , præfectos fuiffe dignofcimus . Paulus Diaconus lo-
quens de interregni tempore poft Clephi Regis mortem , indicat , triginta quin-
que , aut triginta fex Duces in Langobardico regno extitiffe : Unufquifque ( 8 )
enim Ducum fuam civitatem obtinebat . Ex ejudem libris quoque innotefcunt Du
ces Bergomi , Brixiæ , Tridenti , Veronæ , Vicentiæ , Tarvifii &c. , qui profe-
to provinciales Satrapæ dici non poterant , cum civitates illæ adeo inter fe
fint contermina , ut nonnifi civitas cum territorio cuique Duci potuerit ob-

tingere .
Neque inter Langobardos ignoti Comites , quamquam non frequens de iis occur-
Tom. IV. Т 3 rat

( 1 ) V. Form. Veron. ad leg. XV. lib. V. Liutpr. Vol. II . huj. Collect.

(2 ) Ap. de Rubeis Monum . Eccl . Aquil. pag. 501. 502. ( 3 ) Ughellii Italia Sacra
Tom. V. in Catalogo Epifc . Bellunenf. (4 ) Muratorius I. c. ( 5) V. Wachter
V. Hundert . Ihre V. Hundrade . Jacob. V. Hundred . ( 6 ) De hoc fcribendi & pronun
ciandi modo confule Wachteri Gloffar. Prolegom . Sect . III. littera H.
( 7 ) Ihre 1. c. (8 ) Paulus Diac. lib. III. c. XXXII.
 222 IN LEGES IN ANGLIA CONDITAS

rat mentio . Eos ufque ab initiis Langobardici regni in Italia celebratos fuiffe
edocent verba S. Gregorii Magni ad Sabinianum fcribentis ( 1 ) : Si ego in morte
Langobardorum me mifcere voluiffem , bodie Langobardorum gens nec Reges , nec Du-
ces , nec Comites baberet , atque effet in fumma confufione divifa . Et a Paulo Dia-
cono differente de facto , quod evenerat paucis annis poft Langobardorum in Ita-
liam adventum , memoratur Comes ( 2 ) Langobardorum de Lagare , Ragilo nomine .
Duces ergo recolebantur in Langobardica gente , recolebantur & Comites .

Hos autem Duces , hos Comites , generalibus Langobardici regni comitis in-
terfuiffe , & quidem cum nobili prærogativa confeffus , atque fuffragii , dubita-
verit nemo . Cur igitur in Prologis , & in Epilogis legum , quæ fub Lango-
bardicis Regibus conditæ funt , inter eos qui comitiis intererant , neque Du
ces neque Comites unquam occurrunt ?
Item Duces & Comites civili , militarique excelfi fubfellii jurifdi&tione pro
cul dubio gaudebant . Cur igitur iifdem in legibus inter eos , qui jurifdictione

pollentes pluries celebrantur , Ducum aut Comitum nomen neutiquam legitur ?

Etenim fi leges quafdam excipias de regundis exercitalibus agentes , ubi men-
tio fit Ducum ( 3 ) , non fpeciatim ( ut videtur ) eorum , de quibus hic agimus ,
fed generalius Officialium , qui militibus præficerentur ; fi , inquam , hafce pau-
cas leges excipias , neque Duces , neque Comites in Langobardico Codice an-
te Carolum Magnum edito facile memoratos reperies .
Memorantur in ipfo haud infrequenter Judices , ut fupra præfatus fum ; at-
que ita quidem ut hi emineant fupra Sculdafios ficuti Sculdafii fuper Deca-

nos , atque Saltarios ; fupra Judices vero ipfos non alius emineat nifi Rex .
Sic ex. gr. deprehendimus , Decanum atque Saltarium non recte agentem com-
ponere juffum mul &tam fuo Sculdafio , Sculdafium Judici , Judicem non Duci ,
neque Comiti , fed immediate Regi & multas perfolviffe , & facramentum
præftitiffe ( 4 ) .
Horum omnium ratio mihi manifefta videtur . Qui Barbaris Grafio , hic pe-
titis e Latio vocabulis Dux & Comes appellari confuevit communi loquendi ufu ;
at forenfi ftylo , & preffiori loquendi modo dictus eft Judex ; qua voce profe-
to aptius exponitur barbarum vocabulum Grafio , præfectum defignans , ut fu-
pra retulimus , præfertim criminalibus caufis . Atque ita qui legibus , & foris
Judex , idem erat Hiftoricis Dux & Comes .
Inde aliud aperitur nobis confectarium minime prætermittendum . In legibus
quæ regnantibus Langobardis prodiere , gradus datur a Decano feu a Salta-

rio , ad Sculdafium , atque a Sculdafio ad Judicem ; fed a Judice ad Judicem

gradus non datur , quafi a Comite ad Ducem . Quæ innuunt Langobardorum
tempore in Italia Comites Ducibus non fuiffe fubjectos , fed unumquemque fe-
parato gaudentem territorio fupra fe folum Regem agnoviffe , atque fub fe Scul
dafios , & fub his Decanos , atque Saltarios .
Revera Ducem Forojulienfem , in Langobardico regno amplitudine , & jurif
dictione tertium , Comitibus non præfuiffe haud obfcure colligimus e Paulo Dia-
cono , qui nobis exhibet Argaidum Sculdafium ( 5 ) fub Duce Ferdulfo rnilitum
ductorem , ut immediate , nullo fcilicet intermedio Comite , Duci fubjećtum .

Ipfi Duces Beneventi auctoritate , & territorii extenfione Regibus ferme pa

res , fub fe Comites habere non confueverunt . Duos tantum Comites Capue
memoratos novi , Mittolam , & Trafemundum (6) . Quod veluti peculiare do-
num a Ducibus perfonarum merito conceffum cenferi poteft ; forte ut quafi fe-
parato territorio præeffent , foedere potius quam fubjectione Ducibus dėvinėti .
Certe Trafemundus eæ dignitatis vir erat , ut meruerit Grimoaldi Regis filiam ,
quæ & Beneventani Ducis foror erat , in uxorem accipere , & donari Spoleta-
no Ducatu , in Langobardico regno fecundo . Quidquid fit , poft duos me mora-
tos proceres , Capuam non per proceres rectam fuiffe , fed per Gaftaldiones ,
prout in Beneventano Ducatu moris erat , fcribit eruditus Carolus Pecchia (7 ) .
Quod

(1) Gregorius M. L. IV. Ind. XII . Ep. XLVII. (2 ) Paulus Diac. lib. III. c. IX.
(3 ) Leg. Langob. Rothar. VI. & XX. feqq. (4) Vid Leg. Langob. Liutprandi
lib. IV. lege VIII. IX. X. Lib. V. lege XV. &c. ( 5) Paul. Diac. lib. VI. c. XXIV.
( 6) Idem lib. V. c. IX, & XVI. ( 7 ) Pecchia , Storia Civile de Regno di Napoli
Lib. I. Cap. XII.
 MONITUM COLLECTORIS . 223

Quod autem Dux Comitibus non præeffet , id ejus dignitatis atque potentia
fplendorem minime imminuit . Non vocula , fed res ipfa penfanda eft . Pluribus
Sculdafiis Duces præficiebantur , ut ipfa territoriorum diftributio probat , & Lan-
gobardicus indicat codex : Si bomines ( 1 ) de fub uno Judice , de duobus tamen
Sculdais , caufam habuerint &c. Porro Sculdafios non mediocris fortis homines fuiffe
quis credat , neque vulgaris juris , locique præfectos .
Exemplo fit fupra memo-
ratus Argaidus Sculdahis , qui a Paulo appellatur vir nobilis , animoque & piri-
bus potens , & qui primus aggreffus eft holtes , eumque fequutus eft Dux Fer-
dulfus , in celebri contra Slavos prælio , in quo omnis nobilitas periit Forojulia-
norum . Hæc fane indicant aliquid magni fuiffe Sculdafios , qui Langobardorum
Judicibus fuberant .
Cæterum ficuti diftri&
tus Decani Decania & Sculdafii Sculdafia , di &
tus eft ;

ita & regionem , cui præerat Judex ( Dux videlicet , aut Comes ) Judiciariam
in Langobardicis legibus haud femel legimus appellatam . Unam accipe : De
Servo fugace ( 2 ) , & advena homine , fi in alia Judiciaria inventus fuerit ... ipfe
Judex poteftatem babeat eum inquirendi unde ipfe eft . Et fi inventus fuerit qui
fervus fit , aut fur , mox mandet ad Judicem , aut ad dominum ejus , unde ipfe
fugerit , & babeat pro prebenfura de ipfo fervo folidos II. Collige , Judiciariam
pro territorio Judicis fumi .
Poftquam Langobardi Reges defecerant , vox Judiciaria eodem adhuc occurrit
fenfu . In legibus Pipini Italiæ Regis memoratur Gastaldius ( 3 ) , aut Sculdais ว
vel loci Præpofitus , de qualibet Judiciaria . Judicis compellatio ipſomet ſenſu ſero
quoque penitus non obfolevit , quamquam Duces Provinciales , & Marchiones ,
& Comites , & Vicecomites &c. in faftis noftris occurrant . Unum affero exem-
plum in fæculum XII . incidens . In Litaniis , feu fauftis adprecationibus , quæ
canebantur in Ecclefia Aquilejenfi vivente Patriarcha Peregrino I. , poft adcla-
mationes pro Summo Pontifice , Imperatore , Imperatrice , Rege , Regina , Pa-
triarcha , & Clero , hæc habetur oratio : Omnibus Judicibus , & cuncto exercitui
Chriftianorum , falus & victoria ( 4 ) . Animadverte , Duces , Marchiones , Comi-
tes , Vicecomites , omnefque judiciaria , feu juriſdictionali auctoritate præditos ,
uno vocabulo Judices appellari , & populum antiquo militari ritu exercitus no-
mine defignari . Manent reliquiæ moris inter noftrates , qui Marchionem , Co-

mitem , Dynaſtam , feudo potientem ( quamquam Langobardo Judice multo

minorem ) communi vocabulo appellant Giurifdicente , & feudalem juriſdictio-
nis tractum , quo is donatus eft , Giurifdizione .

Fatendum tamen eft , Italico regno in exteros Principes translato magis , ma-
gifque invaluiffe , ut excelfi fubfellii Præfidibus alia etiam in foris & legibus
tribuerentur nomina ; & territoria , quibus hi præerant , ex ipfo Præfidibus at-
tributo nomine compellarentur . Res fat nota probatione non eget ; at ut in Lan-
gobardicis legibus perfiftam , vide Formulam Veronenfem ( 5 ) ad fupra allega-
tam legem XV. libri V. Liutprandi Regis , in qua mentio fit quidem , ut in le-
ge ipfa , Decani , Saltarii , Sculdafii ; qui vero fupra Sculdafium eft , non Judex
vocatur , fed Comes , atque ejus diftrictus non Judiciaria dicitur , fed Comitatus
unde vox Italica Contado .

Omnia itaque recolligentes in unum , inferre facile poffumus , Decanum , Cen-

tenarium , & Chiliarcham , ſeu Grafionem , qui antiquioribus ævis inter Barbaros
aptiffimo ordine militum numeris præerant , poftmodum in territoriales præfe-
dos evafiffe ; atque Langobardos , qui in Italia jam præftitutas urbes occupa
verant , ita jurifdi &
tionis diftributionem concinnaffe , ut civitatibus , eifque adne-
xis territoriis , Grafiones altæ juriſdictionis præfides darent , latino vocabulo in
foris quidem Judices nuncupatos , communi vero loquendi modo Duces , aut Co-
mites ; quorum difcrimen inde facile repetendum , quod illi nobilioribus civita-
tibus , feu amplioribus territoriis præfecti forent ; hi vero præfides effent mino-
rum urbium , feu tractuum arctiorum . Regionem autem Judicibus affignatam ,
prout

(1 ) Leg. Langob. Liutprandi lib. IV. leg. VIII. ( z ) Ibid. lib. V. lege XV.
(3 ) Leg. Langob. Pipini VIII . (4) Ap. de Rubeis Monum. Eccl. Aquil. pag. $90.
(5 ) Form. Ver. edita Vol. II. huj. Collect. pag. 469.
 224 IN LEG. IN ANGLIA COND , MONIT. COLL .

prout locorum & populi opportunitas exigebat , divifam fuiffe in partes , qui-
bus fingulis regundis finguli affignarentur mediæ jurifdictionis præfecti , appel-
lati Sculdafii , Atque hifce partibus in minores adhuc particulas diftributis , fin-
&
gulis particulis infimæ jurifdi t ionis rectores datos fuiffe , vetere retento nomi-
ne nuncupatos Decanos , atque Saltarios .
Pingit hæc Walafridus Strabo ( 1 ) , qui de Ducibus , Comitibus , Centena-
riis , atque Decanis hæc fcribit : Metropolitanos autem Ducibus comparemus , quia
ficut Duces fingularum funt provinciarum ita & in fingulis provinciis illi finguli
ponuntur ... Quod Comites , & Prafecti in fæculo , boc Epifcopi cateri in Ecclefia
explent ... Centenarii , qui & Centuriones & Vicarii , qui per pagos ftatuti funt , Pres-
byteris plebeji , qui baptifmales Ecclefias tenent , & minoribus prafunt Presbyteris , con-
ferri queunt . Decuriones , & Decani , qui fub ipfis Vicariis quædam minora exercent ,
minoribus Presbyteris titulorum poffunt comparari . Deme quod Walafridus fert de
Ducibus cum Archiepifcopis comparatis ; quod alias quidem locum habuit , non
vero generatim in Italia fub Langobardis agente , ut fupra animadvertimus . Re-
liquæ paritates ftatum Judicis , Sculdafii , atque Decani , fere fub oculis ponunt .
Miffos facia Loci Servatores , Gaftaldios , Actores , aliofque , qui vel præe-

rant auctoritate vicaria , vel ex aulæ regiæ , non ex reipublicæ jure conftitue-
bantur ; hi enim ad inftitutum , quod peragendum fufcepi , minime pertinent .
Supereft , ut de legum editione aliquid breviffime dicam . David Wilkinſius ,
vir in ftudiis Anglofaxonicis apprime verfatus , cui ad hæc excolenda animos
adjecit , & Cantuarienfem inter Proteftantes Canonicatum contulit Georgius I.
Magne Britanniæ Rex potentiffimus ; Wilkinfius , inquam , Anglofaxonicarum
legum veteribus collatis Codicibus concinnavit collectionem , omnium amplif
fimam , atque ornatiffimam ; nonnulla quoque interferens , quæ mere ad diſci-
plinam ecclefiafticam pertinent , & nulla civili auctoritate roborata fuiffe viden-
tur , ut in legum civilium cenfum adfcriberentur .
Cum vero Angiafaxonum leges ( exceptis legibus Edovardi Confefforis latina
lingua Normannorum ævo confcriptis ) , immo & Ecclefiafticæ Sanctiones huc
infertæ , fi Prologos demas in librum Canonum Ecclefiafticorum , & in Epifto-
las Ælfrici itidem Latine confcriptos , Anglofaxonum dialecto in codicibus exa-
ratæ habeantur , Wilkinfius illas edidit cum eleganti verfione ab ipfo elaborata ,
notas addens & Gloffarium , ut legum textus in pluribus præclare illuftretur .
Ex egregia hac collectione , prætermiffo Anglofaxonico textu , omnia duxi huc
inferenda , atque illa quoque quæ inter leges proprie dictas non recenfentur ,

ne ex feliciffimo Collectoris labore quidquam omitterem .

Appendicis loco occurrunt ex eodem Wilkinfio leges nonnullæ conditæ re-
gnantibus in Anglia Normannis . Et primo quidem Leges Guilielmi Conquefto.
ris tum Latina lingua , tum Gallo - Normannica confcriptæ , Latio donatæ , &
notis ornata ; itemque Leges Henrici 1. latine exaratæ cum variantibus lectio-
nibus , & notis , quas eruditis curis Rogerii Twyfdeni , & Guilielmi Somneri ,
fe debere Wilkinfius fatetur .

In calce collectionis Wilkinfius librum edidit , hoc præfixo titulo : Domini Hen-
rici Spelmanni Codex legum veterum Statutorum regni Anglia , quæ ab ingreſſu Gui.
lielmi 1. ufque ad annum IX. Henrici III. edita funt . Hiftoricus liber potius eft ,
quam legalis ; in quo plures intermixtæ occurrunt Sanctiones , fed non omnes ,
quæ inter leges proprie dictas recenferi mereantur , neque omnes iifdem verbis
exaratæ videntur > quibus latæ fuerunt . Ex his omnibus unam huc exfcripfi

Magnam Chartam libertatum Angliæ , editam regnante Johanne , quæ quamvis

a Summo Pontifice Innocentio III. reprobata , utpote que a Crucefignato Prin
cipe fuerat per vim & metum extorta in regno , quod ipfe Johannes jampri
dem Romanæ Ecclefiæ fubjecerat , thema tamen dedit Magna Charta Henrici
III. , Auguſtiſſimum Anglicarum libertatum Diploma , & facra anchora > a Spel-
manno appellatæ , a qua Volumina Statutorum Anglicanorum hodie vigentium
fuum aufpicantur initium .

( 1 ) Formul. Alfat. III. Vol. II. huj . Collect. pag. 402.

LE-
 LEGES
IN ANGLIA
REGNANTIBUS JUTIS , ANGLIS ,
LEGES ETHELBIRHTI .
Hac funt Judicia qua thelbirbtus ( 1 ) Rex conftituit Auguftini diebus .
I. El peculium & Ecclefiæ (2 )
duodecies emenderur ; Epi-
fcopi peculium undecies e-
D mendetur; Sacerdotis pecu-
lium novies emendetur ; Dia.
coni peculium fexies emendetur ; Clerici pe-
( 1 ) Ethelbirbtus , ) Etbeibirhtus Rex fecun-
dum Faftos Savilianos regnare cœpit anno Chri-
fti 561, defiit anno 616. Malmesburienfis & Be-
da fcribunt , illum exceffiffe poft receptam
Chrifti fidem anno 21. Beda anno 613. ( qui
eft 616, juxta Chronologiam Saxonicam ) eum
obiiffe dicit lib. 2. H. E. c. 5. ubi inter alia
fic de eo loquitur ; Inter cætera bona que gen
ti fua confulendo conferebat , etiam decreta ille
judiciorum juxta exempla Romanorum cum con-
filio fapientum conftituit : Que confcripta Anglo-
rum fermone batenus babentur & obfervantur.
ab ea . In quibus primitus pofuit , qualiter id e-
mendare deberet , qui aliquid rerum vel Eccle
fie , vel Epifcopi , vel reliquorum ordinum , fur-
to auferret ; volens fcilicet tuitionem eis , quos
quorum doctrinam fufceperunt , præftare .
(2 ) Dei peculium & Ecclefia . De facrile
gio & furto prior Legis hujus pars intelligen-
da eft , quod nempe res , Deo , Ecclefiæ , &c.
dicate, fi furtim auferantur , fint compenfan
da . Rex Alfredus infra Lege 6. Sacrilegium
cum mul&a juxta valorem compenfari , & præ-
terea aut manum furis abfcindi , aut juxta ca-
pitis æftimationem hominis illius eam redimi
vult. In Jure Civili , Paulus Jurifconfultus , L.
Sacrilegii 9. ad L. Jul. pec. lib. 48. P. tit. 13 .
Sacrilegi , inquit , capite puniuntur , qui publica
facra compilaverint ; at qui privata facra aut
adiculas incuftoditas tentaverint , amplius quam
fures , minus quam facrilegi merentur . Sacrile-
gii poenam monet ftatui debere pro qualitate
perfonæ , proque rei conditione , & temporis ,
ac ætatis , & fexus , vel feverius vel clemen-
tius ; & ftatim profert varias olim indictas pœ-
nas , aliofque Sacrilegos ad beftias damnatos ,
alios vivos exuftos , alios furca fufpenfos ait ,
In Jure Canonico , qui res ecclefiafticas Deo di-
catas abftulerit , infamis judicabatur , anathe
mate feriebatur vel excommuniçabatur . De-
cret. Gregor. c. 12. qu. 2. In Jure Gothico &
Scanico graviffima poena furibus infligitur , fuf-
pendium nempe abfque defenfione hominis fur
ti accufati ; facrilegis autem nulla fpecialis fta-
tuebatur poena . Vid. Stiernbook . de jure Sueon.
& Goth. vetufto , p. 368. feq. In Legibus Pro-
vincialibus bodierni Regni Suecia, Sacrilegus
folvet Epifcopo multam trium marcarum pro
CONDITÆ
SAXONIBUS , DANIS ,
culium ter emendetur ; Ecclefiæ pax ( 3 ) bis
emendetur ; Monafterii pax ( 4 ) bis emen-
detur ,
II. Si Rex populum fuum ad fe vocave-
rit , & ipfis quis ibi malefecerit , dupliciter
compenfetur , & Regi L folidi folvantur .
3. Si
violatione pacis ecclefiafticæ ; pro furto autem
plectetur fecundum Leges Provinciales . In
templo vel comiterio non fruetur pace , quia
contra eam deliquit . Loccen. Leg. Civil. Regn.
Suec. Tit. de Jure Ecclef. cap. 18. p. 301. Apud
Danos levis poena furibus determinatur , uti le-
gitur lib. 6. Juris Danici , cap. 17. Om Tyve-
ri , cafio virgarum , vel reftitutio fimplex aut
duplex rei furtim ablatæ , & Bremmerholm ,
hoc eft , ergaftulum nauticum : Effractor au-
tem ac fpoliator thecæ nummaria , capfæ vel
armarii in templo reperti , latronis inftar rota
& palo punitur ; qui autem e templo res cla-
vibus non fervatas fpoliaverit , in furcam fuf-
penditur ; qui autem res viliores rapuerit , ad
palum virgis cafus , æternis & vinculis & la-
boribus punitur , Vid. lib. 6. Juris Dan. c. 16.
5. 4. De Sacrilegiis Theodoricus Rex in Edicto
fuo , cap. 126. ait : Si quis de Ecclefiis , id eft ,
locis religiofis , bomines traxerit , vel aliquid vio
lenter crediderit auferendum , capite puniatur .
Juxta Legem Frifiorum x11. qui fanum effrege-
rit , & ibi aliquid de facris tulerit , ducitur ad
mare , & in fabulo , quod acceffus maris ope-
riri folet , finduntur aures ejus , & caftratur ,
& immolatur Diis , quorum templa violavit .
Vid. Lindenbrog. cod. LL. antiq. tom. 1. p. 508.
In Conftitutione Childeberti Regis , Sacrilegia a
fervili perfona patrata centum ictibus flagello-
rum puniuntur . Vid. Capitul. Reg. Franc. per
Steph. Baluz. tom. 1. p. 7. In Capitulariis Ca-
roli & Ludov. Impp. lib. 6. c. 304. ita de Sa-
crilegis extat : Si quis in Ecclefias earumque res
irruens , Sacerdotibus & Miniftris , vel ipfo cul-
tui locoque , aliquid importet injuria , vel infe-
rat ad divini cultus injuriam , in convictos five
confeffos reos capitali fententia noverit vindican
dum . Et in Canonibus Ifaaci Epifcopi Lingo-
nenfis , tit, 7. Sacrilegi infames dicuntur , nec
ad accufationem vel teftimonium admitti de-
bent . Vide Capit. Reg. Franc, tom. I. p. 1267.
feq. Conf. Droconis fententiam hac de re in Ap
pendice Actor. veter. cap. 146. tom. 2. Capitul.
Baluz. p. 1549.
( 3 ) Ecclefia pax . ) H. e. Si rixæ vel con-
tentiones in Ecclefia oriantur , duplex mulcta
folvatur , juxta dignitatem Ecclefiæ . Withredus
fub init. Legum , pacis ecclefiafticæ violatio-
nem
 226 LEGES IN ANGLIA
III. Si Rex in alicujus domo convivetur ,
& ibi aliquis damni quid fecerit , duplici
emendatione emendet .
IV. Si liber homo Regi furto quid aufe-
compenfatione
rat ( 5 ) , novena compenfati compenfer .
one compenfet
V. Si in Regis villa aliquis hominem oc-
ciderit , L folidis emendet ( 6 ) .
VI. Si quis hominem liberum occiderit ,
Rex L. folidos pro dominio recipiat .
VII. Si quis Regii Præfecti fabrorum aut
pincernæ famulos occiderit , moderatam mul-
tam ordinariam ( 7 ) folyat ,
nem so folidis compenfandam effe dicit . In
Legibus Ethelredi violatio pacis ecclefiaftica
eodem modo puniebatur ac Regis , & inter
Auftrales Anglos , qui pugnaverit in Ecclefia ,
perdebat omnia quæ poffidebat , & in Regis ar
bitrio erat , utrum vitam haberet vel non :
Homicidium autem intra Ecclefiæ parietes inex-
piabile effe dicit . Rex Cnutus , Lege 3. de Pa
ce Ecclefiæ , ait : Non funt omnes Ecclefiæ
æquali modo terreno honore dignæ , licet ean-
dem habeant ecclefiafticam confecrationem ,
Violatio pacis primaria Ecclefiæ eft eadem ac
compenfatio rerum pro Regis pace , h. e.quin-
que libris fecundum Anglorum Leges ; & in
terra Cantii pro violatione pacis , quinque li-
bris Regi & tribus Archiepifcopo compenfatio
fiebat ; & mediocris Ecclefiæ 120 folidis , &
idem eft pro Regis mulcta ; minoris Ecclefiæ
60 , & campestris Ecclefiæ 30 folidis . Apud
veteres Sucones & Gothos , judicia & pœnę vio-
lationis pacis ecclefiaftica duplici cenfura con-
ftabant , & omnia crimina capitalia , que ad fo
rum ecclefiafticum trahebant Epifcopi , non
ferro & igne , fed multa pecuniaria vindica
bantur ; & nulla prorfus fuit caufa in hoc fo
ro Epifcopali , ex qua non aliqua pecunia Le-
gibus imperata ad Epifcopum rediret . Vid ,
Stiernbook de Jure Sueo. & Goth. vetufto , cap.
ult. Hodie pacis ecclefiafticæ violatio apud Sue-
cos muleta trium marcarum pupitur . Vid. Loc
cen. Leg. Civil . Suec, p. 301. Apud Danos , fa-
crorum vel pacis ecclefiaitica violatio pro ra
tione ætatis puniebatur , juniores nempe virgis
flagrifque cædebantur , adultiores in collaria
compingebantur , fi crimen non fuerit capita
le . Vid. Jus Danic. lib. 6. c. 3. Pax Ecclefia
ftica apud veteres Alemannos & Francos fancta
obfervabatur , id quod mille in locis in Capi
tularibus , nec non in Codice Legum antiqua-
rum Lindenbrogii afferitur . Vid. Capitular. Ca-
roli & Ludov. Imp. 1. 4. c. 13. 1. 5. c. 185. Ca-
pit. Caroli Regis , tit. 15. Capit. Caroli Calvi ,
edit. Baluz. p. 177. & alibi paffim . De pace
publica tenenda Fridericus Imperator edictum
ftatuit cum poena contra ejus violatores . Con-
fuetud. Feud. lib. 2. tit. 27. Carolus tamen per-
humane fancivit , ut eorum liberi , qui violatę
pacis peracti imperiali banno profcripti fuerint,
ad clientelares fundos rurfum a patronis admit-
tantur. Vid. Tholof. Synt. Jur. Univ. 1.35 . c.1 . 33.
(4 ) Monafterii pax . ) Quod de pace Eccle-
fiæ diximus , idem de pace Monafterii dicen-
dum eft , quod nempe juxta honorem & valo
rem ejus , quælibet violatio pacis dupliciter
compenfetur. In Conftitutionibus fub Ethelre
do, anno 1013. editis , hæc de violatione pacis
Monafterii ftatuitur Lex : Violatio pacis Mo
nafterii primarii cum rebus excufatione dignis
excufetur , juxta pacem Regiam ; h.e. s libris
fecundum legem Anglorum , & mediocris Mo-
CON DITE.
VIII. Regis patrocinium violatum (8) 1 .
folidis compenfetur ,
IX. Si liber homo a libero quid furetur ,
tripliciter emendet , & Rex habeat mul&
tam ,
& omnia ejus bona ,
X. Si quis cum Regis ancilla virgine con-
cubuerit (9 ) , L. folidis emendet .
XI. Si ea molens ferva fit , xxv folidis
emendet , fi ea tertiæ fortis , x11. folidis .
XII. Regis obfonatrix xx folidis compen-
fetur .
XIII, Si quis in Comitis villa aliquem oc
ci-
nafterii 120 folidis , h. e. juxta multam Re-
gis ; & adhuc minoris 60 folid . & campeftris
Ecclefiæ 30 folidis .
(5 ) Furtum Regi fa& tum nullam fpecialem
in Legibus antiquioribus ( quantum quidem
fciam præterquam in hae , habet poenam . In
liberi hominis furtum autem graviori poena
animadvertebatur quam in fervi . Ita in LL.
Burgund. tit, 70. Si ingenuus & fervus fimul
furtum fecerint , ingenuus triplum folvat quan-
tum furatum eft , fi tamen capitale crimen non
fuerit ; fervus vero fuftuario fupplicio depute-
tur . Imperator ludoicus liberum hominem
furti accufatum fidejuflione & facramento fe
defendere permittit , fi autem iterata vice duo
vel tres eum furti accufent , liceat ei contra
unum ex his cum fcuto & fufte in campo con-
tendere . Vid . Leg, Langobard , lib. 1. tit. 25.
leg. 76.
(6 ) Nempe pro violatione pacis Regiæ , quæ
juxta pacem Dei fancta apud Anglo - Saxones
fuit. Vid. Foed. Edo. Guthr. Leges Ethelredi
& Cnuti . Pro homicidis autem alia pœna in-
fuper ftatuebatur . Idem hoc in Legs feq. 6.
obfervatur ,
(7 ) Leodgelde multam ordinariam fignifi-
cat , quod nempe in homicidio famulorum Pin-
cernæ Regii aut Præfecti fabrorum eadem pœ-
na ftatuatur , qua aliorum fervorum vita com-
penfatur , juxta were , i . e , capitis æftimatio
nem cujuslibet . Ratio hæc eft , quod famuli
illi non fub Regis , fed miniftrorum Regis pa
trocinio fint ,
( 8 ) Senfus Legis hujus eft , quod fi quis ali
quem fub protectione Regis , feu hominem fui
juris aut privatum male tractaverit , folvat Re
gi 50, folidos pro contemptu privilegii , quod
ab omnibus pro facro haberi debet .
(9 ) In hac & fequentibus Legibus mulda
pro fornicatione cum ancillis Regis & Nobilis
affignatur . Elfredus infra , Lege 29. præter
compenfationem pecuniariam , fi confenfus pa
tris adfit , virum fœminam in uxorem ducere
jubet . Apud veteres Sueones mulier fornica-
trix femper infamis habebatur , nifi nupferit
ei quocum rem habuit , Pecuniaria poena folis
viris imponebatur pro ratione temporum va-
ria , & qualis eft in Jure Uplandico 1 quæ no-
tam cenfuræ ecclefiallicæ vix effugiat , quod
ex frequentia illiciti concubitus minuatur cul-
pa , tollatur poena . Pro puella enim prima vi
ce quatuor cum dimidia , pro vidua tres mar-
cæ debentur ; altera vero vice pro eadem tres,
pro vidua fefquialtera ; pofthac nulla debetur .
Frifiones , veteres Gothi in Hifpania , fornica-
trices flagellatas e provincia vel civitate ei-
ciebant , & fi rediiffent , alicui pauperi in per
petuam fervitutem addicebant . Hodie fex mar-
cæ apud Suecos pro illicito concubitu folvun-
tur Epifcopo vel Epifcopi jurifdictione fungen.
εί .
 LEGES IN ANGLIA
eiderit , XII folidis compenfet ( 1 )
XIV. Si cum Comitis pocillatrice quis con-
cubuerit , x11 folidis compenfet .
XV. Plebeji patrocinium violatum VI ſo-
lidis emendetur .
XVI. Si cum plebeji pocillatrice quis con-
cubuerit , vi folidis emendet , pro alia fer-
va L fcættas , pro tertiæ fortis xxx fcættas
folvat .
XVII. Si quis in domum alicujus primus
ingreditur , vi folidis emendet ; qui fecundus
ingreditur , III folidis , deinde unufquifque
folido ( 2 ).
XVIII. Si quis aliquibus arma accommo.
det ( 3 ) ubi rixa eft , & nihil mali patre-
tur , vi folidis compenfet .
XIX . Si latrocinium factum fit , vi foli-
dis emendet .
XX. Si quis autem aliquem occiderit , xx
folidis emendet .
XXI. Si quis aliquem occiderit , modera
tam multam ordinariam c folidos compenfet .
XXII, Si quis aliquem occiderit ad aper-
tum fepulchrum , xx folidos compenfet , &
intra XL dies totam mulētam ordinariam
ti . Vid. Loccen. Jur, Suec, Civil, p. 291. Apud
Danos , qui fœminam vitiaverit , reus domino
fuo duodecim , & rea fex argenti uncias pen
dir , culpamque ambo publica expiant abfolu-
tione . Si quis in aula Regis fœminæ aut vir-
gini ftuprum intulerit , duobus digitis plectitur .
Quod fi fœminæ huic commiffa fint claves ,
quibus cerevifia , cibus , veftes , nummi , aliæ-
ve res in cuftodiam includenda fervantur , ftu
prator ejufmodi confervæ fuæ , manifefti inftar
furis animadverfionem experitur . Vide Jus
Danic. lib. 6. c, 13. Apud Bajuvarios Theodo-
rici Regis Lex extat , tit, 7. lege 13. Si quis
cum ancilla virgine concubuerit , cum quatuor
folidis componat . Apud Langobardos Rex Ro-
tharis conftituit legem , ut fi quis cum ancilla
gentili fornicatus fuerit , componat domino ejus
viginti folidos , & fi cum Romana , fol . duode-
eim . Vid. Cod. Legum antiq. Lindenbr. tom.
1. p. 416. & $79. Vid. lib. 48. §. ad Legem Ju
liam de Adulteris . Et Cod. lib. 9. tit. 9.
( 1 ) Sc. pro pace violata in territorio Comi-
tis ; pro homicidio tamen juxta æftimationem
capitis alia multa compenfanda eft .
(2 ) Non exprimit Legislator maleficium
quod quis domum alterius ingrediens meditari
dicendus eft ; fornicationem effe Leges præce,
dentes fuadent ,
(3 ) Elfredus auctorem damni & dominum
armorum æquali pœna dignos effe ait ; fi au-
tem dominus armorum fidem facere voluerit ,
quod in mutatione eorum nihil fraudis fcive
rit , culpa careat . Vid. LL. Ælfr. c. 19. Cnu
tus Lege 73. compenfationem damni per ar-
ma alterius ad fores pofita illati , affignat ei ,
qui arma tractavit , poftquam nempe dominus
armorum fe purgaverit , damnum fe infcio &
nolente factum effe . Vide quæ Henricus I. in-
fra cap. 87. habet de delicto ex armis accom-
modatis . Apud Sueones veteres juxta Jus Weft
gothicum eodem modo homicidia ex præftatio-
ne teli alterius facta , ac voluntaria , punieban-
tur; imo dominus teli aliqua muleta plecteba
tur , quia in parte infelicitatis ipfius numera-
batur habuiffe aliquid , quo homo periret . Vid.
Stiernh. de Jure Sueo. vetufto , p. 357. Et ho-
CONDITE . 227
compenfet .
XXIII. Si homicida patria exierit , cogna-
ti ejus mediam ordinariam mul&tam folvant .
XXIV, Si quis ingenuum hominem vin-
xerit , xx folidos compenfet .
XXV. Si quis plebeji convictorem occide-
rit , vi folidis emendet .
XXVI. Si hofpes autem occiderit prima-
rium convictorem , LXXX folidis emendet .
XXVII. Si autem fecundum occiderit , LX
folidis compenfet , tertium autem XL folidis
compenfet .
XXVIII. Si liber homo fepti violationem
fecerit , vi folidis emendet .
XXIX, Si quis rem intus fervatam abſtu-
lerit , is triplici compenfatione emendet .
XXX. Si liber homo feptum fuperaverit ,
IV. folidis emendet .
XXXI, Si quis aliquem occiderit , proprio
cenfu ( 4 ) & proba pecunia quemlibet com-
penfet .
XXXII. Si liber homo cum liberi homi-
nis uxore concubuerit , ejus capitale redimat
& aliam uxorem propria pecunia mercetur ,
& illi alteri eam adducat ( 5 ) ·
XXXIII.
die apud Suecos commodatarius non folum ex
dolo & malo propofito , fed etiam ex culpa per
incuriam & negligentiam commiffa eft obftri-
tus . Vid. Loccen. Syn. Jur. P bl . Suec. p. 353.
Apud Danos hæc extat Lex ; Si quis alteri cum
altero rixanti arma fua , gladium , cultrum ,
fudem ,, baculum , aut id genus aliud , quod
fudem
nocentius effe poteft , telum commodaverit ,
haud ignarus , accipientem eis alienam ad per-
niciem certo abufurum fore ; ejus rei convi-
tus commodator , fi qua evenerit læfio , dimi-
dio minorem quam qui alterum armis fibi
fubminiftratis læfit , mulctam pendito . Vid . Jur.
Danici lib. 6. c. 1o . Lex Langobardorum eft : Si
quis alii arma fua fimpliciter præftiterit , &
ille qui acceperit aliquod malum cum ipfis fe-
cerit , non reputetur illi culpa qui præftiterit ,
fed ei qui malum cum eis perpetraverit . Et
e contrario , fi ille , qui præftiterit , confenfum
ad malum faciendum adhibuit , collega fit illi
ad ipfum malum fanandum , Vid. Cod. LL.
antiq. Lindenbr. tom . 1. p. 559.
(4) Agene fcatte , proprio cenfu , veram cu-
juslibet capitis æftimationem denotat ,
(s ) Adulterium Cnutus Rex Lege 47. per
hoc quod factum eft emendare vult ; fc. uti
Lege feq. so. explicat , fi marito vivo uxor cum
alio concubuerit , fiat ipfa in pofterum infamia
mundi , & habeat verus maritus omnia , quæ
poffidebat , ac perdat illa utrumque tam na-
fum quam aures , Guilielmus Conqueftor Le-
ge 14. adulterium per capitis æftimationem
compenfari vult . Leges veterum Gothorum in
Hifpania uxorem cum adultero deprehenfam
e veftigio interficere permittunt viro , idem
etiam uxori maritum cum alia deprehendenti
permittunt . Jus Norwegicum & Islandicum non
tantum hoc in propria uxore admittunt , fed
etiam in matre , forore , filia , fratris uxore ,
quafi dedecus familiæ ab eo effet vindicandum .
Gothorum vero Hifpanenfium , & Burgundionum
Leges , præcife utrumque neci dari volunt , vel
neutrum , De Jure Scanico accufatus adulterii
ad ferrum candens provocare debuit , & fi cau-
fa caderet , vir in exilium , foemina a toro di-
miffa fuit . Gothi Suecici vitæ fœminarum in
omni-
 228 LEGES IN ANGLIA CONDITE .

XXXIII. Si quis dextrum femur lancea compenfet .

tranfpunxerit , valore fuo illud compenfet ( 1 ) . XXXIX . Si humerus claudicans reddatur ,
XXXIV. Si come prehenfio fiat , L fcat- xx folidis compenfet .
tæ ad emendationem folvantur . XL. Si altera auris nihil audit , xxv foli
XXXV. Si os appareat , 111 folidis com- dis compenfet .
penfet . XLI. Si auris abfcindatur , XII folidis e-
XXXVI, Si os lædatur , IV
Iv folidis com- mendetur ,
penfer . XLII. Si auris perforetur , tribus folidis
XXXVII. Si id penitus ipfi rumpatur , compenfet .
x folidis compenfet . XLIII. Si auris attondeatur , fex folidis
XXXVIII . Si utrumque fiat , xx folidis emendetur ,
XLIV.

omnibus criminibus parcentes , ignominiam vel re , feu Principi , qui habet gladii poteftatem .
aliquam corporis inflictivam poenam ftatuebant ( 1 ) In fequentibus 39. Legibus vulnerum
pro adulterio . Jus Wefmannicum adulteræ aut au- variorum compenfatio adftruitur , quæ maxi-
res aut nafum præfcindi jubet . Jus Uplandicum , mam partem in Elfredi Lege 40. & Guil. Con-
auctore magno Ladulafio fimul & aures & nafum quest . 12. & 13. continetur . Apud Wifigothos hæc
& capillos aufert . Jus Suecicum Municipale vi- membrorum amputatorum vel mutilatorum
ro uxorem in adulterio deprehendentem jubet mulcta olim obtinuit . Si manus amputetur ,
dote fpoliare , & tradit illi poteftatem vitæ novem marcæ pro vulnere & tres marce pro
ejus ; fi muleta autem contentus maritus , Jus mutilatione folvebantur . Pro digitis manus &
adulterum & adulteram figillatim 40. marcis pedis fingulis novem marca pro vulnere , pro
mulctat : fi autem adulter non fit folvendo mul- mutilatione autem pollicis duodecim folidi ,
tas , lapides publici five civitatis , Stadzens digiti proximi fex folidi , longiffimi digiti di-
Stena , fcapulis adultera imponuntur , & funi- midia marca , huic proximi duo folidi , mini-
culos ad genitale adulteri membrum adftrin- mi unus folidus , folvebantur . Nafi amputatio
gitur , quo fic onerata fefforem fuum publice novem marcis pro vulnere , & tribus pro mu-
per oppidum circumduceret . Hæ autem Lex tilatione compenfabatur . Eodem modo oculus ,
obfoleta , hodie non viget ; fed adultera tan- capilli & denies compenfabantur . Si quis ca-
tum privatur dote & bonis omnibus . Vid. ftrabatur , novem marca pro vulneratione , &
Stiernbook & Loccen . libb. fupra citatis . Apud totidem pro mutilatione folvebantur . Vide Le-
Danos adulter & adultera omnibus fortunis ac ges W. Gothicas edit, Ol . Rudbeckii p. 44. feq.
pecuniis muletantur , iterum peccantes e re- Lex Civilis Suec. hodierna in compenfatione
gione ejiciuntur , tertium cum conjugii fidem amputationis digitorum manus & pedis parum
frangunt , machus quidem capite plectitur , differt a Legibus W. Gothicis . Vid. Loccen. in
mocha vero aquis immerfa fuffocatur . Vid. Legg, Civil. Sueciæ , p. 233. fequ. & Legibus
Jus Danic. lib. 6. c. 13. §. 24. Juxta Leges Wi- Provinc. p. 310, Vulnus in cute , pectore , vel
gothorum , qui adulterum cum adultera occi- brachio , in lambis vel crure 20. marcis juxta
derit , non habetur pro homicida , lib. 3. tit. 4. Jus Suecicum compenfatur . Dentes quatuor an
de Adulteriis . Servi autem & ancille cente- eriores fuperius vel inferius tribus marcis com-
nis vel ducentis flagellis toties quoties funt penfantur pro mutilatione , & novem marcis
czdendi , vel torquendi , ut veritas & certius pro vulnere . Vide Loccen. Legg. Civiles &
poffit inveniri & indubitanter agnofci . Theo Provinc. tit. 13. de vulner. volunt. Apud Da
doricus Rex , in edicto , hominem cùm vidua nos , fi quis alteri nafum , aurem , linguam ,
adulterium committentem flammis ultricibus manum , pedem , digitum aut alia id genus
exuri vult , Lege 61. Apud Langobardos ab hæ membra præfcindat , vel amputet , oculumve
reditate excludebantur liberi in adulterio na- excutiat vel effodiat , æternis in ergattulo (quod
ti , lib. 1. tit. 32. leg. 3. Vide Legem Salicam Hafnia eft ) nautico vinculis aut exilio multatus,
de adulteriis ancillarum , tit. 27. In Capitular. bona quæ ipfius funt omnia inter læfum ac do
Caroli & Ludovici Impp . lib. 6. §. 325. Capitali minum fuum æqualiter partienda amittat . Vid.
poena muletantur adulteria . Vid. lib. 7. §. 298 . Jus Danic, lib. 6. c. 7. In Conftitutionibus Sicu
Jure Civili , Legis Julia poena erat ultimum is , fi quis cum armis prohibitis ( gladio f
fupplicium , l. quamvis 30. §. fin. C. ad Legem lancea vel fcuto ; aliquem percufferit , ut mi-
Jul. de adult. §. Item Lex Julia de adulteriis , nime moriatur , percuffor manum , cum qua
de publ. judic. apud Juftin. quo tempore Legem percuffit , amittat . Vid. Cod. LL. Antiqu. To.
tulit Octavius Cæfar Julii nomine Lege 1. & 2. 1. p. 706. Apud Langobardos oculus medio pre-
ad Legem Jul. de adult. in P. Tranquillo in tii pro homicidio componitur , auris duobus fo
Augufto . Succedentibus temporibus licuit , Ju- lidis , labrum fex folidis , anteriores dentes fin
re Romano , marito deprehenfum adulterum guli quatuor folidis , brachium fex folidis , ma-
in domo fua cum uxore in ipfo actu , humi- nus medio pretii ipfius , pollex manus octo fo-
lem tamen & vilem perfonam , occidere . L. lidis , pedis quatuor , fecundes digitus manus
marito , & l . fi adulterium S. Imperatores ad leg. fex falidis , pedis duobus , tertius digitus ma
Jul. de adult. in P. 1. Gracchus 4. C. eodem lib.3. nus & pedis tribus folidis , quarius digitus ma-
§. fi maritus ad Sylla in P. Jure Novellarum nus duobus folidis , pedis uno , quintus digitus
lenior eft pœna mulierum , nempe detrufio in manus quatuor , pedis uno folido componitur ,
monafterium . Authent. fed hodie , ad leg. Jul. Vide plura de plagarum & vulnerum fpeciebus
de adult. c. §. fi vero quando , ut nulli ju, lic. earumque poenis apud Longobardos , lib. 1. LL.
hab. lo. fer. in authent. coll . 9. tit. 9. Item ab- Longobard. Tom. 1. Cod. LL. Antiqu. Lin
Iciflio nafi pœna ftatuitur adulterii . Novell, in denbr. p. 522. feqq . Vide de vulnerum com
Conftit. Leo. Cafa . Conft. 32. Pontificio Jure penfatione Leges Burgundionum , tit. 11. & 48.
non ita grave fcelus ducitur adulterium pati , Legem Salicam , tit. 19. Leg. Alamannorum , tit.
ac uxorem occidere . C. fi quod verus 33. q.2. 59. 65. Bajuvariorum , tit. 3. c. I. Ripuariorum ,
ubi rationes . Sicque in foro confcientiæ non tit. 1. 2. feqq. Frifonum , tit. 22. ubi pœnæ ac
licet occidere adulterum , aut uxorem adulte- mulctæ non multum ab his quas enumeravi-
ram marito . Can. inter hæc junta glo. can. mus , diverfæ continentur pro mutilatione , ab-
admonere 33. q. 2. quia foli Judici licet occide- fciflione & fractione membrorum corporis .
 LEGES IN ANGLIA CONDITA: 229

XLIV. Si oculus excutiatur , L folidis
compenfet ,
XLV. Si os aut oculus damno afficiatur,
XII. folidis emendetur .
XLVI, Si naſus perforetur , 1x. folidis e-
mendetur .
XLVII, Si fit una membrana , tribus fo-
lidis compenfer .
XLVIII. Si ambæ perforatæ fint , ſex ſo-
lidis emendetur ,
XLIX. Si nares fingulæ attondeantur , una
quæque fex folidis emendetur .
L. Si perforentur , fex folidis emendetur .
LI. Qui menti os abfciderit , xx. folidis
compenfet .
LII. Pro quatuor dentibus prioribus , pro
fingulis fex folidi ; pro dente qui tunc pro-
kimus eft , quatuor folidi ; pro eo qui tunc
juxta ftat , tres folidi , & deinceps pro fin-
gulis folidus : Si elocutio deterior fiat , XII.
folidi ; fi maxilla fracta fuerit , fex folidi
compenfentur .
LIII. Qui brachium pertundit , vi . foli
darur , triplici multa ' ordinaria illud com-
penfetur; fi pertufum fit , vi . folidis emen-
der ; fi quis inciderit , vi . folidis compenfet .
LXIV. Si femur ruptum fuerit , XII . fo-
lidis compenfetur ; fi is claudus fiat , ibi ami-
ci judicare debent .
LXV. Si cofta rumpatur , tribus folidis
compenfet .
LXVI. Si femur quis tranfpunxerit , quæ
libet incifio fex folidis compenfetur ; fi fupra
pollicem penetret , folido ; pro duobus polli-
cibus duo , fupra tres , tres folidi folvantur
LXVII. Si vertebra vulneretur , tribus fo
lidis emendetur .
LXVIII, Si pes amputetur , L. folidis com-
penfetur .
LXIX . Si major digitus pedis amputetur,
x. folidis compenfetur .
LXX. Pro aliis digitis pedis fingulis di-
midium pretii , ficuti de digitis manus di-
tum eft , folvatur .
LXXI. Si majoris digiti pedis unguis am-
putetur , xxx. fcættæ ad emendationem ?

dis compenfet . Si brachium fractum fuerit , pro cæteris fingulis decem fcætta compen-
VI. folidis emendetur . fentur .
LIV. Si pollex abfcindatur , xx . folidis ; LXXII. Si libera foemina capillata ( 1 ) in-
fi pollicis unguis abfcindatur , tribus folidis honefti quid fecerit , xxx. folidis emendet ,
çmendetur: Si quis indicem digitum abfci- LXXIII. Virginis compenfatio fit ut libe-
derit , octo folidis compenfet , fi
fi quis me-
me- ri hominis ,
dium digitum abfciderit , 1v. folidis compen- LXXIV. Patrocinium violatum potiores
fet ; fi quis digitum annularem abfciderit , vidua nobilis familia L. folidis emendetur T
VI. folidis compenfet ; fi quis autem mini- fecundariæ xx. folidis ; tertiæ x11 . folidis
mum digitum abfciderit , xI . folidis com- quartæ vi. folidis .
penfet . LXXV. Si quis viduam non fui juris du .
LV. Pro unguibus fingulis folidus com- xerit , bis compenfet patrocinium viola
tum .
penfetur.
LVI. Pro minimo navo tres folidi , & LXXVI . Si vir virginem mercetur pre-
pro majoribus fex folidi , tio , empta fit , fi fine dolo factum fit ; ſi
*
LVII. Si quis alteri pugno nafum verbe- autem dolus fubeft , poftea domum reduci
ret , tres folidi . tor , & illi peculium fuum reddatur .
LVIII. Si plaga fit , folido ; fi elata ma- LXXVII. Si ipfa vivum fœtum pepere-
nu plagam exceperit , folido compenfet . rit , medietatem bonorum habeat , fi vir an-
LIX. Si plaga nigra fit extra veftes , xxx. te moriatur .

fcættis emendet , fi fit intra veftes , quæli- LXXVIII. Si cum liberis recedere velit ,
bet xx. fcættis emendetur . dimidium facultatum habeat
LX. Si diaphragma vulneretur , XII . fo- LXXIX. Si maritus habere velit liberos
lidis compenfet ; fi perforetur , xx. folidis fint ipfi ficuti unus liberorum .
emendet . LXXX. Si ipfa prolem non pepererit
LXI. Si quis claudicans reddatur , xxx. fo- cognati bona habeant , ipfa alimenta , &
lidis emendetur dotem .
LXII. Si callum quis vulneraverit , tri- LXXXI. Si quis virginem per vim ce-
bus folidis emendet . perit , poffeffori L. folidos det , & poftea
LXIII. Si cui genitale membrum abfcin- fecundum poffefforis voluntatem eam redimat
Tom. I. V LXXXII.

(1 ) Capillata ) Magna femper apud Saxones
capillorum fuit veneratio , uti ex Gregor. Tu
ron. 1. 5. Hift. c. 15. & Paulo Diacono de ge-
ftis Longob. lib. 3. c. 7. Unde fupra lege 34.
prehenfio comæ inter damna vel vulnera cen-
febatur , & quinquaginta fcættis compenfaba-
tur . Hic per fæminam capillatam pro more Lon-
gobardorum virginem intelligendam effe credo ,
uti extat lib. 2. LL. Longob. tit. 20. Si quis
Longobardus fe vivente filias fuas nuptui tra-
diderit , & alias poft mortem in capillo in cafa
reliquerit , tunc omnes æqualiter in ejus fub-
ftantia hæredes fuccedere debent , tanquam filii
legitimi mafculini . Vid. & tit. feq. 22. Diceneus
Boroifta ad Gothos adveniens , facerdotes pilea-
tos vocavit , reliquam vero gentem Capillatos
dicere juffit , quod nomen Gothi pro magno
fufcipientes adhuc hodie fuis cantionibus re-
minifcuntur . Vid. Jornand. de rebus Geticis ,
c. XI. & Spelm. in Gloffar. voce Capilli . Ca
pillus ingenuitatis fignum erat ; hinc in Legi
bus Burgund. tit. 6. §. 4. capillum fervo face-
re fignificat capillum ei alere , ut ingenuus vi-
deatur : tondere autem invito capillum inter
crimina numeratur .
 LEGES IN ANGLIA CONDITÆ ,
239
LXXXVI. Si fervi oculus & pes' éxcu-
LXXXII. Si ea alteri in pretio defponfa-
tiatur , omni valore compenfetur .
ta fit , xx. folidis compenfet
4 LXXXVII. Si quis fervum alicujus vin-
LXXXIII. Si gravida fuerit , xxxv. foli-
xerit , vi. folidis emendet .
dos , & Regi xv, folidos folvat .
LXXXVIII. Servi latrocinium fit 11. fo-
LXXXIV. Si quis cum fervi uxore con-
cubuerit , viyo marito , bis emender lidi ( 1 ).
LXXXV. Si fervus alterum occiderit in- LXXXIX. Si fervus furetur ⚫ duplici

nocentem , omnibus facultatibus compenfet , emendatione compenfet .

LEGES HLOTHARII ET EADRICI .

Hæc funt Judicia que Hlotharius & Eadricus ( 2 ) Cantuariorum

Reges conftituerunt ,

Lotharius & Eadricus Cantuariorum Reges conftituerunt Leges has , quas ipforum
H Seniores ftatuerant ante hæc Judicia quæ poftea edicuntur .

I cujufquam fervus nobilem occiderit ร V. Si liber homo aliquem furetur , fi

1. S1 tunc fit trecentorum folidorum com- poftea vénerit accufator , det refponfum ,
penfatio , dominus homicidam illum tra- purget fe fi poffit , habeat ibi quatuor Con-
dat , & huic addat trium hominum valo faeramentales ( 3 ) , & unum Conjuratorem ,
rem quemlibet ex illa villa ad quam pertinet ;
II. Si homicida evaferit , quartum viri fi hoc non poffit , compenfet prouti fufficit .
valorem adjiciat , & ipfe manifeftet cum VI. Si vir moriatur viventibus uxore

veris juramentis , quod homicidam illum
tenere non potuerit .
III. Si alicujus fervus hominem liberum
occiderit , tunc fit c. folidorum compenfatio ,
dominus homicidam tradat & adjiciat
aliud viri pretium .
IV. Si homicida evaferit , duplici viri
pretio compenfetur , & ipfe manifeftet cum
. ad Regis tribunal , fi poteft , & ibidem ad-
veris juramentis , quod homicidam illum te-
nere non potuerit .
& prole , juftum eft ut proles matrem fe-
quatur , & unus paternorum fuorum cogna-
torum voluntarius fidejuffor ftatuatur facul-
tates ipfius confervandi , ufque dum decen-
nis fuerit .
VII. Si quis alterius viri bona furetur ,
& proprietarius ea poftea arripiat , provocet
ducat illum qui ipfi tradidit ; fi hoc non pof-
fit , relinquat , & proprietarius recipiat .
VIII.

(1 ) Intelligenda eft Lex hæc de latrocinio animi fententia in eadem quæ ille verba jura-
in fervum commiffo , quod illud tribus folidis bant , ipfius videlicet probitate & innocentia
J fit compenfandum . confifi . Vid. Spelman . in Gloffar. voce Lada .
( 2 ) Hlotharius 10. annos regnaffe dicitur in Hi Confacramentales vel Conjuratores aut af-
Chronologia Auguft . Cant. qua reperitur p . 2230. fumebantur aut dabantur a Judice ; illorum abi
inter decem Angliæ fcriptores : Lotharius co- manum tantum fupponebant principali Jurato-
ronatur 675. & obit 685. 8. Idus Febr. Aft in ri , alii una conceptis verbis jurabant , Dicun
Chronico W. Thorne licet 10. annos regnaffe di- tur rim awda a rim numero , quia magis nu
catur , obiiffe tamen anno Domini 680. 4. No- merabantur quam ponderabantur ; unde apud
nas Febr. & in Ecclefia juxta Ercombertum fe- Athelft. Lege 9. rim athe , qui commune ju-
pultus effe dicitur . Fafi Saviliani Lotharium ramentum præftabant , vel conceptis verbis una
regnare incepiffe dicunt A. D. 678. & defiiffe jurabant , dicitur . Apud Alamannos Lex erat ,
685. Beda 1. 4. c. 5. ita ait : Anno 673. Rex ut Conjuratores ( fc. de pecunia ) manus fuas
Cantuariorum Ecgbert menfe Julio obiit , fuc fuper capfam ponant , & ille folus , cui cauta
cedente in regnum fratre Lotbere , quod ipfe requiritur , verba tantum dicat, & fuper omnium
annos 11. & menfes 7. tenuit ; & c. 26. anno manus manum fuam ponat , ut fic illi Deus
685. Lothere Cantuariorum Rex , cum poft Ec- adjuvet . Legg. Alaman. tit. 6. Vide & tit. 53.
gbertum fratrem fuum , qui 9. annos regnave de juramento Sacramentalium in caufa matri-
rat , ipfe 12. annos regnaffet , mortuus erat 8. monii , & tit. 89. in caufa homicidii , Conf.
Idus Februarii . Vid. & Polychronicon Ranul Legem Bajuvariorum , tit . 1. c. 3. de juramen-
phi Higdeni , Tom . 1. Hift . Brit. & Saxon. Script. to Sacramentalium in caufa furti Ecclefiæ .
Tho. Galai , p. 239. & p . 242. & Chron. Brom- Datur & alius modus jurandi , fc. cum facra-
pton. p. 742. Eadricus nepos Lotharii anno uno mentali per arma confecrata , Lex Bajuvar,
& dimidio Canciam gubernavit . Vid Brompton. tit. 16. c. 5. Lex Fifionum in caufa homicidii
1. c. Fafti Şavuliani autem feptem annos eum hominis liberi a nobile facti , fi hoc negaverit ,
regnafle dicunt . Beda lib. 4. c. 26. concordat afferit , quod nempe cum feptem Sacramenta-
cum Bromptone & aliis . Imperium poft mor- libus jurare debeat . Vid. & tit. 3. de furto per
tem Eadrici vacavit per aliquot temporis fpa- Sacramentales purgando . Longobardi libero ho-
tium , donec Withredus coronaretur & hæc mini per Sacramentales legitimos libertatem
caufa procul dubio fuit erroris Savilianorum fa fuam afferere permittebant , lib. 2. Legum , tit,
forum ... 35. lege 4. Et tit. 55. multos cafus , v . g. de
( 3 ) Rim awda manna , Confacramentales a filio legitimo , de protectione uxoris , de ho
facramento , id eft , juramento , dicebantur ii , micidio , & alios quos hic enarrare non vacat ,
qui quamvis rei , de qua ambigebatur , teftes adfert , quos juramento Sacramentalium dijų-
non fuiffent , tamen ex ejus , cujus res agebatur, dicare volunt .
 LEGES IN ANGLIA CONDITE: 131

VIII. Si quis alterum criminis poftulet ,
& tunc ad conventum vocet vel citer , fta
tim is alteri fidejufforem tradar , & ipfi re-
&tum faciat quod illi Cantuarii judices
imponent .
IX. Si autem fidejuffores dare negligat ,
XII. folidos luat Regi , & lis fit integra uti
antea fuit .
X. Si quis alterum criminis poftulet ,
poftquam illi fidejuffores dederit ; & tunc
intra triduum requirat fibi arbitros , nifi fu-
perius magis placeat ei qui accufatur ; poft-
quam autem lis compromiffa eft , intra fe-
ptem dies ipfe alteri rectum faciat , five
placeat in pecunia , five in jramento , u-
trum ipfi magis placerit ; fi autem hoc
nolit , folvat tunc c. fine juramento , poft-
quam una nox fupra compromiffum pre-
teriit .
XI. Si quis aliquem in alterius area ( 1 )
perjurum vocet , aut ipfum ignominiofis ver-
bis inhonefte compellet , folidum folvat ei
qui aream poffidet , & fex folidos ei in
Tom. IV.
quem hoc verbum dixit , & Regi x11 . ſolí-
dos perfolvat . ( 2
XII. Si quis alterum fupplantet ( 3 ) , ubi
homines potant , fine culpa , juxta jus anti-
quum folidum perfolvat ei qui aream illam
habet , & vi .folidos ei qui tunc fupplanta-
tus eft , & Regi xi folidos .
XIII. Si quis arma ftringar ubi homines
potant , & ibi nihil malefaciat , folidum eż
qui aream poffidet , & Regi x11 . folidos
folvat .
XIV, Si area illa cruentetur , compenfet
viro ifti patrocinium violatum , & Regi
quinquaginta folidos ,
XV. Si quis advenam tribus noctibus ho-
fpitio exceperit , in propria fua domo
mercatorem aut alium qui extra limites ad-
venerit , & eum ibi fuo cibo aluerit , & is
tum alicui malefecerit , ipfe alterum illum
judicio fiftat , aut rectum perdat .
XVI . Si Cantiorum quis in Londinenfi
urbe aliquid rerum emat ( 4 ) , habeat ſibi
tunc duos aut tres probos plebejos teftes ,
V 2 aut

( 1 ) Flatte proprie area eft aut fundus ; u- (3 ) Supplantet . ) Latius pro feow legit
furpatur & pro domo que areæ fuperftructa fteap , & qui em recte ; fenfus enim Legis re-
eft , & ita alterutro modo fumi poteft in hacquirit , ut paffum aut pedem tranfverfum pó-
& feqq. Legibus . nat , quo alterum fupplantet .
( 2 ) De Calumniatoribus. ) Sequentibus fecu (4 ) Emptio in præfentia teftium maxime
lis Saxones graviorem in calumniatores fta- fuit in ufu apud Anglo- Saxones , uti ex hac
tuerunt poenam . Edgarus Rex linguam calu Lege patet . Eduucardus Rex Lege 3. requi
mniatori præcidi , vel capitis æftimationem fol- rit teftimonium urbis Præfecti vel alius vera ?
vi jubet eum , qui in detrimentum vitæ & for- cis hominis ad emprionem rei cujufdam intra
tunæ alterum diffamaverit ; lege 4. quod toti urbis portam . Et Ethelfianus Lege 12 idcit
dem fere verbis repetitur Lege 14, Regis Cni- co mercatum extra portam prohibit pra
ti. Vid. & Legem ejus 24. Apud veteres Sueo- 20. denarios . Hoc Edgarus in fupplemento
nes & Gothos nulla alia antiquitus pœna quam Legum fuarum habet , ac varia de inopinatæ
pugna pro injuriis verbalibus ftatuebatur , qui emptione , de fcrutinio emptionis , & de cor
mos hodie apud gentes quafdam in ufu eft . rectione damni in fcrutinio emptionis illati .
Pofterioribus feculis pro opprobria pecunia ad- Vid. Ethelr. Lege 4. Chutus Leg. Civil. 22.
miffa fuit , aut , fi illa non fufficeret , palino- Edo. Lat. 28. Guiliel. 1. 43. 60. Apud veteres
dia , feu ut vulgo , recantatis , id eft , confeflio Sucones & Gothos nuila emptio fiebat , nifi fub,
mendacii coram Judicio , cum reus manu os teftibus & per mediatores : teftes adhibiti fue
fuum percuteret , & linguæ temeritatem cafti- runt , ne contractus negari poffet , nulla enim,
garet . Vid. cap. 7. lib. 2. Stiernh. de Jure Su primis temporibus fcriptura in ufu : mediatos
eon. & Goth. vetufto . Hodie apud Suecos qui res vero , tum ut pretium moderarentur , tum
alteri crimen aliquod objicit , eidem mula ut caverent de evictione & titulo , fi ita ufus
eft obnoxius calumniator , ac fi crimen perpe facto effet . Deinde cum ad rerum omnium
traffet . Loccen. LL Civil . Suec. tit. 13. cap. etiam viliffimarum emptionem , fupervacua
1. Apud Danos convitiator femuncia infami , videretur , etiam difficilis effet mediatorum
aut carcere nautico punitur , vel virgis cadi- & teftium conquifitio , fufficere arbitrati funt,
tur , fi non fit folvendo , aut minorennis fit , fi tantum in emptione & venditione rerum
& ex urbe vel vico lapides bajulet : maxima pretiofarum teftes & mediatores adhiberentur .
muleta eft femuncia infamis cum ter vicenis Vid. Stiernh . de Jure Sueon. & Goth. vetu-
argenti unciis . Vid. lib. 6. Jur. Danic. c. 21 . fto , cap. s . Apud Suecos fi controverfia oria-
Om Krefager . Apud Bajuvarios , qui falfa fug- tur de re in foro empta , per teftimonium duo-
gefferit , vel pro quacunque invidia injuftam rum virorum tota res expedienda eft . Vid.
accufationem commoverit , ipfe poenam vel Loccen. Leg. Civil. Suec. tit. 6. de Jure mer-
damnum , quod alteri intulit , excipiat . In candi cap. 4. Lex fingularis apud eos obtinet ,
Cod. LL. antiq. tom . 1. tit. 8. lege 17. Ea nihil in navi vel fcapha fub poena multæ e-
dem poena totidem verbis repetitur in Capi- mere , præter frumentum , calcem , harengos ,
tul. Caroli & Ludov. Impp. lib. 5. lege 198 galeum , cuprum & ferrum . Ibid. c. 16. Etin
Eadem poena apud Neapolitanos vel Siculos ob- Synopf Juris Loccen. Differt. 15. de emptione
tinuit , hac tamen cum additione , ut accufa & venditione § . 6. teftes ad emptionem Lex
tores cingulum infcriptionis primitus accipiant, Suecica requirit , præfertim in majoris fum-
quo fe ad poenam obligent per calumniam non me emptione & venditione . Apud VVifigothos
probantes quam expofcunt accufatis aut dela nulli ingenuo licebat de incognito homine com-
tis infligi , lib. 2. Conftit . Sicul. tit. 14. apud parare aliquid , nifi fidejuflorem adhibeat , cui
Lindenbrog. tom. 1. In Capitular . Regum Fran- credi poffit , lib. 7. tit. 2. leg. 8. Inter Longo
corum , lib. 5. tit. 309. calumniatores non ad- bardos Imperator Pipinus & Rex Liutprandus
mittuntur ad teftimonium aliquod . Vid. & l . Leges fanciverunt , ut nullus caballum , bo-
7. tit. 336. & Addit. quart. p. 1198. tom. I. vem , jumentum vel aliam rem emat , nifi ia
Capitul. Reg. Franc. ed. Baluz. præfentia teftium , vel nifi illum hominem co-
goo
 232, LEGES IN ANGLIA CONDITE .

aut Regis urbis Præfectum ; fi id poftea apud
ipfum in Cantio capiatur , tunc provocet in
urbe ad Regis tribunal , ad eum qui ipfi illud
tradidit , modo eum noverit , & ad appel-
lationem adducere poffit ; fi hoc non poffit,
profiteatur tunc coram altari cum fuorum
teftium uno , aut cum Regis urbis Præfe-
&
to , quod rem illam fine noxa , quantum
ipfe fciverit , pretio in urbe emerit , & ei
tunc pretium reddatur ; fi autem id non
poffit profiteri , bona confcientia , relinquat
rem illam , & proprietarius accipiat .

LEGES WIHTRÆ DI

Ha funt Leges Wibtrædi Cantuariæ Regis ( 1 ) 、

Itiffimi Cantuariæ Regis Wihtradi regnantis quinto anno Regni indictione

nona die fexto Augufti , in loco , qui vocatur Berghamftede , congregatum
M fuit optimorum Procerum Concilium . Ibi erant Birhtwaldus Britanniæ Archie-

pifcopus & ante nominatus Rex , Roffenfis etiam Epifcopus , quem omnes Gibmundum
vocabant , & dignus vir erat . Et loquebantur omnes Ecclefiaftici ordinis dignitates una-
nimiter cum populo fibi fubjecto .
Ibi Optimates illi omnium affenfu hæc fecerunt Judicia 2₁ & juftis Cantuariorum infti-
tutis adjunxerunt , prouti hic infra fequitur atque dicitur .

Cclefia fruatur immunitate & tributis ;
E & pro Rege preces fiant , & ille non
coacte , fed fponte honoretur .
Patrocinium Ecclefiafticum fit L. folidi ,
uti & Regis .
Adulteri ad vitam probam per poeniten-
tiam ducantur , vel a cœtu ecclefiaftico, fe-
parentur .
Alienigenæ , fi concubitum fuum emen-
dare nolint ( 2 ) , ex terra cum poffeffioni-
bus & peccatis fuis exterminentur , ficut qui
indigena fant ecclefiafticam communionem
cum fcandalo perdant .
Si accideret ut Præpofitus Paganus , poft
Concilium hoc , illicito concubitu fperneret
præceptum Regis & Epifcopi & libri judi-
cialis domino fuo compenfet centum foli-
dos , juxta Jus vetus .
ebrius fit , ut nequeat munus obire mini-
fterium ejus ceffet , ad arbitrium Epifco-
pi ( 3 ) .
Si tonfuratus irregulariter vagetur , femel
ei hofpitium concedatur , & hoc non fiat ,
nifi licentiam habeat , ut diutius fuften-
tetur ,
Si quis mancipium fuum ad altare ma-
numiferit , liber efto apud plebem ; manu-
miffor poffideat hæreditatem ipfius , & x-
ftimationem capitis , & pacem ( 4 ) talis.
mancipii , ubicunque fuerit extra fines regni .
Si fervus contra mandatum domini opus.
fervile præftiterit a vigilia diei Solis poft
occafum ejus , ufque ad occafum vefpera
diei Lunæ , octoginta folidis , illud domino
compenfet .
Si fervus boc faciat proprio motu , fex

Si fit Colonus , quinquaginta folidos.com ( folidos ) ipfe domino pendat aut cutem
penfet , & nihilominus concubitum cum pœ- fuam .
nitentia deferat . Si liber homo autem id fecerit tempo-
Si Sacerdos in injufto concubitu remanfe- re vetito , fit reus colliftrigii , & qui eum
rit , vel Baptifma infirmi diftulerit , vel tunc detulit , habeat multæ & æftimationis ca-
pitis

gnofcat , qui ei vendiderit , aut de quo pago.
eft , vel ubi manet , & quis eft ejus fenior ,
lib. 2. LL, Longobard. tit. 18. Vide idem lib.
3. Capitul. Caroli Ludov. Impp. tit. 24. &
lib. 6. tit. 272. Jure Romano obtinebant in ven-
ditionibus confirmationes. venditionis . Vendi-
tor Jurifconfultis , qui Græce fcripferunt , di-
citur SGT's , & hinc Bßxrews Sinn . Verum
in Athenienfium republ. ( ut nos docet Cl.
Salmafius , tom . 2, de ufurarum modis , cap.
16. ) BEBRINσEWs dixn erat , quæ dabatur empto
ri adverfus venditorem , fi ei de re empta
controverfiam tertius moveret . Emptor enim,
qui nolebat actionem excipere & litigare cum
eo qui rem venditam vendicabat , monftrabat
illi venditorem , hoc eft, auctorem fuum , ut
cum eo potius quam fecum experiretur . Gal
li dicunt appeller fon garant . Quod fi qui ven-
ditorem fuum indicaverat , & eum auctorem
allegaverat , victus effet , res controverfa ad-
judicabatur victori : emptor autem victus pre-
tium recipiebat a venditore .
( 1 ) VVihtrædus Rex juxta Chronol. Auguſt.
Cantua. 24. annos regnaffe dicitur , aufpicatus.
nempe regnum anno 691. indict . 4. & obiiſſe
725. indict. 8. octavo Kal. Maii ,
(2 ) Concubitum emendare , h.e. vitam caftam
ducere .
( 3 ) Rex Edgarus , in Canonibus infra ,
Can. 15. 57. 58. & 60. crimina hæc a Sacer
dotibus evitari jubet ; pœnam quam Wihtra
dus. hic affignat , in Capitular. Caroli & Lu-
dov. Impp. lib. 7. tit. 93. & lib. 6. tit. 242.
invenio .
( 4 ) Manumiffor eum ceu peculium fuum
poffideat , ita ut fi quid mali patraverit liber ,
pro ipfo fatisfaciat dominus ; fi damnum ei fit
illatum , dominus tanquam pro fuo peculio,
pœnam malefactoris exigat .
 LEGES IN ANGLIA
pitis dimidium ( 1 ) .
Si maritus abfque uxoris fcitu Diabolis
immoler , omnibus fortunis fuis plectitor &
colliftrigio ; fi ambo Diabolis immolent ,
fint colliftrigii & omnium poffeffionum rei .
Si fervus Diabolis offerat , fex folidos com-
penfet , vel cutem fuam ( 2 )
Si quis fervis fuis in jejunio carnem det
tam liberis quam fervis , colliftrigium re-
dimat (3 ).
Si fervus ederit carnem fua fponte ( 4 ) ,
eligat fex folidos vel cutem fuam pœnæ loco .
Epifcopi & Regis verbum fit inviolabile
abfque juramento .
Monafterii Præfectus profeffionem faciat
in Presbyteri profeffione ( 5 ) . Presbyter fe
purget , fui ipfius affertione , in facro fuo
veftitu coram altari , ita inquiens : Verita-
tem dico in Chrifto , non mentitor . Eo-
dem modo Diaconus fe purget .
Clericus quatuor compurgatoribus fui fi-
milibus fe purger , & una manu ad altare ,
altera ad juramentum præftandum applica
ta ( 6 ) .
Tom. IV,
( 1 ) De religiofa_diei Solis obfervatione plu-
rimæ infra dantur Leges . Lex 3. Ina Regis :
in Fœdere Edo. Guthr. Regum die Solis
mercantes mercem & 12. oras perdebant apud
Danos , & 30. folidos apud Anglos . Vide plu-
ra leg. 7. Fad. Edo. & Guthr. Northumbrenfes
Presbyteri oinnem mercaturam & peregrina
tionem prohibent die Solis fub pœna 12.
orarum homini libero , & fub poena verbe-
rum fervo infligenda . Ethelredus , lib. 3. &
4. Legum , omne opus fervile die Dominico
ferio prohibet . Cnutus , lib. 3. LL. lege 42.
liberum hominem die Solis operantem , ob-
Atricti colli multa puniri , fervum vero fufti
bus exerceri vult , vel redemtione verberum ;
domino fervum operari jubenti fervum adi-
mit , eique libertatem donat , a domino autem
violatæ Legis poenam requirit . Apud Bajuva
rios Lex de die Dominico obfervando dextrum
bovem arantem colono eripit , liberi hominis
foenum ficcantis , meffem fecantis aut colli-
gentis dorfum 50. percuffionibus rumpit ; &
fi poft fecundam vel tertiam admonitionem
non ceffaverit , tertiam bonorum partem ei au-
fert , aut tandem libertate ipfum privat : fer-
yo die Dominico operanti verbera & deinde
amiflionem manus dextræ adjudicat . Vid. ea-
dem fere Lege Alamannorum , tit. 38. Wifigo-
thi Judæis eorumque fervis die Dominico la-
borantibus centena verbera decalvatis afli
gnant , lib. 12. tit. 3. lege 6. In Capitular. Ca-
roli & Ludov. Impp. lib. 6. tit. 186. dies fefti
Speciatim enumerantur , qui præter diem Do-
minicum religiofe funt obfervandi . Cutem per-
dere , compenfare , cutem redimere hic & in
aliis Legibus idem eft, ac verberibus cædi , &
pecuniam verberum loco pro facti ratione
folvere .
(2 ) Longe feverior eft Lex Elfredi Regis
32. quæ morte punit facrificantem alicui præ-
ter Deo foli . Extat etiam edictum Theodorici
Regis , tit. 108. quod qui pagano ritu facrifi-
care fuerit deprehenfus , arioli etiam atque
umbrarii , fi reperti fuerint , fub juſta æftima
tione convicti capite puniantur . Inter Capi
tular. Regg. Franc. tom . I. p. 252. fi quis ho-
minem Diabolo facrificaverit , & in hoftiam
more Paganorum Dæmonibus obtulerit , mor
te moriatur .
CONDITE. 233
Advena feipfum purger juramento in al-
tari , uti Regis Thanus .
Colonus quatuor fociis fuis fe purget ad
altare , & omnia hæc juramenta funt invio-
labilia .
Ecclefiafticum cognofcendi jus autem eft,
cum quis Epifcopi vel Regis fervum accu-
fat , ad manum Præpofiti eum ducat ; Præ-
pofitus illum aut purget aut tradat ad cœ-
dendum .
Si Dei fervitio ferviens in conventu ac
cufetur , Dominus ipfius eum uno juramen-
to purget , fi facra Euchariftia utatur : fi
facra Euchariftia non utatur , habeat in ju-
ramento alium fidejufforem bonum , vel fol-
vat , vel tradat fe flagellandum .
Si plebeji fervus fervum Clerici accufet ,
vel fervus Clerici fervum plebeji accufet ,
Dominus ipfius eum proprio fuo juramento
purget .
Si quis laicum occidat in furto , jacear
abfque folutione æftimationis capitis ( 7 ) .
Si quis hominem liberum manu furtum
tenentem comprehenderit , tunc Rex ex tri-
V 3 bus
(3 ) Dele&us ciborum circa jejunium Wih-
trædi Regis ufitatus haud difficulter commu-
tabatur . Jejunium apud Anglo-Saxones pro
quolibet fere crimine a Sacerdotibus impofi-
tum facile frangebatur , & facile redimebatur,
uti ex lib. 4. Can . Edgari Regis Lege 18. 19 .
patet , In Fœdere Edo. Guthr. Regum , Le-
ge 8. jejunium fractum multa a libero ho
mine , verberibus a fervo compenfabatur .
Northumbrenfes Presbyteri jejunium violatum
muleta 12. orarum redimebant . In Concil . En
hamenfi jejunia ftricte injungebantur , Lege 16.
17. Vid. Legg. Cnuti Ecclef. 14. 16. & Leges
ejus Civiles 43. & Epift. Elfrici primam . la
Capitular. Car. Lud. Impp. lib. 5. tit , 87. qui
indictum jejunium fuperbiendo contempferit ,
& obfervare cum cæteris Chriftianis noluerit ,
in Gangrenfi Concilio præcipitur , ut anathe
matizetur , nifi emendare fe ftudeat . Et in
Addit . Capitul. 4. tit. 42. qui tradita in com
mune jejunia & ab Ecclefia cuftodita fuper-
biendo diffolvit , ftimulo fuæ cogitationis im
pulfus , anathema fit .
( 4 ) Sc. in jejunio .
(5) Canne vel canne Profeffionem & Fidem
denotat , & fenfus hujus loci eft , quod ver-
bum aut fides Monafterii Præfecti valeat æ-
que ac Prefbyteri .
(6 ) Vide quæ fupra de Sacramentalibus di-
ximus ,
( 7 ) Succeffu temporis major cautela in oc
cidendis furibus adhibita eft . Rex Ina , lege
35. homicidam furis juramento confirmare
vult, quod eum fugientem pro fure occiderit ."
Apud Danos nocturnus alienæ domus aut ha-
bitationis effractor pecora vel bona aliena fur-
to fubducturus , fi a propugnatore ac defenfo-
re rerum fuarum fuerit interfectus , faber ful
fibi infortunii fuiffe judicandus efto . Vid. lib.
9. Jur. Dan. c. 12. §. 7. Lex Bajuvariorum ,
tit . 8. lege 5. de fure in furto capto , res fur-
tivas fecum portante ftatuit , fi fuerit occi
fus , quod nulla ex hoc homicidii querela na-
fci debeat . Et in Decreto Taffilonis de Popu
laribus Legibus tit. 16. ita extat de his qui
homicidis debita morte in furto reperti funt ,
ut fi quis de hujus interfectione eum , qui fuo
fcelere captus eft , vindicare tentavit , a pro-
pria alode alienus efficiatur .
 234 LEGES IN ANGLIA CONDITE .

bus unum eligat , vel illum interficiat , vel
trans mare vendat , vel folutionem æftima-
tionis capitis habeat .
Si quis eum ceperit & comprehenderit ,
dimidium ( æftimationis capitis ) habeat ;
fi illum quis occiderit , feptuaginta folidis
ipfum compenfet .
Si fervus furatus fit , ( & ) redimatur fe
ptuaginta folidis , vel trans mare vendatur ,
utrum borum Regi placuerit . Si quis illum
occiderit , domino ejus dimidium folvat ,
Si peregrinus vel advena devius vagetur,
& tunc nec vociferaverit , nec cornu info-
nuerit , pro fure comprobandus eft , vel oc-
cidendus vel redimendus .
(1) Eptuplicia funt dona Spiritus San-
SEP &i , & feptem gradus funt Eccle-
fiafticorum ordinum & facrarum perfona-
rum . Septem etiam vicibus Dei miniftri
Deum quotidie laudare debent in Ecclefiis,
& pro univerfo populo Chriftiano diligen
ter intercedere . Et ad omnes Dei amicos
quam maxime pertinet , ut Ecclefiam Dei
diligant & honorent , & Dei miniftros pa-
ce ac concordia tueantur . Et fi quis illis da-
mnum intulerit verbo vel facto , feptuplici
compenfatione diligenter compenfet , pro
ratione ejus quod factum eft , & pro ratio-
ne ordinis , fi Dei mifericordiam promereri
velit .
Sanctuarium etenim & ordines facri , &
fancta Dei domus , ex timore Dei fedulo
honorari debent . Et ad compenfationem
ordinis violati , fi vita damnum patiatur ,
præter juftam capitis æftimationem primus
gradus compenfetur una libra , & cum pia
fatisfactione veniam ille exoret fedulo .
Et ad compenfationem ordinis violati ,
fi vita damnum patiatur , præter juftam ca
pitis æftimationem , fecundus gradus dua-
bus libris compenfetur cum Ecclefiaftica
confeffione ,
Et ad compenfationem ordinis violati ,
fi plena pacis violatio ( 2 ) fieret , præter
juftam capitis æftimationem , tribus libris
tertius gradus compenfetur cum Ecclefiafti-
ca confeffione ,
Et ad compenfationem ordinis violati ,
fi plena pacis violatio fieret , præter juftam
capitis æftimationem quarto gradui quatuor
libræ folvantur .
Et ad compenfationem ordinis violati ,
fi plena pacis violatio fieret , præter juftam
capitis æftimationem , quintus gradus quin-
que libris compenfetur cum Ecclefiaftica
confeffione ,
Et ad compenfationem ordinis violati ,
fi plena pacis violatio fieret , præter juftam
capitis æftimationem , fextus gradus fex li-
bris compenfetur cum Ecclefiaftica confef
fione .
Et ad compenfationem ordinis violati ,
fi plena pacis violatio fieret , præter juftam
capitis æftimationem , feptimus gradus fe-
ptem libris compenfetur cum Ecclefiaftica ,
confeffione .
Et ad compenfationem ordinis violati ,
fi pax femifracta fuerit , compenfatio fiat
fedulo pro ratione ejus quod factum eft .
Jure judicandum eftjuxta factum , & mo-
derandum juxta dignitatem coram Deo &
coram fedulo .
Et compenfationis violati ordinis pars una
Epifcopo , fecunda altari , & tertia focieta
ți tradatur ,

LEGES INE
Æ..

Ina Regis Statuta ( 3 ) •

Go Ina Dei gratia Occiduorum Saxonum Rex , cum confilio & cum doctrina Cen
reda Patris mei & Hedda Epifcopi mei & Eorkenwoldæ Epifcopi mei , &
E cum omnibus meis Senatoribus , & Senioribus fapientibus populi mei & multa
etiam focietate Miniftrorum Dei , confultabam de falute animæ noftræ , & de fundamen
to Regni noftri , ut juftæ Leges , & jufta Statuta per ditionem noftram ftabilita & con-
ftituta effent , ut nullus Senator nec Subditus nofter poft hæc has noftras Leges infrin-
geret .
CAP . I.

(1 ) In MS. Roffenfi fubjunguntur hæ fequen no 728. juxta Wigorn. 726. juxta Afferium &
tes regulæ Legibus Withrædi ; qua autem æ Faftos Savilianos . Lambardus initium regni
tate , aut auctore conftitutæ fint , haud conftat , ejus ad annum 712. & finem ad annum 727.
( 2 ) Per plenam pacis violationem hic in ponit , qua inductus ratione ipfe videat , cum
telligitur damnum illatum vitæ & honori five neminem , quod fciam , Ducem Chronologia
dignitati perfonæ ordinate ; opponitur paci fe- hujus habeat . 38. annos Inam regnaffe plus
mifractæ cujus fub finem Regularum ha femel in hiftoriis reperitur ; Lambardus autem
rum fit mentio ) fc. cum bona ordinati cujuf- vix 15. annos ei affignat . Quomodo autem
dam injuriam patiuntur , aut cum honori ejus cum Synchronis ejus Chronologia noftra con-
aliquid derogatur . ciliari queat , inveftigandum eft . Duorum E-
(3 ) Ina Rex juxta Florentium Wigorn. , Alle pifcoporum mentionem facit Præfatio noftra
rii Annales & Faftos Savilianos Regnum auf in Leges Inæ , Hedda Winton. & Eorkenwol-
picatus eft anno Chrifti 688. ac depofuit an- di Londinenfis Epifcopi : Hedda ab anno 677.
uf-
 LEGES IN ANGLIA
CAP. I. De Miniftrorum Dei regula .
Rimo præcipimus , ut Dei Miniftri ju-
P ftas fuas regulas obfervent , & recte te-
neant : poft hæc injungimus , ut totius po-
puli Leges & Jura ita teneantur .
II. De Infantibus ,
Infans intra triginta dies baptizetur , fi
hoc non ita fiat , xxx. folidis compenfet
( Parens ) . Si tunc mortuus fit abfque ba-
ptiſmate , compenſet illud omnibus quæ ha-
bet ( 1 ) ,
III. De operibus diei Dominica ( 2 ) .
Si fervus homo die Dominico operetur
ufque ad 705. h. e. Regis Inæ 18. Epifcopa-
tui præfuit ; Eorkenwoldus autem Godwino
obiiffe dicitur anno D. 685. quo tempore Ina
regiam dignitatem nondum erat affecutus , &
hoc modo condendis Legibus intereffe non
potuit . Fafti autem Saviliani , ( quorum au-
&toritas apud plurimos maxime valet ) eum ad
A. C. 696. h . e. nonum Regis Inæ , fediffe
dicunt , quo temporis fpatio Leges has con-
ditas effe credo .
( 1 ) Northumbrenfes Presbyteri infra Lege 8.
Prefbyterum Baptifma neganten 12. oris mul-
tant: & Lege io . conftituunt , ut quilibet in
fans mature baptizetur intra 9. dies , fub pœ-
na 6. orarum ; & fi infans Paganus intra 9. dies
per negligentiam mortuus fit , emendent apud
Deum abique muleta mundana , & fi fupra 9.
dies fuerit , emendent parentes apud Deum ,
& folvant 12. oras Parocho illi , quod Ethni-
cus tam diu fuerit . Et in Capitulis incerta E-
ditionis infra §. 17. infans baptizari jubetur ,
& pro nullo impedimento negligi , & fi abfque
Baptifmate moriatur , fciat Presbyter , quod
in die Judicii pro anima illa rationem reddat
Deo , Veteres Sucones & Gothi Baptifma adeo
neceffarium judicabant , ut in cafu neceffita-
tis abfente Ecclefiæ miniftro Patrinis aut pa-
rentibus illud peragendum juberent, non ob-
ftante aliqua fpirituali cognatione , quæ in hoc
cafu ceffabat . Vid. Stiernh. lib. cit. c. ult. p.
412. Apud Suecos hodie fi infans propter ab
fentiam Prefbyteri careat Baptifmo , Prefby-
ter mulctatur tribus marcis infantis parenti ,
Vid. Loccen. Legg. Civil. Suec. Tit. de Jure
Ecclef. cap. 11. Apud Danos qui infantem fuum
extra Templum ac fine Baptifmate ultra octi-
duum . a nativitate delitefcere paffus eft , hoc
aufo mulctam decem unciarum argenti com-
mittito , proximo valetudinario folvendam ,
Si autem ex parentum incuria infantes fine
Baptifmo expiraverint , rei culpam publica ab
folutione expianto . Vid. Jus Danic. 1. 2. c. 5.
S. 6. 7. Olim ( uti in Capitul. Car. Ludov.
Impp. lib. 5. tit . 104. legitur ) Baptifma non
fiebat nifi ftatutis temporibus , id eft , Pafcha
& Pentecofte , nifi infirmitas intercefferit , &
Baptifma non peragebatur nifi in vicis publi-
cis , ob infirmitatis caufam . Vid. & lib. 6. Ca-
pitul. eorundem, tit. 178. 185. & Addit. fe-
cund. Ludov. tit. 2. Vide & Capitul. Reg. Fran-
tor. tom. I. p. 418. 953. 955. ed. Baluz. Et
Pippinus Rex in Synodo Vernenfi , licentiam
concedit in qualicunque loco Baptifma pera
gere , ut omnino fine Baptifmate non mo
riantur infantes . Vid. Tom. 1. Capitul. Reg.
Franc. P. 171 .
( 2 ) De hac Lege vide quæ fupra adnota
vimus ad Lege Wihtradi .
CONDITE .
335
juffu domini fui , liber fit , & dominus
debeat xxx. folidos pro poena . Si autem
fervus abfque ejus fcitu operetur , verberibus
cædatur vel cutis pretium folvat . Si au-
tem liber eo die operetur abfque domini fui
juffu , perdat libertatem fuam , vel fexa-
ginta folidos , & Sacerdos duplum debeat .
IV. De Ecclefiæ cenfibus ( 3 ) .
Ecclefiæ cenfus folvuntur ad San&ti Mar-
tini feftum . Si quis hoc non præftet , fol-
vat quadraginta folidos , & duodecim vici-
bus folvat tunc Ecclefiæ cenfum .
V. De Ecclefie immunitatibus ( 4).
Si quis mortis fit reus , & ad Ecclefiam
con-
(3 ) Cenfus Ecclefiafticos Reges Saxonici ri-
gide requirebant , ac ubique in Legibus fuis
Pacem Ecclefiafticam & Honorem Ecclefia-
rum injungentes , Tributa ac Cenfus folvi vo-
lunt : unde Eadmundus Lege 2. anathemate
ferit eos , qui Ecclefiæ tributa non folvunt .
Sucones & Gothi jam olim magnam curam age-
bant redituum ecclefiafticorum & Kioerckio-
waeriande ecclefiafticorum bonorum tutores
cenfibus colligendis & confervandis præficie-
bant . Vid. Stiernh. cap. ult. p. 403. feq . A-
pud Suecos inter Leges Civiles cap. de Jure
Ecclefiaftico cenfus , decimæ & tributa ſpe-
ciatim Ecclefiæ folvenda recenfentur ; hæc fi
quis folvere negaret , Sacerdos ei denegare po-
teft Sacramentum die Pafchali . Vid. Loccen
lib. cit. p. 273. feqq . Apud Danos majori cu-
ra res ecclefiafticæ ( quantum quidem ex Ju-
re Danico , 1. 2. cap. 22. perfpici poteft ) re-
guntur ; libri bini in qualibet Dioecefi fervan-
tur , in quibus Templorum reditus , expenfæ ,
& alia accurate congeruntur , ac cenfus & tri-
buta debito modo quæfita adnotantur . In Ca-
pitul. Caroli & Lud. Impp. lib. 5. c. 11. Le-
gislator cenfus , decimas ac nonas ad Eccle-
fiam pertinentes , pleniter dari jubet , & qui
hoc non fecerit ipfas res perdat , & Lege
feq. qui cenfus Ecclefiæ folvere negligat , 69.
folidis componat .
(4 ) Elfredus Rex afylum Ecclefiæ ad trium
dierum terminum extendit , & reum ab om-
ni injuria aut poena hoc temporis intervallo
liberum effe vult . Vid. infra Lege 2. Ethel-
fanus 9. dierum fpatium furi vel prædoni con-
cedit in Ecclefia , afylo fuo commorandi . Æthel
redus 9. yel plures , fi Rex voluerit , dies pa-
cem concedit homini hujufmodi , & tum il-
lum protrahi , ac vel capitis æftimatione vel
æterno ergaftulo eum puniri vult . Edovardus
Confeffor Lege 6. reum ad Ecclefiam confu-
gientem a Pontifice folo , aut Miniftro ejus ,
apprehendi poffe ait : latroni autem reftitu-
tionem rei furtim ablatæ , ac abitum ex pa-
tria adjudicat . Rex Guilielmas I. Lege 1. pa-
cem vitæ & membri fpondet ei , qui ad fan-
cam Ecclefiam venerit ; fi autem quis inje-
cerit manum in eum , ut reddat quem abftu-
lit , & centum folidos nomine forisfacturæ .
Apud Suecos hodiernos templa non permittun
tur effe afyla criminis alicujus reis , fed uti
extat inter Leges Provinc. tit. 14. de furto c.
24. fur ibi non plus fecuritatis habebit , quam
alibi , ubi cum re furtiva capitur , ut legiti-
me convincatur fui facinoris , & pro merito
ut fur plectatur pro ratione delicti . Templa
& cœemeteria olim inter Chriftianos Romanos
afyla erant reis , uti ex Cod. Theodof. & Ju-
ftin. tit. de bis qui ad Ecclefiam confugiunt ;
quia
 236 LEGES IN ANGLIA
confugiat , habeat vitam fuam , & compen-
fet , prout Jus eum doceat . Si quis verbe-
ra promeritus fit , & ad templum confuge.
rit , verbera ipfi condonentur .
VI. De pugnis ( 1 ) .·
Si quis in Regis domo pugnet , perdat
omnem fuam hæreditatem , & in Regis fit
arbitrio , poffideat vitam an non poffideat .
Si quis in Templo pugnet , centum viginti
folidis muletetur . Si quis in Senatoris domo
pugnet , vel in alterius illuftris fapientis ,
fexaginta folidis mulctetur , & alios fexa-
ginta folidos folvat poenæ laco
loco .. Si autem
in tributarii domo vel coloni pugnet , tri-
ginta folidos pœnæ loco folvat , & colono
fex folidos . Et licet in medio campi pu-
gnatum fit , centum viginti folidi pœnæ lo-
co folvantur . Si autem in convivio rixati
fint , & alii horum patienter id fuftineant ,
folvant alii xxx. folidos poenæ loco
quia autem olim recepta confuetudo ( dicit
Loccenius in Synopfi Juris Suecici ) Juri divi
no , honeftis , noftrifque hodie receptis mori
bus repugnat , facinorofi nullum habent Jus
afyli vel in Templo vel Coenobio , fed ca-
piuntur ubicunque deprehendi poffunt . Conf.
Jur. Can. c. 8. 9. 19. 35. 36. Cauf. 17. 41. c.
1. de homicid. c. ult. de imm. Eccl. & Decret.
Grat. p. 1. Dift. 87. c. 6. ex Concilio Araufi-
cano I. c. 5. ait : Eos qui ad Ecclefiam con .
fugerint , tradi non oportere , fed loci fancti
reverentia & interceflione defendi . Lex wi-
figothorum , lib. 6. tit. 5. c. 16. eft , ut quem-
cunque homicidam feu maleficum Lex puni-
ri præcipit , & præterea qui ex fuo difpofito
vel malæ voluntatis affenfu tale nefas com-
mittit , nulla tune occafio , nullaque unquam
ab hac fententia poteftas excufet : fed etiamfi
contigerit eum ad altare fanctum fortaffe con-
fugere , non quidem præfumat eum abfque
confultu Sacerdotis perfecutor ejus abftrahe-
re : confulto tamen Sacerdote , ac reddito fa-
cramento , ne eundem fceleratum publica
mortis pœna condemnet , Sacerdos eum fua
intentione ab altari repellat , & extra chorum
projiciat , & fic ille , qui eum perfequitur ,
comprehendat . Cui ab Ecclefia ejecto non
alias mortiferas inferat poenas , fed in pote-
ftate parentum , & eorum cujus propinquus
occifus fuerit , contradendus eft , ut excepto
mortis periculo , quicquid de eo facere volue-
rint , licentiam habeant . Theodoricus Rex in
Edico fuo cap. 70. fervo ad Ecclefiam con-
fugienti , & unum tantum diem ibidem refi-
denti veniam a domino fuo pollicetur , & c.
71. publici debiti caufa ad ecclefiam convo-
lantem egredi , aut bonis quæ fecum detulit
exui , & Archidiaconum hoc negligentem de
bitum exfolvere jubet . Carolus Imperator in
Capitul. ad Legem Salicam , §. 3. ftatuit , ut
nullus ad Ecclefiam confugientem extrahat ,
fed liceat ei confiteri quid fecit , & inde per
manus bonorum hominum ad difcuffionem ia
publicum perducatur . Alamanni cap. 3. Le
gum fuarum nulli permittunt aliquem fer-
vum vel liberum ad Ecclefiam confugientem
extrahere , vel infra januas Ecclefiæ occide
re , fub poena 19. fol. ad Ecclefiam , & 60. ad
Fifcum . Bajuvariorum Lex diverfa paululum
CONDITÆ .
VII. De furto ( 2 ) .
Si quis furetur ita ut uxor ejus & infans
ipfius nefciant , folvat fexaginta folidos pœ-
næ loco . Si autem furetur teftantibus omni-
bus hæredibus fuis , abeant omnes in fer-
vitutem . Decem annorum puer de furto te-
ftari poteft ,
VIII. DeJuris poftulatione ( 3 ) ·
Si quis fibi jus poftulet coram aliquibus
Præfectis , vel aliis Judicibus , & non poffit
obtinere , ipfique pignus dare nolit , mul-
&
tentur xxx. folidis , & intra feptem dies
dent ei juftum pretium .
IX. De ultoribus .
Si quis ultionem fumat antequam jus ab
eo poftulaverit , quod ab eo fumpfit , det &
reddat , & compenfet xxx. folidis .
X. De rapina ( 4 ) .
Si quis intra limites regni noftri prædetur ,
& di-
40. folidos Ecclefiæ & 40. Fifco pro injuria
homini ad Ecclefiam confugienti intra januas
Templi facta folvere jubet : Lex Bajuvar. tit.
I. cap. 7. Longobardi homini ad Ecclefiam fu-
gienti pacem promittunt , fed victum dene-
gant , & fi quis damnum aliquod homini ejuf-
modi intulerit, juxta dignitatem Ecclefiæ com-
penfetur : Lib. 2. LL. Longob. tit. 40. In Ca-
pitul. Caroli & Ludov. Impp. 1. 5. c. 90. pa-
cem & vitam obtinet maleficus ad Ecclefiam
confugiens , pro crimine tamen legitime com
ponat . Et c. 185. hominem talem per vim
ex Ecclefia abftrahens , Ecclefiæ , 500. folidos ,
fifco autem 200, tradat ; lib. 7. c. 125. autem
capite punitur .
(1 ) Vid. fupra LL. Ethelbirbti 1. 5. 13.
Alfredus Rex pugnam in regia domo ex ar-
bitrio Regis puniri ftatuit vel morte vel ca-
pitis æftimatione , cap. 7. & c. 15. Pugnam
autem coram Archiepifcopo 150. folidis , co-
ram Epifcopo & Senatore 100. fol. compen-
fari vult . Vide & capp. feqq. 34. 35. Inter
Auftrales Anglos Ethelredus Legem fancivit,
ut pugna in Ecclefia & Regis domo amiflio-
ne bonorum puniatur in monafterio juxta di-
gnitatem ejus coram Archiepifcopo & Nobili
150. folidis , coram Epifcopo & Senatore 100.
folidis . Vide plura infra inter LL. Ethelr.
cap. de Pace & Protectione . Cnutus mortem
in Regis domo dimicanti adjudicat . Leg. Ci-
vil. 56. Confer huc quæ paflim de pace com-
muni Ecclefiæ & Regis inter LL. Anglo - Sa-
xonicas babentur .
(2 ) Lex hæc non furti , fed confilii furan-
di pœnam indicat , nempe fi fur facinus fuum
uxori vel liberis celaverit vel detexerit .
( 3 ) Senfus Legis hujus eft , quod fi reus
accufatus contumax fit , & Judices litem fa-
cienti jus dicere detrectent, muletandi fune
30. folidis , & tamen judicium intra feptem
dies dicendum .
(4 ) Per reaflac non tantum latrocinium ,'
fed & rapina intelligi poteft , & juxta fenfum
Legislatoris noftri hic defcribitur , quod fit
violenta rei alterius ablatio , cum vel fine
morte poffefforis in via publica ; hanc cum
quis commiferit alterius armis , Ethelbirbtus
dominum armorum 6. folid. multat Lege 19.
Cnutus Leg. Civil. 58. & 60, vita & capitis
afti-
 LEGES IN ANGLIA CONDITE . 237

& diripiat , reddat rapinam illam , & folvat do confirmare , quod ipfum reum occiderit,
fexaginta folidos pœnæ loco , & non folvat .

XI. De iis qui populares fuos emerint ,

' XVII. De carne furtim ablata ,

Si quis popularem fuum emerit , fervum
vel liberum , quod fi criminis reus fit , &
trans mare ( eum ) miferit , compenfet illum
capitis ipfius æftimatione , & apud
fufficienter reftituat ( 1 ) ,
Qui carnem furtim ablatam invenerit ,
& abfconderit , fi audet, juramento confir
mare debet , quod ad ipfum pertineat . Qui
Deum hoc inveftigaverit , habeat indicationis pre-
tium ,

XII. De captis furibus . XVIII . De villanis furibus deprehenfis .

Si fur captus fit , morte moriatur ,
vita illius capitis æftimatione redimatur , Fu-
res appellamus focietatem feptem hominum,
a feptem ufque ad xxxv. turmam , & de-
inde efto exercitus ,
XIII. De iis quorum teftes coram Epifcopo
}
mentiti funt.
Si alicujus teftis vel vas coram Epifcopo
mentiatur , compenfet centum viginti foli-
dis ( 2 ) :
XIV. De turma .
Si quis turma ( interfuiffe ) accufatus
fit ( 3 ) , remittatur ei hoc pro centum yi-
ginti hydis , vel hoc modo compenfet .
XV. De exercitu ,
Si quis accufetur , quod exercitum præda
torum conduxerit , ille hoc capitis fui pre-
tio redimat , vel pro capitis fui æftimatio-
ne id ipfi remittatur , Juramentum præftari
debet , quoad dimidiam partem , ab iis qui
facra fynaxi utuntur . Fur ( 4 ) poftquam in
Regis cuftodia fuerit , non habet hanc re-
miffionem .
XVI. De furis homicidio ( 5 ) .
Si quis furem occiderit , debet jurejuran-
vel Si villanus homo fæpe accufatus , tandem
deprehenfus fuerit , manus aut pes ei am-
putetur ,
XIX. De colono Regis ( 6 ) ,
Si capitis æftimatio coloni Regii fint
mille ducenti folidi , jurare debet pro LX.
hydis , fi S. Euchariftia utatur .
XX. De Peregrinis ,
Si peregrinus vel alienus extra viam per
fylvas vagetur , & non vociferet , neque
cornu infonet , pro fure fit judicandus , vel
percutiendus , vel redimendus ( 7 ) .
XXI. De hominis ita occifi capitis afti-
matione .
Si tunc illius occis æftimatio capitis exi-
gatur , confirmare debet , quod eum pro
fure occiderit , non ( folvat ) occifi fodali-
bus nec domino ejus . Si illud autem occul-
taverit , & poft longum tempus fuerit ma-
nifeftum , tunc viam aperit mortuo ad juf-
jurandum , ut cognati ejus ipfum innocen-
tem præftare debeant ,
XXII. De proprio colono furtum faciente .
Si colonus tuus furetur , & aufugiat a te ,
fi fidejufforem habeas , admone eum ad fim-
pli-

æftimatione rapinam punit ; & Lege 26, præ- nam , quæ duæ fpecies reftitutionis apud Sa-
ced. eum qui latronem ex incuria dimittit , xones ufitatæ , compenfationem apud Deum
capitis æftimatione mulctari vult. Vid. Legem fignificabant .
Edov. Lat. 36. Guil. 4. 5. & 31. In Capit. Ca- ( 2 ) Apud Wifigothos , lib. 2. tit. 4. c. 6. qui
roli Lud. Impp. 1. 7. c. 122. de rapinis hæc falfum teftimonium dixerit , & in mendacio
extat Lex : fi quis ad faciendam rapinam ad- inveniatur , ftatutum eft , ut det illi de pro-
greditur , aut iter agentem in prædiis adfeda- pria facultate fua , contra quem falfum tefti-
rit , aut domum alterius nocturnus fpoliator monium dixit, tantum , quantum per teftimo-
intraverit , & occifus fuerit , mors latronis nium ejus perdere debuit ; minor loci perſona
ipfius a nemine requiratur , Lex Burgundio- tradatur in poteftatem illius , contra quem
num 47. ftatuit , ut prædoni vita adimatur , falfum teftimonium dixerat , ferviturus . Vid.
& uxor delictum mariti non manifeftans liber- & c. 6. Theodoricus Rex Lege 42. in exilium
tate privetur . Longobardi , lib. 1. tit . 25. cap. pellit eos qui falfum dixerint teftimonium . In
61. Legem habent de Latronibus , ut pro pri Capitul. Car. & Lad. Impp. 1. 7. c. 179. qui
ma culpa non moriatur , fed oculum perdat , teltimonium falfum dixerit æque ac fi homi-
de fecunda nafus ei fcapelletur , de tertia ve- cidium & perjurium fecerit , judicandus eft .
ro , fi fe non emendaverit , moriatur . Vid. &cm (3 ) Nempe criminis alicujus , latrocinii v.
capp. 67. 68. feqq. Apud Danos latrones vel g, vel rapine patrandæ caufa .
raptores publici morte puniuntur , & corpus (4 ) Fur accufatus , quod focietatem cum
rotæ ac palo imponitur , lib. 6. Jur, Dan. cap. prædonibus iniverit , hoc privilegio non gau-
16. Apud Suecos prædones capitis damnantur deat .
uti olim Jure Attico graffatores , & fi eos quof- (5) Vide quæ fupra ad Leges Wihtrædi de
dam interfeciffe compertum fit , ad rotæ fup- furis homicidio diximus .
plicium damnantur . Vid, LL. Provinc. Reg. ( 6 ) Lex hæc intelligenda eft de colono
Suec. tit. 8. cap. 42. Sueci tamen inter diur- Regis furtum faciente , ac vel criminis fufpe-
nam & nocturnam rapinam diftinguunt , hanc to vel in ipfo furto deprehenfo .
capitali , illam pecuniaria poena atlici volunt . (7 ) Wibtradus Rex eandem Legem fupra
Vid. Loccen. Syn. Juris Suec. Differt. 25. habet .
( 1 ) Sc. vel per jejunium vel per eleemofy,

1
 238 LEGES IN ANGLIA CONDITE.

plicem compenfationem ; fi non habeas , fol- chritudine ipfius ( 2 ) .

ve tu compenfationem fimplicem , & non
fit ei aliquid remiffum .
XXIII. De peregrini bominis cæde .
Si quis peregrinum occidat , Rex habeat
duas partes æftimationis capitis , tertiam
partem liberi vel cognati . Si autem cogna-
tis deftitutus fit , dimidium Rex ( babeat )
XXVII. De eo qui clanculum liberos
procreat .
Qui clam liberos procreet , & diffimu-
let , non habeat capitis ejus æftimationem
fi occidatur , item dominus ipfius , & Rex ,
XXVIII. De furis captione in furto .

dimidium focius . Si Abbas fit , vel Abba-
tiffa , partiantur eodem modo cum fuo Re-
ge . Wallus cenfum pendat centum viginti
folidos . Filius ejus centum . Servus fexa-
ginta folidos . Alias quinquaginta , Walli
hyda duodecim .
་
Qui furem apprehendit , habeat decem
folidos , & Rex furem illum , & cognati
cum jurent a juramento immunem . Si ille
autem aufugiat & refiftens fuerit , tunc pa
na fit dignus . Si ipfe negare voluerit , fa-
ciat id per pecuniam & per pœnam .

XXIV. De ferpi libertate multati cæde .
tatus ali-
Si fervus Anglus libertate mul&
quid furetur , fufpendatur , & domino ejus
non fiat compenfatio . Si ille occidatur ,
non compenfetur cognatis ipfius , nifi eum
in duodecim menfibus redemerint . Wallus
fi habeat quinque hydas , fexcentis ( falidis
eftimandus ) eft .
XXV . De mercatore rus proficifcente .
1 Si quis colonum fugitivum hofpitio ex-
Si mercator inter vulgus mercetur , fa-
ciat hoc coram teftibus ( 1 ) . Si furto abla-
tum illud emptum inveniatur , & ipfe non
emerit id coram bonis teflibus , confirmet
pœnæ loco , quod nec furti confcius , nec
furatus fit , vel compenfet pœnæ loco tri-
ginta fex folidos .
XXVI, De inventi infantis nutritione
Ad inventi infantis nutritionem primo
anno folvantur fex folidi ; fecundo anno
duodecim , tertio triginta ; deinde pro pul-
1 XXXII.
XXIX . De eo qui alterius fervo gladium
mutuo dat ( 3 ).
Si gladius mutuo detur alterius fervo , &
ille perdat eum , compenfet tertiam ejus
partem . Si hafta , folvat dimidium . Si quis
equum mutuo det , totum illi compenfet .
XXX. De co qui villanum fugitivum
bofpitio excipit .
cipit & eum nutrit , proprii capitis æfti,
matione excufet ipfum . Si hoc nequeat ,
compenfet ipfum propria capitis ejus æfti
natione , & focium etiam juxta capitis fui
æftimationem .
XXXI. De eo qui fœminam mercatur .
Si quis fœminam mercetur , & pretium
non proveniat , det pecuniam , & perfolvar
ac compenfet vadi quafi fidejuffionis fuz
violator fit .

(1 ) Vide quæ fupra ad Leges Hlotharii & prædictum tempus calumniator extiterit , ut
Eadrici de emtione in præfentia teftium di- homicida ecclefiaftica diftrictione damnabie
ximus . tur , ficut Patrum fanxit auctoritas . Vid. De
( 2 ) Pro alimento Magiftratum vel Judicem cret. Grat. p. 1. Dift . 87. c. 1 9. ex Concilio
Provincia aut loci folvere vult Legislator . Arelat. 2. c. 3.2. 4.
wifgothi Legem de expofitis infantibus ftatue- (3 ) De mutuato & reftitutione ejus vete
runt , quod fi quis puerum aut puellam , ubi- res Sucones & Gothi hanc conftituerunt Le
cunque expofitum , mifericordia contempla gem , ut vis major , h. e. hoftilis invafio , in
tione collegerit , & nutritus infans a parenti cendium , direptio a reftitutione eximat mu
bus poftmodum fuerit agnitus , fi ingenuorum tuo fumentem , dolus autem & culpa levis in
filius effe dinofcitur , aut fervum vicarium curia ac negligentia eum obliget ad reftitutio
reddant aut pretium . Quod fi facere fortaffe nem rei integram . Vid. Stiernb. lib . 2. c. 5.
neglexerint , a Judice territorii de proprietate 9. ult. In Jure hodierno Suecico res commo-
parentum expofitus redimatur , & parentes data plena integritate & valore reftituenda
hujus impietatis auctores exilio perpetuo re- eft , excepto cafu furti vel incendii : Qui fer-
légantur . Si vero non habuerint unde filium vo alterius aliquid commodaverit , fi infcio
redimere poffint , pro infantulo ferviat qui vel non petente domino fuerit , fervus refti-
projecit , & in libertate maneat propria , quem tuat , & fi , domino confcio , aliquid commo
fervavit pietas aliena . Lib. 4. LL. wifigoth. daverit , fervus autem aufugiat , dominus re
tit. 4. c. 1. & cap. 3. folidum per annum pro ftituat . Vid. Loccen: Synop . Juris , p. 354. Vid.
nutritione infantis ftatuunt , ufque ad 10. an- & LL. Provincial. tit. 6. de Jure Merc. c. 8.
nos , & poff decimum annum nihil mercedis Reftitutionem rei integram , incorruptam &
addere volunt , quia ipfe qui nutritus eft indepravatam Leges Danica requirunt , lib. s.
mercedem fuam fuo poteft compenfare fer- Jur. Danic. cap. 8. wifigothi , lib. 5. tit. 5. Le-
vitio . Inter Capitul. Carol. & Lud. Impp . lib. gibus feptem prioribus , Bajuvari , tit . 14. ca
6. cap. 144. Lex de expofitis infantibus ex- pitibus quatuor prioribus , eafdem fere leges
tat : Si expofitus ante Ecclefiam cujufcunque, habent . Et in Capitul. Reg. Franc Caroli Ma-
fuerit miferatione collectus , conteftationis po- gni dicitur : Qui commodaverit pecuniam ,
nat Epiftolam : & fi is qui collectus eft in- pecuniam accipiat , & fpeciem aliam , eandem
tra 10. dies quæfitus agnitufque non fuerit , fpeciem , quam dederit , accipiat . Vid. Baluz
fecurus habeat , qui collegit . Sane qui poft in Capitul. tom. 1. p. 227.
 1
LEGES IN ANGLIA CONDÍTE.
XXXII. De Cambrico homine agrum
poffidente .
Si Wallus hydam terræ habeat , capitis
ejus æftimatio fit centum viginti folidi . Si
autem dimidium habeat , octoginta folidi .
Si neutrum habeat , LX. folidi .
XXXIII. De Regis Equifone ,
Si Regis Equifo mandata deferre poffit ,
capitis ejus æftimatio fint ducenti folidi .
XXXIV. De bomicidio ,
Qui in illorum collegio fuerit , ubi ho-
mo occiditur , juftificet fe ab illa cæde , &
collegium compenfet fecundum occifi homi-
nis æftimationem capitis . Si capitis illius
æftimatio fint ducenti folidi , compenfet quin-
quaginta folidis . Et idem jus fiat illuftri
familia ortis .
XXXV. De furis occifione , ut quis eam
juramento confirmet .
Qui furem occidit , juramento confirma-
re debet , quod eum fugientem pro fure oc-
ciderit , & mortui parentes ipfi juramentum
imponant non felectum ( 1 ) ; fi ipfe illud
autem occultaverit , & poftear fiat manife-
ftum , tunc compenfet eum . Si quis illum
hominem de re aliqua pottuler , qui prius
eam abjuraverat , & deinde abjurare velit ,
abjuret de muleta illa , & de pecuniæ va-
lore . Si abjurare nolit , tunc compenfet per-
jurium dupliciter .
XXXVI. De captura furis , qui deinde
evadere permittitur ,
Qui furem prehenderit , vel fi ei capti-
yus reddatur , & ille ipfum evadere permit-
tat , vel furtum illud diffimulet , compen-
fet æftimationem capitis furis illius . Si Se-
(1) De furis occifione eandem Legem Rex
Ina conftituit fupra Lege 16. Per Juramen-
tum non fele&um , unceales ath , hic intelligi-
tur Juramentum præftitum a viris non fpe-
ciatim felectis , fed cujufcunque conditionis ,
dummodo præfentes vel facti confcii fuerint ;
uti fæpius in Legibus Eadweardi , in Senatus
Confulto Monticolarum Walliæ & alibi de eo
agitur . Opponitur cyre ath , jurijurando ele
o , cujus fit mentio Lege 9. Etbeltani .
( Concordat Lex hac Lege Hlotharii 6.
folummodo quod hic pretium alimenti expri-
matur , & ibi decennium pro adulta ætate po-
natur . Recentiora Jura Suconum ad orphano-
rum tutelam proximum quemque promifcue
admittunt , nullo habito refpectu agnationis
aut cognationis , uti apud Anglo - Saxones in
ufu quoque fuit . Vetufta vero Jura Gothica
femper a tutela arcent cognatos , etiamfi pro-
priores , fi modo agnati fuperfint ; Suconica
vero ad tutelam non tantum admittunt , fed
& requirunt cognatos fimul cum agnatis , mo
do pari gradu a pupillo diflent , nec viros tan-
tum fed & fœminas , ita ut poft patrem ma-
ter fit ante fratrem , & ante fratris filium
aut patruum foror & ejus maritus , præcipue
quoad difpenfationem conjugii & adminiftra
239
nator fit , perdat provinciam fuam , nifi Rex
ei condonare velit .
XXXVII. De colono furti accufato .
Colonus qui fæpe furti accufatus fuit , fi
tandem aliquando reus inveniatur in em-
ptione , vel alia publica culpa , abfcindatur
ei manus vel pes .
XXXVIII. De iis qui legitime genitos
liberos habent , quorum vir ( pater )
fi decedat .
Si maritus & uxor ejus liberos inter fe ha
beant , & maritus moriatur mater infantem
fuum teneat & nutriat & dentur ei fex
folidi ad nutritionem , vacca in æftate , bos
in hyeme . Cognati ipfius primariam fedem
occupent , ufque dum adultus fit ( 2 ) ·
XXXIX . De abitu a domino fuo fine
venia
Si quis abeat a domino fuo abfque ve
nia ipfius , vel in aliam provinciam fugiat ,
& ille deprehendatur , abeat ubi prius fuit ,
& folvat domino fuo fexaginta folidos .
XL. De ruftici prædio .
Ruftici prædium hyeme & æftate fepto
fit cinctum . Si non fit cinctum , & ingre-
diatur vicini ejus pecus per portam illius
propriam , nullum animal pecoris hujus ha-
beat , abigat illud foras , & perdat damnum
fuum .
XLI. De vadimonii negatione .
Vadimonium quis renuere debet , fi fciat
fe recte feciffe .
8
XLII. De ruftici pafcua .
Si ruftici communem habeant pafcuam ,
vel aliam divifam terram fepto cingendam
&
tionem domus , in qua Jus Weftgothicum etiam
pupillum fervum libero præponit , & vernam
matri fed nuptæ ; matri tamen claves refer-
vantur , poteftas etiam debita exigendi & fol-
yendi , id eft , tutricem revera conftituit , cum
eam tamen alibi fub perpetua tutela conclu-
dat . In Juribus hodiernis Suecicis mater poft
patrem tutrix relinquitur ; fi autem ad fecun-
das nuptias tranfeat , confanguineis proximis
tutela orphanorum committitur : his deficien-
tibus Magiftratus duos bonos viros eligit , yel
quotquot opus fuerit , quorum æqualis erit po-
teftas cum aliis tutoribus . Vid. Loccen. Syn.
Juris . Differt. 4. & in Legibus Provinc. Regni
Suecia , tit. 2. de Conjugio . Apud Danos gra-
dus confanguinitatis in tutela obfervantur , ut
poft patrem inater , poft eam fratres , poft fra
trem avus paternus vel maternus , poftea pa-
truus , deinde avunculus eligatur , & ut agna
tis cognati præferantur , fi pupillis confangui-
nitate æque propinqua fint conjuncti , & fpem
bene tutandi afferant . Vid. lib . 3. Jur. Dan.
c. 17. Eadem omnino Wifigothi lib. 4. tit. 3.
Burgundiones , tit. 58. 85. Saxones tit . 7. fta-
tuunt . Vid. Tom. 1. Codicis LL. antiq. Lin
denbrogii .
 240 LEGES IN ANGLIA
& aliqui fepierint partem fuam , aliqui non ,
& edant communes fuas glandes vel pafcuam ,
abeant tunc illi qui portam habent , & com-
penfent aliis , qui partem fuam fepto cin-
xerunt damnum illis illarum & depre-
centur ei cum pecore , uti juftum uti fas
eft . Si autem bos aliquis fit , qui fepem
fregit , & intrat ubique & fi eum nolit
retinere ceu proprium , vel non poffit , fu-
mat ipfum in agri fui divifione , & occidat
cum , & dominus proprius accipiat carnem
ejus , & perdar reliquum ,
XLIII. De fylva combufta .
Si arbor in fylva combufta fit , & mani-
feftum fiat denique quis illud fecerit , com-
penfet pler.am pœnam , & folvat fexaginta
folidos fiquidem ignis fur eft . Si quis in
fylva fatis multas arbores cæderit , & ejus
rei poftea fit convictus , compenfet tres ar-
bores , unamquamque triginta folidis ; ne-
que, plures compenfet , quotquot earum et-
iam fuerint . Nam fecuris fonans potius eft
quam fur .
XLIV. De ligni cafione abfque venia .
Si quis autem detruncet arborem fub
qua triginti porci confiftere queunt , & fiat
convictus , folvat fexaginta folidos . Saga ve-
tigalis familia valeat fex denariis .
XLV. De urbis violatione .
Urbis violatio ( 1 ) compenfari debet cen
tum viginti folidis , ubi Regis & Epifcopi
fedes eff . Senatoris octoginta folidis ; mini-
ftri Regis fexaginta folidis ; ejufdem condi-
tionis hominis terram poffidentis triginta &
quinque folidis . Et his excufentur .
XLVI. De furti accufatione .
Si quis aliquem accufet , quod merces ab,
ftulerit , vel ablatas protexerit , tunc fexa-
ginta hydis purgare debet furtum earum 2
fi juramento dignus fit fi autem Anglus
furti accufatus fit , tunc procedat purgatio
dupliciter . Si autem Wallus fit furti accu-
fatus , juramentum ideo non fit majus .
Quilibet homo negare debet furum rece-
ptionem & capitalem inimicitiam , fi mo-
do poffit , vel audeat .
XLVII. De eo qui furtim ablatas merces
intercipit .
Si quis furtim ablatas merces intercipit ,
non debet advocari ad fervos homines (2)
(1 ) Eodem modo , ut fupra Ecclefiæ vio
latio , hic urbis violatio intelligitur , fc. cum
per tumultum vel rixas vel pugnas pax urbis
alicujus violatur .
(2 ) Senfus Legis hujus eft ; fi quis inter-
cipiat res furtim ablatas , & inquifitio rei fiat,
quod Judex non permittat aliquem fervilis
conditionis hominem in caufa illa advocatum
CONDITÆ :
XLVIII. De libertate_mul&atis .
Si quis libertate mul&tatus nuper fervitu
ti fit fubjectus , & ipfe accufetur , quod fu-
ratus fit , antequam fervituti effet fubje&
tus ,
tunc accufator ipfum femel verberibus affi
cere poteft , cogens eum ad verbera fecun-
dum capitale fuum ( 3 ) .
XLIX. De querceti occupatione abfque
domini venią .
Si quis in querceto fuo porcum abfque
domini venia inveniat , fumat tunc fex fo
lidos pignoris pretium . Si ibi non fuerint
plus una vice ; tunc unum folvat folidum
proprius ejus dominus , & confirmet per ca
pitale fuum ( 4 ) , quod amplius non fit in-
traturus ibi . Si duo ibi fuerint , folvat duos
folidos . Si pafnagium a porcis fumatur , de
tridigitali tertius , de duodigitali quartus ,
de pollicis craffitudine , quintus porcus fu
matur :
L. De pactione Præpofiti pagani ,
Si Præpofitus paganus pacifcatur cum Re-
ge , vel cum Regis Senatoribus pro familia
fua vel cum domino fuo pro fervo vel
libero Præpofito non habeatur ratio ulla
pœnæ ( 5 ) , quoniam nolebat prius malum
averruncare domi .
ĻI. De Præpofito pagano , qui milites
LI.
providere nolit .
Si Præpofitus paganus terram poffidens mi-
lites providere nolit , folvat centum viginti
folidos , & perdat terram fuam fi non
poffideat terram , fexaginta folidos . Colo.
nus triginta folidos pro militia detre& tate
mul&ta .
LII. De clandeftino facinore .
Qui clandeftinorum facinorum accufatus
eft , excufet ea facta centum viginti hydis ,
vel centum viginti folidos folvat .
LIII. De hominis furtim fubducti
apprebenfione .
Si quis hominem furtim fubductum de-
prehenderit apud alium , & fi illa manus
mortua fit quæ eum vendidit illi viro
qui ipfum apprehendit , tunc advocet illum
hominem ad mortui fepulchrum , five pe
cunia , five alio quocunque modo , & jure-
jurando confirmet per fexaginta hydas , quod
mortua manus eum illi vendiderit . Tunc
poenam illam implevit juramento hoc , re
fti-
vel accufatorem agere .
(3 ) Secundum capitale fuum , h. e. juxta
pretium , quod emptor pro fervo illo exfolvit .
(4 ) Pretium porci hic pro capitali fumitur .
(3) Non habeatur ratio ulla pana . ) H. e.
nihil remittatur Præpofito Pagano de multą
irrogatą .
 LEGES IN ANGLIA
ftituat integrum hunc hominem proprieta-
rio . Si ille autem fciat , quis mortui hære-
ditatem poffidet , advocet tunc eum ad hæ-
redem , & offerat manum illi qui hæredita-
tem poffidet , ut ei abfque lite reddat ca-
pitale , vel confirmet , quod mortuus nun-
quam hanc hæreditatem poffederit .
LIV, De capitalis inimicitiæ accufatione .
Qui capitalis inimicitiæ fit accufatus , &
ipfe juramento homicidium negare velit
tunc fiat in focietate Regale jusjurandum
pro ratione triginta hydarum , ficut de Præ-
pofito pagano , fic de colono , five alio quo-
cunque . Si vir ille reus fit tunc focietati
hujufmodi virorum perfolvat & thoracem
& gladium pro capitis æftimatione , fi opus
fit , libertate mulétatus Wallifcus debet co-
gi per duodecim hydas ; ficut fervus per ver-
bera ; Anglus per triginta quatuor hydas .
LV, De ovis pretio ,
Ovis cum agno fuo valeat folido , ufque
ad decimum quartum diem a Pafchate ,
LVI. De rei vendite fimplice
compenfatione ,
Si quis rem aliquam mercatus fit , & il-
le intra triginta dies aliquid vitiofum in ea
repererit , tunc reftituat ' rem illam emptam
manibus venditoris , vel juret , fe nihil vitii
in ea noviffe , cum illam ipfi venderet ( 1 ) ,
LVII. De coloni furto ,
Si maritus aliquid deprædetur , & perfua-
deat ad id uxorem fuam , & deprehenfus
fit in eo vir tunc fuam partem compen
fet ille , excepta uxore , quoniam ipfa fu-
periori fuo obedire debet . Si ea jurejuran-
do confirmare audeat fe cum deprædato
non participaffe , fumat tertiam ejus portio
nem ( 2 ) .
LVIII. De bovis cornu .
Bevis cornu decem denariis valeat .
LIX. De vaccæ cornu .
Vacca cornu duobus denariis valeat . Bo-
vis cauda folido valeat , vaccæ cauda quin-
que denariis . Bovis oculus quinque denariis
valeat , vaccæ oculus folido valeat . Semper
pro hordaceo redditu fex pondo ejufdem va-
loris dari debent ,
Tom. IV.
( 1 ) In Capitular. lib. s . tit. 362. p. 899.
Tom. 1. Edit. Baluz. fimilis fere extat Lex ;
fi venditor dixerit vitium ( in re empta ) , ftat
emptio , & non fit immutata ; fi autem non
dixerit , mutari poteft in illa die , & in alia ,
five in tertia die . Et fi amplius de tribus no
Aibus illud habuerit , poftea non poteft muta
re , nifi forte eum invenire infra tres dies non
poterit . Tunc quando invenerit , recipiat quia
vitium vendidit . Et fi noluerit recipere , ju-
ret cum fuis Sacramentalibus , quod vitium
ibi nullum fciebat in illa die , quando nego-
CONDITÆ. 241.
LX. De jugo mercede conducto .
Colonus qui alterius jugum mercede con-
duxit , fi omnia ex pabulo reddere poffit ,
videatur , det omnia . Si non habeat , red-
dat dimidiam partem ex pabulo , dimidiam
alia re .
LXI. De primitiis feminum .
Primitia feminum dari debent a culmine
illo & a manfione illa , in qua quis fuerit
in Natali Domini .
LXII. De eo qui ad emptionem cogitur .
Si quis accufationis infimuletur & ille
ad venditionem cogatur , cum ipfe nullum
jus habeat ad vendendum ante exploratio-
nem , tunc præcedat alius viri venditio ejus
emptionem , tunc pacifci poteft fub ea con-
ditione que ipfi utilis eft , ufque quo em-
ptionem fuam recuperare poffit . Sed accufa-
rus poftea altera vice , & coactus ad em-
prionem , fi ftatim eum defendere noluerit ,
qui hanc emptionem illi prius vendidit , is
tunc & caufa fua cadat , & perdat emptio-
nem fuam , quam alter ipfi prius vendebat ,
LXIII, De Præpofiti pagani itinere .
Cum Præpofitus paganus itineratur , tunc
debet habere fecum Præfectos fuos & fabrum
fuum , & nutricem infantis fui .
LXIV. De eo qui viginti hydas terra
babet .
Qui viginti hydas terræ poffidet , relin-
quere debet duodecim hydas terræ fatæ ,
cum abire velit .
LXV. De decem bydis .
Qui habuerit decem hydas , telinquere de-
bet fex hydas terræ fatæ .
LXVI. De tribus bydis .
Qui tres hydas habuerit , relinquat unam
& dimidium .
LXVII. De virgata terræ .
Si quis conduxerit virgatam terræ vel
amplius ad commodum tributarium , & ara-
verit eam ; fi dominus ipfi velit terram
erigere ad opus & ad tributum non ne-
ceffe eft , ut accipiat eam , fi illi domum
non vendiderit & perdat agrum iftum ,
X LXVIII.
tium fecit , & ftet factum .
( 2 ) Apud Longobardos Lex extat lib. 1.
tit. 25. 9. 10. quod fi fervus ancillam alienam
habens uxorem furtum fecerit , & ancillam &
filios fervus alienus nutrierit , omne furtum ,
quod fecit fervus , dominus componat , nam
nihil computetur in damnum , nec in culpam
illius ancillæ vel filiorum ejus . Tantum eft ,
ut ancilla & filii fimiliter cum patre ad fure
tum faciendum non ambulaverint : nam fi fe
cerint , fimiles illi efficiantur ,
 242 LEGES IN ANGLIA
LXVIII. De expulfione Præpofiti pagani de
terra .
Si quis Præpofitum paganum expellat
profugio , ideo domus non erit illius fedes .
LXIX. De ove vellere induta .
Ovis vellus fuum retinere debet ad me-
diam æftatem , vel folvat vellus duobus
denariis ,
LXX. De æftimatione capitum .
Ex æftimatione capitis ducentorum foli-
dorum folvi debent pro homicidio xxx . fo-
lidi ; pro fexcentis , octoginta folidi ; pro
mille ducentis , centum viginti .
Ex decem hydis , ad nutriendum , decem
dolia mellis , trecenti panes , duodecim am-
phora Wallicæ cerevifiæ , triginta fimpli-
ces , duo adulti arietes , vel decem verve-
ces , decem anferes , viginti gallinæ , decem
cafei , amphora plena butyro , quinque fal-
mones , viginti libræ pondo pabuli , & cen-
tum anguillæ folvantur ( 1 ) .
LXXI, De poſtulatione æftimationis capitis ,
Si quis æftimationis capitis folvendæ aç-
cufetur , atque ille tunc ante jusjurandum
confiteatur id quod antea negaverit , non
exigatur ab eo aliquid fub nomine pœnæ ,
antequam capitis æftimationem præftiterit ,
LXXII. De capitis æftimatione mul&ata
fure comprehenfo.
Si quis capitis æftimatione mul&tatum fu-
rem comprehendat , & ille qui eum cepe-
rat perdat ipfum , fiquidem ille capiatur
circa noctem , non habeat
habeat amplius illam
illam
integram pœnam ,
LXXIII. De unius noctis furto ,
Si nox tota præteriit , poftquam furtum
eft commiffum , folvant muletam illam qui
eum comprehenderunt , ficut cum Rege &
( 1 ) Lex hæc de victu fuppeditando juxta
rationem facultatum five aftimationis capitum
quantitatem & qualitatem nutritionis expri-
mit ; num autem loco tributi Regii hæc per-
folvenda fint , & num quotannis , Legislator
non addidit .
( 2 ) Lex hæc in Lambardo omiffa , ex Co-
dice Roffenfi addita , Jus Ordalii de exploran
dis veneficiis & fortilegiis continet . Edovar-
dus & Guthrumus Reges fagas veneficofque ex
terra relegari jubent infra Lege 11. In Legi-
bus Northumbr. Presbyt. Lege 48. feqq. Tha
nus Regis pro veneficio vel fortilegio 10. fe-
mimarcas Ecclefiæ & Regi folvere jubetur ;
alius terræ poffeffor fex femimarcas ; rufticus
12. oras . Ethelftanus veneficos aliquem incan
tationibus occidentes vitam perdere , fi autem
inficiari velint , Ordalio judicium hoc committi
vult . Sueci pœnam veneficorum & magorum
rotæ fupplicium , magiæ autem in fœminis
combuftionem conftituunt . Vid. Loccen. Syn.
Jur. Suec. Differt . 29. p. 602. Dani perfonas ar-
tibus magicis deditas , quæ ejuratis cultu di-
CONDITE :
Præfectis ejus convenire poffunt .
LXXIV. De fervo Wallo liberum homi-
nem occidente ,
Si fervus Wallus Anglum occiderit , tune
debet ille , cujus eft , reftituere ipfum do-
mino & cognatis , vel fexaginta folidos fol
vere pro ejus vita . Si ipfe tunc pretium
illud folvere noluerit , tunc debet Dominus
eum liberum facere ; folvant deinde cogna-
ti illius æftimationem capitis , fi ille fide-
jufforem habere poffit hominem liberum ; fi
non habeat , caveant fibi ab eo inimici
ejus , Non cogatur liber cum fervo fimul
cognationem folvere , nifi capitalem inimi-
citiam ab eo redimere velit ; nec fervus
cum libero fimul ad id cogatur ,
LXXV, De re furtim fubducta deprehenfa .
Si bona deprehendantur furtim fubducta,
& manu tunc advocet eum deprehenfum
ad alium fi ipfum capere nolit , & dicat
quod illud nunquam ei vendiderit , fed ven-
diderit alia ; tunc ille confirmare debet
qui illud advocat ad eorum manum , quod
nihil aliud ei vendiderit præter hoc folum .
LXXVI. De eo qui filium luftricum vel
fufceptorem fuum occidit .
Si quis alterius filium in baptifmate fu-
fceptum occidat , vel fufceptorem ejus , co-
gnati occifio homicidio æqualis fit : emen-
datio crefcat juxta æftimationem capitis , fi-
militer ac homicidium quod pro domi-
no folvendum . Si autem Regis filius lu-
ftricus fit , æftimationem capitis compenfet
Regi eodem modo ac cognatis ejus ; fi au-
tem de parentela fit qui eum interfecit
tunc fubtrahatur compenfatio fufceptori eo-
dem modo ac muleta domino . Si fit Epi-
fcopi filius , dimidium hujus fit multa ,
LXXVII. ( 2 ) Statuimus de incendiariis
& veneficis , ut ter juramentum illud im-
mer-
vino , fructu facri Baptifmatis & Religione
Chriftiana , totas fe Diabolo devoverunt , vi-
vas in ardentem rogum impofitas in cinerem
cremant . Vid. lib. 6. Jur. Danic. c. 1. §. 9.
feqq . Apud Anglios & Werinos Lex eft tit. 14.
Si mulier maritum veneficio dicatur occidif
fe , vel dolo malo ad occidendum prodidiffe ,
proximus mulieris campo eam innocentem ef-
ficiat , aut fi campionem non habuerit , ipfa
ad 9. vomeres ignitos examinanda mittatur .
Et in Conftit. Siculis , lib . 3. tit . 41. mala &
obnoxia medicamenta ad alienandos animos
feu venena qui dederit , vendiderit vel ha•
buerit , capitali fententia feriatur . Et in Ad
dit. 2. Capitul. Lud. Imper. §. 18. de magis ,
ariolis , fortilegis & incantatoribus exrat , quod
in tantum difciplina & vigore Principis acrius
corrigendi fint , in quantum manifeftius aufu
nefando ac temerario fervire Diabolo non me-
tuunt . De Jure & Modo Ordalii vide præter
Stiernh. lib. de Jure Sueon. & Goth. vetufto ,
cap. 8. p. 82. feqq. Spelman, in Gloffar, in voce .
 LEGES IN ANGLIA
mergatur , & augeatur ferrum Ordalii ut
ponderer tres libras , & homo ipfe ad virum
illum abeat , ac optionem habeat accufa-
tus , quodcunque Ordalium ipfi gratius fit ,
an Ordalium aquæ , an ferri . Si tunc jura
mentum producere nequeat , & ille impu-
rus fit , in poteftate fenioris , qui ad ean-
dem urbem pertinet , pofitum fit, an vitam
habeat vel non habeat . Prehenfio fuper
omnia five fit in re fimplici five in pluri-
bus quindecim denariorum fit pro quali-
bet parva re , denarii femper pro folido,
Jus de ferro candente & aqua .
Er de Ordalio præcipimus Dei manda-
tum & Archiepifcopi & omnium Epifcopo-
rum , ut nemo Ecclefiam illam ingrediatur
poftquam ignis accenfus eft , quo Ordalium
calefieri debet , præter Sacerdotem , & qui
illud fubire debet , & inveniat illum no-
vem pedes ab illo ftipite ad terminum eum
juxta menfuram pedum ejus qui illuc ( ad
Ordalium ) abit . Et fi tunc aqua fit , ca-
lefiat ufque dum ebulliat furiofe , & cocu-
lum fit ferreum vel æreum , plumbeum vel
fictile . Et fi fit fimplex accufatio , immer-
gat manum poft lapidem ufque ad pu-
LEGES ALFRED
Ha funt Leges quas Alfredus Rex conftituit .
(1) Ominus locutus eft verbum ad
Moyfen , & ita dixit . Ego
D fum Dominus Deus tuus (2):
Ego te eduxi ex terra Ægypti , & ex fer
Tom. IV.
( 1 ) Alfredus juxta hiftoriam Henr. Hun
tindonienfis , Annales Rogerii de Hoveden ,
& Faftos Savilianos , imperium aufpicatus eft
anno Chrifti 872, & defiit regnare anno 901 .
quo tempore Edwardus filius in regno fuc-
ceffit .
( 2 ) Decem hæc Præcepta , cum aliis fequens
tibus , ex Exodo petita effe , ipfe Rex Alfre
dus cap. feq. 49. afferit .
(3 ) Alfredus a patre Ethelvulpho Romam
delegatus a Leone Papa IV. in futurum Re-
gem Anglorum unétus , Ecclefiæ Romanæ do-
trinam de omittendo præcepto Decalogi de
imaginibus addidicit . Poft celebratum enim
anno falutis humanæ 794. ( funt verba Lam-
bardi fecundum illud Nicææ ( quod fimula-
chrorum confirmavit adorationem ) Concilium ,
quo major hominum præceptis ( quæ erat tem-
porum illorum caligo ) tribueretur auctoritas ,
de facrofanctis Dei fcriptis aliquid detrahen-
dum exiftimarunt . Neque vero ( quod fciam)
in ullo ufquam Saxonice confcripto exempla-
ri reperitur . Spelmannus adhuc majorem lucem
affundit doctrinæ huic Romanæ , p. 363. To. 1.
Concil. ita inquiens : Ut Nicæno II. Concilio
nihil in Scriptura diffonum audiatur , Romana
Ecclefia præceptum de fculptilibus non adoran
dis e Decalogo fubtrahit ; fed ut denarius ta
men refarciatur numerus , decimum apud nos
Præceptum bifariam reddit , fic ut Non conce-
CONDITÆ. 243
goum , & fi fit triplex ufque ad cubitum .
Et cum Ordalium paratum eft , tunc duo
viri intrent ad utrumque latus , & fint
unanimes , quod adeo calidum fit ac fupra
diximus ; & intrent totidem viri ab utro-
que latere , & ftent in duas partes Ordalii
in longum Ecclefiæ , & tunc omnes jeju-
nent , ac ab uxoribus fuis abftineant illa
tam
nocte , & fpargat Presbyter aquam fan&
fuper eos omnes , ac quilibet eorum gufter
aquam fanctam , & det illis omnibus li
brum ofculandum , & fignet eas cruce Chri-
fti , nec emendetur ignis amplius , quum fa-
lutatio incipit , fed jaceat ferrum fuper pru-
nas ufque ad ultimam collectam . Deinde
ponatur fuper ftipites , & nullus ibidem fer-
mo fit , quam ut Deum omnipotentem di-
ligenter fupplicent , ut veritatem manife-
ftet ; ac adeat & manum obfignet , & vi-
deatur poft tertium illum diem quomodo
an impura an pura fit intra figillum illud
& fi quis legem hanc violet , fit Ordalium
in eo præjuramentum , & compenfet Regi
exx. folidos pœnæ loco .
Spolium eft opus hominis nequam , G
quis hoc negare velit , faciat illud cum qua-
draginta octo vere nobilibus Thainis ,
L
vitute ejus . Non diligas alios Deos alienos
præter me ( 3 ).
II. Non adhibeas nomen meum ad vani-
tatem , quoniam tu non es innocens apud
X 2 me ,
pifces domum proximi tui : fub eo , Non defide-
rabis uxorem vel res proximi tui ; ideoque illi
nonum etiam prætereuntes Ennealogum , non De-
calogum relinquebant . Tanti autem ne rei has
berentur facrilegii , recurrunt ad omiffionem
primam , & repetitam eam denuo fut dena-
rius compleatur numerus decimo in loco fta-
tuunt . Ne wyre thu the gyldene godas , oththe
feolfrene , id eft Deos aureos argenteos ne fa-
cito . Sic Romanam obfervantes confuetudi-
nem , prætereunt hoc præceptum in loco de-
bito : fed ne fontes adhuc deprehendantur fum-
mæ majeftatis , reftituunt tamen in loco de
cimo , mancum tamen , & de fculptili nil fa-
furrans . Lutherus Romanorum fequutus mo
rem , divifionem eorum Decalogi retinuit , quæ
res litem ei movit cum aliis feculi XVI. Re-
formatoribus , quorum nonnulli Præceptum de
imaginibus non adorandis , fecundum Præce-
ptum juxta præfcriptum Dei conftituerunt , il
lo plane id omittente ,
NOTA COLLECTORIS .
Wilkinfius hæc ex alieno calamo_protulit ,
quæ ex proprio fcribere vir doctus forte non
aufit . Ufu recepta eft inter Proteftantes An-
glicanos doctrina , verba Decalogi , Non babe-
bis Deos alienos coram me , primum conftitue
re præceptum ; & quæ fequuntur , Non facies
tibi
 244 LEGES IN ANGLIA
me , fi nomen meum ad vanitatem adhibeas .
III. Recordare diem Sabbathi fanctifica,
re . Operamini fex dies & feptimo quiefci-
te , tu & filius tuus , & filia tua , & fer-
vus tuus , & ancilla tua , & jumenta tua ,
& qui ingreditur intra portas tuas . Quo
niam fex diebus Chriftus creavit cœlos &
terram mare & omnes creaturas quæ in eo
funt , & quievit feptimo illo die . Et pro-
pterea Dominus illum fan&tificavit ,
IV. Honora patrem tuum & matrem
tuam , quos Dominus dedit tibi , ut fis lon
gævus in terris ,
V. Non occidas .
VI. Non fureris ,
VII. Non adultereris .
VIII. Non dicas falfum teftimonium con-
tra proximos tuos ,
IX. Non defideres proximi tui hæredita-
tem injufte ,
X, Non facias tibi aureos vel argenteos
Deos ,
XI, Hæ funt Leges , quas ipfis propone-
re debes . Si quis emat Chriftianum fervum ,
( 1 ) fex annos ferviat , feptimo fit liber
gratis . Cum quali veftimento intrat , cum
tali exeat , fi ipfe uxorem habeat , exeat
cum ea . Si dominus autem illi uxorem
dederit , fit ipfa & liberi ejus domini , Si
fervus autem dixerit , nolo abire a domi-
no meo , nec ab uxore mea , nec a liberis
meis , nec ab hæreditate mea , tunc domi-
tibi fculptile &c. præceptum fecundum effer-
re . Ut vero denarius præceptorum numerus
fervetur , quæ nobis nonum & decimum præ-
cepta funt , ipfi jungunt in unum crimini
que dant Catholicis , quod inde a Concilio Ni-
cano II. præceptum de imaginibus non adoran-
dis fubtraxerint ex Decalogo . Calumniam a-
pertiorem nunquam audivi . / ad eorundem fubftantiam ; ut fcilicet Deca-
I. De genuina divifione præceptorum Deca-
logi non conftitit inter veteres , quorum fen-
tentias Theologi noftri fere omnes recitant .
Catholici fequuntur communius receptam ,
Queft . LXXI. in Exodum , alibique expreffam
D. Auguftini fententiam , longe ante Conci-
lium Nicenum II. fcribentis , atque ex Deca-
.logi verbis de non habendo Deos alienos , &
de imaginibus non adorandis unum præce-
ptum conftituentis .
II. Hebræi in Bibliis ad ufum fuæ gentis
impreffis præcepta Decalogi dividunt adamuf-
fim ut Romano-Catholici . Ego certe habeo
pulcherrima Biblia ab Hebræis , & pro He-
bræis impreffa Venetiis , ex quibus hæc divi-
fig manifeftiffime conftat . Anne dicemus , id
conftitutum fuiffe ab Hebræis poft Concilium
Nicenum II. , ut Romano-Catholicis morem
gererent ?
III. Catholicis favet perfpicua ratio , cum.
præceptum de imaginibus non adorandis non
fit ab antecedente diverfum , fed perfectior
expofitio præcepti de non habendo Deos alie-
nos . Ut enim verbis utar Auguftini , quæ ci-
tato loco leguntur : Quod dictum eft , Non e-
Funt tibi Dii alii præter me , boc ipfum perfe-
Яius explicatur 3 cum prohibentur colenda fig-
menta .
IV. Calumnia eft , Catholicos ex Decalogo
fubtraxiffe præceptum de imaginibus non ado-
CONDITE .
nus ejus ipfum ad templi oftium adducat ,
& perforet aurem illius fubula , in fignum ,
quod fit femper in pofterum fervus ,
XII. ( 2 ) Licet quis vendiderit filiam
fuam in famulatum , non fit ferva in om-
nibus , uti aliæ famula . Non habeat pote-
ftatem eam extraneo populo vendendi , fed
fi illa non placeat ei qui ipfam emit , di-
mittat eam liberam ad extraneam gentem .
Si autem permiferit filio fuo rem cum ea
habere , det ei donum , videat ut illa ha-
beat veftitum , & pretium pudicitiæ ejus ,
hoc eft dorem ei fuam largiatur . Si ei ni
hil horum præftiterit , tunc fit libera .
XIII. ( 3 ) Si quis fponte hominem oc-
ciderit , moriatur morte . Si eum autem
coactus occiderit vel invitus , vel non
fponte , quafi Deus eum ita in manum fuam
tradiderit , & illi nunquam fit infidiatus,
fit dignus privilegio fuo , & jufta gentium
compenfatione , fi afylum quærat . Si quis
autem de induſtria & fponte occidat pro-
ximum fuum per infidias , abftrahas eum
ab ara mea ad morte moriendum .
XIV. ( 4 ) Qui patrem fuum vel matrem
fuam percufferit , morte moriatur .
XV. Qui ( 5 ) hominem liberum furetur
illumque vendat , & obreptus fit , ut ip-
fum recipere nequeat , morte moriatur . Qui
patri fuo vel matri fuæ maledixerit , mor-
te moriatur .
XVI.
randis . Quomodo hoc fubtrahere potuiffent ,
cum cuique facram Scripturam, legenti fraus
pateret evidentiffima ? In breviatis equidem
Catechifinis verba prætermittuntur , utpote
fubftantialiter contenta in illis : Non habebis
Deos alienos coram me ; ficut & in aliis præce.
ptis alia omittuntur verba , quæ non pertinent
logus , quafi in epitomen redactus , facilius
memoria retineatur a pueris , & a rudioribus
viris , qui frequenter illum recolere , & reci-
tare edocentur . Sed legant Proteftantes Ca.
techifmos noftros expofitos , & non brevia
tos , & præfertim Romanum , & fuifmet ocu-
lis videant , an præceptum de imaginibus omif
fum fuerit , an præcilis verbis appofitum , &
explicatum .
V, Falfum eft, Concilium Nicenum II. fimu
lacrorum confirmaville adorationem , vel Eccle-
fiæ Romanæ effe dogma , quod imagines fint
adoranda . Legantur Synodi tum Nicena II . ,
tum Tridentina , in quibus de honore & ve
neratione facris imaginibus impertienda fermo
fit , non de latreutico cultu , feu de adoratio
ne , quæ foli Deo debetur .
Hæc longiufcule , ut in veritatis honorem
calumniofum arceatur objectum , quo Angli-
cani Proteftantes fibi a fuis Doctoribus impo
ni finunt , tenebras effundere volentibus in re
meridiana luce clariore .
( 1) Lex hæc ex cap. xxi. Exodi , comm.
2. 3. 4. 5. 6. defumpta eft .
( 2 ) Lex hæc ex cap. xxi. Exodi 2 comm.
7. 8. 9. 10. 11. defumpta .
( 3 ) Hæc ex eodem cap. comm. 12. 13. 14.
(4 ) Lex hæc ex cap. xxi . Exodi comm. 15.
defumpta eft .
( 5 ) Hæc ex ejufdem capitis comm. 16. & 17.
 LEGES IN ANGLIA CONDITE , 245

XVI. ( 1 ) Si quis proximum fuum per- penfet ipfum duobus ; & quatuor ovibus
cufferit lapide vel pugno , & ille tamen unara , Si non habeat quo compenfet , ipfe
egredi poffit baculo innixus , adhibeat ei vendatur pro pecunia illa .
medicum & opus ipfius operetur , quamdiu XXV. (10) Si fur domum alicujus noctu
ille non poteft . * effringat , & ibi occidatur , ille qui eum
XVII. ( 2 ) Si quis fervum fuum pro- occidit , non fit homicidii reus . Si deinde
prium vel ancillam percufferit , & ille eo- poft ortum folis hoc fecerit , fit homicidii
dem die non moriatur , licet vivat duos reus , & tunc ipfe moriatur , nifi neceffita-
vel tres dies , non fit in omnibus æqualiter te impulfus fuerit . Si apud eum , vivum
reus , quoniam pecunia ejus erat . Si autem * aliquid quod antea furatus erat , invenia-
eodem die mortuus fit , tunc culpa in eo tur , dupliciter illud compenfer .
quiefcat . XXVI, ( 11 ) Si quis damnum intulerit al-
XVIII. ( 3 ) Si quis inter pugnandum terius vineæ vel agro , vel alicui ejus ter
gravida uxori nocuerit , compenfet da- ræ , compenfet ficut quis illud æftimet .
mnum ficut leges judicant . Si illa moriatur XXVII. ( 12) Si ignis immiffus fit ad
det vitam pro vita, comburendum fegetem , compenfet detri
XIX. ( 4 ) Si quis alterius oculum effo- mentum illud , ille qui ignem immifit .
derit , compenfet proprio , dentem pro den- XXVIII. ( 13 ) Si quis apud amicum de-
te , manum pro manu , pedem pro pede , ponat pecuniam , fi ille eam furetur , du-
aduftionem pro aduftione , vulnus pro vul- pliciter compenfer . Si autem nefciat quis eam
nere , vimen pro vimine , furtim fubduxerit , excufet feipfum , quod
XX. ( 5 ) Si quis fervi fui vel ancillæ fuæ nullam fraudem in hoc commiferit . Si hoc
oculum excufferit , & ille poft factum hoc vivum animal effet , & ipfe dixerit , quod
*
lufcus fit , manumittat ipfum ftatim . Si exercitus illud fumpferit , vel quod a feipfo
dentem ei excufferit , faciat idem . mortuum fit , & teftes habeat , non necef
XXI. ( 6 ) Si bos cornu petierit virum fe eft , ut illud compenfet . Si autem teftes
vel fœminam , ut moriantur , lapidibus ob- non habeat , & ille ei non credat , tunc
ruatur , & caro ejus non edatur , & domi- juramentum præftet .
nus fit innocens , fi bos petulcus antea fue- XXIX. ( 14) Si quis fœminam non mari-
rit biduum vel triduum 9 & dominus tatam deceperit , & cum ea coiverit , com-
hoc nefciverit ; fi ille autem hoc fcive- penfet ei , & poftea illam in uxorem du-
rit , & eum intus affervare noluerit , at- cat . Si pater fœminæ eam illi dare nolue-
que is tunc virum vel fœminam occiderit , rit , folvat pecuniam illam pro dote .
lapidibus obruatur , & dominus occidatur XXX. ( 15) Fœminam quæ confuevit ex-
ne
vel vita pretio redimatur , prouti Sapientes cipere incantatores & magos & fagas
juftum invenerint . Si filium vel filiam con- finas vivere ,
foderit , eidem legi fit obnoxius . Si autem XXXI. ( 16) Et fi quis rem habeat cum ,
fervum vel ancillam confoderit , folvat do- beftia , morte moriatur .
mino xxx. folidos argenti , & bos lapidibus XXXII. ( 17) Et fi quis facrificium im-
obruatur . molaverit præter Deo foli , morte moriatur .
XXII. ( 7 ) Si quis foderit aquæ puteum , XXXIII. ( 18) Advenam & peregrinum
vel claufum aperuerit , & cum deinde non ne affligas , quoniam fuiftis peregrini in ter-
claudat , compenfet omne jumentum , quod ra Egypti .
ibi inciderit , & illud mortuum retineat . XXXIV. (19) Viduis & pupillis ne no-
XXIII. ( 8 ) Si bos alterius bovem vul- ceatis , neque affligatis eos . Si horum ali-
peraverit , & ille poftea moriatur , venda quid feceritis , vociferabunt ad me , & ego
tur bos ille ( vivus ) & dividant pretium illos audiam , & ego vos gladio meo occi-
ac carnem etiam ejus , ficuti & mortui . Si dam , & ego faciam uxores veftras viduas
dominus autem fciverit , quod bos petul, & liberos veftros pupillos ,
cus effet , & illum affervare noluerit , det XXXV. (20) Si tu pecuniam mutuo de-
ei alium bovem illius loco , & ipfe omnem deris focio tuo , qui tecum habitare velit ,
carnem ( mortui ) retineat . ne præbe te illi exactorem , neque humilia
XXIV. ( 9 ) Si quis alterius bovem fu- illum ufura tua .
retur , & eum occidat , vel vendat , com, XXXVI. ( 21 ) Si quis habeat tantum fim-
Tom. IV. X 3 plex

(1) Lex hæc ex ejufdem capitis comm. 18.
& 19. defumpta eft .
( 2 ) Hæc ex comm. 20. 21 ,
( 3 ) Hæc ex comm. 22.
(4 ) Hæc ex comm . 24. 25.
( 5) Hæc ex comm. 26. 27.
( 6 ) Hæc ex comm. 28. 29. 30. 31. 32.
( 7) Lex hæc ex comm. 33. 34. defumpta eft .
(8 ) Hæc ex comm . 35. 36.
(9 ) Hæc ex cap. xx11. Exod . comm. 1. de-
fumpta eft .
(10) Hæc ex ejufdem capitis comm. 2. 3. 4.
(11) Hæc ex comm . 5.
(12) Hæc ex comm . 6.
(13 ) Hxc ex comm . 7. 8. 10. 11. 13 .
( 14) Hæc ex comm . 16. 17.
(15) Hæc ex comm . 18. cum hac diftinctio-
ne tamen , quod pro fagis in V. T. hic fœe-
minas fagas , magos , &c. excipiendo , ponat .
(16) Hæc ex comm. 19.
( 17) Hæc ex comm. 20.
(18 ) Hæc ex comm . 21 .
(19) Hæc ex comm. 22. 23. 24.
(20) Hæc ex comm , 25.
(21 ) Hæc ex comm. 26. 27.
 246 LEGES IN ANGLIA
plex veftimentum , ad fe eo operiendum &
defendendum , & fi illud pignoris loco det ,
ante folis occafum ei reddatur . Si tu ita
non feceris , tunc clamabit ad me , & ego
ipfum audiam , quoniam ego fum valde mi-
fericors .
XXXVII , ( 1 ) Ne calumnieris Dominum
tuum ; ne maledicas Principi populi tui .
XXXVIII, ( 2 ) Decimas tuas & primitias
tuas ambulantes , & crefcentes des Deo .
XXXIX. ( 3 ) Omnem carnem , quam
feræ relinquunt , non edatis ; fed detis illam
canibus ,
XL. ( 4 ) Falfi hominis verbum ne cures ,
nec ei aufcultes , neque ipfius juri faveas ,
nec ullum teftimonium poft eum dicas .
XLI. ( 5 ) Ne fequaris populi confilium
pravum , & injuftitiam amantem difcurfum
ejus , & clamorem fuper jus tuum , nec in
maxime infipienti doctrina ei faveas ,
XLII. ( 6 ) Si offenderis alicujus pecus er-
rans , licet fit adverfarii tui , reducas illud
ipfi .
XLIII. ( 7 ) Judica femper juftum judi-
cium , neque facias aliud jus diviti , aliud
pauperi nec aliud jus amico & aliud
་་་ ini
mico facias .
XLIV . ( 8 ) Semper evites mendacium ,
XLV. ( 9 ) Infontem & innocentem ho-
minem ne affligas unquam
XLVI. ( 10) Ne accipias unquam dona ,
quoniam cæcant fæpiffime fapientum viro-
rum confilium , & verba corum pervertunt .
XLVII. ( 11 ) Peregrinum & extraneum
ne patiaris infcium ulla aliqua injuria affici .
XLVIII. ( 12) Ne juretis unquam per Deos
Gentilium , neque propter ullam rem aliam
ad eos clametis .
XLIX. Hæ funt Leges , quas Omnipotens
Deus ipfe loquebatur ad Moyfem , & juf
fit cuftodiri . Et poftquam unigenitus Dei
filius , Deus nofter ( hoc eft ) Salvator Chri-
ftus in orbem terrarum veniffet , dicebat ,
quod non venerit , præcepta illa violare
aut interdicere , fed cum omni bonitate &
mifericordia implere . Docebat etiam humi-
litatem . Tum poft paffionem fuam , ante-
quam Apoftoli ipfius abiiffent in omnes ter-
ras docere , & cum adhuc congregati effent 2
multos Gentiles ad Deum converterunt , Cum
hi omnes congregati effent , miferunt lega
tos in Antiochiam , & Syriam & Ciliciam ,
Chrifti Leges docere . Cum hi refcifcerent
Ego Elfredus Rex in unum colligi & litteris confignari juffi , multa eorum quæ pa-
rentes noftri obfervabant , quæ mihi placebant & multa eorum quæ mihi non place-
( 1) Hæc ex comm. 28.
( a ) Hæc ex comm. 29.
( 3 ) Hæc ex comm. 31.
(4 ) Hæc ex capite xx111. Exodi , comm. 1.
( 5 ) Ex comm. 2. 3.
(6 ) Ex comm. 4.
( 7 ) Ex comm. 6. magis prolixe tamen in
textu Saxonico .
( 8 ) Ex priori parte commatis 7.
CONDITE .
quod illis acciderit , tunc miferunt epifto-
lam ad illos ( 13 ) . Hæc eft autem epiftola ,
quam Apoftoli mittebant omnibus Antio
chiæ & Syriæ & Cilicia , qui a gentibus
ethnicis ad Chriftum funt converfi .
Apoftoli & Seniores fratres falutem vobis
optant , & nos vobis nuntiamus , quod nos
audiverimus , noftrorum fociorum aliquos cum
noftris fermonibus ad vos veniffe ? , & vos
triftibus modis juffiffe obfervare ea , quæ non
eos juffimus , & vos feduxiffe variis præce-
ptis , & animas veftras magis labefactaviſſe
quam inftruxiffe . Tunc congregati fumus
propter hoc, & nobis omnibus placuit mit-
tere Paulum & Barnabam , viros qui parati
funt vitam fuam linquere pro nomine Do-
mini . Cum illis mittimus Judam & Silam
& vobis idem dicant . Spiritui fancto vide
batur & nobis , nullum onus vobis impone-
re , præter id quod vobis neceffarium erat
obferyatu , quam hoc , ut caveatis ne illud
quod Diabolo immolatum eft , adoretis , &
fanguinem ac fuffocatum ne edatis , & ( ca-
veatis ) ab occulto concubitu , & quod vul-
tis , ut alii homines vobis non faciant , ne
faciatis aliis . Hujus unica Legis homo me-
miniffe poteft , ut quemlibet jufte judicet ,
13 , Co-
nec opus habet alio Statutorum libro
gitet , ut nullum hominem judicet , quia non
vult , ut ipfum judicet ille , fi jus aliquod
in eum quæreret . Poftquam hoc accidiffet
quod multæ gentes Chrifti fidem amplexa
fint , tunc multæ Synodi per totum terra-
rum orbem congregabantur , & fimiliter et-
iam per Anglicam gentem , poftquam ea
Chrifti fidem acceperit , fanctorum Epifco-
porum , ac aliorum etiam illuftrium Sapien-
tum . Illi conftituerunt ex mifericordia , quam
Chriftus docuit pro eo qui maxime pecca-
bat , quod Principes mundi debeant bona
eorum venia abfque peccato pro graviffimo
delicto compenfationem pecuniariam accipe-
re , quam illi conftituunt , excepta proditio-
ne Domini
་ , cui nullam mifericordiam au-
debant affignare , quoniam Deus Omnipo-
tens illum neutiquam judicabit , qui eum
contempfit , neque Chriftus Dei filius illum
unquam condemnabit qui ipfum in mor-
tem tradidit . Et juffit Dominum amari fic-
ut feipfum . Hi igitur in multis Synodis mul-
tis humanis fceleribus pœnas conftituerunt ,
& in multis Synodalibus libris fcribi juffe-
runt , ubi una Lex ubi altera .
bant
(9 ) Ex pofter, parte comm. 7.
(10) Ex comm. 8.
(11) Ex priori parte comm. 9.
(12) Ex pofter. parte comm. 13 .
(13 ) Recitatur ea Ador. 15. comm . 23. 29.
Hic tamen regula illa quam Chriftus audito-
ribus fuis dedit Matth. vii. 12. additur fub fi
nem epiftola .
 LEGES IN ANGLIA CONDITA . 247ˆ

bant rejeci cum meo fapienti Concilio , & alio modo juffi obfervari , Quoniam non au-
debam tentare meorum ( ftatutorum ) aliqua fcriptis confignare . Porro etiam me latuit
quid eorum placuerit illis , qui nobis fuccederent . Aft cum deprehenderim five in die-
bus Ine cognati mei , vel in Offe Merciorum Regis , vel in Ethelberti , qui primus
baptifma accepit in natione Anglica , ea quæ mihi juftiffima videbantur , exinde colle
gi , & reliqua neglexi . Ego Elfredus Occiduorum Saxonum Rex omnibus meis Sapien ,
tibus hic ufus fum , & illi dicebant , quod ipfis omnibus bene placuerint ea , ut obferva-
rentur.

CAP. I. De juramentis & vadiis,
Nprimis docemus , quod maxime necef-
farium eft , ut quilibet homo juramen-
tum fuum & pactum fuum caute obfervet ,
Si quis in contrarium hujus coactus fit in
errore , vel ad proditionem domini , yel
ad aliqua injufta auxilia tunc rectius eft
hoc ementiri quam implere . Si autem pa
cifcatur id quod ei juftum eft præftandi , &
illud tranfgrediatur , det humiliter arma fua
& poffeffionem fuam amicis fuis tenenda
& fit quadraginta dies in carcere in Regis
urbe , ibi paffurus ficuti Epifcopus ei impo-
fuerit & cognati ejus pafcant ipfum , fi
ipfe victum non habeat . Si cognatos non
habeat , vel tunc cibum non habeat , Re-
gis Præpofitus eum pafcat , Si ad id cogi
oporteat , & aliter nolit , fi vinciarur , per-
dat arma fua & hæreditatem fuam , Si og
cidatur , jaceat inultus . Si aufugiat ante ter-
minum , & apprehendatur , fit quadraginta
dies in carcere , ut ante debuerat . Si au
tem amittatur , fit exul , & excommunica-
catus ab omnibus Chrifti Ecclefiis . Si tunc
alterius hominis fidejuffor fit , emender vio-
latam fidem , ficuti ei juftum vifum erit
& tunc pactum frangat , ficuti confeffio ejus
exegerit .
II. De refugiis ad templa ( 1 ) .
Si quis ad Ecclefiæ manfionem pro qua-
licunque culpa confugiat , quæ ad Regis vil
lam non pertinet , vel aliam liberam fami-
liam honoratam , habeat trium dierum ter-
minum fe ibi abfcondendi , nifi reconciliari
voluerit , Si quis ipfum in hoc termino in-
firmaverit verberibus , vel vinculis , vel vul-
neribus , emendet quodliber eorum fecundum
jus patriæ , tam capitis æftimatione quam
poena , & Ecclefiæ miniftris centum viginti
folidos pro infractione pacis ecclefiaftice com
penfet , & bona ejus apprehendantur .
III. De violatione vadimonii ( 2 ) .
Si quis fidejuffionem Regi factam viola-
verit , compenfet noxiam hanc ficut ei
( Regi fc. ) rectum videtur , & violationem
fidejuffionis quinque libris bonæ monetæ .
Violationem fidei Archiepifcopo factam , vel
pacis violationem emender ( ille ) tribus li-
bris . Alterius Epifcopi vel Senatoris fidem
vel pacem violatam emendet duabus libris ,
ĮV. De proditione domini ( 3 ) ·
Si quis vitæ Regis infidietur per fe vel
per ultores mercede conductos vel fervos
fuos , vita privetur , & omnibus quæ poffi .
det . Și feipfum culpa eximere voluerit , fa-
ciat hoc pro æftimatione capitis Regii . Ita
etiam ordinamus pro omnibus perfonis , tam
Colonis quam Comitibus . Si quis vitæ do-
mini fui infidiatur , hoc ipfo vitam fuam
amittat ? & omnia quæ poffidet , vel pro
ratio

( 1 ) Vide quæ fupra ad Legem Inx 5. de plex Ordalium juxta Leges Anglorum . Ia
Ecclefiæ afylis diximus . Capitul. Carol. & Lud. lib. 7. tit. 148. Servi
(2 ) Fidejuffionem violatam Rex Elfredus, Dominos accufare non poffunt ; fi fervi faci-
Lege 29. infra antejuramento purgari vult nora dominorum confeffi funt , nullo modo
in quatuor Ecclefiis . Rex Eadgarus inter Le- audiantur , nifi forte eos reos deferat Maje-
ges Civiles Lege 7. & Ethelredus Lege 1. Fi- ftatis. Vid. & tit. feq. 177. & tit. 342. Servus
dejufforem pro peccatis ejus , cujus vas eft , criminis delator atque accufator domini , quo
plenario compenfare vult . Cnutus Lege 55. exiftimatio , caput atque fortuna ejus pereant,
hanc Elfredi totidem fere verbis res ante exhibitionem teftium , ante examinatum
petit . Lex Salica , tit. 52, de eo qui fidem fa- judicium , in ipfa expofitione criminum , at
tam alteri reddere noluerit , hæc habet : Si que accufationis exordio ultore gladio ferien-
quis ingenuus aut lidus alteri fidem fecerit , dus . Quanto magis fi infidias vitæ domini
tunc ille , cui fides facta eſt , 40. noctes , aut fecerit ? fi feryus dominum fuum interfecerit ,
quomodo placitum fecit , quando fidem ei fe- tormentis interficiatur , eft Lex Frifionum 20.
cit , ad domum illius cum teftibus ambulare §. 3. Apud Wifigothos quicunque fervus domi-
debet , vel cum illis qui pretium adpretiare num vel dominam intra domum vel cortis fuz
debent, & fi noluerit fidem factam folvere januam violenter incluferit , eifque aditum
600. den. qui faciunt folid. 5. culpabilis jue egreffionis negaverit , five ut id fieret , aliis
dicetur . præceperit , pro aufi temeritate auctor fcele-
(3 ) De infidiis vitæ domini fui factis Etel- fis det domino vel domina auri folidos nu
fanus Rex Lege 4. ftatuit , quod fervus vita mero 30. & infuper centum flagella fufcipiat .
privandus fit , qui eas inficiari nequit , vel Apud Longobardos fervus , qui dominum fuum
poftea in triplici Ordalio reus fuerit , Vid. & occiderit , occidatur , & fi quis ipfum hominem
Cnuti Leg. $4. in libro Conftitutionum anno defenfaverit , qui dominum fuum occiderit
1008. fub Ethelredo editarum : qui Regis vitæ fit culpabilis 90. folid. medietatem Regi , &
infidiatus fuerit , vitæ fuæ reus fit , & fi illud medietatem parentibus mortui . Vid. Tom . I.
excufare velit , faciat hoc per compenfatio Cod. LL. Antiq. Lindenbrogii .
nem æftimationis capitis Regii , vel per tri
 LEGES IN ANGLIA CONDITE.
248~

ratione æftimationis capitis domini fui cul- tinere poteft , & manus ei abfcindatur , qua-
cum hoc commifit . Si manum redimere ve- :
pa eximatur .
lit , & hoc ei permittatur , folvat id quod
V. De pace ecclefiaftica . ( 1 ) ad capitis ejus æftimationem pertinet ,
Ordinamus etiam cuilibet Ecclefiæ ab Epi-
fcopo confecrata pacem hanc Si quis faci- VII. De iis qui in aula Regia pugnant .
norofus incurrat , vel ( ad eam ) confugiat ,
Si quis in aula Regia pugnet , vel arma
ut nemo ipfum intra feptem dies inde ex-
fua extrahat & capiatur ? fit in Regis ar-
trahat . Si quis hoc fecerit , reus fit viola-
bitrio tam mors quam vita , ficut ei con-
tionis pacis Regiæ & Ecclefiæ ( majoris cri
donare voluerit . Si aufugiat , & poftea ca-
minis , fi plures exinde rapuerit ) fi præ fa-
piatur , redimat feipfum pro æftimatione ca
me vivere poffit , nifi ipfe viam vi aperue- pitis fui & culpam hanc compenfet tam
rit . Si aditui magis opus habeant Ecclefia
ratione æftimationis capitis fui , quam ra
fua , cuftodiant eum in alia domo , quæ non
habeat plura oftia quam Ecclefia , Caveat tione muleta , ficut egerit ,

Ecclefiæ illius Senior , ut ei intra hoc fpa- VIII, De eo qui monialem e templo
tium cibum non præbeat . Si ipfe arma fua eduxerit . ( 3 )
capientibus eum extradere vellet , cuftodiant
Si quis monialem e templo educit , abf-
ipfum triginta dies , & illum cognatis fuis
que venia Regis vel Epifcopi , folvat cen-
offerant , Pax Ecclefiæ etiam eft , fi quis ad
tum viginti folidos , dimidium Regi , dimi-
Ecclefiam confugerit pro delicto quod an-
tea tamen patefactum non erat , & illud ibidium Epifcopo ac Præpofito templi qui
monialem habet . Si ipfa diutius vivat , quam
in Dei nomine fateatur , dimidium (pana ( pœnæ ) ille qui ipfam eduxit , nihil ea de hæredi-
ei condonetur . Si quis furetur die Domini
vel fefto Nativitatis Chrifti , vel Pa- tate ejus habeat . Si infantem procreaverit ,
to 1
non habeat plus de hæreditate ipfius quam,
fchate , vel fefto Afcenfionis Domini , vel
mater ejus . Si infans illius occidatur fol
diebus luftrationis , volumus ut eodem mo .
vatur Regi pars maternæ cognationis , pa-
do duplum folvat ac feftis quadragefimæ ,
tris parentibus pars' detur ,

VI. De facrilegio . ( 2 ) IX. De eo qui mulierem gravidam

interficit . (4 )
Si quis in templo aliquid furetur , folvat
valorem , & mulētam quæ ad valorem per- Si quis mulierem gravidam interficit
quum

(1) Vide quæ fupra de Afylis & Pace Ec-
clefiæ diximus .
( 2 ) De facrilegio jam fupra ad Leges Ethel
birbti quædam diximus ,
( 3 ) Edmundus Rex rapinam Monialis æque
ac homicidium compenfari vult , & corpus
malefici hujufmodi a confecrato cometerio
arcet . In Conftitut. Siculis lib. 1. tit. 19. Si
quis rapere facratas Deo virgines aut nondum
velatas occafione etiam matrimonii jungendi
præfumpferit , capitali poena feriatur . Apud
Bajuvarios Lex extat tit. 1. §. 12. Si quis fan-
timonialem , hoc eft , Deo dicatam de mo-
nafterio traxerit , & eam fibi in conjugio du-
xerit contra Legem Ecclefiafticam , requirat
eam Epifcopus civitatis illius cum confilio
Ducis , velit , nolit , tamen reddat eam ad il
lud monafterium , unde eam tulit , & compo-
nat ad illud monafterium dupliciter , ficut fo-
let componere qui alienam rapit fponfam . In
Capitul. Carol. & Lud. Impp. lib. 5. cit. 232.
hæc ftatuitur Lex : Si quis rapuerit , vel fol-
licitaverit , yel corruperit religiofam fœemi-
nam , bona amborum Ecclefia vindicet , in
qua talis mulier habitavit ; ipfi tamen capita
li periculo jubjiciantur . Quod fi hæc mulier
confenfit , cum fuis rebus monaftice cautioni
tradatur ; fi vero liberos habet , pars legitima
eis refervetur . Quod fi intra annum poft co-
gnitum tale fcelus a religiofis locis non vin-
dicetur , Comes loci illius hæc noftro fifco ad
dicat . Si vero Comes Provinciæ vindictam ta-
li crimini imponi neglexerit , honore careat ,
& duas libras auri fifci juribus dare compel-
latur . Vid. & lib. 6. tit . 100. Apud Longobar-
dos , lib. 2. tit. 37. 9. 1. hæc ftatuitur Lex
Qui foeminam , quæ velamen Religionis in fe
recepit , rapuerit , componat ' folid. mille , &
præcedat caufa Dei folid . 100. quoniam de raptu
fecularis foeminæ compofitio 900. folid, in edicto
legitur : ipfa vero quæ non fervavit eam cau
fam , quæ fupra legitur , & malo fupradicto
confenferit , poenæ fupradictæ fubjaceat . Conf.
huc Canon . Ifaaci Epifcopi Lingonenfis , tit. 5. de
Raptoribus , tom . 1. Capitul, Baluz. p . 1261.feqq.
(4 ) Inter Leges Civiles regni Suecia , titul
11. de Homicid. volunt . cap . 12. de homici
dio mulieris prægnantis , extat Lex : Si occi-
datur cafu mulier uterum ex infante conce-
pta geftans , multa dupli erit : ex illa muleta
mulieris occifa hæredes dimidium , & Rex ac
Civitas dimidium capient . Viginti vero mars
carum maltam pro infante extincto mulieris
hæredes folam capiant , fi fex virorum & dua
rum bonarum uxorum teftimonium adfit , quæ
teftentur feetum in ejus utero vivum fuiffe .
Si hoc non adfit , purget fe reus fex virorum
juramento , infantis caufa , Vid. & tit, feq.
13. cap. 13. Leg. Civil. Regni Suecia . Lege
Salica cap. 26. tit . 4. ftatutum eft , quod fi quis
foeminam gravidam occiderit , 28. mille den.
qui faciunt fol. 700. culpabilis judicetur . Res
petitur ftatutum hoc in Capitul. Caroli M. To
1. Capitul. Baluz . p . 297. Wifigothi , lib. 6. tit.
3. §. 2. Legem habent , fi quis mulierem gra
vidam percufferit quocumque ictu , aut per
aliquam occafionem mulierem ingenuam avor
tare fecerit , & exinde mortua fuerit , pro ho
micidio puniatur : fi autem tantummodo par
tus excutiatur , & mulier in nullo debilitata
fuerit , & ingenuus ingenuæ hoc intuliffe co
gnofcitur , fi formatum infantem extinxit , 2500
foli-
 LEGES IN ANGLIA CONDITE . 249

quum infans in ea eft , folvatur mulier illa

integra capitis æftimatione , & infans pro
paternæ prolis æftimatione capitis , dimidio .
Semper fit multa fexaginta folidorum , do-
nec æftimatio capitis crefcat ad xxx . foli-
dos poftquam ad hoc creverit æftimatio
capitis , tum multa fit centum viginti fo-
lidorum . Olim erat fur auri , & equi ad-
miffarii fur , & fur apum , & multæ mul-
&æ majores quam aliæ nunc omnes funt
æquales , excepto fure hominis , centum vi-
ginti folidorum .
X. De fornicatoribus , ( 1 )
Si quis rem habeat cum duodecies cen-
tum (folidorum ) hominis uxore centum
viginti folidos folvat pro æftimatione capi-
tis . Sex centum folidorum hominis centum
folidis emendet ; coloni quadraginta folidis ,
Et hoc in viventi poffeffione pecunia com-
ponatur , & nullus homo propterea vendatur .
XI. Si quis coloni uxoris mamillas attre-
Ataverit , quinque folidis ei emendetur . Si
profternat eam , nec rem cum illa habeat ,
decem folidis emendet . Si rem cum illa
habeat , fexaginta folidis compenfet . Si alius
vir cum ipfa prius coivit , dimidium hujus
fit emendatio . Si quis illum accufer , excu-
fet hoc fexaginta hydis , vel perdat dimi-
dium emendationis . Si illuftris familiæ ma-
rito hoc accidat , emendatio pro capitis æfti-
matione crefcat .
XII. De fylve combuſtione . ( 2 )
Si quis alterius nemus comburat vel ca-
dat abfque venia , compenfer unamquam-
que magnam arborem quinque folidis ; &
deinde quamlibet , quotquot fint , quinque
denariis , & triginta folidis multæ loco .
XIII. De eo qui alterum profternit .
Si quis alium in communi opere caſu
profternat , detur cognatis arbor ( ad quam
eum proftravit ) & habeant illam infra tri-
ginta dies e terra , vel fumat eam is cujus
nemus eft,
XIV. De muti hominis fceleribus .
Si quis mutus vel furdus natus fir ut
peccata fua confiteri nequeat , nec inficiari
emendet pater fcelera ipfius .
XV. De pugnis .
Si quis coram Archiepifcopo pugnet vel
arma ftringat , centum quinquaginta folidis
emendet . Si coram alio Epifcopo vel Se-
natore hoc accidat , centum folidis emendet .
XVI. De eo qui equam vel vaccam
furatur.
Si quis vaccam vel equam ad foetum fu-
retur & pullum vel vitulum abegerit
compenfet hoc xL. folidis , & matrem pre-
tio ejus ( 3 ) .
XVII.

folidos reddat ; fi vero informem , centum fo- ra & tertia; fi quartam comburat , multe-
lidos pro facto reftituat . Alamanni , Lege 77. tur tribus marcis ; fi decem comburat , mul-
fanciverunt , fi qua mulier gravida fuerit , & tetur decem marcis tripartiendis ; fi vigin-
per fastum alterius infans natus mortuus fue- ti vel plures comburat , multetur 20. mar
rit , aut fi vivus natus fuerit , & octo dies non cis , nec major fit ea multa . Vide & Le-
vivit , cui imputatum fuerit , 40. fol. folvat , ges W. Gothicar in Suionia editas ab Ol. Ru
aut cum 12. mediis electis juret . Lex Ripua- bechio , tit. de legali luitione , cap. 4. Wifigothi
riorum 36. ait ; Si quis partum in fœmina inter- Legem conftituerunt , fi quis qualemque fyl-
fecerit, feu natum priufquam nomen habeat , 100. vam incenderit alienam , five piceas arbores
folidorum culpabilis judicetur . Quod fi matrem vel caricas , hoc eft , ficus , aut cujuslibet ge-
cum partu interfecerit , 700. fol. mulctetur . neris arbores cremaverit , correptus a Judice
Longobardi , tit. 8. lib. 1. §. 28. ftatuunt ; Quod centum flagella fufcipiat , & pro damno fatis-
fi quis percufferit ancillam gravidam & abor- faciat , ficut ab his , qui infpexerint , fuerit
tum fecerit , componat fol. tribus ; fi autem æftimatum . Quod fi fervus hoc domino ne-
ex ipfa percuffura mortua fuerit , componat eum fciente commiferit , 150. flagellorum verberi❤
fimul , & quod in utero ejus mortuum fuerit . bus addicetur . Et in pro eo dominus compo-
(1) Vid. quæ fupra ad Leges Athelbirthti nere noluerit , cum duplum aut triplum dampni
de fornicationis pœna diximus . fecerit , quam quod eundem fervum valere
(2 ) Rex Ina incendiarios æque ac vene ficos conftiterit , ipfum fervum pro facto tradere
puniri vult fupra Lege 77. & apud antiquos non moretur . Et in Edito Theodorici Regis ,
Sueones ac Gothos incendiarii in ipfo actu de- Lege 98. de arboribus frugiferis , aut fylvis ,
prehenfi capitis rei erant , cum reliqua crimi vinctis , vel fegete per incendium læfis , ftatu-
na pauciffimis exceptis pecunia expiari pote tum eft , quod dominus fervi aut colonus
rant . Vid. Stiernb. lib. 3. cap. 4. de Homicid. dampnum compenfet , aut tradat eum Judici
p. 361. In Legibus Provincialibus regni Sue- puniendum . Longobardi de igne in fylvam im
cia , tit. 5. de Jure Edific. tit. 38. hæc extat miffo hæc decreverunt ; fi fervus comprobatus
Lex : Si quis comburat fructiferam fylvam ca- fuerit hoc feciffe , dominus ejus ad flagellan-
fu quodam , & quidem quercum aut fagum dum & caput tondendum eum tradat , aut pro
pro fingulis pendat muletam trium orarum , eo quicquid damni fecerit , emendare cogatur .
fic pro fecunda & tertia , & præftet juramen- Si aliqua libera perfona hoc feciffe probata
tum de cafu fortuito cum terna manu . Si fuerit , emendare cogatur , & infuper bannum
quartam arborem fructiferam exurat , pendat noftrum componat : & fi non habuerit unde
novem oras , & præftet juramentum cafualis componat , flagelletur . Lib. 1. LL. Longob.
incendii cum fex viris . Si novem aut plures tit. 19. cap. 27.
exurat , mulctetur feptem marcis , & præftet (3 ) Veteres Sueones & Gotbi fures abigeos
jusjurandum de cafuali incendio cum duodena qui equum , armenta vel pecora furabantur ,
manu . Si tale juramentum præftare nequeat , fufpendio puniebant . Vid. Stiernb. cap. 5. de
pro una quercu pendat fex oras , ita pro alte Furtis , p. 371. Hodierna Leges Provinc. &
Ci-'
 LEGES IN ANGLI
250
XVII. De eo qui alteri imbecillum quid
commendat ,
Si quis alteri imbecille fuum commen-
det , & illud in ipfa commendatione mo-
riatur juftificet fraudem illam qui id pa-
fcebatur , fi quis ipfum alicujus rei crimi-
netur .
XVIII. De contrectatione Monialis .
Si quis Monialem fornicationis caufa , vel
veftem ejus vel ubera ejus , abfque licentia
contrectaverit , duplum compenfet , ficut an-
tea de laicis injunximus . Si cum maritata
uxore concumbat , fi fit coloni , fexaginta
folidis compenfet ei ad quem pertinet &
hoc in viventi poffeffione pecunia compo-
natur , & nullus homo propterea vendatur .
Si fit fexies centeni hominis , centum foli-
dis compenfet ei ad quem pertinet . Si illa
fit duodecies centeni hominis , centum vi-
ginti folidis compenfet ei ad quem pertinet .
XIX. De eo qui ferrum fuum mutuo dat
ad homicidium ( 1 )
Si quis arma fua alteri mutuo det ? ad
aliquem iis occidendum , debent conjungi
fi velint , pro æftimatione capitis ejus . Si
feipfos conjungere nolint , folvat ille qui ar-
ma mutuo dedit , tertiam partem æftimatio-
nis capitis , & tertiam partem muleta . Si
ille fidem facere velit , quod in hac mutua-
tione fraudem nefciverit , hoc ei liceat . Si
machæropius alterius arma* elimanda fufce-
Civiles Regni Suecia ad patibulum eos da
mnant , nec ullum locum redemptionis illis con-
cedant . Vid. Loccen. tit. de Furto ,? c. 2. & c. homines , exlegem eum pronunciet . In Legi-
18. Dani fures equi , equa , bovis aut vacca 'bus Provincialibus & Civilibus Regni Suecia
ad palum verberibus caftigant , infami furaci
tatis ftigmate frontem pungendos . Iterum tan- Epifcopus multæ partem Regi debitam capit,
ti fceleris reos , iteratis ad palum coercent & hæredes mortui actori debitam mulcte por
verberibus , ac ad ergaftulum nauticum , aut
alio ut catenis injectis æterno fe labore ibi
frangant , damnantur . Vid. lib. 6. Jur. Dan.
cap. 17. 9. 36. 37. Wifigothi mitiores in poena
furti equorum erant , ac mul& tam fedecim
trientum tripartiendorum , non vitam requi-
rebant. Vid. Leges w. Gothic. edit. Ol. Rud-
beck. tit. de Prarept. rer. alien. c. 1. Apud Ala- tat , quod fi morfus canis hominis mortem in-
mannos dominus equi furtim ablati de valore
illius cum duobus jurabat , poftea fur illi fol.
vebat talem qualem ille juraverit in caput ,
& illos alios 9. weregeldos folvebat , medieta-
tem in auro valente pecuniam , medietatem
autem qualem invenire potuerit pecuniam .
Vid. LL. Alaman. apud Lindenbr. cap. 69. &
70. Vid . eandem fere Legem in Capitul . Regg. poenam ftatuerunt Lege 99. §. 22. Si canis alie-
Franc. tom. I. p. 77. Lex Salica equum juxta
utilitatem & ornatum æftimari , ac capitale in
locum ejus furtim ablati reftitui vult . Leg
Salic. 19. & 40.
( 1 ) Vide quæ fupra ad LL. Æthelbyrthi de
mutuo dati's armis diximus .
( 2 ) Agit Lex hæc de Sacerdote homicida & ibi putritus cadat , & offa ipfius ibi jaceant .
potius quam de Sacerdotum pugna . In Lib.
Conftitut. Ethelredi . Presbyter homicida per
dit tam ordinem quam terram , & ultio fit ,
quam amplam ei Papa præfcripferit , & diligen- dum medium reddat . Longobardi reftitutio-
ter poenitere jubetur . Idem & Cnutus Lege
38. adferit ; fuperaddit quoque quod fe purga
COND
A ITE .
perit , vel faber alicujus opus faciendum ,
integra ei ambo reddant , ficut illud , five
illa , antea acceperunt , nifi prius pacifcan-
tur , quod ad folutionem non teneantur ,
XX. De eo qui monacho nummum
concredit .
Si quis alterius monacho pecuniam con,
credat , abfque Præpofiti monafterii venia
& eam ipfi amiferit , nihil inde recipiat qui
cam prius poffedit ,
XXI. De facerdotum pugna , ( 2 )
Si facerdos aliquem occidat , capiatur o
mne quo manfionem fibi emit , & Epifco-
pus ipfum facris ordinibus exuat , tunc ab
Ecclefia extradatur nifi dominus capitis
æftimatione veniam illi impetrare voluerit
XXII. De debiti recognitione ,
Si quis in conventu populi Regis Præfe-
to debitum manifeftet , & illud deinde re-
mittere velit , conftituat id ad rectiorem
manum , fipoffit , fi non poffit , perdat æfti
mationem rei , & ad multam abeat ,
XXIII. De occifione per canem facta . ( 3 )
Si canis aliquem occidat , vel mordeat ,
pro primo delicto folvantur fex folidi fi
dominus ejus ) cibum illi dederit : pro
fecunda vice duodecim folidos ; pro tertia
xxx. folidos . Si poft hoc delictum aliquod
canis aufugiat , compenfatio hæc nihilomi
nus fiat . Si canis majora delicta commit
tar ,
re poffit triplo , attamen nifi intra 30. dies
compenfationem inceperit apud Deum & apud
Sacerdos homicida muleta homicidium expiat:
tionem , & civitas tertiam fuam partem acci
pient . Vid. Loccen. tit. 10. & II. de Homi-
cid. volunt . c. 31. & 7.
(3 ) Wifigothi mortem hominis ex morfu ca
nis mortui tribus marcis compenfant . Vid.
Leges W. Gothicas per Ol. Rudb. edit. tit. de
Homicid. cap. ult. Apud Burgundiones Lex ex-
tulerit , ut canis per quem damnum videtur
admiffum , tradatur illi , qui damnum pertu
lit. Leg. Burgund. tit. 18. §. 1. Bajuvarli Le-
gum fuarum tit. 19. 9. 10. fanciverunt , quod
fii canis damnum aliquod fecerit , ut domi-
nus canis , quod canis fecit componat medie
tatem achi ipfe feciffet . Alamanni feveriorem
nus hominem occiderit , medium weregildum
folvat ( dominus ejus . ) Et fi totum weregil-
dum quærat ( hæres defuncti ) omnia oflia
fua claudantur , & per urum oftium femper
intret & exeat ; & de illo limitare novem pe-
des fufpendatur , ufque dum totus putrefcat ,
Per aliud oftium non intret nec exeat . Et
fi canem ipfum inde jactaverit , aut per alium
oftium intraverit in calam , ipfum weregil-
nem vel compofitionem damni a cane facti
requirunt . Legum lib. 1. tit . 21. 9. 2.
 LEGES IN ANGLIA CONDITÆ . 251

tat , & ille eum retineat folvat plenam
capitis æftimationem fecundum criminis cu-
jufcunque quod commifit compenfationem ,
XXIV. De delictis beftia .
Si animal aliquem vulneret , capiatur ani-
mal illud , vel pretio redimatur
XXV. De Alupro . ( 1 )
Si quis coloni mancipium ad ftuprum com-
minetur , quinque folidis colono emendet ,
& fexaginta folidis multæ loco . Si fervus
fervam ad ftuprum coegerit , compenfet hoc
virga fua virili . Si quis puellam treneræ æta-
tis ad illicitum concubitum comminetur , eo-
dem modo puniatur quo ille , qui adultæ
fervæ hoc fecerit ,
XXVI. De homicidio a turma facto . ( 2 )
Si quis hominem ducentorum folidorum
innocentem cum turma occiderit , folvat qui
homicidium hoc confeffus eft , capitis æfti-
qui ex ea parte fuerat , folvat xxx. folidos
pro compenfatione turma . Si fit fexcente
nus homo , quilibet pro compenfatione tur-
mæ folvat fexaginta folidos , & interfector
capitis æftimationem ac muletam . Si fit duo-
decies centenus homo , quilibet eorum centum
viginti folidos det , & interfector capitis æ-
ftimationem ac multam . Si turma hoc fe-
cerit , & quilibet deinde juramento negare
voluerit , accufentur illi omnes , & tunc o-
mnes capitis æftimationem æqualiter folvant ,
& omnes pœnam ficuti ad capitis æftima-
tionem pertinet .
XXVII. De hominibus cognatis carentibus ,
Si paterna cognatione orbus homo pugnet ,
& aliquem interficiat , & tunc fi ex mater-
no latere cognatos habeat , folvant terciam
partem æftimationis hujus capitis & ter-
tiam partem contubernalibus ejus , & pro
tertia parte fugiat . Si materno de latere co-
gnatos non habeat , dimidia pars folvatur

mationem , & multam ; & quilibet homo contubernalibus , & pro dimidia parte fu-
giat.

(1) Quæ de fornicatione ad Leges Ethel- no ejus 10. folid. componat . In Edicto Theo-
byrbti fupra diximus , ad pofteriorem Legis derici Regis Lege 89. quinta pars patrimonii
hujus partem fpectant , de ftupro autem nulla in virginem ftupratam conferebatur , fi op-
fpecialis præter hanc inter Saxonicas extat preffor eam in uxorem duxerit ; fi autem uxo-
Lex . In Concilio Enbamenfi , cap. 28. & in Le- ratus hoc commiferit , tertiam partem patris
ge Cnuti 24. jubemur evitare aut graviter com monii illi tradat ; fi autem violator pudoris
penfare tale crimen . Guilielmus Conqueftor nullo patrimonio aut nobilitate fulciatur , fup-
Lege 19. fancivit , qui foeminam vi oppreffe plicio adficitur extremo .
rit , forisfacit membra fua . Qui proftraverit (2 ) De homicidio in præfentia plurium fa-
fœminam ad terram , & ei vim inferat , multo veteres Gothi & Sueones ftatuerunt , quod
a ejus domino eft 10. folidi : fi vero eam quamvis omnes ad poenitentiam publicam ,
comprefferit , forisfacit membra . Stuprum in non ultra tres tamen obligentur ad poenam
virginem vel honeftam viduam commiffum cædis ordinariam , quorum unus confultoris
graviffime puniebatur apud veteres Sueones & nomine , alter detentoris , tertius occiforis ,
Gothos ; nafo oppreffor mutilabatur , nifi ftu- finguli ut auctores cadis puniendi , fed di
pratam duxiffet , quæ fane poena repagulo fuit verfa tamen poena . Vid. Stiernb. cap. 4. de
multorum libidini & pudicitiæ monumento , Homicid. p. 361. feq . In Legibus Provinc. re- }
ut aut non tangerent ingenuas , aut vitiatas gni Suecia homicidium cooperantis muleta eft
ducerent , Poena hac poftea commutata eft in 9. marcarum : Et fi quis culpetur confilii ad
pecuniam , fed ut tunc fuerunt tempora gra homicidii caufam , purget fe cum 12. Sacra-
viffimam , fc. 40. marcarum , quæ etiam ho- mentalibus , vel mulctetur fex marcis , quæ
micidii ordinaria erat , quæ plerumque infa foli actori addicentur . Tit. 10. cap. 21. Dani
miam comitem habuit , utpote qua nafi muti omnes exilio mulctant , qui interfecto vim &
latio redempta fuit , quandoque etiam relega- manus intulerint , cædentes , vulnerantes feu
tio conjuncta , nifi tutor fœminæ interceffiffet , lædentes , lib. 6. Jur. Dan . c. 6. §. 2. Lex Sa-
In Legibus Civilibus regni Suecia virgini lica , tit. 44. §. 3. fancivit , quod fi corpus oc-
aut mulieri violentum ftuprum inferens , ca- cifi hominis tres plagas vel amplius habuerit ,
pite plecti jubetur , fi fex virorum teftimo- tres qui inculpantur , & quod in eo contuber
nium adfit ; fi non adfint teftes , fed figna in . nio fuiffent , convincuntur , 700. fingulatim
fallibilia facinoris commiffi , 12. virorum co- cogantur exfolvere . Alii vero tres de eodem
gnitioni tota res committenda , & crimen vel contubernio fol. 90. unufquifque illorum cul-
vita vel mulcta compenfandum eft . Porro , pabilis judicetur . Et tres adhuc in tertio loco
fi quis fœminæ violentum ftuprum intentet , de eodem contubernio fol. 45. finguli eorum
& illa illum hoc ipfo occidat fex viris teftan- cogantur exfolvere . Lex Frifionum , tit. 14.
tibus , impune fit . Vid. Loccen. tit. 9. de Vio- ait : Si homo quislibet in feditione ac turba
lat. Pacis , cap. 11. Apud Danos qui virginem populi fuerit interfectus , nec homicida pote-
vel viduam fpectate pudicitiæ unam vel alte rit inveniri propter multitudinem eorum qui
ram , tres plurefve conftupraffe non erubuerit , aderant , licet ei qui compofitionem ipfius quæ-
non modo mulctam femuncia infamis fuffer rere vult , de homicidio ufque ad feptem ho-
to , fed etiam morte aliaque pœna graviflima mines interpellare , & unicuique eorum cri
multator , aliis exemplo ac terrori futurus . men homicidii objicere , & debet unufquif-
Frifiones , tit. 9. hanc de ftupro ftatuerunt Le- que eorum fua duodecima manu objecti cri-
gem : Si quis puellam virginem rapuerit , & minis fe purificare Sacramento . Longobardi ,
violatam dimiferit , componat ei weregildum tit. 9. §. 1. homicidium in focietate duorum
ejus , five nobilis five libera fuerit , ad fatif aut trium hominum patratum componi volunt
factionem & ad partem Regis fimiliter , ter- 20. folidis , ut quilibet fe purificet , quod nec
tium weregildum patri five tutori puellæ . Si plagam nec feritam in ipfo homine , qui occi
autem puella lita ( ferva ) fuerit , fatisfaciat fus eft , fecerit .
ei fimiliter folutione weregildi fui & domi
 LEGES IN ANGLIA
252
giat . Si quis hujufmodi hominem interficiat ,
fi cognatos non habeat , folvatur dimidium
Regi , dimidium contubernalibus .
XXVIII. De rumoribus fictitiis , ( 1 )
Si quis publicum mendacium confingat ,
& ille in eo firmetur nulla levi re hoc
?
emendet , fed lingua ei excidatur , nec mi-
nori precio redimi liceat , quam juxta ca-
pitis æftimationem cenfebatur .
XXIX . De eo qui de aliqua re Deo præ
fanda pro altero fidejufferit . ( 2 )
Si quis fidejuffionis Deo pro altero præ-
ftanda accufatus fuerit , & compellare vo-
luerit , quod aliquid eorum quæ ipfi debe-
bat , non præftiterit , faciat tunc ante jura-
mentum in quatuor Ecclefiis ร & fi alter
ipfum culpa eximere voluerit , in duodecim
Ecclefiis hoc faciat .
XXX. De mercatoribus ,
Item mercatoribus incumbit 2 ut homi-
nes , quos fecum ducunt , fiftant coram Re-
gis Præfectis in populi conventu , & figni-
ficent , quot fint eorum > & illi viros eos
fecum affumant , quos poftea in Concilio po-
puli ad jus reftituere poffint . Et cum opus
fit plures homines fecum in itinere fuo ha-
bere nuntient id folemniter Regiis Præ-
pofitis , quoties illis neceffe eft , in conven-
tus teftimonio .
XXXI. De colono vinculis conflito . ( 3 )
" Si quis colonum innocentem vinculis con-
ftri xerit decem folidis emendet ; fi eum
verberaverit , viginti folidis emendet . Si eum
ad ergaftulum perduxerit , xxx. folidis emen-
det . Si ipfum in opprobrium ignominiofum
totonderit , x. folidis emendet . Si illum in
Presbyterum tondeat folutum , xxx. folidis
emendet . Si barbam ejus refecaverit , xx.
folidis emendet . Si eum vinciat , & tunc in
Presbyterum tondeat , Lx. folidis emender .
( 1 ) Varia fupra de Calumniatoribus ( quo-
rum res hic jam agitur ) diximus , quæ huc
refer , fi placet .
( 2 ) Jam fupra de fidejuffione ad Leges El-
fredi. Civiles , cap. 3. de violatione vadimonii
diximus . Hic , uti deinde ex Lege Ethelredi
1. manifeftum erit , adjicere placet , quod o
mnes ingenui & fervi fub Fidejufforibus fuerint
apud Veteres Saxones , unde berus propria
familia fidejuffor dicitur Cruto lib. 2. LL.
c. 8. Et Edgarus , lib. 2. LL. c. 6, ita de Fi-
dejufforibus ait : Quilibet homo inveniat fibi
fidejuffionem , & Fidejuffor illum ad quodli
bet jos ducat & cuftodiat . Et Guilielmus Con-
queftor , Lege 64. Omnis homo qui voluerit
fe teneri pro libero , fit in plegio , ut plegius
eum habeat ad juftitiam , fi quid offenderit ,
& quifquam evaferit , talium videant plegii ,
ut folvant quod calumniatum eft, & purgent
fe , quia in evafo nullam fraudem noverint .
(3) Coloni apud Saxones in magno fatis ho-
nore habiti funt , præfertim divitioris condi-
CONDITE .
XXXII. De baftæ negligentia ,
Inventum eft etiam , fi quis haftam hu.
mero geftet , & in alium impegerit , folvat
capitis æftimationem abfque muleta . Si in
oculos impingat , tunc folvat æftimationen
capitis ; fi accufetur fponte hoc feciffe , cul-
pa eximatur per mul&am & hoc pacto
multæ fatisfaciat ; fi acies altior fit tribus
digitis quam reliqua pars cufpidis ; fi ambo
8 fint aquales acies & reliqua pars cufpidis ,
fine culpa reputetur ,
XXXIII. De Domicilio .
Si quis ex uno domicilio in aliud ´domi.
num quærere voluerit , faciat hoc reftimonio
Aldermanni , quem antea in fua provincia
fecurus eft , fi hoc co infcio fecerit , folvat
ei qui ipfum hofpitio excepit cxx, folidos
pœnæ loco . Quorum dimidium dividat Re-
gi in provincia quam antea fecutus eft , di-
midium in ea , in quam nunc venerit . Si
aliquid mali fecerit , ubi prius erat , com-
penfet hoc qui eum tunc in fervum fufce-
pit , & Regi cxx. folidos multæ loço (ſol-
wat . ) ( 4 )
XXXIV. De pugna coram Senatore .
Si quis coram Regis Senatore in concur
fu plebis pugnet , compenfet capitis æftima-
tionem & pœnam prouti juftum eft , & im-
primis Senatori cxx. folidos pæne loco . Si
quis concurfum populi extractione armorum
concitaverit , folvat Senatori cxx. folidos
pœnæ loco . Si hoc coram Regii Senatoris
fubftituto vel Regis Presbytero accidat , fit
pœna xxx. folidi .
XXXV. De pugna in coloni area .
Si quis in coloni area pugnet , colono fex
folidis compenfet , fi ferrum ftringat & non
pugnet , dimidium ejus ; fi horum aliquid
homini DC. folidorum accidat , triplex ex-«
crefcat compenfatio pro coloni æftimatio-
ne ; homini mille ducentorum folidorum
du-
tionis , unde æftimatio capitis eorum 200. fo-
lid. cum Thanorum effet 1200. Guilielmus
Conqueftor Legem fancivit , ut præter debi-
tum cenfum nihil moleftia Colonis inferatur,
Lege infra 33. Coloni namque liberi magis
quam fervi erant , illorum nonnulli tamen ob
noxii fervituti erant : unde in Leg. Alaman.
tit. 9. & 23. liberi Ecclefiaftici Coloni vocan⚫
tur , aft & fervis adjungi & connumerari , ac
ad tributa & ferviles operas eos teneri repe
ries . Vid. Leg. Bajuvar. cap. 1. tit. 13. de
Colonis vel fervis Ecclefiæ , qualiter ferviant ,
vel qualia tributa reddant . Spelmannus inde in
utroque ftatu eos collocandos effe cenfet , &
Socmannis per omnia refpondere . In Jure Roa
mano prædia Colonis vendi aut legari non pos
terant . L. Si quis inquilinos 112. de legatis 1.
1. 2. L. 12. de agricolis & cenf, Cod . lib. 11 .
(4 ) Loquitur Lex hac de mutatione habi-
taculi ex una Provincia in aliam , & cavere
videtur , ne crimen cum novo habitatore ex
una Satrapia in alteram migret .
 LEGES IN ANGLIA CONDITE . 253

duplex fit pro æftimatione hominis DC. fo-
lidorum .
XXXVI. De urbis violatione , ( 1
Violatæ pacis in urbe Regia ( compenfa-
tio ) fit cxx. folidorum ; in Archiepifcopa-
li urbe violatio pacis nonaginta folidorum ;
alterius Epifcopi & Senatoris fexaginta fo-
lidorum ; hominis MCC. folidorum , trigin-
ta ; fexcentorum folidorum hominis , quin-
decim ; coloni violatio fepti quinque foli-
dorum . Si horum aliquid accidat , cum
exercitus vagatur , vel tempore jejunii Qua-
dragefimalis , compenfatio fit duplex . Si quis
• tempore Quadragefimæ velamen facrum co-
ram populo abfque venia deponat , cxx. fo-
lidis compenfet .
XXXVII . De terra hæreditaria . ( 2 )
Si quis terram hæreditariam habeat , quam
parentes ejus ipfi reliquerunt , tunc ftatui-
mus , ut eam non vendat a cognatis hære-
dibus fuis , fi adfit fcriptura vel teftis , quod
illi viro prohibitum fit , qui eam ab ini-
tio acquifivit , & illi qui eam vendidit , ut
ita facere nequeat , & hoc tunc in Regis
vel in Epifcopi teftimonio recitetur coram
cognatis fuis .
XXXVIII. De pugna ,
Injungimus etiam , ut fi quis adverfariam
fuum domi fedentem noverit , ut non pu
gnet cum eo antequam jus ab eo poftula
verit . Si vires habeat , ut adverfarium fuum
obfideat , & intus oppugnet , contineat eum
feptem dies intus , & in illis non pugnet',
fi ille velit immorari , & tunc feprem die
bus exactis , fi obedire & arma fua redde
re voluerit , contineat ipfum xxx. dies in
columem , & eum cognatis ac amicis fuis
præbeat . Si ad templum autem confugerit ,
tunc honor fiat templo , uti fupra diximus .
Si autem vires non habeat , illum intus con-
tinere , proficifcatur ad Senatorem , impla
Tom. IV.
rans auxilium ejus . Si auxiliari eum nolit ,
abeat ad Regem , antequam pugnet . Simi-
liter etiam fi quis in inimicum fuum inci-
dat , & ipfe prius nefciat quod domi fe con-
tineat , fi arma fua dare voluerit , cuftodia-
tur xxx. dies & amicis illius indicetur .
Et fi arma fua dare noluerit , tunc eum
impugnare licet . Si obfequi & arma fua
tradere voluerit , & aliquis fuper hoc eum
impugnet , compenfet tam capitis æftima-
tionem , quam vulnus prouti fecerit , &
multam , ac facultates fuas perdat , Item
dicimus , quod quis pro domino fuo pugnet
impune , fi dominum quis oppugnet : ita
dominus cum fervo pugnare debet . Hoc
modo pugnare quis deber cum cognato fuo
nato , fi quis eum injufte impugnet , exci-
pe cum domino fuo , id quod non permit
timus . Et pugnare quis debet impune , fi
alium inveniat cum uxore fua , claufis oftiis,
vel fub uno ftragulo , vel cum filia fua ger
mana vel cum forore fua germana , vel
?
cum matre fua que patri fuo legitime nu-
pta eft .
XXXIX. De feftivitate diei fefti . (3 )
Omnibus ingenuis hominibus dies hi fint
remiffi , exceptis fervis & operariis , Duo-
decim dies in Natali Domini , & dies ille
in quo Chriftus Diabolum fuperavit , & San-
ti Gregorii dies memorialis , & feptem dies
ante Pafcha , & feptem poft , & unus dies
in fefto S. Petri & S. Pauli , & in autu
mno plena feptimana ante feftum B. Mariæ,
& unus dies ante celebrationem omnium
Sanctorum , & quatuor dies Mercurii in
quatuor feptimanis jejunialibus , omnibus ho
minibus funt remiffi , pro beneplacito cu
juslibet , illi qui aliquid in Dei nomine be-
ne fecerit , vel illi qui in aliqua fua opera
promereri poterit .
XL, De vulneribus . ( 4 )
In compenfationem vulneris capitis , fi
Y utrum-

( 1 ) Elfredus in Lege hac de tumultu in de Contractib. p. 240. feq. De divifione hæredi-

urbe concitato agit , ac poenam juxta dignita- tariorum bonorum inter fratres & forores ,
tem Domini urbis cujuslibet adftruit . Violatio multa habent Leges Provinc. & Civiles Re-
urbis femper pro violatione pacis publica in gni Suecia , tit. de Jure hæreditario , & de Ha-
urbe fumitur . reditate: Venditionem autem avitorum bono-
(2 ) Veteres Sucones & Gothi bona Allodia- rum per Jús hæreditarium prohibuerunt . Vid.
fia hæreditaria five avita , quæ in poffeffione & Jus Danic. lib. 5. c. 2.
familiæ , & ex aliquo progenitorum devoluta (3 ) In foedere Edoardi & Guthruni Lex Te-
funt , vendi non poffe ftatuerunt , propter fa- ptima homini libero die fefto operanti liberta-
miliarum confervationem , ut prædia & fundi , tem adimit , aut multam vel Legis violate
quoad ejus fieri poflit , in familia , in qua fue- poenam ei adjudicat ; fervo autem verbera vel
runt, permaneant . Licuit tamen ea interdum redemptionem eorum imponit . Northumbren-
vendere fame aut captivitate alterius conju- fes Presbyteri fanciverunt , ut diem feftum vio-
gum premente , fed poft publicationem publi- lans , folvat multam 12. orarum . Præter has
cam in gratiam retrahentium bona avita, & tunc poenas , multæ admonitiones paffim in Legi-
ea hæredibus offerebantur , non primis tantum bus feqq. habentur , ut Edg. ( a ) 5. Can. Edg.
& proximis , fed & poft illos qui proximi effent , 18. Ethelr. Concil. Enbam , Lege 15. Cnuti
ad quartum ufque gradum , ubicunque etiam Leg. lib. 1. 14. & lib. 2. 42. Vid. quæ fupra
extra territorium conftitutis . Donare bona hæ- de folennitate diei Solis diximus .
reditaria permiffum etiam fuit , aft non nifi (4 ) Vulnerum compenfationem fatis am-
cum expreffo hæredum confenfu , & non nifi ple fupra Ethelbyrbtus defcripfit , quo Lecto-
ad facros tantum ufus , & tunc non ultra de- rem remittimus .
cimam fundorum partem . Vid. Stiernb. c. f.
 254 LEGES IN ANGLIA
atrumque os perforatum fit , dentur ei xxx.
folidi . Si exterius os fit perforatum , den
tur xv. folidi compenfationis loco . Si in
coma fit vulnus uncia longum , detur unus
folidus compenfationis loco ; fi ante comam
vulnus fit uncia longum , duo folidi com-
penfationis loco . Si alicui auris abfcinda-
tur 2 dentur ei xxx, folidi compenfatio
nis loco . Si auditus impediatur , ut audire
nequeat , dentur LX. folidi pro compenfa
tione . Si oculus alicui excutiatur , dentur
ei fexaginta fex folidi & fex denarii , &
tertia pars denarii pro compenfatione . Si
( oculus ) in capite fit , & ille tamen vide-
re nequeat , retineatur tertia pars compen-
fationis illius , Si alicui nafus abfcindatur 2
compenfetur ei LX. folidis . Si alicui dens
ex anteriore parte capitis excutiatur , com-
penfetur octo folidis ; fi fit dens caninus 2
dentur quatuor folidi compenfationis loco :
dens genuinus XVI . folidis æftimetur , Si quis
alterius genam contundat , ut fracta fit ,
quindecim folidis compenfet . Si os menti
alicujus fit fiffum , dentur x11 . folidi com-
penfationis loco , Si alicujus guttur fit per-
foratum , compenfet x11 . folidis . Si alicu-
jus lingua e capite fit avulfa ab altero , ea
dem ac oculorum fit compenfatio . Si quis
in humero fit vulneratus , ut fuccus articu
laris emanet , xxx . folidis compenfet . Si
brachium fit fractum fupra cubitum , fol-
vat ibi xv. folidos pro compenfatione , Si
utrumque os brachii fractum fit , compen-
fatio fit xxx. folidorum . Si pollex abfcif-
fus fit , ei xxx. folidi compenfationis loco
debentur . Si ungues abfciffi fint , ei v. fo-
lidi compenfationis loco debentur . Si index
digitus abſciffus fit , compenfatio fit xv. fo.
lidorum ; ungues ejus fint quatuor folido-
rum . Si medius digitus fit abfciffus , com-
penfatio fit x11 . folidorum , & unguium ejus
compenfatio fit duorum folidorum . Si digi-
tus annularis fit abfciffus , ei folvantur XVII .
folidi pro compenfatione , & pro unguibus
ejus IV. folidi compenfationis loco . Si digi-
tus auricularis fit abfciffus , ei folvantur pro
compenfatione ix. folidi , & unus folidus
pro ungue , fi fit abfciffus . Si quis in alvo
fit vulneratus , folvantur ei xxx. folidi com-
penfationis loco ; fi vulneratus fit totus ad
utrumque orificium , xx. folidi . Si tibia ali-
cujus perforata fit , folvantur ei xxx. folidi
pro compenfatione , fi fit fracta , compen-
fatio etiam fit xxx. folidorum . Si crus in-
fra genu fit perforatum , folvantur ibi x11 .
CONDITE .
folidi pro compenfatione ; fi fractum fit in-
fra genu , folvantur ei xxx. folidi compen-
fationis loco , Si parvus pedis pollex abfcif-
fus fit , folvantur ei xx. folidi pro compen-
fatione . Si pofterior pedis digitus fit abfcif-
fus , folvantur ei xv. folidi pro compenfa-
tione . Si medius pedis digitus fit abfciffus ,
ibi folvantur novem folidi pro compenfa
tione . Si fit quartus pedis digitus , ibi fol-
vantur vi . folidi compenfationis loco . Si
minimus pedis digitus fit abfciffus , folvan
tur ei quinque folidi pro compenfatione . Si
quis alterius tefticulos adeo vulneraverit
ut liberos gignere nequeat , compenfet ei
illud LXXX. folidis . Si cui brachium cum
manu integra fit amputatum ad cubitum
ufque , compenfetur Lxxx. folidis . Unius
cujufque vulneris ante comam , & ad ma-
nicam , & infra genu , compenfatio fit du-
plo major pœna . Si lumbus fit perfractus ,
folvantur ibi Lx. folidi pro compenfatione ;
fi telo fit perfoffus , xv. folidi pro compen
fatione ; fi fit perforatus , folvantur ibi xxx.
folidi pro compenfatione . Si humerus ali-
cujus fit vulneratus , emendetur LXXX. foli-
dis , fi homo vivat . Si quis alterius exter-
nam partem manus percufferit , folvat ei
xx . folidos pro compenfatione , fi fanari
poffit . Si dimidium ejus avolaverit , tunc
XL . folidi folvantur pro compenfatione . Si
quis alterius coftam integra fub cute fregerit ,
folvat x. folidos pro compenfatione . Si cu
tis fit fracta & os extrahatur , folvat xv.
folidos pro compenfatione . Si alterius ocu
lus effodiatur , vel manus aut pes abſcin-
datur , eadem omnium folvatur compenfa
tio , fexaginta fex folidi , fex denarii & ter-
tia pars denarii . Si crus cum genu alicui
fit abfciffum , ibi folvantur LXXX. folidi
pro compenfatione . Si quis alterius fcapu-
lam abfciderit , folvantur ei xx. folidi pro
compenfatione . Si intus percutiatur , & os
extrahatur , folvantur pro compenfatione ejus
xv. folidi . Si majores nervi truncentur , fi
fanari poffint ut integri fint , folvantur xil .
folidi pro compenfatione . Si quis claudicet
ex vulnere nervorum , & fanari nequeat ,
folvantur xxx. folidi pro compenfatione . Si
parvi nervi præcidantur , folvantur ei fex
folidi pro compenfatione . Si alicui fupra in
colle vires adimantur , & vulneretur hoc mo
do , ut ejus ufum non habeat , & tamen
vivat ita contumeliatus , folvantur ei cen-
tum folidi pro compenfatione , nifi Sapien-
tum judicio plus etiam ei adjudicetur .
FŒ
 LEGES IN ANGLIA CONDITA . 255

FŒDUS ÆLFREDI ET GUTHRUNI

REGU M. ( 1)

Oc eft fœdus ( 2 ) quod Alfredus Rex & Gythrun Rex , & totius Anglice na-
tionis Sapientes , & omnis gens quæ in Anglia Orientali habitat " fimul fece-
H runt , & jurejurando confirmaverunt pro feipfis , & pro pofteris fuis tam natis
quam nondum natis , qui Dei vel noftram mifericordiam curant .

Rimo evehantur noftræ ditionis fines quam Regis Minifter excufet fe per XI,
1. Primo noft ufque ad Ligan qui quales , & unum Regis Miniftrum . E

& in longum Liga ufque ad originem fca ita in qualibet lite quæ major eft quatuor
turiginis , tunc recta ad Bedfordiam , tum ad mancufis . Et fi non audeat , folutio fit tri
Ufam vel Wetelingianam viam plo major quam æftimata eft .

De jugis boum,
De occifi bominis æftimatione capitis .
IV. Et quilibet vir nofcat jugum fuum
II. Hoc eft ; fi quis occidatur , nos omnes hominum & equorum er boum .
admittimus æque charum ( nobis ) Anglum V. Et nos omnes ftatuimus eo die quo
& Dacum ad quatuor marcas fufilis auri , jusjurandum præftitimus , quod nec fervi nec
excepto colono qui terram cenfualem pof- liberi debeant ad exercitum proficifci abf
fider ; & redemptiones eorum fint æque ca- que venia , neque eorum aliquis ad nos .
ræ nimirum ducentorum folidorum Si tunc accidat , ut neceffitatis caufa illo-
rum aliqui nobifcum commercium inftitue
De Miniftris incufatis .
re velint , vel nos cum illis de pecoribus
III. Si quis Regis Miniftrum homicidii et de poffeffionibus ; hoc eft permittendum ;
incufet , fi fe purgare audeat , faciat hoc hoc modo , ut vades dent in teftimonium
XII . Miniftris Regis . Si quis autem Mini- foederis , ut fciatur , quod in illorum ore
ftrum incufet , qui minoris cognationis fit veritas confiftar .

LEGES EADWEARDI REGIS . ( 3 )

De jure & lite .

Adweardus Rex jubet Præfectos omnes ut judicent fecundum Leges Juris quam
juftiffime poffunt , & in Libro Judiciali ( 4 ) extat , non formident aliquid , quo
E
minus jus gentium corrigant , & ut quælibet lis terminum habeat quando per-
tractatur , ut tunc eam corrigatis ,
Tom. IV. Y 2 De

( 1 ) Gutbrum ( vel Godroun vel Gurmound )
Rex Dacorum & Northumbria anno 878.cum
30. electiffimis de exercitu fuo viris ad Elfre-
dum Regem in loco , qui dicitur Aar , perve,
nit , quem Rex in filium adoptionis fufcipiens,
de fonte facro Baptifmatis elimavit , multif-
que muneribus ditavit , eique poft interfectio
nem S. Eadmundi Eaftangliam tradidit . Vid.
Sim. Dunelm. Hift. de geft. Reg. Anglor. hoc
anno , quem idem auctor anno 891. obiiffe di
cit : Bromton in Chronico , anno regni Elfredi
18. ( quæ eft Chrifti 890. ) eum obiiffe dicit .
Vid. & Hiftor. Ingulphi ad ann . 873.
(2 ) Quo planius iftius foederis caufa & prin
cipium intelligatur , quæ fequuntur pauca ex
Joanne Piko ( qui regnante Henrico primo flo-
ruit ) delegimus . " Aluredus Rex fic Dacos
,, contudit , ut dabant ad libitum obfides ,
,, quod terram exirent , vel.Chriftianitatem
,, reciperent , quod & factum eft . Nam Rex
,, eorum Guthrum quem Gurmyndum vo-
?? cant ) cum 30. proceribus . & omni pene
», populo baptizatus , in filium ab Aluredo fu-
,, Iceptus eft , impofito fibi nomine Ethelita-
,, no . Hic igitur manfit , datæque funt fibi
Provincia Orientalium Anglorum , & Nor-
?? thanhumbrorum , ut eas fub fidelitate Regis
»‫ ܙܕ‬jure foveret hæreditario , quas pervaferat
latrocinio . , Hæc ille . Atque in eandem
? (4) Pombec , Liber Judicialis , corpus forfi-
fententiam fcribit Afferius Menevenfis , Alu-
redo familiaris , plurimique alii fcriptores An-
gli . Solus Polydorus errore ductus , falfo Gor-
monem dicit , atque Orientalium Anglorum
provincia haud fuiffe donatum magnopere pu-
gnat ; cum interim Krantius Gormonem illum
ad fidem Chrifti con verfum negat , atque adeo
foedus ipfum Orientalium Anglorum regionem
incoluiffe teftimonio eft . Albert. Krant. Fron-
tonem quendam per id temporis converfumfatetur
(3 ) Edwardus juxta faftos Savilianos res
gnum aufpicabatur anno Chrifti 901. & mo-
riens relinquebat anno 924. quo anno Ethel
fanus ipfi fucceffit . Ingulphus de Edwardo
noftro dicit , quod dictus fuerit Senior eo ,
quod poft illum plures ejufdem nominis regna-
verunt , quorum omnium ipfe primus erat :
patre quidem literis inferior , fed imperii glo-
ria multo major ; quippe Merciam , Norfol-
chiam , Northumbriam , Scotiam , Walliam
bellando fubegit , & paganos de omnibus ur-
bibus & caftellis muratis ejiciens , Chriftianos
introduxit . Bromtonus in Chronico Edwardum
anno 901. regnare cœpiffe , ab Ethelredo Ar-
chiepifcopo apud Kyngifton confecratum effe ,
24. annos fediffe , apud Farandon prope Oxo-
nium mortuum , ac apud Wintoniam fepultum
effe dicit .
tany
 256 LEGES IN ANGLIA
De emptione.
ego volo , ut quilibet habeat advoca.
"ET tum fuum , & nullus homo emat extra
portam urbis , fed habeat teftimonium urbis
Præfecti vel alius veracis hominis cui fides
haberi poffit . Et fi quis extra portam emat,
tunc contumacia in Regem reus fit , & ad-
vocatio nihilominus procedat , donec fcia-
tur in quo confiftit . Statuimus etiam ( de
illo ) qui advocare debet , ut teftimonium
verax babeat ejus quod jufte advocet , vel
tunc jusjurandum inveniat ut credere ei
poffit petitor . Similiter diximus , de pro-
prio cujufcunque , ut quilibet adducat`ve-
rax teftimonium de eo , vel jusjurandum in-
veniat , fi poffit non cooptarum ( 1 ) , in
quo petitori fatisfiat . Si autem non poffit ,
tunc nominentur ei fex viri in eadem vi-
cinia , in qua ipfe degit , & obtineat pro
illis fex unum pro uno animali , vel pro
pecore , quod illud valeat , & poftea cre-
fcat fecundum emptionis æftimationem , fi
plus ipfi vendendum eft . Item ftatuimus ;
fi quis malus vir effet , qui alterius hære-
ditatem pignoris loco elocare vellet ex in-
juſta accufatione , ut confirmet jurejurando ,
quod nullo dolo hoc fecerit , fed juxta jus
gentium , abfque figmento & fraude , & fa-
ciat ficubi audet , apud quem id invenitur,
ut fibi appropriet vel advocet .
II. De eo qui alteri jus denegat ( 2 ) .
Item diximus , quod dignum effet alteri
jus denegare , five in poffeffione propria ,
five in fundo populari , quando ei jus da-
tur coram Præfecto . Si tunc nullum jus ha-
beat nec in poffeffione propria , neque in
fundo populari , fit ille qui jus denegat reus
xxx. folidorum apud Regem ; altera vice
eodem modo ; tertia vice contumacia erga
Gxx. folidorum , nifi fe
hoc eft , GXX.
Regem , hoc
prius excufet .
tan eft Legum congeftum a Regibus Anglo-
Saxonicis , qui ante Edwardum vixerunt . An
autem alius quidam Liber fuerit , qui nulli
hactenus innotuit , vix dicere audeo .
(1 ) Juramentum non cooptatum , ungecorenne,
idem eft , quod fupra unceafes ath, quod præ-
ftatur a viris non fpeciatim ad id electis , fed
cujufcunque conditionis dummodo fide digni
fuerint .
( 2 ) Cum variæ apud Saxones fuerint Judi-
ciorum Curiæ , in quibus res ad quodlibet fo-
rum fpeciatim pertinentes tractabantur , Lex
noftra vetat Jus a Præfecto dari , cum illud in
alio foro dandum , nempe ubi res quæ in ter-
ra ex fcripto ( boclande ) vel fine fcripto (fol-
clande ) poffeffa examinantur .
(3) Perjuros eodem modo ac peffimos ma-
leficos tractaverunt Saxones , ideo ex terra re-
legandos effe fanciverunt inter fe Edwardus
& Gutbrunus in Foedere , Lege 11. Etbelfianus
perjuris confecratum coemeterium denegat ,
Lege 25. Edmundus eos a Dei confortio in a
ternum rejicit , Legg. c. 1. §. 6. Cnutus , lib. 2.
LL. Lege 33. perjuris manus abfcindit , vel
CONDITE :
III. De perjuris ( 3 ) .
Item diximus de illis hominibus qui per
juri fuerint , fi manifeftum fit , eos vel ju-
ramentum violaffe , vel pejeraffe , ut in po-
fterum non juramento fed ordalio digni fint .
IV. De pace .
Cum Eadweardus Rex cum Sapientibus
fuis Exoniæ effet , inquirebant omnes quo-
modo pax eorum melior effe poffit , quami
antehac fuit , quoniam ei videbatur quod
negligentius obfervaretur , quam oportebat ,
quam antea præceperat . Inquirebat , quis
eorum ad emendationem redire vellet , &
in ea focietate effe , in qua ipfe erat , & il-
lud amare , quod ipfe amabat , & hoc nol-
le quod ipfe nollet , five in mari five in
terra ; hoc eft , ut tunc nullus homo alteri
jus fuum deneget . Si hoc quis faciat ( 4 ) ,
emendet ficuti antea fcriptum eft ; prima
vice xxx. folidis , & fecunda vice eodem
modo , & tertia vice cxx. folidis pro Rege .
V. De Præpofito qui a Jure deflectit .
Et fi Præpofitus a jure deflectat , per eo-
rum virorum teftimonium , qui ei teftium
loco funt annumerati , tunc folvat pro con-
tumacia erga me cxx. folidos .
VI. De furti accufatis .
Si quis furti accufatus fit , tunc fumant
eum in vadimonium , qui illum domino
commendaverunt , ut ipfum ea de re jufti-
ficent vel alii amici , fi habeat , faciant idem .
Si nefciat quis fidejuffor ejus effe velit , tunc
fumant illi ad quos pertinent ejus poffef-
fionem pignoris loco . Si neutrum habuerit,
nec bona nec alium fidejufforem , tunc fer-
vetur ad judicium .
VII. De iis qui propria fua ( bona ) quæ-
rere nolunt ( 5 ).
Volo etiam ut quilibet homo femper ha-
beat
dimidium æftimationis capitis eos folvere ju-
bet . Imp. Carolus cap. 2. ad Legem Salicam ,
§ . 4. convictum perjurum manum perdere aut
redimere vult ; idem & Ludovic. Imp. Capi-
tul. 1. ad Leg. Salicam afferit . Vid. & lib. s.
LL. Longobard. cap. 51. & 58. & Conftitut. Si-
cular. lib. 3. tit. 37. §. 3. & lib. 3. tit . 59. & lib. 3,
Capitular. tit. 10. & lib. 5. tit. 125. Lege Frifio
num 10. fancitum eft ut fi quis homo fuper
reliquiis Sanctorum falfum Sacramentum jura-
verit , ad partem Regis weregildum fuum com-
ponat , & alio weregildo manum fuam redi-
mat , de conjuratoribus ejus unufquifque we-
regildum fuum perfolvat .
(4 ) Si quis boc faciat : hoc eft , fi quis al-
teri pacem mutuam amanti jus deneget , mul-
eta negligentiam fuam compenfet , uti Lege .
fupra dictum eft .
(5 ) Ut juftitia cuilibet fiat , Legislator in-
jungit omnibus , ut bona fua five ipfi five per
alios quærant , etiamfi magnitudo fumptuum a
recuperatione bonorum propriorum eos abfter
rere poflit .
 LEGES IN ANGLIA
beat viros paratos in terra fua , ut condu,
cant eos qui fuum proprium quærere vo-
lunt , & eos pro nulla mercede confervent .
VIII, De eo qui immundum protegit ( 1 ) .
Immundum alicubi non protegas neque
hofpitio excipias volens vel fponte . Si quis
hoc negligat , & juramentum fuum ac fœe-
dus fuum violet , quod omnis populus con-
tulit , compenfet ficuti Liber Judicialis ad-
notat . Si tunc nollet , perdat omnium no-
ftrum amicitiam , & omne quod haber . Si
quis eum deinceps hofpitio excipit , com-
penfet , ficut Liber Judicialis dicit . Et reus
eft qui profugum hofpitio excipit , five fit
in hac , five fit in Orientali , five fit in Bo-
reali parte ( regni noftri ) compenfet ficuti
Pacis Scripta dicunt .
IX. De eo qui libertatem fuam perdit .
Si quis ex furti accufatione libertatem
FODUS EADWEAR
ET GUTHRUNI
Ec funt Jura quæ Elfredus Rex & Guthrun
natufconfultum quod Alfredus Rex & Guthrun Rex , & deinde Eadweardus
H Rex & Guthrun Rex
elegerunt & ftatuerunt , cum Angli & Dani pacem &
amicitiam plene fufceperunt , & Sapientes etiam qui poftea erant , fæpe & continuo ea-
dem renovaverunt & bono adauxerunt ,
N primis eft , quod ftatuerunt , ut unum
INDeum
D diligere velint , et omnem gen-
tilifmum fedulo rejicere ; et conftituerunt
etiam fecularem difciplinam , pro eo quod
ſciebant , quod non poffent multos aliter
gubernare , et multi nollent ad Ecclefiafti-
cam emendationem aliter flectere , ficuti
debebant . Et compenfationem fecularem in-
ftituerunt Chrifto et Regi communem , ficubi
homo noller ad Ecclefiafticam compenfatio-
nem inclinare jure ad Epifcopi juffum .
1. Hoc eft igitur primum , quod dixe-
runt , ut Ecclefiæ pax intra parietes , et
Tom. IV.
(1 ) Supra Rex Ina Legem fancivit , ut qui
colonum fugitivum hofpitio exceperit , ac il-
lum nutriverit , proprii capitis æftimatione
eum excufet . Edwardus , Lege 27. Hofpitem
fi tres noctes aliquem hofpitatus fuerit male-
factorem , ad damnum ejus reftaurandum con-
demnat . Et Guilielmus Conqueftor Lege 56. de
Hofpitibus ftatuit , ut nemo alium recipiat ul-
tra tres noctes , nifi is eum illi commendave-
rit , cui prius ferviverit . Veteres Sucones li-
beralitati admodum dediti hofpitium nemini
denegarunt ; & Jus Norwegicum vetat quem-
quam pauperem poft falis occafum , & ante
ortum , quacunque tandem hora veniffent
domo expellere ; fi quis vero recufaffet fufci
pere , hofpitio denegato , & illi fame aut fri-
gore morerentur , teneretur is poena ordina-
ria homicidii cafualis . Non multo poft autem
idem Jus Norvegicum cautius itinerantibus fub
CONDITE : 257
fuam perdit , & otiari incipiat , & cognati
ejus ipfum deferant , & nefciat quis pro eo
compenfet ; tunc dignus fit fervili opere
quod ad id pertinet , et excidat capitis æfti-
matione parentibus ejus .
X,
X. De eo qui alterius hominem fufcipit
abfque venia.
Ne fufcipias hominem alterius viri abſque
venia ejus quem prius fequebatur , ante-
quam innocens fit apud quemlibet . Si quis
hoc facit , compenfer pro contumacia er-
ga me .
XI. De conventuum terminis .
Ego volo , ut quilibet Præfectus conven-
tum habeat femper circa quatuor feptima-
nas , et faciat ut quilibet Jus gentium ha-
beat , et ut omnis lis finem habeat et ter-
minum quando proponenda eft . Si quis hoc
prærermittat , compenfet ficuti antea di-
ximus .
DI
REGUM .
Rex fanciverunt . Et hoc eft Se-
Regis manu data pax perfiftat æqualiter in-
corrupte .
II. Et fi quis Chriftianifmum fpernat ,
vel paganifmum veneretur verbis vel ope-
ribus , compenfet tam æftimationem capitis
quam multam et Legis violationem fecun-
dum quod factum eft .
III. Si quis Sacris initiatus (2 ) furetur , vel
dimicer , vel pejeret , vel fornicetur , com-
penfet fecundum quod factum eft , tam æ-
ftimatione capitis , quam muleta et Legis
violatæ pœna ; et erga Deum faltem emen-
det ficut Canones adnotant , et fidejufforem
Y 3 inve-
veniendum , nec nifi neceffitate urgente ali-
menta fuppeditari juffit . Vid. Stiernh. lib. x.
cap. ult. de Jure Sueonum & Gothor. vetufto .
(2 ) Crimina Presbyteri hac Lege prohibi
ta multoties a Legislatoribus Saxonicis da
mnantur , nullibi autem poena pecuniaria , fed
jejunia & monita tantum ad evitanda ea ad-
duntur . Presbyteri Northumbrenfes infra , mul,
ctam duodecim orarum pro maxima parte cri-
minum Presbytero in Legibus fuis ftatuerunt
liberum tamen relinquunt Epifcopis poenam
vel compenfationem ab illis requirendi pecu-
liarem pro gravioribus delictis . In Conftitut.
fub Ethelredo editis , Presbyter homicida , fal-
fus teftis , perjurus , furti confcius & coopera-
tor dejicitur a communione confecratorum 2
& perdit tam focietatem quam amicitiam , &
qualemcunque dignitatem , nifi apud Deum
& homines gravius compenfet ...

258 LEGES IN ANGLIA
nveniat , vel in carcerem deflectat , Si
Presbyter populum male inftruat de feftivi
tate , vel jejunio , folvat xxx. folidos apud
Anglos , et apud Danos fefquimarcam . Si
Presbyter ad juftum terminum Chrifma non
paret , vel baptifma deneget ei , qui ejus
opus habet , folvat muletam apud Anglos
& apud Danos poenam Legis violatæ , hoc
eft , x11 , oras . Si Sacris initiatus aliquid
morte dignum perpetraverit , capiatur & ad
Epifcopi judicium deferatur ,
IV. De inceftibus ( 1 ) ,
De inceftibus Sapientes inftituerunt , ut
Rex habeat majoris conditionis homines &
Epifcopus minoris , nifi homo coram Deo
& mundo compenfet fecundum id quod fa-
&
tum eft , ficuti Epifcopus adnotat . Si duo
fratres vel duo confanguinei cum una uxo-
re rem habeant , compenfent in omni man-
fuetudine ficuti eis permittitur , five mul-
&
ta , five æftimatione capitis , five pacis vio-
latæ pœna , fecundum id quod factum eft .
V. Et fi mortis reus confiteri cupiat ,
nunquam hoc ei negetur , & omnes Dei
Leges fedulo pacificentur per Dei miferi-
cordiam & per pœnas quas Sapientes irro-
gabant .
VI. Si quis decimas retineat , folvat Le-
gis violatæ pœnam apud Danos , muletam
apud Anglos . Si quis S. Petri denarium re-
tineat , folvat Legis violatæ pœnam apud
Danos , muletam apud Anglos . Si quis num-
mum candelarem retineat , folvat Legis vio-
latæ pœnam apud Danos , muletam apud
Anglos . Si quis aratri eleemofynam non
dat , folvat Legis violatæ pœnam apud Da-
( 1 ) In eos , qui inceftum committebant olim
apud veteres Sucones & Gothos feveriflime fuit
animadverfum , & quidem vivicomburio , fi
gradus effet Lege divina prohibitus , nec con-
feflio publica præceffiffet , Dalica Leges ince-
ftuofos novem marcarum multa plectunt , aft
neutrum capitis fupplicio afficiunt . In Subur
bio Boreali Holmenfi extat ordinantia facta ab
Ecclefiafticis & Militaribus anno 1439. quæ fe
refert in confuetudinem & Leges regni , ubi in
ceftuofi vivicomburio puniebantur. Vid. Stiernb.
lib. 2. c. 2. p. 330. Danica Leges incefto pollu-
tos flagitio morte multant , item fi vel pater
& filius eandem fœminam , vel idem vir ma
trem & filiam , vel pater filiam , vel filius ma-
trem inceftaverit , cadavera eorum , poftquam
capita cervicibus funt abfciffa , igne creman-
tur . Vid. lib. 6. Jur. Danici c. 13. §. 14. Wifigo
thi ufque ad fextum generis gradum nulli per-
mittunt fanguinis propinquitatem libidinofe foe
dare , vel in conjugio appetere ; fi qui vero
contra hanc conftitutionem præfumpferint fa-
cere , ftatuunt , ut Judex eos non differat fe-
parare , ut a tam nefanda pollu ione divifi
juxta qualitatem fexus in monafteriis delegen-
tur , illic jugiter permanfuri . Vid. lib. 3. Wi-
figoth. LL tit. 5. §. 1. In Capitul. Carol. & Lu-
dov. Impp. lib. 2. cap. 38. conftitutum eft , ut
inceftuofi juxta canonicam fententiam pœni-
tentia multentur . Et lib. 5. tit. 7. inceftuofis
fi bona habeant , omnia eripiuntur ; fi non ha-
beant , plagis multis cæduntur : & tit. 98. in-
ceftuofi , li pœnitere noluerint , de Ecclefia
Æ
CONDIT .
nos , muletam apud Anglos , Si quis aliqua
Ecclefiaftica Jura fupprimat , folvat Legis
violate poenam apud Danos , muletam apud
Anglos . Si prælietur , & hominem vulne
ret , vitam ( 2 ) perdar . Si aliquem morte
afficiat tunc fit exlex , & eum perfequa
tur cum damno quilibet eorum qui Jus amat ;
& fi faciat ut quis eum occidat pro eo quod
Dei vel Regis Juri fe oppofuit ; fi hoc affir-
metur , jaceat fine compenfatione ,
VII. De operibus feſti diei ,
Si quis die Dominica mercari præfumat,
perdat mercatum , & x11 . oras apud Danos,
& xxx. folidos apud Anglos . Si liber homo
die fefto operetur , perdat libertatem fuam ,
vel folvat multam & Legis violatæ pœ-
nam . Servus homo vapuler , vel verbera re-
dimat , Si dominus fervos fuos die fefto ad
opus cogat , folvat Legis violatæ pœnam
dominus juxta Leges Danorum , & mul
&
tam apud Anglos ,
VIII. De jejuniis ( 3 ) •
Si liber homo juftum jejunium diffolvat ,
folvat multam vel Legis violatæ pœnam .
Si fervus hoc fecerit , vapulet , vel verbera
redimat .
IX. De ordalio juramentis .
Ordalium & juramenta funt prohibita
diebus feftis & legitimis jejunii diebus . Et
fi quis illud diffolvat , folvat Legis violatæ
poenam apud Danos & multam apud
Anglos .
Si fieri poffit , numquam occidatur in
diei
expelluntur ; vel ( tit . 185. lib. 7. ) anathemate
feriuntur ; vel ( lib. 7. tit. 335. ) 60. folidos
fifco Regio perfolvunt ; vel ( lib. 7. tit. 336, )
ut gentiles a confortio Chriflianorum relegan
tur . Conf. Capitula fub Rege Pipino edita , §. 1 .
(2 ) Prælium & vulous hic non in genere
intelligitur inflictum aut factum , fed in affer-
tione Jurium Ecclefiafticorum , cum nempe
quis Judicio Epifcopali morem gerere nolens ,
injuftitiam fuam armis defendere conatur. Quod
autem in hac Lege prælium & vulnus morte
puniantur , homicidium autem relegatione , fit,
quia cuilibet licebat homicidam illum perfe
qui , ut vitam morte pejorem redderet .
( 3 ) Jejunia poena ecclefiafticæ loco apud
Anglo-Saxones indicta facile diffolvebantur ,
& facile compenfabantur , uti videre eft , ex
Canonibus fub Edgaro Rege editis , cap. de
Satisfactione , §. 18. 19. Northumbrenfes Presby
teri infra inter Leges fuas muleta 12 , orarum
puniunt folutionem jejunii . Cnutus , Leg. Se-
cul. Lege 43. ait ; Si liber homo verum jeju
nium diffolvat , folvat violatæ Legis poenam
apud Danos , multam apud Anglos , pro ra
tione ejus quod factum eft . Si fervus hoc fe
cerit , perdat catem fuam , vel pretium cuis
pro ratione ejus quod factum eft. In additio
ne 4. Capitular. Ludov. anathematizatur fol
vens jejunium ; Si quis eorum qui continen
tiæ ftudent , abfque neceffitate corporea tradita
in commune jejunia , & ab Ecclefia cuftodita
fuperbiendo diffolvit , ftimulo fuæ cogitationis
impulfus , anathema fit ,
 LEGES IN ANGLIA
diei Dominicæ fefto qui aliquid perpetra-
vit ; fed capiatur & teneatur ufque dum dies
feftus tranfiit ,
X. Si particula membri claudicantis ejus
qui condemnatus fuerit , præcidatur , & ille
pofthæc tres dies vivat , poteft ei deinceps
auxilium ferri cum Epifcopi venia , fiquis
velit doloribus & anima mederi .
XI. Defagis , incantatoribus , perjuris , &c.
Si faga vel incantatores , perjuri vel ve-
nefici , vel fœtidæ , inquinatæ , publicæ me-
retrices aliqua in regione compareant , tunc
relegentur ex terra , & gens purgetur , vel
ibi omnia illis eripiantur , nifi ceffent , &
altius compenfent ,
XII, De facris initiatis & alienigenis ,
Si facris initiatus vel alienigena per ali-
quam rem feducatur de pecunia vel de vi-
ta , tunc Rex ei adeffe debet yel Comes
qui in regione , & Epifcopus gentis ejus pro
cognatis & pro patronis , nifi alias alios ha-
beat , & fedulo compenfet fecundum id quod
factum eft , Chrifto & Regi , ficuti decet ,
vel qui Rex eft in illa gente factum
hoc vindicet , admodum vehementer .
Etimtio capitis hominis mille ducento-
rum folidorum , eft mcc. folidi ; ducento-
rum hominis æftimatio capitis eft cc . folidi .
Si quis occidatur , compenfetur juxta na-
tivitatem fuam ,
CONDITÆ. 259
Juftum etiam eft , ut homicida poftquam
æftimationem capitis promiferit , inveniar
fidejufforem ad eam folvendam juxta quod
decet ; hoc eft , ad æftimationem capitis ho-
minis Mcc. folidorum , requiruntur duode
cim homines , ad fidejuffionem cam octo
cognationis paternæ , & quatuor cognationis
maternæ .
Hoc facto conftituatur Pax Regia , hoc
eit , ut omnes illi communibus manibus de
qualibet cognatione in una armatura media-
tori tradant Regia Pacis conftitutionem
B
ab illo die intra xx . dies folvantur cxx.
folidi , colliftrigii loco , pro æftimatione ca-
pitis MCC. folidorum hominis .
Colliftrigium decet ( 1 ) liberos , fratres
& patres ; non decet aliquem cognatorum
qui pugnaverit , nifi qui ab alio educatur
ab illo die quo colliftrigium compenfatum
eft intra xxi. dies folvatur compenfatio
homicidii ; inde intra xxi . dies muleta pu-
gnæ ; inde intra xxI. dies prima folutio æ-
ftimationis capitis ; & fic deinceps ufque
dum compenfatum fit plenario , in interval
lo illo , quod Sapientes conftituerunt , quo-
niam cum amore hoc peragendum eft , fi
quis integram amicitiam habere velit .
Quilibet æftimationem capitis coloni fol-
vere debet juxta modum qui ad eum per-
tinet , uti de MCC. folidorum homine di-
ximus ,

LEGES ETHELSTANI REGIS .

Erhelftani Regis Conftitutio ( 2 ) .

Go Ethelstanus Rex confilio Wulfhelmi Archiepifcopi , & aliorum etiam Epifco

porum meorum præcipio Præpofitis cujufcunque urbis , & vos rogo in Dei nomi-
E ne & omnium Sanctorum ejus , & per amicitiam meam etiam jubeo , ut prius

de propriis meis bonis primitias detis tim vivorum animalium quam annuorum terræ
fructuum , quam juftiffime poffit menfurari " vel numerari , vel ponderari , & deinde
Epifcopi idem hoc faciant idem in propriis fuis bonis & Senatores ac Præpofiti mei
itidem; & volo ut Epifcopus & Præpofiti hoc jubeant omnes illos qui eis obedire de-
bent & ut hoc jufto die præftetur , Agedum cogitemus quid Jacob Patriarcha dicat ,
Decimas boftias pacificas offeram tibi ; & quid Mofes dicat in Lege Dei , Decimas
& primitias non tardabis offerre Domino . Nobis cogitandum eft , quam terribiliter in
libris dictum eft , fi decimas Domino reddere nolimus , quod nobis auferat novem eo-
rum partes , cum minime arbitraremur > & in æternum peccatum illud habeamus . Volo
etiam ut Præpofiti mei faciant ? ut reddantur Ecclefiæ cenfus , & pecunia fepulchralis
in

( 1 ) Collifirigium decet , &c, ) Senfus Legis
hujus elt , quod fi quis pugnans pacem Regiam
violaverit , & homicidium commiferit , tunc
in carcerem mittantur liberi , fratres & patres
fidejufforum loco , ufque dum æftimationem
capitis folverit homicida . Spelmannus Colliſtri-
gium ( Saxonice bealffange ) vocat pegma infa-
miæ ad fupplicium falfariorum olim inven-
tum , Anglice Pillory .
(2 ) Ethelftanus juxta Faftos Savilianos , Po-
lychronicon Ran. Higdeni , & Hiftor. Ingulphi,
16. annos regno præfuit , aufpicatus namque
illud eft anno 924. & moriens reliquit anno
940. Job. Bromion, & Ran. Higdenus Ethelfta
num apud Kyngefton in Southreia ab Athel-
mo Dorobernenfi Archiepifcopo in Regem con-
fecratum , & apud Gloverniam abfque liberis
mortuum , & apud urbem Malmesbury ( quam
Higdenus Maidulfum vocat ) fepultum effe
ajunt ,
Conftitutio hæc in MS. Cotton Nero , A 1.
& Coll. Corp. Chrifti Cantabr. S. 18. reperitur ,
parumque differt a fequenti , quam Lambardus
olim exprefferat . Variantes lectiones utriuf-
que recitare nimis prolixum foret , parumque
utilitatis adferret ; utramque ergo hic fubjun
gere placuit .
 260 LEGES IN ANGLIA CONDITE .

eo modo ; quo
in iis locis ad quæ jure pertinent , & arationis eleemofyna quotannis
illa utuntur in facris locis , qui Ecclefiis fuis infervire ac apud Deum fedulo mereri vo-
luerint . Si quis autem nolit , perdar dignitatem fuam , vel deinde ad juftum rever atur.
Jam vos decet dicit Rex , quod ego bonum duco , & quod vos præftare debetis fub
pœna contumacia , facite etiam ut mihi concedatis proprium meum , quod jufte mihi
acquirere poteftis , nolo tamen , ut injufte mihi poffeffionem alicubi acquiratis ; fed volo
proprium veftrum concedere vobis jufte , ea conditione › ut mihi concedatis meum &

caveatis ne tam vobis quam aliis concilietis iram Dei et poenam contumaciæ erga me .

Go Ethelftanus Rex confilio Wulfhelmi Archiepifcopi mei , et aliorum meorum Epi

fcoporum , præcipio omnibus meis Præfe&
tis per totum meum regnum in domini et o
mnium Sanctorum nomine , et per amorem meum , ut illi prius meæ propriæ poffeffionis
decimas folvant tam viventis animalis quam annui fructus ; et ut idem quoque faciant
de fuo proprio Epifcopi et Senatores etiam mei , et Præfecti , Et volo , ut Epifcopi mei
et Præfecti hoc judicent omnibus qui illis obedire debent et ut quilibet ad eundem
terminum perficiat quod hic ponimus ; et hoc fit ad diem decollationis Sancti Joannis
Baptifta . Agedum recordemur quod Jacobus Patriarcha Domino dixit , Ego tibi reddam
decimas meas & hoftiam meam pacificam . Et Dominus ipfe in Evangelio dixit : Omni-
bus babentibus dabitur , & illi abundabunt . Cogitare debemus etiam ejus , quod terri-
biliter in his libris fcriptum eft : Si nos decimas noftras reddere nolumus nobis novem
partes fubtrahantur , & decima una nobis fuperftes fit . Doctrina Evangelica nos admo
net , ut res cœleftes terreftribus , & æternas temporaneis promereamus . Nunc auditis quod
Dominus nobis præcipit , & quid nos perficere oportet . Facite ut ea libenter concedatis ,
quæ mihi legitime parare poteftis . Ego nolo ut aliquid mihi cum errore paretis . Si ego
vobis omnia veftra concedo , eo confilio facio , ut mea mihi libenter concedatis . Cavete
vobis , & iis qui vos attinent , ab ira Dei & mea ,
Ego Ethelftanus Rex omnibus meis Præfectis in regno meo notum facio ex confilio
Wulfhelmi Archiepifcopi mei & omnium meorum aliorum Epifcoporum & Dei mini-
ftrorum pro remiffione peccatorum meorum , quod velim , ut nutriatis omnibus modis
unum pauperem Anglum , fi quem habeatis , vel alibi inveniatis . De duabus meis villis
detur ei quovis menfe una amphora farinæ , & una perna porci , vel unus aries qui va
leat iv. denariis , & veftitus pro duodecim menfibus quolibet anno . Et ut redimatis u
num libertate muletatum fervum , & hoc omne factum fit ex Dei mifericordia & amo-
re mei , fub Epifcopi teftimonio , in cujus dominio fit illud . Et fi Præfectus hoc præ-
termittat , compenfet xxx. folidis , & pecunia dividatur egenis , qui in ea urbe funt , ubi
hoc non erat peractum , teftimonio Epiſcopi .

1. De furibus . II. De bominibus domino carentibus .

mo ne parcatur ulli furi , qui furtum

Rimo
i Et ftatuimus
PR
manu tenens captus fit , fupra x11. an-
nos nato , & fupra octo denarios ; & fi quis
hoc faciat , tunc compenfet furem pro ca-
pitis ejus æftimatione , nec lenius cum fu-
re hoc in aliquo agatur , neque per hoc ex-
cufetur . Si tunc refiftere voluerit vel fuge-
re , tunc nemo ei parcat in pofterum . Si
fur in carcerem mittatur , ut fit ibi qua-
draginta dies , & tunc relaxetur pro cxx.
folidis , & fit cognatus ejus fidejuffor ipfius ,
ut femper abftineat . Et fi hoc non obftan-
te , furetur , tunc compenfet pro capitis ejus
æftimatione , & eum iterum illuc reducat .
Et fi quis obftiterit , compenfet pro capi-
tis ejus æftimatione , tam Regi quam illi
ad quem jure pertinet ; & quilibet vir qui
huic affentitur , folvat Regi cxx. folidos
multæ loco .
de hominibus domino ca
rentibus , a quibus nullus jus fuum obtine-
re poteft , ut oretur cognatio eorum , ut
eos ad Jus gentium adducant , & dominum
iis inveniant in conventu populi ; & fi hoc
tunc, adquirere nolint , vel non poffint ad
hunc terminum , tunc fit poftea fugitivus ,
& pro fure eum capiat quifquis in eum in-
ciderit ; & fi quis hoc non obftante , illum
hofpitio excipiat , compenfet eum capitis
ejus æftimatione , vel ipfum hoc modo ex
cufet .
III. De juris denegatione ( 1 ) .
Et dominus qui rectum denegat , & a
partibus fervi fui mali ftat , &tunc ad Re-
gem adpellatur , compenfet æftimationem
Et
emptionis , & folvat Regi cxx. folidos ,
fi tunc Regem requifiverit , antequam fibi
jus

(1 ) Apud Wifigothos Lex erat: Si dominus
cum fervo fuo ad furtum faciendum ierit ,
hanc compofitionem non fervum fed domi-
num implere jubemus ; ita tamen ut domi-
nus ejus juxta Leges 100. flagellis fuftigetur :
fervus autem ideo erit indempnis , quia do-
mini jubentis obedivit imperiis . Lib. 7. LL.
Wifigoth. tit. 2. cap. 5. Idem etiam lib. 8. tit.
1. c. 1. afferitur : Hoc principaliter generali
fanétione cenfetur , ut omnis ingenuus atque
etiam libertus aut fervus fi quodcunque inli-
citum jubente Patrono vel domino fuo feciffe
cognofcitur , ad omnem fatisfactionem & com-
pofitionem Patronus vel dominus obnoxii te-
neantur . Nam qui ejus juffionibus obedientiam
tulerunt , culpabiles haberi non poterunt , quia
non fuo exceffu , fed majoris imperio id com-
mififfe probantur .
 LEGES IN ANGLIA CONDITÆ. 261 .

jus poftulet , quoties ad hoc pertinet , fol-
vat quamlibet mulctam , quam alius debue-
rat , fi jus ei deneget . Et dominus qui fer-
vi fui furti confcius eft , & hoc ei manife
ftum fiat , perdat fervum illum , & fit ca-
pitis ejus æftimationis reus prima vice , Si
alia comitatu ferviat , & deinde cognatos
fuos vifitet , et hoc modo ab ipfis hofpitio
excipiatur , ut eum ad Jus gentium ducant ,
fi culpam commiferit , vel compenfent ,
IX. De eo qui pecudem ( ſuam ) recipit . (3)

fæpius hoc faciat , reus fit omnium quæ ha-
ber . Et quilibet etiam Regis Thefaurarius
vel Præfectus nofter , qui eorum farti con-
fcius fuerit qui furati funt , fit eidem obno-
xius fententiæ ,
IV. De infidiis domino factis . ( 1 )
Et diximus de infidiis domino factis ,
quod vira privandus fit , qui eas inficiari
nequit , vel poftea in triplici ordalio reus eft ,
V. De fractura Templi,
Et fi quis pecudem ( fuam ) deprehendat,
nominentur ei quinque homines vicini ipfi- ,
us , et obtineat illorum quinque unum ut
cum eo juret , quod illum in Jure gentium
fibi vendicaverit . Et fi quis eam fibi ap-
propriare velit , nominentur illi x. homi-
nes , et obtinear illorum duos , et præſtent
juramentum , quod ea in poffeffione fua na-
ta fit , abfque communi vicinorum juramen-
to , et conftet jusjurandum electum plus
xx, denariis ,

Et diximus de fractura Templi , fi reus X. De bonorum permutatione . ( 4)

effet in triplici ordalio , compenfet illud fi-
cut Liber Judicialis dicit .
VI. De veneficiis , ( 2 )
Et diximus de incantationibus , & de fa-
crificiis barbaris , et de homicidiis ; fi quis
aliquem occiderit , et is hoc negare nequeat ,
ut vitam fuam perdat . Si tunc illud infi-
ciari vellet , et in triplici ordalio reus fie-
ret , ut fit cxx, dies in carcere , et cogna-
ti eum deinde educant , et folvant Regi
Cxx. folidos , et compenfent æftimationem
capitis ejus cognatis ipfius , et fidejuffores
illius fint , quod femper a fimili facto abfti
neat . De incendiariis . Incendiarii , et fu-
rem vindicantes , eodem (jure ) digni funt ;
et fi quis furem vindicare velit , et nullum
hominem vulneraverit , folvat Regi cxx. fo
lidos multæ loco pro tranfgreffione .
VII. De fimplici ordalio ,
Et diximus de fimplici ordalio , fi ho-
mines furti accufati effent , et rei fierent ,
et nefcirent quis fidejuffor eorum effet , mit
tantur in carcerem , et educantur ficut an-
tea dictum eft ,
VIII. De bominibus fundo carentibus .
Et diximus , fi quis terra carens homo in
Ut nemo permuter bona aliqua abfque
teftimonio Præfecti , vel Presbyteri vel The-
faurarii , vel domini terræ vel alterius ve-
racis hominis ; fi quis hoc faciar , folvar
xxx. folidos , et dominus terræ permuta-
tionem capiat . Si tunc inveniatur , quod
eorum aliquis in falfo teftimonio fit , ut te-
ftimonium illius nunquam in pofterum ali
cui præftetur , et folvat etiam xxx. folidos
mulctæ loco ,
XI. De eo qui culpam pro occifo
exigit . (5 )
Diximus de eo qui culpam exigit pro
fure occifo , ut eant numero tres , duo pa-
tris cognati , et tertius matris , et tunc ju-
ramentum præftent , quod in cognato fuo
nullum furtum fcirent , quod vitæ fuæ va-
lorem pro eo non folverint . Et illorum
eant deinde XII , numero et defendant
eum , ficuti antea dictum erat ; et fi mor-
tui hominis cognati co venire nolint ad il-
lumn terminum , folvat quilibet cxx. foli-
dos , qui id antea loquebatur ,
XII. De eo quod quis non emat extra
portam urbis . ( 6
Diximus de hoc , quod nemo mercatum
mercetur extra portam fupra xx, denarios ,
fed

(1 ) Vide quæ fupra de infidiis vitæ domi- quas pecuniæ loco repudiare nefas fuit . Vid.
ni factis diximus ad Leges Elfredi. Stiernb. cap. 5. de Contract. p. 229. Leges Pro-
(2 ) De Veneficis , Homicidis & Incendia- vinciales regni Sueciæ prohibent patrifamilias
riis jam fupra aliqua adnotavimus . uxoris fuæ bona immobilia permutare , five li-
( 3 ) Lex hæc de duobus pecudem eandem beros habeant , five non , nifi cum uxoris &
fibi vendicantibus loquitur , fc. de primo , qui hæredum ejus confenfu , & permutet tunc in
cum teftimonio unius vicinorum fuorum ex melius , non deterius . Tit. 2. de Conjugio , cap.
Jure gentium pecudem ad fe pertinere juret ; 19. & in Legibus Civilibus Suecicis , tit. 4. de
de altero autem , qui non obftante hoc jura- Jure agrario , cap. 11. omnes permutationes
mento cum duobus hominibus fibi affignatis fundorum in emporio vel ruri fitorum publi-
jurat , pecudem in fua domo natam efle . cis literis firmari jubentur . InJure Danico abf-
(4 ) Apud veteres Sucones & Gotbos in fin- fque indicatione judiciali bona foli urbani vel
gulis Provinciis & locus & tempus conftitu- prædia vendi & permutari poffunt per tabulas
tum fuit , ubi & quando ad mercium com- manu fignoque permutantis affixas . Vid. lib.
mutationem convenirent " quæ emporia illis 5. cap. 3 .
Kiapung dicta fuerunt . Ibi permutatio mer- ( 5) De judicio five pœna furis occifi jam
cium fiebat , pecuniæ ufu adhuc vel ignoto vel fupra egimus .
raro , quem defectum tamen fupplere conati ( 6 ) De emptione in præfentia teftium jam
funt , conftituto five definito rebus pretio , fupra .
 262 LEGES IN ANGLIA
fed mercetur intra eam fub teftimouio Præ-
fecti urbis , vel alius veracis hominis , vel
deinde fub Præfecti teftimonio in conventu
11 /
populi .
XIII. De caftri emendatione .
で Statuimus de fervo , fi reus fiat ex orda
Statuimus ut quodlibet caftrum inftaure-
tur xiv. dies fupra luftrationem , ec ut quælio , ut folvatur æftimatio emptionis , et va,
libet negotiatio fit intra portam urbis . pulet ter , vel aliud pretium det , et fit
XIV. De monetariis ,
Statuimus ut una monetą fit per omnem
Regis ditionem , et nemo monetam cudat
extra portam . Et fi monetarius reus fieret ,
manus ejus abfcindatur ? quacum reatum
commifit , et affigatur fabrice monetarie
Et fi tunc accufatus fit , et ipfe fe purgare
velit , tunc abeat ad candens ferrum et
purget manum ab illo cujus eft accufatus
quod fraudem hanc fecerit . Et fi tunc in
ordalio reus fieret , fiat ei quodlibet , ficuti
antea dictum eft ( 1 ) .
In Cantuaria fint vII. monetarii
ཝཱ t } , qua-
tyor Regis , duo Epifcopi , et unus Abbatis .
In Roffenfi civitate tres , duo Regis , et
unus Epifcopi .
Londini VIII.
Wintoniæ vi .
In Lewifio II.
In urbe Haftingio unus .
Alius Ciceftriæ .
Hamtoniæ duo .
"9
Werhamia II.
Duo Exoniæ .
11. Schaftesburiæ .
Alias in aliis caftellis unus
XV. De fcutariis .
Statuimus , ut nullus fcutarius pellem ovi
nam fuperimponat fcuto , et quod fi faciat ,
folvat xxx. folidos .
XVI. Ut quilibet habeat pro aratro duos
bonis equis impofitos viros .
1
XVII. De eo qui a fure mercedem accipit .
Si quis a fure mercedem accipit , et al-
terius jus pervertit , capitis fui æftimatio
niş fit reus .
(1 ) Lib. 2. Capitul Carol. & Lud. Impp. c.
18. una moneta per totum regnum ab omni-
bus haberi jubetur , fub poena amiffionis dena-
rii , quem forte quis negotiandi caufa protu-
lerit . Longoba, di manus incidunt ei qui fine
juffione Regis aurum figuraverit , aur mone-
tam confinxerit . Et paulo poft : De falfa mone-
tabe nus , ut qui ean percufferit & Froba
tum fuerit , manus ejus amputetur ; & qui hoc
confenferit , liber eft , 60 folid. compenfet,
fi fervus eft , 60. ictus accipiat . Lib. 1. LL.
Longobard. tit. 28 Eadem Lex repetitur lib.
4. Capitul. Car. & Lud. Impp. tit. 33. Wifigothi
dextram manum abfcindi jubent fervo , qui
monetam adulteraverit , circumciderit , five
rate. judex autem hoc facere differens quar-
tam partem bonorum fuorum fifco traden-
dam amittat . Ingenuus medietatem bonorum
CONDITÆ,
XVIII. De equis ,
Nemo equum aliquem ultra mare mittat
nifi eum donare velit
XIX. De fervo ex ordalio reo facto ,
muleta dimidiata pro fervo .
XX. De eo qui a concilio abfuerit ( 2 ) .
Si quis a Concilio abfuerit ter , folvat
pro contumacia in Regem , fi hoc feptem
diebus ante concilium innotefcat . Si tunc
rectum facere nolit , neque pro contumacia
folvere , tunc iter faciant feniores omnes qui
ad hoc oppidum pertinent et adimant o-
?
mne quod habet , et eum pignoris loco collo-
cent . Si quis autem cum fociis fuis iter fa
cere nolit , folvat pro contumacia erga Rey
gem , et edicatur in concilio illo , ut paci
ficetur omne quod Rex pacificare velit , et
abftineat a furto fub periculo vitæ fuæ , et
omnium , quæ habeat . Et fi quis propter
hoc abftinere nolit , tunc profic fcantur Se
niores omnes qui ad hoc oppidum perti
nent , et fumant omne quod habet , et ma
num injiciat Rex ad dimidium , ad dimi-
dium illi viri qui in eo itinere funt , et con
ftituant eum pignoris loco . Si nefciat , quis
fidejubeat pro eo , capiatur . Si obedire no
lit , occidant eum , nifi aufugiat . Si quis
illum tunc vindicare velit , vel eorum ali
quem interimat , tune fit inimicus Regis er
omnium amicorum ejus . Si autem aufugiat,
et quis ipfum hofpitio excipiat , fit reus æ
ftimationis capitis , nifi eum excufare audeat
pro fugitivi aftimatione capitis , quod ipfum
profugum effe nefciret .
XXI. De eo qui pro ordalio componere,
oult .
Si quis pro ordalio componat , compo
nat pro facti pretio , quod poteft , ne quic
quam pro muleta , nifi ille ad quem perti
net permittere velit .
XXII,
fifco det , humilior ftatum ingenuitatis faz
perdat , In Conftitut. Siculis , lib. 3. tit .40. ad-
ulterinam monetam cudentibus vel fcienter
accipientibus poena capitis irrogatur , & eorum
fubftantia publicatur ; confentientes etiam haç
poena feriuntuṛ .
(2 ) Conventus & Concilia fedulo frequen
tari voluerunt Reges Anglo Saxones ; unde
Eadgarus in Legibus fuis , cap. 2. Lege 5. ter
Conventum Oppidanum in anno , & bis Pro-
vincialem haberi , Conventui Provinciali Epi
fcopum & Senatorem intereffe vult , & poftea
tam divinum quam humanum Jos doceri . Et
in Canonibus fub Eadgaro Rege datis , §. 3. 4.
& feqq. Sacerdotes jubentur intereffe Synodis
proponentes ea quæ ad Parochiam vel Eccle-
fiam fuam pertinent . Conf. & Capitula incer
te Editionis infra 9. 4.
 LEGES IN ANGLIA CONDITE . 263

ea deinde quis fua effe contendat , tunc re-

XXII. De eo qui alterius fervum
fufcipit . ( 1 )
Nemo fufcipiat alterius fervum abfque
venia ejus quem antea fequebatur . Si quis
hoc faciat , reddat fervum illum , er folvat
pro contumacia erga Regem , et nemo afe
dimittat accufatum hominem , antequam re-
Яtum fecerit ,
cipiat ca ( venditor ) qui illa prius emerat
five fit fervus five liber five quicunque alius
fit . Et (jubeamus ) ut nulla emptio fit die-
bus Solis . Si quis autem hoc faciat ? per.
dat pretium emptionis , et folvat xxx, foli-
dos pro muleta ,
XXV. De perjuris . ( 2 )

XXIII, De eo qui ordalium fubire

Spondet , ( 2 )
Si quis ordalium fubire fpondet , tunc
triduum ante illud ad Presbyterum veniat ,
qui id fanctificare debet , et pafcat fe pane
et fale , et aqua et oleribus , antequam il-
lud adire debear , et interfit miffis , illis tri-
bus diebus fingulis , et offerat , & eat ad fa-
crofanctam Communionem illo die quo ad
ordalium abire debet , et jurer tunc jura
mentum illud , quod juxta Jus gentium in-
nocens fit earum accufationum , antequam
ad ordalium abeat . Et fi fit aqua , ut im
mergatur fefquiulnam in fune , Si fit orda-
lium ferri , tres dies tranfeant antequam
manus inquiratur ; et quilibet accufationem
fuam profequatur præjuramento , ficuti an-
tea diximus , et fint finguli eorum jejuni ex
utraque parte qui præfto funt , ex mandato
Dei er Archiepifcopi , et non fint ibi in al-
terutra parte plures quam x11 , Si autem ac-
cufatus homo pluribus ftipatus fit , quam
numero XII, tunc ordalium fit fractum , nifi
illi difcedere velint ,
XXIV. De eo qui bona emit , ( 2 )
Qui bona emit præfentibus teftibus , et
Qui falfum juramentum præftat et inde
convictut fuerit , nunquam ei in pofterum
fides habeatur , neque in aliquo confecrato
cœmeterio jaceat , quando moritur , nifi ha-
bear Epifcopi teftimonium , in cujus dice-
cefi eft , quod ita illud compenfaverit , pro-
ut delicti confeffio ei præfcripfit ; et delicti
confeffio ipfius nuntietur Epifcopo intra xxx,
dies , utrum ad compenfationem ejus redi
re velit : Si hoc ita non fecerit , compen
fet eo quod Epifcopus ipfi concedere vult ,
XXVI, Si quis Præfe&torum meorum au-
tem hoc facere nolit , vel remiffus fit in eo
quod diximus , tunc folvat pro contumacia
erga me , et ego inveniam eum qui velit ;
et Epifcopus admoneat contumaciam illam
in Præpofito , qui in ejus manfione eft .
Qui ab hac conftitutione difcefferit , folvat
prima vice quinque libras , fecunda vice a
ftimationem capitis ejus ; tertia vice perdat
omne quod habet , et noftrum omnium ami
citiam
Omne hoc conftitutum erat in magna
Synodo Greatanleagenfi , in qua erat Ar-
chiepifcopus Wulfhelmus cum omnibus No-
bilibus et Sapientibus quos Æthelſtanus Rex
congregavit ,

Go Ethelftanus Rex declaro , quod inquifiverim , quod pax noftra pejus obfervetur ,
E quam mihi placer , vel quam Greatanleæ dictum erat . Et Sapientes mei dicunt , quod
hoc nimis diu pertulerim . Nunc inveni cum Sapientibus qui Exoniæ mecum erant ad
Natale Chrifti , quod omnes parati fint illi ipfi cum bonis & cum uxoribus & cum
omnibus rebus fuis eo proficifci , quo tunc volebam , nifi hac in re acquiefcere velint
( tranfgreffores pacis ) ea ratione , ut nunquam poftea in patriam redeant . Et fi aliqui
unquam deinde in patria compareant , ut fint ita rei , ac fi furtum manu tenentes ca-
piantur . Et fi quis eos vel aliquem eorum hofpitio excipiat , aut aliquem ad illos mit-
tat , perdat vitam & ea quæ fua funt . Et exinde fit , quod juramenta & fidejuffiones
& pignora omnia negligantur & violentur , quæ data erant . Et nos nefcimus ullis aliis
rebus credere quam his .

I. De eo qui alterius fervum fufcipit ,volo , ut quilibet eorum qui innocens eft ,
ferviat cuicunque velit domino . Et quili
bet Præfectus
ETobqui alterius
fcelus fuum fervum fufcipit
dimittit , quem her
, et delictum non Prafe
vult ,us quiRegi
, folvat hoc pro
negligit, etcurare
contumacia fua
illius corrigere nequit , folvat ille quem prius fi hoc pernofcatur cum veritate , et ille fe
fequebatur, et folvat Regi cxx. folidos . Si purgare nequeat . Et quilibet Præfectus qui
dominus tunc velit illum injufte perdere , mercedem capit , et alterius jus ideo per-
crimen diluat , fi poffit in conventu popu- vertit , folvat Regi pro contumacia fua , et
li : & fi innocens fit , quærat in teftimo- pro ignominia , ficut diximus . Et fi fit Tha-
nio dominum fibi quem velit ; quoniam nus qui hoc facit , idem fit . Et nominen-
tur

( 1) De fufceptione alterius fervi abfque ( 2 ) De ordalio fupra jam egimus ; ut &

domini venia fuperius jam dictum eft , & in de emptione in præfentia teftium , & evitan-
pagina ftatim fequente pluribus agetur . da emptione diei Solis , nec non de perjuris .
 264 LEGES IN ANGLIA
tur in cujuslibet Præfecti ditione tot homi-
nes , quot nofcuntur effe credibiles , ut fint
in teftimonio cujuslibet litis . Et fint jura-
menta credibilium illorum hominum pro
pecuniæ valore abfque electione
II. De eo qui pecudem perfequitur
veftigiis . ( 1)
Si quis inveftiget pecudem in alia terra,
educat illam terræ dominus 9 fi poffit ; fi
non poffit , fter veftigium illud pro praju
ramento , fi aliquis ibi compelletur .
III, Et quolibet die Veneris cabtentur in
qualibet Ecclefia ab omnibus Dei miniftris
quinquaginta Pfalmi pro Rege ipfo , et pro
omnibus qui volunt , quod ipfe vult , et pro
aliis ficuti illi merentur .
Diximus etiam in Concilio ad Thunref.
feldam babito , fi fur aliquis vel prædo re-
fugiat ad Regera , vel Ecclefiam aliquam ,
et Epifcopum illum , ut novem dierum fpa-
tium habeat .
Et ad Senatorem vel Abbatem vel quod poffeffionis meæ fur effet .
Theinum refugiat , habeat trium dierum -
fpatium . verbo , ab illo criminé , cujus N. me accufat .
.. In Domino juramentum purum eft & im-
Et fi quis illum occidat intra fpatium il-
lud , tunc folvat patrocinium quod alter
prius quæfivit , vel ipfum nonnulli x11 . ex-
cufent , quod refugium ejus ignoraverit .
Et quodcunque refugium quæfiverit , non
fit vita fua dignus nifi per tot dies quot
hic fupra diximus . Et fi quis eum ultra
hoc fpatium hofpitio excipiat , omnium il.
Jorum reus fit ac fur ipfe , nifi feipfum ex-
cufare poffit , quod nullam fraudem et nul-
lum furtum in eo fciverit .
Pax Regis tam late fe extendere debet ;
a porta caftri , in quo refidet , in quatuor
partes : hoc eft , tria miliaria , et tria fta-
dia , et latitudinem trium agrorum et no-
vem pedum , et novem femipedes , et no-
vem ptifanas .
Quomodo quis jurare debeat .
In Domino , coram quo Sanctuarium fan-
Aum eft , volo effe N. pius & fidelis ,
omnia diligere , quæ ipfe diligit , & omnia
fugere quæ ipfe fugit , juxta jus Dei , &
juxta ftatuta mundi , & nunquam me vel-
le fponte verbo vel facto aliquid facere
cujus me pigere poffit , quatenus mihi tri-
buat id quod mereri volo , & omne illud
præftet , quod patio noftra fuit , cum ad
ipfum deflecterem , & voluntatem ejus eli-
gerem .
In Domino , coram quo Sanctuarium fan-
( In Judiciis Civitatis Lundonia , cap . 8.
de inveft gatione veliigii pecoris ex una pro-
vincia in aliam ftatuitur , ut excipiant vefti-
gium illi , qui proximi funt , & infequantur il-
Iud , ufque dum Præpofito indicetur , & fi quis
veftigium ex provincia fua expellere nequeat ,
pecus compenfet compenfatione fimplici . Vid.
CONDITÆ .
&tum eft , uti loquor , ago cum pleno jure
gentium abfque figmento , & abfque offenfa ,
& abfque ulla fraude , quod mihi furto ab-
lata fit poffeffio N. de qua loquor , & quam
cum N. ceperam .
In Domino non eram nec loquens nec a-
gens , nec confcius nec confultans , ubi inju-
fte N. poffeffio ablata eft . Sed quomodo
pecuniam habeam , quomodo jufte eam pof-
fideam , & quomodo illam apportari fa-
ciam , quomodo eam mihi vendiderit , is ,
in cujus manu jam collocavi ; & quomodo
poffeffionem habeam , quomodo eam mihi
vendiderit , qui illam vendendam habebat ;
& quomodo poffeffionem habeam , quæ de
meis propriis rebus oritur , & quomodo jux-
ta jas gentium propria mea poffeffio eft ,
& in ea victus meus .
In Domino non accufo N. ex fervore vel
diffimulatione , vel injufta avaritia , neque
aliud quid verum fcio , nifi quod mens mea
mihi dicit , & ego ipfe pro vero eñarro ,
In Domino fum innocens tam facto quam
mune , quod N. jurabat .
In Dei Omnipotentis nomine tu me de-
clara purum & mundum , quod hoc mihi
vendideris , & plenum fuerit cum petitio-
ne in teftimonio N. qui fimul ibi erat .
In Dei Omnipotentis nomine , quomodo
ego N. hic in vero teftimonio ftem , non
rogatus , & non emptus , quomodo oculis
meis illud viderim , & auribus meis audi-
verim , illud quod ipfi dixerim .
In Dei Omnipotentis nomine nefciebam
in illa re , de qua loqueris , impuram frau-
dem , nec vilem maculam ad illam diei ho-
ram , in qua illud tibi vendidi , fed tam
purum quam mundum fuit abfque ulla fraude .
In Dei Viventis nomine , quomodo pe-
cuniam obtulerim , quomodo in meo dono
fit illud quod N. declaravit mihi , ut meum
ipfi venderem .
In Dei Viventis nomine , non debeo N.
& cenfum , nec folidum , nec denarium , nec
valorem denarii , fed omnia ei præftiti , quæ
ipfi debebam , eo modo quo verbum noftrum
quam firmiffime dictum effet .
Juramentum Sacerdotis & Miniftri Secu-
laris juxta Legem Anglorum æque charum eft .
Et pro feptem ordinibus ecclefiafticis
quos Sacerdos Dei beneficio fufcipit , fit ju-
re Thaini dignus .
Juramentum hominis MCC folidorum , va-
let ac juramentum fex colonorum , quoniam
fi ul-
plura loco citato . In Senatufconfulto de Monti-
colis Wallia , cap. 1. inveftigatio pecudis con-
credi jubetur colonis vel fignis confirmari , ut
quis recte confequatur , & deinde qui terram
poffidet , ubi veftigium inventum eft , folvat
pecudis pretium intra novem dies . Vid. plu-
ra loco citato .
 LEGES IN ANGLIA
fi ultio fumenda effet ab homine MCC. fo-
lidorum , plena ultio fumatur a fex colonis,
& æftimatio capitis ejus fit æftimatio capi-
tis fex colonorum .
Coloni capitis æftimatio eft in Lege Mer-
ciorum cc. folidorum : Thani æftimatio ca-
pitis eft fex , tot ut fit 1200. folidorum .
Tunc fit Regis fimplex æftimatio capitis ,
JUDICIA CIVITATIS
Oc eft confilium ( 1 ) quod Epifcopi & Præfecti , qui ad curiam Lundinenfem
pertinebant , edixerunt , & juramentis confirmaverunt 9 in noftris fœderarorum
H fodalitiis tam Comites quam Coloni , præter Jura illa quæ ad Greatanleam &
ad Exoniam & ad Thunresfeldam conftituta erant .
Oc igitur
Horsieur eff:Pira
alicui furi ultra duodecim denarios
& ultra duodecim annos nato , tunc cum
juxta jus gentium inquifivimus quod reus fit ,
& neutiquam inficiari poffit , ut occidamus.
illum , & capiamus omne quod poffidet , &
inprimis fumamus rei furto ablatæ pretium
ab hærede , ac dividatur poftea reliquum
in duas partes , una pars uxori , fi munda
& facinoris confcia non fit , & refiduum in
duo , dimidium capiat Rex , dimidium fo-
cietas .
Si fit terra hæreditaria vel Epifcopalis ,
tunc terræ domino ( 2 ) medietas cum fo-
cietate fit communis .
Et fi furem clam fufceperit , & facinoris
ac culpæ confcius fit , fiat ei hoc idem .
Et qui cum fure fteterit , ac cum eo
pugnaverit adverfus alios , cum fure occi-
datur .
Et fi quis furti fæpe aperte condemna-
tus effet , & ad ordalium abiret , & ibi reus
fieret , occidatur , nifi cognati illius vel do-
minus eum redimere velint per capitis æfti-
mationem & per plenum rei furto ablatæ
pretium , ac fidejuffionem etiam poftea præ-
ftent , quod ab omni malo ceffet .
Si deinde præter hoc furetur , tunc red-
dant cognati illius eum Præpofito ad quem
hoc pertinet ita condemnatum , prouti illum
ex ordalio acceperant , & occidatur a furis
vindice .
Si tunc quis eum defendere ac eripere
velit illum in ordalio reum , quin occida-
tur , vitæ fuæ reus fit , nifi Regem requifi-
verit , & ille vitam ipfi condonare volue
rit , ficuti apud Greatanleam , &apud Exo-
niam , & apud Thunresfeldam dictum erat .
Tom. IV.
(1 ) Leges ha civitatis Lundoniæ fub Rege
Ethelftano editæ ex Codice Roffenfi , fol. 88.
defcriptæ funt . Juffu & auctoritate Regis eas
compofitas & approbatas effe conftat , quod
Juribus ad Greatanleam , ad Exoniam , & ad
Thunresfeldam fint annexa , ea autem a Re-
ge fancita effe , verba ipfa Æthelftani dicunt .
Accedit quod cap. 12. fequenti , Præpofiti five
Miniftri Regis ipfa quafi verba ejus , nunc des
CONDITE . 265
vi .. Thanorum æftimatio capitis juxta Legem
VI
Merciorum , hoc eft xxx mille fceattarum,
hoc eft cxx. librarum . Tanta eft æftima-
tio capitis .
Et pro regno decet aliud quid compen-
fationis loco in æftimatione Regia .
Eftimatio capitis decet cognatos , & com-
penfatio Regia populum ,
LUNDONIÆ .
Et fi quis furem vindicare velit , ac Le-
gis tranfgreffionem committat , vel in via
defiliat ad eripiendum illum , fit cxx. foli-
dorum reus apud Regem ,
Si tunc hominem occidat in vindicta il-
la , fit reus vitæ fuæ, & omnium eorum
quæ poffidet , nifi Rex ejus mifereri velit .
Secundo diximus , ut quilibet noftrum con-
ferat quatuor denarios ad communem no-
ftram neceffitatem intra duodecim menfes ,
& compenfemus pecus quod captum effet ,
poftquam pecuniam contulimus , & habea-
mus nos omnes inquifitionem illam commu-
nem ; conferat etiam quilibet homo folidum
fuum , qui pecus habuerit xxx. denariis di-
gnum , exceptis pauperibus viduis , quæ nul-
lum delictum patraverint , nec terram ali-
quam habeant .
Tertio , ut computemus femper decem
homines , & fenior confervet novem ad fin-
gula illa officia quæ omnes nos ediximus ,
& poftea tota illorum focietas unum e fo-
cietate hominem conftituat qui x. illos ho-
mines commoneat ad omne noftrum com-
mune commodum obfervandum ; & unde-
cim illi confervent focietatis fuæ pecuniam,
et fciant quid mittant , cum aliquid folven-
dum eft , et quid deinde recipiant , fi pecu-
nia nobis oriatur ex communi noftra edi-
&tione . Sciant etiam , quod quælibet exe
cutio illorum quæ nos omnes ediximus
proveniat ad omnium noftrum commodum
per triginta denarios , vel per animal unum,
ut omne fit præftitum quod in confultatio
nibus noftris diximus , et in noftro præedi-
to extat .
Quarto , ut quilibet illorum qui manda-
tum hoc audiverit alteri coadjutor fit tam
Ꮓ in-
mum ad Witlam caftrum prolata ceu Legem
introduxerint . Continent Leges hæ ftatuta quæ
dam de puniendis furibus & eorum hæredi-
bus , & de modo colligendi cenfus ac tributa
Regis annua .
(2 ) Per terra dominum , landblaford , hic in
telligitur hæres poft furem occifum fuperftes ,
qui fi furti confcius furem clam fufceperit , tres
partes terræ fuæ hæreditaria perdere debet .
 266 LEGES IN ANGLIA CONDITE.

inveftigando , quam coequitando , quamdiu inquiramus : fi eum affequi poffumus , fiat

veftigium fciatur ; et poftquam veftigium
defecerit , ut inveniatur homo aliquis ex
duabus decimis , ubi frequens populi con-
curfus eft ; fic ex una decima ubi minor
eft populi numerus eligatur aliquis ad equi-
tandum vel ad ambulandum ( nifi magis
neceffe fit ) ubi quam maxime oportet , et
omnes edixerunt .
Quinto , ut nulla inquifitio prætermitta-
tur , nec a boreali parte nec ab auftrali
antequam quilibet qui equum habet unam
equitationem equitaverit ; et qui equum
non habet , negotia curet domini qui pro
ipfo equitat , vel ambulat ufque dum domum
perveniat , nifi antea jus confequi poffint .
Sexto pro folvendo capitali noftro e-
quus , fi tam bonus fit , dimidia libra va-
leat ; et fi melior fit , folvatur juxta pul-
chritudinis valorem , et juxta id quod do-
minus ejus æftimaverit , præterea teftes ha-
beat , quod , prout ipfe dixit , bonus fit ;
et tunc reliquum habeamus quod ante con-
ftituimus .
Et bos mancufa ( 1 ) , et vacca viginti
denariis , et fus decem , et ovis folido di-
gna fit .
Diximus etiam , de noftris miniftris , qui
fervum habeant , fi homo ille furetur , ut
id compenfetur dimidia libra ; fi autem pre-
tium erigamus , ut apprecietur fecundum
vultus ejus pretium ( 2 ) , et habeamus tunc
reliquum , quod antea conftituimus .
Si et tunc furtum faciat , ut ad lapidan-
dum ducatur , uti antea dictum erat ; et con-
ferat quilibet , qui fervum habet , tam dena-
rium quam obolum, juxta focietatis moni-
tum , prouti pretium illud erigere valeant .
Si autem aufugiat , ut compenfetur juxta
pretium vultus ejus , et nos omnes illum
ipfi omne id quod fervo furi factum eft
vel fufpendatur .
Et pretium rei furto ablatæ femper cre-
cat fupra xxx. denarios ufque ad dimidiam
libram ; poftmodum requiremus illud ulte-
rius , cum pretium illud rei furto ablatæ
auxerimus per plenam compenfationem , et
inquifitio procedat , uti antea dictum erat ,
licet parva fit ( 3 ) .
Septimo , diximus , ut quilibet totis viri-
bus annitatur , quo omnis noftra injuria vin-
dicetur , ut omnes in eadem amicitia vel
inimicitia fimus , quomodocunque tunc eve-
niat ; et fi quis furem occidat coram aliis
hominibus , ut de omnium noftrum pecunia
præmium x11 . denariorum habeat , pro illo
facto et effectu ( 4 ) . Et qui pecuniam quam
compenfamus habuerit , fub pœna contuma-
ciæ non negligat inquifitionem , et admo-
nitionem cum ea , donec ad ejus folutionem
perveniamus , et nos etiam illi pro labore
fuo gratias agamus de communi noftra pe-
cunia juxta dignitatem operis , ne forte ad-
monitio negligatur ( 5 ) .
Octavo , ut conveniamus femper ad unum
menfem , fi poffimus et quietem habeamus
cum hominibus focietatis , et illis qui deci-
mas cuftodiunt , tam ad doliorum impletio
nem , quam aliter ficut poterimus ; et fcia-
mus quid noftrorum edictorum completum
fit ( 6) . Duodecim homines ( 7 ) etiam con-
victum fuum habeant fimul , et paſcant ſe
prout ens decet , et dividant omnem cibum
fuperftitem pro Dei amore .
Et fi eveniat ut aliqua cognatio adeo for-
tis et adeo magna fit intra terram vel ex-
tra terram mille ducentorum folidorum , vel
ducentorum folidorum , ut nobis rectum no-
ftrum deneger ( 8 ) , et furem defendat , ut
eos

(1 ) Mancufa vel manca nummus apud Sa- feunesf Regis ( mul&am pro contumacia erga
Xones 30 denariis valens fuit . Regem aut plane fe ladiet .
(2 ) Wlite non tantum pulchritudinem vel (s) Mens Legislatoris hæc eft , quod homo
ornatum vultus denotat , fed etiam cultum cor- non defiftat a proceffu furi deprehenfo facien-
poris : & fenfus Legis hujus eft , quod fi fer- do , poftquam pecuniam a Rege acceperit ;
vus egregia corporis fpecie donatus , furtum fed fi hæc fecerit , nec Judicibus occafionem
commiferit , dominus pro eo compenfet pre- furem admonendi & puniendi dederit , fit reus
tium ftatutum majus quam pro alio commu- contumacia erga Regem is , qui furem depre-
nis formæ fervo . henfum non vult fiftere judicio , & excidat
( 3 ) Senfus pofterioris partis Legis hujus gratiarum actione , quam meruerat , quia etiam
eft , quod fi pretium rei furtim ablatæ exce- admonitioni noftræ locum dare noluit .
dat dimidiam libram , dominus fervi furantis (6 ) Vult Legislator ut omnes Regis Mini-
plenam æftimationem capitis ejus compenfet , firi ad certum menfem quotannis conveniant ,
& licet res furtim ablata minimi fit pretii , poftquam nempe Justiciarii Regii & Decimarum
inquifitio tamen legitime procedat , æque ac Curatores ( qui focietatem conftituere debent )
in re majoris momenti . decimas frugum terræ & aliarum rerum col •
( 4 ) Apprehenfionem furis Withredus Rex legerint , & poftquam illis innotuerit , quæ-
dimidio æftimationis capitis ejus pretio com- nam Edicta Regis , fubditorum obedientiam
penfari jubet fupra , verfus finem Legum fua- exercuerint .
rum . Hinc veteres Sucones præmia furum ap- (7) Duodecim homines ad hoc officium
prehenforibus decernebant ; vel omnia quæcun- obeundum a Rege conftituti .
que apud illos inveniebantur , dum capieban- ( 8) De cognatione 12. vel 2. focietatum
tur , vel ( ut de Jure Suconum vetufto ) furti intra vel extra provinciam Regis hic fermo
concepti pars quinta . Vid. Stiernb. cap. s . de eft . Quod fi Anglofaxonica verba aliquantif
Furte. Henricus I. cap . 65. LL. fuarum ftatuit , per variatim legantur , fenfus erit : Quod fi
at fi quis furem gratis dimittat , emendet fe cognatio aliqua in tantum numerum excreve-
cundum weram ipfius furis , aut plena lada rit , ut vel 12. vel 2. bydas terræ intra vel ex-
perneget , quod cum eo falfum nefcivit . Si tra territorium Regis poffideat , tunc auxilium
quis audito clamore non exierit , reddat over- Præfecti provincia implorandum erit .
 LEGES IN ANGLIA
eos adeamus omnes cum Præpofito , in cujus
manfione eft .
Et mittamus etiam hinc et inde ad Præ-
pofitos , et quæramus ab eis auxilium tot
hominum , quot nobis tunc videbitur com-
petens ad tantam caufam , ut malefactores
co magis timeant noftrum conventum , &
accedamus omnes , & noftram injuriam vin-
dicemus , & furem illum occidamus , & illos
qui cum eo pugnabant & ftabant , nifi ab
illo difcefferint .
Et fi quis veftigium inveftiget de pro-
vincia in aliam , excipiant hoc illi qui pro-
ximi funt , & veftigium infequantur ufque
dum Præpofito indicetur , fufcipiat deinde
cum domefticis fuis , & expellat veftigium
ex provincia fua , fi poffit; fi autem non
poffit , compenfet pecus compenfatione fim-
plici , & ambæ Præpofitura plenam caufam
communem habeant , ubicunque fit , five a
Septentrionali marca ( 1 ) , five ab Auftra-
li , femper de provincia in aliam , ut o-
o-
mnis Præpofitus adjuvet alium ad pacem no-
ftrum omnium fub pœna contumacia erga
Regem confervandam .
Et ut quilibet etiam alios adjuvet , pro
uti dictum , & pactis confirmatum eft , &
quicunque illud veftigium ) ultra limites
dimiferit , reus fit xxx . denariorum ? vel
unius bovis , fi aliquo eorum abundet , quæ
in noftris fcriptis extant , & nos pactis no-
ftris confirmavimus ,
Diximus etiam de quolibet eorum , qui
in noftris Societatibus pactum fuum tradi-
derit , fi mori eum contingat , ut quilibet
focius det unum pulmentarium panem , pro
anima ejus , & cantet unum quinquagena-
rium Pfalmorum , vel perquirat cantandum
intra xxx. dies .
Et præcipimus etiam clientibus noftris fi-
duciariis , ut quilibet fciat , quando pecus
fuum habeat , vel quando non habeat , in
reftimonio vicinorum fuorum , & nobis ve-
ftigium monftret , fi invenire nequeat intra
tres dies .
Quoniam credimus , multos negligentes
homines non curare quomodo peculium fuum
agat , quia nimium confidunt in pace .
Tunc præcipimus , ut intra tres dies vi-
cinis fuis indicet , an rei furto ablatæ pre-
tium offerre velit , & tamen inquifitio pro-
cedat , ficut ante dictum erat , quoniam no-
lumus aliquod incuftoditum pecus redime-
re , nifi furto ablatum fit ; multi namque
loquuntur fraudulenta verba .
Si nefciat veftigium adnotare , juramento
affirmet cum tribus vicinis fuis , intra tres
dies furto ablatum fuiffe , & deinde offerat
pretium rei furto ablatæ .
Nec prætereundum aut tacendum eft , fi
Tom. IV.
(1 ) Marca Latino-barbara vox , hic pro
limite imperii fumitur . Forfan & melius ver-
teretur pro terræ plaga .
CONDITÆ . 267
Dominus nofter vel Præpofitus nofter alicui
noftrum augmentum quoddam ( 2 ) excogi-
vare poffit ad pacis noftræ compenfationem,
ut illud late excipiamus , prouti nobis omni-
bus convenit , & neceffe eft ,
Tunc confidamus Deo & regni noftri Do-
mino , fi hæc omnia ita præftare volumus,
quod res totius populi in meliorem ftatum
contra fures reducatur , quam antea fuerat ,
Si autem reniffius egerimus de pace &
pacto quod dedimus & Rex nobis præce
pit , tunc putare poffumus , vel diligenter
fcire , quod fures ifti regnaturi fint adhuc
magis , quam ante fecerant .
Sed utinam teneamus pactum noftrum &
pacem , prouti Domino noftro placuerit ;
nobis enim valde neceffarium eft , ut exqui
ramus quid ipfe velit , & fi nobis plus præ 1
ceperit , & injunxerit ,, nos humiliter para
ti fimus .
Nono , quod diximus de illis furibus qui
ftatim culpabiles judicari nequeunt , & poft.
modum inquiratur , quod culpabiles & no-
xii fint , ut dominus vel cognati eos eodem
modo educant , quomodo educitur homo qui
in ordalio culpabilis factus eft .
Decimo , quod omnes Sapientes vadimo.
nium fuum omnes fimul dederint Archiepi-
cum Elfeah
fcopo ad Thunresfeldam ,
Stybb , & Brihtnoth filius Oddanis convenis
rent ad concilium juxta Regis mandatum ;
ut quilibet Præfectus vadimonium fumat in
propria fua provincia , ut omnes pacem il-
lam ita obfervent , uti Ethelftanus Rex
conftituerat & Sapientes ejus primo ad Grea-
tenleam , & deinde ad Exoniam , & poftea
ad Fæfreſham , & quarto demum ad Thun-
resfeldam coram Archiepifcopo & omnibus
Epifcopis & Sapientibus fuis , quos Rex
ipfe nominabat ; qui ibi interfuerant , ut jura
illa confervarentur quæ in hoc concilio con-
ftituta erant , præter hoc quod ante ince-
ptum erat , quod erat emptio diei Solis , et
quod cum pleno ac fideli teftimonio emptio
fieri debeat extra portam .
Undecimo , Rex Ethelftanus præcepi E-
pifcopis meis & Præpofitis ac Præfectis meis
omnibus per totum regnum meum , ut ita
pacem teneatis uti vobis conftitui , ego &
Sapientes mei . Si aliquis veftrum negligat
& me audire nolit , & paftum a clienti-
bus fuis fiduciariis fumere nolit , & faveat
occultis actionibus , et circa difciplinam ita
occupatus effe nolit , uti ego præcepi , er
in noftris fcriptis extat ; tunc perdat Præpo
fitus præpofituram fuam et amicitiam meam,
et det mihi cxx. folidos , et dimidium hu
jus omnis Thanus meus , qui terras ha
beat , et juftitiam fervare nolit ita uti ego
præcepi .
Z 2 Duo-
( 2 ) Per cacan five augmentum hic intelli-
gitur alia via magis proficua ad commodum
publicum .
 268 LEGES IN ANGLIA
Duodecimo , quod Rex nunc iterum di-
xit apud Witlan caftrum ad Sapientes
fuos , et juffit oftendi Archiepifcopo per
Theodredum Epifcopum , quod ei mifera
bile videatur , quod tam juvenis occidatur
( 1 ) vel etiam pro re tam parva , uti inno-
tuit ei quod ubique fieret .
Dixit ibi quod ei videbatur , et iis cum
quibus loquebatur , ut nullus juvenis xv.
annorum occidatur , nifi fe defendere ve-
lit , vel aufugiat et fe dedere nolit , ut tunc
deducatur tam major quam minor , quicun-
que fuerit .
Et fi tunc fe dedere velit , tunc mitta-
tur in carcerem , prouti ad Greatanleam di-
Atum erat , et per idem redimatur .
Vel fi in carcerem non veniat , et nemo
adfit , qui eum juxta plenam capitis æfti-
mationem in fidejuffionem fumat , ut fem-
per ab omni malo abftineat .
Si cognatio eum educere nolit , nec pro
eo vadimonium præftare , tunc juret ficut
Epifcopus ipfum docuerit , quod ab omni
malo ceffare velit , et fit in fervitute pro
æftimatione capitis fui .
Si præter hoc furetur , occidatur vel fuf-
pendatur , uti fenioribus antea fiebat .
Et Rex etiam dixit , ut nemo occida-
tur pro minori pretio quam xII . denario
rum valore , præterquam fi fugere velit ,
vel fe defendere , tunc non dubitetur , licet
pro minori pretio effet ( 2 ) .
Si hæc ita confervemus , tunc confido in
Deo , quod pax noftra melior futura fit
quam antea erat ( 3 ) .
De gentis & legis bonoribus . ( 4 )
Fuit quondam in Legibus Anglorum ea
gens et lex pro honoribus , et ibi erant
fapientes populi honore digni , quilibet pro
(1 ) Veteres Sucones & Gothi fub poena gra
viffima & quidem infamante furem impuni-
tum vetuerunt dimitti , unde & impuberibus ,
quos alias vel ratione defectus vel ætatis ex-
cufare folent , in furtis non pepercerunt , etfi
non pari prorfus cum reliquis poena afficerent .
In Lege Salica , cap. 26. tit. 9. ftatutum eft ,
fi quis puer infra 12. annos aliquam culpam
commiferit , fredus ( h . e. compofitio pacis
Regalis violate ) ei non requiratur .
(2 ) De pretio furti furi vitam adimente
variæ apud varias gentes extant Leges . Suco
nes & Gothi dimidiam marcam aut ejus pre-
tium ad fufpendium fufficere itatuerunt , quæ
poena etiam manfit poft revifionem Juris a Re-
ge Chriftophoro 1442. factam , & alibi in re-
gno Suecia hodie rigorofe fervatur . In LL.
Civilibus regni Suecia , tit. 15. de Furto , fur
pro una marca vel ejus æftimatione patibulo
affigi debet ; fi autem ex templo vel balneo ,
vel a domino fuo furetur , tunc fufpendatur
pro dimidia marca . Alias pro dimidia mar.
ca apud eos fur flagellatur , & duabus auribus
privatur ; pro tribus oris flagellatur , & una
aure privatur , & pro duabus oris , virgis ca-
ftigatur . Apud Danos , qui rem dextante ar-
genti ( h. e. 1o. unciarum ) valentem furatus
fuerit , ad palum verberibus caftigetur infami
CONDITE .
fua ratione ; Comes et Colonus , Thanus
et Rufticus .
Et fi Colonus tamen fit , qui habeat in-
tegras quinque hydas terræ , Ecclefiam et
culinam , turrim facram , et atrii fedem ac
officium diftinctum in aula Regis , ille tunc
in pofterum fit jure Thani dignus .
Attamen , fi Thanus fit , qui ferviat Re-
gi , & iter equeftre ipfius faciat in provin
cia illius , fi tunc Thanum habeat , qui
eum fequitur , qui ad Regis egreffum quin,
que hydas habeat , & in Regis aula Domi-
no fuo ferviat , & ter cum epiftola ejus
proficifcatur ad Regem ille in pofterum
cum præjuramento fuo Domini vicario mu
nere fungi debet circa varias neceffitates
& caufam ejus jufte vindicare ubicunque
debebat .
Et qui eos ftipatores dignitatis ergo non
habeat , juret ipfe pro jure fuo , vel illam
perdat .
1
Attamen fi Thanus Come fiat , tunc ju-
re Comitis in pofterum fit dignus .
Et fi mercator tamen fit , qui ter trans
altum mare per facultates proprias abeat ,
ille poftea jure Thani fit dignus ."
Et fi difcipulus in doctrina proficiat , ut
ordinem habeat , & Chrifto ferviat , tanto
honore & pace dignus fit in pofterum , uti
ad eum pertinet , nifi aliquid commiferit ,
ut ordinis hujus officio uti non debeat ,
Et fi fiat ut ordinatis vel extraneis ali-
cubi noceatur verbo vel opere , tunc Re-
gem decer & Epifcopum ut hoc emen-
dent quam diligentiffime poffint .
De capitis æftimatione .
Regis æftimatio capitis eft apud Anglos
juxta jus gentium xxx. mille Thrymfarum ;
xv. mille Thrymfæ fint pro ipfius capitis
æfti-
furacitatis ftigmate frontem pungendus ; cri
men hoc iterans ad ergaftulum nauticum ,
quod Havniæ eft , in æternum damnatur . Vid.
Jus Dan. lib. 6. c. 17. Longobardi furta rei parva
aut mediocris fex folidis compenfari jubent ,
& fur in tali furto deprehenfus non incarce-
retur , fed tantum componat . Vid. Lib. 1. LL.
Longob. tit. 25. cap . 33. feqq. Bajuvarii rem
haud magni pretii novies reftitui volunt , LL.
tit. 8. qui autem 10. aut 12. folid . valentem
rem abftulerit , judici tradatur judicandus . Wi
figothi cujuslibet rei furtum , & quantalibet
pratii animatione taxatum ab ingenuo no
vies , a fervo vero fexies ei qui perdidit fare
ciri jubent , & utrumque reum 100. flagello-
rum verberibus coerceri : Lib. 7. tit. 2. Bur-
gundiones parvi pretii furta 12. folidis mulcte
nomine conponi volunt .
( 3 ) His fubjungit Latina verfio apud Brom
ptonum , Leges de Ordalio , quarum tenorem
vide in Legibus Ethelredi , cap. ult. in Conci
lio Enbam. Lege 18. in Lat. Legibus Edoardi
Lege 9. & alibi .
(4 )Tria hæc quæ fequuntur capita in Ms.
Rofienfi adduntur Judiciis Civitatis Lundoniæ ;
utrum autem ad ea pertineant , valde dubito ;1
potius Legibus Ethelftani annecti vellem .
 LEGES IN ANGLIA
æftimatione , & xv. mille pro regni ; æfti-
matio capitis competit cognatis , & com-
penfatio Regia populo .
Eftimatio capitis nobilis eſt xv. mille
thrymfæ .
Epifcopi & Senatoris , VIII, mille thrymfæ .
Ducis & Summi Præpofiti Iv.mille thrymfe.
Miniftri Ecclefiaftici & Miniftri Sæcula-
riş , duo millia thrymfarum .
Coloni æftimatio capitis eft CCLXVI . thrym-
farum , quæ faciunt ce. folidos juxta Legem
Merciorum ,
Et fi Wallus tamen habeat portionem
terræ, & Regis tributum producere queat ,
tunc æftimatio capitis ejus fit ccxx. folidi ,
Et fi non habeat plus quam dimidiam
hydam , tunc æftimatio capitis ejus fit LXXX.
folidi .
Et fi nihil terrarum habeat , & tamen
liber fit , compenfetur LXX. folidis .
Et fi rufticus tamen habeat quinque hy-
das terræ ad Regis egreffum , & fi ipfe oc-
cidatur , compenfetur duobus millibus thrym-
farum .
Et fi tamen habeat galeam , thoracem &
gladium inauratum , fi terram non poffideat ,
fit tamen nihilominus colonus .
Et fi filio ejus & filii filio accidat ut
?
LEGES EADMUNDI
Admundus Rex congregavit magnam Synodum in civitate Londini , fancto Pafchali
tempore , utriufque tam Ecclefiaftici ordinis quam Politici . Ibi erat Oda & Wulfs-
E tan Archiepifcopus ? & multi alii
& eorum qui illis fubjecti erant ,
I. De facris initiati caftitate ,
I primis
Dei vitæut facris initiati
exemplum docere, qui populum
debeant , ca-
ftitatem fuam retineant fecundum ordinem
fuum five virilem five foemininum , Si ita
non faciant , tune illo fint digni quod in
Canone dictum eft , hoc eft , ut perdant
poffeffionem mundanam & confecratum cœ-
meterium , nifi emendent .
II. De decimis & Ecclefiafticis cenfibus .
Decimas injungimus fingulis Chriftianis
per Chriftianifmum eorum , & Ecclefiæ cen-
fum , & nummum eleemofynarium . Si quis
hoc facere nolit , fit excommunicatus .
Tom. IV.
( 1 ) Eadmundus Rex admodum juvenis re-
gnavit & obiit . Juxta Faftos Savilianos fex
annos , ab anno 940. ad 946. tenuit imperium .
Ingulphus fex annos & dimidium , Ranulphus ,
Higdenus & Bromtonus ferme 7. annos eum re-
gnaffe dicunt . Mortem ejus nonnulli ad Pul-
kirchiam , alii ad Cantuariam referunt ; fc.
cum in fefto S. Auguftini convivaretur ; latro
a Rege olim eliminatus , & jam ab ipfo ca-
pillis apprehenfis in terram dejectus , mortem
ei intulit , Vid. auctores modo citatos in vita
ejus .
CONDITE; 269
tantam terram poftea habeat fit foboles
ejufmodi conditionis per duo millia thrym-
farum .
Et fi hoc non habeat , neque ad id per-
venire poffit , folvatur compenfatio coloni .
De Lege Merciorum .
Coloni æftimatio capitis eft juxta Legem
Merciorum cc. folidorum ; Thani æftima
tio capitis eft tot folidorum fexies repeti-
torum , hoc eft , mille ducentorum folido-
rum . Tunc Regis fimplex compenfatio ca-
pitis eft fex Thanorum compenfatio capitis
juxta Merciorum Legem , hoc eft , xxx.
millia fceattarum , & hæc omnia faciunt cxx.
libras . Tanta eft æftimatio capitis in jure
gentium juxta Legem Merciorum ; & pro
regno aliud quid ad compenfationem requi-
ritur in compenfatione Regia , Eftimatio
capitis incumbit cognatis , & compenſatio
Regia populo .
Juramentum mille ducentorum folidorum
hominis valet ac vI. colonorum juramen-
tum , quoniam fi a MGC. folidorum homi-
ne ultio fumenda eft , integra ultio fumitur
a fex colonis , & æftimatio capitis ejus fit
fex colonorum æftimatio capitis .
REGIS . (1)
Epifcopi contemplantes animæ fuæ falutem ,
III. De homicidio ,
Si quis Chriftianum fanguinem fundar
non appropinquet Regis confpectum , fi Re-
gis fervus fit , priufquam pœnitentiam ege-
rit , ficut Epifcopus ipfi fignificat & confef-
fio illum admonet .
IV. De Monialium ftupro & adulterio
Si quis cum moniali coeat , non fit di-
gnus confecrato cometerio , nifi compenfet,
ficuti pro homicidio . Idem dicimus de vio-
latione conjugii .
V. De templi inftauratione . ( 2 )
Diximus etiam , quod quilibet Epifcopus
Z 3 in-
(2 ) Templorum inftaurationem Cnutus omni
populo commendat. Legg. c. 2. §. 63. Apud
veteres Gothos templum fundare & erigere jus
ris fuit olim mere Epifcopalis , ab anno 1295.
ufque ad Reformationem ; videtur tamen an-
tiquitus inter regalia five refervata Regis cen-
fitum : Ronungar skal kioerkio byggia . Hodie
apud Suecos abfque fcitu atque permiffu Re-
gis id facere Epifcopis non eft conceffum , cu-
jus , ut alia abfint , fcire eft divifiones & di-
ftrictus territoriorum propter redditus filci & ju-
ftitiæ adminiftrationem . Cæterum jure loci &
Co-
 279 LEGES IN ANGLIA
inftauret domum Dei de fuo proprio , &
Regem etiam commoneat ut omnia Dei
templa bene fint ornata , ficuti nobis valde
neceffarium eft .
ditione funt , me contemplatum effe cum Sapientum meorum confilio tam Ecclefiaftici
quam Laici ordinis , primo quomodo Chriftianifmum maxime erigere poffem . Tunc vi-
fum eft nobis primo maxime neceffarium , ut pacem noftram & concordiam quam fir-
miffime inter nos teneamus per omnem meam ditionem . Me & nos omnes valde tædet
injuftarum et multiplicium pugnarum , quæ inter nos ipfos funt ; tunc diximus .
1. De homicidio .
quis pofthæc aliquem occidat , ut folus
S 'portet inimicitiam ; nifi ope amicorum
intra XII , menfes eum compenfet plenaria
capitis æftimatione , cujufcunque fit condi-
tionis . Si cum tunc cognatio deferat , & Significo
compenfare nolit , tunc volo , ut tota co-
gnatio fit ab inimicitia immunis præter ho
micidam , & illa ei poftea nec victum præ-
beat nec pacem . Si autem deinde aliquis
cognatorum ipfum hofpitio excipiat , tunc
reus fit apud Regem omnium quæ habet ?
& portet inimicitiam cum cognatis , quo-
niam antea eum dereliquit . Si quis autem
in alia cognatione ultionem faciat in aliquo
alio homine præter homicidam , fit inimi-
cus Regis & omnium ejus amicorum , &
perdat omnia quæ habet .
II. De eo qui alium in Templo vel Oppido
Regio oppugnat . ( 1 )
Si quis ad Ecclefiam vel Oppidum meum
confugit , & quis eum ibi quærat vel affli-
gat , illi qui • hoc fecerint rei fint ejus ,
quod antea diximus .
çœtus impetrato , vel privatis ædificare pro-
pria impenfa conceffum fub fpe juris patrona
tus , vel omnibus pro ratione virium & con-
ditione uniufcuiufque imperatum fub pœna pe-
cuniaria que tota Ecclefia nova ceffit , utpo
te a membris ejus , qui ideo Jus Patronatus
antiquitus habuiffe videntur in eligendo pafto-
re . Apud Danos Lege fancitum eft , ut qui
bus Jus eft Patronatus Ecclefiaftici , adeoque
reditus Templorum cedunt , ædificia Templo-
rum farta tectaque præftent fub amiffione ejuf-
modi Juris ac Beneficii . Lib. 2. Jur. Dan. c.
22. S. 4. Apud Longobardos Lex extat , quod
fi Ecclefia per negligentiam deftructæ fint
Epilcopi auctoritate emendentur ab iis , qui
eas reftaurare debuerant : fi autein per impof-
fibilitatem hoc contigerit , Epifcopus modum
inveniat , qualiter emendari congrue & fubfi-
ftere poflint . Eadem Lex extat lib. 5. Capitul.
Car. & Lud. Impp . §. 144. & lib . 4. Capit. §. 40.
De opere vero & reftauratione Ecclefiarum
Comes & Epifcopus , five Abbas , una cum
Millo noftro ( dicit Imperator ) quem fibi ipfi
ad hoc elegerint , confiderationem faciant ut
unufquifque eorum tantum inde accipiat ad
operandum & reftaurandum , quantum ipfe de
rebus Ecclefiarum habere cognofcitur .
"
CONDITE .
VI. De perjuris & fafcinationibus ,
Qui pejerat , & fafcinationes operatur
fit in æternum ab omni Dei confortio re-
jectus , nifi ad juftiorem pœnitentiam fe
converterit .
III. De multa pugnæ homicidii ,
Et ego nolo ut aliqua pugnæ muleta vel
homicidii fit remiffa .
IV. De fanguinis effufione .
་ ་
etiam , quod nolim refugium
haberi ei qui fanguinem humanum fundit
ad meam familiam priufquam Ecclefiafti-
cam compenfationem fufceperit , & cognatis
compenfaverit abundanter , & ad quodliber
jus inclinaverit , ficut Epifcopus ei denotat,
in cujus provincia ille fit .
V. Gratiarum actio ei , qui in profligandis
furibus aliquem auxiliatus3 eft .
Deo etiam gratias ago , & vobis omni-
bus , qui me auxiliati eftis in pace quam
contra furta fancivimus ; tunc confido in
vobis , quod me ad eam tanto melius ad-
juvare velitis , quanto magis nobis omnibus
utile eft ut confervetur .
VI. De pacis violatione & immunitate
domus . ( 2 )
Diximus etiam de pacis violatione & de
im-
( 1 ) Vide quæ fupra de Afylis Ecclefiæ
1. di-
ximus .
(2 ) Rex Alfredus ex cap. xx11 . Exodi Le-
gem tulit contra effractores domus , cap. 1. LL.
5. 25. Cnutus , lib. 2. LL. §. 59. fancivit , ut uk
fi quis in domum irruptionem fecerit , com
penfet quinque libris Regi juxta Leges Anglo-
rum , & in comitatu Cantii juxta immunita-
tem quinque Regi , & tribus Archiepifcopo
& juxta Leges Danorum , prouti antea obti
nuit ; & fi quis ipfum ibi occiderit , laceat in
ultus . Guilielmus Lege 17. ftatuit , quod fi quis
appellatus fuerit de fractione cubiculi , neque
fuerit antea infamis , a retro fe purget per
42. legales homines nominatos duodecima ma-
nu ; & fi alias infamia notatus fuerit , purget
fe per triplum , videlicet per 48. homines le-
gales nominatos trigefima fexta manu . Vide
plura loco citato . In Legibus Provincialibus
Suecia , tit. 8. de turbatione Pacis , cap. 5. fta-
tuitur , ut fi quis invadat alterius domum no-
cendi propofito , quamvis nocere non poffit ,
mulctetur tamen 40. marcis pro dolofa inva-
fione , vel purget fe duodena manus juramen
to a propofito nocendi . Et cap. feq. 6. fi talis
vulneretur , occidaturve , omne illud impune
eft , quod accipit . Dani , lib. 6. Juris fui , cap.
14:
 LEGES IN ANGLIA CONDITE . 271

immunitatibus domus , fi quis hoc in pofte-
rum fecerit , ut perdat omne quod haber
& fit in Regis arbitrio utrum vitam habeat .
VII. De inimicitia .
Sapientes debent inimicitiam pacare ; pri-
mo juxta Jus commune occifor debet pro-
locutorem fuum certificare , & prolocutor
cognatos , quod occifor velit compenfare
apud cognatos , Tum poftea occiforis pro-
locutor certificare debet , quod occifor in
pace appropinquare poffit & æftimationem
capitis fpondere . Hoc cum fpoponderit ,
tunc inveniat ad hoc fidejuffores æftimatio
nis capitis . Hoc cum factum eft tunc
firmetur pax Regia , ab illo die ad xxI.
diem folvatur colliftrigium , inde ad xxI .
diem compenfatio homicidii , inde ad xxi .
diem prima compenfatio æftimationis capitis ,

Quamodo virgo defponfanda, & quinam ritus ibi effe debent . ( 1 )

I quis virginem vel uxorem in ma- ac amicis placeat , tuncjuftum eft , ut fpon,
' S'trimonium ducere velit , & hoc illi fus juxta Jus Dei , & inftituta mundi , prius
pro-

34. 9. 5. Legem conftitutam habent ; quis rit , tamen poft mortem mariti in divifionem
caufa nondum cognita ac dijudicata alienum cum liberis non veniebat , fed manfit mulieri
ædificium in folo yel fuo ipfius vel alterius integra & fuperftes nulla alia conditione a ma-
poffefforis exftructum effregerit , tum effracta rito alienanda , quam fundus allodialis ; vide-
rio poffeffor domus actionem damni violenti licet , fi aut fame premerentur , nec alia fu-
habeto . Longobardi , lib. 1. Legum , tit. 14. pereffent media vitæ fuftentanda " aut mulier
5.9. hanc Legem habent ; Si quis domum alie , in captivitatem ab hoftibus abducta redimen-
nam cuilibet fregerit , quidquid per virtutem da effet . Poft dotem promiffam & conftitu-
( h. e. per vim ) abftulerit , aut rapuerit , aut tam arrhæ fponfalitia non fponfa , fed ejus
furatus fuerit , fecundum Legem & ewam (Jus) fponfori vel tutori dabantur ; fponfa dabatur
illi , cujus domus fuerit fracta aut expoliata , equus frænatus & veftes , fi ditior effet , aut
in triplo componat , & infuper bannum domi etiam boves . Olim præter equum & boves
nicum folvat . Vide eandem Legem lib. 3. Ca etiam arms dabant . Hoc facto in poteftate &
pitul. Car, & Ludov. Impp. tit. 65. & lib. 7. arbitrio fponfi erat , quandocunque vellet nus
Capitular. Lege 262. Hi qui ædes aliquas vil- ptias celebrare ; earum diem fex ante feptima
lafque expoliaverint , effregerint , expugnave nas tutoribus denunciare tenebatur . Dein po
rint , fiquidem id turba cum telis coacta fece fores vel tutores fponfam fecuram & inviolas
rint , capite puniantur . Apud Wifigothos , fi quis tam in familiam , lectumque aut finum fponfi
evaginato gladio vel quolibet genere armorum reponebant fub gravi multa duplici quam pro
munitus præfumptivo modo in domum alie- homicidio propter fponfam , propter liberos
nam intraverit , cupiens dominum domus OC- autem quorum generatio fic impedita vel in-
cidere , fi ipfe fuerit occifus , mors ejus nulla terrupta judicabatur , triplici . Poftquam in do-
tenus requiratur . Si autem ipfe , qui in domum fponfi venerint , tutor copulationem per-
mum alienam intravit , hominem occiderit , agit neonymphorum his verbis ; Conjungo tibi
continuo & ipfe moriatur . Quod fi non crimi filiam ( fororem ) in bonorem uxorem , in jus
nalem culpam admiferit , fecundum Legum dimidi thori & clavium , & trientis in bonis
ordinem componere non moretur , juxta quod omnibus acquifitis & acquirendis juxta Jura
damnum in eadem domo fecerit . Uplandica , & ea que dedit Divus Ericus in
(1) De Nuptiarum ritu apud Sucones & Go nomine Patris , Filii , & Spiritus Sandi . Hæg
tbos ufitato , hæc ex Stiernhookio excerpta ac- conjunctio olim fiebat excuffo per ferrum &
cipe L.B. Atas conjugii fœminæ Jure Helfin filicem igne , mutatum poftea & faculæ ac ce-
gico ad annum 12. , adolefcentum autem ad 18. rei prælati . Poft copulationem per tutorem
Terminatur , quamvis Uplandicum ad 20. an- factam , confecratio a Sacerdote fiebat , præ-
num extendat , eo enim demum inftruuntur fente femper tutore . Dein convivium nuptia-
gladio , fecari , caffide , fcuto , arcu , &c. Fo le a fponfo inftituebatur , in quo donis hofpi-
mina virgo perinde ut vidua a tutore peteba tes profequebatur ; fucceffu temporis autem
tur , patre fc. vel fratre , vel avo , patruo , noviter nuptis ab hofpitibus convivis aliquid
avunculo aut agnato . De Jure Westmannico vi retribuebatur . Finito Sympofio folemni ritu &
dua fui juris fuit , quamvis in confilium ma- ceremoniis , lectum genialem cum cantu & tri-
trimonii admittere teneretur patrem & pro pudiis , & cum faufta convivarum acclamatio
pinquos Jus Uplandicum & Helfingicum matri ne ingrediebantur . Poftridie dos ( Morgengas
& forori hoc juris tribuunt ut alio propiore vium ) dabatur ob virginitatem quidem , in
non exiftente fuper nuptiis difpenfent filiæ vel qua diftribuenda viduæ pari cum virginibus
fororis . Poftquam fœminæ & tutoris confen- jure fruebantur . Morgennatica , præfentibus
fus impetratus fuit , fponfalia fub binis tefti- 12. teftibus , vel ut jura eos vocant , firmato-
bus ab utraque contrahentium parte celebra- ribus dabatur . In nuptiis nobilium haftam ve-
bantur , & dos fponfæ conftituta æftimabatur . gillarem complicatam ad pedes fponfæ depo-
Olim quidem apud Sucones Lege cautum erat , nebant , ac finito de Morgennatica fermone &
ut vir uxori dotem ( Morgengavium ) , non promiffione ante novos conjuges , a 12. illis
uxor viro adferret , Apud Gothos veteres ta- firmatoribus contractam ejiciebant . Apud ple-
men dos pro fœminis requifita fuit , & in tri bejos poculum ( quod maritale vocabant ) fpon-
bus conftitui debuit ; in lecticalibus , in fundo fus poft fermonem pronubi de mutato vitæ ges
& fervis , in auro & argento , & ea quidem nere propinat fponiæ , ac fimul Morgennati-
neceffitate ut fi non viva daretur , mortuæ cam promittit , quod illa mutato habitu deli-
hæredibus conftitui deberet , & tam ducenti bat , ac amorem , fidem , diligentiam ac fub-
uxorem filio , quam nubenti filiæ ad familia jectionem repromittit . Plura de hoc ritu vi-
onera fuftinenda , & quidem refpectu fobolis ; de apud Stiernh. lib. 2. c. 1. de Nuptiis & Ju-
qua deficiente , redibat dos ad datorem aut re Conjugum . De aliarum gentium ceremo
ejus hæredes ad tertiam ufque generationem . niis nuptialibus confule Cl. Selden. lib. de uxo,
Et quamvis dos refpectu liberorum data fue re Hebræa , lib. 2. per totum .
 272 LEGES IN ANGLIA
promiffum & fidem det viro qui eorum pro-
locutor eft , quod ille hoc modo eam cu-
piat , ut juxta Jus Dei eam fervare velit ,
ficut vir foeminam fuam deber , & hoc fpon-
deant amici illius .
II. Poftea fciendum eft , ad quem ciba-
riorum exhibitio pertinet ; hoc fpondeat de-
inde fponfus , & fidejubeant amici ejus .
III. Poftmodum fignificet fponfus quid ei
deftinet , pro eo quod illa voluntatem ipfius
elegerit , & quid ei deftiner , fi illa fuper-
vivat eum ,
IV. Si hoc ita pacto conventum eft ,
tunc juftum eft , ut ea dimidiam bonorum
partem habeat , & omnia fi prolem invi-
cem habeant , nifi illa deinde maritum alium
eligat .
V. Confirmet omne quicquid promiferat ,
fponfione , & amici fidejubeant .
VI. Si illi tunc in omni re concordant ,
LEGES EADGARI
Oc eft inftitutum > quod Eadgarus cum Sapientum fuorum confilio inftituit in
gloriam Dei , et fibi ipfi , in dignitatem Regiam ,
Hpulo fuo .
1. Oc fit igitur primum , quod Eccle-
¹H fiæ Dei jure fuo dignæ fint , &
dentur omnes decimæ Primariæ Ecclefiæ , ad
quam parochia pertinet ; & tunc præftetur
five de terra Thani , five de terra villano-
rum ; prouti aratrum circumducitur .
II. De cenfu ecclefiaftico ,
Si quis Thanorum fit , qui in feodo fuo
Ecclefiam habet , in qua fit cœmeterium ,
det tunc tertiam partem propriarum deci-
marum fuarum Ecclefiæ fuæ . Si quis eccle-
fiam habet , in qua non fit cœmeterium ,
tunc ex novem partibus Presbytero fuo det
quicquid velit 2 et tranfeat quilibet eccle-
fiafticus cenfus ad Primariam Ecclefiam de
qualibet terra libera .
III. De Decimis . ( 2
Et fingulæ fœtuum decimæ præftentur ad
Pentecoften , et terræ frugum ad æquino-
&
tium . Et quilibet cenfus ecclefiafticus præ-
ftetur ad feftum Martini , per plenam mul-
Atam quam Judicialis liber adnotat . Et fi
quis decimas præftare nolit , ficut diximus ,
proficifcatur ad eum Præfectus Regis et E-
pifcopi , et Ecclefiæ Presbyter , et fumant
invito eo decimam partem quæ ad Eccle-
fiam pertinet , et dimittant ei nonam par-
tem , et dividantur octo partes in dup , et
( 1 ) Eadgarus Rex juxta Faftos Savilianos
& juxta Chronicon de Mailros , anno Chrifti
959. ætatis 17. regnum aufpicatus eft , & te-
nuit annos 16, ut fic anno Chrifti 975. vitam
cum morte commutaverit . Bromptonus multus
CONDITE ,
tunc adeant cognati & fpondeant confangui-
neam fuam in uxorem , & ad rectam vitam
ei , qui illam defiderat , & aceipiant fide-
jufforem eum qui in fponfionem jus habet .
VII. Si eam ex terra illa ducere velit in
alterius Thani regionem , tunc fponfio ipfius
fit , quam amici pacifcantur , ut maritus
ejus nullam illi injuriam inferat , & fi illa
delictum commiferit , ut poffint effe pro.
pinquiores emendationi , fi illa non habeat
unde compenfet .
VIII. Dationi Presbyter interfit , is de
jure cum Dei benedictione conjunctionem
eorum adunare debet in omni felicitatis ple
nitudine ,
IX. Bonum etiam eft cavere ut fciatur
ne per confanguinitatem conjunéti fint , quo
minus poftea feparentur , qui injufte con-
juncti funt.
REGIS . (1)
et in utilitatem omni po-
capiat Dominus dimidium , dimidium Epifco-
pus , five fit Regis five Thani minifter .
IV. De nummo in domos fingulas impofito ,
Et quilibet nummus in domos fingulas
impofitus detur ad Petri feftum diem , &
qui ad illum terminum ( boc ) non præſti-
terit , portét cum Romam, & alios præte
rea xxx. denarios , & referat inde teftimor
nium , quod ibi tot tradiderit . Et tunc do-
mum reverfus folvat Regi cxx. folidos ; &
fi eum iterum folvere nolit , portet illum
deinde Romam , & fimile quid compenfet,
& tunc domum reverfus folvat Regi du
centos folidos . Si tertia vice reddere nolit ,
perdat omne quod habet .
V. De feftis diebus & jejuniis .
Quodlibet diei Solis feftum celebretur ab
hora pomeridiana diei Saturni , ufque ad
diluculum diei Lunæ , fub muleta quam li
ber Judiciorum adnotat ; & finguli alii fe
fti dies f celebrentur ) ficut juffum eft . Et
inftitutum jejunium fervetur cum omni
devotione ,
Leges Politica .
1. Hoc eft Inftitutum feculare , quod ut
obfervetur , volo , & eft hoc . Volo ut qui
libet homo jure communi fit dignus , five
pau-
eft in laudibus ac vita ejus , factaque ipfius
vere pia , heroica & regia enumerat ; qua ra-
tione autem ipfe & Higdenus 37. ætatis anno
eum obiiffe dicere potuerint , ipfi videant .
( 2 ) Vide quæ antea de decimis diximus .
 LEGES IN ANGLIA
pauper five dives , & ei juftum judicium
judicetur . Et in compenfatione talis fit re-
miffio qualis coram Deo venialis , & coram
mundo tolerabilis fit ,
II. De eo qui ad Regem appellat , &
de æftimatione capitis . ( 1 )
Nemo ad Regem appeller pro aliqua li-
te , nifi domi jure fuo dignus effe vel jus
confequi non poffit . Si jus nimis feverum
fit , alleviatio deinde quæratur apud Regem ;
& nulla muleta culpa pecuniaria fuperet a-
ftimationem capitis .
III. De injufto judicio . ( 2 )
Judex , qui alicui injuftum judicium ju-
dicat , folvat Regi centum viginti folidos
compenfationis loco , nifi juramento confir
mare audeat , quod rectius judicare nefcivit,
& perdat Thani fui dignitatem in perpe-
tuum , nifi poftea a Rege imperret quomo-
do ei placere poffit . Et mittat provincia
illius Epifcopus compenfationem ad Regis
manum .
IV. De eo1 qui alium diffamat . ( 3 )
Si quis alium injufte diffamare velit , ut
five vita five fortunis pejor fit ; fi alter re-
fellere poffit quod de eo quis affirmare ve-
hit , linguæ fuæ reus fit , nifi eam æftima-
tione capitis compenfare voluerit .
( 1 ) In Legibus Civilibus regni Suecia , tit.
8. de Judicio Curiali , cap. 3. de appellatio
ne hac ftatutum eft , ut fi quis ad Regem ap
pellare velit , 20. marcas opponat Prætoris , Con-
fulum & Senatorum 40. marcis intra octiduum
a die fententiæ latæ . Quod fi eadem fenten
tia in Regio Judicio feratur vel confirmetur ,
quæ in Judicio Curiali lata eft , appellans per
dat 20. marcas ; fi vero alia fententia appel-
lanti feratur in Regio Judicio , Prætor & Con-
fules perdunt 40. fuas marcas , actori foli ad-
dicendas , qui & recipiet fuas 20. marcas . Gu-
Ravus Adolphus Rex Sueciæ anno 1614. fta
tuit , ut fi quis ab inferioribus Judiciis ad Re-
gem appellaret , refolutionem capiat ab illis
Judiciis , eamque ad Judicium Regium Stock
holmiæ refidens deferat , & quicquid deinde
a Rege & Regio Judicio per fententiam diju
dicabatur , & pronunciabatur , hoc ratum &
firmum erit , nec revocari poterit , nec ullus
poteftatem habeat illud ulterius impugnandi
fub multa 100. dalerorum pro violatione fen-
tentiæ Judicii Regii , & nihilominus ad prin-
cipalem caufam damnabatur . Vid . Proceff . Ju
dic. ordin. fub Guft. Adolpho , p. 313. in Le
gibus Civilibus Loccenii .
(2 ) Guilielmus Conqueftor , Lege 15. Judi-
cem qui falfum tulerit judicium , weram fuam
perdere vult , nifi tactis facrofanctis ( Evan
geliis ) probare poterit , fe melius judicare ne-
fciviffe • Judex injuftus apud veteres Sucones
& Gothos non tantum graviflime mulctabatur ,
fed & cum infamia perpetua ab officio remo-
vebatur . Vid. Stiernb. lib. 1. cap. 3. Apud Da
nos • Judici iniquam fententiam dicenti mu
nus abrogatur , neque unquam ei judicandi
poteftas eft , deinde damnum bonis vitæ fa-
mave innocentis illatum refarcit , & quicquid
denique de bonis ejufdem tum fuerit reliquum ,
¡
CONDITE . 273
V. De conventibus .
Quæratur Centuria Conventus , ficut an,
tea inftitutum erat ; & habeatur ter in an-
no Conventus Oppidanus , & bis Provin-
cialis Conventus ; & interfit Conventui Pro-
vinciali Epifcopus & Senator , & poftea do-
ceant tam divinum Jus quam humanum .
VI. De fidejufforibus .
Quilibet homo inveniat fibi fidejufforem ,
& fidejuffor illum ad quodlibet Jus ducar
& cuftodiat , & fi quis tunc injuriam fa-
ciat & clam aufugiat , portet fidejuffor quod
ille portare debuerat . Si fit furtum , & f
ipfum intra xII . menfes accerfire poffit , fi-
ftat eum judicio , & reddatur ei quod an-
tea folverat .
VII. De crebræ accufationis înfamia notatis ,
Si quis crebra accufatione infamatus , er
populo mendax fit , et conventum non vifi-
tet , tunc evocentur ex conventu qui ad
eum proficifcantur , et inveniat fibi tunc fi
dejufforem , fi poffit ; fi tunc nequeat , ca-
piatur quocunque modo poffit , five vivus
five mortuus , et auferatur omne quod ha
bet , et folvatur accufatori jufta rei com-
penfatio , et capiat dominus terræ dimidium ,
dimidium Hundreda . Et fi aliquis vel co-
gnatus vel alienigena iter hoc detrecter
folvat Regi centum viginti folidos . Quic
quid autem quæfiverit fur publicus vel qui
in
Regi cedit ; lib. 1. Jur. Dan. c. 5. In Edito
Theodorici Regis , S. 1. Judex pecuniam acci-
piens quatenus adverfum caput innocens con:
tra Leges & Juris publici cauta judicaret , cas
pite punitur . Et S. 2. in quadruplum quod
venalitatis ftudio accepit , exfolvere jubetur
illi profuturum
profuturum , contra quem redemptus do-
cebitur tuliffe fententiam . Conftitutiones Sicua
la , tit. 46. ita ftatuunt : Si Judex fraudulen-
ter atque dolofe contra Leges fententiam pros
tulerit , ab auctoritate judiciaria irrecuperabie
liter cadat , noteturque infamia rebus fuis o
mnibus publicatis . Et porro : Judex fi accepta
pecunia reum aliquem criminis & mortis fe
cerit , periculo capitis fubjacebit . Wifigathi ,
lib. 7. tit. 4. de injufto judicio hæc fancive
runt . Si Judex quolibet beneficio corruptus
aliquem innocentem occiderit , fimili morte
dampnetur : fi vero eum , qui morte dignus
eft , criminofum abfolverit , feptuplum quan
tum pro ejus abfolutione acceperat illi cut
erat culpabilis , cogatur exfolvere . Et de ju-
diciaria poteftate repulfus infamis , a fibi fuc
ceffore Judice diftringatur , ut eum quem re-
laxavit , præfentet in judicio , qualiter de cri
mine convictus pœnam excipiat , quam me-
retur . Et 9. fequ . fi abfolverit criminofum ,
tam pro homicidio , quam pro omoi negotio
fummam compofitionis exfolvat . Bajuvarit
pecuniam ab injufto Judice acceptam duplici-
ter reftitui volunt , & in fifco 40. folid. exfol
vi . In Capitul. Car. & Lud. Impp. lib. 7. cap.
176. Judex oblatas fibi in Judicio Leges vel
Juris fpecies audire nolens , & cum ira eas
judicans , ex hac re convictus in carcere de-
portetur .
( 3 ) Vide quæ fupra de calumniatoribus di-
ximus .
 LEGES IN ANGLIA CONDITE .
274
in infidiis domino fuo factis deprehenfus eft , obtineat , et eam nemo repudiet , ut et di-
menfio , quæ Wintoniæ adfervatur . Et va-
nunquam vitam fuam expectet .
leat pondus lanæ dimidia libra , et nemo cam
VIII. De monetis & dimenfionibus . carius vendat ,
Una moneta per totum Regis imperium

LEGUM EAD GARI

SUPPLEMENTU M. ( 1 )

Ic in hoc fcripto oftenfum eft , quomodo Eadgar Rex confultaverit quid loco
remedii ferviret pro repentina morte , quæ patriam fuam admodum & longe la-
H teque per ditionem fuam vexabat ,

Oc igitur primum eft , quod ipfi et tur remiffio ; fi tam pauper fit , ut utrum.
H Sapientibus ejus vifum fit , quod cum que faciat , vel bonum hoc omittat in de-
peccatis et contumacia contra Dei præcepta trimentum animæ fuæ , vel diligenter cum
hujufmodi infortunium mereamur , et fæpius animi moleftia , commutet illud , ut ei ( pau-
cum fubtractione neceffarii tributi , quod peri ) proprium quid attribuat , cum multa
Chriftiani Deo præftare deberent in deci- fibi propria funt , ut poftea ei in æternita-
marum fuarum cenfibus ( 2 ) te reddatur , fi libere et cum pleno gaudio
Confiderabat et contemplabatur divina hoc facere vellet .
juxta confuetudinem mundanam . Ad hæc volo , ut Dei judicia obſerven-
Si colonus aliquis negligat domini fui tri- tur æqualiter in mea ditione , et Dei mini-
butum , et hoc ei juftis diebus non præftite- ftri , qui cenfus fufcipiunt quos Deo reddi
rit , ( putatur. ) Si dominus mifericors fit , mus , vivant puram vitam , ut per fancti-
ut hanc negligentiam remittat , et tributum tatem fuam apud Deum pro nobis interce
fuum abfque pœna accipiat . dere poffint . Et ego ac Thani mei facere
Si tum fæpe per exactores fuos tributum volumus quod Sacerdotes noftri , qui pafto-
fuum requirat , et ille obduratus fit , ac co- res animæ noftræfunt , nos docent ; hi funt
gitet vi eripere ; ( putatur ) quod domini Epifcopi noftri , quibus nunquam inobedien
ira in tantum excrefcat , ut ei nec poffef- tes effe debemus in ulla aliqua re , quam
fionem nec vitam concedat . nos in Dei nomine docent , ut per obedien-
Hæc eft opinio , quod Dominus nofter ita tiam quam illis coram Deo præftamus , vi-
puniat audaciam illam , qua homines con- tam æternam confequamur , ad quam nos
temnunt crebras illas admonitiones quas Do- affuefaciunt doctrina et exemplo bonorum
tores noftri faciebant de neceffario tributo operum .
Domini noftri , quod eft Decimæ noftræ et Volo , ut ftatuta temporalia obferventur
Cenfus Ecclefiaftici , in qualibet natione , quam optime honora
Tunc jubes ego et Archiepifcopus , ut ri poffunt , in Dei gloriam , et meam ple-
Deum ad iram non provocetis , neque me- nariam poteftatem Regiam , et pauperibus
reatis fubitam mortem hujus præfentis vi- ac indigis ad neceffitatem et pacem . Et in
tæ , neque faltem futurum æternum infer qualibet urbe ac in qualibet provincia habeo
num , aliqua fubtractione judiciorum Dei , regale meum judicium , prouti Pater meus
fed tam pauper quam dives qui aliquem habuit , et Thani mei fua habent officia meis
laborem habet , præftet Deo decimas fuas temporibus , uti Patris mei tempore habebant .
cum omni gaudio , et cum omni conceffio Volo etiam ut temporalia ftatuta apud Da-
ne , prouti Conftitutio notat , quam Sapien- nos obferventur juxta optimam , quam eli
tes ad Andeferam ftatuerunt , et deinde ad- gere poffunt , formam Legum ; apud Anglos
Wihtbordefftane pactis confirmaverunt . autem obfervetur quod ego et Sapientes mei
Tum præcipio Præpofitis meis per ami- ad maxime vetuftas Leges meas addidimus
citiam meam , et per omnia ea , quæ ha- pro neceffitate totius nationis .
bent , ut omnibus his remedium inveniant, Attamen fit utrinque confilium hoc com-
qui hoc præftare nolint , et fapientum meo- mune toti populo , tam Anglis quam Da-
rum pactum violent cum aliquo contemptu , nis et Brittonibus , in quacunque terrarum
volo prouti prius nominata Conftitutio ad- mearum parte , ideo ut pauper et indigus
notat , ut ( & ) in hac diſciplina nulla de- poffidere queant id quod jufte acquifiverint ,
& fur

(1 ) Hoc quod fequitur ftatutum fub Ead-
garo Rege fancitum ab Anglis , Danis & Bri-
tonibus æqualiter obfervandum ex MS. C. C.
C. C. K. 2. excerpfi , Latinamque addidi ver-
fionem . Ea quæ textui Saxonico in MS. codi
ce præfixa eft , non adeo feliciter fenfum Le-
gislatoris exprimit , cum paraphrafis potius
quam verfio ejus dici mereatur .
(2 ) Subtractionem decimarum caufam re-
pentinæ mortis effe adferit Rex , de quo vide
fupra notas de decimis tractantes .
 LEGES IN ANGLIA
et fur nefciat , ubi furtum abfcondat , cum
aliquid furatus fit , et eum adeo lateat illo
rum diffenfus , ut illi multa non perdant .
Hoc præterea volo , ut quilibet fub fide-
jufforibus fit tam intra quam extra urbes ,
et ubi hoc non obtinet , conftituatur in qua-
libet urbe , et qualibet centuria ·
In qualibet urbe xxx111 . eligantur ad te-
ftimonium .
In parvis oppidis et in qualibet Hundre-
da xii. nifi plures velint .
Et quilibet cum teftimonio fuo emat (1 )
et vendat omnem mercaturam quam emerit
vel vendiderit , five in urbe five in wapen-
tachio , et quilibet eorum , qui primum in
teftem electus fit , juramentum præftet ,
quod nunquam nec pro pecunia , nec ex
amore , nec ex timore , et ullius alicujus
rei caufa cujus teftis effe poffit , nihil aliud
in teftimonio dicat , quam id quod vidit ,
vel audivit , et ita in qualibet emptione
duo vel tres jurati homines adfint in tefti-
monium ; et fi quis ad propriam mercatu
ram equitet , narrer vicinis fuis , ad quid
equitet , et cum domum venerit , eloqua-
tur etiam hoc teftimonio , cum emptionem
fecerit .
Si autem inopinaro emptionem fecerit ex-
tra itinerantium viam , ut antequam exi-
ret , illud denunciare non potuerit , denun-
cier illud cum domum venerit ; fi vivum
quid fit , cum teftimonio eorum qui ejuf-
dem cum eo funt civitatis , in commune
pafcuum deducat .
Si hoc non fecerit intra quinque dies ,
annuncient illud homines ejufdem civitatis
Seniori Hundredæ , et a pœna immunes fint
tam illi ipfi , quam paftores eorum , et per-
dat animal fuum , qui illud eo deduxit ,
quoniam vicinis fuis id denunciare noluit ,
et terræ dominus dimidium , dimidiumque
Hundreda capiat .
Si autem ultra quinque dies in commu-
ni pafcuo non indicatum commoretur , per-
dat poffeffionem fuam , uti antea diximus ,
et paftorum quilibet vapulet , et remiffio-
nem peccati ejus non obtineat , etfi eam
quæfiverit , licet etiam enunciare voluerit ,
quo teftimonio animal hoc emerit .
Si autem notum fit , quod cum teftibus
hoc emerit , illis , qui ad teftimonium no-
minati funt vel in urbe vel in Hundreda
et Senior Hundreda inquifiverit , quod hoc
(1 ) De emptione in præfentia teftium jam fupra .
CONDITE . 275
verum fit , perdat tamen animal illud
quoniam vicinis fuis hoc indicare noluit
nec Seniori Hundredæ fuæ , nec habeat plus
damni .
Si autem profiteatur , quod cum teftimo-
nio hoc emerit , et illud falfum fit , fit fur,
et perdat caput ac omnia quæ ipfius funt ,
et retineat dominus furto ablatum animal ,
ufque dum
et animalis pretium emptionis ,
proprium liberum juramentum interveniat
et cum teftimonio fibi animal illud attri-
buat . Deinde volo , ut in ufu fit apud Da-
nos quam optima eligi poffit Lex , et ego
illis dedi permiffionem , et placere volo
quamdiu vita mihi concedatur pro veftra
fidelitate , quam mihi femper promififtis ;
et hoc cupio , ut unum jus in quolibet fcru-
tinio nobis omnibus fit commune ad tuta-
men et pacem omni populo . Volo etiam
ut cives et eorum paftores habeant idem
fcrutinium in vivis meis animalibus , et
Thanorum meorum , ac in propriis fuis ha-
bent ; fi hoc autem Præpofitus meus vel alius
alter dives vel pauper refpuat et incongruum
præcipiat vel civibus vel paftoribus eorum ;
eligatur juxta Leges Danorum aliqua corre
tio , quam illi obfervare velint .
&
Apud Anglos ego et Sapientes mei ele-
gimus , quæ correctio effe debeat , fi aliquis
quodam modo incipiat , vel in totum occi-
dat aliquid eorum , quæ in hoc fcrutinio
funt , et animal occultum prodat , vel
quoddam illorum quæ in vero teftimonio
funt , fua cum veritate , ceu innocens eri-
piat , et nocens jufte perdat ; tunc vo-
lo ut femper apud vos obfervetur > ut ad
pacis compenfationem eligatis cum magna
fapientia , et magno meo emolumento ; et
hoc femper nobis fit commune in his infu-
lis habitantibus . Tunc curet Oslac Comes
et exercitus omnis qui in hoc comitatu
commoratur , ut hoc obfervetur in Dei glo-
riam , et omnium noftrum neceffitatem ani-
mæ , et omnis populi pacem ; et multæ li-
tera de his rebus confcribantur ac mit-
tantur ad Elferum et Etelvinum Senato-
res , et illi quorfum confultum fuerit pau-
peribus & indigis .
Ego Dominus vobis benignus manco
quam diu vixero , & vobis omnibus qui
pacem diligenter curatis admodum ami-
cus fum .
CA-
 276 LEGES IN ANGLIA
CANONES EDITI
REGE
Hoc pertinet nunc ad Eadgari
vivendi formula .
I. Ocemus , ut Dei miniftri fint devo-
D te Deo fervientes & miniftrantes ,
& pro omni populo Chriftiano interceden-
& ut omnes illi Senioribus fuis fint
fideles & obedientes , & omnes prompti in
communi neceffitate , ac ut quilibet fit aliis
auxilio & adjutorio tam coram Deo quam
coram hominibus , & ut fint etiam dominis
fuis mundanis fidi & veri .
II. Docemus etiam ut quilibet honoret
alterum , & Juniores diligenter audiant Se-
niores fuos & ament ; et Seniores diligenter
doceant Juniores fuos .
III . Docemus etiam , ut illi ad quamli-
bet Synodum habeant quotannis libros &
veftimenta ad fervitium ecclefiafticum &
atramentum ac pergamenas ad eorum con-
ftitutiones , & trium dierum commeatum .
IV. Docemus etiam ut Sacerdos quilibet
ad Synodum abiens habeat Clericum fuum &
aptum hominem pro miniftro , & non igno-
tum aliquem , qui ftultitiam amet , fed pro-
ficifcantur omnes in ordine , & in Dei omni-
potentis timore .
V. Docemus etiam , ut quilibet Sacerdos
in Synodo enuntiet , fi quid ei noceat , &
fi aliquis magnam ipfi injuriam fecerit , &
tunc illi omnes fufcipiant quafi fibi omni-
bus factam , & adjuvent ad compenfatio-
nem , prouti Epifcopus adnotaverit .
VI. Docemus etiam , ut quilibet Sacer-
dos in Synodo enuntiet , fi in Parochia fua
nofcat aliquem erga Deum contumacem ,
vel qui in peccatum mortale male incidit ,
quem ad emendationem inclinare nequit
vel non audet , propter populum hujus
mundi .
VII. Docemus etiam , ut nullum nego-
tium , quod inter Sacerdotes eft , deferatur ad
arbitrium fecularium fed illorum proprii
focii componant & pacificent , vel transfe-
rant ad Epifcopum , fi opus fuerit .
VIII. Docemus etiam , ut nullus Presby-
ter fponte Ecclefiam deferat , cui confe-
cratus erat , fed habeat eam pro legitima
conjuge .
IX. Docemus etiam , ut nullus Sacer-
dos faciat aliquid eorum quæ ad alterum
fpectant , non in Ecclefia ejus , nec in Pa-
rochia ejus , neque in Societate illius , ne-
(1 ) Canones hi dati fub Eadgaro Rege , ad-
monitio potius aut doctrina funt a Monachis
& Presbyteris obfervandi ; quomodo nempe
ipfi a peccatis abftinere , & alios ad idem fa-
ciendum exhortari debeant per confeflionem
& per jejunium vel per pænitentiam , quæ
CONDITE.
SUB EADGARO
( 1)
inftitutum de facris initiatorum
que in aliqua earum rerum quæ ad eum
pertinent .
X. Docemus etiam , ut nullus Sacerdos
fufcipiat alterius fcholarem , abfque venia
ejus quem prius obfequebatur .
XI. Docemus etiam , ut quilibet Sacerdos
augendæ fcientiæ caufa , diligenter difcat o-
pificium .
XII. Docemus etiam , ut quis doctus Sa-
cerdos non contumelia afficiat femidoctum ,
fed corrigat eum , fi melius norit .
XIII. Docemus etiam , ut nullus Sacer-
dos illuftris natus contemnat inferioris con-
ditionis Sacerdotem ; fi quis hoc recte con-
templetur , omnes homines ejufdem funt na-
tivitatis .
XIV. Docemus etiam , ut Sacerdos qui-
liber legitime fe gerat , & non fit mercator
injuftus , nec fibi injurius mercator .
XV. Docemus etiam , ut quilibet Sacer-
dos baptifmum peragat fimul ac requiritur;
& deinde in parochia fua præcipiat , ut qui-
libet infans baptizetur intra xxxvII . dies ,
& ut nemo nimis diu ab Epifcopo confir
mari differat .
XVI. Docemus etiam , ut quilibet Sacer-
dos Chriftianifmum diligenter promoveat , &
omnem Gentilifmum omnino extinguat , &
prohibeat cultum voluntarium , & necro-
mantiam , & auguria , & incantationes , &
divinum hominis cultum & plura quæ
exercentur in variis præftigiis , et in cathe-
dris pacis
dris pacis ,, et
et in
in ulmis
ulmis ,, et etiam in aliis
variis arboribus , et in faxis , et in multis
aliis phantafmatibus , quibus multi eorum
qui non deberent , decipiuntur
XVII. Docemus etiam , ut quilibet Chri-
ftianus infantem fuum ad Chriſtianiſmum
diligenter adfuefcat , et eum Pater Nofter
et Credo doceat .
XVIII. Docemus etiam , ut diebus fe-
ftis ceffent prophana cantica et ludi diabolici .
XIX . Docemus etiam , ut ceffent diebus
Solis mercaturæ et conventus populi .
XX. Docemus etiam ut ceffent falfa
et ftulta colloquia , et ignominiofa blaf-
phemiæ .
XXI. Docemus etiam , ut ceffent concu-
binatus , et amentur jufta conjugia ..
XXII. Docemus etiam , ut quilibet diſcat
Pa-
pro varia criminis ratione varia fuerat . A
quonam confcripti fint hi Canones , non facile
patet ; emanaffe ( inquit Spelmannus cenfeo
a diverfis authoribus ; Canones , enim juxta fy-
nodicam locutionem plurali eduntur numero ,
we laraib , nos docemus .
 LEGES IN ANGLIA
Pater Nofter et Credo , fi quando in con-
fecrato cœmeterio jacere , vel Euchariftiam
facram percipere velit ; propterea quia is non
eft bonus Chriftianus , qui hoc difcere non
vult , nec jure poteft alios e Baptifmate le-
vare nec Epifcopi manum accipere ( in
Confirmatione ) , nifi hoc prius addifcat .
XXIII. Docemus etiam , ut in diebus fe-
ftis et ftatis jejuniis nulla nimia contentio
fit inter quofcunque homines .
XXIV. Docemus etiam , ut in diebus fe-
ftis et jejuniis juramenta et ordalia præter-
mittantur ,
XXV. Docemus etiam , ut quilibet vir
abftineat ab uxore fua in diebus feftis et
ftatis jejuniis .
XXVI. Docemus etiam , ut Presbyteri
Ecclefias cuftodiant cum omni veneratione ,
ad Ecclefiafticum minifterium , et ad purum
fervitium,
fervitium , et
et ad nullas alias res , neque fit
aliquid inutile ibi , neque in vicinia ; non
permittantur vana colloquia , nec vana actio-
nes , neque indecora compotatio , neque un-
quam alia vanitas , neque intra Ecclefiæ fe-
pem canis aliquis veniat , neque porcorum
plures quam quis regere poffit ,
XXVII. Docemus etiam , ut nihil in Ec-
clefia reponatur , quod ibidem indecens fit .
XXVIII. Docemus etiam , ut omnes in
Ecclefiæ encæniis valde fobrii fint , et dili-
genter orent , nec pocula neque aliquid inu-
tile ibi exerceant .
XXIX. Docemus etiam , ut in Ecclefia
nemo fepeliatur , nifi fciatur quod in vita
Deo bene placuerit , ut inde judicetur quod
fit fepultura dignus .
XXX. Docemus etiam , ut Sacerdos in
nulla domo Miffam celebret , nifi in confe-
cratis Ecclefiis , præterquam ob extremam
alicujus ægritudinem .
XXXI. Docemus etiam , ut Sacerdos nun-
quam faltem Miffam celebret 2 nifi fuper
confecratum altare .
XXXII. Docemus etiam ut Sacerdos
nunquam Miffam celebret abfque libro , et
fit Canon ei ante oculos pofitus , fi velit ,
ut co minus impingat .
XXXIII. Docemus etiam , ut quilibet Sa-
cerdos habeat corporalem veftem , quum
Miffam celebrat 2 et fubuculam fub alba
fua , et omnia veftimenta Miffe debite con-
texta .
XXXIV. Docemus etiam ut quilibet
Sacerdos diligenter curet , ut bonum et fal-
tem juftum librum habeat .
XXXV. Docemus etiam , ut nullus Sa-
cerdos folus Miffam celebret , fi non habeat
eum qui ipfi refpondeat .
XXXVI. Docemus etiam , ut quilibet S.
Euchariftiam accipiat jejunans , nifi ob ex-
tremam ægritudinem .
XXXVII. Docemus etiam , ut nullus Sa-
cerdos uno die fæpius quam ter ad fummum
Miffam celebret .
XXXVIII. Docemus etiam , ut Sacerdos
Tom. IV.
CONDITA . 277
femper habeat paratam Euchariftiam prouti
opus fuerit , & hanc diligenter in puritate
cuftodiat , & caveat , ne inveterafcat : fi au-
tem inveteraverit , ut accipi nequeat , tunc
comburatur in puro igne , & cineres fub al-
tare condantur & diligenter apud Deum
çmendet qui hoc neglexit .
XXXIX. Docemus etiam , ut Sacerdos
nunquam præfumat Miffam celebrare nifi
omnia habeat quæ ad facram Euchariftiam
pertinent , hoc eft , puram oblationem , &
vinum purum , & aquam puram . Væ illi
qui Miffam inchoat , antequam hæc omnia
habeat , & væ illi , qui impurum quid ad-
dit illis , hoc fimile effer ei quod Judæi fe-
cerunt quum acetum & fel fimul mifce-
rent , & illud poftea Chrifto in ludibrium
porrigerent .
XL. Docemus etiam , quod Sacerdos nun-
quam dignus fit Miffam celebrare , qui non
fe-
ipfe S. Euchariftiam percipit , nec con
cret , nifi ipfe confecratus fit .
XLI. Docemus etiam , ut quilibet calix
fufus fit , in quo S. Euchariftia confecretur ,
& in ligneo nunquam confecretur .
XLII. Docemus etiam ut omnia que
altare appropinquant , & ad Ecclefiam pere
tinent , fint valde pura & digne difpofita
& nihil impurum appropinquet illud , fed
reponatur Sanctuarium valde honorifice , &
femper lumen ardeat in Ecclefia , quum Mif
fa decantatur .
XLIII. Docemus etiam , ut non negliga-
tur aliquid confecratum " non aqua confe-
crata , nec fal , nec thus , nec pànis nec
aliquid fanctum .
XLIV. Docemus etiam , ut nulla uxor
altare appropinquet , quamdiu Miffa cele-
bratur .
XLV. Docemus etiam , ut jufto ftato
tempore campana pulfetur , & Sacerdos qui-
libet cantum fuum horarium in Ecclefia
pfallat , & ibi cum Dei timore fedulo oret ,
& pro oinni populo intercedat .
XLVI . Docemus etiam , ut Sacerdos vel
Parochialis aliquis non veniat intra oftium
Ecclefiæ , nec intra facrarium , abfque in-
dumento fuo fuperiori , neque faltem ad al-
tare , ut ipfi miniftret , abfque veftitu illo .
XLVII. Docemus etiam , ut nullus facris
initiatus homo tonfuram fuam confecret
nec eam male tonderi permittat , nec bar-
bam fuam per aliquod tempus alat , fiqui-
dem benedictionem Dei , & S. Petri & no-
ftram habere velit .
XLVIII. Docemus etiam , ut omnes Sa-
cerdotes feftis diebus & jejuniis unanimes
fint , & omnes uno modo orent , ne popu-
lum in errorem ducant .
XLIX. Docemus etiam , ut quodlibet je-
junium eleemofynis honorificetur , hoc eft ,
ut quifquis ex devotione erga Deum elee-
mofynam fedulo dare velit , tunc jejunium
ipfius Deo fit gratius .
L. Docemus etiam , ut Sacerdotes in, Ec-
Aa clefra
 278 LEGES IN ANGLIA CONDITÆ .

clefiæ minifteriis omnes fimul operam ná-
vent , & fit æquale falarium in anni fpatio
in omnibus Ecclefiæ minifteriis .
LI. Docemus etiam , ut Sacerdotes juven-
tutem fedulo doceant , &
& adad opificia
opificia tra-
tra-
hant , ut Ecclefiæ auxilium inde habeant .
LII. Docemus etiam , ut Sacerdotes quo-
juramento fedulo fibi caveant , & illud val-
de etiam prohibeant .
LX. Docemus etiam , ut nullus Sacerdos
mulierum confortium nimis amet , fed dili-
gat legitimam fuam uxorem , hoc eft , Ec-
clefiam fuam .
LXI. Docemus etiam ut nullus Sacer-

libet die Solis ad populum prædicent , &
femper bene exponant .
LIII. Docemus etiam , ut nullus Chriſtia-
nus fanguinem comedat alicujus generis .
LIV. Docemus etiam , ut Sacerdotes po-
pulum admoneant ejus , quod fedula Deo
facere debent , ad correctionem in decimis ,
& aliis rebus , primo aratri eleemofynis xv.
dies a Pafchate , & fœtuum decimis ad Pen-
tecoften , & frugum terræ ad Omnium San-
&
torum (feftum , & denarii S. Petri ad Pe-
tri feftum & cenfus Ecclefiæ ad Martini
feftum .
LV. Docemus etiam , utut Sacerdotes
Sacerdotes ita
ita
populi eleemofynam diftribuant ut deinde
tam Deum propitium reddant , quam po-
pulum ad eleemofynas affuefcant .
LVI. Docemus etiam , ut Sacerdotes Pfal-
mos cantent , quum eleemofynas dividunt ,
dos adftet falfo teftimonio , neque a confi-
liis furum fit .
LXII . Docemus etiam , ut Sacerdos nun-
quam ordalia vifitet aut juramenta .
LXIII. Docemus etiam , ut Thanum Sa-
cerdos non excufet nifi Thanus præjura-
verit .
LXIV. Docemus etiam , ut Sacerdos non
fit venator , neque accipitrarius , neque po-
tator , fed incumbat libris fuis , ficut ordi-
nem ipfius decet .
LXV. Docemus etiam , ut quilibet Sa-
cerdos confeffionem & pœnitentiam doceat
eum qui ipfi confitetur , & ad emendatio-
nem quoque adjuvet , & ægroto S. Euchari-
ftiam præbeat , quum ei opus eft eft , & ungat
,
illum quoque ,
fi hoc defideret , & poft obi-
tum diligenter involvat , neque permittatur
aliquid vanum circa corpus , fed cum Dei

& pauperes diligenter orent , ut pro popu- timore decenter fepeliatur .

lo intercedant fedulo . LXVI. Docemus etiam > ut quilibet Sa-
LVII. Docemus etiam , ut Sacerdotes cerdos oleum habeat tam ad baptifmum
fibi caveant ab ebrietate , & illam diligen- quam ad ægrotos inungendos ; fit etiam pa-
ter reprehendendo interdicant aliis homi- ratus jus populi & Chriftianifmum fedulo
nibus . promovere quovis modo , tam bene prædi-
LVIII. Docemus etiam , ut nullus Sacer- cando , quam bene exponendo , tunc lucra-
dos fit cerevifiarius , nec aliquo modo fcur- bitur ut Deus Omnipotens ei fit propitius .
ram agat fecum ipfo vel aliis ; fed fit , fic- LXVII. Docemus etiam , ut quilibet Sa-
ut ordinem ejus decet prudens & vene- cerdos norit repetere , quum Chrifma tol-
randus . lit , quid in orationibus pro Rege et Epi-
LIX. Docemus etiam ut Sacerdotes a fcopo fecerit .

De Confeffione.

1. Uando aliquis voluerit confeffionem facere peccatorum fuorum , viriliter agat , et

non erubefcat confiteri fcelera et facinora fe accufando : quia inde venit indul-
gentia , et quia fine confeffione nulla eft venia . Confeffio enim fanat , confeffio juftificat .

( Magna bic lacuna five fpatium äypaqov in MS. codice , cui cætera alias inferturus
videbatur Scriba . )

Præveniat hunc famulum tuum quæfo , Domine , mifericordia tua , ut omnes iniquita
tes ejus celeri indulgentia deleantur , per Jefum Chriflum Dominum noftrum .
Exaudi quæfo , Domine , fupplicum preces clamantium ad te , quæfo , Domine .

II. Ut cogitare debeat , fi quis fit Medi-
cus animarum hominum er earum actio-
nes norit , ut dividat , et ut difcernat quo-
modo hominum actionibus cenfuram impo-
nat ; attamen , non condemnet eos , neque
defperare faciat . Cum homo deli& ta fua ei
confiteri vult , exaudiat eum primo patien-
ter , quam prudens ipfius fit intentio ; fi ve-
lit et poffit humiliter actiones fuas confite-
ri , et tu percipias , quod poeniteat peccato-
rum fuorum doce ipfum amanter et cum
mifericordia . Si non poffit actiones fuas
confiteri et reatus fuos examinare .
III. Interroga eum de moribus ipfius , et
extorque reatus illius , et expone actiones
ejus , et cogita , quod nunquam debeas eo-
dem modo judicare divites et pauperes , li-
beros et fervos , fenes et juvenes , fanos et
infirmos , humiles et fuperbos , fortes et de-
biles , facris initiatos et laicos .
Quodlibet factum judex prudens difcerne-
re debet prudenter , quomodo factum fit ,
et ubi vel quando : nullo tempore injuftum
permiffum eft , attamen quis diebus feftis et
jeju
 LEGES IN ANGLIA CONDITÆ.
jejuniis & locis feftivis quam diligentiffime
ab eo fibi caveat . Et quanto potentioris &
majoris ordinis homo fit , tanto gravius co-
ram Deo & coram mundo injuftitiam emen-
dare debet , quoniam potens & impotens
non poffunt æqualia onera habere nec in
firmus firmo fimilis effe ; hi ergo funt di-
ftinguendi & difcrete difcernendi .
IV. Pofthæc furgat humiliter ad confef-
fionem fuam , & dicat primo : Ego credo
in Dominum , Altiffimum Patrem , omnium
rerum gubernatorem , & in Filium , & in
Spiritum Sanctum ; & ego credo vivere poft
mortem , & ego credo refurgere in die Ju-
dicii ; & omne hoc credo per Dei poten-
tiam & mifericordiam ejus mereri .
V. Et tunc dicat animo pœnitenti & hu-
mili confeffionem fuam Confeffario fuo , in-
clinans humiliter , & fic. dicat .
Ego confiteor Omnipotenti Deo & Con-
feffario meo , fpirituali medico , omnia pec-
cata mea , quibus per malignitatem fpiritus
unquam pollutus fui , five in factis five in
cogitationibus , five cum mafculis five cum
fœminis , vel cum aliqua creatura , peccata
naturalia five præternaturalia .
VI. Confiteor gaftrimargiam ciborum tam
mane quam vefpere . Confiteor omnem ava-
ritiam & invidiam , et detractionem , et bilin-
gue vitium , mendacium , et injuftam glo-
riam , et vaniloquium et injuftam magnifi-
centiam , et omnem fuperbiam , quæ ad cor
poris mei pravum confilium accidit . Con
fiteor quod nimis fæpe fuerim peccati au-
&
tor , et peccati fautor , et peccati confcius ,
et peccati doctor .
VII. Confiteor animi mei homicidium
et perjuria , et feditionem et fuperbiam ,
neglectum Dei præceptorum . Confiteor o-
mnia quæ unquam oculis vidi ad avaritiam ,
vel ad detrectationem , vel auribus ad inu-
tilia audivi , vel ore meo vana locutus fum .
Modus imponendi panitentiam .
SE Enex er juvenis , dives et pauper , fa-
+ R et infirmus , et cujufcunque ordi-
nus
nis ? et fi quis aliquid invitus peccaverit ,
non fit fimilis ei qui voluntarie et fponte
de induftria peccavit , et fi quis etiam ne-
ceffitate coactus deliquerit , fit toleratione
et correctione Legis femper dignus , quia ne-
ceffitate coactus erat ad id , quod perpe-
travit .
II. Quodlibet factum diftinguendum eft
caute coram Deo et coram mundo .
Hæc minifteria obfervantur trans mare ;
boc eft .
III. Ut quilibet Epifcopus fit in fede fua
Epifcopali die Mercurii , quem appellamus
caput jejunii ; tunc quilibet illorum qui pec-
çatis mortalibus pollutus eft , in illa provin-
cia , ad eum veniat illo die , et peccata fua
ei fateatur , et ille tunc doceat eum pœni
Tom. IV.
279
VIII. Confiteor omnia corporis mei pec-
cata , cutis , et carnis , et offis , et nervo-
rum , et renum , et cartilaginum , et lin-
gua , et labiorum , et faucium , et dentium
et comæ, et medulla , et rei cujufque mol-
lis vel dura , humidæ vel ficcæ . Confiteor
quod Baptifma meum pejus fervaverim ,
quam Domino meo fum pollicitus , et or-
dinem meum , quem in amorem Dei et
Sanctorum ipfius debebam cuftodire er in
meam ipfius æternam falutem , ego non de-
biro modo cuftodivi . Confiteor quod horas
meas canonicas fæpius neglexerim et pe-
jeraverim , Domini mei vitam et Domini
mei nomen in vanum fumpferim ,
IX . Omnium rogo a Domino meo remif-
fionem , ut nunquam Diabolus mihi infidie-
tur > ut abfque confeffione et emendatione
peccatorum meorum non moriar , ficut ho-
die confiteor omnes meos reatus coram Do-
mino Salvatore Chrifto
Chrifto , qui gubernat cœ-
lum et terram , et coram hoc fanéto alta-
ri , et his reliquiis et coram Confeffario
meo , et Domini Presbytero , et fum in pu-
ra et in vera confeffione et in bona vo-
luntate omnia mea peccata emendare et
deinde taliter abftinere , qualiter unquam
poffim .
X. Et Tu , Salvator Chrifte , fis miferis
cors animæ meæ " et remitte ac dele pec-
cata mea et reatus meos , quæ olim vel un-
quam antea commifi , et duc mẹ ad fubli-
me tuum regnum , ut ibi habitem cum San-
etis tuis et Electis abfque fine , in æternum .
Jam te oro humiliter , Sacerdos Domini , ut
fis teftis meus in die Judicii , ut Diabolus
nequeat in me poteftatem habere , et ut tu
apud Dominum fis Advocatus meus , quod
peccata mea et reatus meos emendem et
ab aliis hujufmodi abftineam ; ad hoc adju
vet me Dominus , qui vivit et regnat in
æternum , Amen ,
tentiam , juxta quamlibet reatus rationem ;
qui fi magne fit enormitatis removeatur
ab ecclefiaftica communione attamen ad
propriam neceffitatem excitetur et conceda
tur , et ipfe fic cum venia ejus domum re-
vertatur .
IV. Et deinde die Jovis ante Pafcha o-
mnes ad fuum quilibet locum congregentur,
et cantet fuper eum Epifcopus , et abfolu
tionem der , et ille fic poftea domum re-
vertitur cum Epifcopi benedictione . Hoc
ita obfervandum eft omni Chriftianorum po-
pulo .
V. Attamen Sacerdos diligenter conſide-
rare debet , quali cum contritione , et quali
cum perfectione poenitentiam compenfave
rit quæ ipfi impofita erat , et ita ipfi re-
miffionem dare .
VI. Si laicus alium occidat fine caufa
jejunec vII . annos , 111. pane et aqua , et
A a 2 IV₂
 280 LEGES IN ANGLIA CONDITE .

IV. ficuti Confeffarius eum docuerit , & poft
feptem annos compenfet , poftea diligenter
lugeat delictum fuum qua poterit induftria ,
quoniam incognitum eft , quo modo acci-
piatur confeffio ejus apud Deum .
VII. Si quis alterum occidere velit ? &
nequeat voluntatem fuam implere , jejunet
tres annos , unum pane & aqua , & duos
ficuti Confeffarius ipfius eum docuerit .
VIII. Si laicus invitus aliquem occidat ,
jejunet tres annos , unum pane & aqua , &
duos ficut Confeffarius illius eum docuerit ,
& lugeat delictum fuum femper .
IX. Si fit Subdiaconus , jejunet fex an-
jejunet fex an
nos . Si fit Diaconus , jejunet feptem an-
nos . Si fit Sacerdos , jejunet x. annos , &
Epifcopus x1 . , & lugeat femper .
X. Si quis infantem fuum occiderit in-
vitus , jejunet quinque annos , tres pane &
aqua , ut fupra .
XI. Si Epifcopus vel Sacerdos aliquem
occiderit , perdat ordinem fuum , & poftea
diligenter compenfet .
XII. Si uxor infantem fuum enecet in-
tra fe , vel poftquam in lucem venerit , po-
tu vel aliis rebus , jejunet decem annos ,
tres pane & aqua , & feptem prouti Con-
feffarius ejus ex mifericordia fanciverit , &
deinde illud lugeat .
XIII. Si quis mancipium fuum occide-
rit fine culpa in furore fuo , jejunet tres
annos .
XIV. Si maritus mulierem fuam verbe-
ret ex aliqua zelotypia , & illa inde mo-
riatur , & fit innocens , jejunet feptem an-
nos , & fi illa fit rea , jejunet tres annos
& lugeat delictum fuum femper .
XV. Si quis feipfum fponte occidat ( 1 )
armis , vel aliqua Diaboli inftigatione , non
eft permiffum , ut pro tali homine miffæ
cantentur , neque cum aliquo Pfalmi cantu
in
corpus terræ inferatur , neque pura fepul
tura jaceat fepultus . Idem illud judicium
faciendum eft ei , qui pro reatu fuo vitam
fuam tormentis finit , quales funt fur , ho
micida , et Domini proditor .
XVI. Si quis fe cum beftia polluit ( 2 ) ,
vel mafculus cum alio , fi fit xx. annorum ,
jejunet quindecim annos , et fi vir uxorem
fuam habeat , et ipfe quadraginta annos na-
tus fit , et tale quid committat abftineat
et jejunet , quam diu in vivis eft et non
præfumat Domini corpus fufcipere , ante-
quam mors illum avocet . Juvenis et infi-
piens acriter verberetur , qui tale quid com-
mittit .
XVII. Si quis adulterium committit , per
feptennium tribus diebus in hebdomada je
junet , pane et aqua , five fit uxor five ma
ritus .
XVIII. Si quis conjugem fuam deferit ,
et ducit aliam uxorem adulterium com-
mittit ; non concedatur ei aliquid eorum ju-
rium , quæ ad Chriftianos pertinent , nec
mortuo nec vivo , nec fepeliatur homo hic
cum Chriftianis . Et de uxore fimiliter etiam,
et cognatorum , qui idem fecerint , per-
dat quilibet jus fuum , nifi citius reverti et
fedulo corrigere velint .
XIX. Si quis habeat uxorem , et concu
binam etiam , nullus Sacerdos ei aliquod of
ficium faciat cum Chriftianis , nifi ad emen-
dationem revertatur , unam retineat fibi five
uxorem five concubinam .
XX. Si vir cum alterius legitima uxore
coeat , vel uxor cum alterius uxoris legiti
mo conjuge , jejunet feptem annos , tres pa
ne et aqua , et quatuor ficut Confeffarius
eum docuerit , et lugeat delictum fuum
femper .
XXI.

( 1 ) Pœna autocheiria politica nullibi inter prehenfa eft . Dani hanc de hoc crimine fta
Saxonicas reperitur præter in Canonibus datis tuunt Legem : Nefando non naturalis impu-
fub Eadgaro , & hæc ecclefiaftica tantum , quæ dicitiæ crimine qui damnatur , in rogum ar
in aliis criminibus pænitentia eſt , hic autem dentem impofitus flammis abfumitor , lib. 6.
prohibitio a fepultura honefta . Apud Danos Jur. Dan. cap. 13. §. 15. Leges Uplandice ve
longe alia obtinet Lex: Qui mortem fibi ipfi teres , coitus cum beftiis convictos vivicombu-
confciverit , bonis , quæ iplius funt, omnibus , rio aut defoffione puniunt , ut quoad ejus fieri
Domino ipfius tribuendis multator , locum fe- poffet , in memoriam tanti fceleris abolerent .
pulturæ nec in templo neque in cœmeterio in- Gothi caftratione contenti fuerunt , æquum ra
venturus , nifi invaletudo atque amentia fua ti ut in pofterum perpetuo ejus membri ufu
privarentur , quod femel tanto & tam fœdo
eum iftuc perpulit. in Capitul. Car . & Lud. Impp.
dehoneftaffent abufu . Vid . Stiernb. de Jure
lib. 6. c. 70. ita ftatuitur de eo , qui femetipfum
occidit , aut laqueo fe fufpendit : Confideratum Sueo. & Goth. vet. p. 329. Wifigothi mafculos
eft , ut fi quis compatiens velit eleemofynam cum fe invicem coeuntes caftrari jubent , lib.
dare , tribuat , & orationes in Pfalmodiis fa- 3. tit. 5. 9. 5. & 7. Et in Capitular. Car. &
ciat : oblationibus tamen & miflis ipfi careant , Lud. Impp. lib. 6. cap. 206. Mulier quæ fuc
quia incomprehenfibilia funt judicia Dei , & cubuerit cuilibet jumento , fimul interficiatur
profunditatem confilii ejus nemo poteft inve- cum eo , ficut & ille qui cum pecoribus coie-
ftigare . Et lib. 7. ejufd. Capitular. c. 344. Quirit , 15. annis , alias 11 poeniteat . Animalia ta
cunque fe propria voluntate aut in aquam ja lia coitu hominum polluta occidantur , carnef
daverit , aut collum ligaverit , aut de arbore que canibus projiciantur , fed crura eorum ab-
præcipitaverit , aut ferro percufferit , aut quo-fumantur . Et lib. 7. Capitul. ejufd. cap. 273.
modolibet voluntariæ fe morti tradiderit , ifto- quifquis cum pecoribus coitu mixtus fuerit ,
rum oblatio non recipiatur . aut more pecorum cum confanguineis ufque
(2 ) De Sodomia , five coitu hominis cum affinitatis lineam inceftum commiferit , aut
beftia , & mafculi cum mafculo , non datur cum mafculis concubuerit , aut capite punia-
alia Lex inter Saxones præter eam , quæ ex tur , aut fi ei vita conceffa fuerit , juxtà An-
Exod. cap. xx11 . fupra inter Leges Alfredi de- cyrani Concilii fententiam pœnitentiam vera
fumpta eft , & illam quæ cap. fequ. 37. com- citer agat .
 LEGES IN ANGLIA
XXI. Si quæ uxor duos fratres in conju-
gium fumat , unum poft alium , judicandi
funt illi , et feduli in pœnitentia fint quam
diu vivant , prout Confeffarius eorum do-
cuerit ipfum et in eorum obitu Sacerdos
faciat iis officium ficut Chriftianis fit , fi
hoc promiferint , fe diutius emendare vo-
luiffe , fi diutius vivere debuiffent .
XXII. Si quis in aliquo nefando peccati
exercitio permanferit , ufque dum vitam
fuam finiat abfque ulla refipifcentia , non no-
vimus aliquod ei confilium excogitare , nifi
quod hoc ad Dei Judicium pertineat , ne-
que poteft abfolvi .
XXIII . Si uxor aliqua defponfata fit , non
fit permiffum , ut aliquis alius vir eam illi
eripiat ; fi quis hoc fecerit , fit excommu-
nicatus ·
XXIV. Si quis cum fraude fua uxorem
vel virginem invitam fumpferit ad injuftum
concubitum , iis invitis , fit ille excommu
2
nicatus .
XXV, Si quis illecebris fuis alterius ho-
minis pediffequam ab eo feducat fcortatio-
nis caufa , et cum illa invita coeat fi fir
fi fit
facris initiatus homo १ perdat ordinem fu-
um , fi fit laicus , fit excommunicatus ab
omnibus Chriftianis officiis .
XXVI. Si quæ virgo defponfata fit et
hoc temporis intervallo abducatur , vel fub
aliquo prætextu auferatur ab eo cui de-
fponfata erat , et deinde accidat , ut illa in
confpectum ejus veniat , cum venia illi pof-
funt coire , quoniam hæc invita ab eo aberat .
XXVII. Si fœmina confecrata fit , er de-
inde ad mundanam vanitatem revertatur
et familiam fufcipiat et cogitet fe ex pof-
feffione fua emendaturam effe , quod a Deo
declinaverit ; hoc nihil eft , fed deferat pec-
catum , et revertatur ad Chriftum , et vi-
tam fuam vivat ficut Confeffarius illius do-
cuerit , et diligentiffime deinde delictum cor-
rigat .
XXVII. Si Presbyter vel Monachus ho-
minem occidat , perdat ordinem fuum , &
jejunet decem annos , quinque pane & aqua ,
& quinque tribus diebus per hebdomadem ,
& reliquis fruatur cibo fuo , & lugeat deli-
tum fuum femper .
& eft , et lugeat delictum fuum femper .
Diaconus VIII . pane & aqua , & reliquis
ut fupra .
Clericus VI. annos , IV. pane et aqua .
Laicus v. annos , 111. pane & aqua , ut
fupra .
XXIX. Si quis facris initiatum occidat ,
vel proprium proximum cognatum , deferat
terram & poffeffionem fuam , et faciat ficuti
Papa inftruxerit eum , et lugeat femper .
XXX. Si Presbyter vel Monachus concu
bitum lafcivum exerceat , vel conjugium vio-
let , jejunet x. annos , et lugeat femper .
Diaconus VII. Clericus vi . Laicus v. uti
propter homicidium .
XXXI. Si Presbyter vel Monachus vel
Diaconus legitimam uxorem habeat , antes
Tom. IV.
CONDITE! 281
quam confecratus fit " et eam deferat et
ordines recipiat , et poftea per concubitum
illam fufcipiat , jejunet quilibet eorum tan-
quam pro homicidio , et valde lugeant .
XXXII. Si Sacerdos vel Monachus vel
Diaconus vel Laicus vel Clericus cum Mo-
nacha coeat ? jejunet quilibet prouti ordini
fuo convenit tanquam pro homicidio > et
Monialis decem annos , uti etiam Sacerdos ,
et lugeant poftea .
XXXIII . Si quis cum Moniale coire vel-
let , et illa nollet , jejunet unum annum ,
pro injufta illa voluntate , pane et aqua .
Si quis vellet coire cum alterius legitima.
uxore , et ipfa nollet , jejunet unum annum ,
pro injufta illa voluntate , pane et aqua ,
XXXIV. Si quis coire vellet cum alte-.
rius legitima conjuge , et ipfa nollet , jeju-
net tres quadragefimas pane et aqua , unam
in æftate > aliam in autumno tertiam in
?
hyeme .
XXXV. Si quis velit cum uxore injufte.
coire , jejunet XL. dies pane et aqua .
XXXVI. Si quis alium cum filia fua de-
prehendat , compenfet cum amica , et uter-
que jejunet unum annum diebus Mercurii
et Veneris , et aliis diebus utantur cibo fuo ,
excepta carne , et legitimo matrimonio cone
jungantur .
XXXVII . Si quis cum beftia coeat 2 je-
junet xv. annos , octo pane et aqua , et fe-
prem alios , quolibet anno tribus quadrage-
fimis , et diebus Mercurii et Veneris quam-
diu vivit , et lugeat femper delictum fuum .
XXXVIII. Si quis feipfum propria de vo-
luntate polluat , jejunet tribus annis , quo-
libet tribus quadragefimis pane et aqua , et
prætermittat carnem fingulis diebus exce-
pto die Solis .
XXXIX. Si quis alium veneficio occidat ,
jejunet feptem annos , tres pane et aqua ,
et quatuor alios annos tribus diebus per heb-
domadem pane et aqua , et lugeat femper ,
XL. Si quis alicui morbum inferat , je-
junet tres annos , unum pane et aqua , et
duos tribus diebus per hebdomadem pane
et aqua , et fi homo exinde moriatur , tunc
jejunet feptem annis , ficuti hic adfcriptum
XLI. Si quis veneficio utatur ad alterius.
amorem ( fibi conciliandum ) et ei det in
efu , vel in potu , vel in arte incantandi , fi
fit laicus jejunet dimidium anni diebus.
Mercurii et Veneris pane et aqua , et aliis.
1
diebus utatur cibo fuo excepta carne . Cle-
ricus unum annum ut fupra , tribus diebus
per hebdomadem pane et aqua . Diaconus.
tres annos ut fupra . Presbyter quinque an-
nos , unum eorum pane et aqua , et quatuor
quolibet die Veneris pane et aqua ; et aliis
diebus prætermittat carnem .
XLII. Si quis turpiter in præternaturali-
bus rebus contra Dei creaturam per aliquam
rem fe polluerit ipfum , lugeat femper quam
diu vivit , illud quod factum eſt .
A a 3 XLIII.
 282 LEGES IN ANGLIA
XLIII. Si quis in fomno infantem fuum
comprimat , ut moriatur , jejunet tres an-
nos , unum pane & aqua , & biennium tri-
bus diebus per hebdomadem ; & fi per ebrie-
tatem factum fit , compenfet gravius , ficut
Confeffarius ipfius docuerit , & lugeat illud
femper .
XLIV. Si infirmus infans ethnicus ( i. e.
abfque baptifmo ) decedat & hoc ex Sa-
cerdotis culpa fit ,perdat ordinem fuum
& fedulo hoc corrigat ; & fi id per amico-
rum negligentiam fiat , jejunet tres annos ,
unum pane & aqua , & biennium tribus die-
bus per feptimanam , & lugeat hoc femper .
XLV. Si quis Chriftianum ad Ethnicif-
mum vendat , non fit dignus aliqua requie
cum Chriftianis , nifi ipfum deinde domum
redemerit , contra quam vendiderit foris , &
De Pænitentia .
I. N hac confeffione valde conducit ali-
cujus Theologi neceffarium auxilium ,
ficuti omnino bonus medicus eft ægroti ho-
minis medela .
II. Per concupifcentiam homo peccat fæ-
pe , et haud raro per Diaboli inftigationem ,
et hoc eft formidabile , quod facris initiati
tam valde apud Deum peccant , ut ordinem
amittant .
III. Et ad hoc corrigendum opus eft ri-
gida pœnitentia , femper tamen juxta ordi-
nis et juxta peccati modum , fecundum Le-
gem Canonum . Et hoc quarere quis debet
totis fuis viribus , et conatu fuo , et proprii
cordis pœnitentia . Aliqui poenitentiam agant
annum , aliqui plus anno et deinde pro
delicti modo aliqui poeniteant menfem ,
aliqui plus menfe : aliqui feptimanam pœ-
niteant , aliqui plus feptimana : aliqui diem
poeniteant et aliqui plus die , et aliqui o-
mmes vitæ fuæ dies .
IV. Si medicus gravia vulnera bene cu-
rare debet , adhibeat oportet bona medica-
menta ; nulla vulnera funt adeo mala , quam
vulnera peccati , quoniam iis homo mere-
tur æternam mortem , niti per confeffionem
et per abftinentiam et per poenitentiam fa-
netur .
V. Tunc medicus debet effe fapiens et
prudens , qui vulnera curare debet . Per bo-
nam doctrinam prius curetur , et hoc fa-
to expurgetur venenum quod in eo eft ,
hoc eft , ut feipfum prius purget per con-
feffionem .
VI. Omnis homo evomere debet peccata
per benam doctrinam cum confeffione , eo.
dem modo ac fit lethalis morbus per bo-
nam potionem .
VII. Non poteft aliquis medicus bene cu-
rare antequam venenum excefferit , neque
homo aliquis etiam poenitentiam bene do-
cere poteft eum , qui confiteri nolit , neque
aliquis homo peccata abfque confeffione cor-
rigere poteft , ficut minus bene curari po-
CONDITE .
fi hoc facere nequit , dividatur pretium il-
lud totum Dei gratia , & alium redimat alio
pretio , & eum tunc dimittat , & adhæc au-
geat compenfationem tres annos integros ,
ficuti Confeffarius illum docet . Et fi реси-
niam non habeat , quæ hominem redimere
poffet , compenfet gravius , hoc eft , feptem
annos integros , & lugeat femper .
XLVI. Si quis feipfum valde labefa& tet
multifariis peccatis , & ille deinde ab iis ab-
ftinere & fedulo corrigere velit , inclinet ad
monafterium , & ferviat ibi femper Deo &
hominibus , ficati docetur , vel a patria lon-
ge peregrinetur , et poenitentiam agat fem-
per quamdiu vivit , atque adjuvet animam
fuam vel faltem in terra per graviffimam
compenfationem , quam unquam experiri pof-
fit , prouti docetur .
teft , qui lethale quid exhaufit , nifi venenum
admodum evomat .
VIII. Poft confeffionem per pænitentiam
quis Dei mifericordiam poteft cito mereri ,
fi cum interiore corde plangat , et lugeat
quod per Diaboli inftigationem antea fedu-
&tus fit ad injuftitiam .
IX . Prudenti Confeffario valde etiam con-
ducit prudens pænitentia , ficut omnino bo-
no medico ægri hominis curatio . De com-
penfatione neceffarii ufus , et de operibus
hominis inquiri debet fecundum Leges Ca-
nonicas et moderari etiam pro viribus et
pro modo , et pro eo qui agnofcit cordis
fui luctum , et folicitudinem propriam .
X. Gravis pœnitentia eft , quod laicus
arma fua deponat , et nudus pedibus longe
peregrinetur , et non pernoctetur alicubi , et
jejunet ac valde vigilet , et oret diligenter
die ac nocte , et volens laffus et ita incul-
tus fit ut ferro nec crines nec ungues
tangat .
XI. Nec ut ingrediatur thermas , nec le-
&
tum mollem , nec guflet carnem , nec ali-
quid ejus unde ebrius effe poffit , non in-
grediatur Ecclefias , attamen locum fanctum
diligenter quærat , et reatum fuum confitea-
tur , et interceffionem roget , et neminem
ofculetur , fed femper peccata fua valde lu-
geat .
XII. Crudeliter agit qui feipfum hoc mo-
do damnat , attamen beatus eft ille , fi nulli
rei invigilet , quam ut plene corrigat ; quo-
niam nullus homo in mundo adeo valde De-
um peccatis offendit , quin apud Deum emen-
dare queat , fi hoc fedulo aggrediatur .
XIII. Pœnitentiæ fiunt variis modis , et
multi homines eleemofynis eam redimere
.
poffunt .
XIV. Si quis ad hoc facultates habeat ,
erigat Ecclefiam in laudem Dei , et fi præ-
terea quidquam opportune facit , adjiciat
terram , et intromittat decem juvenes , qui
ibi pro eo fervire , et ibi quotidie Deo pof-
fint
 LEGES IN ANGLIA
fint miniftrare , et inftauret etiam Dei Ec-
clefiam ubique per id quod quam opportu-
ne poteft , et inftauret vias publicas ponti-
bus fuper aquas profundas , et fuper cœno-
fas vias , et diftribuat Dei gratia diligenter
id quod habet quam maxime opportune po-
teft ; et adjuvet diligenter pauperes viduas ,
et orphanos et peregrinos ; manumittat fer-
vos fuos proprios , et redimat ab aliis ho-
minibus fervos fuos ad libertatem , et fal-
tem pauperes bello vaftatos , et pafcatur ege-
nos , ac veftiat , hofpitio et foco , balneo et
lectis eos profpiciat , et in fui ipfius necef-
fitatem ubique diligenter interceffionem fa-
ciat in Miffarum et Pfalmorum cantibus , et
femetipfum ex devotione erga Dominum fu-
um corripiat quam acerrime per abftinentiam
a cibo et potu , et quacunque corporali con-
cupifcentia ,
XV. Et fi quis autem minus facultatum
habeat , diligenter pro viribus fuis faciat ,
quod poteft , decimet in Dei timore omne
quod habet , et examinet feipfum quoties
opportune poterit , et fæpe vifitet eleemofy-
nis fuis Ecclefias , et fanctificet locum cum
falutatione candelari ; et concedat hofpitium
et cibum et protectionem eis quibus opus
eft , et ignem ae alimentum , et lectum ac
balneum , et faciat veftiri et adjuvari pau-
peres , quoad poteft .
XVI. Vifitet ex amore Dei agros animo
et ægrotos , ac mortuos fepeliat ex devotio-
ne erga Deum , er ipfe in occultis locis in
genua provolutus fæpe , et fuper terram to-
tus proftratus fæpe ac crebro , et jejunet ac
vigilet , et diligenter oret die et note , fæ-
pe et crebro . Et fi quis adhuc minus fub-
ftantiæ habeat , pro viribus fuis faciat fe-
dulo quicquid poteft ; faltem labore conte-
rat corpus fuum adverfus libidinem , fi prius
per mollem libidinem Diabolo placuit ; je-
junet nunc e contrario , quod prius per in-
juftam ingluviem perpetraverit ; vigilet et
laboret e contrario , quod prius fæpe fomno-
lentus et piger fuerit cum non deberet ,
vel inutiliter nimis vigilaverit ; fuftineat
frigus et balneum frigidum contra æftum ,
quem per cupidinem fuam ubique excitavit.
Et fi aliquem ubique injufte fponte exacer-
baverit , compenfet diligenter , et fi aliquis
eum offendat , admodum remittat ex timo-
re Dei , et femper quantum poterit , cogi-
tet diligentiffime , quicquid compenfationis
loco poffit contra fingula peccata , quæ per
De Magnatibus .
I. Ta vir potens & amicorum dives pœ-
I nitentiam fuam auxilio amicorum mul-
tum allevare poteft . Primo in Dei nomine
per Confeffarii fui teftimonium oftendat ve-
ram fidem , et condoner omnibus illis qui
erga eum peccaverunt , et faciat confeffio-
nem fuam intrepide , et polliceatur abfti-
CONDITÆ . 283
Diaboli femen prius adoleverant ; et fi de
via aliquem , ad lucrandum quicquam , de-
duxerit , ducat eum diligenter poftea in re-
&
tam viam . Hoc eft , quod volo : fi ali-
quem ad peccatum incitaverit , faciat ei fic-
ut neceffarium eft , deduçat eum inde 2 er
ducat illum in rectam viam , et quemliber
diligenter dehortetur a peccatis , tunc pec-
cata ipfius ftatim erunt leviora .
XVII. Idem judicium poteft quis cum Con-
feffarii confilio fibi ipfi judicare , qui con-
ftanter a peccatis fuis abftinere , et peccata
fua corrigere vult , diftribuat ex devotione
erga Deum omne quod habet et deferat
cum iis totam terram et patriam et omnem
mundi amorem , et ferviat Domino fuo die
et nocte , et laboret quam maxime poteft
contra propriam cupidinem omnes vitæ fuæ
dies . Quid magis poteft nifi ut hortetur
( ad lucrandum fibi aliquid ) quemlibet ho-
minem ad jus quam poteft diligentiffime .
Hic indicitur quomodo ægrotus jejunium
fuum redimere debet .
XVIII. Unius diei jejunium uno denario
.
redimi poteft ; quilibet homo poteft unius
diei jejunium redimere ducentis & viginti
Pfalmis quilibet homo x11. menfium jeju-
nium redimere poteft xxx. folidis , vel unus
aliquis liberetur , qui tanti æftimetur . Et
pro unius diei jejunio , ut cantetur fex vi-
cibus Beati immacul. & fex vicibus Pater
nofter , & pro unius diei jejunio , ut genua
flectantur & incurventur fexaginta vicibas
ad terram cum Pater nofter . Poteft etiam
aliquis unius diei jejunium redimere , fi o-
mnia membra extendat ad Deum in oratio-
nibus fuis , & cum vera contritione , et cum
fide recta et xv. vicibus cantet Miferere
mei Domine , et xv. vicibus Pater nofter :
et tunc ei conceffa fit totius diei allevatio
peccatorum .
XIX. Septennale jejunium quis x11 . men-
fibus compenfare poteft , fi quotidie cantan-
do finiat Pfalterii Pfalmos , et itidem no-
te , et L. vefpere .
& Redimi poteft etiam
per unam miffam xII. dierum jejunium , et
per x. miffas allevari poteft iv. menfium
jejunium , et per xxx. miffas allevari poteft
XII . menfium jejunium , fi velit ex vero Dei
amore pro feipfo intercedere , et peccata
fua Confeffario fuo confiteri , et eadem cor-
rigere prout ille eum docuerit , et diligen-
ter femper ab iis abftinere .
nentiam , et fufcipiat pœnitentiam cum mul-
to gemitu .
II. Deponat tunc arma fua & inanem ve-
ftium cultum , & fumat fcipionem in ma-
nus , & eat fedulo nudus pedibus , & cor-
pori induat lanea cilicia , & non ingredia-
tur lectum , fed jaceat in area , & faciat
hoc
"
 284 LEGES IN ANGLIA
hoc vII . annis integris ; fit intra tres dies
ita paratus ; accipiat in auxilium fibi primo
XH . homines , & jejunent tres dies pane &
viridibus oleribus & aqua , & comparet fi-
bi ad confummandum hoc , quomod cunque
poteft fepties , cxx. homines , qui jejunert
finguli pro eo tribus diebus ; tunc jejunan
tur tot jejunia quot funt dies in vII . annis.
III. Cum quis jejunat , diftribuat fercula,
quibus ipfe uti deberet , omnibus Dei pau-
peribus , & tribus diebus quibus jejunat ,
negligat omnia mundi negotia , & die ac
nocte quam fæpiffime poteft in Ecclefiis ha-
bitet , & ibi cum eleemofynario lumine vi-
gilet diligenter , & ad Deum clamet , & re-
miffionem pet t , animo gementi , & fæpe
genta flectat fuper crucis fignum , interdum
erigat fe , interdum fe profternat , & dili-
genter nofcat vir potens lacrymas fundere ,
& peccata defle e . Et pafcat tribus diebus
pauperes quotquot maxime poteft , & quar-
to abluat omnes ,
& hofpitio excipiat , &
pecuniam donet , & ipfe poenitentiam agens
fit circa lotionem pedum eorum occupa
tus ) & millæ dicantur eo die pro ipfo tot
NORTHUMBRENSIUM
PRESBYTERORUM
quis Presbytero alicui injuriam ali-
St quam intulerit , omnes fecii ejus au-
xilio Epifcopi diligenter compenfationem
curent , & fint ad quodcunque juftum fa-
ciendum , uti fcriptum eft , quafi cor unum
anima una .
II. Et Dei interdictum prohibemus , ut
nullus Sacerdos vel emat aliam Ecclefiam (2 )
vel recipiat , nifi eam quis capitali crimine
perdiderit , ut altari defervias , cum eo di-
gnus non effet . Et fi quis Presbyter contra-
rium fecerit , perdat dignitatem fuam , et
fociorum fuorum amicitiam , et nullibi Mif-
fam celebret , donec obtineat , ut jure agat,
et folvat is qui injuriam fecit xx. oras Epi-
fcopo , xi . oras Sacerdoti , quem ex Eccle-
fra fua ejecit , x11 . oras omnibus fociis : et per-
(1 ) Legibus Eadgari fubiunguntur. in MS,
Codice Cantabr. Leges Northumbrenfium Pref-
byterorum , quæ uiex Canone 56. conftat , ad
provincian Eboraceniem pertinere dicuntur ,
Ofwaldo forte tribuendæ , qui poft Edgari Re
gis mortem Archiepiscopatus illius cathedram
20. annis renuit , & pro feveritate , qua in Ro .
manis efferbuit Canon bus obfervandis , iftas
noviter cenferi poteft induxiffe , vel langue-
fcentes denuo fufcitafle . Sic autem Britannię
pars incultior arctioribus Ecclefie Legibus jam
Coercetur .
2 Ecclefiam vel. Parochiam deferere , &
aliam , non nifi cum Epifcopi venia , fufcipe-
re licuit Presbytero , uti fepius in Legibus Sa-
xonicis , Alfici Epiftola , & in his feqq . Le-
gibus habetur . Ecclefias jure hereditario tenę
re antiquitus in more pofitum fuit , unde Ec-
clefias feu potius reditus Ecclefię ) inrer co-
CONDITE .
quot unquam obtineri poffunt , & illarum.
miffarum tempore , detur ei abfolutio , &
tum S. Euchariftiam percipiat , nifi ad eam
percipiendam nimium gravis fit peccator ,
ut adhuc nequeat , & tunc polliceatur fal-
tem quod femper abhinc Dei voluntatem
peragere velit , & ab omni injuftitia per
Dei auxilium in pofterum abftinere , Chri-
ftianifmum quam ftrenue unquam poteft ju-
fte tenere , & omnem Gentilifmum omni-
no abjicere . Cogitet miniftri ( Dei ) ver-
borum , & opera fedulo corrigat , omnem
juftitiam colat , & injuftitiam evitet per
Dei auxilium , quam diligentiffime unquam
poffit , & maxime neceffarium eft , ut ille
ipfe hoc præftiterit quod Deo pollicitus eft .
IV. Hæc eft potentis viri & amicorum
divitis pænitentiæ alleviatio ; eft infirmus
non pr teft ita procedere , fed debet in fe
ipfo illud requirere diligentius . Et hoc eft
etiam æquiffimum , ut quilibet propria fua
deliéta diligenti correctione ulcifcatur in
feipfo . Scriptum eft enim , Quia unuſquiſ-
que onus fuum portabit .
LEGES . ( 1 )
dat etiam pecuniam illam , fi injufte ali
quid pro alterius Presbyteri Ecclefia dede-
rit . Quilibet etiam Sacerdos inveniat fibi
XII . fidejuffores , quod Leges Presbyterorum
jure obfervare velit .
III. Et fi quis Sacerdos delinquat , ac præ
ter Epifcopi mandatum Miffam celebret ,
folvat pro mandato illo x11 . oras , et ad-
hæc etiam delictum illud compenfet , quod
antea patravit .
IV. Si Presbyter Epifcopi proprium edi-
tum negligat , folvat xx. oras .
V. Si Presbyter tributum laicis det , quod
facris initiatis debebat , folvat xx. oras .
VI. Si Presbyter Archidiaconi edictum
negligat , folvat x11 . oras .
VII. Si Presbyter criminis fit reus , et
abf-
heredes dividere in Capitul. Car. & Lud. Impp.
lib. 5. tit. 44. dicitur . De Ecclefiis quæ inter
cohæredes divifa funt , confideratum eft , qua-
tens fi fecundum providentiam & admonitio-
nem Epifcopi ipfi cohæredes eas voluerint ten
nere & honorare faciant . Sin autem hoc con
tradixerat , ut in Epifcopi poteftate maneat
utrum eas ita confiftere permittat , ut reliquias
exinde auferat . Et ubi ad noftrum beneficium
Ecclefiæ pertinentes ita divifæ inventæ fue-
rint , ut defcribantur , & nobis renuntietur .
Et Addit. 3. Capitul. Lud. Imp. Lex datur
Imperatoris , ut cum Ecclefie inter hæredes li-
tigantes divifæ fint , ut ab Epifcopo ' civitatis
præcipiatur , ut non celebrentur ibi folemnia
donec ad concordiam redeant . Hac ibidem . De
emptione autem Ecclefiæ per Sacerdotem nul-
libi præterquam in hoc loco .
 LEGES IN ANGLIA
abfque Archidiaconi edicto Miffam celebret ,
folvat XII. oras .
VIII. Si Presbyter Baptifmum vel Con-
feffionem negaverit , compenfet hoc XII .
oris , et faltem apud Deum intercedat fe-
dulo ( 1 ).
IX. Si Presbyter jufto tempore chriſma
non quærat , folvat x11 . oras .
X. Quilibet infans mature baptizetur intra
Ix. dies , fub pœna vi , orarum ; et fi infans
paganus intra ix. dies per negligentiam mor-
tuus fit , emendent apud Deum abfque mul-
&a mundana ; et fi fupra ix. dies "fuerit
emendent apud Deum , et folvant XII . oras
Parocho illi , quod ethnicus tam diu fuerit .
XI. Si Presbyter populo male indicat fe-
ftum vel jejunium , compenfet apud Deum ,
et folvat XII . oras .
XII. Si Presbyter injufte extra Diocefin
XII . oras , et Dia-
ordinem obtineat , folvat x11
conus VI. oras ; et perdant ordinem fuum,
nifi Diocefanus Epifcopus ordinem illis con-
firmaverit .
XIII. Si Presbyter in nonconfecratis ædi
bus miffam celebret , folvat x11 . oras .
XIV. Si Presbyter extra confecratum al-
tare miffam celebret , folvat x11 . oras .
XV. Si Presbyter in ligneo calice Eucha-
riftiam confecret , XII . oras .
XVI. Si Presbyter abfque vino miffam
celebret , folvat x11 . oras .
XVII. Si Presbyter S. Euchariftiam negli
gat , folvat XII. oras .
XVIII. Si Presbyter fæpius quam ter uno
die miffam celebret , folvat x11 . oras .
XIX. Si quis ecclefiafticam pacem vio-
let , compenfet pro Ecclefiæ dignitate , et
pto immunitate ejus .
XX. Si quis cum Ecclefia mercaturam
exerceat , compenfet poenam violate legis .
XXI. Si quis Ecclefiam neceffariis fuis
fervire faciat , compenfet hoc pœna viola-
tæ legis .
XXII. Si quis Presbyterum injufte ex
Ecclefia ejecerit , compenfet hoe poena vio-
latæ legis .
XXIII. Si quis Presbyterum vulneret
compenfetur cura vulneris , et ad compen-
fationem altaris propter ordinem illius den
tur XII . ora , pro Diacono vi . oræ ad al-
(1 ) De Baptifmo per Sacerdotem conferen-
do jam fupra egimus .
( 2 ) Cnutus Rex feverius homicidium Pres-
byteri puniri jubet , c. 2. lege 36. ita inquiens :
Si quis altaris miniftrum occiderit , fit exlex
apud Deum & apud homines , nifi per exi-
lium & apud cognatos etiam melius compen-
fet , vel purget fe capitali purgatione , & in-
tra 30. dies incipiat compenfationem ubique ,
tam apud Deum quam apud homines , per
omne quod habet . Repetitur eadem fere Lex
initio capitis 66. LL. Henrici I. Succi in Legi-
bus Provincialibus & Civilibus ob homicidium
Clerici Regi , Civitati & Actori mulatam fuam
attribuunt. Vid. Tit. in Legibus illis deHomi
sidio. In Capitul. Car. & Lud. Impp.lib. 4. tit.
CONDITE . 285
taris compenfationem .
XXIV. Si quis Presbyterum occiderit (2) ,
folvatur plena capitis ejus æftimatio , et E-
pifcopo xxiv, ore in altaris compenfatio-
nem ; pro Diacono xII . oræ ad altaris com-
penfationem .
XXV . Si Presbyter Ecclefiam dedecoret ,
unde omnis ejus gloria oriri debet , hoc
compenfet .
XXVI, Si Presbyter rem indecentem in
Ecclefiam pofuerit , hoc compenfet .
XXVII. Si Presbyter rem Ecclefiæ ejace-
rit , hanc compenfet .
XXVIII. Si Presbyter fua fponte Eccle-
fiam deferat , in qua ordinatus erat , hoc
compenfer .
XXIX . Si Presbyter alium contempferit ,
vel in eum peccaverit verbo vel facto , hoc
compenfet .
XXX. Si Presbyter cum alio pugnet ,
compenfet ei et Epifcopo .
XXXI. Si Presbyter aliis in re injuſta au-
xilio fit , compenfet hoc .
XXXII. Si Presbyter aliis juftum auxilium
deneget , hoc compenfet .
XXXIII. Si Presbyter alium non admoni-
tum linquat de eo , quod noverit ipfi detri
mento fore , hoc compenfet .
XXXIV. Si Presbyter tondere negligat
barbam vel comam , hoc compenfet .
XXXV . Si Presbyter concubinam deferat,
et aliam accipiat , anathema fit .
XXXVI, Si Presbyter temporibus confti-
tutis non pulfet vices nec horas canter
hoc compenfet .
XXXVII. Si Presbyter cum armis Eccle-
fiam ingrediatur , hoc compenfet .
XXXVIII. Si Presbyter incondite peragat
ecclefiafticum annuum minifterium die vel
nocte , hoc compenfet .
XXXIX . Si Presbyter ordalium male di-
fpofuerit , hoc compenfet .
XL. Si Presbyter tonfuram obvelet , hoc
compenfet .
XLI. Si Presbyter ebrietati deditus fit
vel fcurrilis aut cerevifiarius fuerit , hoc
compenfet .
XLII. Si Presbyter aliquid occultet in pa-
rochia fua inter viros ad injuftum regimen ,
compenfet hoc .
XLIII.
15. Clericus occifus capitis æftimatione com-
penfatur , & medietas wergildi ab Epifcopo
utilitatibus Ecclefiæ , cui præfuit , tribuitur , &
altera medietas in eleemofyna illius jufte dif-
pertitur . In Capitul . Reg. Franc. fub Dagober-
to conftitutum fuit , ut homicida juxta_nativi-
tatem fuam pro Clerico occifo compenfet ; pro
Presbytero DC. folidos , pro Diacono D. , pro
Subdiacono cccc. folidos : quæ pœna etiam fub
Carolo M. repetita eft ( Vid. Baluz. Capitul.
tom. 1. p. 319. ) & apud Longobardos in ufu
fuit , uti videre eft ex lib. 1. LL. Longob. tit.
9. c. 27. Et apud Ripuarios vide Leges Ripua-
riorum , tit. 36. Vide eandem pœnam apud
Gratian. caufa 16. qu. 4. cap. 27.
 286 LEGES IN ANGLIA
XLIII. Si Presbyter annuos ritus per obli-
vionem prætermittat , compenfet hoc
XLIV. Si Presbyter Synodum negligat ,
hoc compenfet .
XLV. Si Presbyter ad juftitiam non in-
clinaverit , fed contra Epifcopi decretum re-
pugnaverit , hoc compenfet , vel feparetur a
cœtu ordinatorum , & perdat tam focieta-
tem quam dignitatem quamlibet , niſi ſe
fubmittat , & magis compenfer .
XLVI. Si quis divinam vel humanam Le-
gem fpernat , fedulo compenfet .
XLVII. Omnes unum Deum venerari &
diligere debemus , & unum Chriftianifmum
diligenter fervare , & omnem Paganiſmum
omnino abjicere .
XLVIII. ( 1 ) Si igitur aliquis notus fiat ,
quod Paganifmum aliquem exercuerit , vel
fortilegio vel ftupefactione , vel aliquo ve-
neficio delectetur , aut idola colat , fi fit
Regis Thanus , folyat x . femimarcas , dimi-
dium Chrifto , dimidium Regi .
XLIX. Si fit alius terræ poffeffor , folvat
vi. femimarcas , dimidium Chrifto , & di-
midium fundi domino .
L. Si fit rufticus , folvat xII . oras .2
LI. Si Regius Thanus negaverit tunc
nominentur ei XII . ( 2 ) ; & fumat XII . co-
gnatos & XII. peregrinos ; & fi deficiat ,
tunc folvat poenam violatæ legis , decem fe-
mimarcas .
LII . Si terræ poffeffor neget , tunc nomi-
nentur ejus æquales tot quot Thano Regis ;
· fi hoc ei defecerit , folvat pœnam violata
Legis vi . femimarcas .
LIII. Si colonus neget , tunc nominantur
ei æquales ipfius tot , quot aliis ; fi hoc ei
defecerit , tunc folvat poenam violate Legis
XII. oras .
LIV. Si conventus fuperftitiofus fit in ali-
cujus terra , extra lapidem , vel arborem,
vel lanam , vel aliquas ejufmodi nugas , tunc
folvat fi quis hoc fecerit poenam violatæ
Legis , dimidium Chrifto , dimidium terræ
domino . Et fr terræ dominus ad difcipli-
nam auxilium præbere noluerit , tunc habeat
Chriftus & Rex hanc compenfationem .
LV. Diei folis mercaturam prohibemus
ubique , & omnem populi
conventum , &
omne opus , & quamlibet peregrinationem ,
tam in curribus quam in equis & cum one-
ribus .
LVI. Si quis aliquid horum fecerit ,
(1 ) De Veneficio & fortilegio ad Leges Ine
fupra jam diximus .
(2) Confacramentales fc. ei nominentur ,
qui juramentum cum eo præftent, quod non
exercuerit fortilegium ; idem & in feqq. Le
gislatores afferunt . Vide quæ fupra, de con-
facramentalibus commentati fumns ."
( 3 ) In Fodere Edoardi & Gutbruni Regum
de retentione denarii S. Petri dicitur , quod
qui hoc fecerit , folvat Legis violata poenam
apud Danos , mulctam apud Anglos . In libro
Conftitut. fub Ethelredo ftatuitur , ut qui dena
CONDITE .
folvat mul&
tam ; homo liber 12. oras , fer
vus vapulet , nifi peregrinari debeant ex ne-
ceffitate , cibi inopiam portare , & propter
bellum ; proficifci licet vigiliis feftorum ne-
ceffitatis caufa inter Eboracum & fex mi-
liaria menfurata .
LVII. Si quis feftum aut juftum jejunium
violet , folvat muletam XII . orarum . Volu-
mus etiam, ut quiliber Romæ denarius fol-
vatur ( 3 ) circa feftum Petri , Epifcopali ca-
thedra . Volumus etiam , ut in quolibet
Wapentachio nominentur duo fideles Tha-
ni , & unus Presbyter , ut eum colligant
ac deinde tradant , prouti audeant jurare ,
LVIII. Si Regius Thanus vel aliquis ter-
ræ dominus eum detineat , folvat x. femi-
marcas , dimidium Chrifto , dimidium Regi .
LIX. Si aliquis villaricus denarium celet
vel detinear , folvat terræ dominus illum de-
narium , & fumat bovem unum ab illo ho-
mine ; & fi terræ dominus hoc negligat
tunc capiat Chriftus & Rex in plenam com-
penfationem x11 . oras .
LX. Si quis decimas detineat , & fit Re-
gis Thanus , falvat x, femimarcas ; terre
poffeffor vi . femimarcas ; colonus XII . oras.
LXI. Et prohibemus quafi Dei interdi-
tum , ut nullus vir habeat plus una uxo-
&
re , & illa fit legitime conjugata & data ;
& ut nullus vir uxorem ducat in cognatio
ne , fcilicet infra quartum gradum ; ne
que vir aliquis fponforem fuum in Bapti
mo uxorem ducat , & fi quis hoc fecerit
non habeat Dei mifericordiam nifi refipi-
fcat , & compenfet ficuti Epifcopus indixerit .
LXII. Si is tunc in injuftitia vitam finiat ,
perdat honeftain fepulturam , & Dei miferi+
cordiam .
LXIII. Si quis cum moniale concubuerit ,
fit uterque capitis æftimationis reus , tam
ille quam ipfa , & fi in hoc abfque poeni-
tentia moriantur , perdant honeftam fepub
turam & Dei mifericordiam .
LXIV. Si quis legitimam fuam uxorem
viventem dimittat , & aliam uxorem inju
fte duxerit , non habeat Dei mifericordiam,
nifi illud compenfet
LXV. Sed retineat quilibet jufte matri
monium fuum , quamdiu illa vivat , nifi aç-
cidat quod abfque injuria Epifcopi confilia,
feparentur , & inde poftea caftitatem ferva
re velint .
LXVI. Si aliquis in pofterum juftam Ee
gem
rium Petri folvere negaverit , addat 30 denas
rios , & folvat Regi 120. folidos . Cnutus , lib.
1. LL. cap. 9. 30. denarios addere , & Regi
220. folidos folvere jubet eum , qui denarium
Petri folvere recufaverit . Et Guilielmus Con-
queftor enumerat Lege 18, quifnam folvere de-
bear denarium hunc , nempe qui campos 30.
denariis vel dimidia marca dignos habuerit ;
Lege autem 20. qui negaverit denarium S. Pe-
tri , Ecclefia 30. & tot Epifcopo , Regi autem
40. folidos dare jubetur .
 LEGES IN ANGLIA
gem fpernat , compenfet hoc diligenter .
LXVII. Omnes debemus unum Deum di-
ligere & colere , & unum Chriftianifmum
fedulo fervare & omnem paganifmum
omnino abjicere . Volumus etiam ut pretium
fundi pacto datum , & legis emptio , & re-
Sit nomen Domini benedictum ex hoc nunc & ufque in fæculum ,
LEGES ÆTHELREDI
Oc eft confilium quod Ethelredus Rex & Sapientes ejus confultaverunt ad emen-
dationem pacis omni populo Wodftoci in regione Merciorum , fecundum Angliæ
H
Leges ,
I. De fidejufforibus , ( 2 )
Oc eft , ut quilibet liber fideles fide-
H juffores habeat , ut fidejuffor illum ad
omne jus præfentet , fi accufaretur . Si accu-
fationibus diffamatus fit , tunc abeat ad tri-
plex ordalium . Si dominus dicat quod neu-
trum ei fregerit , nec juramentum nec or-
dalium poft concilium Bromdunæ , affumat
dominus fibi duos fideles Thanos intra cen-
turiam , & jurent quod nunquam fibi jura-
mentum violaverit , nec furti folutionem fol-
verit , nifi tunc Præfectum habeat , qui ea
fit dignitate , ut hoc facere poffit , Si jusju
randum tunc procedat , eligat is qui accu-
fatus eft , quodcunque voluerit , five fimplex
ordalium , five libra & xxx. denariis di-
gnum jusjurandum intra tres centurias . Si
autem juramentum præftare non audeant
abeat ad triplex ordalium . Si tunc reus fie-
ret , prima vice compenfet accufatori du-
plum , & domino æftimationem capitis , &
fideles conftituat fidejuffores , quod ab omni
malo deinde abftineat . Et fecunda vice non
fit alia ulla compenfatio nifi capitis . Si au-
tem effugiat & ordalium declinet , folvat
fidejuffor accufatori rei pretium , & domino
æftimationem capitis , quæ muleta ejus di
gna fit . Et fi tunc dominus accufetur , quod
ille de fuo confilio aufugerit , & antequam
malum admitteret , affumat fibi quinque Tha-
nos , & ipfe fit fextus , & fe ab eo purget .
Et fi accufatio procedat , fit æftimationis
capitis reus , & non procefferit , capiat
Rex æftimationem capitis , & fit fur exlex
apud omnem populum . Et quilibet domi-
nus habeat familiam fuam in propria fua
fidejuffione ; fi tunc accufaretur & effuge-
(1) Ethelredus , juxta Faftos Savilianos , re
gnum aufpicatus eft anno Chrifti 979 & mor-
te finivit 1016. ut fic 37. annos regnum occu-
paffe dici poffit . Bromptonus in Chronico 35 .
tantum annos ei affignat ab anno 981. ad 1016.
Chronicon de Mailros Ethelredum anno 978.
poft Pafchalem feftivitatem die Dominico 18.
Kal. Maii , a SS. Archiepifcopis Dunftano &
Olwaldo & 10. Epiſcopis in Kingiftun in Regem
CONDITÆ . 287
fponfa Prudentum , & verum teftimonium ,
& juftum judicium , & Baptifmus , & pri-
ma teftium dicta firmiter permaneant , &
præmium potandi , & domini jura dentur ,
& faltem unus Chriftianifmus , & unum re-
gnum femper in populo fint ,
REGIS . (1
)
ret , folvat dominus capitis ejus æftimatio-
nem Regi . Et fi tunc dominus accufaretur
quod de fuo confilio aufugerit , purget fe
quinque Thanis , & ipfe fit fextus . Si ex-
cufatio ejus violata fuerit , folvat Regi æfti-
mationem capitis fui , & fit fervus exlex .
II. Et fit Rex qualibet eorum multa
dignus , qui aliquid patraverint , & qui ter-
ram propriam habent , & non compenfer
aliquis pro accufatione aliqua , nifi fit Re-
gii Præfecti teftimonium ,
III. De fervis reis .
Si fervus reus fieret in ordalio , figne-
tur ( 3 ) prima vice , & fecunda vice non
compenfet aliquid nifi caput .
IV, De eo quod quis non emat abfque
teftimonio .
Et nullus homo faciat alterutrum , nec
emat nec permutet , nifi fidejufforem habeat
et teftimonium . Et fi quis hoc fecerit , do-
minus terræ capiat et retineat rem illam
ufque dum fciatur , quis illud jure habeat .
V. De iis qui omni populo infideles
funt .
Si quis vir omni populo infidelis fit
proficifcatur ad eum Regius Præfectus , et
eum fub fidejuffionem reducat , ut ad jus
perducatur eis qui ipfum accufant . Si tunc
fidejuffionem non habeat , occidatur , et cum
reis fepeliatur . Et fi quis pro eo propu
gnaverit , fint ambo uno jure digni .
Et fi quis hoc neglexerit , et promovere
noluerit , ficut omnium noftrum eft inſtitu-
tum , folvat Regi cxx. folidos .
Hoc
confecratum effe , & 38. annis regnaffe dicit.
( 2 ) Jam fupra ad LL, Elfredi de violatio-
ne vadimonii & fidejufforibus egimus . Repe-
titur fidejuffionis neceffitas Lege fequ. 5.
(3 ) Signetur , fc. ferro ignito , quo ordalium
peractum fuifle ex fuperioribus conftat, & in
Lege Cnuti Civil. 29. reperitur , quod fervus
ex ordalio impurus factus prima vice inu-
ratur .
 288 LEGES IN ANGLIA
Oc eft fœdus & pactum quod Ethelredus Rex & Sapientes cum exercitu illo fe-
Ho cerunt , qui cum Anlavo et Juftino et Guthmundo Stegetani filio erant .
I. Rimum , ut mundana pax confiftat in-
"P ter Æthelredum Regem et omnem ejus
populum et exercitum illum omnem cui
Rex pecuniam dedit poft pactiones quas Sige-
ricus Archiepifcopus et Ethelweardus et Æl-
fricus Senatores fecerunt , cum impetrarent
a Rege , ut poffent pacem emere illi parti
terræ, quam fub Regis imperio gubernabant .
Et fi quis navalis exercitus Angliam infe-
ftaret , ut habeamus corum omnium auxi-
lium , et nos ei debeamus alimenta parare,
quamdiu nobifcum eft , Et quælibet regio ,
que pacem aliquam feriat cum iis qui An-
gliam infeftant , fit exlex apud nos et apud
totum exercitum .
II. De navibus mercatoriis . ( 1 )
Et quælibet navis mercatoria pacem ha-
beat quæ intra portum veniat , licet fit ini-
mica navis , fi non fit tea peftate jactata 9
Et licet fit jactata , et confugiat ad aliquam
pacis curiam , et homines confugiant ad cu
riam illam , tunc homines illi pacem ha
beant , et ea quæ fecam portant .
III. De Regis populis fœderatis .
Quilibet nofter fœderatus pacem habeat
tam terra quam mari , tam intra quam ex-
tra portum . Si Athelred. Regis foederatus
veniat in terram inimicam , et exercitus fu-
perveniat , navis ejus pacem habeat et
omnis ipfius poffeffio . Si navem fuam ap-
pulerit , vel tuguriolum comportaverit , et
tentorium erexerit , ut ibi pacem habeat >
et omnis ejus poffeffio . Si poffeffionem fuam
porter infimul cum inimici hominis poffef-
fone in domum , perdat poffeffionem fuam ,
et ipfe habeat pacem aç vitam , fi fe mani
( 1 ) Artem navigatoriam veteres Sucones
magnis ftudiis profequebantur , naufragantef-
que ( licet inimicos ) in bonorum poffeffionem
reftituebant , dummodo ad Curiam vel Judi-
cium ad id conftitutum fe contulerint . Sueo-
nes & Gothi veteres , humanitatis maxime ftu-
diofi , fingulos illius territorii incolas , in qua
damnum ex naufragio acceptum eft , nemine nemine
prorfus excepto , five Clericus five Nobilis ef-
fet , qui modo domicilium & familiam habe-
ret , obftringebant , juxta æftimationem damni
accepti a bonis viris factam , fortunam ejus qui
naufragium perpeffus eft , fublevare & refarci
re . Vid. Stiernb. lib. 1. part. 1. c. 9. De Pace
Navali Suecorum LL. Civiles hodierna , tit.
7. de Jure Nautico ftatuunt , ut tantum pacis
navigantes habeant in fua navi , quantum alii
in fua domo . Et quæcunque diffenfiones ibi
oriuntur , dijudicabuntur in foro Civili , & di-
rigentur fecundum qualitatem facti , quod ac
cidere poteft in homicidio , vulneratione , vel
quodcunque fit . Dani bona naufragantibus non
reftituunt omnia , fed plebem , præmio auxilii
propofito , ad opem naufragis ferendam , na-
vemque & merces periculo expofitas pro re ra-
ta confervandas ac recuperandas evocant . Po-
fteaquam ita allatum eft auxilium , Præfecturæ
CONDITE .
feftet . Si fœderatus fugiat vel pugnet , et
nolit ,fe manifeftare , fi quis eum occidat
jaceat fine compenfatione .
IV. De eo qui in navi eft fpoliatus .
Si quis bonis fuis fit fpoliatus , et ipfe no-
rit a quanam nave , det Nauclerus bona >
aut adjungat fibi quatuor et juret ( et ipfe
fit quintus ) quod jufte fumpferit , prouti
antea affirmatum erat .
V. De homicidio . ( 2 )
Si Anglus Danum occidat , liber liberum,
compenfet eum xxv. libris , nifi fe dedat ho-
micida ; et Danus idem faciat Anglo , fi eum
occidat . Si Anglus fervum Danum occidat,
compenfet eum libra , et Danus Anglum
eodem modo , fi ipfum occidat . Si octo vi-
ri occidantur , tunc pax eft violata intra cu-
riam , vel extra ; minus octo viri compen
fentur integra æftimatione capitis .
VI. Be violatione pacis intra curiam .
Si intra curiam facta fit hæc pacis viola-
tio , eo proficifcantur oppidani ipfi , et com-
penfent proximi cognati homicidæ five vi-
vi five mortui caput pro capite . Si nolint ,
eo proficifcatur Senator ; fi nolint , profici
fcatur eo Rex ; fi ille nolit , jaceat princi
patus ille in inimicitia ,
VII. Omnes cædes et omnes exercituum
direptiones et omnia damna , quæ antequam
pax conftituta effet , facta erant , remittan-
tur omnia , et nullus homo ca ulcifcatur
neque compenfationem petat ; et ut neuter
neque illi , neque nos fufcipiamus alterius
fervum , neque alterius furem, neque alte-
rius inimicum .
VIII.
maritimæ Præſes & Conful & Senatores defi-
niant , quantum mercedis pro rei conditione ,
merciumque pretio , auxiliatoribus a Navarcha
vel Mercatore perfolvi oporteat . Vid.Jus Da
nic. lib. 4. c. 4. In Conftitution. Siculis , lib. 1 .
tit. 58. Bona nonnulla de naufragiis curiæ ce-
dere conftituit Imp. Fridericus . Et Tit. præs
ced. 28. eos qui res naufragiorum rapuerint ,
capitali fententia feriendos effe jubet idem
Imp. & bona rapta in quadruplum reftitui do-
mino ; quæ Lex pofterior apud Wifigothos etiam
reperitur , lib. 7. tit. 2. l . 18. Rationem quare
inimicorum naves , tempeftate licet jactatæ ་
pacem obtinebant apud Saxones , affignat Lex
fequens , quia idem amicitiæ & humanitatis
genus Ethelredus fibi & fœderatis fuis expe-
tit ab inimicis .
( 2 ) Homicidium in fuperioribus per æftima-
tionem vel amiffionem vitæ compenfari dici-
tur : in hac Lege autem 25. libris homo liber,
fervus libra expiatur . Per violationem pacis
intra vel extra curiam motus publici vel re
bellio intelligitur , quare Lege 6. fequenti , fi
Senator & Rex illam pacis violationem ulcifci
noluerint , provincia illa in rebellione erga
Regem verfari diçitur .
 LEGES IN ANGLIA CONDITE ; 289

VIII. De colono accufato . X. De advocationibus . ( 2 )

Si quis de colono dixerit , quod pecuniam
furatus fit , vel homicidium commiferit , et
hoc dixerit pirata et aliquis colonus , tunc
non fit aliqua negatione dignus ( 1 ) . Et fi
eorum fervi noftras poffeffiones occiderint
tunc fit exlex tam apud illos quam apud
nos , et non fit aliqua compenfatione dignus .
XXII . millia librarum auri et argenti data
funt exercitui Anglico pro pace ,
IX. De eo qui vem amiſſam recuperat ,
Si quis recuperet quod amiferat , indicer
ille , qui id prius accepit , unde ad manus
ipfius pervenerit , et fidejuffores conftituat ,
quod adferat advocatum fuum , in quo illud
delatum fit . Si viventem advocationem in-
dicet , et fit in alia provincia ille quem ad,
vocat , tot fpatium habeat , quot ad id per-
tinet , mittat in manum qui ei illud ven
didit , et jubeat ut purget fi poffit . Si in
fe receperit , tunc purget illum cum quo
prius deprehenfus erat : indicet deinde unde
hoc venerit ; fi advocet ultra provinciam
unam , habeat unius feptimana intervallum ;
fi advocet ultra duas provincias , habeat duas
rum feptimanarum intervallum ; fi advocet
ultra tres provincias , habeat trium feptima-
narum intervallum . Præterea ultra quot Pro-
vincias advocet , tot feptimanarum interval-
lum habeat ; et veniat femper eo ubi prius
deprehenfus erat .
Olim mos erat , ut ter advocaretur co
ubi prius quid deprehenfum erat , et deinde
fequeretur advocatum , quocunque advoca-
ret , Tunc confultarunt Sapientes , quod me-
lius effet , ut femper advocaretur ubi prius
deprehenfum erar tamdiu donec fciretur ,
ubi confiftere vellet , ne forte impotens ho-
mo nimis remote et nimis diu pro fuo pro
prio laboraret . Laborer magis qui injufte
conquifitum in manu fua teneat , & minus qui
jufte poftulat . Caveat etiam fi quis proprium
fuum deprehendat , ut ad quamlibet advo
cationem habeat fideles fidejuffores , et caveat
ut injufte non deprehendat , ne forte feipfum
labefacter ,prouti alteri fecerat . Si quis
mortuum advocet , nifi hæredes habeat , qui
illud purgent , demonftren t cum teftibus
fi poffit , quod jufte advocer , qui illud ad-
vocat , et eo feipfum purget . Tunc fit mor-
tuus culpabilis , nifi amicos habeat qui eum
jufte purgent , prouti ipfe deberet , fi pof-
fet , vel viveret . Si tunc ibi amicos ha-
beat , qui illud facere audent , tunc advo
catio violetur eodem modo ac fi viveret ,
& ipfe negationem faceret , tunc ille furti
fit reus , qui in manu illud habet ; quo,
niam femper negatio potior eft affirmatio-
ne . Etiam inter advocandum , fi quis eo
progrediatur , & ulterius advocationem non
advocet , fed poffidere velit , non poteft
hoc ei denegari , fi fidele teftimonium ad
poffeffionem ei viam aperiat . Quoniam
poffeffio propior eft habenti , quam dein,
ceps repetenti ,

LIBER CONSTITUTIONUM .

In Nomine Domini . Anno Dominica Incarnationis MVIII,

Ac eft Conftitutio ( 3 ) quam Rex
Anglorum & tam ordinibus confecra-
ti quam laici Sapientes elegerunt & con-
ftituerunt . Hoc igitur eft primum , ut nos
omnes unum Deum diligamus & honore-
& unum Chriftianifmum diligenter
obfervemus , & totum ethnicifmum omnino
rejiciamus ; & hoc omnes tam verbis quam
pactis confirmavimus , ut fub uno regno
unum Chriftianifmum obfervemus . Noftri
Tom. IV.
Domini etiam & Sapientum ejus Conftitu-
tio eft , ut juftæ Leges ftatuantur , & omne
injuftum fedulo evitetur , & ut quilibet ho-
mo jure fuo dignus effe permittatur , & up
pax ac amicitia legitime teneatur in hac
terra coram Deo & coram mundo .
Noftri Domini & Sapientum ejus Con-
ftitutio etiam eft , ut Chriftiani & innocen-
tes non vendantur de terra ( 4 ) , neque fal-
tem ad paganifmum ducantur , fed fedulo
B b cu-

( 1 ) Non fit aliqua negatione dignus , h. e. C. C. C. C. S. 18. & in omnibus fere conve-
non credatur colono accufato , fi hoc negare nit , nifi quod Lege 5. Cottonianus codex ali-
voluerit . quid addat . Quarta , quæ incipit , This fyndon ,
(2 ) Hæc & præcedens Lex fundatur fuper ex Textu Roffenfi defcripta eft .
Lege de Fidejufforibus ( de quibus jam antea (4 ) Venditio hominum apud Veteres Saxo
bis tractavimus . ) Hi enim bona apud alium nes ufitata bic prohibetur ; ea namque condi-
deprehenfa vel jure vel injufte poffideri debe tio fuit fervorum , ut jus vitæ & necis in il-
bant affirmare . los domini ipforum exercerent . Hic autem
( 3 ) Conftitutiones has fub Ethelredo editas prohibetur venditio , ne dominium Ethelredi
effe Chronologia demonftrat. Priores duæ ex fubjectis fpolietur , & talis fervus ad Paganif
MS. Cotton. Nero . A. 1. defcriptæ funt , tertia mum convertatur . Apud Veteres Sucones &
mutila in MS. Cotton. defumpta eft ex MS. Gothos fervi ut pecudes alienari in præfentia
tes
 290 LEGES IN ANGLIA
cuftodiantur , ne anima negligatur , quam
Chriftus propria fua vita redemit . Domini
noftri & Sapientum ejus Conftitutio etiam
eft , ut Chriftiani ante omnia pro parvis re-
bus ad mortem non condemnentur , fed po-
tius parentur pacifica correctiones ad necef-
fitatem populi , nec perdatur pro parvo opus
manuum Dei , & propria ejus poffeffio ,
quam caro emit .
Noftri Domini & Sapientum ejus Con-
ftitutio etiam eft , ut cujuslibet ordinis ho-
mines fedulo inclinent coram Deo & coram
mundo , quilibet ad judicium , ad quod per-
tinet , & ante omnia Dei fervi , Epifco-
pi & Abbates , Monachi & Moniales , Sa-
cerdotes & Veftales ad juftitiam inclinent
& regulariter vivant , & pro omni Chri-
ftiano populo diligenter intercedant .
Noftri Domini & Sapientum ejus Confti-
tutio etiam eft , ut quilibet Monachus qui
extra monafterium eft , & regulas non cu-
rat , faciat prouti ipfi neceffarium eft , in-
clinet diligenter ad monafterium cum omni
humilitate , & a facinore abftineat , ac di-
ligenter emendet quicquid perperam egerit ;
cogitet verbi & pacti quod Deo promifit .
Et Monachus qui non habet monafterium,
veniat ad Epifcopum Provincialem , & fti-
puletur ille ipfe cum Deo & cum homini-
bus , ( ) faltem tria abhinc fe obferva-
turum effe , hoc eft , puritatem fuam , &
monachalem tonfuram , & fe fervire velle
Domino quam optime poffit ; & fi hoc pra-
ftiterit , tunc dignus fit , ut melius obferve-
tur ubicunque habitaverit .
Et Canonicorum cura ibidem fit , ut re-
fectoria et dormitoria habeant , monafterium
fuum in juftitia et fanctitate confervent
prouti regula illorum notat , vel uti juftum
eft : perdat curam fuam quicunque hoc fa-
cere noluerit .
Omnes etiam Sacerdotes rogamus et do-
cemus , ut fibi ipfis caveant ab ira Dei .
Diligentiffime fciant , quod jure non de-
beant per fornicationem cum foemina con-
verfari ; et fi quis ab hoc abftinere velit et
fanctitatem confervare , habeat Dei miferi-
cordiam , et præterea etiam honorem mun-
teftium poterant per donationem , per mutatio-
nem , per emptionem & venditionem ; hac ta-
men cum exceptione , ut nulli experientia dies
his , uti in emptione equi , bovis , concederen-
tur ; fed tria folummodo obfervarent , ut fer-
vus venditus habilis effet tam novilunio quam
plenilunio , ut morbo fontico non laboraret ,
& ut provectioris quam dixiffet non effet ata-
tis . Vid. Stiern. lib. 2. c. 4. Lex Saxonica ex-
tat in LL. veterum codicibus apud Linden-
brog. tom. I. p. 475. quod fi nobilis nobilem
extra folum vendiderit , & reducere non po-
tuerit , componat eum ac fi occidiffet ; fi ve-
ro reduxerit eum , emendet ei juxta quod pla-
citare potuerit . Si autem ille fua fponte re-
verfus fuerit , medietatem weregildi ejus com-
ponat . Similis fere datur Lex Ripuariorum ,
tit. 16. Si quis ingenuus ingenuum Ripuarium
extra folum vendiderit , & iterum eum ad fo-
CONDITÆ.
di , ut dignus fit æftimatione capitis et jure
Thani , tam in vita quam in morte ; et fi
quis hoc nolit , quod ordinem ejus decet ,
diminuit honorem fuum tam coram Deo
quam coram mundo .
Quilibet etiam Chriftianus injuftum con-
cubitum fedulo evitet , et divinas Leges ju-
fte confervet ; quælibet etiam Ecclefia fit
in pace cum Deo et Rege , et omni Chri-
ftianorum populo ; et folus homo in pofle-
rum non ferviat Ecclefiæ , nec Ecclefiæ ne-
gotia injufte peragat , nec Ecclefiæ minifter
ejiciatur abfque Epifcopi confenfu .
Dei ftatuta etiam obferventur diligenter
quolibet anno ; hoc eft aratri eleemofyna 15.
diebus poft Pafcha , et primitiæ recens na-
torum circa Pentecoften , et fruges terræ ad
feftum Omnium Sanctorum , et denarius Pe
tri ad feftum Petri , et nummus candelaris
ter in anno .
Juftiffimum etiam eft , ut pecunia fepul-
chralis detur femper ad apertum fepulchrum ;
et fi aliquis extra parochiam veram , alior-
fum fepeliatur , detur tamen pecunia fepul
chralis ad illud monafterium , ad quod per-
tinebat , et omnia Dei ftatuta colantur di-
ligenter prouti neceffe eft , et fefta ac jeju-
nia legitime obferventur .
Diei folis fefta fedulo obferventur prouti
decet , et a mercatura ac conventu populi
fancto illo die diligenter ceffandum eft .
Omnia etiam S. Mariæ fefta colantur fe
dulo , prius jejunio , et deinde feftivitate ;
et ad quamlibet Apoftoli folemnitatem je
junetur, et feftum celebretur , exceptis Phi-
lippi et Jacobi feftis ; neque jejunium ali-
quod injungimus ante Pafchatis feftum .
Alias cætera fefta et jejunia diligenter ce-
lebrentur , prouti illi , qui optime ea obfer-
vant , illa celebrarent .
Sapientes etiam conftituerunt ut Sancti
Eadwardi feftum celebretur per totam An-
gliam xv. Kal . Aprilis .
Et quolibet die Veneris jejunetur , nifi fe-
ftum fit .
Ordalia etiam ac juramenta peragantur
feftis diebus , et veris diebus Quadragefi
mæ , et ab Adventu Domini ufque ad O
Ata-
lum non potuerit reducere , 600. folid. culpa-
bilis judicetur , aut cum 72. juret : & fi eum
in folum reduxerit , 200. folid. culpabilis judi
cetur . In Capitul. Reg. Francor, venditio homi-
num licebat , aft nonnifi in præfentia Comitum
aut Mifforum Regis . Vide Baluz. Capit. tom.
1. 351. Et Dagobertus Rex in Capitul. Regum
Francorum conftituit , ut ingenuus venditus in
libertatem reducatur , & 40. folidos a vendi-
tore requirat ; fi autem extra provinciam ipfum
vendiderit , & illum reducere non poffit , tunc
cum weregildo componat , h. e. 160. folidos
folvat parentibus . Capit. Baluz. tom. I. p. 131.
Et inter Chartas Regales , quas Formulas Bi-
gnonianas vocat Baluzius , extat formula ven-
dendi fervum , quæ in æque expreffis termi-
nis concepta eft , ac venditio fundorum immo-
bilium . Vide cap. 2. Form. Bignon . tom . 1. Cas
pit . Regg. Franc.
 LEGES IN ANGLIA
Atavam Epiphaniæ , et a Septuagefima ufque
ad xv. dies poft Paſcha .
Et fanctis his diebus , prouti decet , omni-
bus Chriftianis pax et concordia communis
fit , et omnis lis amoveatur .
Et fi quis aliis fidejuffionem vel compen-
fationem debeat pro rebus mundanis , fedu-
lo hoc præftet ante vel poft .
Quælibet etiam vidua , quæ feipfam in
pace cum Deo et Rege tenuerir , permaneat
XII. menfes abfque marito ( 1 ) , poftea eli-
gat quemcunque ipfa voluerit .
Et quilibet Chriftianus faciat prouti ipfi
neceffe eft , Chriftianifmum fuum obfervet
diligenter , et fe ad confeffionem crebro af-
fuefaciat , et intrepide peccata fua enarret ,
et fedulo emendet , prouti ipfi adnotatur ;
præparet fe etiam quilibet ad S. Euchari-
ftiam fæpe et frequenter ; verba et opera de-
bite difponat , et juramentum ac pactum
mafcule teneat .
Quælibet injuftitia etiam diligenter de hac
terra abjiciatur , quoad ejus fieri poteft .
Fraudulenta facta et injuriofa injuftitia
admodum evitentur , hoc eft , falfum confi-
lium , et pravæ menfuræ , et falfum tefti-
monium , et turpes rixa .
Et horribilia perjuria et diabolica facta
in veneficiis et homicidiis , in furtis et ra-
pinis , in avaritia et gaftrimargiis , in luxu-
riis et ebrietatibus , in infurrectionibus et
variis legum violationibus , in violationibus
ordinum ac fœderum , et in diverfi generis.
facinoribus .
Sed Dei ftatuta in pofterum verbis ac o-
peribus diligantur , tunc hæc natio mox Deo
chara erit ; et diligenter curetur compenfa-
tio pacis et compenfatio nummaria ubique
in terra , et inftauratio urbium in qualibet
parte , et expeditiones etiam juxta id quod
confultum , femper autem neceffarium fuerit .
Et expeditio navalis quam diligentiffime
De Pace &
Ax Dei præ omni pace quam optime
procuranda & diligentiffime confervan-
da eft , & tum proxime Regis .
Tunc jufta etiam Ecclefiæ Dei pax intra
parietes , & pax Chriftiani Regis manu da-
Tom. IV.
(1 ) Infra in Concil. Enhamenfi , cap. 25. &
in LL. Civil. Cnuti , S. 71. vidua per 12. men-
fium fpatium abfque marito permanere jube
tur , & deinde nubere cui voluerit . Apud
Longobardos , tit. 6. Rex Liutprandus ftatuit ,
ut nulli fit licentia quamlibet mulierem poft
mortem mariti fui ante anni fpatium velare ,
aut monaftico habitu induere . Imp. Carolus
autem confiderans , quia præterito tempore pro
ipfa dilatione multæ etiam rapta intra idem
fpatium ad aliam partem diftractæ fuerunt ,
concedit ante tempus conftitutum . Vid. Le-
gem eandem in Capitul. Imperat. Hlotharii apud
Baluz. tom. 2. p. 324. & 349. Imper. Ludovi-
sus juffit , ut qui viduam intra primos 30. dies
CONDITE : 291
poffit curetur , ut quælibet ftatim poft Pa-
Teha cujuslibet anni conftituta fit .
Et fi quis abfque venia ab expeditione
revertatur , cui Rex ipfe intereft , luat vi-
tam , et omnia fua bona ; et fi quis aliter
ab expeditione revertatur , fic cxx. folido
rum reus .
Et fi aliquis excommunicatus abfque pa-
ce fit , non commoretur in Regis vicinia
alicubi , antequam divinam compenfationem
diligenter fecerit , tunc fpondeat feipfum &
omnes fuas poffeffiones .
Et fi aliquis Regis vitæ infidietur , vitæ
fuæ reus fit ( 2 ) , & fi illud excufare velit ,
faciat hoc per compenfationem æftimationis
capitis Regii , vel per triplex ordalium juxta
Leges Anglorum .
Et fi quis furtum vel publicam rebellio-
nem adverfus jus Chrifti vel Regis alicubi
operetur , compenfet tam æftimationem ca-
pitis quam mulctam , & pœnam violatæ Le-
gis pro ratione ejus quod factum eft ; & fi
jufto per tranfgreffionem Legis fe oppofue-
rit , & id perpetraverit , ut damnetur , ja-
ceat fine compenfatione omnibus fuis amicis.
Et femper fupprimatur in pofterum in-
juftitia , quæ antehac nimis late in ufu erat .
Et quælibet injuftitia fupprimatur dili-
genter , quoniam per hoc in terra inftau-
rat poffeffionem , qui injuftitiam fupprimit,
& juftitiam diligit coram Deo & coram
mundo ,
Omnes nos unum Deum diligere & ve-
nerari debemus , & omnem ethnicifmum
omnino rejicere .
Et agedum unum dominum Regem be-
nigne colamus , & vitam ac terram ejus
fimul omnes cuftodiamus , quam optime
poffumus .
Et Dei omnipotentis auxilium interiore
corde rogemus .
de Protectione ,
ta confiftat femper incorrupta .
Et aliquando erant Capitolia , & multa
auctoritas fummi gradus & protectionis
dignitas ei qui eis opus habebat , pacifican-
da , & confervanda femper juxta dignitatem
B b 2 quæ
viduitatis fuæ fciens vel invitam vel volentem
fibi copulaverit , bannum noftrum fcilicet 60.
folid. id eft , triplum componat . Eadem Lex
repetitur Capitul. lib. 4. tit. 17. Imp. Hlotharius
de fœminis quæ viros amittunt , ait : Placet
nobis , ne fe , ficut hactenus , indifcrete velent ,
fed ut 30. dies poft deceffum viri fui expe
tent , & poft tricefimum diem per confilium
Epifcopi fui , vel fi Epifcopus abfens fuerit ,
cum confilio aliorum religioforum Sacerdotum ,
fuorumque parentum atque amicorum , id quod
eligere debent , eligant .
(2 ) Vide quæ fupra ad Leges Elfredi de in-
fidiis vitæ domini factis diximus .
 292 LEGES IN ANGLIA
quæ ad ea pertinet ; & ita res fe habebat
in illis diebus apud Anglos .
Cum vitæ reus homo ad Regem , Ar-
chiepifcopum vel Nobilem confugerit ( 1 ) ,
tunc pacem habeat novem dies ad vitam
confervandam , nifi Rex majus fpatium ei
concedere velit .
Et fi fugerit ad Epifcopum provinciæ ,
vel Senatorem , vel fummum Capitolium >
tunc habeat vii . dierum pacem , nifi ei diu-
tius concedere ( quis ) velit ,
Et in Cantuarienfi Lege Rex et Archie-
pifcopus habent æqualem et æque charam
pacis fractionem .
Et in illis Legibus Archiepifcopi pretium
eft undecim folutionum , et Regis novem
folutionum .
Et Ecclefiæ Chrifti patrocinium eft æqua-
le cum Regis ,
Et in Auftralium Anglorum Lege Lex
pacis ita obtinebat ; quod fi quis pugnave-
rit in Ecclefia vel in Regis domo , perdat
omnia quæ poffidet , et fit in Regis jure utrum
vitam habeat vel non habeat ,
Et fi quis pugnaverit in Monafterio ex-
tra Ecclefiam , emendet omnia cum plena
compenfatione , quæ ad hoc pertinet juxta
dignitatem Monafterii .
Et fi quis nihilominus Regiæ pacis fra-
&
tionem commiferit , compenfet hoc quin-
que libris juxta Legem Anglorum ; Ar-
chiepifcopi et Nobilis fractionem pacis tri-
bus libris , alterius Epifcopi et Senatoris
duabus libris .
Et fi quis coram Nobili vel Archiepifco-
po pugnam inceperit , cum CL . folidis emen-
det ; fi coram alio Epifcopo vel Senatore
hoc accidat , cum c. folidis hoc emendet .
Et in Septentrionalium Anglorum Lege
obtinet , quod fi quis hominem occidat in
tra Ecclefiæ parietes , fit vitæ reus : et fi
quis aliquem vulneret , fit manus reus : et
fi quis aliquem occidat intra Ecclefiæ por-
tas , folvat Ecclefiæ illi cxx. folidcs juxta
Legem Septentrionalium Anglorum .
Et fi liber homo vivum in patrocinio fuo
male tractet , folvat xxx. folidos .
Et fi quis in Regis urbe vel in vicinia
ejus pugnet , vel furetur , vitam fuam per-
dat , nifi Rex ei permittere velit , ut capi-
tis æftimationis folutionem folvere poffit .
Et fi homo condemnatus ad altare confu-
giat , et per hoc vitam protrahat , tunc tres
pro vita ejus refpondeant , nifi eum melius
honorare velint , folutio capitis æftimatio-
nis æternum fervitii ergaftulum pœna fit .
Et quæcunque illa tria fint ( que elege-
rit ) folvat , ferviat , & perdat ( vitam ) ,
inveniat fidejuffionem fi poffit : & fi non
poffit , tunc juret quod in pofterum non fit
furaturus pecuniam , nec aufugiet , nec de
pœna ulcifcetur .
(3 ) Huc refer quæ fupra de Refugiis diximus .
CONDITÆ .
Et fi hoc quis retretet , nunquam dein-
de vitam fuam perdat vel amittat .
Templi pax & ordinis pax femper legi-
time diligentiffime obfervetur , & Dei
Legibus obediendum ac Doctoribus obtem-
perandum eft , prouti decet . Epifcopi funt
Præcones , & Dei Legis Doctores ; & ipfi
diligenter fæpe & crebro ad Chriftum cla-
mare debent , & pro omni populo Chriftia-
no fedulo intercedere inftaurare etiam ac
exemplis confirmare debent Ecclefiafticam
neceffitatem gentis Chriftianæ .
Si quis eos aufcultare fpernat , hoc eis
cum Deo ipfo commune fit .
Sed nonnulli dantur homines , qui ob fcri-
pta fua & etiam propter nativitatem fper-
nunt Ecclefiafticis Senioribus obtemperare
prouti deberent , quando jus poftulant , &
incipiunt fæpius vituperare , cum eos lauda-
re deberent , & æftimant peffimes qui pau-
peris originis funt , cum feniores eorum
in mundo non facti fint opimi aut ela-
ti per fplendorem mundi , nec in macilen-
ta vita acquifiverint gloriam aut opes . Sed
illi nullo modo prudentes funt , qui Deo no-
lunt obedire , nec melius intelligere , quod
fapius ex parvo ad magnum erexerit eos
qui ipfi obfequebantur . Jufte etiam nos Sa-
pientes diximus , quod Dei providentia fer-
vus fiat Thanus , & Colonus fiat Comes ,
Cantor Sacerdos , & Scriba Epifcopus .
Et olim fiebat , prouti Deus voluit , pa-
for ovium Rex , & ille fuit valde celebris ;
factus eft etiam , prouti Deus voluit , pi-
fcator Epifcopus , & ille admodum carus ac
utilis fuit Chrifto .
Talia funt dona Dei , qui facile poteft
ex parvis in magnos erigere omnino , uti
ipfe velit , ficut Pfalmifta vere loquebatur ,
ita cantans : Quis ficut Dominus Deus no-
fter , &c. fufcitans a terra inopem , & de
flercore erigens pauperem , ut colloces eum
cum Principibus , cum Principibus populi
fui ? hæc intelligit de eo , qui Dei timo-
rem habet , & fapientiam curat .
Prudentes etiam erant in diebus annuis
Sapientes mundi , qui prius conftituerunt
præter Jura Ecclefiaftica , Leges mundanas ,
Epifcopos , & confecratos cœtus , & Sanctua
rium ac ordines ex amore Dei honora
bant , & domum Dei ac Dei miniftros o•
mnino tuebantur .
Et ubi poteft faltem aliquis in mundo
Deum magis venerari , quam in Ecclefiis &
in eleemofynis , & deinde in confecratis fum-
mis ordinibus .
Et quocunque animo aliquis unquam ea
faltem faciat , ut in Ecclefia fedulo oret , et
ante altare Dei diligenter inclinet , et ante
vel poft , in vel extra Ecclefiam poeniten-
tiam agat , et fpernat vel diminuat id quod
ad Ecclefiam pertinet .
Vel
 LEGES IN ANGLIA
Vel quo animo poteft aliquis unquam in
mente fua cogitare , fe ad Sacerdotum al-
tare inclinare et benedictionem impetra-
re ? et Miffas eorum in Ecclefiis fuis per
agere , et ad panis circumgeftationem ma
nus illorum ofculari fi ftatim poft calu-
mnietur aut impius fiat verbo vel facto .
Sed Sanctuarium , et Ordines , et confe-
crata Dei domus femper coram Deo dili.
genter honorari debent , et Deus femper in-
teriori corde diligi .
Maxime etiam neceffarium eft fingulis in-
De Pace Ecclefia ,
Anno MXIIII , ab Incarnatione Domini noſtri Jefu Chrifti .
1
Anglorum confilio Sapientum fuorum
ftatuit , primum eft hoc , quod velit , ut
omnes Dei Ecclefiæ fint plena pace digne ,
& fi quis in pofterum ita pacem Ecclefiæ
Dei violaverit , ut intra Ecclefiæ parietes
hominem accidiffet , tunc hoc fit inexpia
bile , & perfequatur eum quilibet illorum
qui Dei amici funt , nifi fiat quod inde au
fugiat , & tantopere afylum quærat , ut Rex
ei vitam concedat cum plena compenfatio-
ne tam apud Deum quam apud homines ,
Et hoc eft primum , ut propriam capi
tis æftimationem tradat Regi & Chriſto
& hoc ipfo fe exlegem reftituat ad com
penfationem
Nam Rex Chriftianus eft Chrifti vicarius
in gente Chriftiana ,
Et diligentiffime injuriam Chrifto factam
ulcifci debet .
Et fi tunç ad compenfationem perventum
fit , & hoc Regi placeat , tunc compenfe-
tur pax Ecclefiæ illi , juxta plenariam pacis
Regia violationem ; ac Monafterii fanctita-
tem reftituat , uti ad id pertinet , & apud
Deum fedulo faltem intercedat ,
Et fi per homines vivos pax Ecclefiæ
violata fit , compenfetur diligenter juxta id
quod factum eft , five per pugnam , five per
prædam , five per injuftum concubitum , fi-
ve per quodcunque aliud , violatio pacis
prius femper compenfetur Ecclefiæ illi , jux-
ta id quod factum eft , & juxta dignita,
tem Ecclefiæ .
Non fint omnes Ecclefiæ æquali auctori,
tate mundana digna , licet ecclefiafticam
confecrationem æqualiter habeant ,
Violatio pacis Monafterii primarii cum
tebus compenfatione dignis excufetur juxta
pacem Regiam , hoc eft , quinque libris fe-
cundum Legem Anglorum .
Et mediocris Monafterii cxx. folidis
hoc eft , juxta muletam Regis .
Et adhuc minoris Lx. folidis .
Et campeftris Ecclefiæ xxx. folidis .
Jus in pofterum legitime faciendum eft ,
& lenitas pro dignitate rei
Tom. IV.
CONDITE: 293
digis , ut aliis hoc jus faciant , quod fibi
fieri velint pro ratione rei .
Omnes unum cœleftem Patrem habemus,
et unam fpiritualem matrem , quæ Ecclefia
Dei vocatur , et ideo nos fumus fratres .
Juftum igitur etiam eft , ut nos invicem
jure confervemus , et ut quælibet Ecclefia
fit in Dei omnipotentis et omnis Chriftia-
norum populi pace ; quoniam omnis Eccle
fie pax eft propria Chriftiani pax , et cui-
libet Chriftiano admodum neceffe eft uf
magnam in hac pace auctoritatem agnofcat ,
Et de decimis Rex & Sapientes ejus fta.
tuerunt & decreverunt , prouti juftum eft ;
quod tertia pars decimarum illarum quæ ad
Ecclefiam pertinent , detur ad compenfatio,
nem Ecclefiæ , & fecunda pars Dei mini-
ftris , tertia pauperibus Dei & inopibus fer-
vilibus .
Sciat etiam quilibet Chriftianus , quod
domini fui decimas uti aratri ita decimas
agri legitime præftet , pro ratione mifericor
dia Dei & plenæ pœnæ quam Eadgarus
Rex conftituit .
Hoc eft , fi quis decimas legitime redde-
re nolit , tunc abeant Regis Præfectus , &
Monafterii Sacerdos , vel Præfectus domini
fundi & Epifcopi , & fumant invite deci
mam partem pro Monafterio ad quod ea
pertinet , & affignent ei nonam partem , &
octo partes diftribuantur in duo , & domi-
nus capiat dimidium , dimidium Epifcopus
five fit Regis five Thani minifter .
Et quælibet recens natorum decimæ red-
dantur ad Pentecoften fub poena , & frugum
terræ ad æquinoctium vernum , vel faltem
ad feftum Omnium Sanctorum ,
1 Et denarius Petri folvatur quotannis ad
feftum Petri , & fi quis hoc folvere nolit
addat ei xxx. denarios , & folvat Regi cxx.
folidos .
Et Ecclefiæ cenfus folvatur ad feftum
Martini , & fi quis eum non folverit , duo-
decies hoc redimat , & Regi cxx. folidos det ,
Eleemofyna aratri folvi debet fub pœna
quolibet anno , elapfis xv. diebus poft Paf
cha , & nummus candelaris folvatur ad fe-
ftum Purificationis B, Mariæ, vel fæpius ,
fi quis velit .
Et juftum eft , ut pecunia fepulchralis
femper tradatur ad fepulchrum apertum .
Et omnia Dei ftatuta colantur diligen
ter , prouti neceffe eft ,
Et fi quis hoc nolit , ad juftitiam traha,
tur per mundanam difciplinam ; & hoc fit
commune Chrifto & Regi , ficuti olim fait
Feſta etiam & jejunia fub pœna diligen
ter obferventur .
Mercaturæ etiam diei Solis prohibeantur
B b 3 fedu
 294 LEGES IN ANGLIA
fedulo fub plenaria mundi poena .
Miniftrorum etiam altaris dignitas obfer-
vetur ex timore Dei .
Si quis Presbyterum qui regulariter vivit
accufet de fimplici caufa , miffam celebret ,
i
fi audet , & purget feipfum ad S. Euchari-
ftiam , & a triplici caufa , fi audet , feipfum
etiam purget in S. Euchariftia cum duobus
ejufdem cum eo ordinis .
Si quis Diaconum regulariter viventem
accufet de fimplici caufa , affumat duos ejuf-
dem cum eo ordinis , & fe per eos purget;
& fi de triplici caufa accufetur , affumat
fex ejufdem cum eo ordinis , ac fe per eos
purget , & ipfe fit feptimus .
Si quis Presbyterum popularem accufa-
tionibus oneret , qui regulas vitæ non ha
bet , purget fe uti Diaconus qui regulari-
ter vivit ,
Si quis amicis orbum altaris miniftrum
accufationibus oneret , qui non habet facra-
mentales , eat ad offam execratam ( 1 ) , et
ibi tunc experiatur quicquid Deus volue-
rit , nifi in S. Euchariftia fe purgare debeat .
Et fi quis virum confecratum inimicitiæ
accufet , & dicat quod fit homicida , vel
mali confiliarius , purget fe cum cognatis
fuis , qui inimicitiam fimul portare vel prius
compenfare debent .
Et fi ft cognatis orbus , purget fe cum
fociis fuis , vel jejunet ufque ad offam exe-
cratam , & ibi experiatur , quicquid Deo
confultum fuerit ,
Nec debet aliquis monafterii Monachus ul-
libi jure compenfationem inimicitiæ rogare ,
nec compenfationem inimicitia emendare >
nam abit a Lege cognatorum , cum ad Re-
gularium Leges accedit .
Si Presbyter homicida fieret , vel alias fi-
mile quid commiferit , tunc perdat tam or-
dinem quam terram , et ultio fiat quam
amplam Papa ei præfcripferit , ac diligen-
ter pœniteat .
Si Presbyter alicubi inveniatur in falfo
teftimonio , vel in perjurio , vel furti con-
fcius et cooperator , tunc dejiciatur a com-
munione confecratorum , et perdat tam fo-
cietatem quam amicitiam et qualemcunque
dignitatem , nifi apud Deum et apud homi-
nes gravius compenfet , plenario prouti E-
pifcopus ei adnotaverit , et inveniat fibi fi-
dejufforem , quod ab hujufmodi in pofterum
abftinebit , et fi fe purgare velit , purget
juxta facti dignitatem triplici purgatione
pro ratione ejus quod factum eft .
Si altaris minifter juxta ftatuta vitam
fuam legitime degat , tunc dignus fit plena-
( 1)) Offa execrata . Spelmannus in Gloffario
panem confecratum vel potius exorcizatum vo-
cat ex hordeo confectum . Anglo-Saxonibus
erat in more pofitum , certis quibufdam de-
ftinatifque fententiis confecratum reo guftan-
dum offerre : habebant enim penitus infitam
opinionem , non poffe quemquam mali con-
CONDITÆ .
ria æftimatione capitis et dignitate Thani
tam in vita quam in morte .
Et fi vitam fuam male tranfigat , dimi-
nuat dignitatem fuam pro ratione ejus quod
factum eft .
Sapientem , fi quando velit , non decet
nec uxor nec bellum mundi , fi Deo legi-
time obfequi velit , & Dei Legem obfer-
vare , uti ordini fuo jufte competit .
Sed diligenter docemus et amanter roga-
mus , ut cujufcunque ordinis homo vitam
agat quæ ipfum decet ; et in pofterum vo-
lumus ut Abbates et Monachi regularius vi-
vant , quam antehac in ufu habebant .
Et Rex omnes fuos Præfectos jubet in
quocunque loco ut Abbates in omnibus
mundi neceffitatibus tueamini , quam opti-
me poteftis , et juxta quam maxime ami-
citiam Dei ac meam confervare vultis , au-
xiliamini miniftros eorum ubique ad jus
fuum , ut ipfi eo fæpius in Monafterii clau-
ftris habitare et regulariter vivere poffint .
Et fi confecratus vel alienigena per ali-
quod accidens amittat pecuniam , vel vi
tam , vel fi vinciatur , aut verberetur , vel
aliquo modo male tractetur , tunc Rex ei
fit loco cognati et loco patroni , nifi alias
alios habeat .
Et compenfet tam ipfi quam Regi , prou-
ti decet juxta rationem facti , vel factum
illud quam graviffime ulcifcatur .
Chriftianos quam maxime decet injuriam
Deo factam diligentiffime ulcifci .
Et prudentes erant fapientes mundi , qui
Ecclefiafticis Legibus adjunxerunt Leges Se-
culares , ad difciplinam populi , & ftatue-
runt compenfationem Chrifto et Regi , qua
multi ex neceffitate ad jus cogendi funt .
Sed in conventibus , licet fæpe fierent in
honoratis locis , poft Eadgari mortem Chri-
fti Leges diminuebantur , et Regis Leges
parvi fiebant .
Et ibi dicebatur quod antea Chrifto et
Regi fecularis difciplina communis effet , et
hoc femper eo pejus fieret coram Deo et
coram mundo , jam veniat ad compenfatio-
nem , fi Deus voluerit .
Et licet compenfatio cognatorum accede-
re velit , incipiant diligenter ferio .
tunc
Et fi terra legitime purganda eft
confiderari et lubenter inveſtigari debet , ubi
ille homo habitaculum fixit , qui abftinere
non vult nec coram Deo emendare , fed
ubicunque inveniatur , ad jus cogatur fpon-
te vel invite , aut de terra tollatur , nifi
fubmittant et ad jus revertantur .
Si Monachus vel Presbyter omnibus ad-
ver-
fcium panem hoc modo dedicatum deglutire .
Dicitur alias nedbreath , panis coactus , vel coa-
te comeftus : Item offa judicialis apud Spel-
mannum & Somnerum , & ideo excogitata , ut
graviffima illa per Euchariftiam probatio in
rebus levioribus non adhiberetur . Vide infra
Legem 5. Cnuti LL. Ecclef.
 LEGES IN ANGLIA
verfarius fieret , femper fit excommunicatus,
nifi citius fubmittat ad neceffitatem fuam .
Et fi quis Dei exleges ultra terminum
quem Rex fixit , habeat in poteftate , fpon-
dear pro ipfis et omni fua poffeffione con-
firmet apud Chrifti vicarium , qui Chriftia-
nifmum et regnum tuetur et gubernat quam-
diu Deus hoc concefferit .
Sed utinam agamus uti nobis neceffe eft :
utinam nobis in exemplum proponamus
quod priftini Sapientes mundi confilio de-
creverunt .
Hoc pertinet ad Conftitutionem Ethelstani ,
A funt Leges quas ÆTHELREDUS Rex et Sapientes ejus conftituerunt apud
H Vanetungam ad pacis emendationem .
Oc eft , ut pax ejus confiftat firma ,
Ho ficut antea extitit in Antecefforum
fuorum diebus , et fit ea inexpiabilis , quam
propria fua manu dederit , et pax quam Se-
nator et Regis Præfectus in quinque urbi-
bus honoratis dederit , emendetur x11 . hun-
dredis ,
Et pax quæ datur in urbe honorata
emendetur vi. hundredis .
Et ubi pax detur in wapentachio , emen-
detur hundredo , fi infracta fit .
Et fi detur in cerevifiario emendetur
hoc de hominibus occifis vi . femimarcis ,
et de vivis , XII . oris .
Et ut hoc probetur cum teftimonio ut
nemo hoc pervertat de vivis plus quam de
mortuis et eat quilibet homo ad teftifi-
candum illud , quod audeat in Sanctuario
jurare , quod ei in manus datur .
Et pretium fundi pato datum ac Do-
mini donum , quod jufte donare poteft , et
legis emptio , et refponfum Prudentum , et
teftimonium hoc ita permaneat , ut nullus
illud evertat . Et ut habeantur Conventus
in quolibet wapentachio , et exeant Senio-
res XII. Thani et Præfectus cum eis , et
jurent fuper Sanctuarium quod eis in ma-
nus datur , quod nolint ullum innocentem
accufare nec aliquem noxium celare . Et
capiantur tunc accufati , qui cum Præpofito
caufam habent , et omnis eorum dẹt vi .
medias marcas vadii dimidium domino
fundi , et dimidium wapentachio . Et quem-
libet emat fibi Lex xII . oris , dimidio fun-
di dominus , dimidio wapentachium . Et o-
mnis infamatus homo ad triplex ordalium
abeat , vel reddat quadruplum .
Si Dominus eum tunc purgare velit cum
duobus bonis Thanis , quod nunquam furti
folutionem folverit , poftquam concilium fue-
tit in Bromduno , nec ille accufatus fuerit ,
vadat ad fimplex ordalium , vel folvat tres
folutiones .
Si tunc immundus fit , percutiatur , ut ut
collum ei frangatur , et fi ordalium decli-
net , folvat capitale poffefforis , et terræ do-
1
CONDITE . 295
Quomodo Æthelftanus et Eadmundus et
Eadgarus fucceffor ejus , Deum venerati
funt , et Dei leges obfervarunt , et Dei tri
butum dederunt , quamdiu vivebant ; et uti-
nam Deum diligamus intimo corde , et Dei
leges obfervemus quam optime poffumus .
Et agedum verum Chriftianifmum dili-
genter veneremur , et omnem ethnicifmum
omnino defpiciamus et agedum unum do-
minum Regem benignum confervemus et
amicum , cui jure fidelitatem præftemus ,
alium non diligamus , et jure colamus .
quam de Decimis ftatuit ,
mino xx. oras , et abeat deinde ad orda-
lium .
Et fi poffeffor ordalium quærere nolit ,
folvat xx. oras , & perdat placitum fuum ,
& ille tamen abeat cum terræ domino ad
ordalium , vel folvat duas folutiones .
Et fi quis fidejuffore carens pecus habeat ,
& terræ domini illud accipiant , reddat pe-
cus & folvat xx . oras .
Et quilibet accufatus poteftatem habeat
eligendi five aquam five ferrum ; ac quali-
bet accufatio et quodlibet ordalium fit in
Regis caftro , et fi ab ordalio aufugiat , fide-
juffor folvat capitis ejus æftimationem .
Et fi quis furem purgare velit , tradat c.
pacti loco dimidium terræ domino , &
dimidium Regis Præfectis intra portam , et
abeat ad triplex ordalium ; fi purus fit in
ordalio > facultates fuas refumat , fi autem
impurus fit , jaceat ubi jacet , et folvat G.
Et quilibet monetarius qui accufatus eft ,
quod falfam monetam cuderit , poftquam
prohibitum fit , abeat ad triplex ordalium
fi impurus fit , occidatur .
Et nemo officinam aliquam monetariam
habeat , præter Regem .
Et omnem officinam monetariam • quæ
accufata eft , Lex emat x11 . oris .
Et nemo occidatur , nifi adfit duorum
fidelium hominum teftimonium et ipfe
trium dierum hydam terræ habeat , et bo-
ves ac oves etiam .
Et fi hydam ante hæc vendat , folvat xx.
oras .
Et quilibet fugitivus fugiat in quamcun-
que regionem , in qua folus fit .
Et nemo immunitatem aliquam habeat
fuper Regis Thanum præter Regem ipfum .
Et pro Regis caufa , fex dimidiæ marca
pacti loco tradantur , et pro Comitis ac
Epifcopi xII . ore pactum ; et pro quolibet
Thano vi. ore pactum .
Et fi quis accufetur , quod eum excepe-
rit , qui Domini noftri pacem violaverit ,
purget eum cum tribus duodecim , et Præ-
fectus nominet purgationem .
Et
 296 LEGES IN ANGLIA
Et fi quis illum cum eo circumdet , am-
bo eodem jure digni funt ; et hoc jus vi-
geat ubi Thani concordes funt ; fi conten-
dant , obtineat uti VIII . eorum determinant .
Et qui inde ejectus fit , quilibet eorum
folvat vi . dimidias marcas , et Thanus ha-
beat ambos fumptus amoris vel Legis , et
fi amorem eligat , æque ac jus firmum per-
fiftat
Et fi præter hanc purgationem patiatur ,
vel fi eam tradat , folvat vi . dimidias marcas ,
CONCILIUM ANHAMENSE .
Go fum Confecrationis Liber : Propitius fit illi Dominus , qui me tam pulchro
ornatum compofuit . Thureth pia memoriæ fic me juffit concinnari
E
honoris caufa eorum qui nummi candelaris funt memores ; multum valet is , qui
illius explicationem perficere poteft , & retribuat ei Rector nationum , quod folicitus fit
multos thefauros confignatos mihi offerre & ipfe mercedem integram inveniet , quod
rectam ejus explicationem perfecerit ,
De Sapientum decretis ,
funt Conftitutiones quas Angli Con-
Hiliarit elegerunt or edixerant , ac in-
ftanter docuerunt , ut obfervarentur . Hoc
autem imprimis eft Epifcoporum primum
confilium , ut omnes a peccatis quam dili-
gentiffime poffumus , revertamur , & male-
facta noftra libenter confiteamur & fedulo
emendemus , & unum Deum recte diliga-
mus & veneremur ; & unam Religionem
Chriftianam firmiter teneamus , & quemli-
bet ethnicifmum diligenter evitemus , &
preces inftituamus fedulo inter nos , & pa-
cem ac concordiam admodum diligamus ,
atque unico Domino fideliter obfequamur ,
& fedulo eum colamus cum vera fidelitate .
Decretum Sapientum etiam eft , ut Ab-
bates & Abbatiffeæ propriam fuamvitam re-
&te difponant , ac etiam familiam fuam pru-
denter inftituant , & ut cujuslibet ordinis
homines diligenter inclinent coram Deo &
coram mundo , quilibet ad eam juftitiam ,
que ad ipfum pertinet : & ante omnia
Dei Miniftri , Epifcopi & Abbates , Mo-
nachi & Monache , Canonici & Moniales
ad rectum convertantur & regulariter vi-
vant , & pro omni populo Chriftiano dili
genter intercedant .
Decretum Sapientum etiam eft , ut qui-
libet Monachus , qui extra Monafterium
eſt , & regulas non obfervat , faciat prouti
eum oportet , revertatur diligenter ad mo-
pafterium cum omni humilitate , & a ma-
( 1 ) Spelmannus in primo Concil. Tomo ,
Concilium hoc Generale feu Pananglicum vo
cat , hortatu Elfeagi Dorobernenfis & Wul
ftani Eboracenfis Archipræfulum , ab Athel-
redo Rege , accesfitifque Epifcopis & univer-
fis Anglorum Optimatibus in die S. Penteco
es celebratum , & inter annos Domini 1006. ,
id eft , Regis Ethelredi 28. , ( quo Elfeagus a
Wintonia ad Doroberniam translatus eft ) &
CONDITÆ,
Et qui federit fine lite ? et quietus in
poffeffione fua in vita , ut nemo bona ejus
aggrediatur , nec litem moveat poft mortem
ejus .
Et qui fpoliet aliquem claro die , et hoc
probetur tribus temporibus factum effe , ut
non fit aliqua pace dignus .
Et monetarii qui in ligno operantur , vel
alicubi aliter , fint vitæ fuæ rei , nifi Rex
ipfis condonare velit ,
(1)
amoris &
lefactis abftineat , & emendet quam diligen
tiffime , quod tranfgreffus eft ; meminerit
voti & pacti , quod Deo promifit . Mona-
chus etiam , qui monafterium non habet
accedat ad Epifcopum provinciæ , & fideli
ter feipfum obftringat coram Deo & coram
hominibus , quod tria faltem abhinc obſer-
vaturus fit , h. e. caftitatem fuam , et ve
ftitum habitus monachalis , et quod Domi-
no fuo , quam optime poffit , inferviturus
fit . Et fi hoc præftiterit , tunc dignus fit ,
ut eo melius æftimetur , ubicunque habi
taverit .
Et Canonicis honori fit , quod refectoria
et dormitoria habere poffint , teneant mo
nafterium fuum in caftitate , uti regulæ co
rum adnotant , vel etiam juftum eft , ut
perdat honorem ejus , qui hoc nolit ,
Et omnes Dei Miniftros et inprimis Sa
cerdotes rogamus er docemus , ut Deo obe
diant , et caftitatem diligant , et caveant
fibi ipfis ab ira Dei . Certiffime norint
quod non debeant habere ob aliquam coitus
caufam uxoris confortium ; aft confuetudo
eft , ut aliqui habeant duas , vel plures ; et
quidam licet dimiferit , quam nuper habuit ,
ipfa vivente poftea aliam accipit , uti nul-
los Chriftianos facere decet ; et quicunque
ab hoc abftinere voluerit et caftitatem fer-
vare , habeat Dei mifericordiam , et adhuc
augeat mundi venerationem , ut fit æftima-
tione capitis Thani , et jure Thani dignus ,
tam in vita quam in cœmeterio . Et fi quis
hoc facere nolit quod ordinem ejus decet
pri-
1013. , ( h. e. Ethelredi 35. quo truncato a
Danis nefandiffime Elfeago , Livingius fuc
ceffit in Dorobernenfi Archiepifcopatu . Ver
fionem Latinam , quæ poft Textam Saxoni-
cum in Ms. Biblioth. Cotton. reperitur , no
vam fubftituens rejeci , quia adeo ab origina
li difcrepat , ut nec verfionis fpeciem exhi
beat , neque fectionibus ejus refpondeat ,
 LEGES IN ANGLIA
privetur dignitate fua tam coram Deo quam
coram mundo .
Attamen volumus omnes amicos obfecra-
re, et omnem populum etiam diligenter
docere , ut interiore corde unum Deum di-
ligant , et quemlibet paganiſmum diligenter
evitent..
Et fi faga vel harioli , incantatores , vel
fcorta , homicidæ vel perjuri alicubi in ter-
ra inveniantur , ejiciantur ex hac terra , et
purgetur natio hæc , vel cum omnibus fuis
terra exeant , nifi abftineant , et eo magis
emendent .
Sapientum Decretum etiam eft , ut juftæ
Leges erigantur coram Deo et coram mun-
do , et omnis injuftitia diligenter deleatur
et ut deinceps cuilibet homini tam pauperi
quam diviti juris gentium dignitas conce-
datur , et ut pax ac amicitia debite cola-
tur intra hanc terram coram Deo et coram
mundo .
Sapientum Decretum etiam eft , ut Chri-
ftiani et innocentes extra patriam non ven-
dantur , neque faltem in pagani fervitium ;
fed caveant diligenter , ne anima perdatur ,
quam Chriftus propria fua vita redemit .
Sapientum Decretum etiam eft , ut Chri-
ftiani ante omnia pro re minima ad mor-
tem non feducantur , fed potius parentur pa-
cificæ correctiones ad neceffitatem populi ;
nec perdatur pro parvo opus manuum Dei ,
et propria ejus poffeffio , quam caro emit ;
fed quodlibet crimen difcernatur caute , et
judicium ex facto temperetur juxta meri-
tum , prouti coram Deo eft juftum et co-
ram mundo tolerabile ; ac cogitet diligen-
tiffime , qui alium judicat , quid ipfe petat ,
cum ita dicit ; Et dimitte nobis debita no-
fira , &c.
Docemus etiam inftantius , ut Chriftia-
nus quilibet illegitimos fugiat concubitus ,
et Chriftianam Legem recte teneat .
Et nunquam etiam fiat , ut Chriftianus
uxorem ducat in fexti hominis confangui-
nitate in propria fua familia , h.. e. intra
quartum gradum , neque viduam , que adeo
propinqua effet , in mundana cognatione ,
neque cognatam uxoris quam prius habuit ,
neque fan&tam aliquam monialem , neque
fufceptricem fuam , neque repudiatam aliquis
Chriftianus unquam uxorem ducat , neque
uxorem fumat , dum unam habuerit , led
fit illa unica , quamdiu vixerit , fi Legem
Divinam recte curare velit , et ab inferni
incendio animam fuam liberare .
Et quælibet Ecclefia fit in pace Dei et
Regis , et totius populi Chriftiani .
Et fit cujuslibet Ecclefie pax intra pa-
rietes , et , pax Regis manu data æque in-
corrupta .
Et nemo in pofterum Ecclefiæ fervitium
imponat , nec negotiationem Ecclefiæ inju-
fte faciat , neque ejiciat Ecclefiæ Miniftrum
abfque Epifcopi juffa .
Et Deo debita præftentur quovis anno
CONDITÆ . 297
quam diligentiffime ; h. e. eleemofynæ ara-
tri xv. dies faltem poft Pafcha .
Et fætuum decimæ ad Pentecoften , et
fructuum terræ ad Omnium San&torum fe-
ftum ,
Et denarius Petri ad feftum Petri ; et
cenfus ecclefiaftici ad feftum Martini .
Et luminarium cenfus ter in anno .
Et juftiffimum eft , ut animæ cenfus fo-
lemniter femper folvatur ad apertum fepul-
chrum .
Et fi aliquod corpus extra fuam Paro-
chiam alicubi condatur , tunc animæ cen-
fus præftetur nihilominus ad Monafterium
ad quod pertinet , et omnia Deo debita
diligenter promoveantur omnino uti ne-
ceffe eft ,
Fefta etiam et jejunia obferventur legiti
me . Diei Solis feftum obfervetur fedulo
prouti ad illud pertinet ; et a mercatura ac
conventu populi et venatione ac operibus
mundanis in fanctis diebus abftinendum eft
diligenter . Et Sanctæ Mariæ fummum fe-
ftum omnes fedulo honorent primum jeju-
nio , et deinde feftivitate ; et ad cujuslibet
Apoftoli feftum jejunent diligenter , præter-
quam ad Philippi et Jacobi folemnitatem ;
neque jubemus aliquod jejunium ante Pa-
fchalem feftivitatem , nifi quis velit . Omnia
alia fefta et jejunia fedulo celebrentur , pro-
uti illi celebrant , qui ea optime celebrant .
Et jejunia quatuor temporum , et jejunia
prouti S. Gregorius Anglorum nationi im-
pofuit . 1
Er jejunandum eft quolibet die Veneris ,
nifi feftum fit .
Et ordalium ac juramenta et matrimonia
femper fint prohibita fummis diebus feftis
et veris jejuniis quatuor temporum ; et ab
Adventu Domini ad Otavam Epiphaniæ ;
et a Septuagefima ad xv. dies poft Pafcha .
Et fit facris illis temporibus , prouti juftum
eft , omnibus Chriftianis pax & concordia
communis , et omnis contentio compona-
tur . Et fi quis alius debeat fidejuffionem
vel compenfationem pro rebus mundanis ,
folvat illud ipi jam , aut ftatim poftea .
Et fit quælibet vidua , quæ feipfam
recte continuerat , fub præfidio Dei et Re-
gis , et fedeat xit . menfes marito orba , de-
inde eligat quem ipfa voluerit .
Et quilibet Chriftianus faciat , prouti ipfi
neceffe eft , diligenter obfervet Chriftianif
mum fuum , et frequenter adeat confeffio-
nem , et intrepide peccata fua confiteatur ,
ac diligenter emendet , prouti ipfi adnota-
tur . Præparet etiam feipfum ad S. Eucha-
riftiam faltem ter in anno , qui proprium
fuum commodum intelligere velit , prouti
illi opus eft .
Verba etiam et opera quilibet amicus ob-
fervet decenter , ac juramentum et pactum
caute teneat ; et quælibet injuftitia quam
diligentiffime quis poffit , de hac terra eji-
ciatur . Et dolofa facta ac deteftanda inju
ria
 298 LEGES IN ANGLIA
ria admodum evitentur ; h. e. injufta pon-
dera , et iniquæ menfuræ , et falfa teftimo-
nia , et turpes rixæ , ac illiciti concubitus ,
et tremenda perjuria .
Et diabolica facta in homicidiis , et in
cædibus , in furtis , et in rapinis , in avari-
tia , et in concupifcentia , in gula et in
ebrietate , in faſcinationibus , et in variis
violationibus Legis , in adulteriis et in fa-
crorum ordinum violationibus , in violatio-
nibus feftorum , et in jejuniorum violatio-
níbus , in facrilegiis , et in diverfi generis
maleficiis .
Diligenter etiam intelligendum eft , quod
omne hujufmodi fit evitandum , et nunquam
diligendum .
Sed diligatur Dei judicium in pofterum
fedulo verbo et opere , tunc hæc natio Deo
mox erit accepta .
Noverint etiam omnes pacis compenfa-
tionem , et compenfationem nummariam
quam diligentiffime confiderare .
Ita compenfationem pacis , prouti patri-
busfamilias accepta , et furibus odiofa fit ;
et ita compenfationem nummariam , ut una
moneta tranfeat per omnem hanc regionem ,
præter falfam . Et menfuræ ac pondera fe-
dulo examinentur , et omnis injuftitia in po-
fterum evitetur . Oppidorum etiam et pon-
tium inftauratio diligenter fufcipiatur in qua-
libet parte , et militaris etiam ac navalis
profectio , prouti femper neceffe eft , uti
imperatum eft ob univerfale commodum .
Cavendum etiam eft , ut quolibet anno fta-
tim poft Pafcha expeditio navalis præparetur ,
Et fi quis Reipubl. navem militarem
corruperit , fedulo emendet , et Regis pa-
cem ; et fi eam vitiaverit , ut nulli ufui
inferviat , plenario compenfet , et Regi pa-
cem violatam ,
Et fi quis ab exercitu , cui Rex ipfe in
tereft , abfque venia revertatur luar pof-
feffionem fuam .
Et fi occulti homicidæ vel perjuri vel
manifefti homicidæ adeo præfumant , ut in
Regis vicinia habitent > antequam com-
penfationem inceperint coram Deo et co-
ram mundo , tunc luant poffeffionem fuam ,
et omnes fuas facultates , nifi refugium pe-
tierint .
Et fi quis vitæ Regis infidietur , rus fit
vitæ fuæ et omnium quæ poffidet , fi hoc
de eo affirmetur , et fi feipfum purgare ve-
lit et poffit , faciat hoc per maxime fo-
lemne juramentum , vel per triplex orda-
lium in Lege Anglorum , et in Lege Da-
norum per illud , quod eorum Lex eft .
Et fi quis oppofitionem contra Leges
Chrifti vel Regis alicubi fecerit , folvat ca-
pitis æftimationem vel muletam pro ratio-
ne facti ; et fi fe oppofuerit , et ipfe autor
fit , ut occidatur , jaceat inultus ,
Et fi quis monialem vitiarit , vel viduam
ftupraverit , ferio hoc emendet coram Deo
et coram mundo .
CONDITE .
Et confideretur femper quolibet modo ,
quam certiffime poffit confilium exquiri ,
in commodum nationis , & verus Chriftia-
nifmus quam maxime ftabiliri , ac quælibet
injuftitia diligentiffime evitari ; quoniam per
hoc in terra poffeffioni prodeffe debent
cum injuftitia fupprimitur , & juftitia dili-
gitur coram Deo & coram mundo ,
Nunc etiam Dei miniftros fedulo docere
volumus , ut faltem caute reminifcantur &
per Dei auxilium caftitatem diligant , & fe-
dulo libris fuis ac orationibus indulgeant ,
& die ac nocte fæpe & crebro Chriftum in-
vocent , & pro omni populo Chriftiano di-
ligenter intercedant .
Infuper etiam amicum quemlibet mone-
re volumus , prouti nobis incumbit fæpe fa-
cere , ut quifque diligenter meminerit , &
ut a peccatis diligenter revertatur , & alio
rum hominum injuftitiam cohibeat & ut
fæpe ac crebro habeat in memoria quod
hominibus quam maxime neceffarium eft
fæpiffime reminifci , h.e. ut finceram fidem
unanimiter habeant in verum Deum › qui
gubernat & fecit omnes creaturas , & ut re-
tam fidem Chriftianam recte teneant , &
ut Ecclefiafticos Doctores fedulo audiant ,
ut Dei doctrinis & legibus diligenter ob-
temperent , & ut Dei Ecclefias ubique di-
ligenter falutent & tueantur , & cum lumi-
ne ac oblationibus eam fæpe falutent > &
ipfimet ibi fedulo ad Chriftum orent .
Et ut Dei debita quolibet anno jufte præ-
ftent , & fefta ac jejunia debite obfervent .
Et ut a mercatura diei Solis & conven-
tu populari fedulo ceffent .
Et ut Dei miniftros femper tueantur &
honorent .
Et ut Dei pauperes foveant & pafcant .
Et ut viduas ac orphanos non laceffant
crebro , fed fedulo confolentur .
Et ut peregrinos ac extraneos non ve,
xent , neque graventur .
Et ut aliis hominibus injuriam non infe-
rant omnino ; fed quilibet homo aliis faciat
illam juftitiam , quam ipfe voluerit , ut ei
fiat juxta id quod juftum eft . Et hæc eft
Lex æquiffima .
Et quicunque unquam in pofterum ve
ram Legem fpernat Dei vel hominis , fe-
dulo hoc emender , quocunque modo hoc
convenit , tam per ecclefiafticam compen-
fationem quam per mundanam difciplinam .
Et fi ex muleta pro peccatis adverfus
Deum commiffis proveniente , compenfatio
pecuniaria exfurgat , prouti mundi Sapien-
tes difciplinæ loco conftituerunt , hoc de
bite pertinet juxta Epifcoporum conftitutio-
nem ad orationes comparandas , & ad com-
modum pauperum , & ad Ecclefiarum in-
ftaurationem , & ad populum Dei erudien-
dum & ad veftiendum ac ad pafcendum
eos qui Deo inferviunt > & ad libros , &
ad campanas , & ad veftimenta Ecclefiæ ,
& nunquam ad mundanas inanes vanitates ,
fed
 LEGES IN ANGLIA
fed pro difciplina mundana ad ecclefiafticas
neceffitates , interdum de muleta , interdum
de folutione æftimationis capitis , interdum
ex pœna colli obftricti , interdum ex mul-
Eta Legis violatæ , interdum de facultati
bus , interdum de poffeffione , & interdum
de majoribus , interdum de minoribus .
Et fi quis fit potentior hic in mundo
vel per honorem fuperior in ordine hic
gravius peccata emendet , et omnia male-
facta carius compenfet . Quoniam potens et
impotens non funt æquales neque æqualia
onera habere poffunt ; neque infirmus fano
æqualis eft , et illi funt moderandi , ac di-
fcrete difcernendi , tam in ecclefiafticis con-
feffionibus , quam in fecularibus difciplinis ,
fenes et juvenes , divites et egeni , fani et
infirmi , et cujufcunque ordinis . Et fi con-
SENATUS - CONSULTUM
DE MONTICOLIS
Oc eft Confilium quod Anglica nationis Sapientes
H Monticolas conftituerunt ; hoc eft ,
I. De inveftigatione pecoris furtim
ablati . (2 )
veftigium deprehendatur furtim ablatæ
e tunc concreda-
tur colonis inveftigatio illa , vel fignis con-
firmetur , ut quis recte confequatur ; confe
rat fe deinde ad illum qui terram hanc pof-
fidet , & faciat difquifitionem illam , & pe-
cudis ejus pretium folvat intra ix . dies , vel
ad illum diem pignus det , quod pecudem
dimidio fuperet , & in 1x. diebus pignus
liberet jufta folutione . Si quis dicat quod
veftigium injufte fit confecutus tunc ille
qui pecudem inyeftigat ad locum ducere de-
bet , & ibi fex non electi credibiles tamen
jusjurandum præftent , quod juxta jus popu-
li de terra illa affirmet , quod nempe pecus
ejus in illa paftum fit .
II. De facto juris inter Wallum &
Anglum .
Semper circa Ix. dies decet inter loca 9
ut aliis jus tribuatur , tam de excufatione ,
quam de qualibet controverfia , quæ inter
cos eft . Non fit ulla alia excufatio pro ac-
cufatione præter ordalium inter Wallum &
Anglum , nifi condonare quis velit . Ab al-
terutro loco pignus auferri poteft , nifi ali-
ter quis jus fuum confequi poffit .
(1 ) Etfi , Lector candide , quo tempore
factum fit hoc de Monticolis Senatus- conful-
tum plane non reperimus , tamen cum haud
difficilis fit conjectura , tempeftate Ethelredi
Regis fuiffe perfcriptum , nos vetera fecuti
CONDITA, 299
tigerit , ut quis involuntarie aut fortuito ali-
quid malefecerit , non fit æqualis ei qui fpon-
te et de induftria ipfe malefecerit , et etiam
qui neceffitate compulfus hoc patraverit , hic
tutamine et meliore jure femper dignus fit
quia neceffitate compulfus erat ad id quod
fecit .
Omne fa &
tum cautius difcernendum eft ,
et jus femper juxta factum recte difponen-
dum " et juxta meritum moderandum co-
ram Deo et coram mundo ; et clementia .
exhibeatur ex timore Dei , et manfuetudo
fiat libenter , et foveatur pro facti ratione
fiat
is , qui ea opus habet ; quoniam omnibus
nobis neceffe eft , ut nobis Dominus nofter
crebro et fæpe mifericordiam fuam conce-
dat . Amen .
WALLIE . (1)
et Wallia Confiliarii inter
III. De pignoribus .
Si pignus fumatur ex pecunia cujufdam
pro alterius rebus , tunc pignus domum re-
cipiat , fi quod fumptum vel de pro-
prio fuo tunc reftituat , qui pecuniam ha-
bet . Debet is compulfus poftea jus facere
qui antea noluit . XII. Jurifperiti debent jus
docere Wallos & Anglos , fex Angli & fex
Walli ; perdant omnia quæ illis propria , fi
injufte doceant , vel excufent fe , quod me-
lius non poffent .
IV. De eo cujus excufatio deficit .
Licet pro furti accufatione excufatio de-
ficiat Anglo vel Wallo , folvat fimplicem
compenfationem quacum oneratus erat >
alius compenfationis nihil , nec multæ quam
maxime .
V. De homicidio .
Si Wallus Anglum occidat , non deber
cum plus quam dimidiata capitis æftimatio-
ne compenfare , nec Anglus pro Wallo plus
compenfet , five fit Thanus natus , five co-
lonus ; dimidiata æftimatio capitis ibi fufficiat.
VI. De Anglis in Wallia iter facientibus .
Non debent iter facere neque Walli in
Angliam , neque Angli in Walliam , nifi
conftituti coloni eos ad limites recipiant ,
& poftea abfque periculo reducant . Si colo-
nus
exemplaria , ifto in loco collocandum cen-
fuimus .
(2 ) Jam fupra de inveftigatione pecoris
egimus .
 300
LEGES IN ANGLIA
nus alicujus fraudis confcius fit , tunc mul-
tæ fit reus , nifi aliquorum teftimonio fe-
&
ipfum excufet . Ita etiam quilibet confcius
vel auctor ejus , quod extraneus indigena
noceat , excufet notitiam illius per fubftan-
tiæ valorem , & juret , & fi quis de eo
mentiatur , ceffet controverfia ipfius per ju
ramentum prius . Si excufatio deficiat , fal
vat duplum , & domino muletam .
VII. De cujufcunque animalis valore ,
fi perdatur.
Equus triginta folidis compenfari vel per
valorem excufari debet : Equa xx. folidis ,
& pullus annotinus eodem modo ; Onager
XII. folidis , vel per valorem ; Bos xxx .
denariis ; Vacca xxiv. denariis ; Porcus octo
denariis ; Vir libra ; Ovis folido ; Capra
duobus denariis ; alia non feminata jura-
mento æftimari debent , & deinde per com-
penfationem .
LEGES CNUTI
Oc eft Confilium , quod Cnutus Rex , totius Angliæ et Danorum et Norwegorum
Rex , cum Sapientum fuorum confilio fancivit , in laudem Dei , et fibi ipfi in
ornamentum regium , & adutilitatem populi ; et hoc erat facris Natalibus Domi-
ni noftri Wintoniæ ,
I. De Deo , Religione Rege debite
colendis .
'Oc eft primum igitur , ut fuper omnia
H alia unum Deum femper diligere , et
Chriſtianifmum unanimiter confervare , &
Regem Cnutum diligere , & jufta fidelitate
venerari velint ,
II. De pace Dei , Regis , & Ecclefiarum .
Et Dei Ecclefias falutent ac protegant ,
& crebro frequentent , in falutem animæ &
nobis ipfis ad utilitatem . Quælibet Eccle-
fia jure eft in propria Chrifti pace , & qui-
libet Chriftianus multum laborare debet ut
pacem illam magna in veneratione habeat .
Pax enim divina & quam proxime Regis
præ omni alia pace obtinenda & fedulo con-
fervanda eft . Tunc valde juftum eft , ut
Dei Ecclefiaftica pax intra parietes , & pax
Chriftiani Regis manu data femper confiftat
immobilis . Et fi quis alterutram violet "
perdat terram, & vitam , nifi Rex ei con-
donare velit .
Et fi unquam aliquis homo
pofthæc Dei Ecclefiafticam pacem adeo
adeo vio-
vio-
laverit , ut intra Ecclefiæ parietes homicida
fieret , tunc illud eft inexpiabile , & perfe-
quantur eum omnes qui Dei amici funt ,
nifi fieret , ut inde erumperet , & ad adeo
magnum aſylum confugerit , ut Rex ei per
( 1 ) Cnutus , quem fcriptores Latini Canu-
tum fere femper appellant , juxta Faftos Savi-
lianos , Polychron. R. Higdeni , Chronic. de
Mailros , & Hiftor. Ingulphi , anno 1017. se-
1
CONDITÆ .
VIII, De rebus fuper flumen deprebenfis .
Si quis rem aliquam deprehendat , & ul-
tra flumen advocare velit , tunc fidejuffor
conftituatur , vel pignus interponat , ut con-
troverfia finem habeat . Si quis illud fibi
attrahat , fex jurare debent , quod illud ita
attraxerit , ac fi furtim ablatum effet ; & fi
quis advocet , unus faciat juramentum , quod
ille qui ei dedit ad manus fuas advocarit ,
Si quis aliquid trans flumen fibi appropria-
re velit , tunc hoc fieri debet per orda
lium . Eodem modo Anglo Walli jus fuum
tribuant ,
IX. De Dimetis , & Monticolis .
Olim Dimetæ ad Monticolas pertinebant
fed rectius pertinent ad Occiduos Saxones
eo debent cenfum & obfides mittere . Mon-
ticolis etiam convenit , fi hoc Rex volue
rit , ut pacis obfides ad eum mittantur .
REGIS . (1)
vitæ conceffionem amplius compenſet tam
apud Deum quam apud homines . Et hoc
eft primum , ut propriam æftimationem ca-
pitis Chrifto & Regi det , & hoc modo fe
ipfum exlegem reftituat ad compenfationem .
Et fi tunc ad compenfationem res rediit
& eam Rex toleret , tunc folvatur Eccle-
fiaftica pax illi Ecclefiæ per Regis plena-
riam pacis violationem , & Templi purga-
tionem confequatur , ficuti decet , & dein-
de tam cognati quam viri occifi compenfa-
tionem plene folvat , & apud Deum faltem
diligenter intercedat .
III, De mulca pro dignitate Ecclefia
conferenda.
Et fi ulla Ecclefiæ pax fine interfectione
fit violata , fedulo compenfetur pro ratione
ejus quod factum eft , five fit per pugnam ,
five per rapinam , five per aliud quid : com-
penfanda eft Ecclefiæ prius pacis violatio
pro ratione ejus quod factum eft, & pro ratio-
ne dignitatis Ecclefiæ . Non funt omnes Ec-
clefiæ æquali modo terreno honore dignæ , li-
cet eandem habeant ecclefiafticam confe-
crationem . Violatio pacis primariæ Eccle-
fiæ eft eadem ac compenfatio rerum pro
Regis pace , hoc eft , quinque libris , fecun-
dum Anglorum Leges ; & in terra Cantii
pro violatione pacis v. libris Regi , & tri-
bus
ghum aufpicatus eft , & tenuit 19. annos ,
mortem fc. cum vita commutans anno 1035 .
apud Shaftsberiam , Wintonia in veteri mo
nafterio fepultus eft .
 LEGES IN ANGLIA
bus Archiepifcopo ; & mediocris Ecclefiæ
exx. folidis , & idem eft pro Regis mul-
&
ta , & tunc adhuc minoris , ubi parvum
eft minifterium , & cœmeterium Lx. foli-
dis ; & templi campeftris , ubi cœmeterium
non eft , xxx . folidis .
IV. De reverentia Sacerdotibus præftanda .
Omnes Chriftianos quam maxime decet
fanctuarium & ordinem , & confecratam Dei
domum femper diligentiffime frequentare &
protegere , & quemlibet ordinem venerari
juxta dignitatem . Intelligat etenim quicun-
que velit vel poffit , magnum & præclarum
fa-
effe , quod Sacerdos agendum habet pro
lute populi , fi Domino fuo jure placeat .
Magnum quid eft Exorcifmus , & præcla-
rum eft confecratio , quæ Diabolum difpel-
lit & profugum reddit , quoties Baptifmus
peragitur , vel S. Euchariftia confecratur .
Et fancti Angeli ibi circumfunduntur , & tercedant .
res illas cuftodiunt , &
$ per Dei potentiam
Sacerdotem adjuvant , quoties Chrifto jure
ferviunt . Et hoc toties faciunt quoties fe-
dulo intimo pectore invocat Chriftum , &
pro populi neceffitate diligenter intercedit ;
& illi propter Dei timorem pro ordinis di
gnitate cum ratione funt cognofcendi .
V. De purgatione Ordinatorum .
Et fi contingat , ut quis accufationibus &
imperitiis Sacerdotem oneret eum qui regu-
lariter vivit , atque ille ipfe confcius fe pu-
ritatis ; celebret Miffam , fi audet , & pur-
get feipfum per S. Euchariftiam a fimplici
accufatione , & triplicem accufationem pur-
get , fi audeat eriam in S. Euchariftia cum
duobus ordinatis . Si quis Diaconum accu-
fet , qui regulariter vivit , fimplici accufa-
tione , fumat duos ordinatos , et purget fe
cum illis . Et fi accuferur triplici accufatio-
ne , fumat fex ordinatos ( et ipfe fit fepti-
mus ) et purget fe illis . Si plebeius Sacer-
dos accufationibus oneretur , qui regularem
vitam non degit , purget fe ficut Diaconus qui
regularem vitam agit . Et fi quis amicis defti-
tutum altaris miniftrum accufationibus oneret,
qui non habet Sacramentales , ear ad offam
execratam , et ibi fiat ficuti Deus vult , nifi
fe per S. Euchariftiam purgare debet . Et
fi quis facris initiatum inimicitiæ accufet
et dicat quod homicidii autor fit vel con-
filiarius , purget fe per cognatos fuos qui
inimicitiam tolerare vel emendare debent .
Et fi fit cognatis deftitutus , purget ſe per
focios , vel jejunium fufcipiat fi audeat ,
et eat ad offam execratam , et ibi fiat , fi-
cuti Deus judicaverit . Et nullus Templi
·
Monachus unquam jure inimicitiæ compen-
fationem petere , nec inimicitiæ compenfa-
tionem folvere tenetur , Deponat cognatio-
nis Leges , cum tranfit ad Leges Regula-
res ; et fi Presbyter unquam fuerit falfus te-
ftis , vel perjurus , vel confcius furti , vel
confiliarius fuerit , tunc fit fanctificata Ec-
Tom. IV.
CONDITÆ . 301
clefia exclufus , et perdat ubique tam fo-
cietatem
, quam amicitiam , et cujuslibet ve-
nerationem , nifi apud Deum et apud ho-
mines majus compenfet , prouti Epifcopus
eum inftruxerit , et inveniat fibi fidejuffo-
quod in pofterum femper a fimili cri-
mine ceffaturus fit . Et fi eum purgare velit
purget pro facti modo , five triplici five fim-
plici excufatione , five pro facti ratione .
VI. Exhortatio ad Ecclefiafticos , ut
fancte vivant .
Et volumus ut cujuslibet ordinis viri di-
ligenter inclinent finguli ad jus quod ad
eos pertinet , et præfertim Dei Miniftri ,
Epifcopi et Abbates , Monachi er Monia-
les , Canonici et Veftales ad rectum incli-
nent , et regulariter vivant , et die ac no-
ete , fæpe et crebro Chriftum invocent , et
pro omni populo Chriftiano diligenter in-
Et omnes Dei Miniftros roga
mus et docemus , et præfertim Sacerdotes ,
ut Deo obediant , et caftitatem ament , et
caveant fibi ipfis ab ira Dei , et ab æftuan-
te incendio , quod furit in inferno , Dili-
gentiffime fciant , quod jure non debeant
coitus caufà cum fœmina communicare . Et
fi quis ab eo ceffare , et caftitatem ferva-
re velit , habeat Dei mifericordiam , et ad
terrenam venerationem fit jure Thani di-
gnus . Et quilibet Chriftianus ex timore Do-
mini fui injuftum coitum fedulo evitet , et
Leges Ecclefiafticas jufte obfervet ,
VII. De conjugiis probibitis .
Docemus etiam ac rogamus , et in. Dei
nomine imperamus , ne aliquis Chriftianus
intra fextum cognationis gradum in propria
affinitate unquam uxorem ducat , neque co-
guati fui viduam , cui eadem vicinia cogna-
tus erat , neque cognatam uxoris fuæ quam
antea habuerat ipfe , neque fufceptricem
fuam , neque confecratam Veftalem , neque
repudiatam aliquis Chriftianus unquam uxo-
rem ducat ; neque aliquam meretricem un-
quam fectetur , neque plures una uxore ha-
beat , et ea fit legitime nupta uxor : fed ea
fit illius fola , quamdiu ipfa vixerit , fi quis
Dei Leges jufte curare , et ab inferui in-
cendio animam fuam prohibere velit ,
VIII. De decimis reddendis .
Et perfolvantur Dei jura quovis anno ju-
fte diligenter , hoc eft , arationis eleemofy-
na decimo quinto die a Pafchate , et fœ-
tuum decimæ ad Pentecoften , et terræ pri-
mitiæ ad feftum Omnium Sanctorum ; et fi
quis tunc decimas perfolvere nolit , prouti
diximus , hoc eft , decimas agri , codem
modo ac aratrum progreffum fecit , tunc
conveniant Regis Præpofitus et Epifcopi
et fundi dominus , et Ecclefiæ Presbyter ,
et fumant invito illo decimam partem ad
Ecclefiam ad quam pertinet , et affignent
ei nonam partem , er dividatur octava pars
Сс in

302 LEGES IN ANGLI
in duo , et capiat terræ dominus dimidium
er dimidium Epifcopus , five fit Regis five
Thani Minifter
IX. De nummo Romano .
Er denarius Petri ad feftum Petri folva-
tur , et fi quis eum ufque poft illum diem
fervaverit det Epifcopo illum denarium ,
?
et addat xxx. denarios , et Regi ducentos
viginti folidos .
X. De primitiis feminum :
Et feminum primitiæ ad Martini feftum ,
et fi quis eum ufque poft illum diem fer-
vaverit det eas Epifcopo , et compenfet
undecies , et Regi ducentos viginti folidos .
XI. De decimis ad Ecclefiam Thani
pertinentibus .
Si quis tunc Thanus fit , qui in poffeffio-
ne fua Ecclefiam habeat , in qua fit cœme-
terium , tradat tunc tertiam partem propria
rum decimarum Ecclefiæ fuæ . Si quis Ec
clefiam habeat in qua non eft comete-
rium > det ex novem partibus Presbytero
fuo id quod velit , et quilibet Ecclefiæ cen-
fus primario tradatur Templo ex omnibus
ingenuorum focis .
XII. De pecunia pro luçernis ,
Et nummus candelaris conferatur quotan-
nis primo , Vigilia Pafchatis cera valoris
dimidii oboli pro qualibet hyda , et deinde
ad Omnium Sanctorum feftum tot etiam ;
et poftea ad Purificationem B. Mariæ fimi-
liter :
XIII. De pecunia quæ dicitur fymbolum
anima , de fepultura .
Et æquiffimum eft , ut pecunia fepulchra-
lis femper concedatur ad apertum fepul-
chrum . Et fi quis aliquod carpus ex fua
Parochia alibi humaverit , folvatur nihilomi-
nus pecunia fepulchralis illi Ecclefiæ ad quam
illud pertinet .
XIV. De Dei juribus , feftis & jejuniis
confervandis .
Et omnia Dei officia protegantur diligen-
ter , prouti neceffarium eft : Fefta et jeju-
nia celebrentur ; quolibet die Dominico fe-
fti celebratio fiat a die Saturni hora pome-
ridiana , ufque ad diei Lunæ auroram , et
quilibet alius dies feftus , prouti indictus
fuerit .
XV. De die Dominico .
Et die Solis mercaturam etiam diligen-
tiffime prohibemus , et omnem conventum
populi , nifi pro maxima neceffitate fit , et
venationem ; et ab omnibus mundanis ope-
ribus in hoc fancto die fedulo ceffandum eft .
XVI. De jejuniis .
Et ut quodlibet injunctum jejunium cum
A TE
CONDI .
omni diligentia obfervetur , five fit jejunium
quatuor temporum , five fit jejunium qua-
dragefimale , five fit aliud quodcunque je-
junium ; et ad quodlibet feftum B. Mariæ
et ad jejunium cujufcunque Apoftoli feſti
excepto fefto Philippi et Jacobi ; non injun-
gimus aliquod jejunium ante feftum Pafcha-
tis ; et quolibet die Veneris jejunium , ` nifi
fit feftum; et non neceffe elt jejunare a Pa-
fchate ufque ad Pentecoften , nifi injunctum
fit , vel ipfe omnino velit jejunare , uti e-
tiam a Natali Domini ufque ad Octavam
Epiphaniæ , h. e. feptem dies poft duode
cimum diem feftum .
XVII. De temporibus juftitiæ .
Et prohibemus ordali ac juramenta fe
ftis diebus ; et diebus quatuor remporum ,
et diebus quadragefimalibus et juftis diebus
jejunalibus ; et ab Adventu Domini ufque-
dum octavos dies fupra duodecimum diem
præteriit , et a Septuagefima ufque ad de-
cimum quintum diem fupra Pafcha . Et San-
&ti Edweardi feftum Sapientes elegerunt , ut
feftum celebraretur per omnem Angliam xv.
Kal. Aprilis , et Sancti Dunftani feftum xiv.
Kal . Junii . Et his fanctis temporibus , pro-
uti juftum eft , omnibus Chriftianis pax et
communio fit , et omnis fraus diffipetur . Et
fi quis alicui fidejuffionem vel compenfatio
nem pro rebus terrenis debuerit , reddat ei
fedulo ante vel poft ,
XVIII , Pia exhortatio ad confeffionem
& pœnitentiam .
Rogamus etiam per Dei amorem , ut qui
libet Chriftianus intelligat fedulo propriam
fuam neceffitatem . Ante omnia tempus ali.
quod expectare debemus , quum nobis gra
tius erit , quam omne quod in toto orbe
eft , ut quamdiu poffumus , pareamus dili-
genter voluntati Dei . Sed tunc fimplicem
mercedem habere debemus ejus , quod in
vita antea fecimus . Væ illis , qui tunc pro-
meruerunt inferni mulatam . Sed agedum ,
quam diligentiffime a peccatis revertamur ,
et finguli delicta noftra Confeffori noftro fe-
dulo confiteamur et femper abftineamus
ac fedulo compenfemus . Et finguli noftrum
injungamus , quod volumus , ut nobis injun-
gatur . Hæc eft lex jufta , et Deo valde gra-
ta , et is erit feliciffimus qui Legem hanc
fervaverit . Namque Deus Omnipotens nos
omnes creavit et deinde magno pretio ,
hoc eft , propria vita , quam pro nobis tra
didit , redemit .
XIX. Ad Euchariftiam & probitatem .
Et quilibet Chriftianus faciat prouti ipfi
conducit , incumbat Chriftianifmo fuo dili-
genter , et præparet fe etiam ad communio-
nem S. Euchariftiæ , faltem ter in anno ,
prouti cuilibet , qui propriam fuam neceffi-
tatem intelligere velit , neceffe eft ; et ver-
bum ac factum erga quemlibet amicum or-
dinet
 LEGES IN ANGLIA
dinet cum juftitia , & jusjurandum ac fœ-
dus caute fervet ; & quodlibet injuftum di-
ligenter ex hac terra ejiciatur , quantum
quis facere poteft ; & diligatur Dei juftitia
abhinc fedulo verbis & factis . Tunc nobis
omnibus Dei mifericordia præparabitur .
XX. Ad fidelitatem erga Dominum .
Agedum faciamus etiam fedulo , ficut do
cemus ; fimus femper Deo noftro conftan-
tes & fideles , & perpetuo omnibus viribus
cultum ipfius tueamur , & voluntatem ejus
operemur. Omne namque quod unquam
pro vero Domino fideliter fecerimus , omne
illud nobis ipfis facimus ad majorem utili-
tatem : illi namque Deus certe gratiofus
eft , qui Domino fuo vere obfequens eft ·
Magna etiam cuilibet domino eft utilitas
ut famulos fuos jufte guberner ,
XXI. Ad Deum ex intimis colendum
& fidem .
Et omnes Chriftianos quam diligentiffi-
me docemus , ut interiore corde Deum fem-
per diligant , & ecclefiafticos Doctores fedy-
o audiant , & Dei doctrinam ac leges con-
templentur , ac perfcrutentur fæpe & crebro
propriam fuam utilitatem.
XXII. Ut Orationem Dominicam & Symbo-
lum calleant .
Docemus etiam , ut quilibet Chriftianus
difcat , ut faltem poffit veram fidem recte
intelligere , & Pater Nofter ac Credo di-
fcat ; quoniam uno quilibet Chriftianus Deum
implorare , & altero veram fidem oftende-
re debet . Chriftus ipfe orabat prius Pater
Nofter , & hanc orationem difcipulos fuos
docebat . Et in oratione hac ecclefiaftica
funt feptem petitiones ; hanc fi quis ex ani-
mo oraverit , mandatum femper defert ad
Deum ipfum de qualibet neceffitate , quæ
ipfi conducit , five pro hac vita five pro
futura . Sed quomodo quis unquam ex ani-
mo ad Deum orare poteft , nifi internam
habeat caritatem & veram in Deum fidem ;
quoniam ille deinceps non obit mortem in
Chriftianorum communione , nec in confe-
crato cœmeterio quiefcit , neque in vita fua
S. Euchariftiam percipit , neque bonus eft
Chriftianus qui hoc difcere nolit : neque il-
Oc eft feculare Confilium , quod ex
H%obfervetur per omnem Angliam .
1. De juftitia efferénda .
Oc igitur eft primum quod volo , ut
H juftæ leges fanciantur , &quæliber in-
juftitia fedalo damnetur , & ut farculetur
ac eradicetur quodlibet injuftum , quam di-
ligentiffime poffit de hac terra , & erigatur
Dei juftitia ; ac in pofterum omnes , tam
pauperes quam divites , jure publico fruan
fur , & juftum illis judicium reddatur ,
Tom. IV.
CONDITÆ .
303
le jure alium fufcipere poteft ad Baptiſma
vel ad Confirmationem , nifi hæc difcat ,
ut bene illa norit .
XXIII. Ut exitialia fugiant ,
Docemus etiam ut exitialia peccata &
diabolica facta quam diligentiffime a quo-
libet evitentur & compenfentur liben-
tiffime pro Confeffarii confilio , fi quis
per Diaboli inftigationem in peccata fuerit
lapfus .
XXIV. Et inter hæc fuprum .
Docemus etiam , ut a turpi ftupro , &
ab injufto concubitu , & ab omni adulterio
moneantur femper .
XXV. Ut caveant fibi de tremendo
judicio .
Docemus etiam , ut quilibet homo dili-
genter Dei timorem in animo fuo habeat ,
& die ac nocte caveat a peccatis , diem
judicii timeat , & ab inferno abhorrear ,
quafi femper finis dierum adftaret ipfi .
XXVI. Ut Epifcopi Sacerdotes fide
gbeant officia .
Epifcopi fint Præcones & Doctores Le-
gum Dei , & fcholas erudiant ac doceant
libenter ecclefiafticam utilitatem . Curam bu-
jus rei gerere debet quicunque velit , quo-
niam inutilis paftor invenietur gregi , qui
nolit gregem , quem tueri debet , clamore
defendere > fi alias poffit , cum aliquod
damnum gregi nocere incipit . Nullum eft
damnum adeo malum ac Diabolus ipfe ,
qui femper hoc unum meditatur , quomo-
do animabus hominum maxime nocere pof-
fit . Tune oportet paftores effe valde vigi-
les , & diligenter clamantes , qui ab hoc la-
trone publico populum tueri debent . Hi
funt Epifcopi & Presbyteri qui ecclefiafti-
cum gregem defendere & tueri debent fa-
pientibus doctrinis , ne furiofus lycanthro-
pus eum nimium difcerpat , aut multos
mordeat ex ecclefiaftico grege . Et fi quis
maxime curet , ut Dei nunciis obediat ,
idem eft ac fi Deo ipfi obediat . Semper
fit nomen Dei laudatum , & fit laus ei
ac honor & gloria in omnes feculi ætatos .
Amen .
confultatione cum Sapientibus meis volo ur
II. De mifericordia exhibenda in judicio ,
Docemus etiam , quod licet quis delin-
quat , et ipfe profunde poeniteat , tunc ad-
hibeatuf moderatio in pœna irroganda , pro-
uti coram Deo decens , et coram mundo
tolerabile eft . Et cogitet diligentiffime , fi
quis auctoritatem juris habet , ejus quod
ipfe habere geftit , cum hoc modo dicit :
Et dimitte nobis debita noftra , ficut & nos
Cc 2 dimit-
 304 LEGES IN ANGLIA CONDITE .
dimittimus . Et prohibemus ne Chriftianus
ante omnia faltem levis rei caufa ad mor-
tem feducatur ? fed potius pacifica poena
conftituatur in populi commodum ;
perdatur pro re parva Dei manuum opera-
tio , & proprium ejus pretium quod caro7
redemit .
III. De Chriftiano non vendendo ex-
tra Regnum
Prohibemus etiam , ne Chriftianus, quif-
quam procul de terra yendatur , neque ad
Gentilifmum faltem perducatur , fed dili-
genter foveatur , ne anima perdatur ,庸 quam
Chriftus propria fua vita redemit ,
IV. De fagis , fortilegis , &c. ejiciendis ९
Præcipimus etiam , ut terram in quolibet
fine diligenter mundare incipiant , & a ne-
fandis actionibus ubique abftineant . Et fi
fagæ vel arioli , ficarii vel meretrices alicu-
bi in regione deprehendantur , educantur fe-
dulo ex terra illa , vel in terra pereant omni-
no , nifi ceffent a factis malis & magis
compenfent , Præcipimus etiam ut profugi
& exleges Dei ac hominum , de terra mo-
riantur , nifi fe incurvent & quam diligen-
tiffime emendent . Et fures ac latrones pu-
blici brevi pereant , nifi ceffent a malefactis .
V. De Gentilium fuperftitionibus abolendis .
Prohibemus etiam ferio omnem ethnicif-
mum . Ethnicifmus eft , quod
quis
adoret , hoc eft , quod quis adoret
{
gentiles & Solem vel Lunam , ignem vel
fluvium , torrens vel faxa , vel alicujus ge-
neris arborum ligna , vel veneficium amet >
vel ficariatum committat ullo modo , vel
forte vel teda , vel aliquo phantafmate ali-
quid perficiat .
VI. De homicidis , perjurantibus ,
mochantibus .
Homicidæ & perjuri , ordinum violatores
& adulteri inclinent & emendent , vel fcien-
ter in peccatis moriantur .
VII. De cobibendis affentatoribus , &c.
Affentatores & mendaces , prædones & ra-
ptores , Dei odium femper habeant , nifi ab-
ftineant , & magis emendent . Et fi quis
terram recte purgare , & injuftitiam depo-
nere , ac juftitiam diligere velit , tunc dili-
genter tali modo contendere , & hujufmodi
evitare debet .
VIII. De pace tuenda , & moneta
rigenda .
Agedum etiam omnes de pace & pecu
nia compenfanda diligentiffime meditemur ,
De pace compenfanda , prouti incolis fit
optimum , & furibus odiofum : et de pecu
nia compenfanda , ut una moneta , fine ali-
qua falfa , valeat per omnem hanc ditio-
nem , et ut nemo eam fumere detrectet ;
et fi quis præter hanc , falfam fecerit , per-
dat manum , quacum falfam confecit ; et hoc
nulla re excufet , nec auro nec argento ,
Et fi quis tunc Præpofitum fuum accufer
neque quod ipfius venia falfam hanc confecerit ,
purget fe triplici excufatione , et fi purga-
tio ejus fracta fit , idem jus habeat ille
cum eo qui falfam confecit ,
IX. De jufto pondere .
Et dimenſiones ac ponderationes diligen
ter judicentur , et quodlibet injuftum in po-
fterum ceffet ,
X. De inftauratione oppidorum &
pontium .
Oppida et pontes , et navales apparatus
diligenter reparentur , ac domeftici etiam,
prouti femper neceffe fuerit pro communio-
ri utilitate .
XI. De confiliis ad utilitatem Reipu
blicæ pertinentibus ,
Et femper quolibet modo con temple-
mur , qua ratione præcipuum confilium ex-
quiri poffit in commodum nationis , et ve-
rus Chriftianifmus potiffimum erigi , ac quod-
libet injuftum fedulo everți . Quoniam per
hoc aliquod terræ emolumentum accrefcit ,
injuftitia fupprimatur , et juftitia diliga
tur coram Deo et coram mundo ,
XII. De autoritate Regis in violatio
ne pacis , c.
idola
Deos Hæc funt jura quæ Rex habet fuper omnes
homines in Occiduis Saxonibus ; hoc eft
Juper pacis violationem , et irruptionem in
domum , furreptionem , fugitivorum fufce-
ptionem , et militiæ detrectate muletam
nifi aliquem amplius honorari velit , et ipfi
dignitatem quandam concedat . Et fi quis
opus hominis exlegis fecerit , poteftatem pa
cis Rex habeat ; et fi terram propriam ha-
beat , malefactor ille , cujufcunque fervus
fuerit , Regis manibus tradatur . Et fi quis
fugitivum paverit , vel hofpitio exceperit ,
folvat quinque libras Regi , nifi feipfum
purget , quod illum fugitivum effe nefciret
XIII. Et in Mercia eodem modo ac antea
fcriptum eft fuper omnes homines .
XIV. Rex multas pacis violatæ in regioni-
bus Dacorum accipiat •
Et in Danelaga Rex habet muletam pu-
gnæ * et militiæ detrectate mulctam , et vio-
latæ pacis ac irruptionis in domum , nifi
aliquem amplius honorari velit . Et fi quis
cor-
tunc pace exclufum hominem ſerver , vel
fugitivum hofpitio excipiat , compenfet pro-
uti lex antea fuerat . Et fi quis injuftitiam
committat , vel injuftum judicium deinde
judicet , pro læfione vel pro pecuniæ fufce-
ptione fit apud Regem capitis æftimationis
reus , in Englalaga , nifi juramento confirma-
re audeat , quod juftius aliquod nefciret ;
et perdat femper Thani dignitatem , nifi a
Rege poftea redimat , et ille hoc modo ei
fa-
 LEGES IN ANGLIA
favere velit ; et in Danelaga violate Legis
muleta dignus eft , nifi feipfum purget ,
quod melius nefciret . Et fi quis juftam
Legem et juftum judicium dare detre& tave-
rit, reus fit apud eos ad quos pertinet : fi
apud Regem cxx. folidos , et fi apud Co-
mitem LX. folidos , fi apud Centuriam xxx.
folidos , fic apud quemlibet eorum, fi in
Englalaga ita dignum fuerit . Et fi quis in
Danelaga juftam Legem infregerit , folvat
Legis violata muletam .
XV. De poeng convitiatorum .
Et fi quis alterum injuria diffamare ve-
fit , ut alterutrum vel pecunia vel vita ei
diminuatur , fi tunc alter eam refellere pof-
fit , ut quis ei teftificari velit , perdat lin-
guam fuam , nifi illam capitis æftimatione
compenfare velit .
XVI, Nemo Regi de alterius injuriis
queratur.
Nec appellet ullus homo ad Regem , nifi
intra Centuriam fuam aliquo jure dignus
habeatur , et appelletur ad conventum Cen-
turiæ pro muleta , prouti juftum eft ap-
pellare .
XVII. De comitiis municipalibus ,
Et ter in anno habeantur Comitia Mu-
nicipalia , & duo Conventus Provinciales
aut plures etiam : et illis interfit Epifco-
pus ac Senator , & ibi ubique doceatur tam
Jus divinum quam humanum .
XVIII, Nemo alium intra fatrapem
Coerceat .
Et nemo alicujus hominis nomen intra
vel extra Provinciam affumat , antequam
ter a Centuria jus ejus fit poftulatum : Si
tertia vice nullum jus habeat , tunc per
gat quarta vice ad Conventum Provin
cialem , & Provincia ei ftatuat quartum
diem . Si tunc fallat , veniam utrinque
hine & illinc fumat , ut proprium fuum
perquirat .
XIX, Nemo liber in Centuriam fe
conjiciat .
Volumus etiam , ut quilibet homo liber
in Centuriam & Decemviratum conferatur
qui excufatione vel capitis æftimatione di-
gnus effe velit . Si quis eum poft duodeci-
mum ætatis fuæ annum accufare velit , vel
fi ipfe poftea non fit aliquo privilegio di
gnus , five fit paterfamilias , five pediffe
qua , ut quilibet in Centuriam & ad fide-
juffionem ducatur , & fidejuffionem ibi fer-
Tom. IV.
(1) Quia omnes poft 12. ætatis annum fub
Fidejufforibus effe debebant apud Veteres Sa
xones , inde Legislator requirit , ut omnes ju,
ramentum præftent , fe fures effe nolle , neque
furibus confentaneos effe , partim ut digni
CONDITE. 305
vet , & ad quodcunque jus ducat , Multi
potentes , fi poffint & debeant , protegere
fervum fuum volunt , quocunque modo ju
dicaverint æquum , ut ipfum facile defen
dere queant five liberum five fervum . Sed
nolumus hanc injuftitiam pati , et volumus
ut quilibet homo XII . annos natus jusjuran
dum præftet , fe nolle furem effe neque fu-
ri confentaneum ( 1 ) .
XX. De fidelibus & infidis in jure
jurando .
Et fit quilibet homo fidelis , qui infa
mia non eft notatus , et neque jusjurandum
neque ordalium violaverit intra Centuriam
fuam , fimplici excufatione dignus . Et infi-
do homini eligatur fimplex jusjurandum in
tribus Centuriis , et triplex jusjurandum
quocunque more ad illud oppidum perti-
nente , vel ad ordalium abeat . Et confi-
cienda eft fimplex purgatio fimplici jura-
mento , et triplex purgatio triplici præju
ramento . Et fi Thanus fidelem hominem
habeat ad præjurandum pro ipfo , hoc lici
tum eft ; fi non habeat , ipfius fermo pro-
cedat , et non fit unquam aliquod præjura-
mentum remiffum .
XXI. De Advocatis ,
Et nemo fit aliqua appellatione dignus
nifi fideles teftes habeat , unde ei ortum fit
id quod apud ipfum antea eft deprehen-
fum . Et confirmet teftis , quod in Dei et
Domini fide verus ejus fit teftis , prouti o-
culis fuis viderit , et auribus fuis audiverit ,
quod jure illud fit adeptus ,
XXII . De rebus non emendis fine te-
ftimonio.
Et nemo rem aliquam emat plus quas
tuor denariis dignam , vivam aut mortuam ,
nifi habeat fidele quatuor virorum teftimo-
nium , five fit intra oppidum , five ruri .
Et fi quis tunc capiat aliquid , et tale te-
ftimonium non habeat , non fit inde aliqua
appellatio . Sed detur libero homini fuum
proprium , et pretium deinde ac muleta ei
ad quem pertinet ; et fi teftes habeat , fis
cuti antea diximus , tunc advocatio fiat ter
quarta vice affumat illud , vel det ei cuz
proprium eft . Nobis etiam non videtur ju-
ftum , quod quis poffideat aliquid , cum ad-
fit teftimonium et cognofcere poffint
quod furto fit ablatum ; quod nemo poffic
appropriare fibi aliquid citius quam poft
fex menfes , poftquam furto fuerat ablatum ,
Cc 3 XXIII.
fiat qui in Centuriam & Decemviratum af
fumantur , partim ut aliquis freeman , bomo
magnæ auctoritatis , quodcunque velit jus exers
ceat , tuendo eos quos Leges extradi & puni-
ri volunt .
 LEGES IN ANGLIA CONDITE .
306
XXIII . De infidis accufatis ,
Et fi quis ignominia notatus fit , & popu-
lo infidelis , Conventum ter declinaverit ,
tunc formetur quarto Conventus , ad quem
proficifcatur , & inveniat tunc fidejufforem,
poffit: fi non poffit , tunc apprehenda-
tur , quocunque modo poffit , five vivus fi-
ve mortuus , & adimatur omne quod poffi-
det , ac detur petenți juftum pretium rei ,
& fumat dominus dimidium reliquorum bo-
norum , dimidium Centuria ; & fi alteruter
vel cognatus vel alienigena iter detretet ,
folvantur Regi cxx. folidi ; & quicquid ma-
nifeftus fur perquirat , vel fi in proditione
domini inventus fit , ut nunquam vitam
acquirat . Et fi deinceps furetur , quicquid
perquirat , ut nunquam vitam acquirat pro
manifefto furto
XXIV. De calumniatoribus ,
Et fi quis in Conventu calumniis feipfum
vel fervum fuum lacefferit , omnia hæc in
vanum fint dicta , & refpondeat alteri pro-
uti Centuriæ æquum videtur .
XXV. Quod nemo plus triduo accipia
tur bofpitio .
Et ut nemo alterum fufcipiat diutius
quam tres dies , nifi ille , cui antea fervi
vit , eum commendaverit . Et nemo fer-
vum fuum a fe amoveat antequam fe pur-
gaverit ab omni fufpicione , cujus prius ac-
cufatus erat .
XXVI. De latronibus per incuriam
dimiffis
Et fi cui fur cccurrerit , ac fponte eum
abire permiferit abfque clamore , compenfet
furis æftimationem capitis , vel pleno jura-
mento fe purget , quod nullam fraudem in
illo fciverit . Et fit quis clamorem audive-
rit , & neglexerit , folvat Regi pro contu
. macia , vel ſe plenario excufet ,
XXVII . De infidis apud Centuriatos ,
Et fi aliquis Centuriæ fit infidelis & in
famia notatus , & eum tres viri fimul ac-
cufent , nihil aliud faciendum , quam ut
abeat ad triplex ordalium , Si dominus tunc
dicat , quod nec jusjurandum nec ordalium
violaverit , poftquam Conventus fuerit Win-
toniæ , affumat dominus duos fideles homi-
nes intra Centuriam , & jurent quod nun-
quam juramentum violaverit nec ordalium ,
nec furis pretium folverit , nifi tunc Præpo-
fitum habeat qui eo fit dignus , qui hoc fa
cere poffit . Si tunc juramentum procedat ,
eligat homo ibi accufatus quodcunque volue-
rit , five fimplex ordalium five juramentum
libræ valoris , & triginta denariorum intra
tres Centurias ; & fi tunc juramentum præ-
ftare non audeant , pergat ad triplex orda-
lium , & triplex ordalium hoc modo pro-
cedat . Sumat quinque & ipfe fit fextus ,
& fi tunc impurus fiat prima vice , come
penfet petenti duplum pretium , & domi-
no capitis fui æftimationem , fi pœna illa
dignus fit , ac conftituat fideles fidejuffores,
quod ab omni malo poftea fit ceffaturus
& fecunda vice non fit ibi alia compenfa
tio , fi impurus fieret , nifi ut manus ei am-
putentur vel pedes , vel utraque , V pro co
quod factum eft . Et fi tunc adhuc magis
hoc operatus fuerit , tunc oculi ejus eruan-
?.
tur , & abfcindatur nafus ipfius & aures &
labium fuperius , vel capilli cum ipfa capi
tis pelle detrahantur , quocunque modo con-
fuluerint illi qui de hoc confultare debent ,
prouti averti malum , & animæ etiam illo-
rum profpici poffit . Si tunc effugiat , & or
dalium declinet , folvat fidejuffor petenti ju-
& Regi æftimatio-
ftum rei pretium
nem capitis ipfius , vel ei qui hac muleta
dignus fit . Et fi quis tunc dominum accu-
fet , quod ipfius fuafu effugerit , & injuftum
antea fecerit , affumat fibi quinque fideles
homines , & ipfe fit fextus , & purget fe
ab illo . Si purgatio procedat , fit capitis
æftimatione dignus , & fi non procefferit ,
capiat Rex æftimationem capitis , & fit fur
" em populum .
exlex apud omn
XXVIII . De bero proprie familie
fidejuffore .
Et quilibet dominus famulos fuos in pro-
pria fidejuffione habeat , & fi quis eum ali-
cujus rei accufet , refpondeat in ea Centu-
ria ad id , cujus accufatus fit , prouți lex ju-
fta eft . Et fi accufaretur , & effugerit , fol-
vat dominus fervi illius æftimationem capi-
tis Regi , & fi quis tunc dominum accu-
fet , quod ipfius fuafu effugerit , purget fe
quinque Thanis , ipfo exiftente fexto . Si
purgatio, ei frangat , folvat Regi æftimatio
nem capitis , & fit homo exlex .
XXIX. De fervo Ordalii quæftione
examinato
Et fi fervus ex ordalio impurus fiat , inu
ratur prima vice , & fecunda vice nulla alia
fiat compenfatio nifi capite
XXX. Infidus vadem regium exigat .
Et fi quis homo omni populo fit infide
lis , abeat ad eum Regis Præfectus ; & ipfum
fub fidejuffionem reducat , ut ad juftitiam
ducat illum , qui actionem ipfi intenderit ;
fi tunc fidejuffionem non habeat , occidatur ,
& in immundo loco, tumuletur : & fi quis
eum propugnaverit , ambo fint eodem jure
digni : & fi hoc negligat , & illud exequi
noluerit , prouti noftra omnium fententia
eft , folvat Regi cxx. folidos .
XXXI . De municipiis purgandis .
Et ftet inter burga lex una pro purga
tione .
XXXII .
 LEGES IN ANGLIA
XXXII. De advenis & peregrinis
cuftodiendis .
Si amicis orbus homo vel advena ita af
Aigeretur per amicorum indigentiam , ut fi-
dejufforem non habeat de prima accufatio-
ne , tunc ad ergaftulum mittatur , & ibi
maneat , ufque quo ad Dei judicium per-
gat & prouti poterit , ibi fuccedat .
Similiter fi quis amicis privatis & ad-
venis pejus judicium judicet , quam fociis
fuis , fibi ipfi nocet ,
XXXIII. De pejerantium pœna ,
Et fi quis perjurium in Santuario ju-
ret , & convictus fuerit , perdat ibi manus
vel dimidium æftimationis capitis , & hoc
commune fit Domino & Epifcopo , & non
fit abinde dignus juramento , nifi coram
Deo magis emendaverit , & illi fidejuffic-
疲 verberante .
nem inveniat , quod poftea femper ab his
fit ceffaturus .
XXXIV. De falfi teftimonii accufato .
Et fi quis in falfo teftimonio publice
confiftat , & convictus fuerit , teftimonium
ejus in pofterum pro nihilo habeatur , fed
folvat Regi vel fundi domino , qui immu-
nitatem illius habet , pro colli obftricti
‫ܕ‬
muleta .
XXXV . Peccatum turpius eft in diebus &
locis facris , & majores magis funt ple-
&endi .
Injuftum non eft ullo tempore permif
fum , attamen diebus feftis , & in jejuniis,
et in locis fanétis diligentiffime ab eo caven-
dum eft . Et femper quo quis eft potentior
vel majoris ordinis , eo magis coram Deo
et mundo injuftum emendare debet . Et
Ecclefiaftica compenfatio femper diligenter
inquirenda eft exfcriptis , et mundana com-
penfatio inquirenda eft ex mundana Lege .
XXXVI. De Miniftrum altaris occidente .1
Si quis altaris miniftrum occiderit , fit ex-
lex apud Deum et apud homines , nifi per
exilium , et apud cognatos etiam magis com-
penfet , vel purget fe capitali purgatione ,
et intra xxx. dies incipiat compenfationem
ubique , tam apud Deum quam apud homi
nes , per omne quod habet .
XXXVII. Ut Rex fit ordinatis alie-
nigenis patronus .
Si quis facris initiatum vel exterum per
aliquam rem feducat de pecunia vel de
vita , tunc Rex ei fit loco cognati , et lo-
( 1 ) Apud Alamannos extat Lex 13. ut fi juvarios triplex compenfatio requirebatur ab
quis Presbyterum Parochianum injuriaverit , eo , qui Presbyterum vel Diaconum injuria
aut fuftaverit , aut mancaverit , vel qualem affecerit , vel plagaverit . Et in Capitul. Hlo-
cunque ei injuriam intulerit , in triplum com- tharii : fi quis percufferit Presbyterum , id eft ,
ponatur . Et fi eum ceciderit 600. fol. eum Sacerdotem , componat auri optimi libras de-
folvat , aut ad Ecclefiam ubi fervivit , aut ad cem . Tom. 2. Capit. Baluz. p. 332.
Epifcopum de cujus Parochia fuit . Apud Ba-
CONDITA .
307
co patroni , nifi is alium dominum habue
rit , et compenfetur Regi prouti decet , vel
factum illud quam maxime vindicet . Re-
gem Chriftianum quam juftiffime decer
Dei injuriam quam maxime ulcifci , pro co
quod factum eit .
XXXVIII. De Miniftro altaris bo-
micida , &c.
Si altaris Minifter homicida fiat , vel alias
magnum nefas perpetraverit , tunc perdat
ubique tam ordinem quam honorem , et exu-
let , quam procul Papa ei præfcripferit , et
illud libenter emendet ; & fi fe purgare ve
lit , purget fe triplo , et nifi intra xxx. dies
compenfationem inceperit apud Deum et
apud homines , tunc fit exlex .
XXXIX. De ordinatum vinciente aut
Si quis facris initiatum vinciat vel ver-
beret ( 1 ) , vel admodum convitietur , com-
penfet ei prouti juftum eft , et Epifcopo
are expiande muletam pro ordinis modo
et Domino vel Regi pro plena violatione
pacis , vel purget feipfum plena excufatione .
XL. De ordinato capitis reo .
Si quis facris initiatus capitale crimen
commiferit , apprehendatur , et fiftatur coram
Epiſcopatu pro illo quod factum eſt ,
XLI. De reo Confeſſarium petente ,
Si quis capitalis criminis reus fedulo Con
feffario confiteri velit , non negetur illud
ipfi unquam , et fi quis ei negaverit , com-
penfet hoc apud Regem cxx. folidis , vel
purget fe , fumens quinque homines , et
ipfe fit fextus
XLII. De Die Dominica & Feftis
obfervandis .
Si apprehendi poteft , non occidatur un-
quam diei Solis fefto aliquis occidendus ho-
mo , nifi fugiat vel pugnet ; fed apprehen-
datur et teneatur , ufque dies feftus præte-
riit . Si liber homo die fefto laboret , tunc
compenfet hoc obftricti colli muleta , et
faltem apud Deum diligenter compenfet
prouti docetur . Servus fi laboret , vapulet ,
vel pretium verberum pro ratione ejus quod fa-
&tum eft , luat . Si dominus fervos fuos die
fefto neceffitet ad laborandum , perdat fer-
vum , et fit in pofterum liber , et dominus
folvat violate legis poenam apud Danos
muletam apud Anglos , pro ratione ejus quod
factum eft , vel purget fe .
XLIII.
 308 LEGES IN ANGLIA
XLIII. De jejunium violante .
Si liber homo verum jejunium diffolvat ,
folvat violata Legis poenam apud Danos ,
muletam apud Anglos , pro ratione ejus quod
factum eft . Malum eft tempore veri jejunii
ante prandium edere , & adhuc pejus fe-
ipfum carne defoedare : fi fervus hoc fece-
rit , vapulet , vel pretium verberum pro
ratione ejus , quod factum eft , luat .
XLIV. Ut Quadragefima Festa non
temerentur
Si quis publice Quadragefimam diffolvar
per dimicationem , vel per matrimonium ,
vel per rapinam , vel per aliquod nefandum
facinus , duplo hoc compenfetur , ut etiam
in magno felto pro ratione ejus quod fa-
tum eft . Et fi quis neget , triplici purga-
tione fe purget .
XLV. De Ecclefiæ debita vi detinente .
Si quis vi ecclefiaftica judicia renuat ?
folyat violate Legis pœnam apud Danos ,
plenam mulctam apud Anglos , vel purget
e fumens undecim, & ipfe fit duodecimus .
Si aliquem vulneret , compenfet hoc , &
folvat plenam muletan Domino , & ab E-
pifcopo manum redimat , vel eam perdat .
Si aliquem occiderit , fit exlex , & perqui-
rant clamore omnes illi , qui juftitiam vo-
lunt . Si auctor fuerit quod fit occifus , pro
eo quod ille contra jus repugnaverit , fi hoc
confirmetur , jaceat inultus .
XLVI. De facrum ordinem violante .
Si quis facrum ordinem violaverit , emen-
det hoc pro dignitate ordinis , five per æfti-
mationem capitis , five per multam , five
per violate Legis pœnam , five per omnem
poffeffionem .
XLVII. De adulterio ,
Si quis adulterium commiferit , emendet
per hoc quod factum eft . Malum adulte- epifcopi vel Nobilis fidejuffionem violet ,
rium eft , quod uxoratus homo cum vacua compenfet hoc tribus libris , fi quis Epifco-
coeat , & multo pejus cum alterius uxore ,2pi Diocefani vel Senatoris fidejuffionem vio
*
vel cum facris initiata .
XLVIII. De inceftuofts .
Si quis inceftum commiferit , compenfet
hoc pro dignitate cognationis , five per ca-
pitis æftimationem , five per muletam , five
per totam poffeffionem . Non fit eadem ra-
tio , quod fi quis cum forore cocat , & hæc
effet remote cognationis .
XLIX. De viduam violante .
Si quis viduam vi violaverit , compenfet
hoc per capitis æftimationem . Si quis puel-
lam vi ftupraverit , compenfet hoc per æfti
mationem capitis .
CONDITÆ,
L. De uxoris adulteræ pœna gravi ,
Si marito vivo uxor cum alio concubue-
rit , & illud manifeftum fieret , fiat ipfa in
pofterum infamia mundi , & habeat ve-
rus maritus omnia quæ poffidebat , ac per
dat illa utrumque tam nafum quam aures ,
Et fi accufatio fit , & purgatio fracta fit
tunc Epifcopus poteftatem habeat & ſeve
riffime judicet .
LI. De uxorato fornicante aut concu
binam babente .
Si vir uxoratus coeat cum propria fua
ancilla , perdat eam , & pro ipfa compen
fet apud Deum & apud homines . Et fi quis
legitimam uxorem habeat , & concubinam
etiam, huic nullus Presbyter aliquod faciat
judicium , quod Chriftianis fieri debet , an-
tequam ceffaverit , et quam maxime emen-
det , prouti Epifcopus eum edocuerit , et
poftea ab iis abftineat .
LII. Ut alienigenæ libidinofi ejiciantur .
Si alienigena coitus fuos dirigere nolint.
ex regione cum poffeffionibus et peccatis
fuis exterminentur .
LIII. Ut bomicida in purgatione cadens
Epifcopo tradatur .
Si homicidium manifeftum fiat , quod quis
fit trucidatus , tradatur cognatis bomicida ;
et fi accufatio fit , et purgatio male fucce-
dat , judicet Epifcopus .
LIV. De infidiis adverfus Regem vel
dominum .
Si quis Regi vel domino infidiatus fue
rit , vitam fuam perdat , et omne id quod
habet , nifi ad triplex ordalium pergat ,
LV. De violatione fidejuffionis .
Si quis Regis fidejuffionem violaverit
emendet hoc quinque libris ; fi quis Archi-
let , emendet hoc duabus libris .
LVI. De dimicatione in regia .
Si quis in Regia dimicat , perdat vitam
nifi Rex hoc illi condonare velit ,
LVII. De eo qui alium armis injuftefpoliarit
Si quis aliquem injufte armis fpoliave-
rit , colli obftricti muleta eum compenſet :
et fi quis eum vinciat , compenfet dimi
diam capitis æftimationem .
LVIII. De militum rapinis .
Si quis in exercitu pacem violaverit , per-
dat vitam , vel pretium æftimationis capi-
tis, fi cooperatus fit , compenfet pro ratio-
ne ejus quod factum eft
LIX .
 LEGES IN ANGLIA
LIX, De eo qui domum alterius invaferit ,
Si quis in domum irruptionem fecerit
compenfet quinque libris Regi in Englala-
ga , & in Coinitatu Cantii juxta immu-
nitatem , quinque Regi , & tribus Archie-
pifcopo , & in Danelaga , prouti antea ob-
tinuit , & fi quis ipfum ibi occiderit , ja
ceat inultus .
LX. De rapina ,
Si quis rapinam commiferit , reddat &
compenfet , & fit æftimatione capitis dignus
apnd Regem , vel apud eum qui immuni-
tatem illius poffidet ,
LXI. Quæ funt fcelera inexpiabilia .
Irruptio in domum , & incendium , &
furtum manifeftum , & cædes publica et do-
mini proditio , juxta Leges humanas funt
inexpiabilia
LXII. De viis publicis reficiendis ,
Si quis emendationem oppidorum vel pon-
jum , vel profectionem militarem detrecta
verit , compenfet Regi cxx. folidis in En-
glalaga , et in Danelaga prout antea obti-
nuit , vel purget fe , et nominentur ei xiv.
et eligantur XI.
LXIII. De fano reficiendo ,
Ad templum reficiendum omnis populus
jure auxiliari debet .
LXIV. De eo qui excommunicatum vel
utlagatum cuftodierit,
Si quis Dei fugitivum retineat injuſe
tradat eum ad juftitiam , et compenfet illi
ad quem pertinet , ac emendet Regi per ca-
pitis æftimationem . Si quis excommunica-
tum vel exlegem habuerit , et cuftodierit ,
luat vitam , et omnem fuam poffeffionem .
LXV. De mifericordia exhibenda .
Et fi quis diligenter ab injuftitia reverti
velit poftea ad juftitiam , mifericordiam con-
fequatur pro timore Dei , quam optime et
diligentiffime quis poffit .
LXVI. Pii Regis mifericordia & juftitią .
Et agedum , prouti nos decet , adjuve-
mus femper illum potiffimum , qui auxilio
maxime eget , tunc accipiemus præmium ubi
nobis gratiffimum eft . Quoniam femper quis
infirmum pro Dei amore et timore mitius9
(1 ) Succeffio in arma tantum mafculis con-
ceffa , fuit olim apud Sueanes in ufu , in qua
& accurata graduum diftantia obfervabatur .
Leges Suecia antiquæ & moderne fuos cuique
proximos agnatos ad fucceffionem vocant , in
cafibus ubi fimul conjuges , parentes & liberi
pereunt . Apud Wifigethos , lib. 4. LL. tit. 2.
cap. 4. eadem extat Lex: De fucceffionibus
eorum , qui fic moriuntur , ut nec donatio-
nem , nec ullum faciant teftamentum , nec
CONDITE .
309
judicare debet , et ſeveriter agere cum po-
tente ; quia impotens , uti bene novimus
non poteft æquale pondus cum potente ele
vare , nec infirmus æquale cum fano ; et
tum debemus mediare ac difcrete erogare
fenectuti et juventuti , diviti et pauperi
libero et fervo , fano et infirmo , & ubique
tam juxta Statuta Ecclefiaftica quam juxta
Leges Politicas rem illam dijudicare . In
multis etiam factis , fi quis neceffitate fit
coactus , tutamine eo magis fit dignus , quia
neceffitate coactus fecit , quod fecit . Et fi
quis aliquid invitus fecerit , non fit in omni-
bus fimilis ei , qui fponte hoc fecit .
LXVII, De victu ex Regis prædiis .
Hæc eft illa alleviatio , quam largiri vo-
lo omni populo , qui nimium antehac fue-
rat oppreffus . Hoc eft igitur primum , quod
præcipio omnibus meis Præfectis , ut jufte
ex meo proprio lucrentur , et me exinde
nutriant ; & ut nemo ad victus adjumen-
rum aliquid der, nifi ipfe velit , Et fi quis
deinde multam petierit , fit tunc capitis
æftimationis reus apud Regem .
LXVIII. De inteftato mortuis .
Et fi quis inteftatus ex hac vita decedat ,
five fit per negligentiam ejus , five per mor-
rem fubitaneam , tunc non affumat fibi Do-
minus plus poffeffionis ipfius , quam juftum
armamentum ; fed poft mortem poffeffio
ejus , quam juftiffime diftribuatur uxori et
liberis , et propinquis cognatis , cuilibet pro
dignitate quæ ad eum pertinet . ( 1 )
LXIX. De bereotis .
Er fint armamenta prouti dignitati con
venit , Comitis prouti ad eum pertinet ,
nempe octo equi , quatuor ephippiati et qua-
tuor abfque ephippiis , et quatuor galeæ
et quatuor lorica , et octo hate , ac toti-
dem fcuta ? et quatuor enfes et ducenta
mancufæ auri . Et poftea Regii Thani ar-
mamentum , qui ei proximus , fit iv. equi,
11. ephippiati , et 11. abfque ephippiis , et
duo enfes et iv. hafta , et totidem fcuta et
galeæ et loricæ , et quinquaginta "mancufæ
auri . Et inferioris conditionis Thani , equus
cum ornamentis ejus et armis , vel ejus mul-
eta obftricti colli in Saxonia occidua , et
in Mercia duæ libræ , et in Anglia Orien-
tali duæ libræ . Et Regii Thani armamen-
tum apud Danos , qui fuam immunitatem
habet quatuor libræ , et fi Regi ulterius no-
tus
præfentibus teftibus fuam ordinent yolunta
tem , qui gradu illis proximi fuerint , eorum
obtinebunt hæreditatem . Et cap. 10. Ex inte-
ftato autem juxta Legum ordinem debitam fi-
bi hæreditare poterunt fucceffionem . Et ia
Capitul . Regg. Franc. in Edicto Chlotharii II.
Regis , §. 6. ita ftatutum eft : Cuicunque de-
functo fi inteftatus decefferit , propinqui abfque
contrarietate judicum in ejus facultate juxta
Legem fuccedant .
 1
310 LEGES IN ANGLIA
tus fit , duo equi , unus ephippiatus , et al-
ter abfque ephippio , et enfis et duæ haftæ ,
et duo fcuta , et quinquaginta mancufæ au-
ri : et qui minus habuerit , et minus potens
fuerit , duæ libra
LXX. Conjux incolat eandem fedem
quam maritus
Et ubi maritus habitavit abfque lite et
abfque controverfia , habitet uxor et infans
ubique abfque lite . Et fi marito antequam
moreretur , lis moveatur , tunc refpondeant
hæredes , prouti ipfe deberet , fi vivus effet ,
LXXI. Viduæ non nubant nifi poft biş
fenos menfes .
Et vivat quælibet vidua abfque marito
duodecim menfes , deinde eligat quem ipfa
velit . Et fi illa intra anni fpatium , mari-
tum eligeret , tunc perdat ea dotem mariti
fui , et omnem poffeffionem , quam ipfa per
priorem maritum habebat . Et capiant pro-
ximi amici terram et poffeffionem quam il
la prius habuit ; et fit ille maritus capitis
æftimationis reus apud Regem , vel apud il-
lum , qui immunitatem concefferat . Et li-
cet ipfa vi fit rapta , perdat eam poffeffio-
nem , nifi illa a marito poft hæc recedere
et nunquam ipfius uxor effe velit . Et nun
quam vidua facris nimium feftinanter ini-
tietur . Quælibet etiam vidua præftet arma-
mentum intra annum , nifi prius multæ ex-
pers aliquid opportune fecerit .
LXXII. Nemo nubat fœminam invitam .
Et non cogatur neque uxor neque puella
eum , qui ipfi difplicet ; neque pretio ea
vendatur , nifi ille aliquid ex propria volun-
tate dare velit .
LXXIII. De eo qui reliquerit telum
pro foribus .
Et recte permitto , quod fi quis propriam
haftam pofuerit ad alterius domus portam ,
& ille intus negotium habeat ; vel fi quis
alia arma caute ponat , ubi quieta effe pof-
funt , fi permitterentur ; & fi quis homo ar-
ma illa apprehendat , & aliquod damnum
cum iis faciat , tunc juftum eft , ut ille qui
damnum hoc intulit , damnum etiam com-
penfet . Et fi quis arma hæc habeat , pur-
get fe fi audeat , quod nunquam factum fit
fe volente , aut auctore , nec confilio aut
teftimonio fuo ; tunc divina juftitia eft , ut
fit mundus , & fciat alter qui hoc factum
commifit , ut illud compenfet , prouti Le-
ges docent .
LXXIV. Conjux quæ furata recipit.
furti non tenetur .
Et fi quis rem furto ablatam domum in
cafam fuam adferat , & ille intercipiatur ,
Nunc diligenter rogo , et in Dei nomine oro quemlibet ut ex intimo corde ad
Dominum fuum convertatur , et fæpe ac crebro contempletur quam diligentiffime
CONDITE .
juftum eft , ut habeat id quod poftea quæ.
fivit , & nifi fub uxoris fuæ fera cuftoditum
fuerit , fit ea munda ; fed claves illas ipfa
cuftodire debet , hoc eft thefauri fui , & ci-
ftæ fuæ & fcrinii fui ; fi fub uno horum
cuftoditum fit , tunc illa rea fit ; nec poteft
uxor aliqua marito fuo interdicere , ne quod
cunque velit in domum fuam congreger ,
Mos fuit antehac , ut infantem in cunis ja
centem licet nunquam cibum guftaffet , ava-
ri putent æque reum ac fi confcius rei ef
fet . Sed ego hoc ferio in pofterum prohi-
beo , & multa fimilia quæ Deo funt valde
odiofa .
LXXV . De fervo deferente dominum .
Servus etiam aufugiens a domino fuo ,
vel a focio fuo per fegnitiam fuam , five fit
in navali expeditione , five in terreftri , per-
dat omne quod habet er propriam vitam ,
et capiat dominus poffeffionem illam ac ter-
ram ejus , quam ipfi prius dedit . Et fi pro-
priam terram habeat , Regis manibus ea tra
datur . Et fervo , qui in expeditionę ante
dominum fuum ceciderit , five fit intra re-
gionem five extra , fint armamenta remif
fa , et capiant hæredes terram et poffeffio-
nem , ac dividant ea quam æquiffime .
LXXVI. Qui terram lite tutam præ-
fiterit , eandem poffidetor .
Et fi quis terram defenderit teftimonio
provinciæ , et ille qui eam prius poffedit
velit vel non poffit , fine lite illam poffi-
deat dum vixerit , atque poft obitum det
et concedat ei qui ipfi amiciffimus eft .
LXXVII. De feris abigendis .
Volo etiam , ut quilibet homo fit dignus
venatione fua in fylva , et in agris fibi pro-
priis , ac abftineat quilibet a venatione mea
ubicunque pacem haberi volo pro plena
muleta .
LXXVIII . De officiis Domino debitis .
Et potus retributio ac dona Domino de
bita femper maneant immutata .
LXXIX. De eo qui ad comitia profi-
cifcatur .
Volo etiam ut quilibet fit pace dignus
ad conventum , et de conventu , nifi mani
feftus fur fit .
LXXX. De barum legum violatore .
Et fi quis has Leges fpreverit , quas Rex
jam omnibus hominibus præfcripfit , five Da
nus five Anglus fuerit , fit capitis fui æfti-
mationis reus apud Regem ; et fi fecundo
fpernat , folvat duplo æftimationem capitis
fui , et fi poft hæc facere audeat , ut tertia
vice fiat , perdat omne quod habet .
id
 LEGES IN ANGLIA CONDITÆ . 311

id quod ei eft faciendum , et quod omittendum . Nos omnes maxime decet Deum dili-
gere , et Dei Legibus obfequi , et Ecclefiafticis Doctoribus fedulo obedire , quoniam ii
nos producent ad judicium , cum Deus judicabit quemlibet pro factis fuis . Et beatus eft
Paftor , qui gregem illum ad Dei regnum et ad coelefte gaudium lætum ducere poteft
propter facta fua . Bene etiam eft gregi illi , qui paftorem fequitur eum , qui illum a
Diabolis eripuit , & Deo acquifivit . Agedum omnes unanimi corde diligenter Domino
noftro placeamus jure , & in pofterum femper caveamus diligenter ab incalefcente incen-
dio , quod prævalet in inferno . Faciant nunc etiam Doctores & Ecclefiaftici Præcones,
prouti juftum & cuilibet opus eft , exponant fæpe ecclefiafticas neceffitates , & omnis
qui difcretus eft , audiat eos diligenter , ac doctrinas ecclefiafticas in mente retineat quam
firmiffime in propriam fui utilitatem ; et femper quilibet homo in honorem Domini fuil
præftet Deo fuo id quod poteft verbo et facto , hilariter femper . Tunc nobis omnibus
Dei mifericordia paratior erit . Sit nomen Dei femper in æternum benedictum ,
gloria ei et laus et veneratio fit femper in feculum feculi . Deus omnipotens fit nobis
omnibus mifericors , prouti ipfi placuerit et conferver nos femper ad æternitatem ,
Fiat . Amen ,

LIBER CONSTITUTIONUM . (
·)

De Rege de tota natio vivere debet , Bellatores funt

Uam juftiffime decet Chriftianum Re-
gun
Q gem , patris loco effe Chriftianæ gen-
ti, et in cautione ac cuftodia Chrifti Vi-
carius , uti etiam vocatur . Decet ipfum et
iam ut tota fua anima Chriftianifmum di-
ligat , et Gentilifmum evitet , et ut Dei
Ecclefiam ubique diligenter veneretur et
muniat , et omnem Chriftianum populum
pacificet et componat vera doctrina , quam
diligentiffime poffit , et per hoc illud bo-
num ei accrefcet , quod juftitiam amaturus
et injuftitiam evitaturus fit ,
De Regno .
Octo columnæ funt , quæ juftum Regnum
fideliter fuftentant , veritas , et magnanimi-
tas , et munificentia , et conftantia , et au-
&
toritas , et quofdam exaltandi defiderium
et humilitas , et juftitia . Et feptem res de-
cent Regem juftum ; primo , ut multum
Dei timorem habeat ; et fecundo , ut fem-
per juftitiam diligat , et tertio , ut humilis
fit apud Deum ; et quarto , ut feverus fit
erga malum ; et quinto , ut egenis fubve-
niat femper ; et fexto , ut Dei Ecclefias
promoveat , et in pace confervet ; et fepti-
mo , ut amicos et alienos æqualiter in ju
ftis ftatutis confervet .
De Solio Regio ,
Quodlibet folium Regis , quod quam ju
ftiffime confiftit , conftat tribus bafibus ;
una funt Oratores , fecunda funt Laborato-
res , et tertia funt Bellatores . Oratores funt
qui Deo fervire debent , et die ac note
pro omni populo diligenter intercedere . La-
boratores funt qui laborare debent illud un-
qui terram armis cuftodire debent bellico-
fe . In his tribus bafibus quodlibet folium
regium jufte confiftere debet ; fi defit illo-
rum aliqua , folium ftatim vacillat , et fi
violetur illarum aliqua , tunc deftruitur fo-
lium , et totum hoc in detrimentum popu-
lo cedit ; fed confirmetur et corroboretur et
ftabiliatur diligenter cum fapienti Dei do-
&
trina , hoc enim in longævum populi com-
modum fit . Quoniam verum eft , quod di-
co , deficiente Chriftianifmo ftatim vacillat
Regnum ; et fi injuftitia vel vitium aliquod
alicubi in terra nimium exerceatur ? hoc
omne in detrimentum populi cedit , fed
prouti neceffe eft , agendum eft , injuftitia
deponatur , et juftitia Dei erigatur in utili-
tatem coram Deo et coram mundo ,
De Epifcopis Paulus dicit ,
Epifcopum decet omnibus modis fapientia
et cautio in verbis et in operibus , et bo-
nitas in moribus abfque arrogantia . Non
convenit illi fuperbus aut vanus veftium cul-
tus , nec multa arrogantia , nec fermonis
iracundia , nec aliqua mollities verbi aut
facti ; fed hoc eo dignum fit , ut devotio-
nem retineat in omnibus fuis moribus , et
examinet facta fua fapienter et caute. ut
non fint omnia in commodum verbi vel
facti , nec nimis fera , fed prouti convenit .
Nam verum eft quod dico , credat qui ve-
lit , fevera , diligens et prudens cautio , et
conftantia animi , fundamentum cum multa
patientia , et fimplicitas in pleno confilio ,
quibuslibet fapientibus multum digna fint ,
cum mores fuos ob res aliquas nimium va-
riat : et faltem non convenit Epifcopo un-
quam domi vel alibi falfitas , fed ſapientia
er di-

(1) Defcripfi hunc Conftitutionum Librum quonam Rege , vel quo anno determinare non
ex Cod. Membr . in C. C. C. C. S. 18. qui licet . Datur aliud earum exemplar in paucis
( dicente Clar. Wanlejo ) circa tempus Con- a noftro diverfum in Bibl. Bodl. Codice Junii
quiftionis Angliæ exaratus effe videtur . Sub cxxi . fol . 9. feqq .
 LEGES
IN ANGLI
312
et dignitas decet ordinem ipfius , et pruden-
tia convenit iis qui eum fequuntur .
Item .
Epifcopi libris & precibus incumbere de-
bent , & die ac nocte fæpe ac crebro Chri-
ftum invocare , & pro omni populo Chri-
difcere e-
ftiano diligenter intercedere ?
tiam & recte docere debent , & & ropu-
li facta fedulo confiderare , ac Chriftianæ
genti annuntiare & diligenter exponer ec-
clefiafticam neceffitatem ; neque debent ali-
quam injuftitiam pati , fed ad omne jus fe-
dulo adjuvare ; Dei timorem in animo ha-
bere debent , nec nimium torpefcant ex ti-
more mundi , fed femper juftitiam Dei ſe-
dulo injungant , & injuftitiam prohiberi cu-
rent , f. velir.c . Quoniam negligens hic pa-
ftor invenitur gregis fui , qui nolit gregem ,
quem confervare deberet , acclamationibus
defendere , ficuti alias poffit , fi latro pu-
blicus populo infeftus nocere incipiat . Nul-
lum damnum adea malum eft , ac eft Dia-
bolus ipfe . Hoc unicum femper curat , quo-
modo animis hominum maxime nocere pof-
fit , ideo Paftores valde vigilantes effe de-
bent & diligenter clamantes , ut a publico
hoc latrone populum defendant . Hi funt
Epifcopi & Presbyteri , qui ecclefiafticum
gregem cuftodire & confirmare debent pru-
dentibus doctrinis , ne rabidus lupus nimium
difcerpat , aut nimis multos mordeat de ec-
clefiaftico grege ,
& fi eum audire fpernat ,
hoc cum Deo ipfo illi fit commune . Ah
multi funt qui tamen minime curant & pa-
rum obfervant præcepta librorum , vel do-
&trinam Epifcoporum , ac etiam benedictio-
nem vel maledictum leviter æftimant &
nemo intelligit , uti deberet , quod Chriftus bita eft , et nonnulli confecratorum funt ita
in Evangelio fuo manifefte dicebat , ita in- a Diabolo feducti , ut injufte uxores ducant,
quiens : Qui vas audit , &c. Et iterum : et delinquant ipfi per adulterium , in quo
Quodcunque ligaveritis , Alibi etiam fcri-
ptum eft : Quodcunque benedixeritis . Et
Pfalmifta terribiliter loquitur , dicens : Qui non habeat jure aliud aliquod , quoniam
noluit benedi&ionem , prolongabitur ab eo . non decet Sacerdotem aliquid quod ad fœ .
De Comitibus .
Comites & Duces & Judices mundi , &
Præfectos fimiliter etiam oportet juftitiam
diligere coram Deo & coram mundo , &
neutiquam per injuftitiam pro inimicitia vel
amicitia fapientiam fuam negligant , ita ut
injuftum ad jus convertant , vel injufte ju-
dicent in detrimentum pauperum . Aft Ec-
clefias femper fuper omnia honorare & pro-
tegere debent , & viduas ac orphanos de
fendere , & egenos adjuvare & fervos cufto-
dire , fi Dei voluntatem recte exequi ve-
lint ; fures & latrones publicos odiffe , &
raptores ac fpoliatores deftruere debent , nifi
emendent , & femper ab injuftitia valde ab-
ftineant . Quoniam verum eft , credat qui
velit : Væ illi qui injuriam facit , nifi emen-
det ; certe eum affligere debet tenebrofum
& profundum pœnæ infernalis antrum , au-
A TE
CONDI .
xilio deftitutum ; fed parum illis prodeft in-
telligere , quomodo faciendum fit . Verum
quilibet amicum faum , prouti opus eſt
admoneat ipfe , & eum fedulo cuftodiat
ne Deum omning ad iram provocer , fed
placear Domino fuo cum factis juſtis .
De Sacerdotibus .
Juftum eft , ut Sacerdotes in fuis Paro-
chiis libenter & caute doceant , & ducant
ecclefiafticum gregem , quem tueri debent .
Illi etiam tam prædicent quam exponant ,
& Dei Ecclefias libenter diligant , et pro
omni Chriftiano populo fedulo orent ,
De confecratis bominibus .
Omnibus Chriftianis valde neceffarium
eft , juftitiam diligere & injuftitiam evita-
re . Et faltem confecratis hoc maxime opus
eft , qui tam prædicare quam exponere aliis
hominibus debent . Confecratos decet omnis
caftitas , quoniam omnibus aliis hominibus
quamlibet impuritatem interdicere debent , fi
recte agant ; omnem etiam caftitatem fuo pro-
prio exemplo confirmare , quoniam valde ter-
ribile eft , quod illi qui omnibus Chriftianis ju-
ftum prædicare et etiam exponere deberent ,
fiant aliquibus exemplum ad perditionem po-
tius quam ad utilitatem; hi funt qui adulterium
committunt , cum per fummum ordinem Ec-
clefiæ conjugium fufceperunt , et illud deinde
violant . Nulli altaris miniftro permiffum eft
conjugem ducere , fed fingulis id prohibi
tum eft ; jam multo magis eft , fi quis adul
terium committit , et commifit . Sed rogo
per amorem Dei , et diligentiffime etiam
obfecro , ut ab hoc abftineant . Laicis omnis
uxor præter veram fuam conjugem prohi
remanent ; aft fedulo rogo ut ab his abfti-
neant . Ecclefia eft Sacerdotis matrimonium ,
minam vel bellum feculare attinet , fi Deo
recte obfequi et Leges Dei obfervare velit,
prouti ordini ejus jure convenit ,
De Abbatibus .
Juftum eft ut Abbates , et faltem Abba-
tiffe , firmiter in monafteriis continuo.ha-
bitent , et diligenter gregis fui femper cu-
ram gerant , et femper iis exponant ac re-
te prædicent , et nunquam nimis de cura
&
mundi vel vana pompa vel fuperbia fint
folicitis , fed fæpiffime occupati fint in ec-
clefiafticis neceffitatibus , uti decet Abbates
et viros monachalis ordinis .
De Monachis .
Juftum eft ut Monachi die et nocte in-
teriori corde femper de Deo cogitent , et
fedulo eum invocent , et cum omni humili-
vivant ,, incumbant libris
tate regulariter vivant
fuis
 LEGES IN ANGLIA
fuis ac precibus diligenter , et omnem fplen-
dorem ac vanum veftium cultum, & pri-
vatas poffeffiones , & inutilia facta & in-
tempeftiva colloquia omnino defpiciant , uti
decet Monachos .
De Monachis foeminis .
Juftum eft , ut Monacha juxta morem Mo-
nafterii vivant , prouti antea de Monachis
diximus , & nunquam cum hominibus mun-
danis nimis mundanum colloquium commu
ne habeant .
De Sacerdotibus & Monialibus .
Juftum eft , ut Sacerdotes & Moniales fi-
militer etiam regulariter vivant , & caftita-
tem fervent , ficubi in Monafterio vivere
vel pro mundi dignitate gubernare velint .
Confecratos homines omnis decet caftitas ,
quoniam omnes alios homines a tum eft . Nulla injuria unquam Ecclefiæ
qualibet
impuritate prohibere , & omnem caftita-
tem , fi recte agant , proprio fuo exemplo
confirmare debent .
De Laicis .
Juftum eft , ut confecrati homines laicis
oftendant , quomodo conjugium fuum opti-
me fervent ; hoc eft , vita jufta , ut puer
permaneat in pueritia fua , ufquedum veram
puellam in uxorem duxerit , & deinde nul-
lam aliam habeat , quamdiu ipfa vixerit :
fi eorum alicujus obitus accidat , juftiffi-
mum eft , ut illa in pofterum vidua rema-
neat , attamen cum Apoftoli venia laicus
ex neceffitate fecunda vice uxorem ducere
poteft , & uxori laicorum id etiam permif-
fum eft . Feftis & jejunii temporibus laici nul-
lam communionem cum uxoribus habeant
per concubitum , quanto magis primi or-
dinis homines omnibus temporibus hoc ob-
fervent .
De Viduis .
Juſtum eſt , ut Vidua unum exemplum di
ligenter fequatur , quod eft , ut in templo
die & nocte libenter ferviat ; jejunet admo-
dum ftricte , & précibus incumbat & pœ-
nitenti animo clamet ad Chriftum , & elee-
mofynas diftribuat fæpe ac crebro , & fem-
per Deo placeat , ut ille verba & facta &
caput ejus inclinet ad gaudium cœlefte . Ita
bona vidua Domino fuo obedire debet .
De Ecclefiis .
Juftum eft , ut Chriftiani Chriftianifmum
fedulo colant in juftitia , & Ecclefiam Chri-
fti ubique diligenter venerentur & cufto-
diant . Nos omnes unum cœleftem Patrem
habemus , & unam cœleftem matrem , quæ
eft Ecclefia , & eam femper diligere ac co-
lere debemus . Juftum etiam eft , ut quæ
libet Ecclefia fit in pace Dei , & in pace
omnis Chriftiani populi . Et pax ecclefiafti-
ca confiftat ubique intra parietes , & pax
confecrati Regis manu facta etiam pura ,
Tom. IV.
CONDITE . 313
quoniam quælibet ecclefiaftica pax eft Chri-
fti propria pax , ac quilibet Chriftianus mul-
tum opus habet , in hac pace veram ratio-
nem fcire , quoniam cujuslibet Chriſtiani ne-
ceffaria utilitas eft , Dei Ecclefiam diligere
& venerari , & ad eam crebro ac fedulo
confugere ob propriam fuam neceffitatem ;
& Confecrati faltem ibi quam fæpiffime fer-
vire et miniftrare debent , et pro omni Chri-
ftiana gente diligenter intercedere . Tum al-
taris miniftris femper confiderandum eft , ut
ante omnia vitam fuam difponant ita uti ad
Ecclefiam jure pertinet . Ecclefia jure eft
Sacerdotis conjux , et fi quis ad Ecclefiam
confecratur , non habet ea alium aliquem
qui Dei Leges regat quam illum , nifi cum
capitali criminę plenario eam perdat , et
tunc Præfectus Provincia Chrifti hoc fciat
et de hoc ftatuat et judicet , uti adnota-
facienda eft , neque aliquis error ullo mo-
do imputandus ; fed nunc tamen magnæ li-
tes Ecclefiæ pacificatæ funt , et male ad-
miniftrationes plane fpoliata funt omnibus
judiciis , et intus privatæ omni convenien-
tia ; et miniftri Ecclefiæ funt a ftipendiis
et cenfibus ubique immunes ; et væ ei qui
gubernat , fi ita non arbitretur ; nam omnis
eorum certe Dei eft inimicus , qui Dei Ec-
clefiæ inimicus eft , et qui Dei ecclefiafti-
ça judicia diminuit vel amputat , prouti
fcriptum eft : Inimicus enim Chrifti effici-
tur omnis , qui ecclefiafticas res ufurpare
injufte conatur , etc. Et terribiliter dicebat
Sanctus Gregorius de hoc etiam ita inquiens:
Si quis Ecclefiam Chrifti denudaverit , vel
fanctimonia violaverit , anathema fit . Al
quod refpondentes omnes dixerunt Amen .
Maxime neceffarium eft hominibus omni-
bus , ut res viduæ diligenter cuftodiant , et
quilibet Dei amicus admoneat eos femper ,
ut fponfam Chrifti nequaquam male tra-
Etent . Omnes debemus unum Deum dili-
gere et venerari , et unum Chriftianifmum
diligenter fervare , ac omnem ethnicifmum
omnino rejicere .
De omnibus Chriftianis .
Juftum eft , ut omnes Chriftiani Chriftia-
nifmum fuum legitime colant , et vitam quæ
ad eum pertinet , vivant juxta Dei Le-
ges et mundi ftatuta , et omnes fuos mo-
res juxta ea diligenter difponant , úbicun-
que doceant quam prudenter et caute pof-
fint ; et hæc eft prima omnium ratio , ut
quilibet homo præter omnia unum Deum
diligat , et unam fidem finceram habeat in
iis quæ nobis omnibus prius fecit , et pre-
tiofo pretio deinde nos emit , et etiam
quod opus habeamus diligenter confiderare ,
quomodo præcepta Dei propria optime fer-
vanda , et omne illud præftandum fit quod
promifimus cum baptifma fufciperemus , vel
qui ad baptifma noftri ftipulatores erant .
Hoc igitur eft primum quod promittitur ,
Dd cum
 314 LEGES IN ANGLIA CONDITÆ .

cum baptifma datur , quod femper Diabolo
renunciare velimus , & malam ejus doctri-
nam diligenter evitare , et cunctas ejus in-
ftructiones femper rejicere , & in æternum
repudiare omnem cum eo communionem
communionem ..
Ac ftatim deinde cum vera fide fincere ma-
nifeftetur , quod abhinc femper ufque ad fi-
nem Deum diligere , et fuper omnia ipfum
amare , et femper doctrinas illius diligenter
obfequi , et propria ipfius præcepta fervare
velimus ; et tunc baptifma erit obfervatum
juxta pactum , omnium verborum et omnis
ordinis , fi quis ita velit . Et angeli cufto-
diunt abhinc in pofterum omnem , qui præ-
ftiterit poft baptifma quicquid , antequam
baptifma ei daretur , promifit . Agedum
hoc fæpe et crebro cogitemus , ac. diligen.
ter præftemus id quod promifimus , cum
baptifma fufciperemus , prouti nobis opus
eft; et agedum verba ac opera legitime
difponamus , et interiora noſtra libenter pu-
rificemus , et juramenta ac pacta caute fer-
vemus , et crebro meditemur magnum il-
lud judicium ad quod omnes nos tendimus,
et caveamus nobis libenter ab æftuanti in-
cendio pœnæ inferni , et promereamur no-
bis tabernaculum illud et manfionem eam ,
quam Deus præparavit illis , qui volunta-
tem ejus in mundo operati funt .

LIBER CANONUM

ECCLESIASTICORUM . ( 1 )

INCIPIT EPISTOLA DE CANONIBUS .

Lfricus ( 2 ) humilis frater Venerabili Epifcopo Wulffino falutem in Domino

Obtemperavimus juffioni tuæ libenti animo , fed non aufi fuimus aliquid fcri-
Æbere , quia veftrum fcire quomodo vos oporteat optimis moribus exemplum
omnibus fieri , et continuis admonitionibus fubditos exhortari ad falutem quæ eft in
Chriſto Jefu . Dico tamen quod fæpius deberetis veftris Clericis alloqui et illorum negli-
gentiam arguere , quia pene ftatuta Canonum , et fanctæ Ecclefiæ religio vel doctrina ,
2
corum perverfitate deleta funt . Ideoque libera animam tuam , et dic eis quæ tenenda
funt Sacerdotibus et Miniftris Chrifti , ne tu pereas pariter , fi mutus habearis canis
3 Nos vero. fcriptitamus hanc Epiftolam , quæ Anglice fequitur , quafi ex tuo ore dicta-
ta fit , et locutus effes ad Clericos Tibi fubditos , hoc modo incipiens .

De Synodo Sacerdotum ,

Ico vobis Sacerdotes , quod veftram lorum , et poft exceffum venerabilium fuo-
D'
enegligentiam
n in minifterio veftro fuf- rum Apoftolorum , tanta perfecutio in me-
erre nolim , fed dicam vobis in verita dia terra excitabatur ut non poffent ad
te quid de Sacerdotibus conftitutum eft . fynodum congregari Dei miniftri , præ eth-
Chriftus ipfe ftabilivit Chriftianifmum et nicis perfecutoribus , qui infidiabantur illo
caftitatem , omnes etiam qui ambulaverint rum morti , ufque dum Conftantinus Cæ.
in via ejus cum ipfo , deferant mundana far ad Chriftianifmum converteretur , qui
omnia , uxores non refpicientes , quoniam omnem orbem terrarum in poteftate fua
ipfe dicebat in aliquo Evangelio : Qui uxo- habebat .
rem fuam non odit , non eft dignus meus Tunc congregabat fynodum in civitate
effe difcipulus . Nicæa trecentorum et octodecim Epifcopo-
Poft afcenfionem Chrifti in regnum cœ- rum ex omnibus nationibus ad confirmatio
nem
Liberati male MS. 2 Male fit MS. 3 Male feriptam MS, 4 Dicata MS. 5 Effer MS,

(1 ) Canones hos Ecclefiafticos Regulas po-
tius in ufum Presbyterorum ex Regulis Bene-
diati confectas effe dixerim . Fuit olim Cod.
membr. S. 12. C. C. C. C. ex quo Librum
Canon. Ecclef. defumpfi , Exonienfis Ecclefia
peculium , ac circa tempora conquiftionis An-
glia fcriptus effe videtur , quo auctore & qua
atate haud conftat . Illud tamen patet , Codi-
cem hunc non effe Canones Concilii Nica
ni , ut quidam Eruditi arbitrantur , a Theo-
doro Archiepifcopo Latine , & deinde ab Æl-
frico Saxonice verfos .
(2 ) Quis Elfricus ille fuerit , qui Canones
hos compofuit , & quis Wulfinus , ad quem
fcripti funt , cum Spelmanno pro certo affirma
re nequeo . Videntur ambo fuiffe Epifcopi ;
fic dignofcitur Wulfinus ex Ælfrici verbis , &
Wulfino parem innuit fe Elfricus , dum fratris
nomine eum alloquitur . Elfricus ( inquit ) bu
milis frater Venerabili Epifcopo Wulfino , &c. Fuit
Wulfinus quidam Epifcopus Dorceftrenfis , qui
cathedram illam accepit anno 1053. eaque frue-
batur ufque ad A. D. 1967. Elfricus quidam
Putta vel Puttoc Eboracenfem fedem occupa
vit ab anno 1003. ad A. D. 1051. An bic fue-
rit auctor Canonum horum , & ille cox vus
Elfrico ; vel an ille citius adierit fedem Dor❤
ceftrenfem , vel hic diutius obtinuerit Ebora-
cenfem , certum omnino non eft ex Aucto-
rum calculis . Una autem fi claruerint , ego
illi Canones iftos attribuerem , & circa A. Ď.
1052. collocarem .
 LEGES IN ANGLIA
nem fidei . Ibi erant multi clari Epifcopi ,
ut miracula operarentur , et ita excommu-
nicabant ibi Sacerdotem quendam Arium ,
quoniam credere nolebat , quod Dei viven
tis Filius æqualiter potens effet , ac glorio-
fus ipfius Pater . Tunc condeņinabant omnes
hunc hominem Diaboli , fed noluit refipi-
fcere , donec inteftina fua omnia videret
effufa , cum ad larrinam abirer .
In hac fynodo conftituebantur facra Ec-
clefiæ minifteria , & fymbolum Miffa , &
multa alia de Dei culty & de Dei fer-
vitio ,
Statuerunt omnes unanimi approbatione ,
quod neque Epifcopus neque Presbyter ne-
que Diaconus , nec ullus verus Canonicus .
habeat in domo fua uxorem aliquam , nifi
matrem fuam vel fororem , amitam vel ma-
terteram ; & fi quis aliter fecerit , perdat
ordinem fuum .
Cogitate igitur hæc digna auditu , quo-
niam conditionem veftram ad hanc confue
tudinem reduxiftis , quafi nullum periculum
effet quod Presbyter vivat more conjugati .
Jam dicitis , quod abfque mulierum fervi-
tiis vivere non poffitis ; & quomodo fancti
viri ibi habitare porerant abfque muliere ;
illi etiam nunc præmium habent caftitatis
animæ fuæ femper abfque fine in vita æter-
na . Nunc Sacerdotes fæpe dicunt , quod
Petrus uxorem habuit : recte dicunt , quia
ita eum oportebat fub Veteri Teftamento ,
antequam ad Chriftum converteretur ; fed
reliquit uxorem fuam , & omnia mundana,
cura ad Chriftum inclinaret , qui caftitatem
inftituit .
In Veteri Teftamento Epifcopus fibi fu-
mere debuit caftam virginem , & cum ea
prolem fufcitare ad conftituta tempora ,
quoniam una familia femper effe debuit il-
lius ordinis , & ex nulla alia cognatione
Pontifex effe debuit . Attamen non debuit
plus quam unam in uxorem ducere , nec vi-
duam aut repudiatam in matrimonium fu-
mere debuit , fed uti fupra diximus virgi-
nem aliquam . Bene in illis diebus uxores
habere poterant , quoniam nec Miffam ce-
lebrabant nec Sacram Euchariftiam hominibus
dabant , fed facrificabant animalia veteri
more , ufquedum Chriftus facram Synaxin
confecraret ante paffionem fuam , & Mif-
fam inftitueret , quæ jam per eos confiftit .
Ibi etiam conftitutum erat in eadem fy-
nodo , ut qui viduam fumpferit vel repu-
diatam uxorem , aut qui fecunda vice uxo-
rem duxerit , quod nunquam poftea ad or
dinem aliquem fufcipiatur , nec fanctificetur
in Presbyterum . Sed fi quis antea habuerit
fibi caftam uxorem , eligatur ad fan &
tum or-
dinem , prouti Apoftolus Paulus in Epiftola
fua fcribebat .
Nullus Sacerdos interfit nuptiis aliquibus,
ubi vir fecunda vice uxorem ducit vel mu-
lier fecundo marito nubit , non benedicat
fimul huic homini , nifi oftenderit quod me-
Tom. IV.
CONDITÆ , 315
lius effet illi in caftitate vivere , Laicus ta-
men cum Apoftoli venia fecundas nuptias
contrahere poteft , cum uxor ei mortua fit ;
aft Canones prohibent benedictionem illis
dare , & imponunt poenitentiam cuilibet
homini .
Septem ordines conftituti funt in Eccle-
fia : primus eft Oftiarius , fecundus eft Le-
&tor , tertius Exorcifta , quartus Acolithus ,
quintus Subdiaconus , fextus Diaconus , fepti-
mus Presbyter .
Oftiarius eft cuftos portæ Ecclefiæ , qui
campanis tempora indicare debet , & Ec-
clefiam aperire fidelibus , & infidelibus oc-
cludere .
Lector eft qui in Dei Ecclefiis legit ,
& ad id confecratus eft , ut verbum Dei
prædicet .
Exorcifta eft qui juramento cogit mali-
gnos fpiritus , qui homines cruciant , per
nomen Salvatoris , ut homines relinquant ,
Acolithus dicitur , qui candelam vel ce-
reum fert ad Dei fervitia , cum Evange
lium legitur , vel cum facra fynaxis confe-
cratur coram altari ; non ita tamen ad ar
cendas caliginofas renebras , fed ad indican-
dum eo lumine beatitudinem in honorem
Chrifti , qui eft lumen noftrum .
Subdiaconus eft , qui vafa porrigit Dia
cono , & cum humilitate fub Diacono fer-
vit , ad fanctum altare cum vafis facræ Eu-
chariftiæ ,
Diaconus eft Minifter , qui Presbytero
fervit , & oblationes fuper altare ponit , &
Evangelium etiam legit in fervitiis Dei
infantes baptizare debet , & facram Eucha
riftiam populo tradere ; in albis veftibus Sal-
vatori miniftret & fpiritualem vitam in
caftitate colat , & omnia agat prouti ordi-
nem fuum decet .
Sacerdos qui abfque Diacono verfatur
nomen tantum habet , & non haber mini-
fterium .
Presbyter eft Sacerdos miffalis vel fenior,
non quod quilibet fenior fit , fed quod ſe-
nex fit in fapientia ; confecrat facram Dei
fynaxin prouti Salvator juffit ; populum fi
dem docere debet prædicatione , & caftis
fervitiis Chriftianis exponere , & vita ipfius
non fit qualis eft laicorum . Nihil magis
intereft inter Presbyterum & Epifcopum
nifi quod Epifcopus conftitutus fit ad ordi-
nandos Presbyteros , & ad confirmandos in-
fantes , & ad confecrandas Ecclefias , & ad
obfervanda Dei jura ; quoniam nimium ef
fet , fi quilibet Presbyter idem hoc faceret ;
habent enim unum ordinem , licet alter fit
dignior .
Nullus ordo conftitutus eft in ritibus Ec-
clefiarum , præter hos feptem , uti modo
diximus . Monachorum & Abbatum ordines
funt alius generis , & non annumerantur ho-
rum numero , nec etiam Monialium ordo
his accenfetur , Ordines hi fancti funt
& ad coelum perducunt animas illorum
Dd 2 Pref
 316 LEGES IN ANGLIA
Presbyterorum qui eos fancte colunt •
Jam decet Presbyteros & omnes Dei Mi-
niftros , ut Ecclefias fuas fan&
to obfequio
venerentur , & in iis feptem horarios can-
tus pfallant , qui conftituti funt prouti fy-
nodus eos præfcripfit : cantus antelucanus
& cantus matutinus , cantus tertianus &
cantus meridianus , cantus nonalis & can-
rus vefpertinus , & cantus nocturnus , fepti-
mus .
Debent etiam diligenter orare pro Re-
ge , & pro Epifcopo fuo , & pro eo qui
ipfi benefacit , & pro omni populo Chri-
ftiano .
Habeant etiam arma ad fpirituale opus
antequam fint ordinati ; hæc funt fancti il-
li libri , Pfalterium , & liber Epiftolarum ,
liber Evangeliorum , & Miffale , liber Can-
ticorum , & Manuale , Numerale & Pafto-
rale , Poenitentiale & Lectionarium . His
libris Sacerdos opus habere debet , & is
carere non poteft , fi ordinem fuum recte
obfervare velit , & populum qui ad ipfum
pertinet jus doceat , & caute obfervet , ut
bene fit fcriptum .
Habere etiam deber veftimenta miffalia ,
ut devote Deo ipfi fervire poffit , prouti
decer , ut veftimentum ipfius non fit fordi-
dum , nec faltem dilaceratum , & pallia al-
taris bene fint contexta . Calix etiam ex
una pura putredini non obnoxia materia fit ;
ita eriam patina , & corporale nitidum
prouti ad fervitia Chrifti pertinet . Nihil
impune proferri poteft , nifi quod fit in æ-
ternum venerabile apud Deum , is qui ei
bene in prudentia & caftitate fervire vult .
Sacerdos diebus Solis & diebus feftis po-
pulo fenfum Evangelii Anglice dicere debet,
& per Orationem Dominicam ac Symbo-
lum Apoftolicum quam fæpiffime poteft ,
homines illos incitet ut credant & Chriftia-
nifmum colant . Moneat eos Doctor per id
quod Propheta dicebat , Canes muti non pof-
Junt latrare . Latrare debemus & prædicare
laicis , ne forte ex defectu doctrina eos per-
damus . Chriftus in Evangelio fuo dicebat
de infipientibus Doctoribus , Cecus fi cæco
ducatum præftat , ambo in foveam cadunt ,
Cacus eft Doctor , qui literas nefcit , & de-
cipit laicos ignorantia fua , Cavete ab hoc ,
prouti opus habueritis .
Sancti Patres etiam conftituerunt , ut ho-
mines tradant decimas fuas Ecclefiæ Dei
& Sacerdos veniat ac diftribuat eas in tres
partes , una ad reparationem Ecclefiæ , &
fecunda egenis , tertia autem Dei mipiftris,
qui curam Ecclefiæ illius gerunt .
Illi etiam ftatuerunt , ut Miffa non cele-
bretur in domo aliqua non confecrata , nifi
propter magnam neceffitatem , vel fi homo
fit infirmus .
Et fi non baptizatus infans fubito appor-
tetur ad Sacerdotem , baptizet eum ftatim
in feftinatione , ne moriatur paganus .
Et nullus Presbyter facrum minifterium
CONDITE .
peragat pro pecuniis vel aliqua alia re , nec
poftulet quid pro Baptifmo vel pro aliquo
alio fervitio , nec fimilis fit iis , quos Chri-
ftus ipfe expulit flagro ex Templo , quo-
niam in eo mercaturam nequiter exercebant .
Dei minifter ergo non faciat Dei minifte-
rium pro pecuniis , fed faciat ut per id æ-
ternam gloriam mereatur .
Nullus Presbyter per ftultitiam immode-
rate bibat , nec aliquos provocer ad nimium
potum , quoniam paratus effe debet , fi in-
fans baptizandus , vel alicui facra Euchari-
ftia danda eft , ut intellectum fuum habeat,
& licer hoc non accidat , non fit tamen
ebrius , quoniam Dominus nofter miniftris
fuis ebrietatem interdixit ,
Presbyter non fit mercator , nec avarus
negotiator ; non deferat Theologiam fuam ,
nec deditus fit mundanis colloquiis nec
gefter arma , nec lites moveat ; non bibat
in cenopoliis , prouti feculares faciunt , non
præftet juramentum , fed in fimplicitate fem-
per verum dicat , uti Dei miniftri docuerunt .
Difcrete etiam peccantibus poenitentiam
imponere debet , cuilibet pro ratione meri-
ti , uti affequi poteft ; deber etiam S. Sy-
naxin dare infirmis & ægrotis , quamdiu
ægrotus facram Euchariftiam deglutire pof-
fit; & hoc non faciat fi femimortuus fit
quoniam Chriftus juffit , ut edatur S. Eu-
chariftia .
Sacerdos confecratum oleum habeat aliud
pro infantibus , & aliud pro infirmis , &
ungat infirmos femper in lecto . Nonnulli
ægroti prætendunt non concedere ut ungan-
tur in fua infirmitate . Jam vobis dicemus
quid Apoftolus Dei , Jacobus , hac de re
doceat , dicebat fidelibus hoc modo : Tri-
fatur aliquis veftrum , oret æque animo
pfallat ; infirmatur quis in vobis , accerfe
re faciat ad Ecclefiam eorum Presbyteros ,
& cantent fuper ipfum , ac orent pro eo ,
& oleo illum ungant in Domini nomine ,
oratio fidelis falvabit infirmum , & Do-
minus ipfum alleviabit , & fi in peccatis
fit , remittentur ei . Confitemini invicempec
cata veftra , & pro vobis invicem orate ,
ut falvemini . Ita loquebatur Jacobus Apo-
ftolus de unctione ægrotorum hominum .
Aft infirmus confiteri deber interno gemitu
Sacerdoti , fi delictum aliquod nondum com
penfatum habeat , antequam ipfum ungat ,
uti Apoftolus hic antea docuit , nec ullus
aliquis ungendus eft , nifi hoc exoret , &
confeffionem fuam faciat . Si antea pecca-
tor fuerit , & negligens , faciat confeffio.
nem illam & pœnitentiam & eleemofynam
ante obitum fuum , & non erit condemna
tus ad infernum , fed pervenit ad Dei mi-
fericordiam .
Quatuor fynodi erant pro vera fide ad-
verfus hæreticos , qui ftulte loquebantur de
facra Trinitate , & Salvatoris humanitate ;
prima fuit Nicææ , prouti antea memoravi-
mus ; & fecunda fuit deinde Conftantino
poli
 LEGES IN ANGLIA
poli e centum quinquaginta Epifcopis , fanctis
Dei viris ; tertia fuit Ephefi , ubi ducenti
Epifcopi erant , & quarta fuit Chalcedonii ,
ubi multæ centuriæ Epifcoporum erant , &
hi omnes unanimes fuerunt inter fe ad Con-
ftitutionem , quæ ftabilitafuit Nicææ , et re-
paraverunt quicquid de ea violatum fuit . Hæ
quatuor Synodi obfervandæ funt , prouti qua-
tuor Chrifti libri in Ecclefia Chrifti . Multæ Sy-
nodi deinde congregabantur ; fed quatuor illæ
funt præcipue; quoniam extinxerunt hære-
ticas illas doctrinas , quas hæretici invene-
runt hæretice adverfus Deum , er i etiam
conftituerunt ecclefiafticum minifterium .
Quomodo audetis modo defpicere omnium
florum Conftitutionem , cum Monachi ob-
fervent unius hominis Sancti Benedi&
ti fta-
tuta , et fecundum regulam ipfius vivant ,
et fi aliquid violaverint , deinde juxta Ab-
batis fui regulam emendant cum omni hu-
militate . Vos etiam habetis regulas ; eas
legere volueritis , per eas videretis , quid
vobis ftatutum fit . Sed diligitis mundana
colloquia , et vultis effe Præfecti , et deferi-
tis Ecclefiam veftram ac Conftitutiones fimul .
Volumus , uti dicunt Conftitutiones , ut eo
citius vos expediamus , Non exultetis fuper
homines mortuos , nec corpus quæratis , nifi
quis vos accufet , ut hoc ipfo vos excufe-
tis : tum prohibere cantus ethnicos laicis et
illorum fonoras cachinnationes , nec vos ipfi
edatis aut bibatis ibi ubi corpus jacer , ne
forte affimilemini ethnicifmo , quem ibi com-
mittunt . Ne fuperbiatis cum annulorum
fplendore , et veftimentum veftrum non fit
nimis fuperbe factum nec nimis vile , fed
portet quilibet prouti ordinem ejus decet ,
ut Presbyter habeat id ad quod ordinatus
eft , nec portet Monachi aut laici veftitum ;
multo minus vir portet mulierum ftolam .
Chriftus dicebat de Miniftris fuis qui ei li-
benter ferviunt , quod femper in beatitudi-
ne cum ipfo futuri fint , ubi ipfe erit in
vita vera , cui fit gloria et adoratio femper
in fecula . Amen .
Rogo vos , ut ita vos geratis prouti liber
vefter vobis oftendit , et quid agere de-
beatis his præfentibus diebus . Sacra Eucha-
riftia non eft confecranda in die Vene-
ris fancti , quoniam Chriftus hoc die pro
nobis paffus eft ; attamen id faciendum eft ,
quod hoc die decet , ut legantur duæ le-
&tiones cum duabus Homiliis et duabus Col-
lectis , et de Chrifti paffione , et poftea
orent ac fupplicent ad crucem , quam Dei
crucem omnes ofculo falutent . Abeat dein-
de Sacerdos ad altare Dei cum Eucharifti-
co pane , quem confecravit die Jovis , et
cum non confecrato vino aqua mixto , et
coopertus corporali dicat tunc ftatim : Ore-
mus præceptis falutaribus moniti , & divi-
na , et Orationem Dominicam ad finem et
dein dicat fecrete , Libera nos quæfo , Do-
mine , ab omnibus malis ; et cum alta vo-
se per omnia fecula feculorum . Poftea all-
Tom. IV
CONDITE; 317-
quam partem Euchariftia imponat calici
uti confuetudo eft , attamen in filentio ad
Euchariftiam deinde abeat , et alias videat
hoc qui velit . Die Jovis cantamus noftros
cantus horarios fimul , et omnes preces fe-
crete , et Miferere mei Deus et Collectas .
Die Veneris omnes cantus horarios fepara-
tim fecrete cantamus , excepto uno cantu
antelucano , quem fimul cantamus , Ita et-
iam die Saturni ufque ad cantuin nonalem
pfallatur ; nullum oleum Baptifterio infun-
datur , nifi infans in eo baptizandus fit .
Vigilia Pafchatis non cantetur ad oblatio
nem Miffarum , nec Agnus Dei , nec Com-
munia ; fed inter eos qui S. Euchariftiam
percipiunt , incipiat Cantor , Alleluja , Al-
leluja , Alleluja , cum hoc Pfalmo , Lauda-
te Dominum omnes gentes , poftea antipho
nam hanc , Velpere autem Magnificat . Di-
cat deinde Sacerdos , Dominus vobifcum .
Oremus ; et tum Collectam poft Communio-
nem , ac finiat Miffam et cantum vefperti-
num ita cum una Collecta poft Communio-
nem . Nonnulli Presbyteri confervant Eucha-
riftiam pro ægrotis die Pafchatis anni præ-
terlapfi confecratam , aft illi admodum ma-
lefaciunt , quod facram Euchariftiam finant
mucefcere , et nolunt intelligere quantam
poenitentiam Poenitentiale adnotet illis , fi
Euchariftia fiat mucida vel putrida , vel fi
perdatur , vel fi mures ex negligentia eam
edant . Sacra Euchariftia maxima cum cura
confervanda eft , nec detinenda , fed confe
cranda vel renovanda eft pro ægrotis fem-
per circa feptem dies vel quatuordecim , ut
faltem non mucefcat ; quoniam æque fancta
eft Euchariftia quæ hodie quam quæ die
Pafchatis confecratur . Euchariftia eft corpus
Chrifti non corporaliter fed fpiritualiter :
non corpus in quo paffus eft , fed corpus
de quo loquebatur , cum panem et vinum
benediceret ad Euchariftiam , nocte illa an-
te paffionem fuam , et dicebat de benedicto
pane , Hoc eft corpus meum et deinde de
confecrato vina , Hic eft fanguis meus qui
pro multis effundetur in remiffionem pecca-
torum . Intelligite ergo , quod fi Dominus
mutare potuiffet panem illum ante paffio-
nem fuam in corpus fuum , et vinum in
fanguinem fuum fpiritualiter , quilibet quo-
tidie per manus Sacerdotis panem et vinum
benedicat ad fpirituale fuum corpus et fan-
guinem . Sed Sacerdos pure et caute Dei
fervitium peragat cum manibus puris et cum
fancto corde , et obfervet ut panes Eucha
riftici non fint nimis vetufti , nec mali as
fpectu , et femper aquam mifceat cum vi-
no quoniam vinum denotat remiffionem
noftram per fanguinem Chrifti , et aqua de-
notat populum , pro quo paffus eft . Mul-
tum honorem meretur , qui Deo cum dili-
gentia et timore fervit , et fcriptum dein-
de eft , quod maledictus fit qui-Dei mini-
fterium negligenter facit . Per hoc cognofce-
re poffumus , quod homo qui vifu caret ,
Dd 3 non
 LEGES ANGLI
A ITE
318 IN COND .

non audeat Miffam celebrare , quoniam non
videt quid offert Deo , an purum an im-
mundum . Nemo cum alio aliquo vafe , ex-
cepto calice ad id confecrato , miffam cele
brare debet , injungimus vobis Presbyteri ,
ut præcipiatis omni populo , cujus curam
geritis , & cujus vos Confeffarii eftis , ut
celebrentur quatuor primi Pafchatis dies fi-
ne ullo opere fervili , quoniam hoc tempo-
re tota terra liberabatur a Diaboli captivi-
tate ; dies Dominicus etiam feftus habeatur
a meridie diei Saturni ad auroram diei Lu-
næ , & omnis fefti falemnitas quæ in noftri
Antecefforis priftinis diebus , & a majoribus
noftris conftituta & injuncta erat in feftivi-
tatem , & tot diebus jejunium fervetur
quor ad jejunandum conftituti erant , & fer-
vitium inftitutum eft ; jejunet etiam quili-
bet duodecim menfes quolibet die Veneris,
excipe a Pafchate ad Pentecoften , & dein-
de a Natali Domini ad octavam poft Epi-
phaniara Domini , nifi fit feftum omnis po-
puli , vel fervitium impuri fit faciendum
alias nemo hujus diei jejunium violare de-
bet , & nos Epifcopi confultavimus , cum
congregati effemus , quod omnis natio jeju-.
net ante fefta S. Mariæ , & ante felta SS.
Apoftolorum , & quod omnibus diebus Mer
curii cantetur in quolibet monafterio Mif
fa contra Paganos , & quilibet Presbyter
idem hoc in Ecclefia fua faciat . Jam audi-
viftis unanimiter , quid vobis faciendum eft,
& quid omittendum ; an hæc faciatis non
eft in noftra poteftate , & puri effe volu
mus in Dei judicio , Deus concedat vo-
bis , ut ita hoc exequamini , quomodo no
bis neceffe eft .

ÆLFRICI EPISTOLÆ .

PROLOGUS VENERABILIS ELFRICI ABBATIS .

Lfriçus ( 1 ) Abbas Vulftano venerabili Archiepifcopo falutem in Chrifto . Ec-

ce paruimus veftræ Almitatis juffionibus transferentes Anglice duas Epiftolas
Æ
quas Latino eloquio defcriptas ante annum vobis deftinavimus ; non tamen
femper ordinem fequentes , nec verbum ex verbo , fed fenfum ex fenfu proferentes , qui-
bus fperamus nos quibufdam prodeffe ad correctionem , quamvis fciamus aliis minime pla-
cuiffe . Sed non eft nobis confultum femper filere , & non aperire fubjectis eloquia divi-
na , quafi præco tacet , quis judicem venturum nuntiet . Vale feliciter in Chrifto .

De Ordinatis .

Os Epifcopos decet , ut doctrinas Ec-
Nos clefiafticas , quas Canon nofter nobis
adnotat , & quas etiam Chrifti liber nos.
docet , vobis Presbyteris Anglice aperiri cu
remus , quoniam omnes Latina non intelli-
gitis , & nos tamen non audemus filentio
præterire , quin vobis Domini noftri præ-
cepta declaremus , ne forte , fi taceamus ,
noxii fiamus ; fed poenam a nobis remove-
re volumus , fi quid in pofterum feceritis .
II. Scio tamen pro certo , quod bene
multi veftrum male ferent hanc noftram ad-
monitionem , quoniam multi injuftitiam
amant .
III. Confido tamen , quod nonnulli com-
pungentur a Deo , ut fanctas doctrinas ob
fequi eis placeat , ac feipfos emendare ve-
lint ad propriam fuam neceffitatem .
IV. Boni diligenter Dei præceptis obe-
dire volunt , fed mali contrariantur eo-
rum voluntati ; attamen fieri deber , ut non-
nulli faltem eos injuftitiæ fuæ pudefaciant ,
& per hoc faltem ut a malo ceffent .
V. Vos Sacerdotes ordinem veftrum re-
ligiofe fervare debetis , & bonis fervitiis
femper ornare , & puro animo Chrifto fer-
vire ad fanctum ejus altare , prouti veftro
ordini convenit , quoniam vere conftituti
eftis Duces & Doctores populi Dei , ut Deo,
illos acquiratis .
VI. Tria namque tempora numerantur in
hoc mundo ; unum tempus erat ante Dei
Le-

( 1 ) Elfricus auctor Epiftolarum procul dubio
idem eft , qui Canones confcripfit : Epifco-
pum ipfum fuiffe , verba initialia us Bifcopum
gedafenath , nos Epifcopos decet , declarant . Ab-
batem fefe nominat , quod dignitatem hanc
cum Epifcopatu tenuerit . Elfrici Abbatis S.
Auguftini meminit Thorne in Chronicis ad A.
C. 942. fed an hic nofter fuerit , valde dubi-
to . Wulfanus Archiepifcopus Eboracenfis an
primus vel fecundus ejus nominis fuerit , non
conftat . Primus Wulftanus anno 930. i. e.
fexto Ethelftani Regis anno Archiepifcopus
conftitutus , ab Eddredo in carcerem conjectus,
exinde poft annum folutus , & biennio poft
mortuus eft , nempe anno 955. ut habet Sim,
Dunelm. in hiftoria fua , & Tho. Stubbs in
A&t . Pontif. Eborac. Wulftanus fecundus ejus
nominis Wygornenfem Epifcopatum cum E-
boracenfe Archiepifcopatu , concedente Rege
Cnuto occupavit , qui 20. annos fedem illam
tenuit , & anno 1023. mortuus , ac apud Ely
fepultus eft . Vid . Stubbs loc. cit. Quifnam ho
rum duorum fuerit Ælfrici Wulftanus , non
liquido patet ; pofteriorem chronologia & ætas
Alfrici fibi poftulat .
 LEGES IN ANGLIA
Legem Patriarcharum tempore , qui quou-
dam fuerunt ; fecundum fub Dei Lege tem-
pore Moyfis & Prophetarum ; tertium fub
propria Chrifti gratia temporibus Chriftia-
norum poft Chrifti adventum .
VII. Primo , priftinis temporibus poft A-
damum contigit , quod homines in carnali
bus voluptatibus et in immenfis peccatis per-
manerent , ac nonnulli m ethnicifmo in-
caute viverent , et Diaboli cultu feipfos
perderent , Creatorem fuum autem conte
mnerent , qui eos creavit homines , et ut per
Diaboli inftin&um agerent tamdiu , ante-
quam Adam feductus erat .
VIII. Quod cum Deus Omnipotens tem-
pore Moyfis fummi Ducis in difciplinam
humano generi conftituit quinque libros , in
iis eft Dei Lex , & Moyfes eos confcripfit,
ac humano generi prohibuit , ut nullum e-
thnicifmum colant , fed femper yenerentur
verum Deum , qui folus Omnipotens Crea-
tor eft ; Lex illa etiam prohibuit omnibus
hominibus peccata committere , et jufte pu-
nit quoque eos qui injufte peccant . Proxi-
ma maxima veritas eft , quod Chriftus ipfe
Filius Dei Omnipotentis , qui omnia crea-
vit , venerit in hunc mundum in vera hu-
manitate , ideo ut redimeret peccatores ex
fervitio Diaboli , et perditos in viam vitæ
reduceret , ac Chriftianifmum in fanctitate
inftitueret , ipfo exemplo fuo confirmaret er
doceret fanctitatem , quam in miniftris fuis
qui ei femper in fanctitate fervire debent
diligit , hoc eft , in Monachis et Moniali
bus , et faltem in Presbyteris . Et idem Dei
Filius eligebat fibi in matrem puram vir-
ginem , fanctam Mariam , et ipfe eft au-
thor omnis fanctitatis , ac in hoc mundo
plus quam ullus alius in plena fanctitate
permanfit . Johannes etiam Baptifta , qui
ipfum baptizavit , permanebat femper in or
dine difcipulorum in multa abftinentia &
in caftitate ; Johannes etiam Evangelifta
Domini noftri affinis permanebat in ordi-
ne difcipulorum et in caftitate ad vitæ fuæ
finem .
IX. Duodecim etiam Apoftoli , qui Sal
vatorem fequebantur , cum hic in mundo
inter homines viveret , ac centum feptua-
ginta duo qui cum ipfo in doctrina ejus
permanebant , qui difcipuli in libris nomi-
nantur ; omnes hi relinquebant poffeffiones
fuas mundanas et uxores , et permanebant
in caftitate , Chriftum fequentes , prouti
Petrus faciebat , qui ad Chriftum ipfum ita
dixit : Ecce reliquimus omnia mundana no-
ſtra , & re fecuti fumus , et femper ita
vult .
X. Scire debetis , fi fapientiam diligitis ,
quid fit inter has duas difpenfationes , Ve-
teris Teftamenti ante Chrifti adventum , et
novæ difpenfationis fub gratia Chrifti ; quo-
niam ante Legem Moyfis homines multifa-
riam vivebant , et fub Moyfis teftamen-
to homines etiam vivebant alio modo ; alio
CONDITE . 319
modo jam nos agere debemus juxta doctri-
nam Domini noftri .
XI. In priftinis diebus homines vivebant,
ante Chrifti adventum , maxime juxta pro-
prias fuas voluptates ; fed ipfe dicebat , ut
compuncto animo feverius vivamus , &
contendamus cum flagitiis ac vitia conte-
mnamus , ut deinde regnum cælorum obti-
neamus , & loquebatur etiam de martyri-
bus , quos novit futuros poft paffionem
fuam , qui pro amore ac fide ejus poftea
paffi funt .
XII, Ne timeatis , dicit , eos qui occi-
dunt corpus veftrum , quoniam animam oc-
cidere nequeunt ; fed timete illum qui ani-
mam & corpus etiam in infernum detrude-
re poteft , Propter hanc admonitionem &
propter multa alia verba martyrium per
peffa funt multa millia per totum terrarum
orbem , tam viri quam mulieres , pro Chri-
fti fide , & hi cum conftantia æque ac cum
patientia promeriti funt regnum cælorum .
Dicit deinde Dominus nofter de fanétis fuis
Confefforibus in facris libris : Sint lumbi
veftri præcinti , & lucerne ardentes in ma-
nibus veftris .
XIII, In lumbis fita effe dicitur , uti ex
libris inftruimur , impura luxuria , & nos
firmiter conftringere ac cogere debemus ad
caftitatem , & teneamus in manibus noftras
lucernas , quæ funt fancta opera , femper
in eleemofynis , & in exemplum omnium
bonorum hominum ,
XIV. Johannes Evangelifta in fpirituali
fua vifione videbat Dominum noftrum poft-
quam in cælum afcenderar , cum albo ve-
ftimento , & fuit ex ferico deorfum ufque
ad talos , & cum aureo cingulo pectus ejus
coopertum erat ,
XV. Jubet nos lumbos noftros præcinge-
re , ita ut contemnamus impuram luxuriam ,
& ipfe præcinctus erat aureo cingulo ad fan-
tum fuum pectus , quoniam nos etiam opor-
&
tet animi noftri caftitatem femper fervare
in cordibus noftris .
XVI. Nos faltem qui Chrifto fervimus
in minifterio ejus .
XVII. Poftea Daniel Propheta fcribebat
in vaticinio fuo , quod Deum viderit in
fpirituali fua vifione , & dicit : Ipfe erat
linteo babitu indutus , & lumbi ipfius erant
præcinci . Johannes vidit , prouti antea di-
ximus , Salvatorem noftrum præcinctum ad
fanctum fuum pectus , & Daniel vidit lum-
bos præcinctos ,
XVIII. Jam nobis vere per hoc manife-
ftatum eft , tam in Veteri quam etiam in
Novo Teftamento , quod Deus in fancto
fuo minifterio habere velit fanctos mini-
ftros et fanctas fervas , qui cum caftitate cor-
poris et animi facramEuchariftiam ei offerant ,
prouti ipfe docuit ante paffionem fuam .
XIX . Hac de re admonebantur primarii
Confeffores et fanctæ virgines , quæ in ca-
ftitate femper vitam fuam tranfigebant .
XX .

320 LEGES IN ANGLIA
XX. Accidebat , poft Domini noftri paf-
fionem , et poft afcenfionem ejus , quod Spi-
ritus Sanctus defcenderit de cœlo in ter-
ram , uti ignis ardens cum magna flamma,
fuper Apoftolos Chrifti , ficut Chriftus illis
antea promifit , et eos omnes implevit abf
que periculo , ita ut noffent omnium na-
tionum linguas , et omnes doctrinas quas
difcimus in libris fcriberent et ftatuerent
juxta Dei propriam inftructionem ; facie-
bant etiam multa miracula per Chrifum ?
er eadem miracula , quæ ipfe prius faciebat .
Et tunc prædicabat in diebus illis Petrus
in civitate Hierofolyma populo Judaico , et
ibi accidit , ut ad Baptifma converterentur
tria millia hominum in uno die ; et dein-
de ad aliam prædicationem adhuc plures con-
vertebantur , et tam multi erant numero ,
ut poffeffiones fuas omnes venderent , et va-
lorem earum adferrent ad pedes Apoftolo-
rum , et nullus eorum deinde haberet ali-
quid peculiare , fed omnia faciebant com-
munia omnibus juxta neceffitatem illorum
et Jacobus Apoftolus juftus cuftodiebat ea
omnia triginta annos .
XXI . Hic per fanctorum horum nume
rum , Monachorum vita inftituebatur , qui
juxta regulas viverent fub Abbate firo , et
omnia ipfis communia fierent, prouti facie-
bat Abbas ; ac deinde proficifcebantur Apo-
ftoli per totum terrarum orbem miracula
facientes , et prædicantes veram fidem , et
credentes baptizabant , et Ecclefias inftitue-
bant , et Epifcopos conftituebant , et Pres-
byteros confecrabant , ac multos Dei mini-
ftros in feptem ordines ordinabant , prouti
nos docet Canon ; et fides Dei crefcebat
poftea , et evanefcebat ethnicifmus .
XXII. Quid poft hæc accidit ? Oriebatur
periculofa immenfa perfecutio fuper Chriftia-
nos longe lateque , et martyrio afficieban-
tur variis pœnis , et omnes fere occideban-
tur qui in Chriftum credebant : fed Deus
femper fecit miracula inter eos per illos
ita ut Pagani eo libentius ideo in Chriftum
crederent ; fæpe mille homines fimul cre-
debant , cum unus martyr occideretur , pro-
pter multa figna quæ fanctus faciebat , ac
Chriftianifmus abinde nunquam potuit abo-
leri ; Deus etiam poft hæc dedit pacem et
remiffionem in mundo , et fides crevit lon-
ge lateque .
XXIII. Tunc Cæfar Conftantinus incepit
regnare in urbe Roma , et imperium exer-
cere fuper totum terrarum orbem ; et ipfe
fuit primus Cæfar qui in Chriftum crede-
bat , filius fanctæ Helena beatæ Reginæ ;
et juffit congregari fynodum Epifcoporum ,
ut audiret fanctam doctrinam er veram fi-
dem de vero Deo in quem credebat . Tunc
conveniebant in urbe Nicea trecenti et octo-
decim Epifcopi undique congregati , et Cæ-
far illis obviam venit et cum omni venera-
tione eos falutavit , ac iis omnibus dedit
victus fufficientiam , et doctrinam eorum
Æ
CONDIT .
audivit cum animo fideli ; multique eorum.
erant , qui publica miracula operari pote-
rant per Deum , et illi diu habitabant in-
vicem .
XXIV. Fuit etiam ibi aliquis impius
Presbyter , Arrianus dictus , ex urbe Ale-
xandria , et fuit obftupefactus in animo fuo,
et in maxima hærefi , quæ de homine ori
ri poteft ; diminuere voluit vivum Domi-
num , et dixit : quod in vera divinitate Pa-
tri fuo æqualis non effet , fed minor effet
in virtute .
XXV. Tunc excommunicabant Epifcopi
virum illum plenum hærefeos ; fed noluit
abftinere ab hærefi fua , antequam omnino
periret ,
*
XXVI. Secunda fynodus erat deinde 150,
Epifcoporum longe lateque congregatorum ,
Theodofii nobilis Cæfaris tempore ; et ibi
condemnabant hæreticum Epifcopum , qui
Macedonius vocabatur , ipfumque excom-
municabant , quoniam inficiabatur , et in
hærefi fua dicebat , quod Spiritus Sanctus
non effet in aliqua Deitate cum Patre cœ-
leti et Salvatore Chrifto , ipfi etiam mcn-
ftraverunt manifefte , quod ille verus Deus
fit in una Divinitate cum Omnipotente Pa-
tre , et unigenito ejus Filio femper perma-
nens .
XXVII. Tertia fynodus erat ducentorum
Epifcoporum fub Theodofio juniore , et il,
li condemnabant ibi Neftorium hæreticum ,
qui audacter dicebat , quod in Chrifto ef
fent duæ perfonæ , et hærefin ipfius omni-
no ibi extinguebant , quoniam Dominus
nofter vere eft in una perfona femper con-
fiftens .
XXVIII. Quarta fynodus erat fexcento.
rum Epifcoporum et triginta Presbyterorum
longe lateque congregatorum Martiniani
fummi Imperatoris tempore , Synodus con
demnavit diabolicum Abbatem , qui in hæ-
refi fua dixit , quod Domini noftri corpus
et Divinitas ipfius ejufdem effent naturæ ,
tunc excommunicabatur a magna illa Syno-
do , quoniam Chriftus , uti fæpe audiviſtis ,
eft verus homo et verus Deus femper per-
manens .
XXIX. Deinde erant frequenter aliæ fy-
nodi fapientum Epifcoporum late per or
bem , fed hæ erant primaria , quæ cum ple
na doctrina fidem conftituerunt , et hæreti
cos excommunicaverunt , qui per hærefin
fuam errorem in rectum convertere vole-
bant , et genus humanum a Domino fuo
feducere .
XXX, Quatuor he fynodi conftituerunt
etiam omnia fervitia quæ in Dei minifte
rio facimus ad Miffam , ad cantus antelu-
canos et ad cantus horarios , et interdixe-
runt omne matrimonium femper Miniftris
altaris et faltem Presbyteris .
XXXI. Septem cantus horarios ftatuerunt
nobis cantandos quotidie in laudem Domi-
no noftro, prouti Propheta David in Pro-
phe-
 LEGES IN ANGLIA
phetia fua dicebat : Septies , Domine mi ,
dicebat , laudem tuam dixi in uno die pro
juftitia judiciorum tuorum . Primus canrus
horarius eft , cantus antelucanus cum cantu
pofteriore , qui ad eum pertinet ; cantus ma-
tutinus , cantus tertianus , cantus meridia-
nus , cantus nonalis , cantus vefpertinus ,
cantus nocturnus . Hos feptem cantus hora-
rios cum magna attentione cantare debetis
in laudem Domino noftro quotidie in Ec-
clefia femper temporibus conftitutis , & ita
etiam ftatutis temporibus miffas celebrare ;
& multum fit quod miffa una per diem
celebretur , attamen fæpius hoc facere non
licet , quoniam Dominus nofter femel paffus
eft , & nos omnes redemit ; jam miffa quam
celebramus in memoriam nobis revocar ma-
gnam ejus paffionem , multumque ea pro-
deffe poteft omnibus hominibus tam viven-
tibus quam morientibus , prouti e facris li-
bris difcimus ; & ideo etiam miffa diligen-
ter celebranda eft cum multa puritate , uti
Sancti fecerunt , quos Confeffores vocamus ,
quorum aliqui femper abfque uxoribus per-
manebant , aliqui relinquebant rem hanc
illicitam , & in caftitate Chrifto ferviebant ,
ficuti Canon nobis indicat & publice in-
jungit . Hoc eft , ut nullus Epifcopus aut
Presbyter in Monafterio vel in domo fua
habitare finat aliquam uxorem , præter ma-
trem fuam , vel fororem fuam , amitam vel
materteram , vel cognatam ex qua nulla
infamia oriri poffit ; fi autem aliter fecerit ,
Canon dicit , quod ordinem fuum perdat .
XXXII . Hoc vobis Presbyteris grave vi-
detur , quoniam maleficia veftra per confue
tudinem committitis , ita ut vobis ipfis nul-
lum peccatum effe videatur cum mulieri-
bus , ita ut laici faciunt , vivere , & dicitis
quod Petrus Apoftolus uxorem & liberos ha-
buit , & nos etiam quod res ita fe habue
rit dicimus , & nonnulli alii qui Dominum
noftrum fequebantur uxores & liberos ha-
bebant ante converfionem fuam , fed abfti-
nebant ab iis fimulac abirent ad Chrifti do-
&rinam , & poffeffiones fuas & uxores as
omnia mundana defererent .
XXXII. Dilecti , non poffumus vos nunc
violenter cogere ad caftitatem , attamen yos
admonemus , ut caftitatem fervetis prouti
Chrifti Miniftri debent in bonis operibus ad
beneplacitum Dei , uti Sancti faciebant
quos hic prius reciramus , qui totam fuam
vitam in caftitate confumebant .
XXXIII. Dile& ti , feptem ordines confti-
tuti funt in libris ad Dei fervitia in Ecclefiis
Dei ; unus eft Oftiarius , fecundus eft Le-
Ator , tertius Exorcifta , quartus Acolitus ?
quintus Subdiaconus , fextus Diaconus , fe-
ptimus Presbyter five Epifcopus . Oftiarius
eft cuftos Ecclefiæ , qui Ecclefiæ claves fer-
vat . Lector eft qui in Ecclefia legit . Exor-
cifta eft qui orat & legit fuper ægrotos &
infirmos . Acolitus eft qui lumina portat ad
fervitia Dei . Sabdiaconus eft , qui calicem
CONDITA . 328
& patinam portat ad miffam , & fervit
Diacono . Diaconus dictus eft Minifter , qui
fervit Presbytero vel Epifcopo ad miffam ,
& Evangelium legit ; debet etiam panem
dare & infantes baptizare , ubi neceffe eft .
XXXIV. Dilecti : intelligite quod ambo
Epifcopus & Presbyter fint in uno ordine,
hoc eft in feptimo ordine Ecclefiaftico , uti
facer liber nobis indicat , & ambo miffam
celebrant , & hominibus prædicant , & am-
bo æqualiter caftitatem fervare debent , &
aliis hominibus recte prædicare & bene ex-
ponere ; nec ullus alius ordo annumeratur
facro minifterio præter feptem ordines quos
prius recitavimus .
XXXV. Epifcopus tamen ad majorem
benedictionem conftitutus eft , quam Pref
byter , hoc eft , ad confecrandam Ecclefiam,
& ad ordinandos Presbyteros , ad confirman-
dum , & ad benedicendum oleum , quoniam
nimium effet , fi omnes Presbyteri hoc fa-
cere deberent .
XXXVI. Presbyteros decet tamen pro-
pter fenioratum , Epifcopis fuis humiliter
fubjectos effe , & juxta ipfius inftructionem
& fapientiam vivere , & ille iis infpiciat , &
illorum mores curer , uti nomen ipfius fo-
nat . Nomen ejus dicitur Epifcopus , Infpe-
&or Anglice , quod infpiciat femper fibi
fubditis , & eos corrigar ad vera fervitia
femper , quam diligentiffime poffit .
XXXVII. Primus Epifcopus , quem Deus
ipfe conftituit in veteri Lege , vocabatur
Aaron , frater Moyfis magni Ducis , aft ille
nunquam Miffam celebravit , quoniam nul-
la Miffa conftituta fuit , antequam Chriftus
ipfe in Novo Teftamento Euchariftiam con-
fecraret , & juffit nos poftea fimiliter facere
in memoriam ipfius .
XXXVIII. Jam miffa inftituta eft per
Dominum noftrum Chriftum , & Sanctus
Petrus Apoftolus Canonem illum , quem
Igitur vocamus, conftituit . Aaron & veteres
Epifcopi , qui quondam fuerunt , facrifica-
bant Deo more antiquo tauros & hædos
& cujufvis generis animalia , prouti nemo
his diebus facere debet , quoniam facrificia
omnia prædicebant Domini noftri occifio-
nem , qui pro nobis occidebatur ? & cruci
affigebatur pro noftra remiffione ? & ipfe
hoc modo Vetus Teftamentum finivit . Ee
in illis diebus Aaron et pofteri ejus deinde
juxta Legem Moyfis caftam virginem in
uxorem fibi fumere debebant , quoniam ex
nulla alia familia ad ordinem illum Epifco-
pi pervenire poterant præter de familia Aa-
ronis ; et illi non debebant viduam aliquam ,
nec mulierem repudiatam cum Dei yenia.
in uxorem ducere , fed caftam virginem ;
& fanctitatem tamen colere debent , quo-
niam offerebant facrificium oblationis juxta
confuetudinem . Ex neceffitate tunc uxores
habere debuerunt in illis diebus , ne defice-
ret faltem Archiepifcopi familia , quæ ex
Aarone provenit , quoniam nulla familia
ad
 LEGES IN ANGLIA CONDITE ;
322
ad ordinem illum pervenire debebat , quam
familia fola quæ de Aarone provenit , &
ita femper in Veteri Teftamento res fe
habuit .
XXXIX. Nunc vetus Lex finita eft poft
Chrifti adventum , & non eliguntur nunc
fub hac Chriftiana Lege de familia fola E-
pifcopali alii Epifcopi
Epifcopi , fed
fed de
de quacunque
familia qui modo fanctus , & quoad mores
ad Dei minifterium educatus eft , tam de
Monachorum quam Presbyterorum ordine .
Martinus erat Monachus , & deinde factus
eft Archiepifcopus ; Gregorius fuit Mona-
chus , & factus eft Archiepifcopus ; Cuth-
bertus fuit Monachus & Archiepifcopus , &
multi alii de ordine monachali facti funt
Epifcopi , uti in libris legimus ; & de or-
dine facerdotali etiam in caftitate viventes
facti funt magni Epifcopi , & Presbyteri in
multa converfatione fanctiffimi viri , quos
vocamus Confeffores . Sed vos Presbyteri
nonnulli effe vultis , quod nos exiftimamus
& feveriter increpamus de mala forma con
fecratorum virorum , juxta id quod Domi-
nus nofter in fancto fuo Evangelio dicit :
Dicit , multi dicent mihi in magno illo die
Judicii , Domine , Domine chare , in vita
noftra ad bonorem taum multa etiam in tuo
magno nomine fecimus , & nos etiam pro
phetavimus in honorem tuum . Tunc dicit
illis Dominus , Non novi vos , nec vos cu-
ro fed difcedite cito a me vos injuftitiæ
operatores , permanete femper abbinc ubi
eternus eft fetus , & etiam ftridor den-
tium .
XL. Chriftus noverat omnia , fed non
denegat aliquod bonum nifi impuris altaris
miniftris , qui non placuerunt ipfi antea hic
in vita fua per fanctitatem , quam colere
deberent , neque illi aliquod obtinebunt quod
ipfis placeat , nec tam impuri poffunt in-
gredi pulchram cœlorum aulam , fed erunt
exclufi ad æternos cruciatus infernalis pœ-
næ ; neque tamen malus Presbyter propter
malitiam fuam , qui fceleratus & nefandus
eft in factis , Dei minifterium adimplere
poteft , neque baptifma , neque miffam , fed
omnia quæ male egit in fuum damnum ce-
dunt . Nunc audiviftis de ordinatis homi-
nibus tam in Veteri Lege quam in Novo
Teftamento , quomodo conftitutum fuit ;
admonete vofmetipfos inde , quomodocun-
que vultis .
**
XLI. Dilecti , Canones nos docent quo-
modo vitam noftram inftituere debeamus .
Canones dicuntur recta regulæ , quæ nos
corrigunt & jubent , ut qui viduam fumit
ex ordine laicorum in uxorem , vel mulie-
rem repudiatam , ut nunquam deinde fit
Diaconus vel Presbyter ; & ordinatus qui
impurum adulterium committit , dicunt ,
quod perdet ordinem fuum .
XLII. Nos non audemus filere , ne vobis
indicemus fanctas conftitutiones , quas obfer-
vare debetis , Nos fumus innocentes , quan-
do vobis divitibus hoc dixerimus , utrum
vos ipfi animas veftras cuftodire , & vos
emendare vultis . Non habeatis de jure
ullo tempore commercium aliquod cum
uxore , fed laici uxorem ducere debent , et
legitimum fuum matrimonium jufte fervare,
& laicus poft uxoris fuæ obitum fecunda vi,
ce uxorem ducere poteft ex neceffitate , et
juvenis vidua poteft nubere poft mariti fui
obitum , attamen benedictio nuptialis ei da-
ri non debet , nifi fit virgo , fed pœniten
tiam agere debet pro fua incontinentia .
XLIII. Dilecti : vos Presbyteri libris et
veftimentis inftructi effe debetis , prouti or-
dinem veftrum decet . Presbyter faltem ha-
bere debet Miffale , librum Canticorum ,
et Lectionarium , Pfalterium et Manuale,
Poenitentiale et Numerale , et in iis bene
inftru&tus effe ; habere etiam debet indu
menta miffalia , ad fervitia Chrifti , et de-
betis cantare ad ortum Solis et miffa ini
tium poft novem interftitia cum novem le-
&tionibus ?
XLIV. Et fcitote , quod quilibet calix
factus fit ex liquefacta materia una , auro
five argento , vitro vel plumbo ; non fit fi
tilis , neque faltem ligneus ; miffa non ce-
lebretur cum aliquo alio vafe , nifi cum ca-
lice , qui Chrifto fanctificatus eft , & alta-
re fit purum , ac femper bene ornatum ,
nec ftercore pollutum , nunquam etiam abſ-
que vino miffa celebretur .
XLV. Admoneo ac rogo vos , ut fitis
meliores & prudentiores in veftris fpiritua-
libus virtutibus ad fervitium Chrifti , prou
ti vos jure decet effe , quam homines mun-
di funt in virtutibus fuis mundanis ; diu
difcere debet , qui docere vult , & fi difce-
re nolit , ut Doctor fiat veræ fapientiæ
erit deinde Doctor multæ hærefeos , uti
Chriftus ipfe in aliquo Evangelio fuo dicit :
ambo in
Cæcus fi cæco ducatum præftat ,
foveam cadent . Cæcus eft Dux qui popu
lum Dei docere debet , fi doctrinam nefciat
nec difcere velit , fed feducit auditores fuos
& feipfum fimul .
XLVI. Presbyter hominibus recte prædi-
care debet veram .fidem , & illis conciones
recitare , & ægrotos vifitare , ac infantes
baptizare , quomodo quam commodiffime
ad baptifma perfuaderi poffunt : & fi agro-
tus laicus cupit , ut oleo inungatur , tunc
faciat confeffionem fuam , & ante unctio-
nem condoner omnem iram ; & fi deinde
convalefcat , & poft unctionem fanus fiat ,
nifi ipfe contrarium propofuerit fibi , uxore
& carne utatur , fi velit .
XLVII. In unctione medicina & pecca-
torum remiffio eft , & non eft ordinatio ,
uti nonnulli putant ; & fi quis deinde æ-
grotet , ungatur fi neceffe eft , & fi mors
ei fuperveniat , adftet quis ei , ut corpus
prudenter & animam diligenter Deo com-
mittat .
XLVIII. Attamen nonnulli Presbyteri mas
le
 LEGES IN ANGLIA CONDITE. · 323

le agunt , nimium placentes hominibus mo-
rituris , & invitati colliguntur ad corpus ,
uti avidi arietes cum hofpitium viderint .
Aft decet cos jufte affiftere viris , qui ad
monafterium eorum pertinent , & nemo abi-
re debet in alterius fequela ad corpus ali-
quod , nifi invitatus fit . Scitote etiam ,
quod nullus Presbyter jure avarus mercator
effe debeat , neque direptor mundanus in
comitatibus , nec omnino frequenter bibere
in onopoliis nimis , neque libenter ebrieta-
ti indulgeat , nec nimis fuperbus , nec ni-
mis jactans , nec in cingulis fuis nimis ar
rogans , nec auro decoratus fit , fed bonis
moribus feipfum honoret ,
XLIX. Non fit litigiofus , nec murmurans ,
nec feditiofus , fed contentiofos pacificare
debet , fi inquam poffit , nec armalegiti
me portare debet , nec ad pugnam abire ,
fi fit Dei miles , quoniam Canon nobis di-
cit , fi occidatur in certamine populi , vel
pro aliqua lite , quam ipfe concitavit , ut
nullibi pro eo miffa celebretur , nec pro eo
publice oretur , attamen fepeliatur in hone-
fto fepulchro , & omnia Dei judicio relin-
quantur .
L. Nunc aliqui Sacerdotes dicunt , quod
ex neceffitate arma portare debeant , dicen-
tes , quod Petrus armatus fuerit , cum Do-
minum fuum defendere vellet , hoc fuit ,
cum auferret delinquentis aurem , qui in fo-
cietate fuit , ubi Chriftus vinciebatur ; aft
dicimus profecto , quod verus Dei Filius ,
& qui eum fequebantur , nunquam cum ar-
mis aut cum aliqua re militari incefferint ,
licet inter eos cum Judæi ipfum vincirent ,
duo gladii adeffent , uti dictum eft : Do-
mine chare , dicebant illi qui eum feque-
bantur , bic funt duo gladii , & fi illi ibi
ante fuiffent , non dixiffent ita . Et fi Pe-
trus debuiffet hunc immundum hominem
occidere , Chriftus non juffiffet eum ab hoc
opere abftinere , fed dicit ei : Impone gla-
dium in vaginam cito , & define a pugna ,
ftatimque fanavit illum , quem Petrus vul-
nerabat . Poffet fi vellet ftatim fufficientem
exercitum militarem habere " aft omnia
quæ perpetiebatur , propter noftram utilita-
tem perperiebatur ; & idem Petrus , qui
pugnabat , deinde cruci affigebatur propter
veram Domini noftri fidem , & ipfe e con-
trario nihil veritus eft nec verbo nec ope-
re , fed perpetiebatur patienter pro amore
Domini fui , & pro vera fide omnia quæ
ipfi infligebantur , in quorum præmium ha-
buit cœlefte gaudium .
LI. Ex hoc Dei Miniftri cognofcere pof-
funt , quod non debeant in bellum nec in
militiam mundanam aliquam proficifci , &
cum fpiritualibus armis pugnare cum Diabolo .
LII. Neque eum decet vel uxor vel bel-
lum mundanum , fi Deum recte obfequi ve-
lit ,
ac Dei Leges fervare , prouti ordini
ejus recte convenit . Sit nomen Domini be-
nedi&
tum , &c. Amen .

Sequitur Secunda Epiftola , quando dividis Chriſmä .

H vos Presbyteri , Fratres mei ! Jam vobis dicimus id quod antea non diceba-
mus , quoniam hodie oleum noftrum dividemus tribus modis fanctificatum , pro-
A uti nobis monftrat liber ; id eft , oleum fanctum , & oleum chrifmatis , & oleum
infirmorum : & habeatis tres ampullas quotannis ad tria illa olea , quia non debemus ea
mifcere in una lecytho ; quodlibet enim illorum confecratum eft feparatim ad diverfa fer-
vitia . Sacro oleo infantes ethnicos fignare debetis in pectore , & inter humeros , in me-
dio , figno crucis , antequam aqua eos baptizetis ad baptifterium , & cum ex aqua de-
ducitur , fignum crucis imprimere debetis capiti cum fancto Chrifmate . Ad facrum ba-
ptifterium , antequam eum baptizetis , Chrifma in figno crucis Chrifti fignetis , nec aqua
baptifmali quis afpergi debet , poftquam Chrifma ei fit inunctum . Cum oleo ægrotorum
hominum infirmos ungetis , prouti Jacob Apoftolus in epiftola fua adnotabat , Ut alle vet
eos Dominus , & fi in peccatis fint , dimittentur eis . Ægrotis facra Euchariftia admi-
niftranda eft , quamdiu eam deglutire poteft , nec alicui femimortuo ea danda eft , quo-
niam illam manducare debet , uti Dominus nofter dicebat , Qui manducat carnem meam
& bibit fanguinem meum , in me manet & ego in eo . Nonnulli ægroti adeo ftulti funt
ut timeant quod ftatim propter S. Euchariftiam moriantur ; aft dicimus pro certo , quod
non ideo moriatur , licet per aliquot dies fufceperit S. Euchariftiam , fed peccata ejus
deleta funt per Dominicum illum panem , & ipfe etiam fecurus eft a Diaboli feductio-
ne . Ægrotum admodum poeniteat prifcorum fuorum peccatorum , & emendationem pro-
mittat , & confiteatur ea ufque ad extremum halitum , & remittat omnibus qui ipfum
prius offenderunt , & remiffionem ab eo expetunt . S. Euchariftiam dare debetis infanti
fimulac baptizatus eft , ac portetur ad Miffam quæ confecrata fuit per feptem dies quam-
diu ipfe infirmus fuit . Miffa non eft celebranda in domo laici , non eft bibendum , nec
hæreticorum more ludendum , nec manducandum in Ecclefia , nec inutilia verba ibi di-
cenda funt ; fed orandum eft , quoniam domus orationis ipfius eft , & quia Salvator etiam
expulit e fancto templo omnes , qui in hærefibus fuis fabulabantur , & dixit ita , Domus
mea vocata eft domus orationis .

LI-
 LEGES IN ANGLIA CONDITE .
324

LIBER LEGU
LE GU M

ECCLESIASTICARUM ,

Qui vulgo vocatur ,

CAPITULA INCERTE EDITIONIS . ( 1 )

Bfecro vos & humiliter doceo , viri chariffimi , ut hoc modo longo tempore de
fleatis peccata veftra , quoniam in futura vita noftræ lacrymæ pro nihilo æfti-
O mantur . Hic audiant Dominum , cum eos rogat ac illis concedit remiffionem
peccatorum . Hic admodum mitis nobifcum eft , fed ibi eft valde feverus . Hic miferi-
cordia ejus fuper nos eft , fed ibi eft æternitas . Hic eft temporalis jucunditas , fed ibi
eft diuturna anguftia . Hic funt hujus mundi delicia , fed ibi funt æternæ pœnæ. Hic
eft rifus , fed ibi eft æternus luctus . Ibi erunt veftimenta noftra mollia in æterno igne
expanfa . Hic eft animi noftri elatio , fed ibi ejus tenebræ funt . Affequamini ea , viri
chariffimi , quæ vobis futura funt , & femper foliciti fitis de falute animæ veftræ ; plora-
te in hoc mundo , ne poftea plorare debeatis luctum infinitum . Confiderate hic , ut ibi
non fitis humiliati , & ut non fitis miffi in extremas tenebras & in inextinguibilem .
ignem . Ah , viri chariffimi , quis eft adeo duro corde , ut deflere nequeat futuram pœ-
nam , & eam timere ? Quid quæfo nobis eft melius in hoc mundo , quam cum femper
peccatorum noftrorum pœnitentiam agimus , & ea eleemofynis redimimus , ut per elee-
mofynas æternam poenam evitare poffimus , quoniam hic mundus tranfit , & omnia quæ
in illo funt , & tunc cum anima noftra fola Deo Omnipotenti vere fatagere debeamus .
Non poteft ibi pater auxiliari filium , nec filius patrem , fed quilibet fecundum facta fua
judicabitur . Ah homo , quid agis , ut muto animali non fis fimilis ; cogita & remini-
fcere quantam divifionem Deus inter nos fecerit ; indidit intellectum animæ , quem bru
ta non habent . Ah homo , vigila , & ora , & obfecra , quamdiu potes ; recordare quod
Dominus pro te ex alto cœlo in humili conditione defcendit , ut te ad vitam fupernam
duceret . Tunc aurum noftrum ac argentum non poteft nos juvare a cruenta illa pœna ,
& inextinguibilibus flammis , & vermibus non morientibus , qui acuunt fanguineos fuos
dentes , ideo ut abfque ulla mifericordia corpora noftra vulnerent & fcindant , cum tu-
ba canitur , & magna voce exclamatur , & primum dicitur ad vere jejunantes : Surgite
vos electi Chrifti , ecce jam venit vobis Coeleftis Rex , & immortalem fponfum tum
videbitis , quem antea adeo dilexiftis , antequam in terram redacti effetis . Surgite &
videte magnum illum & terribilem Regem , venite jam & accipite eam gratiam , quam
oculus non vidit , auris non audivit , nec in cor hominis afcendit , quam Deus vobis
hodie largitur . E contrario , quam inæqualem fententiam eloquetur ad peccatores : Sur-
gite vos impii & peccatores , ecce hodie vos relicti eritis in infima inferni fovea , & ibi
erit veftra felicitas & gloria & gaudium veftrum in miferia . Ah quam miferi & infeli-
ces erunt illi , qui Dei præcepta adeo negligunt , ut hanc terribilem fententiam audire
debeant : & ideò nunquam fimus fecuri , fed femper noftrum mortis diem anter corpo-
ris noftri oculos ponamus ; quoniam gloria hujus mundi brevis eft & deficiens & fugiens ,
& generatio hujus feculi pauper eft . Ubi funt Reges qui olim erant , & potentes hujus
mundi ? Ubi eft illorum aurum, & veftium eorum ornatus ? Ah pro quam brevi vita
ad longam mortem funt deducti , pro quanta brevi gloria ad tam longam moeftitiam ;
pro tam brevi lumine ad tantas tenebras ; pro tam parvo lucro ad tam duras & tam
triftes pœnas ; pro tam brevi rifu ad tam longas & acerbas lacrymas . Ibi funt tenebræ
& inextinguibilis ignis , ibi funt duræ et acerbæ manfiones , ibi funt immenfæ pœnæ , et
indicibiles caftigationes ; in miferis illis qui nunc Dei præcepta contemnunt , erunt cru-
ciatus , et illis nunquam requies aliqua dabitur , nifi illis ipfis diebus cum Dominus Sal-
Ivator Chriftus a mortuis refurgeret . Audiamus hunc de aliquo fanéto viro , qui ad fpi-
ritualem vifionem ducebatur ; vidit animam cujufdam hominis , quæ cogebatur ex cor-
pore fuo exire , fed mifera anima non audebat exire , quoniam videbat execrabiles fpi-
ritus ante fe ftantes . Hæc cum Diabolus audiret , dicebat : Quid eft quod facis ? Qua-
re non vis exinde exire ? Quando venit Michael Archangelus cum cohorte Angelo-
rum & te quantocyus auferet . Tum alter aliquis Diabolus ei refpondebat ac dicebat :
Non

(1 ) Quamvis neminem habeamus , cui no-
minatim tribuatur hoc Capitulare ; ab Epifco-
po tamen aliquo congeftum effe , & Clero
atque plebi fuæ inditum cognofcimus , quod
Sacerdotes in exordio alloquutus , Scitote , in-
quit , veftrum gradum eſſe noftro gradui fecun-
dum ; Sacerdotalem nempe Epifcopali proxi-
mum . Continent Capitula hæc Monita & Re-
gulas ab ecclefiafticis perfonis obfervandas .
1

1 1

LEGES IN ANGLIA CONDITE .

325

Non timeatis , novi opus ejus , et ego femper die ac no&

te fui cum mifera anima ipfius ,
quæ hæc contemplabatur , & mifere invocabat , ac dicebat : Væ mihi mifero , quare un-
quam creata effe debui ; vel quare unquam hoc impurum & peffimum corpus ingredi
debui . Illa corpus fuum refpiciebat ac dicebat : Væ tibi , miferum corpus , quod alio-
rum hominum laborem fumpfifti , & quod femper fuper terram opes thefauraviſti ,
& quod te ornavifti pretiofis veftimentis , & cum effes rubrum , ego eram nigra ; tu eras
hilare , & ego fui moefta ; tu gaudebas & ego plorabam ; ah te miferum , nunc factum
es impuriffimum cadaver , & faccus vermium ; jam multum temporis quiefces in
terra , & ego cum miferia & gemitu ad infernum deducar , corpus autem admodum per-
petietur & varie plectetur . Diabolus e contra clamabat & dicebat : Pungite cum dolo-
re oculos ejus , quoniam eodem hoc modo oculis fuis } injuftum omne commifit . Pungite
cum dolore os ipfius , quoniam eodem modo omne quod ipfi placuit , comedit vel bi-
bit , vel locutus eft omne quod voluit . Pungite cum dolore cor ipfius , quoniam in eo
non habitavit religio , mifericordia , nec amor Dei . Hæc nominabat mifera illa anima
cum multo dolore & gemitu , & illi fuperimponebant illi valde nigras fuas pennas , &
dum cum iis provchebantur , mifera anima multos vidit fplendores ; interrogabat Diabo-
los quid fplendor ille effet . Illi refpondebant ei ac dicebant ; Nonne recordaris quod fit
cœleftis regni gaudium , ex quo exiifti , cum in corpus tuum intrares : nunc abis per
pulcherrimas & fplendidas manfiones , fed ibi non debes habitare ; nunc cum audiveris
Angelorum cohortes , & tu videris omnium fanctorum fplendorem , & tamen non eft
permiffum tibi , ibi habitare . Mifera anima e contra cum multo dolore & luctu fle-
bat ac dicebat : Væ mihi quod unquam tam mifera lumen mundi videre debuerim . Dia-
boli eam deducebant , & plorantem ac gementem tradebant aliquibus ignitis draconibus ,
qui inflammabant igneum & acerrimum gummi , & hoc incendebatur ac deinde evome-
bat in fumme ardentem flammam . Vos igitur rogo , viri chariffimi , ut hoc exempli
loco proponamus , cum nempe talem pœnam agnofcamus & credamus ; aft neutiquam
Dei mifericordiæ diffidere unquam debemus ; fed nos decet cum multa humilitate ad æ-
ternum gaudium afpirare , ubi non eft timor mortis , nec temptatio Diaboli : fed ibi eft
juventus abfque fenio , & lumen abfque caligine , & gaudium abfque triftitia ; ibi eſt
quies abfque labore , ibi videntur rubri flores germinantes , ubi nihil fenefcit , ubi nun-
quam luctus , nec gemitus , nec lamentationes nec ploratus audiuntur ; ubi nunquam pœ-
na videtur nec fentitur , nec locus unquam acerbitatis ac afflictionis invenitur ; ibi nun-
quam tonitru nec fulmina videntur , fed ibi affiduus organorum fonus eft , quæ ab An-
gelis & Archangelis in confpectu fupremi Regis fonantur . Agedum , viri chariffimi , af-
fequamini hoc quantopere nobis cogitandum eft de futuro timore , et ideo recordari de-
bemus , quod hæc vita in qua nunc vivimus eft brevis , et eft laboriofa , et caduca , et de-
ficiens , et mifera , et dolofa omnibus iis qui eam diligunt . In labore vivimus , et in
dolore morimur , et tunc poft vitæ hujus finem miferi et peccatores , qui nunc peccato-
rum fuorum pœnitentiam agere et eleemofynas dare nolunt , ad inferni poenas ducentur ,
et ibi pro malefactis fuis immoderatam afflictionem patientur , ibi mifera anima fufpen-
detur fuper fumme ardentem flammam , et ibi opprimetur , et vincietur , et deorfum deji-
cietut in locum maxime nigrum ; talem pœnam plenariam perpetientur , et omnium ma-
xime qui nunc mifericordiam nullam exercent erga delinquentes . Sed agedum revertamur
in meliorem ftatum , et confequemur æternum regnum cum Chrifto et cum omnibus San-
Яis ejus in omne feculum feculi abfque fine , Amen

Go vos obfecro , fratres dilectiffimi , ut vigilanti labore curetis emolumentum bono-

E rum operum , et compenfationem malefactorum vobis fubjecti populi ; quomodo eum
femper quam diligenter docere poffitis viam quæ adauget falutem , five doctrinis five c-
tiam exemplis juftæ veftræ vitæ , ut tam vos pro eorum progreffu , quam nos pro veftra
promptitudine , poffimus Deo dignos fructus ferre , iis , qui nobis concrediti funt utiles .
Rogo vos etiam fedulo , fratres , ut vos hæc pauca capitula , quæ pro veftro communi
ufu ex facris libris collegi , fæpiffime legatis , et ea in memoria veftra retineatis , et vi-
tam veftram quotidie facrorum librorum lectione , et bonorum operum cultibus ornetis
ac emendetis , et cum vobis fubdito populo , Deo auxilio ad cœleftem regnum afpiretis .

I. Bfque dubio fcire debetis et femper minum noftrum , Vos eftisfal terve ; fiigitur
A meminiffe , quod nos quibus com- populus Chriftianus eft Dei cibus , et nos fu-
miffa eft cura populi Dei , et gubernatio mus fal , tunc Deo auxiliante per nos populus
animarum illorum , pro omnibus iis qui ex ad Dei voluntatem contineri debet . Scire

noftra negligentia pereunt , rationem reddi-
turi fimus in die Judicii , et pro iis quos
noftris exemplis et doctrinis Deo thefauri-
zaverimus , accepturi fimus præmium ejus ,
vitam æternam . Nobis dictum eft per Do-
Tom. IV.
etiam debetis , quod veftri ordines fint po-
fteriores noftris ordinibus , et nobis proxi-
mi . Sicuti Epifcopi funt in loco Apoftolo-
rum in fancta fua Ecclefia ; ita Presbyteri
funt in Chrifti Miniftrorum loco : Epifcopi
E e Aaro-
 326 LEGES IN ANGLIA CONDITA .
Aaronis , et Presbyteri ordinem habent fi
liorum ejus ; quoniam vos decer femper ef-
fe memores tam magni honoris ordinis ve-
ftri , et confecrationis etiam ac unctionis
ejus , quam in manibus veftris accepiftis per
Epifcopi manus , cum ordinem fufciperetis,
ut nunquam tam facram benignitatem per-
datis , nec manus veftras tam facro unguen-
to unetas , peccando polluatis , fed confer-
vantes veftram cordis & corporis purita-
ren , omni populo exemplum fiftatis bene
vivendi , et iis quibus præeftis , oftendatis
viam veram ad Regnum cœlefte .
II. Vos decet admodum fedulo facros li-
bros legere , et frequenter orare, quoniam
qui juftæ effet vitæ per lectionem facrorum
librorum ad Deum incitatur et difponitur,
et per orationem ornatur , juxta id quod
David dicit : In corde meo abfcondo eloquia
tua , ne peccem contra te . Hæc nempe funt
arma , quibus Diabolus fuperatur , hæc eft
crebra affidua lectio facrorum librorum , et
continuæ preces . Hæc funt illa inftrumen-
ta , quibus cœlefte regnum obtineri poteft .
His armis quodlibet vitium comprimitur ,
et his alimentis omnes virtutes nutriuntur
et promoventur .
III. Illis temporibus cum a lectione fa-
crorum librorum et oratione ceffatis , de-
betis aliquod utile opus mundanum aufpi-
cari , quoniam ignavia inimicus eft anime,
et quia Diabolus ultro fæpe eum ad vitium
aliquod perducit , quem invenerit otiofum
ab aliquo bono opere . Per confuetam igi-
tur facrorum librorum lectionem , poteftis
tam difcere quomodo ipfi ad Regnum cœ-
lefte pervenire , quam etiam quomodo alios
docere debetis . Per preces autem poteftis ,
tam vobis ipfis quam aliis hominibus , qui-
bus vero amore conjuncti eftis , fæpe multo
auxilio effe , tam viventibus quam morien-
tibus . Per hoc manificium poteftis corpora
veftra regere , ut fint eo tardiora ad vitia,
et etiam operari poffitis per opus illud , ur
bonis veftris pauperes auxiliari queatis , qui
ipfi nihil habent , et vires non habent , ut
operari queant .
IV. Quandocunque ad Epifcopi fynodum
convenitis , habeatis vobifcum quilibet ye-
ftimentum miffale , et quilibet librum , er
quilibet vafa Euchariftia , et fingula qui-
bufcum vobis concreditum officium admi-
niftrare poffitis , et duos Presbyteros vel
tres aut tot laicos ad fervitium adducatis ,
ut fanctum facramentum reverenter vobif-
cum celebrare poffint , ut in vobis cerni
poffit quam diligenter et quam magnifice
yos Deo in veftris minifteriis ferviatis .
V. Injungimus etiam ut panes Euchari-
ftici , quos in fancto Sacramento Deo offer-
tis , vel vos ipfi coquatis , vel fervi veftri
coram vobis , ut fciatis munde & nitide
factos effe et ut tam panes Euchariftici ,
quam vinum et aqua quæ ad eorum obla
tionem pertinent in celebratione Miffa ,
omni cum puritate et induftria et timore
Dei tractentar et curentur , ut nihil im-
mundum in iis fit , nec impurum ; quoniam
nulla celebratio Miffe fieri poteft abfque
his tribus rebus , hoc eft panibus Euchari
fticis , et vino et aqua , prouti facra Scri-
ptura dicit : Sit Dei timor vobifcum , er
omne quod facitis , facite cum multa dili-
gentia . Vinum fignificat Domini noftri pal-
fionem , quam pro nobis fuftulit ; aqua po
pulum , pro quo Chriftus fanguinem fuum
effudit .
VI. Injungimus etiam ut iis temporibus,
quibus Presbyter Miffam celebrat , nulla
mulier appropinquet altare , fed ftet in fuo
loco , et Presbyter ibi ab illa oblationem
accipiat , quam Deo offerre velit . Mulie,
res recordari debent infirrnitatis fuæ , et fe-
xus fui imbecillitatis , et ideo cavere de-
bent , ne aliquid illarum facrarum rerum
immundent , quæ ad Ecclefiæ minifterium
pertinent , ut etiam laici viri pertimefcant ,
ne forte talem promereant pœnam , qua
lem Uzza promeruit , cum arcam Dei por-
tare vellet , prouti eum non decebat , quo-
niam cito ibi a Domino percutiebatur .
VII. Non debet Presbyter unquam foluş
abfque aliis viris Miffam celebrare , ut fciat ,
quando falutet , & quis ei refpondeat . De-
bet falutare circumftantes fuos , & illi ei
refpondere debent . Recordari debet tunc
Dominici fermonis quem in Evangelio fuo
dicebat : Dicebat , ubicunque duo vel tres
congregati funt in meo nomine , ibi fum in
medio eorum .
VIII. Sæpe etiam vidimus in Ecclefiis
tam frumentum quam foenum , & quodcun-
que mundanum quid contineri ; alt nolu
mus , ut ibi aliquid contineatur , nifi quod
ad ecclefiafticum ornatum pertinet ; hoc
eft , fanctus liber , & vafa Euchariftica , &
veftimentum miffale , & Ecclefiaftici habi-
tus in fingulis negotiis , tam in veftimentis
quam in vafis , ne forte alias ad nos dica-
tur , prouti ad Judæos : Domus mea dicta
eft domus orationis , nunc feciftis illam la-
tronum cryptam .
IX. Antiquus erat mos in his regionibus,
ut mortui homines in Ecclefiis faæpe fepe-
liantur , & loca , quæ ad Dei minifterium
fanctificata & confecrata erant ad offeren
dum ipfi , fiant caemeteria . Jam nolumus
abhinc ut aliquis in Ecclefia fepeliatur , nifi
fit vir aliquis Sacerdotalis ordinis , aut etiam
tam juftus laicus , ut fciatur quod vivus ex
merito vitæ fuæ talem locum promeruit cor-
pus fuum ibi reponendi . Nolumus etiam ,
ut corpora quæ prius in Ecclefia fepulta
erant , ejiciantur , fed ut tumuli , ubi ap-
pareant , vel ibi vel alte illic in terra fe-
peliantur , vel juxta viam , & æqualiter
cum Ecclefiæ pavimento , & cum reveren
tia fiat , ut nullus tumulus ibi videatur
Si autem in aliquo loco tot tumuli fint ,
ut hoc difficile fit facere , tunc finant loca
illa
 LEGES IN ANGLIA
illa cœmeteria effe , & auferatur altare in-
de, & in purum locum ponatur , & ibi
Ecclefiæ fint , ubi Deo reverenter & pure
offerri poffit .
X. Non eft juftum , ut ob aliam aliquam
rem ad Ecclefiam abeamus , nifi ad oran-
dum & pro Dei amore ; quoniam prohibe-
mus tam tumultus quam lufus & vanilo-
quia , aut quæcunque inutilia in facris lo-
cis fieri . Proculdubio ubicunque Dei no-
men crebro inyocatur , & facrum facramen
rum in Miffe celebratione offertur , nul-
lum eft dubium quin Dei Angelorum præ-
fentia valde prope fit ; & ideo valde peri-
culofum in facris illis locis vel illud facere
aut dicere quod locis illis non convenit ,
cum Dominus nofter illos homines ejecerit
ex templo fuo , qui tam emebant quam
vendebant quicquid Deo offerebant . Quan-
to magis putandum eft , quod illos in ira
ex templo fuo fit abjecturus , qui menda-
ciis & vaniloquiis & immodicis rifibus , &
hujufmodi nugis loca ad Dei minifterium
confecrata foedant & polluunt .
XI. Neque etiam juftum eft , ut Miffa
celebretur in aliquo loco nifi in Ecclefiis ,
neque in domibus , neque in aliquo loco ,
mifi in locis illis , quæ Deus ad id elegit ,
prouti fcriptum eft : Non offeras hoftiam
tuam in quolibet loco quem videris , fed
in illo loco quem Deus ideo elegir , ut no-
men fuum ibi ponat ; excipe fi in exercitu
fit , tunc tentorium fervetur ad hoc uni-
cum & confecrata altaria , in quibus mi
nifterium celebrationis Miffarum expleatur .
XII. Non eft juftum ur mulier aliqua
cum Presbytero in domo habitet , licet Ca
nones matri & forori concedant , & illis
perfonis quas alicujus infamiæ accufare non
audemus ; attamen interdicimus fingulis mu
lieribus , quoniam fi de cognatione earum
fint , habent alios fervientes quos timere
poffumus , ut Presbyterum ad peccatum il
liciant .
XIII. Cuicunque Presbytero etiam quam
maxime neceffarium eft , ut feipfum ab e-
brietate defendat , & etiam populo qui ei
fubje&
tus eft , illud doceat . Presbyteri non
debent in tabernis comedere vel bibere ,
neque debent peregrini territorium vel do
mum vel fpectaculum aliquod quærere , ne
que cum mulieribus , vel cum aliquibus
impuris perfonis aliquam focietatem habe-
re; fed fi aliquis fpectabilis paterfamilias
eum ad domum fuam invitet , fi velit cum
uxore fua & liberis fpirituali gaudio lætari ,
et ab eo excipere refectionem fpiritualis do-
Etrine , Jae ipfi ex charitare porrigere cor-
poralem refectionem ; tunc decet, ut eos
in humilitate vifiteris , ac illos fpirituali-
bus veftris doctrinis reficiatis , qui vos mun-
dan is fuis bonis refecerunt .
XIV. Non fuadeat aliquis Presbyter ali- Cogitare debetis , quod fcriptum fit , quod
quem alterius Ecclefiaftica Parochia ad fuam * qui docti funt , fulgebunt ficut fplendor co
Ecclefiam , neque aliquem alterius Paroli , ? et quod qui multos ad juftitiam ery-
Tom. IV.
CONDITE.
327
chiæ doceat , ut fuam Ecclefiam quærat ,
et ipfi decimas fuas det , et eos corrigat
qui aliis illas dare deberent . Sed quilibet
gaudeat propterea quod quis ad Ecclefiain
ejus veniat , et Deo ejus rei caufa gratias
agat , quoniam fcriptum eft , quod nemo
alteri id facere debeat , quod nolit ut quis
ci faciat . Et dictum eft etiam in S, Evan-
gelio , Quæcunque vultis , ut vobis aliifa-
ciant , facite boc illis ipfi . Quifquis autem
hæc conftituta et noftram doctrinam fpre-
verit , fciat alterutrum horum vel quod or-
dinem perdere debeat , vel quam graviffi-
me compenfet juxta jus Legis .
XV, Omnino etiam jubemus , ut nullus
Presbyter alterius Presbyteri Presbyter fiat ,
nec eum perfuadeat , licet ipfum quærat ,
ne aliquem illi fubducat , quoniam quam
firmiffime in Canonibus prohibitum eft ,
XVI. Si quis Presbyter inventus fit ,
quod vel Sacerdotalis vel laici ordinis ho
mini aliquod munus impendat vel impen-
derit , pro eo quod velit alterius Presbyte-
ri Ecclefiam furripere , fciat pro hac rapi-
na et pro hac fevera avaritia , quod utrum
horum vel Ecclefiam fuam perdere , vel in
carcere per longiorem et ærumnofiorem pœ-
nitentiam emendare debeat juxta præfcri-
ptum Legis et pro Epifcopi juffu ac au-
ctoritare .
XVII. Si quis aliquem ægrotum infan
tem ad Presbyterum apportet , cujufcunque
Presbyteri Parochia fit , tunc ftatim eum
baptizet , et pro nullo impedimento illum
baptizare negligar , quocunque modo fit ; fi
pro aliqua re hoc negligat , et abfque ba
ptifmate moriatur , tunc fciat , quod in die
judicii pro anima illa rationem reddat
Deo.
XVIII. Nullus Sacerdos vel laicus un-
quam audeat præfumere vel calicem vel
patinam , vel aliquod vaforum quæ ad di-
vinum cultum fanctificata funt , ad aliquem
mundanum ufum convertere ; nempe fi ex
confecrato calice aliquid aliud præcer Chri-
fti fanguinem bibat , qui in Sacramento
Miffe confecratus eft ; vel patinam ad ulla
alia fervitia adhibeat præter altaris , cogi-
tet quod ipfi accidat uti Balthazari , cum
Domini confecrata vafa in fuum fervitium
adhiberet , perdebat fimul tam vitam quam
regnum fuum ,
XIX. Si quis Presbyter velit nepotem
fuum vel confanguineum fuum quendam ad
fcholam mittere in Ecclefiis quæ nobis ad
gubernandum concreditæ funt , concedimus
ei hoc libentiffime .
XX. Presbyteri femper debent in domi-
bus fuis Ludimagiftrorum fcholas habere
& fi quis devotus parvulos fuos eis ad do
quam liben-
cendum concredere velit , illos
tiffime fufcipere et benigne docere debent .
Ee 2 dive
 LEGES IN ANGLIA CONDITE .
328
diverunt docuerunt , fplendebunt ficut
ftellæ in æternum . Attamen non debent
pro inftructione aliquid expectare a confan-
guineis eorum , nifi quod propria voluntate
facere voluerint ,
XXI . Cum nempe tota Sacra Scriptura
exemplis ac doctrinis bonorum operum re-
pleta fit , et cum in campis Sacræ Scriptu-
ræ facillime arma inveniri poffint , quibus
vitia comprimi et bona opera promoveri
queant ; tamen nobis placuit in hac Scri-
ptura cujufdam fancti Patris fententiam ad-
dere , ad promovendum et docendum bona
opera . In hac fententia paucis verbis pofi-
tum eft , quid facere et quomodo nos ge-
rere debeamus . Primo omnino ibi juffum
eft , ut quifque diligat Dominum Deum
fuum toto fuo corde , et cum tota fua ani-
ma , et cum omnibus fuis viribus , et pro-
ximum fuum ficut feipfum . Poftea etiam
juffum eft , ne quis occidat , ne quis inju-
ftum adulterium committat , ne furetur , ne
alterius rem injufte cupiat , ne in falfo
falfo tefti
monio inveniatur . Juffum etiam eft , ut
quemlibet honoret , et nemini faciat quod
nolit , ut quis ipfi faciat , et abneget cor
poris fui defideria , et fequatur Chrifti præ
cepta , ac mundet corpus fuum , et mundi
ornamenta non defideret ; et jejunium amet,
inopes pafcatur , et nudos veftiat , infirmos
vifitet , mortuos fepeliat , omnibus afflictis
auxilio fit , et dolentes confoletur , et eos
ipfos quantum poteft , femper poftea tam
tam
verbis quam factis mundanis moneat ac
confervet , et nihil eis adeo imprimat quam
amorem Chrifti ; et in ira fua nihil faciat ,
cujus eum poftea poenitere poffit , neque
faltem per aliquod tempus iram retineat ,
ac in corde fuo nullum dolum foveat , et
nulli homini pacis ofculum det , nifi in
corde cum eo plenam pacem habeat ; et
cum nullo homine iram teneat poft folis
occafum , fed omnibus quibus iratus fuit
ante folis occafum in animo fuo remittat ,
et verum Dei ac proximi amorem nunquam
negligat , et nunquam juret , ne forte pe-
jeret , et ex corde ac ore fuo femper veri-
tatem producat , et nemini malum malo
compenfet . Nemini injuriam faciat , fed fi
quis ei aliquam fecerit , patienter illam fe-
rat , ac ex Dei amore inimicum fuum di-
Jigat , & fi quis ei maledicit , ipfe poftea
non maledicat , fed ei potius benedicat ; &
fi quis eum coram aliquo judicio execretur
& perfequatur , perferat hoc libenter . Non
fit fuperbus , non fit ebrietati deditus , non
fit fomnolentus , non fit nimium edax , non
fit piger , non fit murmurans , non fit de-
trectator , fed omnem fpem fuam in Deo
collocet , & fi quid boni fecit , attribuat
Deo , non fibi ipfi , & quod ipfe malum
facit , vel antea fecit , fciat hoc venire de
feipfo . Recordetur femper diei judicii , &
timeat inferni pœnam , & omni cum fpi-
rituali defiderio defideret æternam vitam ,
1
& meminerit quotidie noviffimi diei vitæ
fuæ , & quovis tempore annitatur bonum
facere, & cogitet abfque dubio , quod fem-
per fit coram oculis Dei ; & fi malæ co-
gitationes quædam in animo ipfius orian-
tur , tunc confiteatur ea ftatim fpirituali
fuo medico , hæc eft confeffio ejus ; & fem-
per cogitet paffionis Domini noftri , quo-
modo ille ex humilitate fua & pro noftra
neceffitate egebat qui creavit omnes crea-
turas , humiliatus , in cruce eft affixus , &
quomodo ipfi deinde tam pedes quam ma-
nus clavis perforatæ funt , & quomodo la-
tus ejus hafta transfixum eft ; tunc his co-
gitationibus difpellere poteft malas cogita-
tiones , & ex animo fuo elongare , Os fuum
a perverfis malis eloquiis continere debet ;
non fit ipfi gratum multa injufte loqui , ne-
que loquatur vana verba , quæ inutilis ri
fus fequitur , neque diligere debet multos
& immodicos cachinnantes rifus , fed fan-
torum librorum lectionem libenter audiat,
ac crebro preces fuas dicat , & fic antea
&tum malum lacrymis & gemitibus quoti
die in oratione Deo debet confiteri , & re-
miffionem ab eo petere , & Deum fedulo
orare , ut ipfum in pofterum præſervẹt tam
contra anteacti mali repetitionem , quam con-
tra quodcunque malum ; corporis fui defide-
riis non obfequatur , nec propriam volunta-
tem fequatur , fed in omnibus rebus Magiſtri
fui præcepta audiat , licet fint prouti Deus
vult ut non fint , quod Doctor qui eum
bonum docet , ipfe aliud quid faciat , re
cordari debet fermonis , quem Dominus no-
fter in Evangelio fuo dicebat , quod id quod
vos facere jubent , faciatis , & quod ipfi fa-
ciunt , non faciatis , cum ipfi vos bonum
docent & contrarium faciunt . Non vult
ipfe ut fanctus dicatur antequam talis fit ,
fed mereatur prius effe, ut a Domino pof
fit fanctus nominari . Dei præcepta quoti
die factis impleat , caftitatem diligat , nul-
lum hominem oderit , invidiam aut ranco-
rem non foveat , difputationes non diligat,
elationem fugiat , feniores veneretur , etju
niores amet Chrifti amore , et pro inimicis
fuis oret . Cum iis quibufcum difcordiam
habuit , ante folis occafum redeat ad pa-
cem , de mifericordia Dei nunquam defpe-
ret . Jam hæ funt doctrinæ et inftrumenta
fpiritualis artis , quæ fi a nobis die et no-
te indefinenter exercitata fint , et ad vitæ
noftræ finem adimpleta , tunc erit nobis
ejufmodi a Deo compenfatio , quam pro-
mifit iis , qui præcepta ipfius obfervabunt
ac præftabunt , cum nullus unquam oculus
vidit , nec ulla auris audivit , neque in ul-
lius hominis cor afcendit , quæ præparavit
Deus illis , qui ipfum amant .
XXII. Omnes fideles commonendi funt
generaliter a minimo ad maximum , ut qui-
liber difcat Pater Nofter et Credo ; et ipfi
dicendum eft ac confiderandum , quod in
his duabus fententiis fundamentum totius
Chris
 LEGES IN ANGLIA
Chriftianæ fidei eft ; et nifi quis has duas
fententias dicere et ita credere poffit , pro-
uti inibi dictum eft , et illas fæpe recitare,
non poteft effe Chriftianus . Olim conftitu-
tum erat , ut nullus eorum qui nefciebat
Credo et Pater Nofter , neque ab Epifcopo
confirmari , neque ad baptifma aliquem fu-
fcipere , neque dignus haberi debeat baptif-
ma baptizare , nec epifcopare , nifi ætatem
habeat, ut ante nominatas fententias difce-
re nequeat .
XXIII. Chriftianis laicis etiam dicendum
eft , ut quifque bis faltem oret die , nifi fæ-
pius queat , hoc eft , mane et veſperi , nifi
quis Pater Nofter et Credo poffit , cantet
et dicat : Domine tu qui me formavifi
creaviſti , miſerere mei , Deus miferere mei,
peccatoris; et Deo gratias agar pro quoti-
diano vietu , et quod ipfum ad imaginem
fuam creaverit , et quod eum a pecoribus
fegregaverit , et his ita factis , et Creatore
fuo folo adorato , invocet Dei fanctos , et
oret ut pro eo apud Deum intercedant ,
primo ad Sanctam Mariam , et ad omnes
Dei Sanctos . Illi qui Ecclefiam adire pof-
funt , hoc faciant in Ecclefia ; illi qui Ec-
clefiam adire non poffunt , faciant id ubi
cunque funt , five vefperi five mane , quo-
niam Pfalmifta dicebat : In omni loco eft
dominatio Dei ; et deinde loquebatur ad
Deum , In omni loco tu es ; & licet in
cælum afcendero , ibi tu es . Similiter di-
cebat , Nullum locum invenire poffum , in
quo dominatio tua non fit .
XXIV. Dies Solis admodum fancte eft
celebrandus , quoniam juffi fumus ut nullus
homo præfumat in hoc fancto die aliquod
mundanum opus inchoare , nifi cum quis
cibum fuum præparat ; excipe fi accidat ut
proficifci debeat , tunc debet five equitare ,
five navigare , five eam viam aggredi quæ
ad iter illius conducit , ca conditione , ut
Miffam fuam audiat et preces fuas non
negligat . Die Solis Deus creabat prius lu-
cem , et eo die mittebat populo Ifraeliti
co in deferto cœleftem panem , et illo die
refurgebat a mortuis , poftquam antea fpon-
te pro humani generis falute mortem effet
paffus , et in illo die mittebat Spiritum
Sanctum fuper fervos fuos ; ideo quam ma-
xime juſtum eſt , ut quilibet Chriftianus il-
lum diem maxime honorifice celebret . O.
portet etiam , ut omnis Chriftianus , qui
hoc perficere poteft , die Saturni ad Eccle-
fiam veniat , et luminaria fecum adferat ,
ac ibi vefperas audiat , et noctu laudes no-
Aturnas , et mane cum oblationibus fuis ve-
niat ad Miffarum folemnitatem ; et cum il-
luc veniunt , non audiatur ibi aliqua con-
tentio , nec aliquod jurgium , nec aliquod
fcandalum , fed fereno modo in hoc facro
minifterio tam pro feipfo quam pro omni
Dei populo intercedat , tam precibus quam
eleemofynis fuis , et poft hoc facrum offi-
cium domum redeat , ac cum amicis et
Tom. IV.
CONDITE . 329
proximis ac cum exteris fpiritualiter cibo
le reficiat , et eos a nimio efu & ebrieta
te dehortetur .
XXV. Cuilibet Presbytero etiam maxi-
me neceffarium eft , ut Parochianos fuos di-
ligenter inftruat ac doceat ut hoſpitales
fint , & nullis itinerantibus hominibus do-
mum fuam denegent ; benefaciant eis omnia
Dei gratia quod tunc velint vel poffint ,
quoniam abfque dubio quod Dei caufa ad
venis factum eft , Deo ipfifactum eft , pro
uti ipfe in die judicii dicet illis , qui ad
dextram ejus manum collocati funt : Ego
advena fui , & vos me fufcepiftis . Cum
igitur Dei gratias habent qui advenas fu-
fceperunt , non defiderent aliquod munda-
num præmium ; per hofpitalitatem quam
multi homines Deo placuerunt , maxime
quia digni erant quod Dei Angeli cos quæ-
rerent . Nenio præmium mundi cupiat ab
advenis , quoniam illius loco ei promiffum
eft æternum gaudium in Regno Dei .
XXVI. Maxime etiam neceffarium eft ,
ut diligenter perjuria inhibeatis , & Paro-
chianis veftris dicatis , quam indecorum pec
catum hoc fit , & quantopere prohibitum
tam in Lege quam in Libris Prophetarum,
& in propriis Chrifti libris . Item credidi-
mus , quod aliqui homines nimis parvum
delictum , quale non eft hoc , faciant , fed
eft aliquod maximorum delictorum , & eo-
dem modo compenfandum eft , ac homici-
dium , vel adulterium , vel aliud quoddam
,
capitalium flagitiorum compenfari deber .
Scire etiam debetis & veftris Parochianis
dicere , quod quilibet eorum qui capitale
crimen aliquod commiferit , & ad pœniten-
tiam fe convertere nolit , ut ei prohibea
tur quælibet communio cum Chriftianis ho
minibus , tam in Ecclefiis quam extra , tam
cibus quam potus & cohabitatio in domi
bus , nifi ad pœnitentiam fe converterę
velint .
XXVII. Presbyteris etiam valde neceffa
rium eft , ut Parochianis fuis dicant , uc
nemo eorum libenter proferat falfum tefti-
monium , quoniam quam graviffimum de-
lictum eft , & Dominus nofter feveriffime
in monte Sinai illud delictum prohibebat ,
& ita inquiebat : Non fitis unquam in ali-
quo falfo teftimonio , quoniam falfus teftis
nunquam erit impunitus ; quilibet homo
qui delictum hoc committit vel commifit ,
eadem poenitentia id purgare debet , quam
prius de perjuriis & etiam aliis capitalibus
criminibus diximus , vel ab omni Chriftia
niſmo fit feparatus ; quid poteft effe magis
ftultum , quam cum quis ex cupiditate au-
ri & argenti , vel pretioforum veftimento-
rum , vel alius mundaneæ rei , in tale gra-
ve delictum cadat , ut vel feptem an
nis in fumme areta ærumna in pœniten-
tia vivere , vel ab omni Chriftianifmo fe
gregari debeat ? Dominus nofter dicebat ,
quod homini nihil profit , licet totum mun-
Ee 3 dum
 LEGES IN ANGLIA
339
dum lucretur fi animam fuam perdere
vellet .
XXVIII. Præcipimus etiam Presbyteris ,
qui nobis fubjecti funt , ut diligentiffime po-
pulum doceant , eos qui in in libris inftructi
inftructi
funt , ut fæpe ac diligenter Parochianos fuos
ex libris doceant : qui autem tum in libris
non funt inftructi , tunc præcipiant juniori-
bus fuis , ut a malo abftineant , & bonum
faciant , pacem quærant & fequantur , &
dicant eis , quod oculi Dei fint fuper ju-
ftos , & aures ejus audiant juftorum peti-
tionem, & facies Domini fit fuper male a-
ideo ut
gentes , eos perdat & deleat de
terra . Nemo veftrum animum eorum do-
&
trina hac onerare poteft : quilibet veftrum
linguam habet , fi benedicere velit , poteft
ea femper aliquos ftatim corrigere . Ita
quifque Sacerdos qui aliquem in errore vi-
derit , omnes vires impendere debet , ut
ipfum in rectum ducat tam increpando , quam
obfecrando et orando ac neminem eorum
relinquat antequam illos ad aliqua bona o
pera perduxerit . Volo etiam ut tempori-
bus conventionis , Deo juvante , ad Syno-
dos conveniamus , ut unufquifque mihi di-
cere fciat quos fructus , Deo juvante , in
Provincia fua collegerit , et quomodo Pa-
rochianos fuos ad rectum deduxerit , qui
antea in errore vivebant ; et utrum quis
meo auxilio indigeat ; tunc ftatim ei para-
tus fit in vero amore Dei et hominum ,
quam firmiffime ego poftea præftare poffum .
XXIX. Debetis etiam monere Parochia
nos veftros , ut preces fuas præcipue eo mo-
do faciant , quo vos eos orare docuiftis .
Primum Credo cantare debent , tunc erit
hoc fimillimum veftro fundamento veræ fi-
dei illorum ; et poftquam Credo cantaverit,
dicat ter , Deus qui me creavifti , miferere
mei ; er ter , Deus miferere mei peccato-
ris ; et deinde cantet Orationem Domini-
cam ; ac poftea fi locum et tempus habeat,
oret prius Sanctam Mariam , et Sanctos A-
poftolos , et Sanctos Martyres , et omnes
Dei Sanctos , et pro eo apud Deum inter-
cedant , et tunc frontem fuam cum fanctæ
crucis figno armet ; hoc eft, fignet fe , et
tunc cum elevatis manibus et oculis in cor-
de fuo Deo gratias agat pro eo , quod ipfi
2
remiferit tam levia quam gravia ; fi au-
tem tempus non habeat , ut hæc omnia fa-
cere poffit , faciat tamen ficut fupra dixi-
mus ; hoc eft , dicat ter , Deus , qui me
creavifti , miferere mei ; et ter , Deus mi-
ferere mei peccatoris ; et poftea interiori
corde cantet Orationem Dominicam , et fe
fignet .
XXX. Quolibet die Deo femel vel bis ,
vel fæpius , fi poffumus , in oratione no-
ftra , peccata noftra confiteri debemus , di-
cente Propheta : Domine delictum meum ti-
bi notum feci , injuftitiam meam non
abfcondidi tibi : dicebam , ego confitebor Do-
mino injuftitiam meam adverfus meipfum ,
CONDITE .
tu Domine remififti mibi impietateng
peccati mei . Tunc poft confeffionem cum
gemitu et cordis compunctione debemus ad
Deum orare , et tum quinquagefimum Pfal-
mum cantare , vel xxiv. vel xxv. vel eo-
rum aliquem qui ad rem pertinet , et fic
orationem implere . Confeffio quam Sacer-
dotibus facimus peccatorum noftrorum , hoc
bonum nobis facit , quod ab ea confequa-
mur falubria confilia , et medicamenta eo-
rum delictorum quæ in nobis ipfis propter
propria noftra opera ineffe dicimus , et ob-
fervationibus præceptorum illorum quæ no
bis injungit , peccata noftra abolere Tum
Confeffio quam Deo foli confitemur , hoc
bonum nobis facit , quanto fæpius ejus me-
minimus , tanto libentius Deus peccata re-
mittit : Domino dicente per Prophetam ,
Peccatorum tuorum non recordor . Aft e con-
trario quanto fæpius peccatorum oblivifci-
mur eo libentius Deus illorum recorda-
tur . Nobis neceffe eft , ut cogitemus , quid
David Propheta dicebat , et etiam faciamus
hoc quam maxime poffumus : dicebat , In-
juftitiam meam cognofcebam, & peccatum
meum femper eft coram me.
XXXI. Quodlibet peccatum Confeffario
confiteri debemus , omne quod unquam com-
mifimus , vel verbo , vel opere , vel cogita-
tione . Octo funt principalia vitia , aft ad-
modum pauci funt , qui non aliquibus vel
omnibus corrupti . Unum eft gaftrimargia ,
alterum fornicatio , tertium triftitia mun-
di , quartum avaritia pecuniæ , quintum va-
na gloria , fextum invidia , feptimum ira ,
octavum fuperbia . Cum quis ad Confeffa
riuta fuum venit eo confilio , ut neceffita
tem fuam ipfi indicate velit , & peccata
fua confiteri , tunc Confeffarius eum diligen-
ter interrogare debet de eo quod ipfi con-
fitetur , quomodo res facta fit , an fponte ,
an invite , & an fubito , an confiderato
modo , & tunc juxta rationem cujuslibet
maleficii compenfatio Confeffario fiat . Val-
de diffimilis res eft cum homine qui feipfum
defendendo alium occidit , quam qui alium
quæfivit & occidit ; ita fe res habet tam
cum concubitu quam cum quibufvis male-
ficiis . Confeffarius interrogare debet unum-
quodque quod ad neceffitatem ejus condu
cit , & ipfum docere , ut nihil ei diffimu-
ler nec in verbo nec in facto , ejus quod
unquam cogitavit fe Deo volente hoc fe-
ciffe , & Confeffarius pro quibuslibet rebus
compenfationem ei imponere debet .
XXXII. Efurien ibus cibum dare debe-
mus , fitientibus potum , nudi operiendi funt,
& infirmos ac qui in carcere funt , vifita-
re debemus , & advenas excipere , uti Do
minus nofter ipfe dicebat : Efurivi & vos
mihi dediftis cibum , fitivi , & vos mibi
dediflis potum , fui nudus & vos me ve る
ftiviftis , fui infirmus & in carcere ,
vos me vifitaviftis . Tunc quilibet in feipfo
illud fpiritualiter habebit , quod in aliis
cor-
 LEGES IN ANGLIA
corporaliter adimplebit ; aft licet hoc omni-
no impleverit , non poteft eum ad vitam
æternam promovere , fi in luxuria & fuper-
bia , & in invidia , & in aliis diverfis vi-
tiis , quæ enarrare nimis longum effet , vi-
tam fuam tranfigat . Sed fimulac homo me-
minerit , quod Chriftum in ſe non habeat,
qui dixit , Ego fum panis vivus , qui de
coelo defcendit , et verum amorem qui eft
animæ nutrimentum , abfque dubio ille eft
efuriens ; aft fi per bona opera deferat pri-
ftina fua vitia , Chrifto fe adjungit , & fe-
ipfum veri amoris dulcedine implet , tunc
feipfum efurientem in animo fuo paftus eft .
Qui autem feipfum vidit feparatum a flu-
vio doctrinæ Sacræ Scripturæ , & Spiritus
Sancti , ille fatis erit fitiens ; aft qui fe-
ipfum cum fcaturigine verbi divini irrigat ,
& animum fuum cum dulcedine fpiritualis
potus implet , dat potum fitienti fuo ani-
mo: fi autem viderit feipfum juftitia &
aliis bonis operibus indutum , quam fuffi-
cienter nudus eft ; fi autem cum juftitia &
aliis bonis operibus feipfum operit , quid
aliud agit quam quod feipfum nudum ve-
ftiat? Qui autem jacet in lecto vitiorum ,
& morbo injuftitiæ fuæ laborat , ac vinctus
eft funibus peccatorum fuorum , & circum-
feptus parietibus flagitii fui , & in tenebris
eft injuftitiæ fuæ , tunc fatis ægrotus eft
& carcer valde tenebrofus . Aft fi furgat de
lecto vitiorum fuorum , & per Confeffio-
nem egrediatur , & per lamentationem ve-
ræ compenfationis abfolvatur a peccatis fuis ,
& deinde ftudiofe egrediatur ad lucem bo-
norum operum , abfque dabio feipfum infir-
mum & in carcere vifitat . Qui autem fe-
ipfum viderit in via præfentis vitæ labo-
rare , & cum procellis vitiorum , quafi
cum magnis aeris procellis inquietari , & et confeffionem fuam ita ei confiteatur ,
viderit fe receptaculum bonorum operum
non habere , tunc fciat , quod fit in itine-
re , & hofpitio bene indigeat . Aft fi feipfum
invitet ad domum fanctarum virtutum , &
fe ibi in illarum tutamine confervet , tunc
recipit advenam illum in feipfum . Omnia
Omnia
que homo in feipfo fpiritualiter facit , Chri-
ftus in fe , cujus membrum homo eft , pa-
fcit & potat , & veftit , & vifitat , & fu-
fcipit ,
XXXIII. Dei amici etiam admonendi
funt , ut liberos fuos doceant , obedientes
effe parentibus fuis , quoniam Dominus di-
xit : Honora patrem tuum matrem tuam ,
ut fis longævus fuper terram . Parentes e-
tiam erga liberos fuos benevoli effe debent ,
dicente Apoftolo : Parentes non provoce-
tis filios veftros ad iram : nulla tamen pec-
cata impunita linquere debetis . Salomon
dicit : Quiparcit virge , odit filium fuum .
Nullum peccatum in hoc præfenti mundo
abfque vindicta negligatur , nifi antea po
nitentia compenfatum fit , quia cuilibet mul-
to melius eft , hic filium fuum corripere ,
a
CONDITÆ . 331
pro malefactis fuis , quam ad iram Dei
ipfum refervare .
XXXIV. Presbyteri etiam populo dicere
debent , quod fit vera charitas , cum quis
Deum diligit magis quam feipfum , & pro-
ximum fuum uti feipfum , & nulli homini
id faciat , quod non vult , ut ei fiat , &
multa alia quæ nunc longum recenfere funt ,
Aft putant nonnulli , quod in cibo & po-
tu fit vera charitas ; hoc non eft ita : de
hoc enim dicit Apoftolus , Regnum Dei
non eft neque cibus nec potus ; fed licet ibi
cibus & potus pro vera charitate detur ,
hoc eft valde bonum opus , & inter alia
fancta opera numeratur .
XXXV. Admonendi etiam funt qui de
mercaturis vivunt , ut ita mundana præ-
mia defiderent , ut faltem vitam æternam
non perdant . Procul dubio qui admodum
cogitat de mundanis præmiis , de animæ
fuæ falute valde aberrat , & de eo aliquis
fapiens dicit ; confcientiam perdit in via
fua , qui præfentem vitam fumit pro via ;
aft neceffe eft ei audire Apoftoli doctri
nam . Apoftolus dicit : non circumveniat ve-
ftrum aliquis alterum in mercatura , quo-
vel
niam qua quis alios injuria affecerit
in aliiis rebus , Deus ulcifcetur . Navigan
tibus æqualiter injunctum eft , et agricolis ,
ut omnium eorum quæ in illorum fun-
do creverint , Deo decimam pa tem dent ,
et ex novem partibus etiam eleemofynas
fuas faciant . Ita etiam cuilibet injunctum
eft , ut ab artificio illo , quo corporis fui
neceffitatem promovet , animæ fuæ falutem
curet ; illa eft melior corpore ,
XXXVI. Septimana ante initium Qua
dragefimæ proxima , quilibet ad Confeffa-
rium fuum abeat , et facta fua confiteatur ,
proutob facta fua fibi faciendum effe in-
telligit : et omnibus Parochianis fuis præci-
pere debet Dei præceptum , ut fi eorum
aliquis cum quodam aliquam difcordiam ha-
beat , cum eo componat ; fi quis autem re-
verti nolit , tunc ei confiteri non debet ;
fed Epifcopo indicat , ut ipfum in rectum
deducat , fi Dei effe velit , tunc omnis di-
fcordia et difputationes fedandæ funt ; et fi
aliquis ibi fit , qui aliquod certamen cum
alio habeat , tunc remittere ei debent ut
eo liberius dicere poffint in Oratione Do-
minica : Domine , vemitte nobis debita no-
ftra , prouti remittimus iis qui nos offen-
dunt ; et fic purificatis animis ingrediantur
tempus fancti jejunii , et per pœnitentiam
feipfos purificent verfus fanctum Pafcha ,
quoniam poenitentia fimilis eft fecundo Ba-
ptifmo : ficut in Baptifmo prius commiffa
peccata remittuntur , ita per pœnitentiam
etiam purificantur peccata , quæ poft Ba-
ptifmum commiffa funt . Septem modis , di-
cit nobis Sacra Scriptura , peccata remit-
tuntur , primo in Baptifmate , quod nobis
datum

ES
332 LEG IN ANG
datum eft propter remiffionem peccatorum,
et fecundo modo per martyrium . De co
ait Pfalmifta , Beatus eft vir , cui Domi-
nus peccatum non imputavit ; juxta ejufdem
David fententiam peccata remittuntur per
Baptifmum , et teguntur per pœnitentiam ,
et per martyrium non imputantur . Et ter-
tio per eleemofynam remittuntur . De hoc
Daniel ait ad Nabuchodonoforem Regem ,
Redime peccata tua eleemofynis in miferi-
cordia pauperum ; et hoc , ficut aqua ex-
tinguit ignem , ita eleemofyna extinguit pec-
catum . Et Dominus in Evangelio fuo di-
xit , Date eleemofynas veftras , tunc per
boc eritis mundi . Quarto , fi remittis iis
qui erga te peccaverunt , prouti in Evan-
gelio dictum eft : Remittite remittetur vo-
bis , date & dabitur vobis ; et deinde , Si
dimiferitis illis qui erga vos peccaverunt ,
tunc remittet vobis cœleftis vefter Pater
peccata veftra . Quinto , cum quis per do-
Arinam et per prædicationem præceptorum
Dei aliquem ab errore fuo in rectum redu-
cit , prouti Apoftolus dicit : Si quis pecca-
torem ab errore fuo ad rectum reverti fece-
rit , animam ipfius liberat a morte , mul-
titudinem peccatorum ejus cooperit . Sexto
per veram Dei et hominum charitatem ,
prouti dictum eft : Vera charitas Dei
bominum cooperit multa peccata per Salva-
torem Chriftum Dominum noftrum . Septi-
mo per pœnitentiam , uti David dixit :
Converfus fum in ærumna mea , tunc mihi
fractum eft tergum . Similiter dicebat , Si-
mulac a fuperbia mea & vitiis meis cef-
Javi, poenitentiam eorum egi coram Deo ,
remiffionem eorum habeo .
XXXVII. Jejunium Quadragefimale ma-
xima cum cura obfervandum eft , ita ut
nullus dies fit , præter dies Dominicos fo-
los , quo quis aliquo cibo utatur ante tem-
pus decimarum vel duodecimum ; nifi quis
adeo infirmus fit , ut jejunare nequeat , &
juvenes , qui ætatem non habent ut je-
junium obfervare poffint ; illi enim dies
funt dies decimarum anni , & nos eos cum
omni religione & fanctitate celebrare debe-
mus . Mos eft fæpe , alius jejunium ex cha-
ritate amici , eleemofynis redimere ; fed hoc
nullo modo violandum eft . Alio tempore
homo jejunans præmium abftinentiæ & pec-
catorum fuorum remiffionem apud Deum
promereri poteft , fi jejunium hoc tamen
cum eleemofynis adornaverit ; aft hoc tem-
pore cum quis jejunare poffit & nolit , abf-
que dubio æternam poenam fibi ipfi acqui-
rit , quoniam Dominus ipfe dies illos per
Moyfen et per Eliam et per feipfum fan-
Ato jejunio fanctificavit .
XXXVIII. Quotidie unicuique homini ne-
ceffe eft eleemofynas fuas indigentibus ho-
minibus tradere , attamen cum jejunamus
plures eleemofynas dare debemus quam aliis
diebus , quoniam cibum et potum , quibus
Æ
LIA DIT
CON .
uti deberemus quando non jejunamus , in-
ter pauperes diftribuere debemus , quoniam
cum jejunamus et prandium ad cœnam fer-
vamus , non efthoc jejunare , et tempus pran-
dii differtur , et cœna dupliciter augetur ..
XXXIX. Multorum hominum confuetudo
eft cum jejunare volunt , quod fimulac fi-
gnum none diei horæ audiverint , cibum
capiant , fed hoc non eft permiffum , ut id
fit legitimum jejunium ; fed hoc eft juftum ,
ut poft cantum nonalem Miffa audiatur ,
et poft Miffam cantus vefpertinus illius tem-
poris , et poft cantum vefpertinum quili
bet eleemofynam fuam tradat , prouti ipfi
placuerit , et deinde cibum capiat ; fi quis
autem per officium aliquod coactus fit , ut
nec ad Miffam nec ad cantum vefpertinum
venire poffit , attamen ita remaneat jejunus
ufque dum fciat , quod Miffa et cantus vef-
pertinus peracta fint , et tunc adimpletis
propriis fuis precibus et eleemofynis , bonis
fuis utatur et prandium capiat .
XL. Hoc tempore abftinentia effe debet
omnium deliciarum , et fobrie ac cafte no-
bis vivendum eft ; fummum jejunium eft cum
quis a cafeo , et ovis , et pifcibus , et vino
abftinere poteft : illi autem qui ex infirmi
tate vel ex aliis aliquibus caufis abftinere
ab his nequit , neceffe eft , ut moderate iis
utatur , et illis temporibus , quibus permif-
fum eft , hoc eft , poft cantum vefpertinum,
nec vinum neque alium potum fumat ad
ebrietatem aliquam , fed ad cordis refectio
nem ; vini ebrietas et voluptates peccati funt,
prohibita , lae et cafeus non funt : non di-
xit Apoftolus , nemo edat cafeum nec ovum ,
fed dicit , Ne inebriamini vino neque alia
cerevifia , in qua eft luxuria .
XLI. Quolibet die Solis hoc fancto tem-
pore Sacra Synaxis fumenda eft , exceptis
illis qui excommunicati funt , uti etiam die
Jovis ante Pafcha , et die Veneris et vigi-
lia Pafchatis , et in die Pafchatis ; et omnes
dies feptimanæ pafchalis æquali religione ce
lebrandi funt .
XLII. Sanctis jejunii diebus nullæ difpu
tationes aut lites movendæ funt , fed fem
per in Dei amore , et in neceffariis operi
bus firmiffime permanere debemus , qno,
niam Dominus nofter arguit eos qui diebus
jejunii fidejuffores fuos monere , et conten-
tiones ac lites excitare velint , per Prophe
tam ita dicens : In diebus jejunii inveniun-
tur voluntates veftræ , in illis diebus quæ
fiviftis omnes veftros debitores , & ad li-
tes ac contentiones jejunatis , & valde im-
pie percutitis fratres veftros . Omnes Chris
ftiani in Deo funt fratres .
XLIII. Conjugibus etiam admodum ne-
ceffarium eft , ut fe fanctis his diebus cafte
gerant , abfque ulla concubitus inquinatio-
ne , ut per vitam religiofam , purificata cor
da et corpora fancta per opera bona ad
fanctos Pafchatis dies obtinere queant ; quo
niam
 LEGES IN ANGLIA
niam nihil prodeft jejunium , quod cum con-
jugali opere inquinatum eft , neque illud
commendatur , nifi orationibus et vigiliis et
eleemofynis fit ornatum .
XLIV. Populo etiam dicendum eft , quod
illis temporibus , quibus Sanctum Sacramen-
tum fumunt corporis et fanguinis Chrifti ,
hoc eft Sacram Communionem , ut hoc ma- 1
gno cum timore et reverentia faciant , et
antea tam jejuniis quam eleemofynis feipfos
purificent , et abftineant a conjugali opere ,
et a quibufcunque vitiis , ac fe tam preci-
bus quam eleemofynis et quibufcunque bo-
nis operibus præparent , quomodo tunc mul-
ta cum reverentia eam accipiant . Valde
enim periculofum eft , quod quis impurus
et negligens illam fumat , & etiam quod quis
nimis diu ab ea abftineat ; et nemo faltem
accipiat abfque Confeffarii fui venia , quam
habere debet antequam confiteatur omne
quod Deo volente peregit , quod cogitare
poteft , et juxta ftatuta ejus emendare ; mul-
ti Monachi tamen funt , et viduæ tam fan-
Ax religiofæ vitæ , ut quotidie quandocun
que voluerint , hoc facere poffint .
XLV. Deinde injungimus Presbyteris et-
jam , qui tam diebus Solis quam aliis feftis
LEGES EDOVARDI
Leges boni Regis Edovardi , quas Gulielmus
poftea confirmavit .
I.
1. poft acquifitionem Angliæ , præfatus
Rex Anglia Gulielmus , quarto An-
no Regni fui , confilio ( 2 ) Baronum fuo-
rum fecit fummoniri per univerfos Angliæ
confulatus , Anglos nobiles , fapientes , &
fua lege eruditos , ut eorum leges , & jura,
& confuetudines ab ipfis audiret . Electi igi-
tur de fingulis totius Patriæ comitatibus vi-
ri duodecim , jurejurando coram Rege pri-
mum confirmaverunt , ut quoad poffent re-
to tramite incedentes , nec ad dextram nec
&
ad finiftram divertentes , legum fuarum &
confuetudinum fancitapatefacerent , nihil
prætermittentes , nil addentes , nil prævari-
cando mutantes . A legibus igitur fanctæ ma-
( 1 ) Edwardus Confeffor juxta Faftos Savi-
lianos Regnum aufpicatus eft An . 1042. & re-
liquit Anno 1066. Pro tempore Haroldus & de-
inde Wilhelmus fenior illud occupaverunt . Ho-
vedenus in vita Edwardi anno 1043. 3. Non.
Aprilis , ait eum ab Archipræfulibus Edfio Doro-
bernenfi , & Alfrico Eboracenfi , aliifque ferme
totius Angliæ Præfulibus in Regem Wintonia
unctum effe , & Anno 1066. poftquam Annis
XXIII. Menfibus VI. & XXVII. Diebus , poteftate
regia Anglis Saxonibus præfuiffet , Indictione
1v. vigilia Epiphania Domini , feria quinta
mortem obiiffe Lundonia .
(a ) Per Barones Rex Guilielmus intelligit
CONDITE . 333
Miffam magnam celebrare volunt , ut hoc
privatim faciant , ut nullam populi partem
a Miffa fua publica abftrahant ; nam peffima
eft confuetudo , quam multi homines tam
diebus Solis quam aliis feftis committunt
hæc eft , quod ftatim primo mane Miffam
celebrare velint , et ftatim poft Miffam a
primo mane per totum diem in ebrietate
et deliciis ventri fuo ferviant , non Deo .
Præcipimus igitur , ut nemo cibum aliquem
guftet , antequam fervitium Miffae publica
impletum fit , fed omnes tam fœmina quam
vir congregentur ad Miffam magnam , et
ad fanctam ac fpiritualem Ecclefiam , et
ibi Miffam magnam et prædicationem ver-
bi divini audiant , et ficuti antea diximus,
præterquam in domibus precum nullibi can-
tent , nifi fecrete hoc faciant , ita ut nemi-
nem a Miffa magna abftrahant , et hoc fiat
medio tempore matutino , ut deinde poffint
ipfi Miffa magnæ intereffe . Cujufcunque or-
dinis hominibus injungimus , ut quiliber
Miffam magnam audire quærat , exceptis con-
fecratis virginibus folis , quibus non eft mos
aut confuetudo , quod ex Monafteriis fuis
egrediantur , debent intra Monafterii fui clau-
ftra remanere , et ibi Miffam audire
REGIS . (1)
Baftardus
tris Ecclefiæ fumentes exordium , quoniam
per eam Rex & regnum folidum fubfiften-
di habet fundamentum , leges , libertates ,
& paces ipfius concionati funt , dicentes :
II. De clericis & poſſeſſionibus eorum
Omnis Clericus,& etiam fcholares, & omnes
eorum res & poffeffiones ubicunque fuerint
pacem Dei & fanctæ Ecclefiæ habeant .
III. De temporibus , & diebus pacis Regis .
Ab adventu Domini ufque ad octavas
Epiphaniæ pax Dei &fance Ecclefiæ ( 3 ) per
omne regnum . Similiter a feptuagefima
ufque ad octavas Pafcha . Item ab afcenfio-
ne
Nobiles illos Regni , quibus Angliam totam
difpertiebatur de fe tenendam , qui pagos , ur-
bes , caftra vel eximiam ruris portionem cum
Jurifdictione a Rege acceperant . De quibus
vide plura apud Spelman. in voce Baro .
(3 ) Per Pacem Dei & fanctæ Ecclefiæ Le-
gislator devotionem Deo debitam in Ecclefia
præftandam intelligit , quod ftatis bis ( quæ
Lege x111. nominat ) temporibus publicus vel
major Religionis cultus abfque contentionibus
aut inimicitiis , in quolibet Regni ejus fubdi-
to confpici debeat . Quando autem in fequen-
tibus Pacem Chriftianis ad Ecclefias vel Sy-
modos euntibus , vel excommunicatis abfolven
di
1
 LEGES IN A GLIA CONDITÆ.
334
ne Domini ufque ad octavas Pen coftes .
Item omnibus diebus quatuor temporum .
Item omnibns Sabbatis ab hora nona ,
tota die fequenti ufque ad diem Luna .
Item vigiliis fanctæ Mariæ , fancti Michae-
lis , fancti Joannis Baptifta , Apoftolorum
omnium , & Sanctorum quorum folennita-
res a facerdotibus Dommicis annuncian-
tur diebus , & omnium Sanctorum in Kl.
Novemb. femper ab hora nona vigiliarum ,
& fubfequente folennitate . Item in paro-
chiis in quibus dedicationis dies obfervatur .
Item in parochiis Ecclefiarum ubi propria
feftivitas Santi celebratur . Et fi quis de
1 frequenter evaferit , ablatione reftituta , pro-
vote ad celebrationem Sancti adveniat , pa-
cem habeat eundo , & fubfiftendo , & re-
deundo . Item omnibus Chriftianis ad Ec-
clefiam caufa orationis euntibus , pax in eun-
do, & redeundo fit eis . Similiter ad dedi.
cationes , ad fynodos , ad capitula venienti-
five fummoniti fint , five per fe quid
gendum habuerint , fit fumma pax . Etiam
fi excommunicatus aliquis abfolvendi caufa
ad Epifcopum confugerit , abfolutus eun-
do , & redeundo , pacem Dei & fancta Ec-
clefiæ habeat . Quod fi aliquis ei forisfece-
rit ( 1 ) , Epifcopus inde juftitiam faciat .
Veruntamen fi quis arrogans pro Epifcopi
juftitia emendare noluerit , Epifcopus Regi
notum faciat : Rex autem conftringar male-
factorem ut emendet cui forisfecit , fcilicet,
primum Epifcopo , deinde fibi , & fic erunt
duo gladii , & gladius gladium juvabit .
IV. De juftitia Ecclefiæ .
Ubicunque Regis juftitia , vel cujufcun-
que fit , placita tenuerit , fi miffus Epifco-
pi veniens illuc caufam aperuerit fanctæ Ec-
clefiæ , ipfa primitus terminetur . Juftum eft
enim ut ubique Deus præ cæteris honoretur .
V. De univerfis de Ecclefia tenentibus .
Quicunque de Ecclefia aliquid tenuerit ,
vel in ( 2 ) fundo Ecclefia " manfionem ha
buerit , extra curiam Ecclefiafticam coactus
non placitabit ( 3 ) quamvis forisfecerit , nifi
quod abfit ) in curia Ecclefiaftica de reto
defecerit . ( 4 )
VI. De reis ad Ecclefiam fugientibus .
Quicunque reus vel noxius ad Ecclefiam
caufa præfidii confugerit , ex quo atrium
Ecclefiæ tenuerit , a nemine infequente nul-
di caufa ad Epifcopum confugientibus , con-
cedit , fenfus eft , quod his tempóribus præci
pue nullæ illis moveantur lites , ne devotio
eorum interrumpatur , & cultus Deo præftan-
dus omittatur . Vide leg. Canuti cap. 17. &
Hen. I. c. 62.
· ( 1 ) Forisfecerit ; i. e. damnum intulerit ,
unde forisfactura , multa , poena pecuniaria .
(2 ) Fundo , alias feudo , ut vult Lambardus;
legit eodem modo & lege feq.
43 ) Placitabit , i. e. litigabit , unde lege no-
na feq. placitum pto lis .
latenus apprehendatur , nifi per Pontificem
aut miniftrum ejus . Quod fi fugiendo do-
mum facerdotis vel curiam ejus intraverit ,
eandem fecuritatem & pacem habeat quam
& apud Ecclefiam , dum tamen domus fa-
cerdotis & curia ejus in fundo Ecclefiæ con-
fiftant . Hic fi latro vel raptor eft , quod
male cepit ( fi ad manum eft ) reddat , &
fi illud penitus extirpaverit , & de fuo pro-
prio unde reddat habuerit , in integrum ei
cui damnum intulit reftituat . Quod fi mō-
re folito latro taliter egerit , et forte for-
tuito ad Ecclefiam et facerdotum domos
vinciam ( 5 ) forisjuret , nec redeat : et fi
forte reditum fecerit , nullus eum hofpitari
præfumat , nifi a Rege data licentia .
VII. De fractione pacis Ecclefiæ .
Si quis vero fanete pacem Ecclefiæ vio
lenter infregerit ( 6 ) , Epifcoporum eft juſti-
tia . Quod fi nocens fententiam eorum diffu-
giendo , vel arroganter contemnendo defpe-
xerit , clamor de eo deferatur ad Regem
poft xl. dies , et Régis juffitia mittat eum
per vadimonium et plegios ( fi habere po-
terit ) ufque dum Deo primitus , et Eccle
fiæ poftea fatisfaciat . Quod fi infra xxxI .
dies , five per amicos et notos , five per
juftitiam Regis inveniri non poterit , utla-
gabit ( 7 ) eum Rex verbo oris fui . Si vero
poftea repertus fuerit , er retineri poffit , i-
vus Regi reddatur , vel caput ejus , fi fe de-
fenderit . Lupinum enim gerir caput , quod
Anglice Wulfesbeofod dicitur . Et hæc eft lex
communis et generalis de omnibus urlagatis .
VIII. De decimis Ecclefiæ reddendis ,
de ovibus & porcellis .
De omni ( 8 ) annona decima garba ( 9 )
Deo debita eft , et ideo reddenda . Et fi
quis gregem equarum habuerit , pullum red-
dat decimum : qui unam tantum vel duas
habuerit , de fingulis pullis fingulos dena
rios ; fimiliter qui vaccas plures habuerit ,
decimum vitulum : qui unam vel duas , de
vitulis fingulis obolos fingulos . Et qui cas
feum fecerit , det Deo decimum : fi vero
non fecerit , lac decimo die . Similiter a-
gnum decimum , vellus decimum , cafeum
decimum , butyrum decimum , porcellum
decimum .
ང * ་ ་ སོན་ ་ ་ ་
De
(4) De recto defecerit ; h. e. juftitia ei non
fiat aut denegata fit .
( s ) Forisjuret ; i . e. juret fe minime redi-
turum .
(6) Violenter infregerit . Lambardus legit
violaverit .
(7 ) Utlagabit ; i. e . omni Legis patrocinio
excludet .
(8 ) Omni . Lambardus legit omnium .
(9 ) Garba , fructuum feu fpicarum fafcicu
lus , de que confule Spelman. in yoce'.
 !
LEGES IN ANGLIA CONDITE . '
De Apibus ,
De apibus vero fimiliter decima commo-
di . Quin er de bofco , de prato , et aquis,
et molendinis , parcis , vivariis , pifcariis ,
virgultis , et hortis , et negotiationibus , et
omnibus rebus quas dederit Dominus , deci
ma pars ei reddenda eft , qui novem partes
fimul cum decima largitur . Qui eam deti-
nuerit , per juftitiam Epifcopi et Regis ( fi
neceffe fuerit ) ad redditionem arguatur .
Hæc enim prædicavit beatus Auguftinus ,
et conceffa funt a Rege , Baronibus , et po-
pulo . Sed poftea inftinctu diaboli multi eam
detinuerunt et facerdotes locupletes negli-
gentes non curabant inire laborem ad per-
quirendas eas , eo quod fufficienter habe-
bant fuæ neceffaria vitæ . Multis enim in lo-
cis modo funt tres vel quatuor Ecclefiæ ,
ubi tunc temporis una tantum erat , et fic
cœperunt minui ,
IX. De bis qui ad judicium ferri vel aque
judicati funt per juftitiam Regis .
Die illo quo judicium fieri debet , veniat
illuc minifter Epifcopi cum clericis fuis , et
fimiliter juftitia Regis cum legalibus homi-
nibus provinciæ illius , qui videant et au-
diant ut æque omnia fiant , et quos Domi-
nus per mifericordiam fuam , non per me-
rita falvare voluerit , quieti fint , et libere
recedant ; et quos iniquitas culpæ non Do-
minus damnaverit , juftitia Regis de ipfis ju-
ftitiam faciat . Barones vero qui fuam ha-
bent curiam de fuis hominibus , videant ut
fic de eis agant , quatenus erga Deum rea-
tum non incurrant , et Regem non offen-
dant . Et fi placitum de hominibus aliorum
Baronum oritur in curiis fuis , adfit ad pla-
citum Regis juftitia , quoniam abfque ea pla-
citum finiri ( 1 ) non licet , Si quis Baro-
num juftitiam non habet , in hundredo ubi
placitum habitum fuerit , ad propinquiorem
Ecclefiam ubi judicium Regis erit , determi-
nandum eft , falvo jure Baronum illorum .
X. De Romefcot ,
Omnis qui habuerit xxx. denariatus vi
ya pecuniæ ( 2 ) in domo fua , de fuo pro-
prio ( Anglorum lege ) dabit denarium San-
Ati Petri ; & lege Danorum dimidiam mar-
cam . Ifte vero denarius debet fummoniri in
folennitate Apoftolorum Petri et Pauli , et
colligi ad feftivitatem quæ dicitur ad vin-
cula , ita ut ultra illum diem non detinea-
( 1 ) Finiri . Lambardus legit fieri .
( 2 ) Viva pecunia . Saxonica vox feob hic
potius pro animali juxta morem hodiernorum
Germanorum vertenda fuiffet .
(3 ) Ex unaquaque bida : i. e. centum ju-
geribus five acris .
(4) Per breve fuum; i . e . Litteras regias ,
(5 ) Chemini . Vox Gallica pro viis publicis .
(6 ) De afaltu . Legislator pacem ubique ita
fervari vult , ut fi quis in quatuor viis publi-
335
tur . Si quifpiam detinuerit , ad Juftitiam
Regis clamor deferatur , quoniam denarius
hic Regis Elemofyna eft ; juftitia vero fa-
ciat denarium reddere , et forisfacturam E-
pifcopi et Regis . Quod fi quis plures do-
mos habuerit , de illa ubi refidens fuerit
in fefto Apoftolorum Petri et Pauli dena-
rium reddat ,
XI. De Danegeldo .
Danegeldi redditio propter piratas primi-
tus ftatuta eft . Patriam enim infeftantes ,
vaftationi ejus pro poffe fuo infiftebant . Ad
eorum quidem infolentiam reprimendam fta-
tutum eft , Danegeldum annuatim reddi
fcilicet 12. denarios ex unaquaque hida (3 )
totius patriæ , ad conducendos eos qui pira-
tarum irruptioni refiftendo obviarent . De
hoc quoque Danegeldo libera et quiera erat
omnis Ecclefia et etiam omnis terra que
in proprio dominio ecclefiæ erat ubicunque
jacebat , nihil prorfus in tali redditione per-
folvens , quia magis in ecclefiæ confidebant
orationibus , quam in armorum defenfioni-
bus . Et hanc libertatem tenuit Anglorum
ecclefia ufque ad tempus Willielmi Regis
junioris , qui de Baronibus totius Anglia
auxilium petit ad Normanniam retinendam
de fratre fuo Roberto Normannorum comi-
te , Jerufalem proficifcente . Conceffum eft
ei , non lege ftatutum neque firmatum , fed
habuit neceffitatis caufa ex unaquaque hi-
da Iv. folidos , ecclefia non excepta , quo-
rum dum fieret collectio , proclamabat, fan-
&ta Ecclefia libertatem fuam repofcens , fed
nihil profecit ,
XII. De pace Regis ,
Pax Regis multiplex eft , alia enim datą
manu fua , quam Angli vocant , Cyninges
bande fealde grith . Alia die qua primum
coronatus eft , quæ dies tenet octo . In na-
tali Domini dies octo . Alia per ( 4 ) breve
fuum data eft . Alia quam habent quatuor
chemini ( 5 ) , Watlingftrete , Foffe , Hike-
nildftrete , et Ermingftrete , quorum duo in
longitudinem regni , alii duo in latitudinem
diftenduntur . Alia , quam habent aquæ no-
minatorum fluviorum , quorum navigio de
diverfis locis victualia deferuntur civitatibus
vel burgis . Illa autem manus fuæ pax , et
dierum coronationis , et brevis , fub judicio
unius eft forisfacture : fimiliter quatuor che-
minorum , et majorum aquarum de affal-
tu ( 6) . De opere ( 7 ) vero fi fiat , opus
di-
cis itinerantem , vel fuper magna flumina na-
vigantem damno affecerit , poena ejus fit ea-
dem cum eo , qui aflaltum commifit ; i . e . qui
impetum in aliquem fecit violentum .
(7 ) De opere . Senfus hujus loci eft , quod
fi quis in publicis quatuor viis , vel fuper flu-
mina ædificaverit , opus ejus diruatur , & fi
quod damnum intulit viis vel fluminibus , ut
ipfe dimidium fumptuum reddat , qui ad emens
dationem eorum pertinent ,
}

336 LEGES IN ANGLIA CONDITE .

diftruatur , et medietas emendationis dabi-

tur. Quicunque fcienter infregerit eam XVIII .
hundreda in Danelaga , & corpus ejus in
mifericordia Regis . Lege Anglorum , Were
fuum , i. e. pretium fuæ redemptionis , &
Manbote de occifis erga dominos quorum
homines fuerint interfecti . Manbote in De-
nelaga , de villano & fokeman XII . oras , de
liberis autem hominibus , 111. marcas . Man-
bote ( 1 ) vero Anglorum lege , Regi &
Archiepifcopo tres marcas de hominibus eo-
rum propriis : fed Epifcopo ejufdem comi-
tatus , & confuli , & dapifero Regis , vi-
ginti folidos : Baronibus autem aliis decem
folidos . Parentibus occifi fiat emendatio ,
vel ( 2 ) guerra eorum portetur , unde An-
glice Proverbium habetur , Bige pere offi-
de eththe bær : id eft , eme lanceam a la
tere , aut fer. Pax autem quatuor chemino-
rum , & prædictarum aquarum fub majori
judicio continetur , quam fuperius diximus
de affaltu . Si vero . molendina , pifcaria ,
vel alia quælibet opera , ejus impedimen-
tum facientia præparentur , opera ipfa proti-
nus deftruantur , & chemini & aquæ ut fue-
rant primitus , reparentur , & torisfactura Re-
gis non oblivifcatur . Chemini vero mino-
res de civitate ad civitatem ducentes , & de
burgis ad burgos , per quos mercata vehun- terminum poffit Murdrator ( 5 ) haberi , tra-
tur , et cætera negotia fiunt , fub lege co deretur juftitiæ Regis , et ipfi marcas The-
mitatus funt . Si quippiam operis ad eorum faurario Regis commendatas rehaberent . Sin
perturbationem erigitur , folotenus depona
tur , et chemini mox ( 3 ) reparentur , et
fecundum legem comitatus ejufdem erga co-
mitem et vicecomitem emendetur . Verum
quod modo vocatur Comitatus , olim apud
Britones temporibus Romanorum in regno ifto
Britanniæ vocabatur Confulatus . Et qui mo-
do vocantur Vicecomites , tunc temporis Vi- degunt univerfi ) refumeret illas fex mar-
ceconfules vocabantur , ille vero dicebatur cas cum fuis quadraginta .
Viceconful , qui Confule abfente ipfius vices
fupplebat in jure & in foro . Similiter de
aquis fiat minoribus , naves tamen portan-
tibus , cum iis rebus quæ neceffariæ funt
burgis et civitatibus , faltem ligna et ejuf-
modi , cum lege minorum cheminorum eft
emendatio earum .
XIII. Divifiones Scirarum , & Hun-
dredorum .
Divifiones ( 4 ) Scyrarum Regis proprie
cum judicio quatuor cheminorum regalium
funt . Divifiones Hundredorum et Wapenta-
chiorum comitibus , et vicecomitibus , cum
judicio comitatus pertinent .
XIV. De Thefauris .
Thefauri de terra domini Regis funt , nifi
in Ecclefia vel in cœmeterio inveniantur :
et licet ibi inveniantur , aurum Regis eft ,
et medietas argenti , et medietas Ecclefia
ubi inventum fuerit , quæcunque ipfa fuerit,
vel dives , vel pauper .
XV. Lex Murdrorum
Si quifpiam murdratus alicubi reperieba
tur , querebatur apud villam ubi invenieba-
tur interfector illius . Qui fi inveniri pote-
rat , tradebatur juftitiæ Regis infra ipfos
vIII . dies interfectionis . Si vero inveniri
non poterat , menfis et unius diei refpectum
habebant ad eum perquirendum . Quod fi
intra terminum non inveniebatur , collige-
bantur in villa illa XLVI. marca . Quod fi
ad tanta folutionem pecuniæ non fufficie-
bat , per Hundredum colligebatur , quod in
villa non poterat . Veruntamen quoniam
omnino villa confundebatur , providerunt
Barones quod per Hundredum colligeren-
tur , et figillo alicujus Baronis comitatus fi-
gillarentur , et ad Thefaurarium Regis depor-
tarentur , quas figillatus ipfe fervaret per
annum et diem unum : quod fi infra hunc
infra tempus annuum non poffet teneri , pa-
rentes murdrati fex marcas haberent , Rex
quadraginta : fi parentes deeffent , dominus
ejus reciperet : fidominum non haberet , fe-
lagus ( 6 ) ejus , id eft , fide cum eo liga-
tus : fi vero nihil iftorum haberet , tunc
Rex regni ( fub cujus protectione et pace
XVI. De inventione Murdri . ( 7 )
Murdra quidem inventa fuerunt et con-
ftituta in diebus Chnuti Dani Regis , qui
poft acquifitam Angliam et pacificatam ro-
gatu Baronum Anglorum remifit in Daciam
exercitum fuum . Ipfi vero Barones extite-
runt fidejuffores erga Regem , quatenus quot
quot in terra fecum retineret , firmam pa
cem per omnia haberent . Veruntamen fi
quis Anglorum aliquem eorum interfecerit
fi fe fuper hoc defendere non poffet judicio
Dei , fcilicet aqua , vel ferro , fieret de co
juftitia . Si autem aufugeret , folveretur ut
fupra dictum eft . Ifte vero Chnutus præfa-
tus Rex , et Sucinus Rex Danorum pater
ejus ,

(1 ) Manbote . Compenfatio domino perfol- individuum vitæ comitem denotat , quam afe
venda pro homine occifo . fides & lag ligatus deducit : potius Norman-
(2 ) Guerra. Vox Gallico-Latina inimicitiam nicam dixerim , quia fe pro fide , & liger pro
bic denotat .
ligare in ea lingua reperitur . Saxones ( quan
(3 ) Pro mox Lambardus legit more folito . tum quidem fciam ) non habent vocem fe , li-
( 4 ) Scyrarum ; ì. e. Satrapiarum , Provin- cet lag pro Lege fumant .
ciarum .
(7 ) Vid. Bracton lib. 3. de Corona , c.15.
(5 ) Murdrator ; i . e . Interfector . n. 2. 3. fol. 234. b.
( 6 ) Felagus . Vox hzc Somnero Saxonica
 LEGES IN ANGLIA CONDITÆ . 337

ejus , et Lachman Rex Sueorum , et Olanus
Rex Norwegia , et Haroldus Harefote Rex
Danorum filius Chnuti prædicti et Elwi
næ ( 1 ) , et Hardocanutus Rex Danorum fra-
ter fuus filius Chnuti prædicti et Emma fo-
roris Roberti Normannorum Ducis , et ma-
tris ultimi Edwardi , multa jura , et digni-
tates , et terras , et infulas a corona regni
hujus alienaverunt , et dilapidaverunt , et
ftituit& impofuit coronæ regni dominus
Eleutherius Papa fententia fua anno fexage-
fimo feptimo poft paffionem Chrifti , qui
primo deftinavit coronam benedictam Bry-
tanniæ , & Chriftianitatem Deo infpirante
Lucio Regi Brytonum . Debet etiam Rex
omnia rite facere in regno , & per judicium
procerum regni . Debet enim jus & juftitia
magis regnare in regno quam voluntas pra-

Dacis fuis , et Norwegienfibus illas dede- va . Lex eft femper quod jus facit , volun
runt , qui regnum infeftantes deftruxerunt . tas autem , violentia , & vis non eft jus
Idcirco donationes , et alienationes eorum Debet vero Rex Deum timere , fuper omnia
in irritum revocari debent , et in nihilum
in nihilum & diligere , & mandata ejus per totum re-
reduci , et omnino extirpari . Ita fecit bonus gnum fuum fervare . Debet etiam fan&tam
Rex Edwardus , facta eorum in quantum Ecclefiam regni fui cum omni integritate
potuit revocavit , fed non potuit omnia re- & libertate juxta conftitutiones patrum &
vocare . Non habuit vim quod potuit re- prædecefforum fervare , fovere , manutenere,
gnum in priftinum ftatum reducere et refor- regere , & contra inimicos defendere , ita
mare fervavit Sacramentum , fecit enim ut Deus præ cæteris honoretur , & præ ocu-
quod potuit . Temporibus vero Regum Da- lis femper habeatur . Debet etiam bonas le-
norum fepultum fuit jus in regno , leges et ges , & confuetudines approbatas erigere
confuetudines fimul fopita , temporibus il- pravas autem delere , & omnes a regno de-
lorum prava voluntas , vis , et violentia ponere . Deber judicium rectum in regno
magis regnabant quam judicium in terra . facere , & juftitiam per confilium procerum
regni fui tenere . Ifta vero debet omnia Rex
XVII. De Regis officio , & de jure & ap
in propria perfona , infpectis & tactis facro-
pendiciis corone regni Brytanniæ .
fanctis Evangeliis , & fuper facras & fan-
Rex autem , quia vicarius fummi Regis Etas reliquias coram regno & facerdotio &
eft , ad hoc eft conftitutus , ut regnum ter- clero jurare , antequam ab Archiepifcopis
renum , et populum Domini , et fuper o- & Epifcopis regni coronetur . Tres enim
mnia fanctam venererur Ecclefiam ejus , et Rex habere fervos debet , fcilicet luxuriam2,
regat , et ab injuriofis defendat , & maleficos avaritiam , & cupiditatem : quos fi habue-
ab ea evellat , & deftruat , & penitus di- rit fervos , bene & illuftre regnabit . Regna
fperdat ( 2 ) . Quod nifi fecerit , nec nomen omnia debet præmeditare , & hoc regis eft ..
Regis in eo conftabit , verum teftante Papa Quia male cuncta miniftrant impetus , jux-
Joanne nomen Regis perdit : cui Pipinus et ta Evangelium , omne regnum in fe divi-
Carolus filius ejus nec ( 3 ) dum Reges fed fum defolabitur .
Principes fub rege Francorum ftulto fcripfe-
Epiftola Domini Elutherii Lucio Regi
runt , quærentes fi ita permanere deberent Britanniæ .
Francorum Reges folo regio nomine con-
tenti , a quo refponfum eft , Illos decet vo- Nno 169. ( 5 ) a paffione Chrifti , do-
cari Reges qui vigilanter defendunt et re- A minus Elutherius Papa Lucie Regi
gunt Ecclefiam Dei , et populum ejus , imi- Brytanniæ fcripfit , ad petitionem Regis &
tati Regem pfalmographum dicentem , Non procerum Regni Brytannie . Petiftis a nobis
habitabit in medio domus meæ qui facit fu- Leges Romanas & Cæfaris vobis tranfmit-
perbiam , etc. Debet vero de jure Rex omnes ti , quibus in regno Brytanniæ uti volui-
terras et honores , omnes dignitates et jura et ftis . Leges Romanas & Cæfaris femper re-
libertates coronæ regni hujus in integrumcum probare poffumus , legem Dei nequaquam -
omni integritate et fine diminutione obfer- Sufcepiftis enim nuper miferatione divina
vare , et defendere , difperfa , et dilapidata, in regno Brytanniæ legem & fidem Chri-
et amiffa regni jura in priftinum ftatum et fti , babetis penes vos in regno utramque
debitum viribus omnibus revocare . Univer- paginam , ex illis Dei gratia per confilium
fa ( 4 ) vero terra et tota et infulæ omnes regni veftri fume legem : & per illam Dei
ufque Norwegiam et ufque Daciam perti- patientia veftrum Reges Brytanniæ Regnum .
nent ad coronam regni ejus , et funt de ap- Vicarius vero Dei eftis in regno juxta pro-
pendiciis et dignitatibus Regis , et una eft phetam regem , Domini eft terra & pleni-
monarchia , et unum eft regnum , et voca- tudo ejus orbis terrarum , & univerfi qui
batur quondam regnum Brytanniæ , modo inhabitant in eo : & rurfum juxta prophe-
autem vocatur Regnum Anglorum . Tales tam regem , Dilexifti juftitiam , & odifti
enim metas & fines ut prædictæ funt , con- iniquitatem , propterea unxit te Deus tuus
Tom. IV. Ff oleo

(1 ) Elwine. Lege Eifgive , dicit Lambardus. Godwin. de converf. Britan. ad Chrift. c. 3. p. 27.
(2 ) Vid. Car, M. Addit. Capit. 2. cap. 22 . Spelm . Concil. p. 36.
( 3 ) Pro nec dum lege nondum . ( 5 ) 169. alias ( dicit Lambardus ) 156.
(4 ) Vide Uer . Primordia Ecclef. p . 23.

S LIA
338 LEGE IN ANG
oleo lætitiæ , præ confortibus tuis : & rur-
fum juxta prophetam regem , Deusjudicium
tuum , c. Non enim judicium neque ju-
ftitiam Cafaris , filii enim Regis gentes
Chriftiana populi regni funt , qui fub
veftra protectione, &pace , & regno degant
confiftant juxta Evangelium , Quemad-
modum gallina congregat pullos fub alis ,
c. Gentes vero regni Brytanniæ & po-
puli veftri funt , & quos divifos debetis in
unum ad concordiam , & pacem, & ad fi-
dem , & ad legem Chrifti , & fan&
tam Ec-
clefiam congregare , revocare , fovere , manu-
tenere , protegere , regere , & ab injuriofis,
& malitiofis , & ab inimicisfemper defen-
dere . Væ regno cujus Rex puer eft , & cu-
jus principes mane comedunt . Non voco Re-
gem propter parvam , nimiam ætatem.
fed propter ftultitiam & iniquitatem , & fuerint nati vel generati , non erunt exle-
infanitatem juxta prophetam Regem , Viri
fanguinum & dolofi non dimidicabunt dies
fuos, c. per comeftionem intelligimus gu-
lam , per gulam luxuriam , per luxuriam
omnia turpia & mala , juxta Salamonem
vegem . In malevolam animam non introibit
fapientia , nec habitabit in corpore fubdito
peccatis . Rex dicitur a regendo , non a
regno Rex eris dum bene regis , quod nifi
feceris , nomen Regis non in te conftabit ,
nomen Regis perdes , quod abfit . Det
vobis omnipotens Deus regnum Brytannie
fic regere , ut poffitis cum eo regnare in a-
ternum cujus vicarius eftis in regno prædi-
lo , qui cum Patre , & Filio , & c.
XVIII. Mifericordia Regis &
perdonatio .
Jam fi quifpiam ( 1 ) forisfactus popofce
rit Regis mifericordiam pro forisfacto fuo
timidus mortis vel membrorum perdendo-
rum , poteft Rex ei lege fuæ dignitatis con-
donare fi velit etiam mortem promeritam .
Ipfe tamen malefactor rectum faciat in quan
tumcunque poterit quibus forisfecit , & tra-
dat fidejuffores de pace & legalitate tenen-
da : fi vero fidejuffores defecerint , exulabi-
tur a patria .
XIX. De captivis .
Habet etiam Rex alterius modi potefta
tem mifericordiæ fuper captivos . Ubicun-
que enim venerit in civitatem , vel burgum,
vel caftellum , vel villam , vel etiam in via,
fi captivus fuerit , poteft eum folo verbo
folvere a captione . Solutus tamen fatisfa-
ciat cui forisfecit . Murdrator vero , vel ( 2 )
traditor , vel hujufmodi criminofus quamvis
Rex eis condonaverit vitam & membra ,
fecundum legem nullatenus in patria rema-
( 1 ) Forisfa&ussi; i. e. rei eapitalis reus .
(2 ) Traditor ; i . e. Proditor .
(3 ) Expurgent fe judicio Dei ; i. e. Ordalio .
( 4 ) Peracto ; alias legit Lambardus perpetra-
to . Vide Pandect . de bonis Damnatorum . Leg.
E
DIT
CON .
nebunt ; fed ftatim jurabunt fe ituros ad
mare , infra terminum a juftitia eis confti-
tutum, & mox transfretaturos quam cito
habuerint navem & ventum . Quod fi per-
juri poftea in terra remanferint, quifquis
cos invenire poterit , faciat de eis fine ju-
dicio juftitiam . Et fi quis eos gratis deti-
nuerit , pro una nocte fola majori lege An-
glorum vel Danorum emendabit , pro fecun-
da duplici , pro tertia nocte focius ejus &
compar malefactorum judicabitur . Si quidem
tales habuerint uxores fuas in patria fubfi-
ftentes , & dixerit aliquis parentum mur-
drati eas nequitiæ fuiffe participes , expur
gent fe ( 3 ) judicio Dei , quas fi clemen-
tia Dei , et innocentia fua falvaverit , re-
maneant legales cum dotibus fuis et mari-
tagiis . Pueri vero qui ante malefactum
ges pro malefacto poft generationes eorum
(4 ) peracto , nec perdant hæreditatem ,
XX. De friborgis .
Præterea eft quædam fumma et maxima
fecuritas per quam omnes ftatu firmiffimo
fuftinentur , videlicet , ut unufquifque ftabi-
liat fe fub fidejuffionis fecuritate , quam An-
gli vocant freoborges ( 5 ) , foli tamen Ebo-
racenfes dicunt eandem tien manna tala ,
quod fonat Latine , decem hominum nume-
rum . Hæc fecuritas hoc modo fiebat , fcili-
cet , quod de omnibus villis totius regni
fub decennali fidejuffione debebant effe uni-
verfi : ita quod fi unus ex decem forisfece-
rit , novem ad rectum eum haberent : quod
fi aufugeret , daretur lege terminus ei xxx1 .
dierum : quæfitus interim et inventus , ad
juftitiam regis adduceretur . Et de fuo illi-
co reftauraret damnum quod fecerat . Et fi
ad hoc forisfaceret , de corpore fuo juftitia
fieret . Sed fi infra prædi&
tum terminum in-
veniri non poffet , quia in omni friborgo
unus erat capitalis quem vocabunt friborges
beofod ( 6 ) , ipfe capitalis fumeret duos de
melioribus fui friborgi , et de tribus fribor-
gis fibi propinquioribus acciperet de uno-
quoque capitalem et duos de melioribus
uniufcujufque friborgi fi poffet habere , et
ita fe duodecimo exiftente purgaret , fe et
friborgum fuum ( fi facere poffet ) de fo-
risfacto et fuga fupradicti malefactoris . Quod
fi facere non poffet , ipfe cum friborgo fuo
damnum reftauraret de proprio malefactoris
quamdiu duraret , quo deficiente de fuo et
friborgi fui perficeret , et erga juftitiam emen-
daret , fecundum quod legaliter eis judica-
tum fuiffet . Tandem vero facramentum quod
non potuerunt adimplere per tres friborgos
fibi viciniores per feipfos jurarent , fefe nul-
late-
1. & Cod. de Poenis Lege 4. Bracton lib. 3a
de Corona , cap. 13. n. 20.
(5 Freoborges ; i . e. Fidejuffionem .
( 6 ) Freoborges beofod ; i . e. Fidejuffor pri-
marius .
 LEGES IN ANGLIA
latenus fore culpabiles , & fi quando poffent
eum recuperare , adducerent ad juftitiam , aut
juftitiæ dicerent ubi effet .
XXI. De Baronibus qui fuas habent curias
confuetudines .
Archiepifcopi , Epifcopi , Comites , Baro-
nes, omnes qui habuerint facham fo-
cam , thol , theam , & infangthefe , etiam
milites fuos , & proprios fervientes , fcilicet
dapiferos , pincernas , camerarios , piftores
& cocos fub fuo friborgo habeant . Et item
ifti fuos armigeros , vel alios fibi fervientes
fub fuo friborgo . Quod fi cui forisfacerent ,
& clamor vicinorum de eis affurgeret , ipfi
tenerent eos rectitudini in curia fua illi
dico qui haberent facham & focam , thol ,
& theam , & infangthefe ,
XXII. De Sacha ,
Sacha eft , quod fi quilibet aliquem no-
minatim de aliquo calumniatus fuerit , &
ille negaverit , forisfactura probationis
vel
negationis ( fi evenerit ) fua erit .
XXIII. De Soca .
Soca eft , quod fi aliquis quærit aliquid
in terra fua , etiam furtum , fua eſt juſtitia
fi inventum fuerit , an non .
XXIV. De Thol .
Thol ( quod nos dicimus tholonium )
eft fcilicet quod habeat libertatem venden
di & emendi in terra fua .
XXV. De Theam ,
Theam , quod fi quifpiam aliquid inter-
ciet ( 1 ) fuper aliquem , & interciatus non
poterit warrantum fuum habere , erit forif-
factura fua , & juftitia fimiliter de calumnia-
tore , fi defecerit .
XXVI. De Infangthefe .
Juftitia cognofcentis latronis fua eft , de
homine fuo fi captus fuerit fuper terram
fuam . Illi vero qui non habent has confue-
tudines coram juftitia regia rectum faciant
in Hundredis , vel in Wapentachiis , vel in
Scyris .
XXVII. De Hofpitibus ( 2 ) .
Si quis hofpitaverit privatum , vel alie-
num , qui Anglice cuth and uncuth ( 3 ) di-
Tom. IV.
( 1 ) Interciet ; i . e. panes alium deprehendat .
(2 ) De Hofpitibus . Hlotharius & Eadricus
Cantiorum Reges Lege x11 . ftatuunt , fi quis
advenam in hofpitio exceperit tribus noctibus
in propria fua domo , mercatorem aut alium
qui extra limites advenerit , & eum ibi fuo
cibo alat , & is tum alicui malefecerit , ille
tum alterum judicio fiftat , aut rectum perdat ,
Edwardus fupra Lege x11. fancivit ; Ne fufcipias
hominem alterius viri abfque licentia ejus quem
prius fequebatur , antequam innocens fit apud
quemlibet . Si quis hoc facit , compenfet pro
Contumacia erga me . Guilielmus Rex Lege
CONDITE,
339
cuntur , poterit eum noctibus habere duabus
tanquam hofpitem . Qui fi forisfecerit , non
incurrat dominus damnum pro hofpite
veruntamen fi cui damnum illatum fuerit
& ad juftitiam de eo clamorem fecerit ,
quod ipfius confiliomalum factum fuerit
gabit
cum duobus legalibus vicinis fuis purga
fe facramento de confilio , & de facto : quos
nifi habuerit , damnum emender , & foris-
facturam . Quem fi tertia nocte hofpitatus
fuerit , & is alicui forisfecerit , habeat eum
ad rectum tanquam de propria familia
quod Anglice dicitur , twa night geft , thrid
night agen bine ( 4 ) . Quem nifi poteriz
ad rectum habere , habebit terminum præ-
dictum menfis & unius diei . Et fi poterit
inveniri malefactor , reftauret damnum quod
fecerat & emendationem fi poterit , & de
corpore fi adjudicatum fuerit ei . Si vero
malefactor non poterit damnum reftaurare
quod fecerat , hofpes fuus reftaurabit , & fo
risfacturam . Et fi juftitia habet eum fufpe-
tum , purgabit fe judicio Hundredi vel
Scyræ .
XXVIII. De animalibus , & alia re
inventa .
Si quis adduxerit animal in villam , vel
apportaverit pecuniam , & dixerit fe inve-
niffe , priufquam in domum introducat fuam
vel etiam alterius , ante Ecclefiam ducat
& coram facerdote ecclefiæ , et præpofito
villæ , et melioribus hominibus totum often-
dat inventum quicquid fit : Præfectus villæ
mox mittat ad quatuor villas propinquiores
pro facerdotibus et præpofitis villarum , qui
adducant fecum tres vel quatuor de melio-
ribus hominibus de unaquaque villa , qui-
bus congregatis oftendatur totum inventum
Poftea vero teftimonio ipforum præpofitus
de cujus dominio inventor eft ) cuftodiat
inventum ufque in diem craftinum . Die au-
tem craftino cum aliquantis vicinorum fuo-
rum qui viderunt inventum , ad Hundredi
eat præfectum , in quo Hundredo fua villa
eft , et ipfi oftendat totum . Et fi homo ali-
cujus domini fit in cujus terra inventum eft
hoc , et dominus in cujus terra inventum
eft non habet confuetudines fuas , fcilicet fa-
ke et foke , omnia tradat præfecto Hun-
dredi ( fi habere voluerit ) cum bonis tefti-
bus . Sed fi dominus habuerit confuetudi-
nes fuas , in curia Domini re&
tum teneatur .
Ff 3 XXIX .
XLVI . jubet , ut nemo alium recipiat ultra tres
noctes , nifi is eum illi commendaverit , cui
prius fervivit . Ina Lege xxx. qui colonum fu-
gitivum hofpitio exceperit , & eum nutriverit ,
proprii capitis æftimatione ipfum excufare fta-
tuit . In Judiciis Civitatis Lundoniæ fub Æthel-
ftano fub init. fancitum eft , ut qui furem clam
fufceperit , facinoris & culpæ confcius fit , &
idem ei quod furi fiat . Vide quæ fupra ad LL.
Ethelredi de hofpitio Naufragantium diximus .
(3 ) Cuth , and uncuth ; i.e. notus & ignotus.
(4 ) I. e. Duabus noctibus hofpes , tertia nos
&e familiaris habendus eft .
 340 LEGES IN ANGLIA
XXIX. De Judæis ( 1 ) .
Sciendum quoque quod omnes Judæi ubi-
cunque in regno funt , fub tutela & defen-
fione Regis ligea ( 2 ) debent effe , nec qui-
libet eorum alicui diviti fe poteft fubdere line
Regis licentia . Judæi enim & omnia fua Re-
gis funt . Quod fi quifpiam detinuerit eos ,
vel pecuniam eorum , perquirat Rex fi vult
tanquam fuum proprium .
XXX. De Pace Regis ,
Hi qui pacem Regis habent , vel manu ,
vel brevi , ei fideles exfiftant . Ideoque fum-
ma neceffitas eis eft , ut eam inviolabiliter
cuftodiant erga omnes , nec ob fecuritatem
pacis adeptam detineant rectitudines vel
fervitia dominorum fuorum , fed nec vici-
norum , quia non eft dignus habere pacem,
qui non diligit obfervare eam . Qui fi ni-
mis confidens in pace quam habet , per fu-
perbiam alicui forisfecerit , damnum reftau-
ret , & iterum tantundem , quod Angli vo-
cant Aftribilthet ( 3 ) .
XXXI. De emendatione Pacis .
Pax data manu Regis & octo dierum qui-
bus primum coronatus eft , & pax prædicto-
rum feftorum , & pax per breve Regis unum
habent modum emendationis , & hoc judi-
cio quod majus habetur in Scyra ubi pax
fracta fuerit ; verbi gratia , in Danelega per
XVIII, hundreda , qui numerus complet fe-
pties viginti libras , & quatuor : quoniam
forisfacturam hundredi Dani , Norwegienfes
VIII . lib. habebant . Multiplicatis igitur octo
per octodecem > faciunt centum & quadra-
ginta quatuor . Et hoc non fine caufa . De
iftis enim octo libris Rex habebat centum
folidos & conful comitatus quinquaginta
qui tertium habebat denarium de forisfa& tu
ris : Decanus autem Epifcopi , in cujus deca-
natu pax fracta fuerat , reliquos decem præ-
ter pacem Regis , fcilicet de pace data ma-
nu Regis , & de primo coronatu , & de fu-
pradictis feftis , Natalis , Pafcha , Penteco-
ftes .
( 1 ) De Judais . Judæos gentem Chriftianis
femper exofam wifigothi lib. 12. LL. Tit. 2.
favore vel protectione aliqua tueri aut vindi-
care vetuerunt ; Teftimonium eorum contra
Chriftianum accipere noluerunt , Circumcifio-
I
nem , Pafcha , ac alias Solemnitates celebrare
iis prohibuerunt , & libros quos chriftiana fides
damnat , iis eripuerunt . Imp. Fridericus in Con-
ftitut. Siculis lib. 1. Tit. 26. magis in Judæos
benignus , illos & Saracenos , quofque Chriftia-
na Secta diverfitas reddit infeftos , omnique
alie auxilio deftitutos , protectionis fuæ poten-
tia pati non poteft defraudari . Et Tit. 16.
ejufd. libri ait : Jndæis & Saracenis etiam &
pro eis aliis officialibus noftris fcilicet in præ-
dictis cafibus imponendi defenfas , concedimus
facultatem , quos non propterea quia Judæi
vel Saraceni funt , arftari volumus innocentes .
CONDITÆ .
XXXII. De centurionibus & capitalibus
friborgis .
Cum autem contingeret quod quidam ftul-
ti & improbi gratis & nimis confuete erga
vicinos fuos forisfacerent , cœperunt fapien-
tes ad invicem fuper hoc habere confilium
& ftatuerunt juftitiarios fuper quofque decem
friborgos , quos decanos poffumus appellare ,
Angelice vero tienbeofod ( 4 ) dicti funt , 1,
caput de decem . Ifti inter villas & vicinos
caufas tractabant , & fecundum forisfacturas
emendationes capiebant , & concordationes
faciebant , videlicet de pafcuis , pratis
meffibus , & de litigationibus inter vicinos ,
& innumerabilibus hujufmodi decertationi-
bus quæ humanam fragilitatem infeftant , &
eam inceffanter oppugnant . Cum autem cau-
fæ majores erumpebant , referebantur ad fu
periores eorum juftitiarios , quos fupradicti fa
pientes fuper eos conftituerant , fcilicet fu
per decem decanos , quos poffumus dicere
centuriones , vel centenarios , eo quod fu
per centum friborgos judicabunt .
XXXIII. De Hundredis & Wapentachiis .
Ewerwickshire ( 5 ) , Nicolshyre , Notin-
ghamshyre , Leyceftershire , Northampton
shire , ufque ad Watlingftrete , & octo mil
liaria ultra Watlingftrete fub lege Anglorum
funt . Et quod Angli vocant hundredum , fu-
pradicti comitatus vocant Wapentachium :
& non fine caufa : cum quis enim accipie-
bat præfecturam Wapentachii , die ſtatuto
in loco ubi confueverant congregari , omnes
majores natu contra eum conveniebant , et
defcendente eo de equo fuo omnes affurge-
bant ei . Ipfe vero erecta lancea fua ab o-
mnibus fecundum morem fœdus accipiebat ,
Omnes enim quotquot veniffent cum lanceis
fuis ipfius haftam tangebant , et ita fe con-
firmabant per contactum armorum , pace pa-
lam conceffa . Anglice enim arma vocantur
wapnu , et taccare confirmare ; quafi armo-
rum confirmatio vel ut magis expreffe fe-
cundum linguam Anglicam dicamus Wapen-
tac , armorum tactus eft ; wepnu enim ar
ma fonat , tac tactus eft . Quamobrem po
teft cognofci quod hac de caufa totus ille
con-
Dani hodie nulli Judæo permittunt in Regnum
fefe conferre , aut ibidem degere , abfque fpe-
ciali Regis commeatu , idque fub muleta mil
le Imperialium a fingulis , abſque eodem depres
henfis , folvenda . Et qui Judæum prodit , re-
gioque præfecturæ præfidi monftrat, præmium
L. imperiales fingulis vicibus reportet fb. 3.
Jur. Dan. c. ult.
(2 ) Ligea . Idem hic quod Legalis , unde Li
gantia eft vinculum arctius inter Subditos &
Regem utrofque invicem connectens , hunc ad
protectionem & juftum regimen , illos ad tri
buta & debitam fubjectionem . V. Spelm , in voce.
(3 ) Astribiltbet .Compenfationem Patrisfa-
milias denotat ab aftre domus , bold dominus,
& theowet mulcta .
(4 ) Tienbeofod ; i. e. Decemvir.
( 3 ) Ewerwickshire, alias Warwickshire .
 LEGES IN ANGLIA
Conventus dicitur Wapentac eo quod per
tactum armorum fuorum ad invicem con-
fœderati funt .
XXXIV. De tribingis & ledis .
Erant etiam et aliæ poteftates fuper Wa-
pentachia , quas vocabant tbribingas quod
erat tertia pars Provincia . Qui vero fuper
eas dominabantur vocabantur thribingere-
fas; ad hos deferebantur caufæ quæ non po-
terant definiri in Wapentachiis . Sicque quod
Angli vocabant Hundredum , ifti Wapenta-
chium : et quod Anglice vocabant 3. vel 4.
Hundreda , ifti vocabant thribinga . In qui-
bufdam vero Provinciis Anglice vocabantur
leth, quod ifti dicunt trihinge : quod autem
in thribinge definiri non poterat , ferebatur
in Scyram .
XXXV. De Greve .
Greve quoque nomen eft poteftatis , La-
tinorum lingua nihil expreffius fonat quam
præfectura , quoniam hoc vocabulum adeo
multipliciter diftenditur quod de Scyra , de
Wapentachiis ( quemadmodum etiam eft leth)
de hundredis de burgis etiam de villis
Greve vocetur . In quo idem fonare vide-
tur, et fignificare quod Dominus . Videtur
etiam quibufdam Greve vocabulum , effe no-
men compofitum ex Anglico grith , et væ
Latino . Grith enim pax eft , væ miferia ,
ipfo Domino atteftante , qui dicit , væ tibi
Bethfaida , væ tibi Corozaim . Greve igitur
ideo dicitur , quod jure debebat grith, id eft ,
pacem ex illis facere qui patriæ inferunt væ ,
i.e. miſeriam vel malum . Teutonici etiam
et Frifones et Flandrenfes confules fuos
Mergreve , quafi majores Dominos , vel bo-
nos pacificos vocare folent . Et ficut modo
vocantur Greve qui fuper alios præfecturas
habent ita apud Anglos antiquitus voca-
bantur Ealdormen , quafi feniores , non pro-
pter fenectutem cum quidem adolefcentes
effent , fed propter fapientiam , Et fimiliter
olim apud Britones temporibus Romanorum
in regno ifto Britanniæ vocabantur Senato-
res , qui poftea temporibus Saxonum , ut
prædictum eft , vocabantur Aldermanni , non
propter ætatem , fed propter fapientiam &
dignitatem , cum quidem adolefcentes ef-
fent , jurifperiti tamen & fuper hoc ex-
perti . Et ut verum fatear , habent etiam
Aldermanni in civitatibus regni hujus in Bal-
livis fuis , & in Burgis claufis , & muro val-
Jatis , & in caftellis eandem dignitatem , &
poteftatem , & modum , qualem habent præ-
pofiti hundredorum & Wapentachiorum in
Ballivis fuis fub vicecomite Regis per uni-
verfum regnum . Debent enim & leges , &
libertates , & jura , & pacem Regis , & ju-
ftas confuetudines regni & antiquas a bonis
Tom. IV.
( 1) Vid. LL. Alvredi cap, 22 , & Æthel-
ani in Præfat.
CONDITA. 341
prædecefforibus approbatas inviolabiliter , &
fine dolo , et fine dilatione , modis omni-
bus pro poffe fuo fervare . Cum aliquid ve-
ro inopinatum , vel dubium , vel malum
contra regnum , vel contra coronam Domi
ni Regis , forte in Ballivis fuis fubito emer-
ferit , debent ftatim pulfatis campanis quod
Anglice vocant motbel , convocare omnes , ex
univerfos , quod Anglice dicunt folcmote , i,
e. vocatio et congregatio populorum , et gen
tium omnium , quia ibi omnes convenire
debent ( 1 ) , et univerfi qui fub protectio-
ne et pace Domini Regis degunt , et con-
fiftunt in regno prædicto , et ibi providere
debent indemnitatibus coronæ regni hujus
per commune confilium , et ibi providen
dum eft ad infolentiam malefactorum repri-
mendam ad utilitatem regni . Statutum eft
enim quod ibi debent populi omnes , et gen-
tes univerfæ fingulis annis , femel in anno
fcilicet convenire fcilicet in capite Kal .
Maji , et fe fide et facramento non fract
( 2 ) ibi in unam et fimul confœderare , et
confolidare ficut conjurati fratres ad defen-
dendum regnum contra alienigenas , et con-
tra inimicos , una cum Domino fuo Rege ,
et terras , et honores illius omni fidelitate
cum eo fervare , et quod illi ut Domino fuq
Regi intra et extra regnum univerfum Bri
tanniæ fideles effe volunt . Ita debent face,
re omnes principes , et comites
et fimul
jurare coram epifcopis regni in folcmote, et
fimiliter omnes proceres regni , et milites ,
et liberi homines univerfi totius regni Bri-
tanniæ facere debent in pleno folcmote fide-
litatem Domino Regi , ut prædictum eft ,
coram Epifcopis regni . Hanc legem invenit
Arthurus , qui quondam fuit inclytiffimus
Rex Brytonum , et ita confolidavit , et con-
foederavit regnum Britanniæ univerfum fem-
per in unum . Hujus legis authoritate ex-
pulit Arthurus prædictus Saracenos , et ini-
micos a regno . Lex enim ifta diu fopita
fuit , et fepulta , donec Edgarus Rex An-
glorum qui fuit" avus Edwardi Regis propin-
qui veftri illam excitavit , et erexit in lu-
cem , et illam per totum regnum firmiter
obfervari præcepit . Debent etiam univerfi
liberi homines totius regni juxta facultates
fuas , et poffeffiones , et juxta catalla fua ,
et fecundum feodum fuum et fecundum
tenementa fua , arma habere , et illa fem-
per prompta confervare ad tuitionem regni ,
et fervitium Dominorum fuorum , juxta præ-
ceptum Domini Regis explendum et pera-
gendum . Non debent illa invadiare ( 3 ) ,
nec extra regnum vendere , fed hæredibus
fuis in extremis legare ad fervitium tene-
mentorum fuorum Dominis fuis explendum
cum opus adfuerit . Quod fi qui corum hæ-
redes vel parentes non habuerint , Dominus
Ff 3 fuus
(2 ) Non fracto ; i. e. non violata .
(3 ) Invadiare ; i. e. pignori ponere ,
 342 LEGES IN ANGLIA
fuus illa recipiet . Et fi Dominum non ha
berent , felagus fuus ( i . e. fide cum eo li-
gatus ) fi haberet , illa reciperet Si vero
nihil iftorum haberet , tunc regni fub cujus
protectione & pace degunt univerfi , Rex il-
la refumet . Univerfi vero prædicti fingulis
annis in craftino Purificationis beatæ Maria
debent omni excufatione remota arma fua
per univerfum regnum oftendere fcilicet
in civitatibus regni , & in burgis , et in ca-
ftellis , et hundredis , et Wapentachiis re-
gni , fecundum eis quod ftatutum eft , et
adjudicatum , et juxta quod debent , et id-
circo hoc fieri debet uno eodem die per uni-
verfum regnum , ut prædictum eft , ne ali-
qui poffint arma fua familiaribus fuis et no-
tis accommodare , nec ipfi illa mutuo acci-
pere , ac juftitiam Domini Regis defrauda-
re , et Dominum Regem et regnum offen-
dere . Si qui eorum infirmi fuerint , vel aliis
de caufis in regno occupati , vel urgentiffi-
mis negotiis extra regnum vel in regno de-
tenti , inveniant alios pro femetipfis qui fuf.
ficienter hoc faciant : quod nifi fecerint , Vi-
cecomites , et Aldermanni , et Præpofiti hun-
dredorum et Wapentachioruin , et cæteri Bal-
livi Domini Regis illud Domino Regi gra-
viter emendare debent . Hujus legis autori-
tate Ethelredus Rex fubito no eodemque
die per univerfum regnum Danos occidit .
Barones vero qui fuas confuetudines habent ,
et qui fuam habent curiam , de fuis homi
nibus videant , ut fic de eis agant , et omnia
rite faciant , quatenus erga Dominum Re-
gem reatum non incurrant , nec coronam re-
gni prædicti offendant.
De Heretochiis , &c.
Erant et aliæ poteftates et dignitates per
Provincias, et patrias univerfas , et per fin-
gulos comitatus totius regni prædicti confti-
tutæ , qui Heretoches apud Anglos vocaban-
tur , fcilicet Barones , Nobiles , et infignes
fapientes , et fideles , et animofi , Latine
vero dicebantur ductores exercitus ; apud
Gallos , capitales Conftabularii , vel Mare-
fchalli exercitus ( 1 ) . Illi vero ordinabant
acies denfiffimas in præliis , et alas confti-
tuebant prout decuit , et prout melius eis
vifum fuit , ad honorem coronæ , et ad uti-
litatem regni . Ifti vero viri eligebantur per
commune confilium pro communi utilitate
regni , per provincias et patrias univerfas
et per fingulos comitatus in pleno folcmote ,
ficut et Vicecomites provinciarum et comi-
tatuum eligi debent : ita quod in quolibet
comitatu femper fuit unus Heretoch per ele-
( 1 ) Vid. fupr. cap. 32. vid. Mat. Parif. edit.
1570. 64. 13. An. 1244. p. 865. 9. An . 1248.
P. 744. 32. p. 987. 39. Anno 1249. p. 765.53.
1617. 23. An . 1255. 904. 62. 1207. 13. Articu-
Ji fuper chartas 28. Ed. I. cap. 8. vide & Ca-
nuti LL. Polit . c. 12. & LL. Hen. 1. cap. 10.
& cap. 13.
CONDITÆ.
tionem electus , ad conducendum exerci
tum comitatus fui juxta præceptum Domi
ni Regis , ad honorem et utilitatem corc
næ regni prædicti femper cum opus adfue-
rit in regno . Item qui fugiet a Domino ,
vel focio fuo pro timiditate belli , vel mor-
tis , in conductione Heretochii fui in expe-
ditione navali , vel terreftri , perdat omne
quod fuum eft , et fuam ipfius vitam et
manus mittat Dominus ad terram quam ei
antea dederat . Et fi terram hæreditariam
habeat , ipfa in manus Regis tranfeat . Et
qui in bello ante Dominum fuum cecide-
rit , fit hoc in terra , fit alibi , fint ei re-
levationes condonatæ , et habeant hæredes
ejus pecuniam et terram ejus fine aliqua di-
minutione et recte dividant inter fe . Et
qui terram acquietatam habet comitatus te
ftimonio , habeat fine querela in die , et poft
diem ad dandum ei quem plus amabit . Et
omnis fit venatione fua dignus in nemore ,
in campo , in dominio fuo , et abftineat
omnis homo a venariis Regis , ubicunque
pacem eis habere voluerit , fuper plenam
Witam , i. e. forisfacturam . Et omnis ho-
mo pacem habeat eundo ad ( 2 ) gemotum ,
vel rediens de gemoto , nifi probatus fur
fuerit : & qui leges ( 3 ) apoftabit , fi fue-
rit Anglicus , vel Dacus , vel Walifcus , vel
Albanicus , vel Infulicola , Weræ fuæ reus
fit apud Regem , et fi fecundo id faciat ,
reddat bis Weram fuam ; et fi quid addat
tertio , reus fit omnium quæ habebit . Item
aliud folkmote ( 4 ) effe debet in quolibet
comitatu per provincias et patrias totias re-
gni prædicti univerfas , fcilicet in capite Kal,
Octob. ad providendum ibi quis erit vice-
comes , et qui erunt eorum heretochii , et
ad audiendum ibi jufta eorum præcepta cons
filio et affenfu procerum , et judicio folke-
fmote : & ut Warda ( 5 ) jufte et rite ob-
ferventur , et ut caute deinceps incendiis
fibi illic provideant , cum ad propria redi-
bunt . Ita vero bis folkemote fingulis annis
femper celebrari debet per annum per uni-
femper celebrari debet
verfos comitatus , et provincias , et patrias
univerfas totius regni prædicti pro pace ,
et ftabilitate et confirmatione regni , ut
prædictum eft , fuper plenam ( 6 ) Witam .
Debet autem Scyremote bis , hundreda et
wapentachia duodecies in anno congregari ,
et feptem diebus antea fummoniri , nifi pu-
blicum commodum vel dominica Regis ne-
ceffitas terminum præveniat . Debet etiam
in London , quæ caput eft regni et legum ,
femper curia Domini Regis fingulis feptima
nis die Lunæ Huftingis federe , et teneri ( 7 ) .
Fun-
( 2 ) Ad gemotum ; i. e. ad Comitia .
(3 ) Leges apoftabit ; h. e. Leges violabit .
( 4 ) Vid. LL. Edgari cap. 5. & Canuti c. 17.
(5) Warda; h. e. Vigilia , Cuftodia .
(6) Witam ; i. e. mulētam .
( 7 ) Vid. LL. Will. I. c. 63.
 LEGES IN ANGLIA
Fundata enim erat olim & ædificata ad in-
ftar , & ad modum , & in memoriam ve-
teris magnæ Trojæ , & ufque in hodiernum
diem leges , & jura , & dignitates , liberta
tes , regiafque confuetudines antiquæ magnæ
Troje in fe continet . In ea itaque fuper-
funt ardua compota , & ambigua placita co-
ronæ , & curiæ Domini Regis totius regni
prædicti , quæ hucufque & confuetudines fuas
una femper inviolabilitate confervat , ubi
cunque ipfe Rex fuerit , five in expeditio-
ne , five alibi , propter fatigationem gen-
tium & populorum regni juxta veteres con-
fuetudines bonorum patrum , & prædeceffo-
rum , & omnium principum , & procerum ,
& fapientum feniorum totius regni prædicti .
De illis qui poffunt & debent de jure
cobabitare remanere in regno Brytan-
niæ .
Brytones ( 1 ) vero Armorici cum vene-
rint , in regno ifto fufcipi debent , & in re-
gno protegi , ficut probi cives . De corpore
regni hujus exierunt quondam , de fanguine
Brytonum regni hujus . Guri vero fimiliter
cum veniunt fufcipi debent , & protegi in
regno ifto ficut conjurati fratres , ficut pro-
pinqui & proprii cives regni hujus . Exie-
runt enim quondam de nobili fanguine An-
glorum , fcilicet de Engra civitate , & An-
glici de fanguine illorum , & femper effi-
ciuntur populus unus , & gens una . Ita con-
ftituit optimus Ina Rex Anglorum , qui ele-
tus fuit in Regem per Angelum , & qui
primo obtinuit monarchiam totius regni hu-
jus poft adventum Anglorum in Brytanniam .
Primus enim fuit Rex coronatus Anglorum
& Brytonum fimul manentium in Britannia
poft adventum Saxonum Germaniæ , fcili-
cet , poft acceptam fidem a beato Gregorio
per S. Auguftinum . Cepit enim prædictus
Ina in uxorem fuam Gualam nomine , pro-
pter quam vocata eft Wallia illa terra quæ
quondam vocabatur Cambria . Bigamus enim
fuit . Cepit autem cum ultima uxore fua
Cambriam & Cornubiam , & Coronam
benedictam Britanniæ , quæ fuerat ultimo
Cadwaladro Regi Brytanniæ . Et univerfi
Angli qui tunc temporis extiterunt , uxores
fuas ceperunt de Brytonum genere , & Bry-
tones uxores fuas de illuftri fanguine & ge-
nere Anglorum , hoc eft , de genere Saxo-
num . Hoc enim factum fuit per commune
confilium & affenfum omnium Epifcoporum ,
& principum , procerum , comitum , & o-
mnium fapientum feniorum & populorum
totius regni , & per præceptum Regis Ina
prædicti . Multi vero Angli ceperunt axo-
res fuas de fanguine & genere Anglorum
Germaniæ , & quidam Angli ceperunt uxo-
res fuas de fanguine & genere Scotorum ,
( 1 ) Malmsbur. fol. 3. a. 32. (2 ) Defiderantur nonnulla in exemplari , dicit Lam-
bardus .
CONDITA . 343
proceres vero Scotorum , & Scoti fere os
mnes ceperunt uxores fuas de optimo gene
re & fanguine Anglorum Germaniæ , & ita
univerfum regnum
fuerunt tunc temporis per
Brytanniæ duo in carne una . Et taliter con-
ftituit rectum conjugium , ( & delevit for-
nicationem , & immunditiam a regno ) &
recta judicia pro ftabilitate regni , et confir-
matione populorum benigna fedulitate . Et
tali modo effecti fuerunt gens una , et po-
pulus unus per univerfum regnum Brytan 1
niæ miferatione divina . Deinde univerfi vo-
caverunt regnum Anglorum , quod antea vo-
catum fuit regnum Brytanniæ . Univerfi præ-
dicti femper poftea pro communi utilitate
coronæ regni in fimul et in unum viriliter
contra Danos et Norwegienfes femper fte-
terunt , et atrociffime unanimi voluntate con-
tra inimicos pugnaverunt , et bella atrocif-
fima in regno gefferunt . Erat enim prædi-
tus Rex Ina optimus , largus , fapiens , pru-
&
dens , moderatus , ftrenuus , juftus , animo-
et
fus , et bellicofus pro loco et tempore
in divinis legibus , et in fecularibus inftitu-
tis
tis , fcriptis , et bonorum operum exhibitio-
nibus irradiavit gloriofus , rexitque regnum ,
confoederavit , et confolidavit , et in unum
pacificavit fapientia et prudentia magna , et
ubi locus adfuit , vi et manu armata .
N. B. Qui vetus exemplar manu tran-
fcripfit , fatetur fe boc in loco defcriptio-
nem Brytannie ( quod nibil non vulgare in
fe baberet ) confulta prætermififfe.
De jure appendiciis corone regni
Brytanniæ.
Arthurus qui fuit quondam inclytiffimus
Rex Brytonum , vir magnus fuit et animo-
fus , et miles illuftris , parum fuit ei regnum
iftud , non fuit animus ejus contentus regno
Brytanniæ , fubjugavit igitur fibi ftrenue Scan-
ciam totam , quæ modo Norweia vocatur ,
et omnes infulas ultra Scanciam fcilicet ,
Islandiam , et Grænlandiam , quæ funt de
appendiciis Norweiæ , & Snechordam , et Hy-
berniam , et Gutlandiam , et Daciam , Se-
melandiam , Winlandiam , Curlandiam , Roe,
Femelandiam , Wirelandiam , Flandriam
Cherrelam , Lappam , et omnes alias terras ,
et infulas orientalis oceani ufque Ruffiam (
( in
Lappa fcilicet pofuit orientalem metam re-
gni Brytanniæ ) et multas alias infulas ul-
tra Scanciam , ufquedum fub feptentrione ,
quæ funt de appendiciis Scanciæ , quæ mo-
do Norweia vocatur . Fuerunt gentes feræ ,
et indomitæ , et non habuerunt dilectionem
Dei , nec proximi , quia ab aquilone pan-
detur omne malum . Fuerunt autem ibi Chri-
ftiani occulte ( 2 ) .
Arthurus autem Chriftianus optimus fuit ,
et fecit eos baptizari , et unum Deum per
to-
 344 LEGES IN ANGLIA
totam Norweiam venerari , et unam fidem
Chrifti femper inviolatam cuftodire , et fu-
fcipere . Ceperunt univerfi proceres Norwe-
iæ uxores fuas de nobile gente Brytonum
tempore illo , unde Norwegienfes dicunt fe
exiiffe de genre , et fanguine regni hujus .
Impetravit enim temporibus illis Arthurus
Rex a Domino Papa , et a curia Romana ,
quod confirmata fit Norweia in perpetuum
coronæ Brytanniæ , in augmentum regni hu-
jus , vocavitque illam dictus Arthurus , ca-
meram Brytanniæ . Hac vero de caufa di
cunt Norwegienfes fe debere in regno ifto
cohabitare , et dicunt fe effe de corpore re-
gni hujus , fcilicet de corona Brytanniæ .
Maluerunt enim manere in regno ifto , quam
in terra eorum propria . Terra enim eorum
arida eft , et montuofa , et fterilis , et non
funt ibi fegetes nifi per loca : ifta verò o
pulenta eft , er fertilis , et crefcunt hic fe-
getes , et cætera univerfa . Qua ex caufa
fæpius per vices gefta funt bella atrociffima
inter Anglos er Norwegienfes , et interfecti
funt innumerabiles . Occupaverunt vero Nor-
wegienfes terras multas et infulas regni
hujus , quas adhuc detinent occupatas ,
nec potuerunt unquam poftea penitus evel-
li , Tandem modo confoederati funt nobis
fide et facramento , et per uxores fuas quas
poftea ceperunt de fanguine noftro , et per
affinitates , et per conjugia . Ita demum
conftituit , et eis conceffit bonus Rex Ed-
wardus propinquus nofter ( qui fuit opti-
mus filius pacis ) per commune confilium
totius Regni . Qua de caufa poffint , et de-
bent prædicti de cætero nobifcum cohabita-
re , et remanere in regno ficut conjurati
fratres noftri ,
Lex Noricorum , Danorum in Bry-
tannia .
Erat etiam lex Noricorum , et Danorum,
Norfolk , Suffolk , et Grantabridgefhyre ,
Deiva & infularum , fcilicet , Carthenen
fium , Mannenfium , Murtenfium , & Or-
cbadum , & Incbegalenfium , & Ordacen-
fium, de Gurth quæ habebant in emen-
datione forisfacturæ ubi fupradicti comita-
tus habuerunt XVIII. hundreda , ifta decem
et dimidium , et hoc affinitate Saxonum ,
quia tunc temporis major emendatio forisfa-
turæ Saxonum fuit XLIV. lib. In omnibus
aliis caufis et forisfacturis eandem legem
habebant cum fupradictis Norwegienfibus .
Quam cum Rex Wilhelmus audiffet cum
aliis fui regni legibus , maxime appretiatus
eft eam , et præcepit ut obfervaretur per
totum regnum . Proferebat enim quod an-
teceffores ejus , et omnium Baronum fere
Normannorum , Norwegienfes extitiffent ,
et quod de Norweia olim veniffent . Et
hac autoritate leges eorum cum profundio-
( *) Unrade ; i , e. inops confilii . ( 3 ) Xrenfide ; i, e. ferreum latus ,
CONDITE.
res & boneftiores omnibus aliis effent , præ
cæteris regni fui legibus afferebat fe debere
fequi , et obfervare . Quippe cum aliarum
legibus Nationum , Brytonum fcilicet , An-
glorum , Pictorum er Scotorum præponde-
raffent . Quo audito mox univerfi compa-
triotæ regni qui leges edixerant , triftes ef-
fecti , unanimiter deprecati funt , quatenus
permitteret fibi leges proprias , et confuetu
dines antiquas habere , in quibus vixerunt
patres eorum , et ipfi in eis nati et nutriti
funt , quia durum valde foret fibi fufcipere
leges ignotas , et judicare de eis quas ne-
fciebant . Rege vero ad flectendum ingrato
exiftente , tandem eum profecuti funt de-
precantes , quatenus per animam Regis Ed-
wardi , qui fibi poft diem fuum concefferat
coronam et regnum , et cujus erant leges ,
nec aliorum extraneorum exaudiendo con-
cederet eis fub legibus perfeverare paternis .
Unde confilio habito , precatu Baronum tan-
dem acquievit . Thomas vero Archiepifcopus
Cantuarienfis , & Mauritius Epifcopus fcri-
pferunt propriis manibus omnia ifta prædi
ta per præceptum prædicti Regis Wilhel
mi . Ex illo igitur die multa autoritate ve-
neratæ , et per univerfum regnum corrobo-
ratæ , et obfervatæ funt præ cæteris patriæ
legibus leges Edwardi Regis fancti , quæ
prius invente et conftitutæ fuerunt tempore
Regis Edgari avi fui . Verum poft mortem
ipfius dimiffæ funt annis circiter LXVIII. Ed-
wardus enim filius , ejus hæres , fcilicet , de
uxore legitima natus , regnavit annis qua-
tuor , hebdomat . xvi . minus . Quo occifo
innocente fuæ dolo novercæ , propter inno-
centem ejus vitam caftam et eleemofynis
plenam , interfectionem ejus immeritam pro
martyrio reputaverunt , eum et fanctum ha-
buerunt . Poft ipfum Ældredus unvade ( 1 )
frater ejus regnum fufcepit , et regnavit in
multis adverfitatibus et periculis XXXVIII.
annos . Poft ipfum Eldredum Edmun
dus grenfide ( 2 ) filius ejus regnavit fere no-
vem menfibus , in quibus viriliter contra
Regem Chnutum quinquies dimicavit . Ul
timo vero bello peracto , concordes ad in-
vicem effecti funt , regnumque per medium
diviferunt : et medietas Angliæ Chnuto ,
medietas altera ceffit Edmundo , eo teno-
re , ut fi quis eorum alterum fuperviveret,
regnum fuperftes totum poffideret , nec in-
terim alteruter coronaretur . Firmata igitur
taliter ( univerfis Angliæ primatibus affen-
fum præbentibus ) , inter fe conventione ,
primo poft menfe Edmundus ex hac luce
proh dolor ) fubtrahitur , Chnutus dein-
de fufcepit totum Angliæ principatum , re-
gnavitque fere xvIII . annos . Quo defun-
to Haraldus Harefote filius Chnuti et
Elvine falfo pene ab omnibus putatus ,
fucceffit , et quinque annos regnavit . Poſt
quem

LEGES IN ANGLIA
quem Hardicnutus filius Chnuti , et Emma
fororis Roberti ( 1 ) Normannorum Ducis ,
et matris Regis ultimi Edwardi I. fancti ,
regnavit duobus annis , hebdomatibus XII .
minus ; atque fic completi funt LXVIII . an-
ni , in quibus leges prædicta fuerunt peni-
tus prætermiffe . Sed poftquam Rex Edwar
dus venit ad regnum , confilio Baronum An-
gliæ legem LXVIII . annis fopitam excitavit ,
excitatam reparavit , reparatam decoravit ,
decoratam confirmavit , confirmata vero vo-
cata eft lex Regis Edwardi , non quod ipfe
primus adinveniffet eam , fed cum præter
miffa fuiffet , et oblivioni penitus dedita a
diebus avi fui Regis Edgari , qui xvII . an-
nos regnavit , et qui primus ejus inventor
fuiffe dicitur , ufque ad fua tempora , vide-
licet ut prædictum eft LXVIII. annos poft
dies ipfius Edgari , ipfe Edwardus quia ju-
fta erat er honefta , a profunda abyffo extra-
xit eam , et renovavit , et ut fuam obfer-
vandam contradidit . Ifte præfatus Edmun-
dus yrenfide habuit quendam filium Edwar-
dum nomine , qui mox patre mortuo ti-
more Chnuti Regis ) aufugit ad regnum
Rugorum , quod nos melius vocamus Ruf-
fiam . Quem Rex terræ Malefclotus nomi-
ne, ut cognovit quis effet , honefte reti-
nuit . Qui de nobili progenie ibidem duxit
uxorem, de qua natus eft ei Edgarus Ethe-
linge, & Margareta quæ fuit poftea Regi-
na Scotia & Chriſtina ( 2 ) foror ejus . Fuit
autem Margareta prædicta generofa valde
& optima , fcilicet ex parte patris ex no-
bili genere & fanguine Regum Anglo-
rum , & Britonum , ex parte vero matris
ex genere & fanguine Regum Rugorum ,
fanctiffimis antecefforibus fuis in bonis , & xerit quod velit hoc difrationari , det va-
laudabilibus actibus confimilis , præclara ef-
fulfit . Erat enim de jure poft deceffum Ed-
gari Athelinge fratris fui , verus hæres ulti-
mi Regis Edwardi de corona totius regni
prædicti , fed inftinetu , petitione , & volun-
tate boni Regis Edwardi propinqui noftri ,
aliter mutatum eft , qui coronam nobis to-
tius regni prædicti dedit , & regnum præ-
dictum nobis jurare fecit , qui peroptime æ-
quitatem , & fcientiam , juftitiam , probita-
temque noftram novit . Princeps vero Al-
baniæ duxit eam in uxorem cafu fortuito .
Pieti enim a Picto duce vocantur , Scotti
vero Albania , a Scotto duce . Eft enim Al-
bania pars Monarchiæ regni hujus , quod
olim vocabatur regnum Brytanniæ . Cui
Chriftine Edwardus dedit terram , quam
habuit poftea Radulphus de ( 3 ) Limifeia .
Fuit enim prædicta Chriftiana foror Edgari
Ethelinge , propter quem mifit Rex Edwar-
dus avunculus ejus , & fecit eum venire ad
fe , qui poftquam vepit non multum vixit,
( 1 ) Roberti , alias Ricardi .
(2 ) Chriftina , alias Chriftiana .
(3 ) Limifeja , alias Lunefi .
(
CONDITÆ . 345
& uxor illius in brevi temporis curriculo de-
functa eft . Rex vero Edwardus . Edgarum
filium eorum fecum retinuit , &* pro filio
nutrivit . Et quia cogitavit ipfum hæredem
facere , nominavit Ethelinge , quod nos Do-
micellum ; i. e. damifell : fed nos indifcre-
te de pluribus dicimus , quia Baronum fi-
lios vocamus Domicellos ; Angli vero nul-
los nifi natos Regum . Quod fi expreffius
volumus dicere in quadam regione Saxo-
niæ , Ling , imago dicitur , Athel Anglice
nobilis eft , quæ conjuncta fonant , nobilis
imago . Unde etiam occidentales Saxonici
fcilicet Exceftrenfes , habent in Proverbio
fummi defpectus , hinderling ; i . e. omni
honeftate dejecta , vel recedens imago . Rex
autem Edwardus ut cognovit gentis fuæ ne-
quitiam , & præcipue fuperbiam filiorum
Godwini , fcilicet Haraldi , qui poftea re-
gnum invafit , Tofti , Gurti Leofwini , &
aliorum fratrum fuorum , comperit non pof-
fe fore ftabile vel ratum quod propofuerat
de Edgaro Ethelinge , adoptavit Wilhelmum
ducem Normannorum in regnum , Wilhel-
mum dico Nothum , i. e. Baftardum , fi-
lium Roberti ( 4 ) avunculi fui , videlicet
fratris matris fuæ , virum ftrenuum , belli-
cofum , & fortem , qui poftea annuente Deo
debellando fupradi&um Haraldum Godwini
filium , regnum Anglorum victoriofe ade-
ptus eft .
XXXVI. De Latronibus .
De Latronibus interfectis pro latrocinio .
Si quis poft juftitiam factam fecerit clamo-
rem ad juftitiarium quod injufte interfectus
fit , & injufte jacet inter latrones & di-
dimonium fuum , & inveniat plegios . Tunc
detur ei menfis & unius diei terminus , ut
tunc habeat parentes interfecti ex utraque
parte generis , fcilicet ex parte patris x11.
& ex parte matris fex . Quod fi ifti decem
& octo velint disrationari cum illo qui pri-
mitus clamorem fecerat & vadimonium de-
derat , det unufquifque eorum fuum vadium
cum gladio , & poftea inveniat plegios ta-
les qui poffunt reddere forisfacturam , i. e.
Were fuum , nifi poffint difrationari quod
dicunt . Tunc demum interfector fuum det
vadimonium , & inveniat plegios quod jufte
interfectus eft , & merito jacet inter latro-
nes fecundum legem ficut latro . Et primum
oftendat quo latrocinio , & qua ratione in-
terfectus eft . Quod fi recognoverit quod
vivus captus fit nominet juftitiarium 9
& judicem , & de vicinis teftes legales .
Qui fi warrantizaverint ( 5 ) quod recte fa-
Eta fit juftitia de ipfofecundum latrocinium ,
quietus erit interfector illius . Ipfi vero qui
cla-
(4 ) Roberti , alias Ricardi .
(5) Warrantizaverint ; i. e. probare in fe
fufceperint .
 346 LEGES IN ANGLIA
clamorem fecerant , emendent fua vadimo-
nia fuper judices , & teftes . Et fi difratio-
natum fuerit quod injufte fit interfectus ,
interfector dabit vadimonium juftitiæ Epifco
pi , & fidejuffores invenient rectum perfe-
quendi . Deinde juftitia Epifcopi faciat in-
venire proceffionem cum facerdote induto
alba , & manipulo , & ftola , & clericis in
fuppelliciis cum aqua benedicta , & cruce ,
præcedentibus candelabris , & thuribulo ,
cum igne , & incenfo , & amici extrahant
mortuum deferentes in feretrum , & portan- comitatus quod venditorem nefciret reum
tes eum ad Ecclefiam . Ibi Miffa pro defun- > de hac venditione , nec de aliqua alia ex.
to celebrata , et cætero peracto officio , legalitate : & fi fciret venditorem fuum
interrent eum ut decet Chriftianum . Ab
ipfo vero die in fexdecim diebus reddat in-
terfector Epifcopo tres forisfacturas , unam
quia legalem pro latrone interfecerit , alte-
ram quia fratrem fuum pro latrone inter-
ravit , quod Angli dicunt bis emne Cri-
ften ( 1 ) ; tertiam , eo quod vadimonium
dedit ad difrationandum fe , et non potuit .
XXXVII. De Ufurariis .
Ufurarios quoque defendit Rex Edwardus ,
ne remaneret aliquis in toto regno fuo : et
fi quis inde convictus effet , quod foenus exi-
geret , omni fubftantia propria careret , &
poftea pro exlege haberetur . Hoc autem
afferebat ipfe Rex fe audiffe in curia Regis
Francorum dum ibidem moraretur , quod
ufura radix omnium vitiorum effet .
XXXVIII. De emptionibus fine fidejuffori-
bus , quod Anglice dicitur faftermannes .
Prohibitum erat etiam in eadem lege ,
ne quis emeret vivum animal , vel pannum
ufatum fine plegiis , & bonis teftibus . Si
effet opus aureum vel argenteum unde emptor
dubitare poffit , non emeret abfque aurifa-
bris , vel monetariis . Qui fi vidiffent quod
effet de ecclefia , vel de thefauro , non emif-
fet fine plegio . Si venditor careret plegiis ,
(1 ) His emne Criften ; h. e. fratrem fuum in
Chrifto .
(2 ) Lagamannos ; i. e. legitimos viros .
CONDITÆ .
retineretur cum cenfu donec veniffet domi-
nus ejus , vel alter qui poffet bene eum war-
rantizare . Si quis hominum aliter emeret ,
quod ftulte emiffet , cito perder & forisfa-
&turam . Poftea inquififfet juftitia per ( 2 )
lagamannos , & per meliores homines de Bur-
go , vel de villa , vel de hundredo , ubi
manfiffet emptor , & de quali vita fuiffet ,
& fi unquam audiffent eum calumniari de
exlegalitate : quod fi teftarentur eum de bo-
na vita , & legalitate , purgaret fe judicio
qui effet , vel ubi fuiffet , diceret : Juftitia
vero quæreret eum ad faciendam de eo ju
ftitiam , qui fi inveniri non poffit , utla
garetur .
XXXIX . De Emptoribus , & Machecaviis .
Cum autem dictum eft , quod nullus ho-
minum emeret abfque plegiis animal vivum,
clamaverunt machecarii ( 3 ) de civitatibus
& burgis , quos Angli vocant Flefhmongers ,
quod unaquaque die oportebat eos animalia
viva emere , occidere , & vendere : nam in
occifione animalium erat vita eorum . Vo-
ciferabantur etiam cives , & Burgenfes ( 4 ),
& populus pro confuetudinibus fuis , eo quod
circa feftum Sancti Martini confueverant
animalia in foro mercari fine plegio ad oc-
cifiones contra Natale Domini faciendas .
Murmur etiam multus fuper hoc edicto erar
in turba . Quare ut æftimo , fi quæreretur
ibi fut fit in quibufdam congregationibus )
placet ? redderetur , non placet : ibi etiam
fi adeffes audires fundere fecreta divifos
aure fufurros , & clamores , & vociferatio-
nes , & murmurationes tumultuantium po-
pulorum . Et laudatum eft Regi quatenus
confuetudines juftas , & fapienter deductas
non auferret eis , tamen in foro regio empto
mercato fuo cum teftibus & cognitione ven
dentium .
(3 ) Machecarii ; i . e. laniones .
(4 ) Burgenfes ; h . e. oppidani .
AD
 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

APPENDIX.

LEGES GUILIELMI REGIS . (1)

Decreta Guilielmi Baftardi , & Emendationes quas pofuit in

Anglia , quæ olim vocabatur Britannia .

Ic intimatur quid Gulielmus Rex Anglorum cum Principibus fuis conftituit poft
conquifitionem Angliæ . Inprimis quidem fuper omnia unum Deum vellet per
H totum regnum fuum venerari , unamque fidem Chrifti femper inviolatam cufto-
diri , Pacem & Securitatem , Concordiam , Judicium , & Juftitiam inter Anglos & Nor-
mannos fimiliter intra Francigenas & Britones Walliæ & Cornubiæ , & Pictos &
Scotas Albaniæ , fimiliter Francos & Infulicolas omnium Infularum & Provinciarum
quæ pertinent ad coronam & dignitatem , & ad defenfionem , & ad obfervationem ,
& ad honorem Regis , inter omnes fibi fubjectos per univerfam Monarchiam Regni Bri-
tanniæ firmiter et inviolabiliter modis omnibus obfervari . Ita quod nullus alii forisfa-
ciat ( 2 ) in nullo fuper forisfacturam noftram plenam ( 3 ) . Statuimus etiam , ut omnes
liberi homines fide et facramento affirment quod intra et extra univerfum regnum ,
quod olim vocabatur regnum Britanniæ 2 Wilhelmo Regi Domino fuo fideles effe vo-
lunt , terras et honores fuos omni fidelitate ubique fervare , cum eo et contra inimi-
COS et alienigenas defendere . Volumus autem et firmiter præcipimus , ut omnes ho-
mines quos nobifcum adduximus , aut poft nos venerunt , fint fub protectione , et in
pace noftra , per univerfum regnum prædictum . Et fi quis de illis occifus fuerit , do-
minus ejus habeat intra quinque dies homicidam ejus , fi potuerit : fin autem > incipiat
perfolvere nobis XLVI . marcas argenti , quamdiu fubftantia ( 4 ) domini illius perdura-
verit ; ubi vero fubftantia domini defecerit , totus hundredus ( 5 ) in quo occifio facta
eft communiter folvat quod remanet . Et omnis Francigena qui tempore Edwardi pro-
pinqui noftri fuit in Anglia , particeps confuetudinum Anglorum ; quod dicunt ane blot
& an Scote ( 6 ) , perfolvatur fecundum legem Anglorum . Volumus et hoc firmiter
præcipimus et concedimus , ut omnes liberi homines totius Monarchiæ regni noftri
prædicti , habeant et teneant terras fuas et poffeffiones fuas bene et in pace , libe-
ras ab omni exactione injufta , et ab omni tallagio , ita quod nihil ab eis exigatur
vel capiatur , nifi fervitium fuum liberum , quod de jure nobis facere debent , et facere
tenentur , et prout ftatutum eft eis , et illis de nobis datum et conceffum jure hæredita-
rie in perpetuum per commune confilium totius regni noftri prædicti . Statuimus etiam
et fimiliter præcipimus , ut omnes Civitates , et Burgi , er Caftella , et Hundreda , Wa-
pentachia totius regni noftri prædicti fingulis noctibus vigilentur , et cuftodiantur in gy-
Aldermanni , et Præpofiti , et
rum , pro maleficis et inimicis , prout Vicecomites , et Aldermanni
Ballivi > et Miniftri noftri melius per commune confilium ad utilitatem regni provide-
bant : et quod habeant per univerfum regnum menfuras fideliffimas , et fignatas , et pon-
dera fideliffima et fignata , ficut boni Prædeceffores ftatuerunt . Statuimus et firmiter præ-
cipimus , ut omnes Comites , et Barones , et Milites , et fervientes , et univerfi liberi

homines totius regni noftri prædicti habeant & teneant fe femper bene in armis , & in
equis , ut decet & oportet , & quod fint femper prompti & parati ad fervitium fuum
fecundum quod
integrum nobis explendum , & peragendum cum femper opus adfuerit
nobis debent de feodis & tenementis fuis de jure facere , & ficut illis ftatuimus per cam-
mune

( 1 ) Ne forte exiftimes , Lector humaniffi-
me ex cerebro meo depromptas effe , quas
Guilielmo Regi jam nunc adfcripturus fum Le-
ges , fidemque abroges , aut facti mei confi-
lium ignores , ego te paucis admonere volui :
Primum me hoc in loco mea non dediffe ,
verum aliena tranfcripfiffe Librarii , non Au-
&toris munere functum : deinde cum duo in-
ter fe diverfa harum legum circumferantur
exemplaria , alterum perantiquum , alterum
non ita fane vetus , quod tamen plura com-
plectatur , me diligenti facta comparatione utra-
que conjunxiffe . Ne autem errori alicui an-
fam præberem , iifdem literis utrumque Codi-
cem expreffi , diverfitatem ejus alibi explica-
turus . Eodem modo me Leges Edovardi pro
xime præcedentes ex duobus MSS. defcripfi .
( 2 ) Forisfaciat ; h. e. damnum inferat.
( 3 ) Super forisfacturam plenam , h. e. fub
poena multæ plenaria .
(4 ) Subftantia ; h. e. bona , facultates .
(5) Hundredus. Societas hominum ad eadem
jura exequenda conjuncta ; dicitur alias Cen-
turia.
(6) Ane blot & an Scote , unum tributum &
unum vectigal : vulgo Scot and Lot , quod ftatim
tallagium vocatur .
 348 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS .

mune confilium totius regni noftri præditi , & illis dedimus & conceffimus in feodis Ju-
re hæreditario . Hoc præceptum non fit violatum ullo modo fuper forisfacturam plenam .
Statuimus etiam & firmiter præcipimus , ut omnes liberi homines totius regni prædicti
fint fratres conjurati ad Monarchiam noftram , & ad regnum noftrum pro viribus fuis &
facultatibus contra inimicos pro poffe fuo defendendum , & viriliter fervandum , & pa-
cem , & dignitatem noftram , & coronæ noftræ integram obfervandam , & ad judicium re-
&tum & juftitiam conftanter modis omnibus pro poffe fuo fine dolo & fine dilatione
faciendam . Hoc decretum factum eft in civitate Londra ( 1 ) .
Interdicimus etiam ut nulla viva ( 2 ) pecunia vendantur , aut emantur nifi intra ci-
vitates , & hoc ante tres fideles teftes , nec aliqua res ( 3 ) vendita fine fidejuffore & war-
ranto . Quod fi quis aliter fecerit , folvat , & perfolvat , & poftea forisfacturam .
Item nullum mercatum vel forum fit , nec fieri permittatur , nifi in civitatibus regni
ubi con
noftri , & in burgis claufis , & muro vallatis , & caftellis , & locis tutiffimis ,
fuetudines regni noftri , & jus noftrum commune et dignitates coronæ noftræ , quæ con-
ftitutæ funt a bonis Prædecefforibus noftris deperire non poffint , nec defraudari nec
violari , fed omnia rite , et per judicium et juftitiam fieri debent . Et ideo caftella , et
burgi , et civitates funt et fundatæ et ædificatæ , fcilicet , ad tuitionem gentium , et po-
pulorum regni , et ad defenfionem regni , et idcirco obfervari debent cum omni liberta-
te , et integritate , et ratione .
Decretum eft etiam ibi , ut fi Francigena appellaverit Anglum de perjurio , aut mur.
dro , furto , aut homicidio , aut Ran , quod dicitur aperta rapina , quæ negari non po-
terit , Anglus fe defendat per quod melius voluerit , aur judicio ( 4 ) ferri , aut duello ( 5 )
Si autem Anglus infirmus fuerit , inveniat alium qui pro eo faciat . Si quis eorum vi-
&tus fuerit , emender Regì XL. folidos . Si autem Anglus Francigenam appellaverit , et
probate voluerit judicio aut duello , volo tamen Francigenam purgare fe facramento non
fracto .
Hoc quoque præcipio ut omnes habeant et teneant legem Regis Edwardi in omni-
bus rebus , adauctis his quæ conftituimus ad utilitatem Anglorum .
Omnis homo qui voluerit fe teneri pro libero , fit in plegio ( 6 ) , ut plegius cum ha-
beat ad juftitiam fi quid offenderit et fi quifquam evalerit talium , videant plegii ut
folvant quod calumniatum eft , et purgent fe , quia in evafo nullam fraudem noverint .
Requiratur hundredus , et ( 7 ) comitatus ficut anteceffores ftatuerunt , et qui jufte veni-
re

(1 ) Londra . Lambardus addidit , al. Claudia, fingularium congreffionum ufum evertiffe dicitur
i. Gloceftria . Saxoni Grammatico , & apparet id paulo poft,
(2 ) Viva pecunia . Cwic feob Saxonicum non in Suecia & Norwegia factum . Hodierna Le
tantum res , bonum , fubftantiam fignificat , ges Danorum Duellatorum utrumque tam pros
fed etiam animal , pecus : hodie apud Germa- vocantem quam provocatum fi ad conftitutum
nos vieb , quod eodem modo fere ac Saxo- fe fiftat , ab officiis removent , & bonis qua.
num feab pronunciatur , tantum pro pecore , ipform funt omnibus , mobilibus atque im-
nunquam pro pecunia fumitur . mobilibus , imo morte pro circumftantiis cau-
(3 ) Pro vendita Lambardus legi vult ne- fæ cognitæ multant . Propegnatores his ador
ceffaria. ptatos , qui in loco conflictionis præfto adfunt,
(4 ) Judicio ferri , intellige , candentis ; vult nifi decertaturos pugna prohibeast , pœna
namque Legislator , ut Anglus fe defendat per multant confimili . V. lib. vi .Jur. Dan. c. VIII.
Ordalium , de quo fupra . Bajuvari in Lege fua Tit . 2. c. 12. Duello
( 5 ) Aut duello . Apud veteres Sueones & pugnantes non fine juffu Ducis feparari ju-
Gothos duplex fuit Monomachia ( eenwig illis bent . Si quis in curte Ducis , vel ubicunque
dicta ) ; alia Conventionalis , ubi partes litigan- pugnaverint campiones , manus ad levandum
tes inter fe de armis , loco , tempore , modo miferit , antequam ille jufferit , cui commen-
pugnæ conveniebant abfque requifitione vel datum ef prævidere , fi liber elt , XL. fol.com
fcitu Judicis aut Magiftratus fuperioris ; alia ponat in publico . Si fervus , manum fuam
judicialis de qua Rex Guilielmus hic loqui- dextram ibi perdat , aut dominus ejus redi-
tur ) quam deficientibus aliis vel plenis pro- mat eam xx folidis . Imperator Fridericas au
bationibus partes eo pacto inierunt , ut victor tem , ut apparet Lb. 2. Conftit. Sicul. Tit. 32.
ipfa victoria legitimè fuam intentionem pro- plane prohibet duelium : Prædictum igitur pro
baffe judicaretur , fine liti facto . Fuit tamen bationis modum , per pugnam videlicet , quo
duellum non tantum ad facti , fed & Juris jure Francorum viventes hactenus utebantur ,
quæftiones decidendas adhibitum ; ideo non tam circa principales perfonas, eam fibi invicem
quemvis cum quovis , aut quandocunque vel offerendo , quam circa perfonas teftium invi-
quomodocunque , prout hodie fæpe cafu fit , cem productorum , tam in civilibus , quam in
congredi finebant ; fed Judex determinabat lo- criminalibus caufis , de cætero volumus effe
cum , tempus , arma . Licitum etiam erat par- foblatum . Et Tit . 32. Monomachiam , ait , quæ
tibus patrinos & campiones eligere , ut fi li- vulgariter duellum dicitur , paucis quibufdam
tigantes valde impares effent , vel viribus , cafibus exceptis , inter Barones Regni noftræ
vel ætate , vel dignitate , Campio rem expe- ditioni fubjectos , in perpetuum volumus lo
diret . Judices vero emittebant Præcones , qui cum non habere .
partes ad conftitutum locum & tempus in are (6 ) Plegio ; i . e. fidejuffione , & plegius fi
nam citarent . Hæc autem confuetudo poft dejuffor .
Chrifti fidem receptam fublata eft : Haraldus (7 ) Comitatus , i. e. conventus ex omni Sa
Suenonis Eftricii fucceffor in Dania funditus trapia .
 APPENDIX. 349

re debent et noluerint , fummoneantur femel , et fi fecundo non venerint , accipiatur bos

unus ; et fi tertio , alius bos ; et fi quarto , reddatur de rebus hujus hominis quod calu-
mniatum eft , quod dicitur ( 1 ) ceapgyld , et infuper Regi forisfactura .
Et prohibeo , ut nullus vendat hominem extra patriam . Si quis enim velit fervum
fuum liberum facere , tradat eum Vicecomiti per manum dextram in pleno comitatu ,

et quietum illum clamare debet a jugo fervitutis fuæ per manumiffionem , er oftendat
ei liberas portas , et vias , et tradat illi libera arma , fcilicet , lanceam , et gladium ; de-
inde liber homo efficitur . Interdico etiam ne quis occidatur , vel fufpendatur pro aliqua
culpa , fed eruantur oculi , et abfcindantur tefticuli , vel pedes , vel manus , ita quod
truncus vivus remaneat in fignum proditionis , et nequitiæ fuæ fecundum enim quanti-
tatem delicti debet poena maleficis infligi ( 2 ) . Et ifta præcepta et ftatuta non fint vio
lata fuper forisfacturam noftram plenam .

Ha funt Leges & Confuetudines Ces font les Leis & les Cuftu,

quas ( 3 ) Willielmus Rex conceffit mes que li Reis William grantut

univerfo Populo Angliæ poft fub- a tut le Peuple de Engleterre

actam Terram . Eadem funt quas apres le Conqueft de la Terre .

Eduvardus Rex , cognatus ejus , ob- Ice les meifmes que le Reis Ed-
yvard fun Cofin tint devant lui .
fervavit ante eum .

1. De Afylorum jure & immunitate Ecclefiaftica ( 4 )

Cilicet ; Pax Sanctæ Ecclefiæ , cujufcunde

Q eftque for
alfa vefai Paeisboame
ir t qu out
Sai faiife
nt Egl t en
Silic
que Forisfacture quis reus fit hoc tem-
pore; & venire poteft ad Sanctam Eccle- cel tens e il pout venir a Sainte Eglife ;
Liam ?
, Pacem habeat vitæ & membri . Et out pais de vie de membre . E fe al-
Ecclefiam quæfierit , five fit Abbatia , five Je requir , le ceen celui qui la mere Egli-
eit main
quis injecerit manum in eum qui matrem quons meift
fuft Abbeie , u
Ecclefia Religionis ( 5 ) , reddat eum quem fe de Religion , rendift ce que il javereit
abftulerit , & centum folidos nomine Fo- pris , e cent folz , de forfait e de Mer
risfacturæ et Matri Ecclefiæ Parochiali xx. Eglife de Paroiffe xx. folz, e de Chappe-
folidos et Capella x. folidos . Et qui fre- le x. folz, e que enfraiant là pais le Rei en
gerit pacem Regis in Merchenelega centum Merchenelae cent Jolz les amendes , altref
folidis emendet , fimiliter de compenfatione de ( 6 ) Heinfare e de aweit purpenfed .
homicidii ( 6 ) , & de infidiis præcogitatis .4

II. De Hominum Regis privilegio .

Hæc placita pertinent ad Coronam Regis .
Et fi aliquis aut aliqua vexaverit , ( mole-
ftaverit aut malefecerit hominibus illius
Ballivæ ( 7 ) & de hoc fit attinctus per Ju-
ftitiam Regis , Forisfactura fit dupla illius
quam alius quifpiam forisfecerit .
Tom. IV.
Icee plaiz aferent a la Coroune le Rei
fe alquens u quens uruoft meſſeift as
homes de la baillie , e de co fuift atint de
la justice du Roi , forfait fuſt à duble de
ce comme altre fuft forfait .
G g III.

( 1 ) Ceapgyld , alias orfgyld ; i. e. pretium Leges hæ Guilielmi , Statuta Regum Ina , Æ-

Tei furto ablatæ .
( 2 ) Penam hanc Conqueftoris primus , quod
fciam , filius ejus primogenitus Robertus Dux
Normanniæ expertus eft , quem frater ejus
Henricus regno & oculis privavit . Effoflionem
oculorum & abfciffionem nafi , aurium , & alio
rum membrorum primus in Angliam ( quan-
tum quidem ex Legibus conftat ) ex Septén-
trione introduxiffe dicitur Cnutus , quo de con-
fule Leges ejus fupra congeftas . Poenam hanc
adulterii apud gentes quafdam fuiffe fub ini-
tio LL. Ethelbirhti diximus .
(3 ) Guilielmus idioma Gallicum feu Nor-
mannicum utpote vernaculum nafcentique Im
perio velut magis fidele in Anglia propagari ,
& populare fieri impenfe defideravit ; unde ( ut
fcribit Rob. Holkothius ad libr. fapient . c.3. ) cum
Willielmus Dux Normannorum Regnum Anglie con-
quifiviffet, deliberavit quomodo linguam Saxonicam
poffet deftruere , & Angliam & Normanniam in
idiomate concordare , & ideo ordinavit , quod nul-
lus in Curia Regis placitaret , nifi in Gallico , ite-
rum , quod puer quilibet ponendus ad Literas ,
addifceret Gallicum , & per Gallicum Latinum ,
que duo ufque bodie obfervantur . Continent
thelredi & in primis Cnuti , ex quibus Edwar
dus eas deprompfit , ac Guilielmus in idioma
Gallicum feu Normannicum translata confir-
mavit . Paucas earum exhibet Spelmannus To..
Concil. p. 624. & feq. ex Ingulpho Abbate Croy-
landia . Nos autem Seldenum & Whelocum
fecuti , omnes exprimere conabimur .
(4 ) De Afylis ad Ecclefiam jam fupra ad
Leges Ina cap. s. diximus . V. Cnuti LL . Part
1. cap. 2. 3 .
(5) Ecclefia Religionis ; b. e. Monafterium
vel Ecclefia ordini alicui religiofo devota .
( 6 ) Heinfare fugam fervi fignificat , a bein
fervus , & fare abire . Spelmannus autem in
Gloffario fuo in voce , ex Domefd. probavit ,
fignificare inter alia idem quod manbote , h,
e. compenfationem bomicidii , quod maxime bue
fpectat .
( 7 ) Ballive ; b. e. Jurifdictionis , provin-
cix ; & fenfus hujus Legis eft , quod fi quis
damnum aliquod intulerit hominibus Regi fer-
vientibus & per Judices ejus accufatus fuerit ,
tunc ejus muleta fit duplo major quam illius
qui alteri damnum intulit .

350 AD LEGES IN ANGLIA
III. De Pacis publicæ violatoribus ,
Et qui in Danelega violaverit pacem Re-
gis , CXLIV. libris emendet : & Forisfactu-
ræ Regis quæ pertinent ad Vicecomitem XL.
folidi in Merchenelega , & L. folidi in Weft
Sexenslega . Et de libero homine qui habet
Sac & Soc & Tol & Tem & Infangentheof
& implacitatus ( 1 ) fuerit , & ad Forisfa-
&turam pofitus in Comitatu , pertinet Foris-
factura ad opus Vicecomitis XL . Oræ in
Danelega , & de alio homine qui ejufmo-
di Libertatem non habet Ora xxxII . De
his xxxII. oris habebit Vicecomes ad ufum
Regis oras decem , et is qui eum implaci-
taverit habebit in remedium verfus eum oras
XII . et Dominus in cujus finibus manferit
x. oras . Hæc eft in Danelega ,
IV. De Latrocinii vea , & fidejuffore qui morum ejus periculum in
Je fufceperat (2 ) .
Hæc eft Confuetudo in Merchenelega ; ſi
quis appellatus fuerit de latrocinio , feu de
furto et plegiatus fuerit venire ad Jufti-
tiam , et fugerit interim , Plegius ejus habe-
bit iv. menfes et unum diem ad eum quæ-
rendum , et fi poffit eum invenire , juret fe
duodecima manu , quod tempore quo eum
plegiavit , latro non fuerat , neque per eum
effet quod fugerit , nec eum prehendere pof-
ft . Tunc reddat Carallum , et xx. folidos
pro capite , et iv. denarios ei qui ceperit
ipfum , et unum obolum pro inquifitione ,
et XL . folidos Regi . In Weft-Sexenelega c.
folidos ad clamorem pro Capite , et iv. li-
bras Regi . Et in Danelega , Forisfactura
eft vIII. libræ ; xx. folidi pro Capite , et vii .
libræ Regi . Et fi is poteft intra annum et
IV. dies invenire latronem et eum per-
ducere ad Juftitiam , redhibebunt ei vigin-
ti folidos quos acceperint , et fiat Juftitia
de latrone ,
V. De Laronis prebenfione ( 3 ) .
Is qui prehenderit latronem abfque fecta
& abfque clamore , quem dimiferit ei cui
damnum fecerit , & venerit poft ea , Jufti
tiam poftulaturus , rationi conveniens eft ,
ut det x. folidos de ( 4 ) Hengwite , & finem
faciat Juftitiæ ad primam Curiam , & fi con-
firmetur in Curia , abfque licentia Juftitiæ ,
fit forisfactura de xe. folidis .
VI. De Animalium Redemptione ,
Is qui Averium ( 5 ) replegiaverit , aut
Equos , aut Boves , aut Vaccas , aut Por-
COS ,
aut Oves , ( quod Forfengen Angli-
ce dicitur ) is qui poftulat , dabit Præpofi-
( 1 ) Implacitatus 3 h. e. accufatus , in judi
cium vocatus . V. Legem Edov . Confeff . 9. 22.
23. 26. & 31.
(2 ) Lex hac jam fupra in Legibus Edga-
ri , par. z. cap. 6. & Edwardi Confefforis c.
21. & 15. extat .
( 3 ) Ing Rex c. 72. LL. fenfum bujus Le-
S
CONDITA
E que en Danelae fruiſſe la pais le Roi:
VII . vins livres e 1111. les amendes e les
forfaiz le Roi qui afierent al Vefcunte XL .
folz en Merchenelae e L. folz en Weft-
Sexenelae . E al frans home qui aveit Sac
e Soc e Tol e Tem e Infangenetheof , fe
il eft emplaide e feit mis en forfeit en le
Counte , aftert il forfait a oes le Vefcunte
XL. ores en Denelae e de altre bome qui
ceft franchife non ad xxxII . ores . De ces
XXXII . ores , arat li Vefcunte a oes le Roi
X. ores , e cil qui li plait aurat de remied
vers lui x11 , ores > e le Seigneur , en ki
fin il maindra , x, ores ; co eft en De-
nelae .
Coft eft la cuftume en Merchenelae , fe
alquens eft apeled de larcin , u de robe-
rie feit plevi de venir a juftice , e il
feit fuie dedenx , fon plege fi avera de 1v.
meis e 1. jour de quer le , e fi il le pot
truver , fi jurad je dudzime main que a
Pure que il le plevi , Laron nel fot > ne
per lui ne fent eft fui , ne aveir nel pot ,
dunc vendrad le chattel e xx. folz pur la
teft e 1111. den. al ceper , e une maille
pur la befche , e XL. folz al Rei . En Weft-
Sexenelae cent folz al clamur pur la test ,
e 1v. livres al Rei . E en Denelae , le for-
fait v111 . livres , les xx. folz pur la teft ,
e les v11 : livres al Rei . E fil pot dedenz
un an & Iv. jurs trover le larun e ame
ner a la justice , fi li rendra les vint folz,
kis aurad ont , e feit faite la justice de
Larun ,
Cil ky prendra Larun fanz fuite e fanz
cri , que cil en leift a qui il aurad le da-
mage fait , vienge pois apres , fi eft rai-
fun , que il dunge x. folz de Hengwite ,
e fin face la juftice a la primere devife e
fil paffe la devife fans le conge a la jufti-
ce , fi eft forfait de XL. Jolz.
Cil ky aveir efcut , u Chivals , ut Buefs ,
u Vaches , u Porcs , u Berbz , que eft For-
fengen Engleis apeled , cil qil clamed dur
rad al grofs al provoft , aveir pur lefcuf-
to ,
gis nobis exhibet .
(4 ) Hengwite ; h. e. multa pro latrone præ-
ter Juris exigentiam elapfo ,
(5 ) Averium proprie animal jugale deno-
tat , fumitur tamen interdum pro quocunque :
animali ,
 APPENDIX .
in toto , pro Averio replegiato VIII .
denarios , nec tamen habeat plus , qui cen-
tum habet pro obolo , non dabit plufquam
VIII. denarios , & pro Porco 1v. denarios ,
& pro Ove denarium unum , & pro alio
unoquoque quod vivit iv. denarios , nihilo-
minus neque habebit , nec dabit plufquam
VIII . denarios , & dabit vadios , & inveniet
plegios , fe , fi aliquis venerit ad probatio-
nem intra annum & diem ut Averium pe-
tat , ad rectum habiturum in Curia , eum
de quo is Averium replegiaverit ,
VII. De rebus forte inventis ( 1 ) .
Similiter de Averio vaganti & alia re
inventa . Oftendatur tribus partibus Vici-
neti , ut teftimonium habeat de inventio-
ne , fi aliquis veniat ad probationem ad rem
poftulandam , det vadios & inveniat plegios
fe , fi alius quifpiam poftulaverit Averium
intra annum & diem , ad rectum exhibitu
rum in Guria , id , quod invenerit .
VIII. De Homicidio & Capitis æftimatione , feu Wera .
Si quis alium occiderit , & fit reus con-
fitens , & emendare negaverit , det de fuo
Manbote Domino pro libero homine x. fo-
lidos & pro fervo xx. folidos . Wera Tha-
ni eft xx. libræ in Merchenelega , & in Weft-
Şexenelega . Et Wera Villani c. ( 2 ) folidi
in Merchenelega , atque etiam in Weft-Se-
xenelega ( 3 ).
IX. Quibus Capitis æftimatio feu Wera folvenda .
Quod ad Weram attinet , primo reddat
is qui eft de nobili fanguine Viduæ & Or-
phanis x. folidos , & quod fupereft Orphani
& Cognati inter fe dividant .
X. Animalium aliquot valor , in Capitis æftimatione cenfenda .
In Wera reddere poterit quis Equum non
caftratum pro xx . folidis , & Taurum pro
x. folidis & Jumentum pro v. folidis .
XI. De percuffore .
Si quis alium percufferit , et negaverit
ultra emendare , primo illi reddat caput
fuum ( id eft , capitis pretium , vulgoWer-
gildum ) et illi percuffor juret fuper San-
eta quod aliter non potuerit facere , nec ex
malitia quacunque ille fuerit in terram de-
jectus , id quod ( caufa ) doloris eft .
XII. De vulnere indito ( 4 ) .
Si plaga alicui evenia vifui aperto , ca-
Tom. IV.
( 1 ) In libro qui le grand Conftumier de Nor-
mendie dicitur , c. 19. Lex hac paulo prolixius
exhibetur ; quod nempe Vayva & Catalla , quæ
nullius proprietati attributa fine poffeffionis
reclamatione funt inventa , ufque ad diem &
annum fint fervanda ; & deinde de iis , do-
mino legitimo modo reftitutio facienda eft . V.
libri ejufd. cap. XVII. Conf. Leges Edovard .
Confef. c. 21. Bracon. fol. 150. & Spelman.
Gloffar. in voce Cenninga .
( 2 ) Henricus Rex Lege LXXVI . cc. folidos
351
fum VIII . den. jatant ni ait meis quil ont
cent al maille , ne durrad que VIII . den.
e pur un Porc iv. den. e pur un Berbz 1.
den. e ifitres que vit pur chafcun iv. den.
ne jatant ni aurad ne durrad que oit . d.
e durra wage , e truverad plege , que fi al-
tre veinged a pref dedenz lan e un jour
pur laveir demander , quil i ait a droit en
la Curt , celui de que il aveir efcus •
Altrefi de aver endirez e de altre tro
veure feit muftred de treis pars del vei-
fined , que il eit teftemonie de la troveure ,
fi alquens vienge a pref pur clamer la cho-
fe duift wage e trove pleges que fe altre
clamud laveir dedenz lan e un jour qui il
ait a droit en la curt , celui qui laverar
troved .
Si bome occit altre , e il feit counfaunt ,
e il denie faire les amendes , durvad de fa
Manbote al Seignor pur le franc bome x.
folz, e pur le ferf xx. folz ; la were del
Thein xx. li. en Merchenelae e en Weft-
Sexenelae , e la wer del Vilain c. folz en
Merchenelae , e eufement en Weft - Sexene-
lae .
De la were primerement rendrat l'un
de halt Sainc a la Vidue a as Orphanins
x. folz , e le furplus Orphanins e les Pa-
rens departent entr' els .
En la were purra il rendra Chival qui
ad la cuille pur xx. folz, e tor pur x. folz ,
e afer pur v. folz.
Si home fait plaie a altre , e il denie
otrei fair les amendes , primevement li ren-
de fun le chefe , e li plaiez jurraz fur fen-
tez , qui pur mes nel pot fair ne pur haur
fchjer nel fift defarbore cho eft de la du-
lor .
Si la plaie lui vient a vis en defcuvert
G g 2 pite
Weram Villani effe dicit .
( 3 ) In Judiciis Civit. Lundon. fub Æthelfta-
no Wera Thaini fexies major effe dicitur ,
quam Coloni , fc. 1200. folid. & Coloni 200.
Idem hoc in LL. Ethelftani repetitur . Hen-
ricus I. Lege LXXVI. Coloni æftimationem cc.
folid. & Thani duodecies centum fol. qui fa-
ciant lib. v.
(4 ) De Vulneribus , & compenfatione mem-
brorum mutilatorum vel præciforum fupra
ter Leges Ethelbirhti agitur .

352 AD LEGES IN ANGLIA
ANG
pite toto vifo Iv. denarios det percuffor , et
de omni offe , quod quis traxerit ex pla
ga , offe toto vifo iv. denarios , poftea com-
pofitio ei fiat , fecundum honores quos ei
( os vel caput ) fecerint ; hoc cum fecerit,
cor fuum ei benevolum monftraverit , et
confilium fuum ei donaverit , accipiat ab
illo quod ei obtulerit ,
XIII. Membrorum præciforum æftimatio ,
Si acciderit ut quis pugnum cujufpiam
abfciderit aut pedem reddat ei medieta-
tem Weræ , fecundum id quod factum eft .
1 Sed pro pollice reddat medietatem manus .
Pro digito qui pollici proximus xv. folidos,
de folido Anglicano , hoc eft , quatuor de-
narios . Pro digito longo xvi . folidos . Pro
altero qui portat annulum xvII . folidos .
Pro digito minimo v. folidos . Si unguem
quis præciderit , pro quolibet v. folidos de
folido Anglicano , et pro ungue digiti mi-
nimi iv. denarios .
XIV. De adulterio .
Qui defponfatam alterius vitiaverit , fo-
risfaciat Weram fuam Domino fuo .
XV. De Judice corrupto ( 1 ) .
Etiam qui falfum tulerit Judicium , We-
ram fuam perdat , nifi fuper facrofanéta
( Evangelia ) probare poterit , fe melius
judicare nefciviffe .
XVI. De purgatione illius qui Furti reus eft .
Si quis alterum appellet de latrocinio
et is fit liber homo , et habeat exinde ve
rum teftimonium de legalitate , purget fe per
plenum Sacramentum , et alter qui infamis
ante fuerat per Sacramentum nominatum ( 2 )
videlicet xiv. homines legales ; attamen fi
is habere eos poterit purget fe duodecima
manu , et fi habere non poffit , fe defen-
dat per judicium , et Appellator jurabit
( præter eum jurent VII . homines romina-
ti ) quod propter malitiam non fecerit nec
propter aliam caufam , quam quia jus fuum
perfequeretur .
XVII. De eo qui Templum aut Domum fregerit ( 3 ) .
Et fi quis appellatus fuerit de fractione
Monafterii aut Cubiculi , neque fuerit infa-
mis a retro , fe purget per XL11 . legales ho-
mines nominatos duodecima manu , et fi
alias infamia notatus fuerit , purget fe per
triplum , videlicet per XLVIII . homines le-
gales nominatos trigefima fexta manu , et fi
illos habere nequierit eat ad judicium per
triplum fi audeat ad triplex plenum Sacra-
mentum , et fi is a retro latrocinium emen-
davit , eat ad aquam ( i.e.jadicium aquæ ) :
(1) De Judice corrupto fupra ad Leges Ed-
gari nonnulla diximus . Conf. Cnuti LL. part.
2. S. 1. & hic infra cap. XL. LL. Guilielmi .
( 2 ) De Sacramento nominato vide Legem
1
CONDITAS
al polz tote veie IV. den. & de tanz os
cum bom trarad de la plaie al os tote veie
iv. den. pois acordement fi li metrad avant
bonours qui fi illiont fait , co quil ad fait
a lui , fe fon queur li purportaft , e fon con-
feil li donaft , prendreit de lui ce quil of-
fre a lui ,
Si co avent qui alquen colpe le poin à
altre , u le pied , fi li rendra demi were
fu luc ceo q'il eft . Mez del pochier ren-
drad la meite de la mein , del dei apres le
polcier xv. folz de folt Engleis , co eft quer
deners de lunc dei xvi , folz , del altre
qui ported lanel xvII . folz , del petit dej
v. folz, del ungle fi il colpe de cafcun v.
folz de folt Engleis al ungle de petit dei
IV. den.
Ki altrei efpoufe purgift , fi forfait la
were vers fun Seignor .
Altrefi qui faus jugement fait , pert Sa
were fiil ne pot prover for Saintz qui
melz ne pot juger .
Si home apeled altre de Larcin , & il
fot francz home , & il ait ondca verre te
femonie de leakte , fen efcoudivad per plein
ferment , & altre qui blafmed ait efted per
ferment nomed , co eft a favoir , quacorte
homes leals , per non fi il aver les pot , fi
a-
fen efcoudivad fei dudzime main , & fi
veir nes pot , fi fe defende per ivis 2 e li
apeleur jurra Jur lui jur fet homes nomes ,
qui pur baur nel fift , ne pur alte chofe ,
fi pur fon dreit non purchacer .
E fi alcons eft apelez de mufter fruiſer,
u de chambre , e il ne efted blamed ena-
rer , fen efcoudit per XLII . leals homes no-
mez fei dudzime main , e fil eit altre fiee
efted blamed , fen efcoudied a treis dubles ,
ceo a favoir per XLVIII . bomes leals nomes
fei trentefifte mein e fil aveir nes pot ,
aut a la iviſe a treis dubles , fi coil do■ft
a treis du plein ferment , e fil ad enarer
Larcin amended , alt al ewe . Li Arcevef
que averad de forfaiture XL. folz en Mer-
Ar-
Henrici I. cap. LXVI . Conf. quæ fupra de Sacra
mentalibus diximus .
( 3 ) Supra jam de Effractoribus Templorum
ac domuum tractavimus .
 APPENDI
Archiepifcopus habebit de forisfactura XL.
folidos in Merchenelega , et Epifcopi xx. fo-
lidos et Comes xx. folidos , et Baro x. fo,
lidos et Villanus XL. denarios .
XVIII . De Denariis S. Petri , feu Vectigali Romano ( 1 ) .
Liber homo qui habuerit averia campe-
ftria xxx. denariis æftimanda , dabit dena-
rium S. Petri . Pro iv. denariis quos dona-
verit Dominus , quieti erunt Bordarii ejus
et ejus Scabini et ejus Servientes . Burgenfis
qui de propriis Catallis habet id quod di-
midia marca æftimandum eft , dare debet
denarium S. Petri . Qui in Danelega eft li-
ber homo , et habet averia campeftria quæ
dimidia marca in argento æftimantur , debet
dare denarium S. Petri . Et per denarium
quem donaverit Dominus , erunt quieti ii
qui refident in fuo Dominio .
XIX. De muliere vi compreſſa & pudicitia lutamine tentata ( 2 ) .
Qui fœminam vi comprefferit , forisfacit
membra fua . Qui proftraverit fœminam ad
terram et ei vim inferat , mul&ta ejus Do-
mino eft x. folidi . Si vero eam compreffe
rit , forisfacit membra .
XX. De iis qui vectigal Romanum feu D. Petri non pendunt .
Qui retinet denarium S. Petri , denarium
reddat per Juftitiam S. Ecclefiæ et xxx. de-
narios forisfacturæ . Et fi de ea re eft im-
placitatus per Juftitiam Regis , forisfaciat
Epifcopo xxx. denarios , et Regi XL. folidos .
XXI. De Oculo effofo ( 3 ) .
Si quis alteri oculum effoderit infortunio
quocunque , emendet LXX. folidis folidorum
Anglicanorum . Et fi vifus ei reftituatur ,
dimidium duntaxat reddatur .
XXII. De Relevio feu
De Relevio Comitis , quod ad Regem
pertinet , VIII. Equi ephippiati et frænis or-
nati , iv. Loricæ , et Iv. Galex et IV.
Scuta , et iv. Haſtæ , et iv. Enfes , alii ce-
teri iv. Veredi et Palfredi cum frænis et
capiftris .
XXIII. De Relevio Baronis .
De Relevio Baronis iv. Equi cum fellis
et frænis ornati , et Lorica 11. , et 11. Galea
Tom. IV.
( 1 ) De denario Petri jam fuperius nonnul-
la diximus . Conf. LL. Edov. Confeff. c. 10.
( 2 ) Supta de ftupro ad Leges Ine tracta-
vimus .
(3) Ethelbirhtus Lege XLIV. excuffionem
oculi 50. folidis compenfari vult , damnum
autem oculo factum xii. Lege 86. Si fervi ocu-
lus aut pes excutiatur , omni valore compen
fari jubet . Elfredus ex xxi . cap. Exodi , Si quis
alterius oculum effoderit , proprio compenfa
re debet : Si quis fervi fui vel ancillæ fuæ ocu-
lum excufferit , & ille poft factum hoc lufcus
fit , manumittat ipfum ftatim .
(4 ) Hoc & fequent. 2. Capita illuft . Coke
Tom . 2. Inftitut. p. 8. repetit , ac addit Re-
X. 353
chenelae e lui Evefques xx. folz , e lui
Quinz xx. folz , e le Baron x. folz, e li
Vilain XL, den.
Franc bome qui ad aver champefter tren-
te deners vailaunt , deit doner le dener
Seint Pere . Le Seignur pur Iv. den. que
il dourrad fi erent quietes fes Bordiers e
fes Bovers & Jes Serjanz . Li Burgeis qui
ad en foun propre chatel demi marc vailant
deit doner le dener Seint Pere . Qui en Da
nelae francz home eft e il averad demi
marc en argent vailant de aveir champe-
fire , fi devrad doner le dener Seint Pere .
E per le dener qui li Seignur durrat fi e-
vent quietes ceals , qui meinent en fon de-
mainer .
Ki purgift femme per forze forfait ad les
membres , ki abate femme a terre , pur fai-
re lui force , la multe al Seignur x. folz ;
fil la purgifte , forfait eft de membres .
Ki retient le dener Seint Pere , le dener
rendra par la justice de Seint Eglife e xxx.
den. forfait ; e fi il en eft plaide de la ju-
ftice le Rei , le forfait al Evefque xxx. den .
e al Rei XL. folz.
Si alguns criene l'oil al altre per aven-
ture quel que feit , fi amendrad Lxx. folz
dei folz Engleis , e fi la purvele i eft re-
mis , fi ne rendra lui que la meite .
dennings Comitis ( 4 ) .
De releif al Cunte , que al Rei afiert
VIII. chivalzJelez, e enfrenez, les iv. Hal-
bers , e iv. Hammes , e iv. Efcuz , e iv.
Launces , e iv. Efpes , les altres iv. Cha-
ceurs e Palfreis a frenis e a chevefires .
De veleif a Barun 1v. Chivalz enfeles
e enfrenes , e 11. Halbers e 11. Hammes ,
Gg et
3
levium Coloni ( quod cap. feq. 29. exhibetur
in LL. Guil. his verbis : Le Relief ad villain
le meliour avoir que il averad 2. Chivals , 2.
Boefs , 2. Vaches , durrad a fon feignior , puis
font touts les villains in frankpledge . Cnutus
Rex lib. 2. cap. 69. Comitis armamenta effe
vult : Odo equos , quatuor ephippiatos & quatuor
abfque ephippiis , & quatuor galeas , & quatuor
loricas , & octo baftas ac totidem fcuta , & qua-
tuor enfes , & ducentas mancufas auri . Vide
plura de Thani regii armamentis capit. eod.
Egregie de hoc commentatus eft Clar. Camb
denus in Britann. p. 121. 122. Edit. Lond.
1607. quem omnino confulas ,
 * 354 AD LEGES IN ANGLIA
et Scuta 11. , et 11. Haftæ , et 11. Enfes ; et
alii cæteri 11. unus Veredus et unus Palfre-
dus cum fræno et capiftro .
XXIV. De Vavaforis Relevio .
De Relevio Vavaforis ad legitimum fuum
Dominum . Quietus effe debet per Equum
patris fui talem qualem habuerit tempore
mortis fuæ et per loricam fuam , et per
galeam fuam , et per fcutum fuum , et per
haftam fuam , et per enfem fuum , et fi adeo
fuerit inermis ut nec equum habuerit nec
arma , per centum folidos .
XXV. De ve interciata , aut de rebus ereptis penes alium deprehenfis ( 1 ) .
De averio quod quis in manibus habet ,
qui velit poftulare furto fublatum , et ille
vult dare vadios et invenire plegios ad pro-
fequendum appellum fuum , tunc incumbit
illi qui rem habuerit in manibus , nomina-
re warrantum fuum , fi eam habuerit , et fi
non habuerit eum , nominabit fuum vadem
primarium ( 2 ) , et teftes fuos , et habebit
eos ad diem , & ad terminum , fi eos habeat
aut eos habere poterit , et intertiator tradet
in vadium fe fexta manu , et alter mitta-
tur in manum fui warranti aut fui vadis
primarii , et habeat ille teftes quod tradet
mercatui Regis , et quod ille non pofuerat
fuum warrantum in plegio vivo nec mortuo
id jurent octo teftium fuorum per plenum
Sacramentum ; aft perdat catallum fuum ,
fiis teftimonium perhibeat quod vadempri-
marium accufaverit , et fi non poterit ha-
bere warrantum nec teftem , perdat et pro
debito perdat Weram fuam Domino fuo .
Hoc obtinet in Merchenelega , et in Dane-
lega , et in Weft- Sexenelega . Non vocabit
quis Dominum fuum ad Warrantum de hoc
quod pofitum eft in vadio , et in Danele-
ga confirmet in faciem dictum ibi , quod is
fit difrationatus , et fi poteft probare quod jugement de Engleterre .
hoc fit de fua nutritione ( 3 ) , per tres par-
tes fui victus illi fuerit difrationatum . Nam
poft quam Lex facramentalis fibi eft adju-
dicata , inde non poteft poftea quæftio mo-
yeri per judicium Angliæ .
XXVI. De centuria multa , ubi reus homicidii judicio non fiftitur ( 4 ) .
De Murdro Francigena occifi , et homi-
nes hundredi non prehendunt et ducunt ad
Juftitiam infra VIII . dies ut oftendat ob
quam caufam fecerit , reddant murdri nomi-
ne XLVII. Marcas ,
( 1 ) De re interciata ; id eft , in manum ter
tiam pofita . Vid. cap. 74. LL. Inæ , & LL. Ed-
wardi Confeff. c. 25.
( 2 ) Heuvel borb ; forte beafod barb , hodie
Headborrow vas primarius .
( 3 ) Vide quæ Ethelftanus Rex fupra Lege
18. & Henricus infra cap. 31. 49. habeat , quo-
rum hæc ad melius intelligenda verba Regis
Guilielmi multum faciunt .
(4 ) Edwardus Confeffor LL . §. 15. de ho-
micida ftatuit , ut fi inveniri poterat , tradatur
CONDITAS
e 11. Efcus , e 11. Launces , e 11. Efpes ,
les altres 11. un Chaceur , e un Palefrei a
frenis e a chevefires .
De releif a Vavafour a fon lige Signeur,
deite eftres quite per le Chival fon peipe
tel quil aveit a jour de fa mort , e per fun
Halbert , e per fon Hamme , e per fon Ef-
cud , e per fa Launce , e per Sefpe , fil fuft
des apeille , quil ne ont ne Chival ne les
armes per c. Jobz.
De entremeins aveir kil voldrad clamer
emblet , e il volge doner wage trouver ple-
ge a perfuir fon appel , dunt li fcuverad
a celui quil auverad entremeins nomer fon
guarant , ful lad , e fi il nel ad dunt no-
merad fon Heuvel borh e fes teftemonies
e ait les a jur e a term , fil les ad, u fil
les pot aver , e li enterceur liveriad en gua-
ge fei fifte main , e li altre le mettrad en
la main fon warrant va fon Heuvel borh
il ait teftimonies que il lacharad al mar-
chied du Rei , e ne fet fon warrant
e quil ne
en le plege vif ne mort , co jurad od fes
teftimonies per plein ferment ; fi perdra
fon Chatel ft il teftimonient qui il Heuvel
borh empusd , fil ne pot aveir guarant
ne teftimonie fi perdrad , pur foldrad
pert fa werre vers fon Seignur , co eft en
Merchenelae e en Danelae e en Weft-Sexe-
nelae . Ne vocherad une fon Seignor war-
vant iceo qui feit mis en guage , e on Da-
nelae mettred en vele diffi la , qui il feit
derained e fil pot prover qui ceo foit de fa
nurture per treis partz fon vigued fe il
averad derained . Kar puis que ferment li
eft jugied ne len pot pas puis lever per le
De murdre freceis occift , e les homes del
hundred nel prengent e amenent a la justice
de denz les oit jours per muflrer pur qui
il la fait , fin rendrunt le murdre XLVII .
Marc .
XXVII.
Juftitiæ Regis infra ipfos v111. dies interfectio-
nis : fi vero inveniri non poterat , menfis &
unius diei relpectum habebant ad eum perqui-
rendum . Quod fi intra terminum non inve-
niebatur , colligebantur in villa illa XLVI . mar-
cæ. Quod fi ad tantæ folutionem pecuniæ non
fufficiebat , per Hundredum colligebatur , quod
in villa non poterat . Henricus I. intra vi .
dies homicidam judicio regio fifti , aut XLVI.
marcas folvi vult . V. LL. ejus c. 9 .
 APPENDIX . 355

XXVII. De clientis actione verfus Dominum ( 1 ) ,

Si quis vult difrationare conventionem de Si bome volt derainer covenant de terre

terra fua verfus Dominum fuum per pares vers fon Seignor per fes pers de la tenure
fuos eadem tenura quos vocavit in teftimo- meimes que il apelerad a teftimoines lefcu-
nium , debet illud " difrationare . Nam per verad derainer . Kar per estranges nel pur-
extraneos non poteft difrationare . ra pas derainer .

XXVIII. De Placito ( 2 ) .

Qui placitat in Curia , cujufcunque Cu-
ria fit , excepto ubi perfona Regis eft ,
quis eum fiftat fuper eo quod dixerit , rem
quam nolit confiteri , fi non poteft difratio-
nare per 11. intelligentes homines qui in-
terfuerunt placito & videntes , quod non
dixerit , recuperet juxta verbum fuum .
Home qui plaide en Curt 2 a qui Curt
& qui co feit fors la ou le cors le Rei eft , e
home li mettid fur quil ait dit chofe qui il
ne voille coiniftre , fe il ne pot derainer per
11. entendable home del pleidant & veant
qui il nel aurad dit recovered a fa parola ,

XXIX. De Servorum Relevio ( 3 )

De Relevio Villani . Melius animal quod
habuerit id ( five Equus fit , five Bos , fi-
ve Vacca ) donabit Domino fuo pro Rele-
vio , & poftea fint omnes Villani in fran-
co plegio .
De reliefa Vilain . Le melliur aveir quil
avera u Chival , u Buf, u Vache , donrad
a fon Seignor de releif&puis fi ferait touz
les Villains en franc plege .

XXX. De viis publicis ( 4 ) .

De tribus viis , videlicet Wetlingstreet , & De 111. chemins co eft a faveir Wetling.
Ermingfireet & Foffe . Qui in aliqua ha- ftreet & Ermingftreet & Fos . Ki en alcun
rum viarum hominem itinerantem five oc- de ces chemins occit bone qui feit ervant per
ciderit five infilierit , is pacem Regis violat . le pais u afalt , fi enfreit la pais le Roi .

XXXI. De Latrone , cum latrocinio feu iτauтopópy , prebenfo .

Si latrocinium fit inventum in cujufcun- Si lavecin eft troved 9 en qui terre qui
que terra fit & latro fimul , Dominus ter- ceo feit & le Laron ovefque , le Seignor de
ræ & uxor ejus habebunt medietatem bo- la terre la femme averunt la meited
norum Latronis , & vendicatores eorum Ca- del aveir a Laron , e les chalenurs lor cha-
talla fi illa invenerint , & alteram medie- tel fe ille trovent e latre meited fil eft trove
tatem , fi repertum fit intra Sache & So-
dedanz Sache & Soche , fil perdra la fem-
che , perdat uxor , & Dominus habebit . me & la Seignor laverad .

XXXII. De Senefcballo .

A Seneschallo de unaquaque Hidarum De Stewarde de chefcon des bides del

Hundredi , homo intra feftum S. Michae-
lis , & S. Martini , & Ballivus habebit xxx .
hidas quietas pro labore fuo , & fi averia
fuperent limites , aut aqua iis denegetur , &
non poffit quis oftendere nec clamorem nec
vim que eis facta fuerit , reddat averia .
hundred un bome dedenz la fefte Seint Mi-
chiell & le Seint Martin Wardireve
fi aurad xxx. bides quites per fon travai-
le, & fi aveir tres paffent per ilot u il de-
nient waiter , e il ne puffent muftver ne cri
ne force , qui lour fuft faite , fi rendifens
laveir .

XXXIII. De colonis & glebe Afcriptitiis ( 5 ) .

Eos qui colunt terram non debet quis mo- Cil qui cuftinent la terre ne deit l' um
lefta-

( 1 ) Henricus LL. cap. 48. verfus finem ,
de actione adverfus Dominum agit , & teftes
ejufdem Dominii vel ex accufantis vel ex
parte Domini adhiberi vult: vide locum & notas .
( 2 ) Glanvilla de LL. & confuet. Angl. lib. x.
cap. x11. Legem hanc ita exprimit : Quicun-
que aliquid dixerit in Curia , vel in Placito
quod iterum negaverit , vel unde fequela vel
warrantum probationem fufficientem non ha
buerit , vel ad hujus contrarium dicendum ,
vel ad quod negandum per fufficientem pro-
bationem diftrictus fuerit , in mifericordia Do-
mini Regis remanet . Conf, & c . 1x. lib. vIII .
(3 ) Vide quæ fupra ad Legem xx11 diximus.
(4 ) Edwardus Confeffor LL. c. 12. de viis
publicis ait , quod quicunque aliquem ibi iti
nerantem damno aliquo affecerit , is fcienter
pacem Regis infregerit , & corpus ejus in mi-
fericordia Regis fit .
(5 ) Bractonus lib. 1. c. xi. de giebe adfcri-
ptitiis dicit , quod liberi fint , licet faciant ope-
ra fervilia , cum non faciant ea ratione per-
fonarum , fed ratione tenementorum , & quod
a gleba amoveri non poffint , quamdiu folve-
re poffunt debitas penfiones ad quofcanque
pervenerit dominicum Domini Regis , nec
compelli poterint ad tale tenementum tenen-
dum nifi voluerint . Conf. & lib. 17. C. XXIII,

迸
 356 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

leftare , præterquam de eorum debito cenfu .
Nec licet a Domino feodi amovere Culto-
res de terra fua quamdiu rectum fervitium
fuum facere poffint . Nativi qui difcedunt
a terra fua non debent cartam falfa nativi-
tatis quærere , ut non faciant fuum rectum
fervitium quod fpectat ad terram fuam .
Nativum , qui difcedit a terra unde eft Na-
tivus & venit ad alteram , nullus retineat ,
nec eum , nec catalla ejus , fed redire co-
gatur ut faciat fervitium fuum tale quod ad
eum fpectat : fi Domini non faciunt alte-
rius colonum venire ad terram fuam , Ju-
ftitia id faciat .
travailer , fe de leur diotre cenfe . Non ne
leift a feignurage departir les cultiuurs de
lur terre per tant cum il puffent le dreit
fervife faire . Les naifs ki departet de fa
terre , ne devient cartre faut saivirie que-
re , qui il ne facent lur dreit fervice , que
apend a lor terre . Li naifs ki departet de
ja terre dunt il eft nez, e vent a autri ter
re , nuls nel retenget ne li , ne fe chatels ,
enz le facet venir areve a faire fon fervise
tel cum a li apend , fi les feignurages ne
facent altri gainnys venir a lor terre la
juftife le facet .

XXXIV. Ne quis Domino fuo debitas præftationes fubtrabat .

Nemo Domino fuo fubtrahat rectum fer- Nullui ne toille a fon Senior fun dreit
vitium fuum , propter ullam remiffionem fervife , pur nul relais , que il li ait fait
quam ei antea fecerit . en avere .

XXXV. De Fœmina gravida que capitali fupplicio damnatur .

Si morti damnata fit aut membrorum mu-
Si femme eft jugee a mort , u a defacum
tilationi fœmina imprægnata , de ea non des membres ? ki feit enceintee ne faced
fiat juftitia priufquam parturierit . lum juftice des quele feit delivere .

XXXVI. De Inteftatorum bonis ,

Si quis inteftatus obierit , liberi ejus hæ- Si bome mort fans devife , fi departent
reditatem æqualiter dividant . les enfans l'erite entre fei per u wel .

XXXVII. De adultera a patre deprehenfa .

Si pater deprehenderit filiam in adulterio Si le Pere trovet fa file en adulterie en

in domo fua , feu in domo generi fui , be- fa maifonn , u en la maifonn fon gendre
ne licebit ei , occidere adulterum . ben li leift occive ladultere .

XXXVIII. De jau velut ad Legem Rhodiam .

Si quis ex neceffitate alterum occiderit , Si bome en puiffuned altre feit occis , u

aut propter gubernationem faciliorem , ego per manablement eiffilled , Jo jettai voz che-
&& eo
jecero res tuas de navi ob metum mortis , fes de la nef pur pour de mort
de hoc non potes me implacitare . Nam li- ne me poez enplaider , kar leift a faire da-
cet alteri damnum inferre ob mortis me- mage a altre pur pour de mort quant pare-
tum quando periculum evadere non poteft , le ne pot efehaper , e fi de co me mefcez,
& fi de hoc me accufes quod ob metum qui pur pour de mort nel feiffe de co me-
mortis nihil feci de hoc contemptu & ea priorai , e les chofes qui funt remife en le
quæ in navi reftant dividantur in communi nef , feient departis en comune fulun les
fecundum Catalla , & fi quis jecerit Ca- chatels " e fi alcun jetted les chatels bors
talla extra navim , abfque neceffitate ea re- de la nef, Jenz bufun , fil rendet .
Aituat .

XXXIX. De judicio in focium abfentem .

Duo funt participes ejufdem Pacis , & u-
nus eorum implacitatus abfque altero ,
negligentia fua perdit , non inde debet da-
mnum cedere alteri , qui abfens fuit . Nam
quod judicatum eft inter eos nondebet præ-
judicare iis qui abfentes fuerunt .
Dous funt perceners d'un grithe e est
fi lan enplaide fans laltre & per fa folie fi
pert , ne dit per co laltre eftre perdant , qui
ne
prefent fud , kar chole juge entre eus "
fors juge pas les altres , qui ne funt a pre-
fent .

XL. De Relevio eorum qui clientes cenfum pendunt ( 1 ) .

Eorum qui fundum fuum tenent ad cen- Cil qui tenent lur terre a cenfe , foit
fum ,

( 1 ) Glanvilla lib. 1x. c. 1v. Dicitur autem
rationabile relevium alicujus juxta confuetudi-
nem regni , de feodo unius militis centum fo-
lidos , de focagio vero quantum valet cenfus
illius focagii per unum annum . De Baroniis
vero nihil certum ftatutum eft , quia juxta vo-
luntatem & mifericordiam Domini Regis fo
lent Baroniæ capitales de releviis fuis Do-
mino Regi fatisfacere . Couf. Bracton . lib. 2 ,
cap. 36.
 APPENDIX .
fum , fit rectum Relevium tantum quantum
cenfus annuus eft .
XLI. De Judiciis .
Caute profpiciant ii quibus cura incum-
bit judicia facere , ut judicent uti petunt
quando dicunt dimitte nobis debita noftra ,
& prohibemus ut homo Chriftianum extra
terram non vendat , nec præfertim in paga-
nifmum. Caveat homo quod quis animam
ejus non perdat quam Deus vita fua rede-
mit. Qui injuriam elevaverit , aut falfum
judicium hinc proferet aut odii aut avari-
tiæ gratia , fit in forisfactura Regis de XL .
folidis ; fi non poteft allegare quod plus re-
&ti facere noluerit , perdat libertatemfuam ,
nifi juxta beneplacitum Regis illam ab eo
redimere queat . Et fi fit in Danelega , fit
Forisfactura de Labffite , fi allegare non po-
teft quod melius facere non voluerit & quod
rectam legem & rectum judicium recufave-
rit , fit forisfactura erga illum ad quem jus
hoc pertinuerit ; hoc eft , fi fit erga Re-
gem vi. libræ , fi fit erga Comitem XL.
folidi , fi fit in Hundredo xxx. folidi , &
erga omnes eos qui Curiam habent in An-
glia , hoc eft , juxta folidos Anglicanos . In
Danelega qui rectum judicium recufaverit ,
fit is in mifericordia de fuo Laffite , nec
bene faciat querelam Regi de hoc quod quis
ei defecerit in Hundredo aut in Comitatu .
XLII. De pignore quod Namium vocant capiendo .
Non capiat quis Namium aliquod in Co-
mitatu , nec extra ufque dum ter rectum
petierit in Hundredo , aut in Comitatu , &
fi ad tertiam vicem rectum non poteft ha-
bere , eat ad Comitatum & Comitatus præ
figat ci diem quartum & fi ipfe defecerit
de quibus ipfe poftulat , tunc licentiam ac-
cipiat , ut poffit Namium capere pro fuo
homine & teftimonio ( 1 ) .
XLIII. Ne quis rem aliquam emat fine teftibus ( 2 )
Nemo emat quantum iv. denariis æftima
tur , neque de re mortua neque de viva
abfque teftimonio IV. hominum aut de Bur-
go , aut de Villa . Et fi quis rem vendi
cat , & is non habeat teftimonium ; fi nul-
lum habeat Warrantum refpondeat alteri
Catallum fuum , & forisfacturam habeat qui
habere debet , & fi teftimonium habeat ut
jam diximus advocet tribus vicibus & vice
quarta difrationet , aut rem reddat .
XLIV. De appropriatione rei .
Nobis rationi confonum non videtur , ut
( 1 ) Cnutus fupra Lege xvIII. idem fere his
verbis enunciat . Nemo alicujus hominis no-
men intra vel extra Provinciam affumat , an-
tequam ter a Centuria jus ejus fit poftula-
tum ; fi tertia vice nullum jus habeat , tunc
pergat quarta vice ad Conventum provincia-
lem , & Provincia ei ftatuat quartum diem ;
357
lur droit releif a tant cum a cenfe eft d
'
un an.
Ententivement fe purpenfent cil qui les
jugementz unt a faire , que fi jugent cum
defirent quant il dient dimitte nobis debi-
ta noftra ,
ta nous defendonz qui lum Chri-
fien fors de la terre ne vende nen furche-
tut en paifumne . Wart lum qui lum lamne
ne perde qui Deu rechatat de fa vie . Ki
tort effevera , u faus jugement fra purcur-
ruz , ne per bange u per aveir , feit en
forfaiture le Rei d' xL. folz, fil ne pot al-
eier qui plus dreit fair nel font , fi perde
fa Franchife , fi al Rei nel pot rachater a
fon plaifir e fil eft en Danelae feit for
fait de Lavlite , fil alaier ne fe pot qui il
melz faire ne folt , e qui dreite lei e drei-
te jugement refuferad , feit forfait envers
celi ki dreit , co eft a aveir, fi co eft en-
vers li Rei vi . Livres , fi co envers
Cunte XL. folz, fi co eft en hundred xxx.
folz, e envers touzi cons ki Curt unt en
Engleterre , co eft al folz Engleis . E en
Danelae qui dreit jugement refuferad , feit
en la mercie de fa Labffite , e ne face bor
plainte a Rei dici qui lun li feit de faili
el hundred u el Conte .
Ne prenge bum nammil en Conte , ne de
fors d'ici quil eit tresfois demand dreit el
Hundred el Conte e fil a la terce flee
ne pot dreit aver , alt a Conte , e le Conte
len a fete le quart jurn , e se cili defait
de ki il fe claime , dunt prenge conge qui it
puffe nam prendre pur le fon lum e pref.
Ne nul achat le vailiant de 1v. den. de
mort , vif , fans tefiimonie ad 1v. hommes
u de Burg > u de Vile ; e le lum le cha-
lange e il nen ait teftimonie , fi nad nul
Warrant rende lun al bum fon chatel , e le
forfait ait , ki aver le deit ; e fi teftim
nie ad , fi cum nous eviz defunes voeft les
treis foiz , e a la quart foiz le dereinet ,
uit le rende .
Nus ne femble paiş raison que lum face
quis
fi tunc fallat , veniam utrinque hinc & illinc
fumat , ut proprium fuum perquirat .
( 2 ) Satis prolixe fuperius de emptione in
præfentia teftium egimus . Hanc & fequentem
Legem Rex Guilielmus ex Lege xx11 . Cnuti
Regis haufit .
 A S
358 AD LEGES IN ANGLIA CONDIT

quis propriationem faciat fupra teftimonium
quod cognoverit id quod intereft , & quod
nihil quis proprium faciat ante terminum
VI. menfium poftquam averium furto fit
ablatum .
pruvance fur teftimonie ki conuffent co que
entre eft e qui nul nel pruft devant le ter-
me de vi. meis , apres ico qui laveir fy
emble .

XLV. De vadimonio deferto ( 1 ) ·

Et qui retatus eft , & teftibus convictus
de rebellione , & implacitatus tribus vici-
bus vitavit , & ad quartam vicem often-
dat fummonitor tria ejus crimina , nihilo-
minus mandetur homini ut plegium inve-
niat & veniat ad jus , & fi nolit , fi non
viderit hominem vivum aut mortuum , ca-
piat quantum habet & reddat petenti ca-
tallum fuum & Dominus habeat medieta
tem refidui , & Hundredum medietatem .
Et fi nullus Parens aut amicus iftam Jufti-
tiam deforciaverint , forisfaciant erga Re-
gem vi . libras . Et quærat latro quicquid
poterit invenire , non habeat warrantum de
vita fua , nec per prohibitum placitum po-
terit aliquid recuperare .
XLVI. De Hofpitibus ( 2 ) .
E cil qui eft redte , e teftimoniet de de-
leaute , e le plait tres foiz efchuit e al quart
muftrent li fumenour de fe treis defautes ,
uncore le mande lum que il plege trufe , e
vienge a dreit , e fil ne volt , fi ne vist
lum vif u mort , fi prenge lum quanque il
ad e fi rende lum al chalangeur fun cha
tel e li Sire ait la meite del remenant
e le Hundred la meite . Et fi nul parent
nami cefte justice deforcent , feient forfeit
envers li Rei de vi . lib. e quergent le la
run nen en ki poefte , il feit trove neit war-
rant de fa vie , ne per defenſed plait nait
mes recourer

Nemo alium recipiet ultra 111. noctes ni- Nuls ne receit bom ultre 111. nuis , fi cil
fi is eum illi commendaverit , qui ejus fue- ne li command od qui il fuft amy.
xit amicus .

XLVII. De famulis ( 3 ) :

Nemo hominem fuum a fe difcedere pa- Ne nuls ne lait fun bum de li partir z
ziatur antequam retatus fuerit . pus qui il eft rete :

XLVIII. De eo qui furibus obviam dederit , & abive permiferit .

Et qui Latroni occurrerit , & fine cla- E ki larun encontre , e fanz cri a acient
more eum permiferit abire , emendet juxta li leit aler , fi lamend a la vailaunce de
valorem Latronis , aut fe purget plena le- larun , u fe nefpurge per plener lui , qui il
ge , quod illum Latronem effe nefcivit . Et larun nel foute ki le cri orat e furfera,
qui clamorem audierit & fuperfederit , fù- la furfife li Rei amend , u fen efpurget .
perfeffione Regis emender aur feipfum
purget .

XLIX. De bero ut familiæ fiftende fidejuffor fit ( 4 ) .

Quilibet etiam Dominus habeat fervien- E chafcun Seniour eit fon Serjant , u fun
tem fuum aut plegium fuum , quem , fi plege que fi nele rete , que ait a dreit el
non retatus fuerit , habeat ad rectum in Hundred .
Hundredo

L. De incredibili accufato in Hundredo ( 5 ) :

Si quis intra Hundredum incufatus fue- Si eft alquon qui blamet feit de ding
rit , iv. homines eum retineant , fe duode- le Hundred Iv. bumes le retent fei xu
cima manu purget , & fi aufugerit penden- main s'efpurget , e fi il fen fniſt dedenz
te

( 1 ) Ad melius intelligendam Legem hanc ,
confule Cnuti Legem XXIII. cujus hæc yerfio
Normannica a Guilielmo Rege conftituebatur,
(2 ) Cnutus cap. 25. LL. Edovardus Con
feflor Lege xxvII. & Henricus I. cap. vIII.
LL. eadem de hofpitibus tractant . Vide quæ
fupra ad Edovardi Conf. Legem commentati
fumus . Conf. Spelman. in Gloffar. voce Ho-
mebyne & Bracton. lib. 111. cap. x.
(3 ) Hæc Cnuti Regis Lex xxv. præterquam
in hoc loco , apud Bractonum lib. 1. cap. x.
repetitur . Item & Comites ac Barones fuos
armigeros & alios fibi fervientes , quod fi cui
forisfecerint , ipfi Domini fui habeant eos ad
rectum , & fi non habuerint , folvant pro eis
forisfacturam . Et paulo poft : Non debet quis
a fe repellere fervientem fuum antequam pur-
gatus fit de omni calumnia , unde prius fuit
calumniatus .
( 4) Hæc Cnuti Regis Lex xxvIII . majo-
rem partem , in Lege Guilielmi XLVII . Conti-
netur . V. Bracon. I. c.
(5) Confer quæ fupra de fidejufforibus di-
ximus . V. Ethelred. LL. c. 1. Caut. part. 3.
cap. 2. & Henr. I. c. XLI.
 APPENDIX .
#e accufatione , Dominus reddat Weram
fuam , & fi Dominus incufetur quod per
eum abire permittitur , fe purget fexta ma-
nu , & fi non poffet , emender verfus Re-
gem , & fit utlagatus .
Carta ( 1 ) Regis Willielmi Conquifitoris de quibufdam ftatutis .
Illielmus Rex Anglorum , Dux Normannorum , omnibus hominibus fuis Francis
W et Anglis , Salutem .
LI, De Religione & Pace publica .
Statuimus inprimis fuper omnia , unum
Deum per totum regnum noftrum venera-
ri , unam fidem Chrifti femper inviolatam
cuftodiri , pacem, & fecuritatem , & con-
cordiam , judicium , & juftitiam inter An-
glos & Normannos , Francos & Britones
Wallia & Cornubiæ , Pictos & Scotos Al-
baniæ, fimiliter inter Francos & Infulanos ,
Provincias & Patrias quæ pertinent ad co-
ronam & dignitatem , defenfionem & obſer-
vationem , & honorem regni noftri , & in-
ter omnes nobis fubjectos per univerfam Mo-
narchiam regni Britanniæ firmiter & invio-
labiliter obfervari , Ita quod nullus alii fo-
risfaciat in ullo fuper forisfacturam noftram
plenam .
LII. De fide & obfequio erga Regem .
Statuimus etiam ut omnes liberi homi-
mes fœdere & facramento affirment quod
intra & extra univerfum regnum Angliæ
( quod olim vocabatur regnum Britannia )
Willielmo Regi Domino fuo fideles effe vo-
lunt , terras & honores illius omni fidelita-
te ubique fervare cum eo , & contra inimi-
cos & alienigenas defendere .
LIII. De Normanni , feu Francigenæ cæde .
Volumus autem & firmiter præcipimus
ut omnes homines , quos nobifcum adduxi-
mus aut poft nos venerint , fint fub prote-
&tione & in pace noftra per univerfum re-
gnum prædictum , & fi quis de illis occi-
fus fuerit , Dominus ejus habeat intra v.
dies homicidam ejus fi poterit , fin autem,
incipiat perfolvere nobis XLVI . Marcas ar-
genti quamdiu fubftantia Domini illius per-
duraverit . Ubi vero fubftantia Domini de-
( 1 ) Nota, Lector, ( funt verba Rogeri Twyf-
deni in codice , penes D. Tho. Seabright )
quod in Codice rubeo Scacharii ad cujus fi-
dem hæ & fequentes Leges Henrici primi e-
mendantur ) Leges Willielmi primi reperiun-
tur fol, CLXII. b. fed in capita non diftribuun-
tur , illud enim a clariffimo Seldeno factum ,
Leges autem Henrici primi habentur ibi fol.
XVI . a. Ille autem non folum in capita funt
diftributa , fed habent fingulis capitibus Lem-
mata præfixa , antiqua manu minio exarata ,
fed non Capitulorum numeros , qui tamen a
nupero quodam & aliquantum negligente in
extremitate marginis fúnt adjecti ; ibi fol. xx111 .
359
la chalenge , li fire rende fun were e f
un chalenge le Seignour qui per le fen feir
ale fi s'efcundie fei vs. main , e fil ne pot
envers li Rei lament , e cil foit utlage .
fecerit , totus Hundredus , in quo occifio fa-
ta eft, communiter folvat quod remanet ( 2 ) .
&
LIV. De jure Normannorum , qui ante
adventum Guilielmi , cives fue-
rant Anglicani ,
Et omnis Francigena qui tempore Ed.
wardi propinqui noftri fuit in Anglia par-
ticeps confuetudinum Anglorum , quod ipfi
dicunt an blote & an fcote , perfolvat fe-
cundum legem Anglorum .
LV. De Clientelari feu Fendorum jure
ingenuorum immunitate .
Volumus etiam , ac firmiter præcipimus
& concedimus , ut omnes liberi homines to-
tius Monarchiæ regni noftri prædicti , ha-
beant & teneant terras fuas , & poffeffio-
nes fuas bene , & in pace , libere ab omni
exactione injufta, & ab omni tallagio , ita
quod nihil ab eis exigatur vel capiatur ,
nifi fervitium fuum liberum , quod de jure
nobis facere debent , et facere tenentur ; et
prout ftatutum eft eis , et illis a nobis da-
tum & conceffum jure hæreditario in perpe-
tuum per commune confilium totius regni
noftri prædicți .
LVI. De nocturnis cuftodiis .
Statuimus etiam et firmiter præcipimus ,
ut omnes Civitates , et Burgi , et Caftella,
et Hundreda , Wapentachia totius regni no-
ftri prædicti fingulis noctibus vigilentur , et
cuftodiantur in girum , pro maleficis et ini-
micis , prout Vicecomites et Aldermanni ,
et Præpofiti , et cæteri Ballivi , et Miniftri
noftri melius per commune confilium ad uri-
litatem regni providebunt .
LVII.
a. col. 11. poft caput 66. cui Titolus De occi
fione miniftri altaris fequitur De homine infa-
mato & annotatur effe caput LXVIII. cum de-
beret effe caput LXVII. & fic progreditur ad
cap. 79. fol. xxv. b. & ibi conjunguntur uno
capite duo lemmata fcil. De liberatione fervi
& de liberatione filioli . Quando autem ( immu-
tato fenfu ) verba hic alio ordine funt pofita,
quam habentur in MS. Scac. hoc in notis fuo
loco obfervatur .
(2 ) Vide fupra LL, Edovardi cap. 15. & 16.
& LL. Guilielmi primi cap. 26. v. Brompton.
Chronic. p. 982. feq.
 369 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS
LVII. De Menfuris & Ponderibus .
Et quod habeant per univerfum regnum
menfuras fideliffimas , et fignatas , et ponde
ra fideliffima et fignata , ficut boni Præde-
ceffores ftatuerunt .
LVIII. De Clientum , feu Vaffalorum præ-
fationibus.
Statuimus etiam et firmiter præcipimus ,
ut omnes Comites , et Barones , et Mili-
tes , et fervientes , et univerfi liberi homi-
nes totius regni noftri prædicti habeant et
teneant fe femper bene in armis , et in equis,
ur decet et oportet , et quod fint femper
prompti et bene parati ad fervitium fuum
integrum nobis explendum , et peragendum,
cum femper opus adfuerit , fecundum quod
nobis debent de feodis et tenementis fuis de
jure facere , et ficut illis ftatuimus per com-
mune confilium totius regni noftri prædicti,
et illis dedimus et conceffimus in feodo ju
re hæreditario . Hoc præceptum non fit vio-
latum ullo modo fuper forisfacturam no-
ftram plenam .
LIX. Ut juva regia illæfa fervare pro
viribus conentur fubditi.
Statuimus etiam et firmiter præcipimus
ut omnes liberi homines totius regni noftri
prædicti fint fratres conjurati ad Monar-
chiam noftram et ad regnum noftrum pro
viribus fuis et facultatibus contra inimicos
pro poffe fuo defendendum , et viriliter fer-
vandum , et pacem , et dignitatem Corona
noftræ integram obfervandam , et ad judi-
cium rectum > et juſtitiam conftanter omni-
bus modis pró poffe fuo fine dolo et fine
dilatione faciendam . Hoc decretum fancitum
eft in civitate London.
LX. Ne venditio & emptio fiat nifi coram
teftibus & in civitatibus .
Interdicimus etiam ut nulla viva pecu-
nia vendatur , aut ematur nifi intra civita-
tes , et hoc ante tres fideles teftes , nec ali-
quam rem vetitam fine fidejuffore et war-
ranto . Quod fi aliter fecerit , folvat , et
perfolvat , et poftea forisfacturam ,
LXI. De emporiis , & jure urbium pago-
rumque notæ melioris .
Item nullum mercatum vel forum fit 9
nec fieri permittatur , nifi in civitatibus re-
gni noftri , et in burgis , et muro vallatis,
et in caftellis , et in locis tutiffimis , ubi
confuetudines regni noftri , et jus noftrum
commune et dignitates coronæ noftræ, quæ
conftitutæ funt a bonis Prædecefforibus no-
ftris , deperiri non poffint , nec defraudari ,
1 Si Fr. 2 Non ferro apud Hovedenum .
(1) Weftfexa quæ Caput Regni eft & Le-
gum , ad quam recurrendum eft in omni dif-
identia Contingentium Leg. Henrici 1. cap.
nec violari , fed omnia rite et in aperto,
et per judicium et juftitiam fieri debent .
Et ideo caftella , et burgi , et civitates fi-
tæ funt et fundatæ et ædificatæ , fcilicet ,
ad tuitionem gentium , et populorum re-
gni , et ad defenfionem regni , et idcirco
obfervari debent cum omni libertate , er in-
tegritate , et ratione .
LXII. De purgatione forenfi in judiciis
publicis .
Decretum eft etiam ibi , ut fi Franci
gena appellaverit Anglum de perjurio , aut
murdro , furto , aut homicidio , Ran , quod
dicunt aperiam rapinam , quæ negari non
poteft , Anglus fe defendat per quod melius
voluerit , aut judicio ferri , aut duello . Si
autem Anglus infirmus fuerit , inveniat alium
qui pro eo faciat . Si quis eorum victus
fuerit , emendet Regi XL. folidos . Si autem
Anglus Francigenam appellaverit et proba
re voluerit judicio aut duello , volo tunc
Francigenam purgare fe facramento non
fracto .
LXIII. Firmantur Leges Edwardi
Regis . ( 1 )
Hoc quoque præcipimus ut omnes habeant
et teneant leges Edwardi Regis in omnibus
rebus , adauctis his quas conftituimus ad uti
litatem Anglorum .
LXIV. De juftitiæ publicæ fidejuſſoribus ·
Omnis homo qui voluerit fe teneri pro
libero , fit in plegio , ut plegius eum ha-
beat ad juftitiam fi quid offenderit , et quif-
quam evaferit , talium videant plegii ut fol-
vant quod calumniatum eft , et purgent fe ,
quia in evafo nullam fraudem noverint .
Requiratur hundredus , et comitatus ( ficut
anteceffores ftatuerunt ) et qui jufte venire
debent et noluerint , fummoneantur femel ,
et fi fecundo non venerint , accipiatur unus
bos ; et fi tertio , alius bos ; et fi quarto ,
reddatur de rebus hujus hominis quod ca-
lumniatum eft , quod dicitur ceapgyld , et
infuper Regis forisfactura ,
LXV. De Servis & eorum manumiffione'.
Et prohibemus ut nullus vendat hominem
extra patriam : fi qui vero velit fervum
faum liberum facere , tradat eum Viceco
miti per manum dextram in pleno comita-
tu, quietum illum clamare deber a jugo fer-
vitutis fuæ per manumiffionem , & oftendat
ei liberas vías , & portas , & tradat illi li
bera arma , fcilicet , lanceam , & gladium ;
deinde liber homo efficitur .
LXVI.
LXXXVII. & cap. 1.xx. Leges igitur Anglica-
nas non evertit Willielmus I. nec Henricus fis
lius ejus Leges Edovardi . Rog. Twyld.
 A P PENDIX . 361

fieri debeat vel judicium inter duos homi-

LXVI. De Servis .
Item fi Servi permanferint fine calumnia
per annum & diem in Civitatibus noftris
vel in Burgis in Muro vallatis vel in Ca-
ftris noftris , a die illa liberi efficiuntur &
liberi a jugo fervitutis fuæ fint in perpetuum .
LXVII. De Suppliciorum modo .
Interdicimus etiam ne quis occidatur ,
vel fufpendatur pro aliqua culpa , fed ener-
ventur oculi , & abfcindantur pedes , vel
tefticuli , vel manus , ita quod truncus rema-
neat vivus in fignum proditionis , & nequi-
tiæ fuæ fecundum enim quantitatem deli-
Eti debet pœna maleficis infligi , Ifta præ-
cepta non fint violata fuper forisfacturam
noftram plenam . Teftibus , &c.
Willelmi Regis Statuta . ( 1 ) .
nes , habeat plenam licentiam hoc facien-
di . Et fi Anglicus bellum nolit , Francige-
na compellans Anglum purget fe in jureju
rando contra eum teftes fecundum Legem
Normanniæ .
LXIX. De eodem .
Item fi Francigena compellat Anglicum
per bellum de eifdem rebus , Anglicus ple-
na licentia defendat fe per bellum vel per
ferrum fi magis ei placeat . Et fi ille fit in-
validus & nolit bellum vel non poffit , quæ-
rat fibi legalem defenforem .
LXX. De eodem .
Et fi Francigena victus fuerit perfolvat
Regi 111. libras . Et fi Anglicus nolit fe
defendere per bellum vel per teftimonium ,
adlegiet fe per ferrum .

LXXI. De Examine forenfi .

Ilhelinus Dei gratia Rex Anglorum
W Omnibus ad quos fcriptum hoc
perveniat pet totam Angliam falutem , &
amicitiam . Mando & præcipio omnibus per
totam Angliæ nationem cuftodiri .
LXVIII. De examine forenfi .
Hoc eft , fi Anglicus homo compellet ali-
quem Francigenam ad bellum de Furto vel
Homicidio vel aliqua re , pro qua bellum
De omnibus utlagariæ rebus Rex inftituit
ut Anglicus fe purget per ferrum . Et fi
Anglicus appellet Francigenam de re utla-
garia & hoc fuper eum inveritare velit
defendat fe Francigena per bellum , & fi
Anglicus non audeat eum compellare ad bel-
lum , defendat fe Francigena pleno juramen
to , non in verborum obfervantiis .

Carta Willielmi .

W gratiaDei Rex Anglia Comitibus , Vicecomitibus et omnibus Francigenis et An-

glis , qui in Epifcopatu Remegii Epifcopi terras habent , Salutem . Sciatis vos
omnes et cæteri mei fideles , qui in Anglia manent , quod Epifcopales Leges , quæ non
bene nec fecundum fan&torum Canonum Præcepta ufque ad mea tempora in regno An-
glorum fuerunt , communi concilio et confilio Archiepifcoporum meorum , et cæterorum
Epifcoporum et Abbatum , et omnium Principum Regni mei emendandas judicavi . Pro-
pterea mando et regia auctoritate præcipio , ut nullus Epifcopus vel Archidiaconus de
Legibus Epifcopalibus amplius in Hundret placita teneant nec caufam quæ ad regimen
animarum pertinet , ad judicium fecularium hominum adducant . Sed quicunque fecun-
dum Epifcopales Leges de quacumque caufa vel culpa interpellatus fuerit ad locum
quem ad hoc Epifcopus elegerit vel nominaverit veniat , ibique de caufa fua refpon-
deat , et non fecundum Hundret , fed fecundum Canones et Epifcopales Leges , rectum
Deo et Epifcopo fuo faciat . Si vero aliquis per fuperbiam elatus ad juftitiam Epifcopa-
lem venire noluerit , vocetur femel fecundo et tertio ; quod fi nec fic ad emendatio-
nem venerit , excommunicetur , et fi opus fuerit ad hoc vindicandum Fortitudo et Jufti-
tia Regis five Vicecomitis adhibeatur . Ille autem qui vocatus ad Juftitiam Epifcopi ve-
nire noluerit , pro unaquaque vocatione Legem Epifcopalem emendabit . Hoc etiam de-
fendo et mea auctoritate interdico , ne ullus Vicecomes aut Præpofitus aut Minifter Re-
gis nec aliquis laicus homo alium hominem fine juftitia Epifcopi ad judicium adducat .
Judicium vero in nullo loco portetur , nifi in Epifcopali fede , aut in illo loco quem ad
hoc Epifcopus conftituerit .

De Honeftate & Caftitate dictorum Canonicorum .

In qua videlicet matre Ecclefia canonici Deo fervientes cafte et catholice vivant •
nullaque inter eos Præbenda ematur , vel vendatur , depulfa omni hærefi fymoniaca . Si
Tom. IV. Hh quis
I Eruantur .

(1 ) In Codice rubeo fol. cxLIII. a. hæc re- lelmi de appellatis pro aliquo maleficio Fran-
peritur Infcriptio : Carta ejufdem Regis Wil- co vel Anglico .
 ANGLIA AS
362 AD LEGES IN CONDIT

quis autem , quod abfit , aliter voluerit vivere , et canonicis Præceptis obedire noluerit ,
fraterno amore prima et fecunda vice ufque ad tertiam a Decano et fratribus cæteris
corrigatur . Si autem adhuc rebellis permanferit , ad notitiam Epifcopi perveniat . Qui
Epifcopus una cum Decano et fratribus cæteris adjunctis etiam orationum meditationibus
fratrem infirmum fanare et corrigere ftudeat . Si vero ipfe taliter caftigari noluerit et
proprio reatui pertinaciter indulgere voluerit , omnibus rebus Ecclefiæ vacuus ut acceffit
foras mittatur , et alter morum et fcientiæ merito dignus , abfque omni munere , ut di-
&tum eft , locum ejus terram occupantis obtineat . His omnibus incommutabiliter ita di
fpofitis veto et regali auctoritate prohibeo , ut quislibet cujufque ordinis facratiffimis lo-
cis fupradictis violentiam aliquam faciat , vel de rebus eorundem aliquid minuat . Quod
fi Epifcopus vel aliquis alius in futuro fuadente Diabolo hoc vetitum facere temptave-
rit , deprimat et compefcat ejus nequitiam Rex , qui tunc temporis in hac patria regna-
verit , ut Regnum et Gloriam obtinere valeat in fecula feculorum . Amen .

LEGES HENRICI REGIS .

De Libertate Ecclefiæ , & totius Angliæ obfervanda , Leges

Henrici primi Filii Conqueftoris .

PROOEMIUM.

Ec funt denique beata pacis ac libertatis exoptate gaudia , quibus toti regno fuo
gloriofus Cæfar Henricus in divinis legibus & fecularibus inftitutis fcriptis
H bonorum operum exhibitionibus irradiat moderatus , juftus , fortis , prudens ,

quem Deus felicibus aufpiciis & falutari quavis corporis & anime profperitate cum
Conjuge fua inclyta Matilde fecunda , & eorum liberis longis feculorum feculis , & æter
na pace gentis noftræ faciat imperaye .

CAP. I. Epiftola ejufdem omnibus fide-
libus fuis ( 1 ).
Enricus ( 2 ) Dei gratia Rex Anglo-
H rum ( 3 ), Omnibus Baronibus & fide-
libus fuis , Francis & Anglis , Salutem ( 4 ).
Sciatis me Dei mifericordia & communi
confilio ( & ( 5 ) affenfu ) Baronum Pegni
Angliæ ejufdem Regni Regem coronatum
effe , & quia Regnum oppreffum erat inju
ftis

(1 ) Charta hæc Henrici primi in pluribus extat, rem , recte , ni fallor , primus omnium reddi-
exemplaribus , quorum omnium eft antiquiffi- dit titulum , additis hifce voculis Dux Nor-
mum , quod in textu ( ut vocatur ) Roffenfi mannia & Aquitania . Cæterum notatio illa ,
invenitur , ubi illa fic orditur : Anno Incarna- Dei gratia , non erat Regibus tantum peculia-
tionis Dominica мCI. Henricus , filius Williel- ris , fed communis etiam tum Archiepifco-
mi , Dei gratia Rex Anglorum omnibus fideli- pis , Epifcopis , Ducibus , Comitibus , Abbati-
bus , falutem ; & ita definit : Tefte &c. apud bus & aliis , qua de re videatur Erudit. Spel-
Lundoniam quando coronatus fui ; quod tamen man. Gloffar. verbis Dei gratia , Clar. Seld . Tit.
factum narrant Hiftorici Anno мc. quinto die Honor. par. 1. cap. 7. §. 2. Roveri illuftrat.
menfis Augufti . Vide Florent. Wigorn. & Ro- Hiftor. Monafter. S. Joh . Reomaenfis , pag,
ger. Hoveden. LXVIII. num . CLXVIII.
( 2 ) Nota , Lector , quod in Codice rubro (4 ) Primi poft fubactam Angliam Reges no-
Scaccharii , duo reperiuntur hujus Chartæ ex- ftri , five quod ex Gallia oriundi effent , five
emplatia , quorum alterum his legibus præfi quod amplarum illic poffeffionum exifterent
xum eft , ( quod tibi hic fideliter exhibemus ) domini , quamvis magnam vitæ fuæ partem
alterum alio ejufdem libri loco relatum cum in Anglia tranfigerent , Francis tamen magis
hac Inferiptione , Henricus Rex Anglorum Sam ftuduerunt placere , forfan ne fi aliter fecif-
foni Epifcopo , & Urfoni de Abecot , & omnibus fent , proniores eos ad res novandas reddidif
Baronibus & fidelibus fuis tam Francigenis quam fent ; unde & hoc manabat , quod feipfos non
Angligenis de Wirecefirefcira falutem . Sciatis , folum Gallorum Patronos profitebantur fed
&c. Difcrepantes pofterioris lectiones Textui & in omnibus eos Anglis præferebant , uti vi
noftro fubjecimus : quicquid autem hujufce- dere eft in Sigillo & in Legibus Willielmi pri-
modi fignis ( ) inclufum reperies , id omne mi cap. 70. & harum , filii ejus , Legum , cap.
noveris in illo exemplari deeffe . Hæc etiam 92. de quo vide Eadmer. Hiftor. Novor. pag.
Charta habetur apud Matthæum Paris , An- 94. & Ingulfi Hiftor. Croyland. fol . 512. 6. Et
nis мC. & MCCXIII . recte non obfervavi unquam , Ducem aliquem
(3 ) Omifit nonnunquam Titulo fuo voces aut inferioris potentiæ virum adeptum fuiffe
hafce Dei gratia , & fimpliciter tantum fcri- ullibi principatum majorem , quin fimultates
pfit Rex Anglorum aut Rex Anglia , ut & id inde inter nationes fuerint fubortæ , quæ non
ipfum ab Henrico fecundo factum obfervat nifi lapfu temporis , ac ipforum Principum
Ed. Cocius Inftit. par. 1. fol . 7. Veruntamen prudentia rurfus fuerunt extinctæ . Qua autem
neque in Sigillo , neque Chartis Henrici fe- ratione i malo a Ferdinando exquifiti ju-
cundi illud mihi adhuc videre licuit . Amplio dicii Principe Re di eccellentiffimo configlio ,
Guic-
 APPENDIX. 363

ftis exactionibus , Ego refpectu Dei & amo-
re quem erga vos ( omnes ) habeo , fan-
&tam Dei Ecclefiam , inprimis , liberam fa-
cio , ita quod nec vendam , nec ad firmam
ponam , nec mortuo Archiepifcopo five
Epifcopo , vel Abbate aliquid accipiam
de Dominio Ecclefiæ , vel hominibus ejus ,
donec fucceffor in eam ingrediatur ; & omnes
malas confuetudines quibus Regnum An-
gliæ opprimebatur inde aufero , quas ma-
las confuetudines ex parte fuppono 4.. Si
quis Baronum meorum , Comitum , five a-
liorum qui de me tenent , mortuus fuerit ,
hæres fuus non redimet terram fuam ficut
faciebat tempore fratris mei , fed legitima
& jufta relevatione relevabit eam . Similiter
& homines Baronum meorum legitima &
juftas relevatione relevabunt terras fuas de
Dominis fuis . Et fi quis Baronum vel
hominum meorum filiain fuam ? nubitum
tradere voluerit , five fororem 8 , five ne-
fororem &
ptem , five cognatam , mecum inde laqua-
tur . Sed neque ego aliquid de fuo pro hac
licentia accipiam , neque ei defendam , quin
eam det , excepto fi eam jungere vellet ini-
mico meo . Et fi mortuo Barone , vel alio
homine meo filia hæres remanferit , illam
dabo confilio Baronum meorum cum terra
fua , & fi mortuo marito uxor ( ejus ) re-
manferit , & fine liberis fuerit , dotem 9 & ( 1 )
maritationem fuam habebit , & eam non
dabo marito , nifi fecundum velle fuum . Si
vero uxor cum liberis remanferit , dotem qui-
dem & maritationem fuam habebit , dum
( uxor ) corpus fuum legitime 10 fervabit , &
eam non dabo nifi fecundum velle fuum ,
Tom. IV.
I Ms. Scacchar. Seu. 2 Ms. Sive .
5 Ms. certa pro juſta . 6 Ms. ita legit ; Baronum meorum vel aliorum hominum .
7 Nuptum pro nubitum . 8 Suam addit Ms.
11 Ms. Scaccar. aliquid pepigit . 12 Hareditationibus .
14 Vel pro &.
et terræ et liberorum cuftos erit five uxor,.
five alius propinquorum ( 2 ) qui juftus effe
debebit , et præcipio ut Barones mei fimili-
ter fe contineant erga filios vel filias vel
uxores hominum fuorum . Monetagium com-
mune quod capiebatur per Civitates & per
Comitatus quod non fuit tempore Edwar
di Regis hoc ne a modo fiat omnino de-
fendo ( 3 ) . Si quis captus fuerit five Mo-
netarius five alius cum falfa moneta ( 4 ) ,
juftitia recta inde fiat . Omnia placita , &
omnia debita quæ fratri meo debebantur
condono , exceptis rectis firmis meis & ex-
ceptis illis que pacta erant pro aliorum hæ-
reditatibus vel pro eis rebus quæ juftius aliis
contingebant . Et fi quis aliquid pro hære-
ditate fua pepigerat , illud condono , &
omnes relevationes quæ pro rectis hæredi-
tatibus 2 pacte erant : & fi quis Baronum
vel hominum meorum infirmabitur ( 5 ) fi-
cut ipfe dabit vel dare difponet pecuniam
fuam , ita datam effe concedo ; quod fi ipfe
præventus vel armis vel infirmitate pecuniam
fuam non dederit nec dare difpofuerit , uxor
fua five liberi aut parentes , aut legitimi
homines ejus eam pro anima ejus dividant
ficut eis melius vifum fuerit . Si quis Ba-
ronum vel hominum meorum ( 6 ) forisfecerit
non dabit vadium in mifericordia ( totius
pecuniæ fuæ ficut faciebat tempore patris
mei et 14 fratris mei ; fed fecundum modum
forisfacti ita emendabit ( 7 ) ficut emendaf-
fet retro a tempore patris mei ( et fratris
mei ) in tempore aliorum Antecefforum meo-
rum . Quod fi perfidiæ vel fceleris convi
tus fuerit , ficut juftum fuerit fic emendet .
&
Hh 2 II.
3 Ms. injufte addit. 4 Hic pono pro Suppono .
9 Suam addit Ms. To Servaverit Ms.
13 Melius eis vifum . Ms. Scacc.

Guicciard 1. 12. ) & Ifabella potentioris terri- bibet hæc autem prohibitio facta videtur ad
torii Regina obviam itum fit , præpofito Ifa- imitationem legum Willielmi 1.
bellæ uxori in inftrumentis omnibus Regis no (4 ) De Legislatoris noftri in monetæ adul-
mine , ut maritalis ei honor confervaretur , teratores gravi animadverfione videantur Seld,
atque interim ut Caftellæ dignitas non minue Jan. Angl . 1. 11. pag. LXXXIII . § . XXXI . & Ead-
retur , hujus Regni infignia Arragoniæ præfi • mer. IV. p. XCIV.
gendo , narrat , fi bene memini , Marian. Hi- ( 5 ) Hic iterum fas fit Lectorem remittere
itor. edit. Madrit. Hifp. Anno 1612. Plura hac ad Comment. Clar. Seld . Jan. Angl . 1. 2. p. 80 .
de re obfervata vide apud Clement. Reyner. 9. 24. fequitur linea tertia & quarta feq. ficut
Apoftolat. Benedictin . in Anglia , in append. eis melius vifum fuerit . Quomodo autem &
par. II. pag. LXII . ubi ifte loquendi modus quatenus pofterior ætas ab hoc recefferit in-
Occurrit , & Rob. Holkat. a Clar. Seldeno ci- fituto , vide ( præter ab eodem authore ubi
tat. Notis ad Fortefcut. de Laud. Legg. An- fupra tradita , & Tit. Honor. edit. 2. par. 2 .
gliæ cap. 48. cap. 1. §. 21. pag. 714. ) Tractatum Cl. So-
( 5 ) Inter lineas infertum eft , & deeft in mneri de Gavelkind. c. 3.
fecundo exemplari , uti apud Matth. Parif. ( 6 ) Baronum vel hominum mcorum defunt
tam anno 1100. quam 1213. in Textu Roffenfi per Ernulphum illius ævi
( 1 ) Alias maritagium . Sic fupra Relevatio Epifcopum defcripto ; quærendum tamen an
pro quo jam Relevium . Vide Clar. Seld. Jan. non male ..
Anglorum pag. LXXX. §. XXI . ( 7 ) Magna charta cap. 14. amercietur fecun-.
( 2 ) Textus Rof. propinquarius legit . dum modum & magnitudinem deliai . Quænam
(3 ) Defendo ; i . e. prohibeo ad modum Gal- autem fit differentia inter amerciamentum &
lici idiomatis . Order. Vital. Hiftor. Ecclef. 1. redemptionem illam , de qua agit ftatutum de
VI. p. 629. Quapropter buc ad vos ex Regis im Marlebridge Anno 52. Henr. III. cap. 1. 3.4.
perio miffus interdico , ne ullum in veftro Col- Jurifperitis difcutiendum relingua . Vide Glan-
legio audeatis fufcipere . Nos autem audita Re- vill. 1. 9. c. 11. Spelm . Gloffar. verbo Contene-.
gis defenfione timentes , c. id eft , audito Re- mentum ; Cowelli Interpret. verbo Countenan-
gis interdião . Sic Leg. Edo. Confeff. c. xxxvII. ce : & Dom. Edw. Coci Inſtit. part. 1. Sect.
Pag. cxxxi . Ufurarios defendit Rex , id eft , pro- CXCIV .

*
 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS
364

Abbatibus , & Comitibus , & Baronibus

II. De confirmatione legum Edwardi
Regis
Murdra etiam retro ab illo die quo in Re-
gem coronatus fui omnia condono , et ea
quæ a modo facta fuerint jufte emenden-
I
tur fecundum Lagam Regis Edwardi ( 1 ).
Foreftas 2 communi confenfu Baronum meo-
rum in manu mea retinui ficut pater meus
as habuit . Militibus qui per loricas terras
fuas deferviunt (2) , terras dominicarum ca-
rucarum ( fuarum ) quietas ab omnibus gil-
dis et ab omni opere ( proprio ) dono meo
concedo, ut ficut benignitas mea propen- ros Civitatis pro nullo placito &fint quie-
fior eft in eis ita mihi fideles fint ut fii de efchot
cut tam magno gravamine allevati funt ,
ita equis et armis fe bene inftruant , ut apti
et parati fint ad fervitium meum ( 3 ) , et
ad defenfionem Regni mei . Lagam Re-
gis Edwardi vobis reddo cum illis emenda-
tionibus quibus eam pater meus emendavit
confilio Baronum fuorum ( 4 ) . Si quis ali-
quid de meo vel de rebus alicujus poft obi
tum Willielmi Regis fratris mei cepit , to-
tum cito reddat abfque emendatione et
fi qui inde aliquid retinuerit , ille fuper
quem inventum fuerit , graviter mihi emen-
dabit . ( 5 ) Teftibus Archiepifcopis , Epifco-
pis , Baronibus , Comitibus , Vicecomitibus
et Optimatibus totius regni Angliæ apud
Weftm' quando coronatus fui .
Henricus ( 6 ) Dei gratia Rex Angliæ ,
Archiepifcopo Cantuaria , & Epifcopis , &
Emendetur Ms. Scac. 2 Foreftes . 3 M. Scacc. ita legit : Pacem firmam in toto regno meo pono , & teneri
4 modo pracipio----Pater meus eam emendavit cum confilio .
18 Ms. Lond. 6 Ms. Lond. nifi pro vi .
Juftitiariis , & Vicecomitibus , &omni-
bus fidelibus fuis Francis & Anglicis totius
Anglia , Salutem . Sciatis me conceffiffe ci
vibus meis London tenend' Middlefex ad
firmam pro ccc. libr' ad compotum ipfius &
bæredibus fuis de me bæredibus meis ,
ita quod ipfi Cives ponent Vicecom qualem
voluerint de feipfis & Juftitiar qualem
voluerint de feipfis ad cuftodiend' placita co-
ronæ meæ & eadem placitanda , & nullus
alius erit Jufticiarius fuper ipfos bomines
London Cives non placitabunt extra mu-
de Danegildo , & de mur
dre , & nullus eorum faciat bellum . Et fi
quis Civium de placitis Corona implacita-
tus fuerit per facramentum quod judica-
tum fuerit in Civitate fe diftationes boma
London infra muros Civitatis nullus
bofpitetur , neque de mea familia , neque
de alia vi alicui hofpitium liberetur . Et
omnes homines London fint quieti & libe-
ri , & omnes res eorum per totam Angliam,
per portus maris de theolonio paffa-
gio leftagio ( 7 ) , omnibus aliis confue-
tudinibus , & Ecclefiæ & Barones
Cives teneant & habeant bene & in pace
focnas fuas cum omnibus confuetudinibus ,
ita quod hofpites qui in foccis fuis hofpi-
tantur , neque ( 8 ) dent confuetudinesfuas ,
nifi illi cujus occa fuerit vel Miniftro fuo
quem ibi fibi pofuerit . Et bomo Londonia-
rum non judicetur in mifericordia pecuniæ ,
nifi
4 Reddatur Ms. Scac. s Et Jufticiar -feipfis deelt

(1 ) Leges , ni fallor , Edwardi Confefforis atatem 30. annorum deveniffent , tenebantur in

15. & 16. de Murdro & inventione ejufdem in- militibus promoveri , ut prompti & apparati ad
fcriptas intelligit Legislator , quas vide . Mur- Mandatum Principis & Hominum fuorum inve
drum autem hic intelligitur , opinor , uti etiam nirentur .
pag. 214. 1. 22. poena homicidio impofita , non (4 ) In Concilio forte Wintonia celebrato
ipfum homicidium . Cæterum quid fit Mur- Anno Domini 1070. Regni vero ipfius quar-
drum , dialogus de Scaccario . 1. c. 10. expli to , de quo vide Clar. Seld. Titul . Honor. edit.
cat his verbis : Murdrum proprie dicitur , mors 2. par. 2. cap. 5. §. 20. in princ. Et Florileg.
alicujus occulta , cujus interfector ignoratur ; in eodem anno . Item Order. Vital. Hiftor.
murdrum enim idem eft quod abfconditum vel Ecclef. 1. 4. p. 516. ubi Concilium iftud cele,
Occultum . Vide infra c. 92. bratum refert Windeforis .
(2 ) Pro deferviunt , defendunt Text . Rof- ( 5 ) Pofterior Charta Scaccarii fic concludi
fenf. & Matth. Parif. ac forte magis congrue . tur: Tefe Mauritio Lond. Epifcopo & Willielmo
Lorica fiquidem fervitii genus eft hujufmodi ele &o Winton' Epifcopo , & Gerardo Hereford
militum , quo Dominis fuis in militiam pro- Epifcopo , & Henrico Comite , & Simone Comi.
ficifcentibus deferviunt , cujus quidem fervi- te , & Waltero Gifardo , & Roberto de Munt
tii præftatione terras fuas erga eofdem Domi- ford , & Rogero Bigodo , & Eudone Dapifero ,
nos defendunt , & fibimet falvas & fecuras Roberto filio Hamonis , & Reberto Malet ,
reddunt . Nihil tamen hic ftatuo , præfertim apud Weftmonafterium quando coronatus fui . Va
cum per plena arma feudum fuum defervire for lete .
ma fit loquendi in veteri Normannia Cuftu- ( 6 ) In tertio Ms. hujus Chartæ exemplari ,
mario ufurpata cap. 85. qua fervitium intelli- quod videtur fuiffe Archiepifcopi , aut Mona-
go five conditionem , fub qua ejufcemodi va chorum Cantuar. hoc adjectum inveni fol. 2.
fallus terram fuam poffidet Domino fcil. de- a. b. Deeft in Mss. Scaccar. ufque ad cap. 3.
ferviendi Lorica . fed habetur in Ms. in Archivis Londin' apud
(3 ) Simile ut videtur obtinuit in Norman Guildhall.
pia , dum coronæ Regis Angliæ annexa in ( 7) Pro leftagio legendum puto laftagio , uti
ejus enim loci Cuftumario Latino c. 5. ( quod Ms. Lond. legit. Vide Spelm. Gloffar. verbo
in Gallico defideratur ) haud procul a fine fic Baro & Gloffar. fub finem operis in voc. nec
legimus . Ex prædi&is patet , quod non immeri aliter in alio , quod vidi , Legum harum ex-
to Anglorum temporibus folet in Normannia emplari .
ufitari , quod omnes Feudum lorica poffidentes , ( 8 ) Non dent mallem legere .
equum & arma babere tenebantur , & cum ad
 APPENDIX .
nifi in fa ( 1 ) Were , fcilicet ad a. fo
lid. Dico de placito quod ad pecuniam per-
tineat , & amplius non fit miskenninga in
huftenge , neque in falkefmote , neque in a
liis placitis infra Civitatem & Hufting/e-
deat femel in ebdomada , videlicet , die Lu-
næ, & terras fuas, & Wardemotum , &
debita Civibus meis , habere faciam
civitatem & extra . Et de terris de quibus
ad me clamaverint rectum eis tenebo lege
Civitatis . Et fi quis thelonium vel confue-
tudinem a Civibus London ceperit ,
London capiant de Burgo vel de Villa ubi
thelonium vel confuetudo capta fuit , quan-
tum bomo London pro thelonio ( 2 ) defiit,
proinde de dampno ceperit . Et omnes de
bitores qui Civibus debita debent eis red-
dant vel in London fe difrationent quod
non debent . Quod fi reddere noluerint , ne-
que ad difrationandum venire , tunc Cives
quibus debita Jua debent capiant in Civi-
tatum ( 3 ) namia fua , vel de Comitatu in
quo manet qui debitum debet . Et Cives
babeant fugationes fuas ad fugandum ficut
melius & plenius habuerunt anteceffores eo-
rum fcilicet filtre ( 4 ) Midlefex
reie . Tefte Epifcopo Winton' Rob. fil'Richer.
Hug' Bigot. & Alver' de Toneis ,
Willielmo Albini , Huberto Regis Ca-
nevar' Willielmo de Montfichet , & Ha-
gulfo de Tani , & Job Delet , & Rob. fil.
Siwa. Dat' apud Wejtm .
III. De caufarum protractione & diftinctione
vel defcriptione 4 .
Omnes caufæ vera confiliis ratione di-
fcutiendæ funt a judicibus et fine perfona-
rum acceptatione , cum æqualitate difeer
nendæ , vel fi facultas admiferit potius pa-
ce honeftandæ er licet fanum ubique con-
filium in fuæ Majeftatis luce viguerit , pro
Tom. IV.
1 Afa were Ms. Lond. pro in fa were ,
3 Ms. Lond. Tani prò impreffo Cant.
5 Ms. Lond. confimili ratione difcernenda .
7 Perfone Ms. Lond. pro proprie . 8 Ms. Lond. peroret , prava .
( 1 ) In fa were idiomate Gallico pro in fua
wera . Concordat LL. Edgari Regis cap. 2.
(2 ) Pro defit legendum forte debuit , vel
ut in Ms. Lond. dedit .
(3 ) Intra Civitatem lego , juxta Chartam
Henrici Regis III . dat. 16. Martii , anno Re-
gni fui 11. eifdem Civibus factam . Vid. Dom.
Ed. Coci. Inftitut. par. 4. pag. 252. Et fi ali-
quis ( inquit Rex ) in aliqua terrarum noftra-
rum citra mare vel ultra thelonium rvel ali-
quam aliam confuetudinem ab hominibus London
eeperit , poftquam ipfe a recto defecerit , vic.
London Namium inde apud London capiant , Con-
fimilem oftendunt chartam Cives Cantuariæ
ab Henrico II. iis factam , & a filio ipfius Hen-
rico III. confirmatam totidem fere verbis con-
ceptam . Namium autem quid fit , docebitur
in Gloffario ad finem operis . Hæc interim wi-
thernamium fapiunt , quod exteris Repreffalia ,
de qua voce pluribus Clar. Voffius de vitiis
Sermon. Vide etiam Smithi noftri Tractat. de
Republ. Anglic. a Buddeno Latine redditum
lib. 3. c. 10.
365
modo tamen concertantium informari lepi-
da moralitate non nocuit , et confilium for-
fitan dici poterit quicquid honeftum et uri-
le propofitum quoque modo promoverit .
IV. De generibus caufarum . (5)
Genera caufarum tria funt , 1. Delibe
infra rativum , de faciendo et non faciendo : 2-
Demonftrativum , de laude et vituperio : 3.
Judiciale , de poena vel merito . Ut ratio-
nales et legales partes quatuor , Exordium
Cives provocans : Narratio explicans : Argumen-
tum afferens : Conclufio compellens . Species
quinque ; honeftum , commendatorium vel
hu-
perfuaforium , admirabile , • alienatum ,
mile neglectum , anceps , dubium vel pro-
mifcuum , obfcurum , difficile vel tardum
in lege fcripta , in moribus vel communį
ufu pro lege fufcepto . Omne autem jus aut
naturale cognatorum eft , aut morale extra-
neorum , aut legale Civium . Sed five Lex
agenda præcipiat , levia permittat , hortetur
maxima , vitanda prohibeat , debet effe ma-
nifefta , jufta , honefta , poffibilis . In omni
conditione , profeffione & ordine , in omni
Su- genere & ftatu caufarum , in omni contro-
verfia fimplici vel compofita , in omni ju,
re naturali vel confuetudinis , in omni con-
tingenti vel remoto loco tempori proprio ?
conveniens nullo privato commodo præci
pue deferviens veritatis & juftitiæ . Non mi-
ferum pecuniæ quærens augmentum ( 6 ) pu-
rum vero fit , & perfpicua brevitate deco-
rum perorantis eloquium ( 7 ) inventione ,
difpofitione , elocutione , memoria , pronun-
ciatione , perfuafione naturali , ingenio , do-
&
trina fcientiæ , & affiduo ufu peritum . In
omni dicendi ( 8 ) genere , qui magna falu-
tari gravitate peroret , parvas fubtili leni-
tate deducat , media temperata moderatio.
ne delecter , nec longioribus yperbatis fen-
Hh 3 fum
2 Ms. Lond. Toneis pro impreffo Coneis .
4 Vel defcriptione deeft in Ms. Lond.
6 Ms. Lond. addit : Status caufarum duo funt .
9 Ms. Lond. non pro nec .
( 4 ) Pro filtre lege ciltre , regiunculæ nomen
non procul a S. Albano , de qua videfis D. Wat
fii Gloffar. Matth. Parif. additum in voce .
(5 ) Titulum in impreffis Codicibus ( de car
cerali liberatione ) cum fit a Capituli conten-
tis omnino alienus , rejiciendum cenfeo ; du~
bito autem , an pro eo legi poffit de generali
caufarum ratione ; hic enim agitur de caufa-
rum generibus , & in cap. fequenti de caufa-
rum proprietatibus . His ita conjectura fcriptis ,
aliud tandem vidi harum Legum exemplar ,
( Ms. Lond. ) in quo Titulus huic Capiti præ
fixus fic fe habet : De generibus caufarum . Sen-
fus autem Capituli difficilius intelligitur ob vi-
tiofam in nonnullis locis diftinctionem .
(6 ) Augmentum pro Argumentum in impref
fis . Ms. Lond. legit augmentum .
( 7 ) Imprefli Cod. Elogium .
8) Impreffi male legunt difcendi . Caput
autem hoc congeftum videtur ex diverfis lo-
cis Ifidori Hifpal. Orig. Ecclef. 1.2. vide c. 4.
5, 7. 8. 10. 19. 20. 21. Item Quintil. Inftit. Oras
tor. 1, 1. c. 4. & 1 , 4. C. I,
 366 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS
fum confundat , nec verbis inanibus amba-
ges interferat , qui directa locutione fatiga-
tur congrua fchematum junctura reficiat .
Et fiquid in dicendis aptum eft , & validum
finis fentiat , & principium reliquum 2 dif-
mulari vel præteriri nequeat , breviter fit
& tranfcurfim medietatibus interjectum .
V. De caufarum proprietatibus ( 1 ) . ,
In caufis omnibus ecclefiafticis & fecula-
ribus legaliter & ordine pertractandis , alii
funt accufatores , alii defenfores , alii teftes ,
alii judices . In omni difcuffione probitatis
idonei nullaque funt exactione permixti ,
demum caufarum qualitas fincera perfcruta-
tione penfanda & accufantium intentio , te-
ftium modus & judicum ( 2 ) electio . Ne
peregrina ( 3 ) fint judicia vel a non fuo
judice vel loco vel tempore celebrata , nec
in re dubia , vel abfente accufato , diéta fit
fententia . Notandum quod per omnia fi ac-
cufatus inducias competentes et refponden-
di vel defendendi licentiam legitimam ha-
buit ne diffeifiatus , vel implegiatus , vel
illegiatus , vel furreptione aliqua circum-
ventus , aut fraude judicetur . Si in tefti-
bus et judicibus et perfonis fatisfactum fit
ei . Si Judicibus confentiat , advocet , aut
contradicat ( 4 ) . Non ita penitus eft in
ecclefiafticis negotiis ficut in fecularibus ( 5 ) .
In fecularibus poftquam aliquis vocatus ve-
nerit , et in foro placitari cœperit , non li-
cet ante peractam caufam etfi in juftitiam con-
venerint , in ecclefiafticis vero dicta caufa s
■ Cematum Ms. Scaccar. 2 Ms. Lond. fi addit.
4 Ms. Lond. Prapofitis pro Perfonis . 5 Etdicta caufa deeft in Ms. Lond.
6 Sed neceffe fuit fi Judicem . Ms. Lond. Ms. Scac. licet fi neceffe fuerit . Si Judicem .
(1) Totum hoc fere caput defumptum eft
ex diverfis patrum fententiis , Canonibus ec-
clefiafticis infertis , uti videre eft apud Bur-
chardum , Ivonem & Gratianum , & pott Hen.
rici primi obitum ( ni fallor ) hifce Legibus
adjectum .
(2 ) Vide Burchard. lib. 16. c. 13. ex Epift.
Zepherini Papæ Sicilienfibus , vide cap. 14.
(3 ) Hæc fumuntur ex Epiftolis Zepherini
& Adriani Pontificum Romanor. Vide Bur-
chard. lib. 16. cap. 13. 14. 31. 29.
( 4 ) Infra cap. 31. fic legimus : Si quis Ju-
dices fufpectos babeat , advocet aut contradicat .
An præfens locus fit ex illo corrigendus , aliis ,
quibus animus , inquirendum relinquo , De ju-
dicii vero contradictione vide Scotor Leges .
Tit. quoniam attachiamenta cap. 13. & 35. Sta
tuta etiam Willielmi Regis ibid. cap. 1o. Vi
de Spelm. Concil . p. 273. c. 140. 141. Burchard,
Decret. lib. 1. cap. 222.
( 5 ) Locus hic fpinofus defumitur ex De
cretis Felicis Papæ , uti refert Burchardus lib.
1. cap. 222. ubi fic legimus : Non in ecclefiafti-
cis agendum eft negotiis , ficut in fæcularibus .
Priufquam Legibus vocatus venerit , ut quum
in foro decertare cœperit , non licet ante pera-
Aam caufam recedere; in Ecclefiafticis vero cau-
fa dita recedere licet , fi neceffe fuerit , aut fi
Je prægravari viderit . Vide Spelm. Concil.
pag . 273. cap. 140. Nefcio tamen , an & hic
locus non fit corruptus , quem tamen ex ipfius
Papa Epiftolis reftituere fruftra conatus fum .
6
recedere . Judicem fufpe &
tum habuit vel
fe fentiat pergravari : Judices fane non de-
bent effe , nifi quos impetitus elegerit ( 6 ) .
Nec prius audiatur vel judicetur quam ipfi
eligantur , et qui electis confentire diftule.
rit , nullus ei communicet , donec obtem-
peret . Quod fi in judicio inter pares ( 7 )
oriatur diffenfio , de quibus certamen emer-
ferit , vincat fententia plurimorum . Sanci-
tum ( 8 ) eft in caufa fidei vel ecclefiaftici
alicujus ordinis eum judicare debere , qui
nec munere impar fit , nec jure diffimilis ,
et nihil fiat abfque accufatore . Nam Deus
et Dominus nofter Jefus Chriftus Judam fu-
rem effe fciebat . Sed quia non eft accuſa-
tus , ideo non eft abrectus ( 9 ) , et quic-
quid inter Apoftolos egit pro dignitate offi-
cii ratum manfit . Sicut autem nec Clerici
Laicos , ita nec Laici Clericos in fuis ac-
cufationibus vel infamationibus debent reci-
pere . Accufatores Clericorum , et teftes le-
gitimi fint , et præfentes abfque ulla infa-
1
mia , vel fufpicione , vel manifefta macula
fint ( ro) , quia recte Sacerdotes accufare non /
poffunt , qui Sacerdotes effe non poffunt , nec
lui funt ordinis ( 11 ) , nec oportet quem-
quam judicari vel dampnari priufquam le-
gitimos accufatores habeat præfentes , locum-
que defendendi accipiat ad abluenda crimi-
na . Placuit etiam quotiens Clericis ab ac-
cufatoribus multa crimina objiciuntur et
unum ex hiis de quo prius egerint pro-
bare non valuerint , ad cætera non admit-
tantur . Et non ( 12) dampnetur Præful nifi
in
3 Pro funt Ms. Lond . fimul .
7 Eis Ms. Lond. pro hiis.
( 6 ) Locus totidem verbis poftea repetitus
cap. fc. 33. verfus finem , uterque defumptus
ex Epiftolis Fabiani Papæ ad Hilarium Epi-
fcopum cap. 16. Vide Burchard. 1. 1. c. 147.
& Concil . Spelm . pag. 273. cap. 141. Judici
bus hic Affeffores intelligo , vel ut infra cap.
29. appellantur Senatores ( exterorum Rachim-
burgiis & Sagibaronibus non diffimiles ) non
autem Juratores , duodecimviratum fc. qui in
reatu difquirendo , de facto ( ut dicitur ) apud
nos judicant & cognofcunt , quod Equiti illi
doctiffimo ( hunc locum in Gloffario fuo ci-
tanti in verbo Judex ) quam recte non video,
placitum .
( 7 ) Inter partes impreff. legit ; rectius inter
pares . Vide cap. 31. & Latin. Norman . Cus
tumar. c. 9 .
( 8 ) Vide Ambrof. Epift . 32.
(9 ) Pro abreptus . MS. Seld. & Scaccar. &
Lond. legunt abjecus ; attamen Burchard. lib.
16. c. 70. ubi locum hunc defumptum notat
ex cap. 3. Decret. Eleutherii Papa Epifcopis
Galliæ , ejectus exhibet .
(10) Hæc conftitutio defumitur ex Decretis
Calixti & Damafi Paparum . Vide Burchard.
lib. 1. cap. 171. & 172 , & Concil . Spelm . pag.
273. C. 142. 143 .
(11) Defumptum hoc videtur ex Capitular.
Kar. & Ludovic. Imp. 1. 17. cap. 130. & id
quod fequitur placuit ctiam , ex eifd. Capitu
lar. eod. lib. c. 77.
(12) Vide pag. fequ . Eadmer. p. 113.47. 115.
31.
 APPENDIX . 367

in LXXII . teftibus , neque Præful fummus a
quoquam judicetur . Presbyter Cardinalis nifi
in XLIV. teftibus non dampnabitur , Diaco-
nus Cardinalis nifi in xxvi . , Subdiaconus et
infra nifi in v11 . Nec major in minorum
impetitione difpereat ( 1 ) , et ibi femper
caufa agatur ubi crimen admittitur ; pulfa-
tus ante fuum Judicem fi voluerit caufam
I vera fint non tamen Judici funt credenda
fuam ( 2 ) dicat et non ante fuum Judicem
pulfatus , fi voluerit , taceat . Et ut pulfa-
tis quotiens petierint induciæ dentur , Et
omnis qui crimen objicit fcribat fe proba-
turum ( 3 ) , et fi ante converfus profequi
noluerit , convitium 2 eft ( 4 ) , non crimen
habendum. Quod fi decertare contendat fi
non probaverit quod objecit , pœnam quam
intulit ipfe patiatur ( 5 ) . Apoftolus inquit
adverfus Presbyterum infcriptionem non re-
cipiendam abfque duobus vel tribus idoneis
teftibus ; quanto magis de Epifcopis , fi hæc
de Presbyteris vel cæteris fidelibus funt ob-
fervanda ? Si quis aliquem Clericorum in
accufatione fornicationis appetit fecundum
Apoftoli Pauli præceptum , duo vel tria te-
ftimonia requirantur ab eo . Quod fi non
potuerit datis teftimoniis approbare quod
dixit , excommunicationem accufati , accu-
fator accipiat ; et nemini de fe confeffo fu-
per alienum crimen credatur , Confeffio ve-
ro per metum vel per fraudem exorta 3 non
valet Caveat Sacerdos , ne de hiis qui es
confitentur peccata fua alicui recitet , quod
ei confeffus eft , non propinquis , non extra
neis , quod fi fécerit , deponatur , et omni-
bus diebus vitæ fuæ ignominiofus peregri-
nando pœniteat , et fi quando Epifcopus di-
1 Suam deef in Ms. Lond. 2 Convictum Mss. Seld. & Scacc, habent ,
Lond. legunt . 4 Aliquem dicat Ms. Lond.
7 Habere deeft in Ms. Lond. 8 Modis addit Ms. Lond.
cit aliquem fibi fuiffe confeffum proprium
crimen et ille neget , non puter Epifcopus
ad injuriam fuam pertinere , quod fibi foli
non creditur , & fi fcrupulo confcientiæ fuæ
dicat fe ei nolle communicare . Plerumque
boni tacent & fufferunt mala quæ nove-
runt , quia documentis deferuntur , & Judi-
cibus probare non poffunt , quamvis enim
nifi certis indiciis probentur . Nos vero
a Communione nequaquam prohibere pof-
fumus , quamvis hæc prohibitio non fit
mortalis , fed medicinalis , nifi vel fponte
confeffum , vel judicio convictum . Hic enim
talis eft nominabilis ( 6 ) , ut ait Apoftolus,
qui confitetur , vel ordine judiciario con-
vincitur . Quod fi per judicium auferri non
poteft toleretur potius , ne quis perverſe
malos vitando ab Ecclefia difcedens præce-
dat illos ad gehennain : communio malo-
rum non maculat aliquem perceptione Sa-
cramentorum , fed confeffio factorum . Quif-
quis in Ecclefia bene vixerit , nil ei præ-
judicant aliena peccata . De habitu & ve-
ftitu nihil legimus imperatum divinitus , quæ
ad pompam funt , prohibentur . Et fi rege-
ris potes in fuperbo cultu habere cor
humile ( ut Hefter ) . Peccatores non folum
Deus iratus fed etiam miferatus ever-
tit ( 7 ) .
Evertuntur autem duobus modis : aut &
ficut Sodomite , ut pro peccatis fi iis ipfi
homines puniantur : aut ficut Ninivitæ , ut ipfa
hominum peccata puniantur & deftruantur . O-
mnes æque diligendi funt , fed cum omnibus
prodeffe non poteris , hiis potius confulendum
eſt ,
3 Extorta Ms. Seld. Scacc. &
Judiciis Ms. Scác. 6 Congeris peterit Ms. Lond.

31. Vide Gratian. cauf. 2. q. 5. cap. 2. & 3 . Tom. 1. Concil . cap. 16. fol . 185. b . p.195.33 .
Ante Concilium Lateranenfe fub Alexandro (2 ) Idem habetur infra cap. 57. p. 195. lin.
tertio Epifcopi longe præferebantur Cardinali- 33. & 41. Item cap. 62. p. 199. 32. Pariter
bus . Vide ejufd . Concil. cap. 4. & habetur in Jus & civile & pontificium , Vide Burchard.
Decretalium libro Tit. de Cenfibus , c. cum lib. 16. c. 9. ex Concilio Araufican . cap. 4.
Apoftolus . Certe pott Conftitutionem Nicolai cauf. z . qua ft. 8. cap. 4. Matth. Stephan. de
fecundi anno 1059. ut habetur Diftin& t . 22. & offic. Jud. 1. 1. c. 8. n . 50. Skenæum de verb.
Cæleftini II. Electionem a Cardinalibus folum fignific. verbo infangtbefe . Atque apud Noftra-
modo factam , ut deinceps ftabilitum ab Ale- tes quoque illud receptum innuit Bractonus
xandro III. decretum Anno 1179. ut is effet 1. 3. Tract. 2. cap. 35. It. 1. 5. Tract . 5. cap.
Romanæ Pontifex Ecclefiæ , qui a duabus par- 2. num . 3.
tibus Cardinalium electus foret , dignitas hac (3 ) Forte , fciat fe probaturum . Vide Bur-
mirifice crevit , adeo ut ab eo tempore etiam chard, lib. 16. c. 3. nifi Infcriptio fit intelli-
Regibus comparanda cenfeatur . Et licet de genda , qua quis crimen quod objecerit non
moderando eorum numero tum in Conciliis probans Legi fine poena talionis jure civili fit
Conftantienfi Seff . 40. & Bafileenfi Seff. 23 . obnoxius .
actum fit , & a Germanis & Gallis in ultimo (4 ) Ita MS. Lond. etiam legir ; impreff. olim,
Tridentino expetitum , nihil tamen profectum perfequi noluerit ; conjuntium eft . Vide Stat.
fuit , donec Anno 1586. 3. Non. Decembr. 37. Edw . III . c. 18. Stat. 38. Edw. III . c. 9.
1
Sixtus Quintus Bulla quadam declaravit , ut infra cap. 34.
effent tantum cujufcunque ordinis Lxx . Car- (5) Lex plane Talionis , cui affentitur non
dinales ; vid. vi. Epifcopi , L. Presbyteri , & XIV. folum jus civile 1. penult. c. de accufat. item .
Diaconi . De Cardinalibus autem juftum ha- 1. 2. §. fin. Pandect . de adult. infcriptionum
bemus tractatum apud Doct. Equ . Spelm. in pagina 1. 3. C. qui accuf. poff. Sed & jus pon-
voce , & Duaren . de facris Ecclef. Miniftr. ac tificium . Burchard. 1. 16. c. 3. Cum autem
Benefic. lib. 1. c. 13. apud vos idem in ordinum Comitiis fancitum
( 1 ) Idem inculcatur infra cap. 32. aliis ver- effet Anno 37. Edw. II. c. 18. deinceps illud
bis , cui refpondet illud apud Gratianum cap. tanquam aliquanto feverius fuit rurfus miti-
2. q. 5. Majorum quifquam minorum accufatio- gatum , Anno 38. Edw. 3. c. 9.
nibus non impetatur . Vide cauf. 3. 96. Can. (6 ) Nonne rectius abominabilis .
1. ex Epift. 3. Fabiani Papæ Decret . Julii 1, ( 7 ) Vide Auguft. Epift, 29 .

368 AD LEGES IN ANGLIA
eft , qui pro locorum , & temporum , &
quarumlibet rerum opportunitatibus conftri-
Etius junguntur tibi . Uterque reus eft , &
qui veritatem occultat , & qui mendacium
dicit , quia ille prodeffe non vult , & iſte
nocere defiderat , non ita caveatur arrogan-
tia ut veritas relinquatur . Qui facerdotem
ante familiarem commonitionem apud fuos
Judices aliquando , vel apud feculares un
quam accufaverit , anathema fit ( 1 ) . Si E-
pifcopus a fide deviaverit , & a fubditis fe-
crete commonitus incorrigibilis apparuerit ,
tunc ad fummos Pontifices ( 2 ) vel Sedem
Apoftolicam accufetur , pro aliis actibus
fuis magis tolerandus eft , quam corrigen-
dus . Si quis Epifcopus fuper certis crimi-
fuper certis crimi-
nibus accufetur ( 3 ) , ab omnibus qui funt
in provincia Epifcopis , audiatur , nec dam-
pnetur , vel judicetur priufquam legitimos
accufatores præfentes habeat , & conprovin-
ciales , non alienigenas , & a fe electos Ju-
dices non refutet nifi fit appellatum . Quod
etiam liceat deftinatis in fupplicium . Ap-
pellantem autem & vitiatam caufam appel-
fationis remedio fublevantem , non debet
afflictio > vel detentionis injuriari cufto
dia (4 ) . Quidam ad repellenda imperito-
rum machinamenta ( 5 ) & fuas rationes
præparandas , & teftes confirmandos , & con-
I
filia quærenda annum & fex menfes con-
cedi mandaverunt : quidam annum , in quo
plurimi concordant , minus vero quam fex
menfes non repperi . Quod fi Epifcopi vel
Clerici , vi vel timore ejecti , vel fuis re-
- Ms. Lond. legit confimilia . 2 Effe videbuntur , Ms. Lond.
(1 ) Vide pag. præced. & cap. 66. & 73.
(2 ) Adde Capitular. Kar. & Lud. Impp. 1.
7. cap. 68. 113. & 234. Videtur autem hoc
Caput ad exemplum Canonis noni Concilii
Chalcedonenfis confectum . Vide Eadmer. Hi-
ftor. 1. 5. pag. 107. 33. ubi Anfelmum Archie-
pifcopum Anglorum fummum Pontificem vo-
cat , quo nomine , ut videtur , eo avo , Pro-
vinciarum Primates , Patriarchæ , Metropoli-
tani funt generatim comprehenfi . Porro fatis
hinc , me judice , conftat , Leges hafce fuiffe
demum recognitas poft annum 1172. ante enim
id tempus de Appellationibus ad Sedem Ro-
manam prohibitis fatis edocemur a diverfis .
Eadmer. Hift. p. 39. l . 35. Matth . Parif. anno
1164. uti & de frequentibus Paparum eo nomi-
ne inftitutis querelis . Id. Eadmer. p. 113. 2. 3 .
P. 115. 31. Nec unquam eas Legibus permif-
Tas deprehendimus ante abfolutionem Henrici
II. anno 1172. quando inter cætera condeba-
tur: appellationes nec a Rege impediendas , nec
impediri permittendas , quin libere fierentin Ec-
clefiafticis caufis ad Romanum Pontificem . Rog.
Hoved, fol, 303. 7. quam tamen conceffionem
Henrici I. Foiteri , deinde Reges inultis mo-
dis enervarunt , & tandem penitus abroga❤
runt .
( 3 ) Ipfiffima verba funt Capitular. Kar. &
Lud. Imp. lib. 7. c. 79. Videatur etiam ejuf-
dem libri c. 230.
(4 ) Legendum forte : Appellans autem , &
vitiatam caufam appellationis remedio fublevans,
non debet affiliationis vel detentionis injuriari cu- jurare . Videantur etiam Cujac. Obfervat. lib.
fodia ; nifi malit quis pluraliter , appellantes
autem , c.
( 5 ) Impreff. olim legit replenda . Vide Bur-
AS
CONDIT
bus expoliati fuerint , prius eis omnia fua
legaliter reddantur , et tantum temporis fpa-
tium habeant quanto diffaifati fuiffe vide-
bantur 2 antequam ad judicium canonice
vocentur . Gregorius ( 6 ) in decretis . Pref-
byter vel Diaconus , vel quilibet clericus a
populo accufatus fi certi non fuerint teftes
illati criminis qui approbent veritatem , juſ
jurandum fit in medio , et illum proferant
teftem de innocentiæ fuæ puritate , cui nuda
et aperta funt omnia . Hoc etiam beatus
Sixtus Papa fe feciffe commemorat a quo-
dam Baffo culpatus , licet cum magna exa-
minatione fatis poffet evadere fufpicionem
et æmulationem fugiens , non eis qui no
luerunt aut fponte hoc elegerunt faciendi
formam daris Jeronymus fuper Jeremiam li-
bro primo . Juramentum debet habere co-
mites , veritatem , juftitiam et judicium . Si
ifta defuerint , non juramentum fed perju-
rium erit . Nam fi quis per coactionem ab-
jurare cogatur quod per multos annos quie-
te tenuerit , non jurante fed in cogente per-
jurium erit . Reum non facit nifimens rea .
Nemo fe circumveniat aut feducat . Qui
per lapidem falfum jurat , perjurus eft (7) ,
quacunque arte verborum juret aliquis ,
Deus ita accipit , ficut ille , cui juratur ,
intelligit . Sed fine dubitatione malum mi-
nus eft per Deum falfum jurare veraciter ,
quam per Deum verum jurare fallaciter .
Quanto enim id per quod juratur magis eft
fanctum tanto magis eft pœnale perju-
rium 3 , Qui exigit jurationem multum in-
tereft
3 Ms. Lond. judicium legit pro perjurium .
chard. 1. 1. c. 180. ex Epiftolis Felicis Papa
2. Fratribus Ægypti , c. 15.
( 6 ) Hinc apparet Leges hafce recognitas
atque uti jam erant , poft Henrici primi mor-
tem ( quæ incidit in Annum 1135. ) in archi-
va relatas . Siquidem Decreta non ante annum
1151. a Gratiano monacho Benedi&ino in Mo-
nafterio S. Felicis Bononienfis compilata fuere .
Baron. T. 12, n. 6. Mat. Weft. Vide Epift. D.
Edwardi Coci ad Relationum fuarum partem
nonam . Quod autem ex Gregorio & Sixto
tertio bic citatur , habetur in Decretis cauf. 2.
q. 5. cap. Presbyter & Mandaftis ; i . e. c. s.
& 10. Idem fupra obfervari poteft cap. de Da
negeldo , ubi Willielmi fecundi fit mentio.
Quod a Ranulpho Glanvil. An . 1180. forte
adjectum , cujus fapientia conditæ funt Leges
fubfcriptæ , quas Anglicanas vocamus . Hove-
den. fol. 342. b. 34. Vide tamen Lanfranci
Epift. 23. 9. Poftpofitis p. 313. col. 1. in De-
cretis fic legitur .
( 7 ) Verius , ni fallor , legitur : quiper lapi
dem falfum jurat , perjurus eft . Quacunque ar-
te verborum juret aliquis . Melius tamen ut
intelligas lector , quid fit per lapidem jurare
& pejerare , admonendus es , Romanos ( ut
Feftus docet ) olim juraffe lapidem tenentes
& projicientes in his verbis : fifciens fallo , me
Dieſpiter , falva urbe arceque bonis ejiciat , ut
bunc ego lapidem . De hoc autem juramento
vide præter Livium & Macrobium , Erafmum
in Chilia . 2. cent. 6. ada . 33.Jovem lapidem
1. cap. 21. Dempfier de Juram. lib. 1. c. 8. &
Turneb. Adverfat . 1. 30. c. 24.
 APPENDIX. 369

tereft fi fcit illum falfum juraturum , vel
nefcit fi nefcit , et dicit , jura mihi , jura
mihi ut fides ſtet , non audeo dicere hoc
effe peccatum , tamen humana temptatio
eft ; fi novit feciffe et cogit jurare , homi-
cida eft ( 1 ). Si ab alio provocatus fueris ,
ab illius malo eft quod juras non a
juras ,, non a tuo
tuo ,,
Si quis jurat falfum te fciente , fi te non
audierit utrum fit prodendus ' , fi proditus
et periculum mortis incurrat , difficillima
quæftio eft cui plus noceat , illi cui juratur
an facerdoti . Mihi videtur quod ille cui
magis prodeft vel obeft veritatem jurari .
Jurare neceffitate cogente non eft pecca-
tum . Non eft fervandum facramentum cum
malum incaute promittitur 2. Juramentum
filii et filia nefciente patre et vota Mona-
chi neſciente Abbate et juramenta pueri ir
rita funt .
VI. De tripartitione Regni Anglie in di-
verfitate Legum Comitatuum vel Provin-
ciarum .
Regnum Angliæ trifariam dividitur
Regno Britanniæ , in Weftfexam , et Mir-
cenos , et Danorum provinciam . Habet Ar-
chiepifcopatus duos (2 ) , Epifcopatus xv. 3
Comitatus xxxII . Ipfi vero Comitatus in
Centurias et Sipe focna ( 3 ) diftinguentur .
Centuriæ vel Hundreda in Decanias vel
Decimas et Dominorum plegios . Legis e-
tiam Anglicæ trina eft partitio ad fuperio-
rem modum . Alia enim Weftfaxiæ, alia
Mircena , alia Denelaga eft . Præter hoc tre-
mendum Regiæ Majeftatis titislamus Im-
perium ( 4 ) quod præeffe jugiter legimus
ac falubriter celebramus advertendum .
In multis autem differunt , fed in multis
conveniunt . Ipforum etiam jura Comita-
tuum per Provincias plerumque diffentiunt
ficut ( videlicet ) cupiditate & maligna pro-
fefforum deteftanda ftudia graviora nocendi
genera legalibus ftatutibus adjecerunt .
Tanta quippe rerum perverfitas & malo
rum affluentia eft ut definita Legis veritas
vel ftabilis medicina providentia raro poffit
inveniri . Sed ad majorem omnium confu-
fionem novus implacitationis modus exqui
ritur , nova nocendi fraus invenitur , tan-
quam parum noceat quicquid ante fuerit ,
& pluris effe judicetur , qui pluribus plus
nocuerit . Illis tamen reverentiam & amo-
rem ftigia fimulatione pollicemur quibus ca❤
rere non poffumus , quicquid noftræ crude-
litati pari congreffione non refpondet nobis
natum non reputamus • Induimus animos
tyrannorum , & hanc ob rabiem nobis in-
daxere divitiæ , nemo quantum poteft fed
ultra modis omnibus appetit infanire , tot
denique funt & tantis occupata folicitudi-
nibus , tot circumductionibus involuta funt
infortunia feculorum , ut vitandæ potius vi-
deantur exactiones , & incerta penitus alea
placitorum .
in
VII. De generalibus placitis Comitatuum
quomodo vel quando fieri debeant .
Sicut antiqua fuerat inftitutione forma-
tum , falutari Regis imperio vera nuper eft
recordatione firmatum , generalia Comita-
tuum placita certis locis , & vicibus ? , &
definito tempore per fingulas Provincias
Angliæ convenire debere , nec ullis ultra
fatigationibus agitari nifi propria Regis ne-
ceffitas , vel commune Regni commodum
fæpius adjiciat . Interfint autem ( 5 ) Epifco-.
pi , Comites , Vicedomini , Vicarii , Cen-
tenarii , Aldermanni , Præfecti , Præpofiti
Barones , Vavafores , Tungrevii , & cæteri
terrarum Domini diligenter , intendentes ne
malorum impunitas , aut graviorum pravitas,
vel judicum fubverfio folita miferos lacera-
tione

Impreff. legit procedendus . Rectius prodendus Ms. Lond. 2 Impreff. legit pronunciatur . Rectius promittitur
Ms. Lond. 3 Pro 15. Ms. Lond. habet multos . 4 Titulamus Mss. Seld. Twyfd. & Lond.
s Ms. Lond. frequentamus pro celebramus . 6 Mss. Seld. Scacc. Statibus legunt .
7 Ms. Lond. judicibus pro vicibus . 8 Comites & Vic. Hertbrobertreingerevet , Leidegrevii Vicarii Ms. Lond.,

(1 ) Concord. cap. Ille qui hominem . 22. rio , quod velim confulas . Sicut autem in De«.
quat . 5. cennæ five Decuriæ fodalitio , reliquis præerat
(2 ) Hinc apparet Leges hafce conditas poft dignior unus , quem teo thungmon nuncupa-
erectionem Epifcopatus Elienfis circa Ann. runt , hodie Tithingman , fic etiam ifthoc Soda-
1108. & Carleolenfis circa Ann . 1133. aut 1134. litium , fuum habuit præfectum , quem gefitb-
Hoved . Henr. Huntind . fol. 171. a. lin . 2. fol. cundmon , quandoque fithcundmon, nominarunt ;
220. b. 11. i. e. Lambardo interprete , Cuftos Paganus .
(3 ) Nifi hic , nufquam occurrit mihi iftud (4) Locus plane mendofus diu me torfit ,
vocabulum Sipefocna . Erratum puto pro Saxon. & fruftra ; quid enim fentiendum fit de voce
Sitheffocna fcriptoris forte vel incuria vel im- illa titislamus penitus ignoro , nec aliquid lucis.
peritia Romanum p. pro Saxonico th accipien- accendit varia illa lectio titulamus , nifi lega-
tis . Vox eft ( ni fallor ) compofita , ducenda mus , præter tremendum , quod titulamus regia
a Sax. gefith, contracte fith , & focna Sodalitium majeftatis imperium . Utcunque fit , idem vide-
fcil. cœtus , fraternitas , focietas quorundam tur effe loci fenfus cum eo , de quo verfus fi-
hominum ( quod fith fignat ) privilegiis , li- nem cap. 9. ubi poft Regni & Legis Angliæ
bertatibus , franchefiis ( ut a Normannis di- velut hic partitionem , flatim additur : Super-
&tis ) præditorum , quod focna notat. Vid. Schol. funt Regis placita curiæ , quæ ufus &confuetu-
ad cap. 75. Nec voce hac , hoc fenfu ulla apud dines fuas una femper immobilitate confervat
nos hodieque vulgarior vel tritior ; e . g. cum ubique .
dicimus , what a fith of Men , &c.interrogan- (5 ) Vid. cap. 29. His in exhibitione loci
do fc. vel admirando , i . e. quantus hominum addit Doctiff. Spelmannus plures alios ; Here-
catus . Ejufmodi Sodalitium gildam vulgo vo- tochios , fc. Trebingreveios , Leidgreveios, omnes ,
cant , alias Friborgam , quarum vocum utriuf- locum fuum poft Vicecomites capeffentes . De
qe proftat expofitio in Doct. Spelm. Gloffa hoc iterum poftea . Cap. 31 .
 370 AD LEGES IN ANGLIA
tione conficiant , agantur itaque primo de-
bita veræ Chriftianitatis jura , fecundo Re.
gis placita ( 1 ) ; poftremo caufæ fingulorum
dignis fatisfactionibus expleantur , & quof-
cunque Scyrefmot difcordantes inveniet ( 2),
vel amore congreget , vel fequeftret judicio .
Debet autem Scyrefmot bis , Hundreda , vel
Wapentachia duodecies in anno congregari,
& feptem diebus ante fummoniri nifi pu-
blicum commodum vel 2 dominica Regis
neceffitas terminum præveniat ( 3 ) , & fi
aliquid in Hundredis agendorum penuria ju-
dicum vel cafu aliquo transferendum fit in
duas , vel tres , vel amplius Hundredas
refpectetur jufto fine claudendum , & fi quif-
quam violenta recti deftitutione vel deren
tione , in hundredis vel congruis agendo-
rum locis caufam fuam ita turbaverit , ut
ad Comitatus audientiam pertrahatur , per-
dat eam ; & de cætero componat ficut re-
&
tum fit . Si quis Baronum Regis vel alio
rum Comitatui fecundum Legem interfue-
rit , totam terram quam illic in Dominio
fuo habet acquietare poterit . Eodem modo
eft , fi Dapifer ejus legitime fuerit ( 4 ) , fi
uterque neceffario defit , Præpofitus , & Sa-
cerdos , & quatuor de melioribus Villa ad-
fint pro omnibus qui nominatim non erunt
ad placitum fubmoniti . Idem in Hundredo
decrevimus obfervandum , de locis & vici-
bus & judicum obfervantiis de caufis fin-
gulorum juftis examinationibus audiendis ; de
Domini , & Dapiferi , vel Sacerdotis & Præ
pofiti , & meliorum hominum præfentia .
VIII. De Hundredis tenendis .
Speciali tamen plenitudine fi opus eft bis
1 Ms. Scacc. Submonitionem . 2 Vel efficientia Regis Ms. Scacc.
(1) Quo confufum conftat forum facrum
cum civili , contra fancitum illud Guilielmi
primi , de quo plura Scholiis ad cap. 31.
(2 ) Verior recte hæc lectio quam illa doct.
Spelm . in Gloffar. in verbo Chirgemot . Vide
quofque Chirgemot difcordantes inveniet , &c.
unde vocem trahit ad fignificandum forum Ec-
clefiafticum .
( 3 ) Impreff. legit. Scyrefmot et Burgimotis
1-44
et fex diebus antea fubmotum vel efficiente
Regis Dominica , &c. Deprompta hæc videntur
e Legibus Ed. Confeff. cap. 35. de Hereto-
chiis , unde erronex iftius loci lectionis cor-
rectio in promptu eft . Vide Leges Ethelf .
cap. 20.
(4 ) Similiter locum exhibet doct. Spelman.
in Gloff. verbo , Dapifer. p. 202. Malim autem
legitime interfuerit .
(5 ) Loco Hudefeft habetur Hirderefeft in
Doct . Spelm . Gloffar. verbo Folgurii ; vitiofe
tamen fic fcribi pro Hurdesfeft alibi opinatur
Eques ille Doct. verbo fc. Hurderefeft . Neu-
trum autem mihi placet ; fcribendum reor
Heorthfeft , nec aliter in LL. Canuti Regis
par. 2. cap. 19. Vocis autem & loci plenio-
rem intellectum quære in Gloffar. ad finem
operis verb. Hudefeft .
( 6 ) Harum Legum exemplar , quod ut vi-
detur , fecutus eft Doct. Spelm. verbo Alder-
mannus pag. 31. eandem habuit additionem
Cujus partem exhibet ibidem . Hac autem de
CONDITAS
in anno conveniant in Hundredum fuum
quicunque liberi tam Hudefeft 3 quam Fol-
garii ( 5 ) ad dinofcendum fcilicet inter cæ-
tera fi Decania plenæ fint , vel qui , quo-
modo , qua ratione recefferint vel fuper
accreverint ; præfit autem fingulis hominum
novenis decimus , & toti fimul Hundredo.
unus de melioribus , & vocetur Aldreman-
nus , qui Dei Leges et hominum jura vi-
gilanti ftudeat obfervantia promovere ( 6 ) .
Quia nil a nullo exigi vel capi deber nif
de jure et ratione per Legem terræ et jus
ftitiam et per judicium Curiæ , fine dolo ,
prout ftatutum eft maxima confideratione
procerum et bonorum prædecefforum totius
regni , et multa aggregatione fervorum Dei
et bonorum patrum , et fapientum totius
Monarchiæ approbatum. Communis quippe
commodi provida difpenfatione ftatutum
eft ( 7 ) , ut a duodecimo ætatis fuæ anno
in Hundredo fit , et decima vel plegio li-
berali quifquis Were vel Wite vel jure li-
beri dignus curat æftimari , conductitii vel
folidarii vel ftipendiarii duorum plegio te-
neantur . Et omnis Dominus - fecum tales
habeat , qui ei jufticiabiles fint , tanquam
eos fi peccaverint ad rectum habiturus vel
pro eis forfitan rationem redditurus . Dictum
eft de illis qui terram non habent ( 8 ) , fi
in alio Comitatu ferviant et cognationem
fuam vifitent qui eos inter agendum firma-
bit , eos ad publicum rectum ducat fi ibi
forisfaciant vel propter eos emendet . Ne-
mo ignotum vel vagantem ( 9 ) ultra tris
duum abfque fecuritate detineat , vel alte
rius hominem fine commendante vel ple-
giante recipiat , vel fuum a fe dimittat fi
ne
3 Hurderefeft. Ms. Lond.
re vide Statutum editum Ann . 34. Edw. I. de
Tallagio non concedendo , cap. 1. & LL. Wil-
lel. I. pag. 55.
(7) Quæ fequuntur ad ifta rationem reddi-
turus e Legibus Ethelredi e. 1. & Canuti
par. 2. c. 19. & 28. excerpta videntur . Huc
etiam fpectat Lex illa Guil . I. cap. 64. nec
non ejufdem Regis Leges in Ingulpho 49. &
50. vide cap. 28. LL. Cnuti apud Jornal.
(8 ) Hæc & fequentia ufque ad emendet,
ipfiffima verba funt Legum Ethelftani c. 8,
quod cum Lemmate præfixo fic fe habet in
Jornalenfi cap. 14. De illis qui terram non ha
bent , & in alio Comitatu famulantur . Item edi
ximus , fi quis non babens terram ferviat in alio
Comitatu , & ad cognatos fuos quandoque redeat ,
qui eum in ipfa vifitatione firmabit , cum ad
Jus publicum præfentet , fi forisfaciat ibi , vel
emendet pro eo .
(9 ) Deprompta hæc videntur cum fequenti-
bus ad ifta , quibus fuerit accufatus , e LL. Ca
nuti par. 2. cap. 25. & antecefforis ejus E-
thelflani cap. 22. Recenfuit Guiliel. I. in cap.
46. & 47. Legum fuarum in Ingulpho . Con-
cordat Bracton . I. 3. Tract. 2. cap. 10. num .
1. Nec debet , inquit , quis repellere fervientem
fuum antequam purgatus fit de omni calumnia ,
unde prius fuit calumniatus . Plura huc fpe-
tantia vide in Doct. Speim. Gloffar. verbo
Homebyne .
 APPENDIX ,
ne Prælati fui licentia , et vicinorum tefti-
monio , quietum etiam in omnibus in quibus
fuerit accufatus . Sed de hiis omnibus plenio,
rem fuggerunt ventura notitiam ficut Edwar
di beatiffimi Principis extitiffe temporibus
certis indiciis et fida relatione cognovimus.
Et fi quid profeffioni noftræ congruum præ-
cedentium vel fequentium Capitula docue-
rint fine jure naturali , vel legali , vel mo-
rali gaudeant inftituto , et hoc licet mul-
ta compofitorum varietate minus plene
peregerim bonam faltem voluntatem ubique
prætendo .
IX. De qualitate caufarum .
Qualitas caufarum multa eft ; emendabi-
lium , et non emendabilium , et quæ folum
pertinent ad jus regium . Omnes vero cau
fæ fimplices funt aut conjunctæ , et in ma-
nifeftatione confiftunt vel in accufatio
ne ( 1 ) . In contemplatione peccatorum aliæ
per vifum fiunt et auditum , aliæ per rela-
tionem , aliæ per æftimationem quæ magis
ad violentam ufurpationem improbis Præla-
torum conjecturis inverfantur . Quæ a legi-
timis 2 caufis omnibus et maxime Ecclefia
fticis fubmoventur , et five unus unum ac-
cufet , aut plures , vel plures unum, vel
plures fint compellantes , et compellati ali-
quem ftatim in inculpationibus refponderi
oportet , aliquando competenti termino , ali-
quando nullo , et omnes habeant congruos
pertractationum modos locis , temporibus et
perfonis affignatos , et omnis caufa termi-
netur vel Hundredo , vel Comitatu , vel Ha-
limoto foccam habentium , vel dominorum
curiæ vel divifis parium vel certis agendo-
rum locis adjacentibus , ne cuilibet irroga-
tam injuriam fomenta 3 dilata vel amota
multiplicent ne caufarum habitudine vel ali-
qua recti deftitutione jura pertranfeat . Tran-
feunt autem multis modis alia intrinfecis ,
1 Circumpofitorum Mss. Seld. Twyfd. & Ms. Lond.
4 Caufantium Ms. Lond.
( 1 ) Id eft ex notorietate facti , ( ut cum Fo-
renfibus loquar ) nulla funt tergiverfatione ce-
landæ , ut id furti manifefti quod vocanr Hon-
dhabend , Bacberend , cui refpondet Saxonum
openre feylde, de quo in LL. Inæ cap. 37. aut
non ita notoriæ , ut quæ probationis indigent
manifeftatione , quo etiam tendit id quod fe
'quitur infra , fi quid in actu vel in fola tibtla ,
i. e. accufatione confiftat , &c.
(2 ) Quod traditum hic pluries in his Le-
gibus occurrit , & in cap. 20. 27. & 59. atque
femper intelligendum eft de privilegiis Ma-
neriorum Dominis , Principis Beneficio , com-
petentibus , Fore ufium noftratium lingua In-
fangthefe & Outfangthefe dictis , quorum prius
fignificat poteftatem judicandi farem quem-
cunque infra Manerium vel Dominium tuum
comprehenfum , pofterius autem fimilem ja
rifdictionem in latronem extra Limites Ma-
nerii vel Dominii tui delinquentem , dummo-
do intra ejufdem fines deprehendatur . Vide
Bracton. I. 3. Tract. 2. c. 35. & Spelman.
Gloffar. in voce Infangthefe .
( 3 ) Hac de re vide plura c. 29. & LL. E-
thelredi apud Habam ( vide Spelm. Concil.
371
alia extrinfecis accidentiis fecundum indu
ftriam vel juftitiam concertantium 4 fecun-
dum focam Placitorum quam quidam habent
in fuo de fuis , quidam de fuis et extraneis
five in omnibus five in quibufdam caufis (2 ) ,
Multa fiquidem caufarum differentia eft , ca-
pite plectendarum,vel pecunia redimendarum,
tranfeuntium , manentium , vel utrumque
fpectantium et quæ folum pertinent ad jus
regium . Differt etiam an aliquis cum fuo
vel alterius homine caufam agat , et fi quid
in actu vel in fola tibtla confiftat , et fi
quid bello vel lege facramentali plena vel
frangenti vel etiam judiciali repetatur . Aliud
vero eft fi par parem accufet , vel major
minorem , vel minor majorem . Permutan-
tur etiam caufarum actiones in locorum con-
tingentiis , in tempore ex perfonis . In ac-
cufationum modis perfonarum diftinctio eft
in conditione , in fexu fecundum profeffio-
nem , et ordinem fecundum obfervatam le-
galitatem , quæ in agendis omnibus penfan-
da funt Judicibus . Nemo enim ftultus aur
improbus debet effe Judex ( 3 ) , fed Opti-
mates quique fecundum modum fuum qui
non perfonam fed opera dijudicent per Le-
gem Provinciæ . Regnum enim Angliæ tri
partitum eft in Westfaxones , et in Mir-
cenos et Dacorum Provinciam . Legis etiam
Anglica trina eft partitio , et ad eandem
diftantiam fuperfunt Regis placita Curiæ quæ
ufus et confuetudines fuas una femper im-
mobilitate confervat ubique ( 4 ) , Soca ve-
ro placitorum alia proprie pertinet ad fifcum
regium , et fingulariter alia participatione ,
alia pertinet Vicecomitibus , et Miniftris
regiis in firma fua . Alia pertinet Baroni
bus Socham & Sacham habentibus .
X. De jure Regis ,
Hæc funt jura quæ Rex Angliæ ( 5 ) for
lus & fuper omnes homines habet in terra
fua
2 Legum Ms. Lond. 3 Formata Ms. Lond,
pag. 532. ubi Habam corrigend. forte Badam
quomodo in vet. Cod. MS, olim S. Auguft,
Cant' modo penes D. Simonefium Dewes Equ .
aurat. & Baronet. ) c. de officio Judicis , ubi
( inter alia ) hæc ad rem noftram fignantur
facientia : Et nullus Dominus fultos aut impro-
bos Judices conftituat , quia ftultus per ignoran-
tiam , improbus per cupiditatem vitat quam di-
dicit veritatem .
(4 ) His fimilia prædicantur de Tribunali ,
quod Curiam de Huftingis olim nuncuparunt,
quæ ( ut loquuntur Leges Edo . Confeff. cap.
35. ) Confuetudines fuas una femper inviola-
bilitate confervat .
(5) Quæ fc. in hoc & feq. Capitibus ( præ
fertim 13. ) recenfentur ufque ad cap. 19. in-
clufive , concordant LL. Canuti , par. 2. cap.
12. & 14. Glanvill. lib. 1. cap. 2. Bracton . 1.
3. Tract. 2. per totum vetus Cuftumar. Nor-
man. cap. 10. 12. 15. 16. 17. 18. 19. Regalia
hæc recte dicenda , quorum quædam enume-
rantur in ufibus Feudorum , cap. Quæ funt
Regalia , quod vide , & Hotomanni Comment.
ibid. & fi plura cupias , adi Regneri Sixtini
Tractatum , quem infcripfit de Regaliis .

AD LEGES IN ANGLIA
372
fua commoda pacis & fecuritatis inftitutio-
ne retenta . Infractio pacis regiæ per ma-
num vel breve dicta Danegildum Placi-
tum brevium vel præceptorum ejus contem-
ptorum , de famulis fuis ubicunque occifis
vel injuriatis , infidelitas & proditio ; qui-
cunque defpectus vel maliloquium de eo ;
caftellatio trium ftannorum ( 1 ) , utlaga-
ria , furtum morte impunitum ; murdrum ;
falfaria monetæ fuæ ; incendium ; Hamfocna ;
Foreftal ; Fyrderinga ( 2 ) ; Flemenfirme ,
præmeditatus affaltus , Roberia, Siretbreche ;
præfumptio terræ ( 3 ) , vel pecuniæ Regis ;
thefaurus inventus ; naufragium 2 ; maris
algarum ( 4 ) ; violentus concubitus ( 5 ) ,
raptus ; Forefta ; relevationes Baronum fuo-
rum ; qui in domo vel familia Regis pu-
gnabit ( 6 ) ; qui in hoftico pacem fregerit ;
qui Burgbbotum , vel Brigbotum , vel Fird-
fare fuperfederit ; qui excommunicatum vel
utlagum habet & tenet ; Borghbreche ; qui
in bello campali vel navali fugerit ; inju-
ftum judicium ; defectus juftitiæ ; prævarica-
tio Legis regiæ ; omnes hereftrete omnino
Regis funt (7 ), & omnia gwaltowa 4 , i .
occidendorum loca totaliter Regis funt in
foca fua ; & omnibus ordinatis & alienige-
2 Ms. Lond. naufragium non habet .
Ms. Lond. Sterbreche .
4 Qualftowa Ms. Scacc. Gwalowa Ms. Lond. 5 Ms. Lond. Chrifto pro Epifcopo .
(1 ) Spelman. in Gloffario fuo vocem Caftel-
laciam expofiturus , adducit locum una cum
alio non diffimili in cap. 13. 14. Spelman .
no ) obſcura & corrupta indigitans , nec im-
merito , obfcuriora tamen ob defectum diftin
&tionum & interpunctionum recte adhibita-
rum . Sic autem diftinguendum & legendum
puto : Caftellatio trium fannorum utlagariafur.
tum morte puniendum ; puniendum dico , Capi-
tulum 13. fequutus , ubi eft ; furtum probatum
et morte dignum . Si quis tamen impunitum ma-
luerit , non contendero , præfertim cum moris
olim fuerit , latronem in furto manifefto vel
crimine flagranti deprehenfum , fc. rem furti-
vam in manu habentem , quod Hondhabend ( Ger-
mano-Saxonibus Handhafte That ; i . e . factum
manuale . Vide Gryphiand de Weichbild . Sa-
xon. cap. 57. num . 4. ) aut a tergo deferen-
tem , quod Bacberend nuncupabant , modo is
annos ( ut primo ) decem , ut poftea duodecim
natus effet , & quod octo denariis carius æfti-
maretur clepferit ( ætatem in 15. annos & va .
lorem in 12. denarios mutavit poftea Ethel-
ftanus Rex in Concil. apud Witlam byrig. Vis
de Judic. Civit. London. c. 12. ) caufa coram
loci Domino rei cognitionem habente , alio-
quin coram Coronatore feftinantius accerfito
fummarie cognita morti adjudicare , cujus il-
la Hallifaxiæ noftratibus fatis nota Lex vide
tur effe veftigium ; quinimo fi quis furi mor-
tem obtulerit , jurejurando fidem adftringat ,
fe tanquam criminis reum occidiffe , atque
hoc pacto omni folutione liberator ; Lex eft
expreffa Regis Inæ cap. 16. cui fimilis illa in
cap. 34. Vide etiam LL. Edo. Confeff. c. 36.
& vetus Norman. Cuftumar. c. 23.
(2 ) Pro Fyrderinga Spelmannus locum hunc
exhibens in Gloffario fuo habet Fynderinga ,
quem fequitur D. Edw. Cocus Inftitut. par.
3. pag. 132. & Thefaurum inventum vertunt .
Cum vero thefaurus inventus nominatim hic
fubfequatur , nifi conjectura mea me fallit ,
AS
CONDIT
nis , & pauperibus , & abjectis debet effe
Rex pro cognato & advocato fi penitus a-
lium non habent ( 8 ) . Hæc funr Domini-
ca placita Regis nec pertinent Vicecomiti-
bus , vel Apparitoribus , vel Miniftris ejus
fine definitis prælocutionibus in firma fua .
XI. De placitis Ecclefiæ pertinentibus
ad Regem .
Sunt alia quædam placita Chriftianitatis ,
in quibus Rex partem habet hoc modo . Si
Rex patiatur ut qui in Ecclefia fecerit ho-
micidium , ad emendationem veniat . Pri-
mo Epifcopo & Regi pretium Nativita-
tis fuæ reddat , & ita fe inlegiet . Deinde
componat de pace Ecclefiæ quinque libr'
& reconciliationem Ecclefiæ quærat ficut ad
eam pertinebit ( 9 ) , & cognationis , & do-
nationis emendationem plene reftituat ( 10) .
Si quis rectam decimam fuperteneat , vadat
Præpofitus Regis & Epifcopi , & terræ Do-
mini cum Presbytero & ingratis auferant ,
& Ecclefiæ cui pertinebit reddant ( 11 ) &
novam partem relinquant ei qui decimant
dare noluit . Reliquum in duas partes divi-
dant , dimidium habeat Dominus , dimidiam
habeat Epifcopus , fit homo Regis vel alte
rius ,
3 Defuerit Ms. Lond,
bona fonat adventitia , Forenfibus noftris Way
wium & Efrayeria , veteribus Cumelings a Sa-
xon. Cuma Advena , quæ Regi acquiruntur,
aut faltem Domino Feudi hanc libertatem fi-
bi a Rege indultam habenti . Vide Bracton.
lib. 1. cap. 12. num. 10. & Vetus Norman,
Cuftumar. c. 19. Quari tamen potoft , utrum
Fyrderinga hic non fit fcribendum Fyrderun
ga , quod Gloffarium apparatum expeditionis
vertit .
(3 ) Prefumptio terre , forte aris . Vide ta
men LL. Burgund . Tit. 54. pro terrarum Præ,
fumptoribus .
( 4 ) Id eft alga maris ; de qua vide infra in
Glolar.
( 5 ) Vide infra cap. 13.
(6 ) Vide cap. 12. & c. 8o . Leges Inæ c. 6.
Alfredi c. 7. Chuti c. 56.
( 7 ) Vias publicas regias fcil . alias milita
res intelligit , regales forte vias , quibus itur de
civitate in civitatem , de quibus in placito ex
hibito apud Pinendenam per Cl . Selden. No-
tis ad Eadmer. p. 197. præfertim vero quatuor ,
ques ( a Gallico Chemin ) vocant chiminos no
ftratibus bene notos , de. quibus vide plura in
Spelm. Gloffar. verbis Hikemildfirete & I
munful
( 8 ) Peritam hoc videtur e cap. 12. Fœder.
Eadw. & Gathr. Regum , inter Leges Saxoni
cas , cui fimile Capitulum illud 17. Legum Ec-
clefiaft . ab Ælfr. & Guthr. latarum . Řem re-
novavit poftea Canutus Rex Legum fuarum
par. 2. c. 37.
(9 ) Vide cap. 79. in fine , & fenfum inde
pete .
(10) Legendum forfan & dominationis emen
dationem , id eft , manbote , ut Saxonibus olim
dicta compenfatio five multa pecuniaria ( de
qua vide Gloffar. in voce Emenda ) Domino
pendi folita ob hominem fublatum . Vide Bur-
chard. lib. 3. c. 132.
(11) Vide Leges Edgar. c. 3. 4. Cnuti c . 8. 9 .
 APPENDIX .
rius , Romfeob ( 1 ) in Fefto Sancti Petri ad
vincula debet reddi . Qui fupra tenebit ,
reddat Epifcopo denarium illum , & xxx.
denar' addat & Regi L. Sol. Qui cyrifcea-
tum tenebit ultra Feftum Sancti Marti-
ni , reddat eum Epifcopo & undecies per-
folvat & Regi L. Sol. Qui uxoratus faciet
adulterium ( 2 ) habeat Rex vel Dominus
fuperiorem , Epifcopus inferiorem . Qui per-
jurium fuper fancta commiferit ( 3 ), per-
dat manum fuam vel dimidiam weram fuam,
& hoc commune fit Domino ejus , & Epi-
fcopo . Qui falfum teftimonium dicet , non
admittatur deinceps in teftimonium , fed red-
dat Regi vel terræ Domino Healsfang . Qui
ordinatum occiderit ( 4 ) , vel malignaverit,
emendet ei ficut rectum fit , & Epifcopo
emendationem altaris, fecundum ordinis di-
gnitatem Regi vel Domino plenam infra-
Яtionem pacis , vel plena lada neget . Si
quis mortis reus confeffionem defideret ( 5 ) ,
nunquam negetur ei . Quod fi quis faciat ,
emendet Regi cxx. fol. aut cum quinque
juret quod hoc non feciffet . Si liber feftis
diebus operetur , emendet fuum bealsfang ,
& faltem erga Dominum fedulo componat .
Si quis Dei rectitudines per vim teneat ( 6),
folvat lafblite 2 cum Dacis , plenam Wi-
tam cum Anglis , aut neget cum xI . 3 Si
aliquem illuc vulneret , hoc emendet & red-
dat plenam Witam , & ab Epifcopo manum
fuam redimat vel perdat eam . Si aliquem
occidat , fit utlaga , & profequatur eum
cum clamore omnis qui rectum vult . Si
efficiat ut occidatur per hoc quod rectum
contra refiftat , fi hoc inveritetur inultus
jaceat . Qui ordinis infracturam faciet , emen-
det hoc fecundum ordinis dignitatem , We-
va , Wita , Labslita , & omni mifericordia .
Tom. IV.
1 Qui cyrifceatum----L. fol. deek in Ms. Lond.
4 Ms. Scacch, priori pro primo . s Ms. Lond. adjudicantur .
(1 ) Tanta inter hæc & LL. Edgari cap. 3 .
& 4. uti & Gnuti par. 1. cap. 8. 9. 10. videtur
fymphonia , ut quicquid hic habetur , illinc fup-
peditatum effe cuivis liquere poffit .
(2 ) Vide hac de re plura apud Spelman. in
Gloffar. voce Adulterium .
(3 ) Hæc & fequentia ad ifta ufque terre
Domino Healsfang e Legibus Ganuti par. 2. cap.
33. & 34. haufta videatur . Huc etiam fpectat
Lex Edw. Senioris cap . 3. & Æthelftani c. 25.
Hinc illud Bractoni 1. 4. Tract. 1. c. 19. n. 2.
Repellitur autem ( inquit ) a Sacramente infa-
mis , fcil. qui alias convictus fuerit de perjurio
qui Legem amittit , & ideo dicitur , quod non
eft ulterius dignus Lege ; quod Anglice he ne
es othes worthe that es enes gylty os oth bro
ken. Quo tendunt etiam tradita per eum po-
ftea lib. 4. Tract. 5. cap. 5. n . 1. Advertit lo-
cum Cl. Selden. Notis ad Fortefcutum c. 26.
quas vide .
(4 ) Sie habetur cum poftea cap. 66. tum ia
Legibus Cnuti Regis fecularibus cap. 39. un-
de utrumque locum petitum credimus , cujus
veterem apud Jornalenf. Verfionem videas ,
fi placet , apud Spelm. Concil. To. 1. p. 567 . •
(5 ) Petita hæc & fequentia ad ifta , boc non
feciffet , e Legibus Canuti par. 2. cap. 41. plane
idem totidem verbis ordinantis , prout etiam
id quod immediate fubfequitur , fc. fi liber
373
Sit omnis Vidua fine marito duodecim men-
fibus , eligat poftea quem velit , & fi infra
unius anni fpatium capiat maritum , perdat
Morgangifan' fuam , & omnem pecuniam
fuam quam ex primo 4 marito habebat , &
fit maritus ejus were fuæ reus apud Re-
gem , vel cui Rex concefferit . Si quis Dei
fugitivum habeat injufte , reddat eum ad
rectum & perfolvat ei cujus erit , et Regi
emendet fecundum Weregildum ( 7 ) . Si
quis excommunicatum habeat , vel utlagam
et teneat ; difpereat ipfe et omnis venia
ejus et omnis emendatio communiter emen-
detur Chrifto et Regi , ubicunque recufabi-
tur Lex Dei jufte fervari , fecundum dictio-
nem Epifcopi , cogi oportebit per munda-
nam poteftatem . Neceffaria fiquidem jufti-
tia et diftrictio fecularis in divinis plerun
que Legibus et fecularibus inftitutis , quia
plures aliter a fuis pravitatibus revocari ne-
queunt , plures ad Dei cultum ae legalita-
tis obfervantiam inclinari nolunt , unde pro
multa malorum infeftatione commoda pacis
difpenfatione provifum eft , ut graviora pla-
cita magifque punienda foli juftitiæ vel mi-
a
fericordiæ Principis addicantur 5 , ut veni
petentibus et poena peccantibus abundantius
habeatur . In caufis autem emendabilibus ( 8)
Sanctorum miferatione permiffum eft , ut
terreni Domini audeant ex eorum licentia
pecunialem emendationem capere fecundum
Legem patriæ .
XII. Que placita commendari debeant .
Ex hiis placitis quædam emendantur cen-
tum folid' , quædam Wera , quædam Wita ,
quædam non poffunt emendari , quæ funt
busbreche , et bernet , et openshifthe , et
eberemoth , et Hlafordiwice ( 9 ) , et infra-
Ii Єtio .
2 Labftung Ms. Scace. 3 x11. Mss. Seld. Twyfd. & Lond.
6 Ms. Seld. Twyfd. & Lond. emendari.
feftis diebus operetur , ufque fedulo componat , e
Lege ejufdemn Cnuti proxime fequenti mus
tuatum cenfeo .
( 6 ) Haufta hæc videntur cum fequentibus
ad ifta , inultus jaceat , e cap. 6. Foederis Edw.
& Guthr. Regum , & e cap.45 Legum Cou-
ti par. 2. ficut quæ fequantur ex cap. 46. Le-
gum ejufdem Chuti .
( 7) Impreff. legit Legergildum , rectius were
gildum , & pariter corrige citata hinc per Doct.
Spelman. in Gloffar. verb. Lairwite & Leger-
gild. & per Spelmannum fequutum Cl . Voffium
de vitiis Sermonis p. 234. verbo Legergeldum .
Sic etenim ( Weregild fcil. ) habet Lex illa ,
unde locum hunc petitum credimus , cap. fc.
64. Legum Canuti par. a. cui quidem in cæte-
ris verbatim refpondet .
(8 ) Vide Præfat. ad Leges Alfredi , & hau-
fta inde in Scholiis ad cap. 75.
(9 ) Impreff . lafordi yike , rectius Hlaford-
fwice , fic enim fcribitur in Lege unde hæc
deprompta videntur cap. 61. LL. Canuti par.1.
Hujus autem & cæterarum vocum expofitio-
nem vide in Gloffar. fub finem operis . Laford-
fithe ( quod Ms. Lond. habet ) idem forte quod
Letherwite, fpecies quædam fornicationis . Vid.
Coci Inftitut. 2. p. 488. Vide cap. 33. Legerwi-
te cap. 81.27. fed hic eft Domini proditio .
 374 AD LEGES IN ANGLIA
&io pacis Ecclefiæ vel manus Regis per ho-
micidium . Hæc emendantur centum folid.
Grithbreche , Stretbreche , Forstel , Burgbbre-
che , Hamfokne , Flimonfirma . Hæc emen-
dantur Wera . Si ad emendationem veniat
qui in Ecclefia fecerit homicidium , perfo-
lutio furti vel robariæ . Qui furem plegia
tum amiferit ; qui ei obviaverit , & gratis
fine vociferatione dimiferit , qui ei confen-
tiet in aliquo ; homicidium wera folvatur ,
vel wera lada negetur ; fi uxoratus homo
fornicatur ; qui viduam duxerit ante unum
annum ; qui in hoftico ( 1 ) , vel familia
Regis pacem fregerit ; fi ad emendandum
venire poterit , fi Præpofitus pro firma ad-
jutorio witam exigat . Qui Legem apoftata
bit Wera fuæ fit reus prima vice ; fi fecundo
fecerit , reddat bis Weram fuam ; qui ter-
tio præfumat , perdat quicquid habet ( 2 ) .
XIII. Que placita mittunt bomines in
mifericordia Regis ,
Hæc mittunt hominem in mifericordia
Regis . Infractio pacis quam per manum ( 3 )
fuam dabit alicui . Contemptus brevium fuo
rum ( 4 ) , et quicquid ad propriam ejus
perfonam vel mandatorum fuorum contu-
meliatur injuriam de famulis fuis in Civita
te vel in Caftello , vel ubicunque occifis in-
fidelitas et proditio ; defpectus de eo caftel-
latio fine licentia utlagaria ; et qui eam fa-
ciet in jure regio fit , et fi bocland habeat ,
in manum Regis veniat furtum probatum
et morte dignum . Murdrum XLVI . marcis
reddatur , nifi malefactor infra feptem dies
habeatur . Falfarii pugnum perdant , et nul-
I Pro perdat Ms. Lond. habet amittat . 2 Pro captalia Mss. Seld. Twyfd. & Lond. legunt capitalia .
3 Visam fuam---bocland habet , defunt in Ms. Lond.
( 1 ) Vide Leges Inæ cap. 6. Alfred. cap. 7.
c. 36. Cnuti c. 56.
(2 ) Simile habetur inftitutum in Legibus
Edw. Confeff. c. 35. de Heretochiis : Et qui
Leges apoftatabit ( ipfiffima Legis verba funt )
fi fuerit Anglicus " vel Dacus , vel Walifcus ,
vel Albanicus , vel Infulicola , were fud reas
fit apud Regem , & fi fecundo id faciat , reddat
weram fuam , & fi quid addat tertio , reus fit
fit
omnium que babebit . Idem iterum hic c. 34.
( 3 ) Hanc pacis fpeciem cyninges handgrith,
& cyninges bondfeald grith Anglo- Saxones nun-
cuparunt , de qua vide foedus Eadw. & Guthr.
Regum cap. 1. item Leges Cnuti par. 1. c. 2.
Leges Edwar. Confeff. cap. 12. 13. Seldeni Tit.
Honor. par. 2. cap. 5. §. 3. quibus adde char-
tam Guilielmi primi Abbati Rames , de qua
apud Spelm . in Gloffar. verbo Honor. Huic au-
tem ( ni fallor ) refpondet Germano-Saxonum
Handfried , cujus meminit Gryphiander Tra-
tat. de Weichbild . Saxon. cap. 66. uti etiam
Latino - Barbarorum Mundeburdium • de quo
Hotoman. de verb. feudal. in voce Mambur-
gus , & Voffius de vitiis Sermonis verbo Mun
dium . Hinc forte Protectionum apud nos ori
go , de quibus D. Cowellus in interprete ver-
bo Protection.
(4 ) Hæc vel mandatorum fuorum præceden-
tia verba , contemptus brevium fuorum imme-
diate forte fequerentur , quomodo confimilia
verba difpofita videmus , cap. 10. ubi placitum
CONDITAS
lo modo redimant . Qui injufte judicabit
cxx. folid. ( 5 ) reus fit , et dignitatem ju-
dicandi perdat nifi fe redimat erga Re-
2
gem . Dominica Captalia Regis celata
pro furto habeantur , violentia virgini vel
viduæ facta , qui in domo Regis pugnabit
vitæ fuæ culpa fit ( 6 ) . Qui in hoftico pa-
cem fregerit ( 7 ) vitam perdat vel Were-
gildo componat . Qui burgbotam , vel brig-
botam , vel firdfare fuperfederit cxx, folid.
forisfecerit aut nominentur ei XII , et per-
quirat ex eis XI . ad negandum , Qui ex-
communicatum haber et manutenet vel ut-
lagam . Qui Dei recta contratenendo fece-
rit homicidium . Qui in bello campeftri vel
navali ( 8 ) pro timiditate fugier à Domi-
no , vel a focio fuo , perdat omne quod ha-
bet , et vitam fuam , et manus mittat
Dominus ad pecuniam fuam et terram
quam ei dedit , et fi bocland habet in jus
regium cadat .
XIV. De Relevationibus ( 9 ) .
Sint relevationes fingulorum ficut modus
fit . Comitis v111 . equi , quatuor fellati &
quatuor fine fella , & galea IV. & lorica
IV. cum VIII. lanceis , & totidem fcutis ,
& gladii Iv. & centum maneæ auri . Po-
ftea Thayni Regis qui ei proximus fit ,
quatuor equi , duo fellati , & duo non fel-
lati , & duo gladii , & quatuor lanceæ , &
totidem fcura & galea cum lorica , & L.
manca auri , & mediocris Thayni equus cum
apparatu fuo & arma ejus , & fuum balf-
bang in Weftfexa ; in Mircenis duæ libræ,
& Thayni Regis relevatio ( 10) cum Dacis ,
qui
brevium & præceptorum ejus . Cæterorum fen-
fus idem eft cum eo , quod in eodem x. Capi-
te legimus , quicunque (c. defpe&us vel malilo
quium de eo .
( 5 ) Excerpta hæc videntur e Legibus Ed-
gari par. 2. cap. 3. & Cnuti par. 2. c. 14.
( 6 ) Huc tendunt Leges Inæ c. 6. Ælfred.
c. 7. & Cnuti par. 2. c. 56. Vide Burchard. lib.
6. c. II .
( 7 ) Petita reor hæc & fequentia e Legibus
Cnuti par. 2. cap. 58. & 62.
( 8 ) Hæc & quæ fequuntur ad finem ufque
Capituli, deprompta credo e Legibus Cnuti Re-
gis par. 2. c. 75. quam quidem fan& tionem re-
petitam habes in Legibus Edo. Conf. cap. 35.
de Heretochiis , verbis paululum mutatis , que
hac: Qui fugtet a Domino vel fecio fuo pro ti-
miditate belli vel mortis , in conductione bereto-
chii fui in expeditione navali vel terreftri , per-
dat omne qued fuum eft , & fuam ipfius vitam ,
manus mittat Dominus ad terram , quam ei
antea dederat . Et fi terram bereditariam ba-
beat , ipfa in manus Regis tranfeat . Eifdem fe-
re verbis utitur Jornalenfis ejufdem Regis Ca
nuti Legem memoratam Latine exprimens .
(9 ) Hoc 14. Capitulum de Relevationibus
infcriptum videtur integre petitum e Legibus
Canuti par. 2. cap . 69. 70. & pofteriori part.
cap. 71.
(10) Spelman, in Gloffario fuo vocem Herce
sum expofiturus hoc Canuti Regis inftitutom
ad-
 APPENDIX :
qui focam fuam habeant III. libr' , & fi a-
pud Regem promotiorem juftitiam habeat ,
duo equi , unus cum fella , alius fine fella ,
unus gladius , & dua lanceæ , & totidem
fcuta , & L. manca auri , & qui minus po-
teft det duas libras ; & ubi bunda manferit
fine calumpnia , fint uxor & pueri in eo-
dem fine querela , & fi accufatus fuerit dum
vixerit , in aliquo refpondeant hæredes ejus
ficut ille ipfe faceret , fi viveret & per-
folvat omnis vidua relevationem fuam intra
duodecim menfes fine forisfactura , fi non
poffit antea .
XV. De Denegildo .
Danagildum ( 1 ) quod aliquando ringe
manus dabatur ; i. xII . denar. de unaqua-
que hida per annum ; fi ad terminos non
reddatur , Wyta emendetur ,
XVI. De pace Curiæ Regis ,
Tam longe ( 2 ) debet effe pax Regis a
porta fua ubi refidens erit a quatuor parti-
bus loci illius hoc eft quatuor 2 miliaria ,
& tres quarentenæ , & novem acræ latitu
Tom. IV.
1 Pinge Ms. Scacc. Tingeman Ms. Lond.
men quatuor fuperinducitur . 3 Stabilitam Ms. Scacc.
5 De adificiis in Forefta omittit Ms. Lond.
advertit , Latina Legum illarum verfione pro
pria ( ut videtur ) adhibita . Si antiquam apud
Jornalenfem Verfionem Lector defideret, Dom.
Edw. Cocum adeat Inftit. par. z. pag. 8. ubi
fecundum magna Charta libertatum Angliæ
Capitulum illuftraturus , vetus quoddam Ms.
in Bibliotheca quondam reverendif. Matthæi
Cantuar' Archiepifcopi , de harum relevatio-
num modo laudat , quod utique Guil. I. Le
gibus a Clar. Seldeno ex Ingulphi exemplari
olim in lucem editis cap. 22. 23. 24. & 29. con-
cordat . Relevationem autem inibi exhibitam
injuftitiæ injufte ( me judice ) arguit reveren-
dus ille olim per univerfam Angliam judiciis
privatis Præfes , cum vix aut ne vix quidem
difcrepet ab illa Legislatoris noftri in præfen-
ti cap. contenta , multo minus ab illa in pa-
tris ejus Guiliel. I. memoratis Legibus inftitu
ta relevatione . Quod autem hic ( in exempla
ri fc. Seldeno ufurpato ) Hammes , illic Haw-
mes legitur , pofterior lectio verior : vox au-
tem Galeas fignat , nobis vulgo Helmets a Sax.
Helm ejufdem fenfus . Quod ( fecundo ) hic
per le cheval fon piepe , cap. fc. 24. illic per le
cheval fon pier legitur & rectius . Vide Clar.
Seld. Tit. Honor. p. 625. Verba fic Latine red-
do , per equum patris fui . Quod ( tertio ) hic
cap. 29. puis le ferait cuz les vilains en franc
pledge , illic pus font touts les Villains in
frankpledge legitur . Pofterior lectio magis pla
cet , & fic Latine verto , poftea fint omnes
villani in franco plegio . Viceverfa hinc in ve-
teri illius Manufcripti Capitulo , de villano-
rum relevio , 2. Chevals , 2. Boefs , 2. Vaches ,
melius leguntur in altero , u cheval , u buf,
u vache , i . e. five equus fit , five bos , five
vacca ; idem hic valente , quad Gallis mo-
dernis ou . De numero autem funt equorum
octo in cap. 22. LL. Guil. I. quatuor autem in
23. Capitulo , Relevii nomine impofitorum ,
quorum dimidium , cum bello forte infervitu
ri fint , ephippiis , dimidium autem aucupio
forfan aut venationi , fine apparatu bellico ,
frænis fc. & capiftris ornanda ; horum autem
375
dine , & novem pedes , & novem palmæ ,
& novem grana ordei . Multus fane refpe-
&
tus effe debet , ac multa diligentia , ne
quis pacem Regis infringat maxime in ejus
vicinia .
XVII. De placitis Foreftarum .
Placitum quoque Foreftarum multiplici
fatis eft incommoditate vallatum , de Efar-
tis ( 3 ) , de cæfione , de combuftione , de
venatione , de geftatione arcus , & jaculo-
rum in Forefta , de mifera Canum expedi-
tatione ( 4 ) , Si quis ad ftabilitatem non
venit ( 5 ) . Si quis pecuram 4 fuam reclu-
fam dimiferit de ædificiis in Foreftas . De
fummonitionibus fuper ceffis . De obviatio
ne alicujus in Forefta cum canibus . De co-
rio vel carne inventa .
XVIII. De Lada .
Francigena compellatus juret fe fexto ,
Anglicus liber triplici lada plane vel fim-
plici exigenti vel judicio neger .
Ii 2 XIX.
2 In Mss. Scacc. tria aperte feribitur in linea , neque deletur , & ta.
4 Mss. Seld. & Twyfd. placitis pro pecuram•
6 Ms. Lond. franget pro exigenti .
zque ac illorum in bello ufus .
( Juxta fenfum loci legendum potius Da-
nigenis dabatur , nifi malis Ringemannis daba-
tur ; perinde ac fi Dani olim fic dicti ( quod
non reperio ) ex eadem caufa , qua Danorum
literaturam Runicam indigitant , de quo vide
Wormii Tract. de litter. Runica . Potius Wi-
cingemannis vel Wiccingis , quo quidem no-
mine Pirate Danici majoribus noftris noci . Vi
de Henr. Huntind. fol. 201. a. & Cambd. Bri-
tan. de Danis . Conjecture favent verba Le-
gis Regis Edv . Confeffor. cap. de Danegel-
do . Danegeldi redditio ( ita fe Lex habet )
propter Piratas primitus fatuta eft , c. Vide
Worm. monum. Dan . 1. 4. p. 269 .
(2 ) Tam longe pro impreff . nam longe . Sic
etenim habetur in Legibus Regis Ethelredi
apud Venetingum cap. 20. unde hoc mutua-
tum cenfeo , quod apud Jornalenfem fic La-
tine legitur : Tam longe debet effe pax Regis
a portu fuo , ubi refidens erit , a quatuor parti-
bus , hoc eft , tribus miliaribus & tribus quaren-
tenis tribus acris in latum & 9. ped. 9. gra-
nis ordei. Qua Saxonice habentur in Textu
Roff. fol. 38. a.
(3 ) Manwoodus nofter Præfatione ad fuum
de Legibus Forefta Tractatum , locum hunc
( correctis corrigendis ) fic exhibet : Placita
quoque forefiarum fatis funt incommoditat, val-
lat. ficut de affartis .
(4 ) En hic Canum expeditationem ætate
Henrici Regis primi invaluiffe . Fallitur igi-
tur Manwoodus nofter commentum hoc loco
genuifciffionis prius ufitata , & vulgo a popli
te Hambling dicta excogitaffe primo Henricum
fecundum & vocabulo initium dediffe , præ-
tendens in fuo , de quo fupra , Tractatu cap.
16. §. 12. quem eo fine laudat Spelm. in voce .
( 5) Idem forte ftabilitas hic quod juniori-
bus Foreftariis ( vox enim eft foreftica ) fta-
bleia , de qua voce D. Ed. Cocus Inflit. par.4.
p. 306. verbo Becftall. & verbo Triftris . Plura
fi placet ) videas in Clar. Cowelli Interpr.
in voce Stableftand.
 AD LEGES
376 IN
XIX. De Juftitia Regis .
Hæc funt quæ ad juftitiam vel ( 1 ) in-
dulgentiam Regis & fifcum cenfentur cum
appenditiis fuis , nec fine definitis prælocu-
tionibus pertinent Vicecomitibus vel Præ-
pofitis ejus in firma fua ubicunque a quo-
cunque in quemcunque fiant five terra Do-
minica Regis , & focna fit, five fit alterius .
Omnium terrarum quas Rex in dominio
fuo habet , foknam pariter habet . Quarun-
dam vero terrarum maneria dedit , fed fok-
nam fibi retinuit fingularem & communem .
Nec fequitur focna Regis data, maneria ,
fed magis eft ex perfonis .
XX. De Sokna & Tholet Theam 1 .
Participantium quoque caufarum partim
in focna , i . in quæftione fua Rex habet ;
partim concedir aliis . Omnis autem focna
fimplex eft habentibus aut conjuncta , In
cuftodia vero trina principaliter diftincta ;
fub Præpofitis maneriorum in minus ? ad-
jacentibus balimotis ; fub Præpofitis Hundre-
dorum & Burgorum ; fub Vicecomitibus ;
Archiepifcopi , Epifcopi , Comites , & alia
4
poteftates in terris propriæ poteftatis fuæ
Jacham & focham habent , thol & theam
& infangentbeof. In cæteris vero per emptio-
nem vel cambitionem , vel quoquo modo
perquifitis focham & facham habent . In
caufis omnibus & halimotis pertinentibus
fuper fuos et in fuo , et aliquando fuper al-
terius homines , præfertim fi in forisfacien-
do retenti vel gravati fuerint ( 2 ) , et illic
competentem emendationem habeant . Sin-
gulorum Baronum , Senatorum , et Cleri-
corum , Laicorum , ubicunque terram habeant
five fokna Regis fit , vel non in capitali
bus quæftionibus focna Regis eft , ficut a
Knuti , vel Edwardi Legibus ( 3 ) per fuc-
ceffiones pofteras hæreditaria dignitas fuccef-
Deeft titulus in Mss. Scacc. Ms. Seld. tantum habet de Socna .
fis legit. 3 Comites deeft in Ms. Lond.
Lond. pro omnibus . 6 Denique addit Ms. Lond.
8 Ut diximus deeft in Ms. Lond. 9 De Grindebreche Ms. Lond.
& Lond. 11 Permittunt Mss. Seld. Twyfd. & Lond.
( 1 ) Ad caufas & negotia hic refpicit Le-
gislator , quæ in cap. 1o. & feq. hucufque enu-
merantur .
(2 ) Simile habemus poftea cap. 27. e clar.
Seld. Tit. Honor. par. 2. c. 5. p. 626. dẹ vava-
foribus verba faciente integre citato . Quod
autem fcriptum occurrit hic gravati , fcriben-
dum reor cravati , & fimiliter alibi in his Le-
gibus non femel fcriptum reperitur . Verbumḥ
autem quid fignificet , & unde dictum fit ,
quare in Gloffario fub finem operis . Quod ad
retentionem attinet • pluries in his Legibus
obviam vide Leges Burg. apud Scotos c. 80 .
( 3 ) Vide Leges Cnuti par. 2. cap. 12. 13 .
34. quo ni fallor ) refpicit Legislator nofter
in fequentibus , nifi vel propinquitate vel aliqua
meritorum dignitate Regis indulgentia quemcun
que refpexerit : quo tendunt hæc in cap. 12 .
& 14. memoratis butan be bwane furthor ge-
madrian wille. Huc pertinet illud Bractoni
1. 3. Tract. 2. c. 8. n . 3. Nifi fit , inquit , ali-
quis in regno qui regalem habeat poteftatem
ANGL
IA ITAS
COND
fit , nifi vel propinquante vel aliqua me-
ritorum dignitate Regis indulgentia quem-
cunque refpexerit , cujus amanda bonitas pro-
movet potius non evertit libertatem .
XXI. De generibus caufarum .
Sunt etiam ut diximus , quædam gene-
ra caufarum a præmiffa fingularitate licen-
tius expedita in quarum emendationibus Rex
particulariter communicat ubicunque fiant
in divinis vel fecularibus fuper regios et ec-
clefiafticos , et Baronum homines , et ace-
falos , et pauperes , five focham totaliter
habeat vel particulariter ; ex quibus funt
adulterium , homicidium in Ecclefia factum ,
Infractio pacis , vel ordinis , vel Chriftiani-
tatis , vel legalitatis , fi cogi oporteat per
mundanam poteftatem ut rectum fiat .
XXII. De Grithbriche & Hamfocna 9 .
Sæpe etiam ex juftitia placitantium caufa
tranfeunt in jus aliorum ( 4 ) ex aggeratio-
ne 10 rerum , ut qui nominant et promit-
tunt 1 Gritbbreche , vel Hamfocnam , vel
eorum aliquid quod focham et facham eo-
rum excedit ipfa nodi cupiditate Præpoliti
dum ad Wytam caftigatius poffet inflecti ;
deforciatione recti , mifcravatione , præfum-
tis accufationibus tarditate , ut qui in præ-
fectura vel qualibet poteftate conftitutus
fæpe differt exigere dum licet quod fæpe
cum labore fruftraque profequitur deftitu-
tus , tranfeunt autem in mislocutione , i.
e. Miskenninge qua magis inhorruit in Lon-
donia ,
XXIII. De Forisfaturis .
Siquis Blodwytam , Fightwytam , Leger
witam , et hujufmodi forisfaciat , et inde
veniat fine dividiatione 12 vel calumpnia (5)
placitum Domini fui eft . Nemo etiam de
cæfione nemoris inoperti jure cogitur refpon-
dere
2 Pro minus Ms. Scacc. iis , & Ms. Lond. cau.
4 Potentatus Ms. Scacc. pro poteftatis . 5 Communibus Ms.
7 Propinquitate legunt Mss. Seld. Twyfd. & Lond.
10 Aggregatione Mss. Seld. Twyfd.
12 Dijudicatione Ms. Lond.
in omnibus , ficut funt Comites Paleys ( ita
locum legit Cl. Seld. Tit. Honor. par. 2. c. 5.
p. 639. ) Jalvo Dominio Domino Regi ficut Prin
cipi , vel fi fit aliquis qui de conceffione Regis
talem habeat libertatem , &c.
( 4 ) Hac de re vide cap. 9.
(5) Doct. Spelm . in Gloffar. verbo Lairvoite
habet hæc fine dijudicatione & calumnia . Hæ-
reo. Dividiatione ( divifionem intelligo ) mas.
gis placet , præfertim cum poft caufarum par-
ticipantium in præcedentibus Catalogum , res ,
caufas & crimina , in quibus cujufque propriis
( manerii fc. ) Dominus folummodo abfque
participe , feipfum immifcet , & multas inde
reportat , Legislator hic recenfeat . Nifi ma-
lis , fine divadiatione , i. e. fine vadio dato
fiftendi fe alibi coram Judice nimirum loci ,
ubi deliquit , & damnum , fi reus foret, re-
farciendi . Adftipulantur tradita in c. 41. 52.
57. 62. & placito apud Pinendenam in Clar.
Seld. Notis ad Eadm . p. 199,
!
 APPENDIX.
dere per Withertibtlam (1 ), nifi Domi-
no fuo vel captus in eo . Idem dicimus de
commiffis Monacho , Monache , Sponfæ , Pue.
ris , Servo , Ancillæ fine legitima Prælato-
rum fuorum licentia . De Monacho quem
obedientiarium fecerint , refpondeat Abbas
ejus per omnia ficut rectum fit . Eorum
etiam eft confecutio et reductio furum fine
calumpnia . Receptio quoque fugitivi fe-
cundum Legem quæfiti quicquid referat præ-
ter furtum .
XXIV. De judiciis fifcalibus .
Super Barones Socham fuam habentes ha-
bet Judex fifcalis juftitiæ Legis obfervan-
2
tiam , et quicquid peccabitur in eorum
perfonam . Nemo enim forisfacturam fui ipfius
habuit , fed fortaffe Dominus ejus . Et qui
furem ei promifit vel roberiam , vel pacis
fractionem , vel deinceps fimilia accufatum
convincat , vel inde componat , et fi forif-
faciant emendent ficut alii . Nullus enim
focnam habet impune peccandi . Si 3 Præ-
pofitus regius in terra focam habentium fo-
risfactum prior fciat , non tamen habeat nifi
focnam illam excedat .
XXV. De privilegiis Procerum Angliæ .
Si exurgat placitum inter homines alicu-
jus Baronum focnam fuam habentium tra-
&
tetur placitum in Curia Domini fui de cau-
fa communi 4. Si eft inter homines duo-
rum Dominorum focnam habentium refpon-
deat accufatus in Curia Domini fui ( 2 ) de
caufa communi .
XXVI. De Furti placito .
Defenſor aut Dominus de furto pulfato-
rum fi femel aut amplius refpectaverit erga
vicinum diem vicinaliter , et abfque juftitiæ
majoris authoritate condiétam , curiam fuam
perdet ; pulfator autem quos pulfaverit ad
majorem audientiam protrahendi poteftatem
Tom. IV.
1. Ms. Scac. duo habet Lemmata hujus Capitis, De Judiciis fifcalibus , De Judicis fiſcalis jure .
3 Ms. Lond. fed pro fi 4 De caufa communi decât in Ms. Lond.
6 Miniftro Ms. Lond. 7 MS. Lond. Judicium , omittendo affectus non ſuſpectus .
( 1 ) Per nemus inopertum intelligo nemus
fepibus , aliifque fepimentis prædatorum inva-
fionem obftare valentibus carens , ideoque in-
greffui publico , omniumque prædis & rapinis
obnoxium . De withertibila vide Gloffar. in
fine operis .
(2 )Inftitutum fane Juri tam Civili quam
Pontificio concordat , quæ actorem volunt fe-
qui forum rei . Vide Matth. Steph. de offic.
Jud. l. 1. c. 8. n. 10. Procerum hic in titulo
Capitis appellatione , qui habendi , vide apud
Spelm . verbo Baro .
(3) Quod ad præfentiam miniftri Regis at-
tinet , vide Leges Ethelredi cap. 2. Leges
eriam Edo. Confeff. cap. 9. & Glanvill. 1. 14.
c. 1. fol. 113. b.
(4 ) Excerptum hoc videtur e Legibus E-
thelredi Regis apud Habam a Doctiff. Spel-
man. in Concil. Tom. 1. p. 532. in lucem edi-
tis , ubi fub titulo de officio Judicis verba hæc
habentur ipfiffima . Quo quidem in Capitulo
377
accipiet . Porro qui accufantur præfertim
pro capitalibus fi diem fic condictum fub-
terfugiant refpectatum , partem fuam er fi
non mortuam faciunt tamen ægriorem .
Planum eft denique pro tali caufa condu-
&tum diem , nec femel quidem falva Cu-
ria Vavafforis licere refpectari ; nec actio-
nem hujus fine regiæ poteftatis Minifteria
debere finiri ; quæ magis vitanda funt , f
quis de furto feifiatus fit , fi Lex inde jam
judicata fit , coram Regis minifterio cay-
fa fuerit ( 3 ) .
XXVII. De libertate Vavafor .
Habeant autem Vavaffores qui liberas
terras tenent placita quæ ad Wytam vel
Veram pertinent fuper fuos homines et infuo ,
et fuper aliorum homines fi in forisfacien
do retenti vel gravati fuerint .
XXVIII. De æquo jadicio faciendo .
In omnibus agendis inoffenfus effe debet
judicum affectus , non fufpectus 7 ; gravius
enim lacerantur pauperes ( 4 ) a pravis ju-
dicibus quam a cruentis hoftibus ( 5 ) ; et
diligentia teftium et perfonarum omnium
digna Dei auribus perfcrutatione penfanda
eft ut idonea fit , et cui ab adverfario jure
contradici non poffit ; et ipfi coagentes fre-
quenter interrogandi funt an amplius aliquid
dicere velint , an inde judicari , quia mul-
ta per furreptionem eveniunt . Tanto enim
majus eft periculum judicantis quam ejus
qui judicatur , quanto ex verbis Domini ju-
dicium fuper alios habitum nobis ſcimus re-
fervari , et licet infinita delinquentium mul-
titudo modum miferationis incommoder ,
uno verbo conclud mur , Quod tibi non
vis fieri , alii ne feceris .
XXIX . Qui debent effe Judices Regis .
Regis Judices funt Barones Comitatus (6 ) ,
Ii 3 qui
2 Siquid Ms. Land.
5 Condictum Mss. Seld. Twyfd. & Lond.
8 Concluduntur Mss . Seld. & Twyld.
hæc corrigenda , fc. lin . 6. pro redori lege reci-
tari , lin. 8. pro excitant lege excæcant , lin. 18.
propravosjudices lege pravos inimicos , lin. 29.
pro accedere lege attendere .
( 5 ) Vide cap. 33. 34. Ex dictis Ifidori Bur-
chard. Decret. lib. 16. c. 26. Vide LL. Ethel-
red. de officio Judicis . Concil . Spelm . Tom. 1.
P. 532.
(6 ) Quomodo ifte locus ( cui confimilis an-
tea c. 9. ) fit intelligendus , vide Spelm . Glof.
far. verbo Barones Comitatus , p. 84. 85. Bra-
Bonus lib. 3. Tract. 2. c. 1. n. I. qualiter pro-
cedere debeant Juftitiarii in itinere fuo , &
quo ordine , verba faciens , de majoribus loqui-
tur de Comitatu , qui ( inquit ) dicuntur Bu-
fones Comitatus : quæ verba ( qui dicuntur Bu-
fonesComitatus ) defiderantur ( inquit Spelm. )
in Codice noftro MS. Expreffe ratum haber
verbum Bufones D. Edw. Cocus Inftit. par. 4.
p. 185. etymologia ibidem adhibita , violen-
ta licet . Certe variam loci lectionem in libri
ini-
 378 AD LEGES IN
qui liberas in eis terras habent , per quos
debent caufæ fingulorum alterna profecu-
tione tractari ( 1 ) ; Villani vero , vel Cocfe-
ti , vel Pardingi , vel qui funt hujufmodi vi-
les , vel inopes perfonæ , non funt inter Legum
Judices numerandi , unde nec in Hundre-
do , vel Comitatu pecuniam fuam vel Do-
minorum fuorum forisfaciunt , fi juftitiam
fine judicio dimittant , fed fummonitis ter-
rarum Dominis inforcietur placitum termi-
no competenti fi fuerint vel non fuerint
antea fummoniti cum fecuti jus æftimatis 3
Qui ad Hundredum fummonitus fine aliqua
et vera neceffitatis caufa venire noluerit ,
capiatur de fuo xxx. denar. valens prima et
fecunda vice , et in Hundredo namium fit ( 2 ),
per plegium vero dimittatur ad diem difra-
tionandi vel emendandi , et feifiatus placi-
tet , et fit pro fuo capitali , et non duca-
tur hoc namium extra Hundredum ( 3 ) .
Qui ad Comitatum fecundum Legem fum-
monitus venire noluerit , viginti marc' cul-
pa fit in Weftfexa , et fi de nominatis pla-
citis implacitatus non erat , termino con-
guo caufæ fuæ profequendæ facultatem ha-
beat . Si de nominatis placitis terminum non
fufceperat , nifi competens foinus eum de-
tineat , fi non venerit omnium reus fit , de
quibus placitum nominatum fufcepit .
1 Ferdingi Ms. Scacc. 2 Teftimonio pro termino , MS. Lond.
4 Effoinus Mss. Seld. Twyfd. & Lond.
Ms. Lend. 7 Ecclefia Ms. Lond. pro cetera .
initio interim minime advertebat , ubi plane ,
quod hic Bufones , Barones legitur , & fic le-
gendum cenfeo . Milites Comitatuum vocat
hos Charta libertatum Regis Johannis apud
Matth. Parifium , p. 257. Huic autem par eft
Inftitutum illud in veteri Norman. Cultuma
rio cap. 9. & 123. edit. lat. ubi locorum cita-
torum priore hæc : Judiciarii autem funt di-
fcretæ perfonæ & autenticæ , qui Judicium
proferunt in Curia de auditis , ut Archiepi-
fcopi & Epifcopi , & Ecclefiarum Cathedra-
lium Canonici , & aliæ perfonæ in Ecclefiis
dignitatem obtinentes Abbates & Priores con-
ventuales , & Rectores Ecclefiarum , quos fa-
ma difcretionis ac honeftatis fide dignos effi-
cit ac commendat . Baillivi fiquidem atque
milites omnes & fervientes fpada principales
& fenefchalli Baronum , quos honeftas atque
difcretio fecerit fide dignos . Altero autem lo-
co fic: Recordatores autem dicuntur omnes
perfonæ in Curia affiftentes , per quos Curia
recordatio valeat celebrari : ut Princeps Nor-
manniæ , Archiepifcopi , & omnes perfonæ di-
gnitatem feu perfonatum habentes in Ecclefia
Cathedrali , Abbates & etiam Priores Conven-
tuales , Comites , Barones & omnes milites ,
& omnes Principes Jufticiarii , Vicecomites &
etiam fpada fervientes , & magnæ famæ ho-
mines , quos vitæ meritum & prudentiæ hone-
ftas fecerit fide dignos .
(1 ) Ecclefiaftic. 38. 25. 33. fupra c. 9. Bur-
chard. lib. 16. c. 26. Judices quales debent ef-
Te . Exod. 18. 21. Deut. I. 13.
( 2 ) Quod fequitur ( opinor ) additur , ne
vetitum ( ut vocant ) namium contraheretur,
de quo vide Bracton. de corona c. 37.
(3 ) Unde pignus vel rem eo nomine pre-
henfam aut captam extra Hundredum , i. e.
ANGLIA CONDITAS
opus eft , licet in placitis Judicibus qui ad c-
runt refpectare placitum ex abundanti do-
nec Senatores abfentes intereffe poffint , vel
ipfi judicium inquifierint , necjure cogendi funt
ad judicandum quod neſciant judicium inde
XXX. De libertate Procerum in placito
Comitatuum .
Si quis Baronum Comitatus contra Vi
cecomitem placitet , poteft retinere fuos ho-
mines a judicio tum maxime
maxime ,, fi tamen
de eo teneant nifi de furto , vel de illis fit
qui fimul abjuravimus ,
XXXI. De capitalibus placitis .
In fummis et capitalibus placitis unus
Hundredus vel Comitatus judicetur a duo-
bus , non unus duos judicet . Si inter Judi-
ces ftudia diverfa fint , ut alii fic , alii ali-
ter fuiffe contendant , vincat fententia me-
liorum , et cui juftitia magis acquieverit .
Intereffe Comitatui ( 4 ) debent Epifcopi ,
Comites , et cæteræ poteftates , quæ Dei
Leges et feculi negotia jufta confideratione
definiant ( 5 ) . Recordationem Curiæ Re-
gis ( 6 ) nulli negare licet , alias licebit per
intelligibiles homines placiti , et nemo de ca-
pitalibus placitis teftimonio convincatur (7).
Si Si quis Judices fufpectos habeat , advocet
aut
3 Securius eftimaffet . Ms. Seld.
5 Competenti Mss. Seld. Twyfd. & Lond. 6 Tum deeft in
Centuriam ut vocant , abigere inter Juris no
ftri municipalis corruptelas ab Horne in fuo
Jufticiariorum fpeculo cap. 5. Sect. 1. enume
ratas locum obtinet , num . 78.
( 4 ) Sumptum eft hoc ut videtur e Legibus
Edgari cap. 5. & Canuti par. 2. c. 17. Hac an
tem de re plura , fi placet , videas Clar. Somner.
in antiq. urbis Cantuar. c. 350. & hic retro c. 7.
(5 ) Filium hic habes contra patrem ; adver-
fantur enim hæc Sancito illi Guiliel. 1. patris
Legislatoris noftri , quo Sacrum a Civili di-
fcriminavit forum . Etenim florente Saxonum
imperio , una agebantur quæ ad forum perti-
nent Ecclefiafticum & quæ ad feculare , donec
Guilielmus Conqueftor divifis Jurifdictionibus,
hanc ab illa feparavit . De quo vide Clar. Sel-
deni ad Eadmerum Notas pag. 166. & Spel-
man. Gloffar, in voce Hundredus ,, ut plures
alios mittam .
( 6 ) Simile habes poftea cap. 49. vide etiam
Glanvill . lib. 8. c . 9. & Vetus Norman. Cu-
fumar. c. 121. in Gallico , in Latino autem
C. 123. quibus adde hæc e relatione Judicii a
Baronibus in Thomam Archiep. Cantuar. la
ti , e Stephanide excerpta ; & per Clar. Sel-
denum Tit. Honor. par. 2. cap. 5. p. 706.ex-
hibita . Archiepifcopus autem quia fententia vel
recordationi curiae Regis Anglia non licet con-
tradicere fuftinuit . Vide etiam Leges Guiliel.
primi in Ingulpho ) cap. 25. extrem . De ver-
bis autem hic poftremis ( alias licebit ) vide
eund. Glanvill. I. 12. c. 7. & D. Edo . Cocum
Inftit. par. 1. fol. 117. b. & fol . 168. b.
( 7 ) Senfum loci petas e cap. 48. ubi hæc :
Nec liceat Domino , fic lege , non Domini )
vel Juftitia teftibus aliquem fine contradictione
vincere . Id eft , nemo condemnandus , licet
teftibus convincatur , nifi data prius venia fes
ipfum ,
 APPENDIX.
aut contradicat . Unufquifque per pares fuos
judicandus eft ( 1 ) , et ejufdem provinciæ ,
peregrina vero judicia modis omnibus fub.
movemus ( 2 ) , et quicquid adverfus abfen-
tes in omni loco vel negotio , vel a non
I
fuis Judicibus agunt penitus evacuetur . In
quibus locis utrumque eligitur judicium me-
dietas ab eis quorum eft negotium . Et ibi
teftes nominati et electi funt habendi , nifi
odium vel aliquid competens in nomina-
tione proponatur cur haberi non poffunt ,
In Weftfexa duo modi teftium funt nomi-
nati et electi , electi et non nominati Ju-
dices conftituti Advocati .
XXXII. Ne aliquis judicet Dominumfuum
Nemo folus præfumat , vel ab aliquo co-
gatur judicium celebrare , nec fummorum
quifpiam minorum judicatione difpereat ; ne-
mo ( 3 ) Dominum fuum judicet , vel ju-
dicium proferat fuper eum cujus ligius fit .
Si etiam de Principis caufa fit , fi dominus
placitet contra hominem fuum , poteft in
confilio fuo Judices habitos informare fi o-
pus fit .
XXXIII. De placito tractando .
Si quis in Curia fua vel in quibuslibet
agendorum locis placitum tractandum ha-
beat , convocet pares (4) & vicinos fuos ut
inforciato judicio gratuitam , & cui contra-
dici non poffit , juftitiam exhibeat ( 5) . Defe-
tus quippe juftitiæ & violenta recti eorum conftituat , centum viginti folid. culpa fit
&
deftitutio eft qui caufas protrahunt in jus thegenfcypes ( 9 ) honore & omni judiciaria
regium vel jurifdictiones Dominorum .
1 Ms. Lond. agitur . 2 Eleti deeft in Ms. Lond.
4 Reprefentare Ms. Lond. pro respectare .
7 Ms. Lond. De forisfacto judicio injusto .
ipfum , fi valeat , defendendi , & probationes
vel teftimonia in ipfum allata improbandi ,
juxta illud in Capitul. Kar. & Lud. Impp. 1.
70. c. 130. Nemo debet judicari aut damnari
priufquam accufator præfens habeatur , & fpa-
tium non modicum defendendi accipiat accu-..
fatus ad abluenda crimina . Simile habes retro
cap. 5. Nec oportet quemquam judicari . Vid .
Magna Charta c. 29.
(1 ) Notanda hinc antiquitas Judicii apud
nos per Pares . Longe tamen altius peti po-
teft , a Legum fc. Inæ cap. 55. & alibi . Hac
autem de re vide D. Edw. Cocum , Inftitut.
par. 2. pagg. 28. 48. 49. 50. & Feudiftas de
Paribus Curiæ , imprimis Lindenbrog. Gloffar,
in voce Pares .
(2 ) Inculcatur hic quod prius inftitutum c.
5. Concordat Capitul. Kar. & Ludov. Impp. 1.
7. c. 230. Peregrina ( inquiunt ) judicia gene-
vali fanione probibemus , &c. Quæ fequuntur
ibi e fynodo Nicæna petuntur , ut in Doct.
Spelm. Concil. Tom . I. pag. 273. c. 141. vi-
dere eft .
(3 ) Magna Charta Regis Johannis apud
Matth. Paris . Anno 1215. de perfona Regis ,
Reginæ & liberorum expreffa cautio habetur.
(4 ) Vide cap. 28.
( 5 ) Vide cap. 59.
( 6 ) Habe hic integram Legem e Codice
meo Theodofiano Edit. Bafil. An . Dom . 1528.
lib. 2. Tit. 9. de reparationibus appellationum.
379
Injufto quoque judicio contradici poterit
Wemminge majori & fapientiori , præfertim
fi in redditione fuerit advocatum . Si vero
fine calumpnia reperiatur , & deinceps cau-
fam illam quis reformare cupiat , non pro-
cedet in fceleribus ut opus fit Judicibus nar-
rationes repetere Judicii , maxime fi Domi-
nus querimonia interfuerit , vel Dapifer ,
vel Minifter ejus , vel congruum inde ter-
minum tunc habuit . Si Dominus placitet
contra hominem fuum , reſpectare poteft
& differre dum velit , quia non frangit nifi
major juftitia interfit . Erga parem , vel vi-
cinum fuum , vel alterius hominem agens ,
viderit ne pro
recti penuria fine judicio di-
mittat cum tertio quia Curiam fuam inde
perderet , & placitum emendaret . De li-
bro Theodofiane Legis injufte victus infra
tres menfes reparet 5 caufam 6. Quod fi
neglexerit fententia collata perfeveret ( 6 ) .
Judices fane non debent effe nifi quos im-
petitus (7) elegerit . Auguftino juris forenfis
eft , qui in impetitionibus mentitus eft ,
non ei profit quod impetravit . Jeronimo
æquum judicium eft ubi non perfona ſed
opera confiderantur .
XXXIV. De placito tractando in juſto
judicio 7.
Si quis ira , vel odio , vel timore , vel
amore , vel cupiditate , vel quoquo refpe-
tu J. ( 8 ) injuftum judicet , vel utlagam
&
dignitate privatur , nifi fe erga Regem re-
di-
3 Dicionem Ms. Lond.
5 Quod es reperet addit Ms. Scacch. 6 Suam addit Ms. Lond.
8 Thegenfeypes omittit Ms. Lond. & pro eo honore ponit .
Imp. Valent. & Valens AA. ad Modeftum
P. F. P. " Reparatis intra menfem tertium
,, ex priore Lege temporibus in notitiam hoc.
,, ipfum adverfarii per denuntiationem ex more
"" celebrandam jubemus fine dilatione perfer-
,, ri , fcilicet ut interjectorum fpatiorum di-
,, numeratione fervata ad debitum partibus
,, judicium revertantur . Quod fi is , cui repa-
39 rata funt tempora , ultra dinumerationem cre
"9 diderit differendum , lata adverfus eum fen-
tentia roboretur , atque in executionem fe-
"" mel judicata judicantur . Dat. &c.
( 7 ) Vide fupra cap. 5. & Spelm. p. 273 .
cap. 141 .
( 8 ) Pro R. in impreff. lego J. quo judicium
fignari exiftimo ; tunc autem legendum eft, vel
quoquo refpectu judicium injuftum judicet . Lo-
ci quidem ( plures enim funt ) unde , ut
verifimile eft , hoc derivatur ( videl. Leges
Edgari par. 2. c. 3. & Cnuti par. 2. c. 14. J.
fic fatis manifefte volunt : ad eofdem Lecto .
rem remitto , qui uti hunc locum enucleant ,
ita etiam illorum ope ( Legibus 2. 3. & 16.
ejufdem Canuti fuperioribus additis ) Leges
illas Guiliel. primi ( in Ingulpho ) cap. 15. &
41. inde etiam petitas , adhuc obfcuras , quin
intelligat , ne dubitet .
( 9 ) Mendofe in impreff. fcribitur d' gens cypes
pro thegenfcypes , Saxonice thegnefcypes , quo vo-
cabulo ( largo faltem fenfu ) dignitas Judicia-
ria fignificatur , unde non immerito in qui-
buſ-
 380 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

dimat ficut in ejus mifericordia erit . In
Denelaga labslutes nifi fuper fancta jurare
poterit quod melius & rectius nefcivit five
in Comitatu , vel quovis placito Regis fiat
de fua , vel alterius caufa , vel inter com-
pares in Curiis , vel divifis , vel locis fuis ,
vel inter Dominum & hominem fuum >
ubique fit interdictum . Penfandum eft etiamfi
de pecunialibus , vel capite plectendis actio-
nibus , & an fcienter vel infcienter hoc ac-
ciderit . Sæpe enim culpa malum aggravat ,
& were vel wytæ , vel , labslite difcrimen
infert . Si quis injuftum judicet ( 1 ) vel af-
Aligat , wera componat . Qui juftum judi-
cium ordinabiliter habitum ( 2 ) , & legiti
me redditum improbaverit , fi Regis actio
fit overfeuneffe judicetur , i. L. fol. in West-
Jexa . Si erga Comitem XL. fol. erga Hun-
dredum xxx. fol. ex v. denar. ( 3 ) , qui
faciunt v, mancas (4 ) ut folid. denar. x11. '
computetur , & deinceps in aliis æftimetur
Licut eorun overfeuneſſa erit ( 5) . Vadium
affirmandi vel contradicendi judicium in red-
ditione debet dari . Si quis in placito per
2
juftitiam pofito (6) fui vel fuorum caufam
injuftis conterminationibus vel contrapofitio-
nibus difforciet , hanc perdat , & de cæte-
ro rectum faciat ficut Hundredo vel Judi-
cibus videbitur idoneum , & nemo apud
120 duo denarii . Ms. Lond. 2 In Ms, Scacch. judicium linea fcribitur , & juftitiam fuperinferitur , nec de-
letur judicium . Vide tale fupra notatum cap. 16.
Regem proclamationem faciat de aliquo (7)
qui ei fecundum Legem rectum offerat in
Hundredo fuo . Qui aliquem erga juftitiam
( 8 ) accufabit & præfertim in quibus con-
victus vitæ jacturam vel honoris detrimen-
tum pateretur & mendacium denique per-
nofcatur , linguam perdat , vel were fua re-
dimat . Cum hoc autem ubique notandum
fit in domino et magiftro maxime deteftan-
dum erit . Qui prævaricator vel everfor con-
fcriptæ Legis extiterit ( 9 ) were fuæ culpa
fit prima vice , Dacus , Anglicus , quicun-
que fit , fecunda vice dupliciter , qui tertia
vice præfumpferit quicquid habet perdat .
XXXV. De Overfeuneffe Regis .
Overfeuneffe Regis eft in caufis commu-
nibus viginti mance ( 10) , quæ faciant L.
folid. In Weftfexa Regina viginti manca ,
Epifcopi decem manca , Comitis decem
Thanii , vel Baronis quinque 3 mancæ . In
caufis regiis Grithbreche c.fol. Stretbbreche
c. fol. Foreftal c. fol. Hamfocne c. fol.
Borbbreche G. fol. et deinceps ( 11 ) ficut præ-
diximus emendabitur Wyta , Wera , juxta
culpam potius quam perfonam .
XXXVI. Qui perdant Overſeuneſſam .
De illis qui nominatam Overfeune fam
non
3 Thanii vel Baronis quinque omittit Ms. Lond.

bufdam exemplaribus tautologia evitanda tatu . Sic verfio Legis illius Latina , verbatim
gratia omiflum reor. Locus itaque forte fic ad fidem earundem Legum exemplaris Nor-
legendus : thegenfcypes , i. e. omnijudiciaria manno-Gallici ibidem e regione exhibiti . De-
dignitate privetur . effe autem videtur ne inter li & feit in Gal-
) Simile fancitum habetur in Legibus lico , uti inter ei & defecerit in Latino non ,
Couti . par. 2. cap. 14. quo ( uti fenfus vult ) rite addito exacte ref-
(2 ) Non multam recedunt hæc a fancitis pondet inftitutum illud prioribus , unde , ut ve-
in ante memorati Canuti Lege 14. verfus fi- rifimile eft , traductum eft Legibus . De verbis
nem apud Jornalen. fic Latine reddita cap. fatis , de re nunc aliquid . Claret hic prifci
35. Et qui reda Legi vel jufto judicio re- feculi ratio in juftitia quærenda . Litium enim
fragabit , reus habeatur erga eum , cui perti- vis præcipua ( nobilis Spelmanni verba funt
nebit ; erga Regem fit 120. folid. fit erga Co- Gloffar. verbo Comitatus vide etiam harum
mitem 60. folid. fit erga Hundredum 30. folid. Legum nobilis Editor. Præfat. pag. 1. ) tunc
fit erga fingulum eorum , fi fic accidat in An- rure agebatur , nimirum aut in villis coram Do-
glorum laga , in Danelaga Labslihte . ,, Vide mino villa feu manerii aut in Hundredo , coram
Leges Guil. primi ( in Ingulpho ) c. 41 . Domino Hundredi , aut in Comitatu coram Comi-
(3 ) Vide cap. 35. 36. 39. & Gloffar. infra te , feu Vicario ejus , quem Saxone geref &fcip
in Manca . gerefa vocabant , Normanni Vicecomitem . Ab his
(4 ) Vide cap. 93 . ad Curiam Regis provocare non licuit , nifi deficien-
(5 ) Senfus fi quæratur loci ( ni fallor ) idem te juftitia .... Hodie fpretis Curiis omnibus rufti-
eft quod Bractono vadium defendendi per ap- canis Curiam Regis inprimis advolant , imo le-
pellatum , vadium difrationandi per appella- viffima fæpe jurgia tota peragrata Anglia Lon
torem datum . De quo vide eum lib. 3. de co- dinum appetunt , rufticanis Curiis animam inte-
rona c. 20. num . 1. rea exhalantibus .
( 6) Innovatur hic Lex illa Canuti Regis ( 8 ) Erga Juftitiam , id eft , Jußitiarium .
par. 2. cap. 24. quam his verbis exhibet Jor- Quod autem hic ftatuitur nihil aliud eft , quam
nalenfis: " Et qui in placito feipfum vel ho- quod antiquiores in Legibus fcil. Edgari Re-
minem fuum diftortis compellationibus defen- gis cap. 4. quam quidem Legem recenfuit Cnu-
dere præfumpferit , habeat totum hoc forfpe tus Rex in Legum fuarum par. 2. G. 15. Vin
cen , & continget de reliquo ficut Hundredo de fupra c. 5 .
rectum videbitur . " Conterminatio & contrapo- ( 9 ) Simile habes in Legibus Cnuti par. 2.
fitio hic recriminationem fignant , de quibus cap. ult . In hoc tamen difcrepant , quod hac
plura infra in Gloffario . Quod autem hic con- præfens fanétio generalis , illa particularis , Le-
terminationibus , in Ms. Lond. fcribitur concri- ges ejufdem Regis folummodo refpiciens . Vi-
minationibus . de Leges Ethelftani c. 26. huic etiam fimile
( 7 ) Idem omnino inftituit in Legibus fuis reperitur antea cap. 12.
Edgarus cap. 2. & Cnutus par. 2. c. 16. unde ( 10) Vide cap. 34. 69. 76.
forte hoc defumptum . Simile etiam habetur (11 ) Se refert Legislator ad Caput proxime
in Legibus Guilielmi I. ( in Ingulpho ) c. 41. præcedens , ubi hæc : Sæpe enim culpa malum
ubi hæc; nec bene faciat querelam Regi de boc, aggravat , &c,
quod quis ei defecerit in Hundredo aut in Comi-
 APPENDIX.
non habent , fed in quibufdam caufis eam
perdant, honorabilius eft , ut fi quid in eos
vel in fuos peccabitur , armis hoc et hono-
ribus pro modo fingulorum emendetur . Ne-
mo enim Overfeuneffam fui ipfius habet .
Sed fortaffe Dominus ejus : Amicitiæ tamen
eft non neceffitatis , ut in quibus caufis O-
verfeuneffam fuam quis amittit dignis fa-
tisfactionibus honoretur . Si talis eft qui pec-
cavit ut non fit opus vel honor aliquid
de fuo excipere , laudabilius eft , ut totum
dimittatur ei , vel fi ita procedat ut in eum
vindicetur. Quod fi juramentum placationis
exigitur , juret ficut præfens caufa dictabit
in circumftantiis , vel paupertatis , vel qui
aderunt obtentibus ; quod fi ille fic effet pro
hujufmodi forisfacto , hoc reciperet , vel hoc
modo dimitteret . Quod autem in pacatio-
nem hoc modo datur aliquando competen-
ter retineri poteft , aliquando non poteft .
Si quis alii malefactum fuum emendaverit ,
vel dampnum fuum reftituerit , et poftmo-
dum ex ejus amicitia confequenda aliquid
ei cum juramento pacis offerat , ad laudem
eft ei cui offertur 3 totum reddat , et non
contumeliæ fuæ fuggeftionem retineat . Sa-
tis enim effe debet fi ex judicio forisfactum
emendavit , et pro habenda dilectione fe-
ipfum ei quodammodo expofuit , ut et me-
tuendus oftendatur cui rectum fieri expe-
diat , et ejus effe meriti cujus et amor pro-
fit , et odium officiat . Si vero contigerit
ut pro emendatione et fatisfactione aufera-
tur aliquid , recipi debet , et retineri po-
teft ex toto vel ex parte ficut caufa di
Staverit .
XXXVII. De cafione nemoris 4 .
Mundbreche , et Blodwita , et Wudhew
præter Parcum & Foreftam communi emen
datione componuntur Regi er Thainis , i.
quinque manca . Si Wudhew , i. nemoris
cæfio in Parco Regis vel Foreftæ fiat xx. 6
manca emendetur , nifi prohibitio ? propen
fior amplius exigat .
XXXVIII . De Scheldwite .
Si Scyldwyta & extra Burgum et Curiam
fiat xxx. fol . emendetur ( 1 ) Regi et Tha-
inis , nifi de aliqua nominatim prohibitum
fit in quo Overfeuneffe forisfactum accrevit .
XXXIX. De forisfactura fanguinis .
In quibufdam locis qui Blodwytam , i.fo-
risfacturam fanguinis fecerit , folummodo
I Vel habent addit Ms. Lond. 2 Aliquando non poteft deeft in Ms. Lond.
4 Deeft hoc Lemma in Ms. Scacch. 5 Pudhepec Ms. Lond.
pro prohibitio . 8 Scyldyta Ms. Scacch. 9 De infractura partici Ms. Lond.
II Sonius Mss. Seld. & Twyfd.
(1 ) Firmante c. 40. ubi Parci infractura alibi
quam in Curia Regis quinque mancis muleta-
tur. Quinque vero mance & triginta folidi in
diebus illis fefe mutuo exæquabant , ut plenius
docebitur in Gloffar. verbo Manca . Vide e-
tiam cap. 37.
(2) Inculcatur hoc iterum poftea c. 84.
381
reus eft . In quibufdam etiam qui patitur.
ut nec agens impunitate fuperbiat ( 2 ) ,
nec contumeliatus foedis emendationibus af-
fuefcat .
XL. De fractura joncis . ( 3
Si Pundbreche , i. infractura Partici fiat
in Curia Regis plena wyta fit , alibi quin-
que mance . Pundbreche fit pluribus modis
emiffione , evocatione , receptione , excuf
fione , quæ tamen omnia fecundum prælatio-
nem et fubjectionem caufantium multimo-
de variantur . In omnibus enim caufis di-
ftantia eft loci , temporis , perfonæ , eventus.
XLI. Quod unufquifque Overfeuneffam
debeat habere .
Unufquifque Dominus plenam Overfeu-
neffam fuam habet fecundum locum et mo-
dum culpa de homine fuo , et qui funt ejus
fuper terram fuam . Quod fi diverfos Feo-
dos quis teneat , Overfeuneffam quæ ad Feo-
dum attinet , exinde tenentibus , et inibi
forisfacientibus faciat . Super alterius vero
homines tantum unufquifque Baro vel Thay-
nus recipiat quantum redderet ei . Si quis
autem ubi forisfecerit retentus aut divadia-
tus fit , plene componat . Qui reſidens eft ad
domum fuam fummoniri debet de quolibet
placito cum teftibus , et fi domi eft eidem
dicatur vel Dapifero , vel denique familiæ
fuæ libere denuncietur . Si in eodem Comi-
tatu fit , inde ad feptem dies terminum ha-
beat . Si in alia Scira fit , quindecim dierum
terminus ponatur . Si in tertio Comitatu
fit tres ebdomadæ . Si in quarto , qua-
tuor ebdomadæ , & ultra non procedit ubi-
cunque fuerit in Anglia , nifi competens
eum detineat foinius . Si ultra mare eft
fex ebdomadas habeat , & unam diem ad
acceffum & receffum maris , nifi vel occu-
patio fervitii Regis , vel ipfius ægritudo ,
vel tempeftas , vel aliquid competens am-
plius refpectet . Si quis plures manfiones de
diverfis Dominis habeat , & ab aliquo eo-
rum implacitetur , fummoniri debet ad feo-
dum , vel ad id quod de eo tenet ubicun-
que fit non ad alterum . Si de uno Domi-
12
no aliquis plures manfiones teneat ad quam
Dominus maluerit fummoniri eum compe-
tenter faciat . Qui plures manfiones habet
in Comitatu , fummoniri debet a Vicecomi-
te ad quam earum refidens erit cum fami-
lia fua , etiam fi fit agendum de alia . Si
de familia fit qui implacitatur ad rectum
eum
3 Quod pro fi Ms. Lond.
6 xxx. Ms. Lond. 7 Propofitis Ms. Lond.
10 Sit terminus Mss. Seld. & Twyld.
12 Quos Ms. Lond.
(3 ) Sic fe habet Capitis Lemma , obfcurum
quidem . Si divinandum eft , ego potius divi-
narem aut pacis aut parci , quarum vocum
prior fcriptioni propior ( pa priori fyllaba ex
tribus literis prioribus facile formata ) pofte-
rior autem fenfui : fed neutrum valde placet:
præftat aliis relinquere .
 382 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

eum habeat in cujus familia eft quando &
ubi juftum erit , fi a Domino , vel Rege ,
vel Prælato fecundum Legem fit monitus
five per breve , five per nuntium . Lex
enim eft ut omnis Dominus ( 1 ) fecum ta-
les habeat qui jufticiabiles fint , & teneat
familiam fuam in plegio fuo , & fi accufe-
tur in aliquo , refpondeat in Hundredo fuo
ubi compellabitur ficut recta Lex fit . Si
accufetur , & aufugiat , reddat Dominus ejus
Regi Weram illius hominis . Et fi Domi-
nus accufetur quod ejus confilio fugerit , al-
legiet fe cum quinque Thainis ? & idem
fit fextus . Si juramentum frangat ei , red.
dat Weram fuam Regi , & qui fugit , Ut-
laga fit . Si accufetur itaque ( 2 ) quamdiu
cum eo eft , non dimittat illum Dominus
donec fatisfaciat . Si jam recefferat , juret ,
fi opus fit , quod nihil inde audierat , nec
ejus velle nec poffe fuerat , nec ob hoc
eum dimiferit , nec cum eo cravatus fit (3 ) ,
fed legitimo teftimonio dimifit eum ( 4 ) ,
nam juftum '· eſt ut inde pacem habeat er-
ga omnem manum , & qui peccavit , luat .
ad id reducatur , & quietus inde fit qui
fummonebatur , & idem ad rectum fummo-
neatur . Si quis vero Dapiferum , vel quem-
libet Miniftrum ita rebus fuis præfecerit ,
& hoc , ubi & ficut juftum eft , notificave-
rit , & homini fuo committet , ut quodam-
modo locum ejus habeat , & quod fece-
rit , ratum fit , & a Rege vel Juftitia ejus ,
vel a communi utrorumque Domino de pro
prio ipforum placito per eum fubmoneatur ,
& idem coram teftibus fufcepit ut nega
non poffit fubmonitus judicetur , five 3 di-
&tum fit ab homine fuo five non , & fi non
venerit ad placitum rectum inde judicetur;
unde fi dampnum ei evenerit , loquatur in-
de cum homine fuo . Si etiam venire non
poffit , & mittat nuncium ad Dominum
fuum , mittet qui diligenter & fideliter re-
nunciet præceptum illius ,
XLIII. Ne quis implacitatus + a Rege
alicui refpondeat..
Nemo a Rege implacitatus cogitur per

Quod & implacitatus in aliquo refragave-
rit , retineat ipfum Dominus , vel de fuo
quantum ad fatisfaciendum fit . Juftum fi-
quidem eft ut eum habeat ad emendandum
cum quo fuit ad peccandum , & etiam ut
2 alibi , rectum fiat ibi .
fi forisfecit
1
XLII. De Summonitionibus .
Qui fummonitionem Regis vel commu-
nis Domini Domino , vel cuilibet perferen-
dam fufceperit & dimiferit , vel ex indu-
ftria , vel ex infcia emendet per judicium
ficut erit dampnum vel overfeuneam , fi
Legem alicui refpondere , donec ei qui Do-
minus omnium eft fatisfecerit . Sic poteft
ei warrantus effe ( 5 ) qui in fervitio fuo
eft . Si præpofitus aut debitor Domini fui
eft , quod debet reddat , aut inde compo-
nat . Neque enim juftum eft ut hominis fui
forisfactum Dominus luat , nec expectari
convenit ut quis eum in fuis præveniat ;
penfandum tamen eft ut ratione & confi-
deratione hoc fiat , ne fraudationis potius
quam juftæ repetitionis actio judicetur . Si
quis a Domino fuo fine licentia difcedat ,
utleipa emendetur & redire cogatur ut
re-

\ Curvatus----eum nam defunt in Ms. Lond. 2 Etiam forisfecerit Ms. Lond.

3 Sive dictum---judicetur deeft in Ms. Lond. 4 Ms. Lond. placitatus . 5 Warrantatus Mss. Seld. Twyld.
6 Enim detur Ms. Lond.

( 1 ) Ex quadam parte hæc eadem haben- dique , confulas velim Leges Ethelftani c. 1.
tur , cum antea cap. 8. tum poftea cap. 59. De receffu autem extranei in burgo vel villa
f
Lex autem hic laudata triplex eft : Altera A hofpitio excepti , vide affifas apud Clarendon.
thelredi cap. 1. altera Cnuti par. 2. cap. 28. in Clar. Seld. Jan. Angl . p. 516. §. 68. " Nul-
tertia autem Guiliel. primiin Ingulpho ) li liceat neque in burgo neque in villa hofpi-
cap. 50. de qua vide plura Scholiis ad cap. 8. tali aliquem extremum ultrà unam noctem in
& Bracton, 1. 3. Tra&. 2. cap. 1o. n. 1. item domo fua habere , quem ad rectum tenere no-
Leges Edw. Confeff. c. 21. luerit , nifi hofpitatus ille rationabile effonium
(2 ) Sumptum forte hoc e Legibus Ethel habuerit , quod hofpes domus monftret vicinis
fani cap. 22. & Cnuti par. 2. cap. 25. quibus fuis , & cum recefferit coram vicinis recedar
concordant Leges Guiliel. primi ( in Ingulpho ) & per diem . " Huc pertinet illud Bractoni ,
c. 47. & 49. Inftitutum hoc Bractoni ævo nom qualiter procedere debeant Juftitiarii in itine-
dum antiquatum . Vide eum ubi fupra . re fuo , & quo ordine , verba facientis , fcil. lib.
(3 ) Id eft forte fervi vel familiaris fui 3. Tract. 2. c. 1. n. 1. ubi hæc : Jurabunt etiam
culpa non confentiit , nec cum eo de eadem ( omnes feil. tam milites quam alii , qui funt
celanda ex parte convenit . In re furti , pars quindecim annorum & amplius , ut pag. babetur
damnum paffa , quæ emendam vel compenfa- præcedenti ) quod nullum de noce recipient in
tionem ceperit fine confideratione Curia Do- domum fuam ad hofpitandum , nifi bene notus
mini Regis , id eft , extrajudicialiter , & Cu fit , & fi forte ignotum aliquem bofpitaverint ,
ria inconfulta Thefbati ut vocant , reus eft . quod non permittent eum in craftino recedere an-
Vide Coci Inftitut. par. 3. pag. 134. quo ten- ie clarum diem , & boc fub teftimonio trium vel
dit Lex Æthelftani . Huic autem multum af- quatuor proximorum vicinorum . Tanta adeo fuit
fine illud in Legibus Edw. Confeff. cap. 27. prifcorum in fervis imo & hofpitibus admit-
purgabit fe Sacramento de confilio & de facto ; tendis & dimittendis providentia , celebratione
nec multum diftat Lex illa Guilielmi primi , non indigna . Quod autem ad hofpites attinet ,
purgent fe quia in evafo nullam fraudem nove- vide plura , fi placet , in Legibus Edo. Con-
rint . Hæc autem vera , fi curvatus hic , non feff. c. 27. & eund. Bracton. libro & Tract.
fit rectius fcribendum cravatus , de quo vide memoratis C. 10.
Gloffarium infra . (5 ) Videatur hac de re Glanvilla 1. 1. c.
(4) De modo fervos dimittendi admitten- 27. & Term. Juris in voce Protection
 APPENDIX . 383

rectum per omnia faciat . Qui fibi igitur
facit Advocatum contra Dominum fuum
per fuperbiam , perdat quod de eo tenet .
Si quis hominem habeat qui ei nolit effe
ad rectum , fi quid de eo tenet poft legi-
timam fummonitionem faifiari faciat . Si
quis diverfos diverforum feodos teneat de
co quod ad eorum feudum pertiner cum
fingulis componat , & de rebus alterius al-
teri non intendat . Quotcunque Dominos
aliquis habeat , vel quantumcunque de aliis
teneat ei magis obnoxius eft , & ejus refi-
dens effe debet cujus legius eft . Si multis
homagium fecerit , et ab aliquo eorum ca-
ptus et implacitatus fit , ille cujus refidens
et legius eft , erga quoslibet alios jure po-
reft eum plegiare , nec debet ei denegari ,
qui Manbotum inde haberet , et cui ipfe
magis acquieverit . Qui furtum fecerit , qui
proditor Domini fui fuerit , quicunque ab
co in obviatione hoftili , vel bello campali
fugerit , vel victus erit , vel feloniam fece-
rit , terram fuam forisfecit . Si Dominus
terram fuam vel feodum fuum auferat ho-
mini fuo unde eft homo fuus , vel fi eum
in mortali neceffitate deferat , fupervacue
forisfacere poteft Dominus fuus erga eum ;
fuftinere tamen debet homo Dominum fuum,
fi faciat ei contumeliam vel injuriam ejuf-
modi in Werra triginta dies in pace , unum
annum et unum diem , et interim private,
per compares , per vicinos , et per dome-
fticos , et extraneos , per Legem require
eum de recto .
XLIV. De plegiis Dominorum fuorum •
Si quis a Domino fuo miffus fit in ple-
gium , et oftendere poffit quod ei ( ex
2
fponfione vel fidejuffione illa dampnum
venit , non cogitur ex Lege de quavis pe-
cuniali implacitatione ( 1 ) refpondere ei do-
nec totum reftituat quod amiferit pro eo .
De contumelia vero Domini femper eft ho-
I Requireret Mss. Seld. Twyfd. & Lond. 2 Ei deeft in Ms. Lond. Ms. Scace. exponcione .
3 Mss. Seld. Twyfd. & Lond. hujufmodi pro bujus habent .
Ms. Lond. 5 Legalem deeft in Ms. Lond. 6 Dominorum Ms. Lond.
mini fuo refpondendum prima vice etiam
fine alio compellante . Deinde qui Sacra-
mentum vel Legem abnegandi vult habere ,
quærat accufantem ,
XLV. De inculpationibus .
Multæ funt et multorum inculpationes ,
in quibus non neceffe eft fecundum Legem 1
refponderi , ut quavis compellatione fimpli
ci promptum eft inveniri . Simplex enim
et vacua compellatio eft ubi ex neutra par-
te compellantis fcilicet aut compellati teftis
eft , nec caufa hujus quæ bello , vel ju-
dicio , vel Lege facramentali , vel timore
vel amore mereatur promereri ( 2 ) . Et
fi quis Monacho vel Monacha ( 3 ) , fervo
vel ancillæ , fine Prælatorum fuorum licen-
tia aliquid committat ut negaverit , nil re-
cipiat . Item fi quis fponfæ , vel puero ,
vel puellæ fine permiffa Domini fui quam-
cunque commendationem , vel aliquam com-
mutationem , vel traditionem fecerit , non
opus eft eos vel eorum Dominos refponde-
re fuper hiis , fi complaceat abnegare quam-
diu fub virga funt ; et de nemore inopera-
to ( 4 ) per thiblam nemo refpondeat` nifi
fit ibi captus , vel fit homo ejus cujus eft
nemus . Et fi quis diligiatus ( 5 ) legalem s
hominem accufet , funeftam dicimus vocem
ejus .
XLVI. De implacitatis a Dominis . 6
Si quis a Domino fuo , vel juftitia per
fuam vel alterius fuggeftionem implacitetur,
fubmoneatur ad feptem dies in eodem Co-
mitatu , de nominatis vel innominatis pla-
citis , & fi Lex Domino vadietur , differat
cætera placita donec Lex deducatur per
Burgi Legem . Nifi de furto , vel capitali-
bus fit in quibus ftatim oportet refponderi ,
de quibufcunque implacitetur aliquis , furft
& fondung habeat ( 6 ) . Et nominentur ei
placita , & inde ad feptem dies refpondeat
quod
4 Ms. Scacc. promone. promoveri , ut aperte promereri

(1) Simile habes in magno , five vetéri ( ut inter Inflit. ejus in Textu Roffen. reperta , quæ
vocant ) Norman. Cuftumar. c. 60. fol. 75. a . talis . Et fi quis commendaverit alterius Mona-
quod in latina ejufdem editione five verfione cha pecuniam , aut aliquid tale ad cuftodiendum
fic fe habet . Refidentes vero bomines per Vice- fine licentia Prælati fui , Monachus illud per-
comitem, & in affifiis comitatus Dominium fuum diderit , fit illi perditum qui fine licentia Præ-
( vel Dominum juxta Gallicum ) plegiare tenen- lati ejus Monacho commendavit .
tur , ad expenfas tamen ejus, & ipfe eos indempnes (4 ) Repetitionem fapiunt hæc fuperius De-
Super boc reddere tenebitur.Et fi cos ( deeft cretorum cap. 23. Vide Scholia ibid.
damnum juxta Gallicum exemplar ) incurrere. ( 5 ) Locum hunc advertit nobilis Spelman.
de plegiatione permiferit , non tenebuntur ipfum in Gloffar. verbo Diligiatus , unde fenfum pe-
ulterius nec amplius plegiare , quoufque fuper tas , inferto ibidem quod deeft , legalem , in-
illa plegiatione & damnis & perditis fatisfa&tum ter diligiatus & hominem .
fuerit evidenter . (6 ) Locum exhibet Spelm. in Glöffar. fub
(2 ) De quo vide plura infra cap. 59. vocibus Furft & Fandung nulla omnino expo-
(3 ) Ex quadam parte derivatum hoc vide fitione adhibita . Defectus diftin&tionum ( ut
tur ex Legibus Elfredi c.20. Quod ftatim le opinor ) præcipue in caufa fuit . Voces , fa-
gitur , ut negaverit , legendum puto nega- teor , Furft & Fandung nifi hic nufquam , quod
verit, nifi malis amiferit , juxta citatæ Le fciam , fimul occurrunt . Reftituta autem mo-
gis verba : and hit him lofige , i. e. ( Jorna- do quo fupra vera loci lectione fenfum eo-
lenfi interprete ) amittatur . Lectioni favet rum facilius exploremus , quem vide in Glof-
Lex quædam hac de re per Cautum lata , & fario huic operi addito .
 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS
384
I
quod velit . Si autem hoc vel alio mo-
do ventum erit ad placitum , five contra
Dominum , five contra alium , tacite fe im-
placitari patiatur in omnibus vel quodli
2
bet placitis fuper eum . Et fi quis de fe-
lonia compelletur , remaneat de cætero do-
nec inde finiatur . In aliis querat accufatus
confilium , & habeat , & ab amicis & a
parentibus fuis , quod nulli jure deber de
fendi maxime eorum quos fecum adduxe-
rit , vel ad placitum fuum rogaverit , &
fi in confilio fuo fiducialiter rerum veri-
tatem fateatur , ut de placito vel de pace
falubrius videatur . Bonum autem eft ut
+
cum alicujus implacitatio reddatur cum
emendatione dicendum prædicatur , ut fi
forte perorator , vel fuper adjecerit aliquid ,
vel omiferit , emendare liceat ei , Sæpe e-
nim fit ut in fua caufa quis minus videat
quam in alterius , & in ore alterius ple-
runque poterit emendari quod in fuo non
liceret .
XLVII. De Caufis criminalibus vel
capitalibus.
De furto & murdro ( 1 ) , & ptoditione
Domini , & robavia , & utlagaria , & s
bafbreche , & bernet , & falfaria , & caufis
criminalibus vel capitalibus , nemo quærit
confilium , quin implacitatus ftatim perne-
get fine omni petitione confilii cujufcunque
Nationis vel conditionis fit , vel ejus affir-
mnationem vel negationem defenfor , aut
Dominus profequatur competenti termino
comprobandam .
XLVIII. Quomodo poffunt uti confilio .
In aliis omnibus poteft & debet quilibet
1 Cum Ms. Lond. pro f. 2 Quodlibet deeft in Ms. Lond.
4 Confilium addit Ms. Lond. S Et husbreche & bernet & falfaria deeft in Ms. Lond.
6 Judicium Ms. Lond. pro auditum . Emundatio vel emendatio fit deeft in Ms. Lond.
8 Ms. Lond. Kegum meritum . 9 Quid Ms. Lond. addit .
( 1 ) Vide fupra cap. 10. & infra cap. 61.
Horum autem criminum capitalium nonnulla
tractantur per Glanvill. I. 14. per totum , & fu•
fius per Bractonum 1. 3. Tract . 2. de corona .
(2 ) Vide Vetus Normanniæ Cuftumar. c.
84. unde colligo confilium petenti in caufa ex
fimplici querela perfonali orta apud Norman-
nos non effe denegandum .
( 3 ) Vide Scholia ad cap. 31.
(4) Vide Glanvill. lib. 12. c. 7.
(5 ) Hinc forte ortus apud nos Recordato-
rum , ut vocantur , ufus . Vide Vetus Norman ,
Cuftumar. c. 123. Leges Edo. Senior. c. 5. &
Ethelftani par. 2. c. 1. in Jornalenfi . Et
nominentur in Manunga fingulorum Præpofi-
torum tot homines , quot pernofcuntur effe
credibiles qui fint in teftimonio ( forte tefti
monium )fingularum caufarum , & fint eo-
rum juramenta credibilium hominum butan
fire ( 1. cyre ) i. fine electione . ,, Quæ le-
quuntur in præfenti capite pleraque funt ob-
fcura ; hæc autem de cremento feodi debet
babere teftes ejufdem Dominii , vel ex fua vel
ex parte Domini invocatus non multum dif-
crepant a cap. 17. Legum Guiliel. I. in Ingul
pho , quod Latine exhibitum fic fe habet : Si
uti confilio in confulendo ( 2) , etiam confulte
agere confilium eft . Si quis enim a juſtitia
Legis implacitatus ad confilium exierit , &
ad inculpationem non refponderit , xx. marc'
vel Overfeuneffe Regis culpa fit . Quum
itaque aliquid habetur in implacitationibus
prætendendum in inculpationibus oftendatur,
& ad confilium de implacitatione non exeat-
qui placitare non deliberat , auditum e-
nim eft , qui fine contradictione vel præ-
occupatione fuper implacitationem exit ad
confilium , intrat in placitum , & de qui-
bus non refponderit , concefferit . Si totus
Comitatus , vel vii . Hundreda fuper ali
quibus implacitentur , & ad aliquem fpe-
cialiter , vel fingulariter inculpatio diriga
tur , petat ut ei Comitatum fuum qui ejuf
dem effe dicitur , habere liceat , & cum
eo refpondeat , ut ficut omnium una eft in-
culpatio , una emundatio vel emendatio
fit 7 , fi eis alternatim verum de fe teftan-
tibus , quia Francorum & Anglorum ple
num eft teftimonium , ita vifum fit . Si fe
cus eft , eligantur de melioribus juraturi ,
fecundum rei meritum & & caufæ modum .
Nec aliquis Baro folus de Hundredo , vel
de eo placitet quod ad plures pertinet .
Nec liceat Domino vel juftitiæ teftibus ali-
quem fine contradictione vincere ( 3 ) . Si
quis in Comitatu ( 4 ) , vel in quovis
placito per juftitiam diétum factum ne ne-
getur , per homines qui interfuerint , & per
alterius Domini teftes agatur . Et de omni
caufa ubi plures fuiffe dicuntur unum ad
minus intelligibilem de placito teftem ha-
beri curet ( 5 ). Et qui contra Dominum
partem confitetur , cæterum probabit . Qui
nihil inculpationis recognofcit , totum fi ve-
lic
3 Si decft in Ms. Lond,
quis vult dirationare conventionem de teria
fua verfus Dominum fuum per pares fuos de
tenura , ipfos quos appellaverit, ut teftes fint ,
debet dirationare , nam per extraneos non po-
teft dirationare . Idem igitur locus de cremen-
to feodi forfan hic intelligendus : Et de con-
ventione feodi ( hic cremento dicta , forte a
vernaculo noftro greement & agreement ) debet
babere teftes ejufdem Dominii , vel ex parte Jua
vel ex parte Domini invocatos . Fortaffe tamen
putent aliqui cremento hic incrementum intelli-
gi , perinde ac fi eodem fenfu hoc in loca
ufurpatum effet , quo in Feudor. lib. 1. tit. 4
Si quis de manfo . Ego non renitor. In quo-
ruin gratiam integrum illum Paragraphum re-
præfentandum duxi . " Si quis de manfo uno
feudi nomine inveftituram acceperit , & dixe-
rit , quod omne incrementum pertineat ad
eum , per inveftituram ; fi Dominus reſerva
verit tibi aliquid in ipfa curte , tunc oportebit
fidelem incrementi inveftituram , per Pares
curtis , vel per breve tellatum probare . Sed fi
Dominus in ipfa curte nil fibi retinuit , tunc
omne incrementum jure feudi fidelis obtine
bit . Si vero fidelis in poffeffione incrementi
fuerit , non oportebit cum inveftituram probas
re
1
 APPENDIX .
lit abnegabit , nec teftes audientes vel vi-
dentes habendi funt de eo quod fi fuerit !
fed quod accufatus fuiffe contendit , & de
cremento feodi debet habere teftes ejufdem
Domini , vel ex fua , vel ex parte Domi-
ni & Advocatus , de primo feodo habean-
tur v. libræ fi non poffunt alii & in di-
rationatione producere debet feudatus ³ te-
ftem fuum ad bellum , vel aliam Legem .
XLIX. Quibus caufis ftatim refpondere
debet , quibus non ,
Quædam caufæ funt de quibus ftatim re-
fpondere tenetur , ficut dictum eft , fed non
fatim placitare neceffe eft ; quædam de
quibus fine competenti fummonitione non
cogitur aliquis , vel placitare , vel reſpon
dere fine confilio vel in omni loco ; quædam
de quibus refpondere oportet , tam in cau-
fis quam in accufationibus . Pro ftatu vero
caufarum & effe temporum & modo im-
placitatorum , vel inplacitantium unufquif-
que deliberet , tam ex præfentibus quam
præteritis , an ei in præfentiarum fit , vel
non fit placitandum . Melius autem ali-
quando erit fecundum amicorum vel ini-
nicorum præfentiam , vel abfentiam differ-
re placitum , & aliquem cum placitare pof-
fit dilatari . Si quis vero per Legem de plu-
ribus caufis inplacitatus non refpondet de
omnibus , omnium quas prætermiferit reus
effe judicetur , fi de omnibus antea fummo-
nitus fuit , aut de omnibus ipfa die refpon-
dere , & rectum facere promifit . In quibus
vero expedit , debet ei fi petierit confilium
dari , & cum refponderit , quæratur an am-
plius dicere velit , ne quis occafione potius
quam ratione placitare videatur . Si ita ammo-
nitus aliquid prætermiferit , fibimet impu-
tet fi dampnum ei evenerit , & qui teftes
nominandos habet , ante nominer . Raro
enim prodeft quicquid dicatur poftquam ju-
dicium exiit , vel magis redditum eft dum
in refpectatione erit , potius addatur , fi an-
re judicium opus eft , & omnem recor-
dationem Dominicæ Regis Curiæ non po-
teft homo contradicere . Frequenter autem
in divinis Legibus interrogandum eft , ne
aliquid prætermiffum forte remaneat , quod
annecti conveniat . Induciæ enim modicæ 6
ad quærendum dandæ funt , ne quid agi
propere a quacunque parte videatur quia
multa per furreptionem eveniunt . Si plures
alicujus homines fimul implacitentur fecun
Tom. IV.
• Non fuit Ms. Lond. pro fi fuerit . 2 Quicunque liberi Ms. Lond. pro v. libre .
3 Deber procedere feudi Ms. Lond. 4 Titulus deeft in Ms. Lond.
Dominica Ms. Lond. pro medick . 7 Lemma hoc deeft in Ms. Lond. reperitur tamen in Capitulo fequenti .
8 Ms. Lond. fi non funt ei nominata placita , & non venit Overſeuneſſa pro & aliter..--& non venerit Overſeuneſſa •
re fed jurare . " Vox crementum eod. forte
fenfu in libro Angliæ cenfuali ufurpatur , ut
apud Cambdenum Britann . de Sarisburia urbe
agentem videre eft .
(1 ) Concordat Glanvilla 1. 10. c. 14. Gene-
raliter ( inquit ) verum eft , quod conventio Le-
gem vincit ; Ciceronem , ut videtur , fequutus,
385
dum quod caufæ fuerint vel pactum inter
eos , de omnibus una die fimul vel de fin-
gulis figillatim rectum faciat . Pactum enim
Legem vincit ( 1 ) & amor judicium . In
caufis vero communibus tractandæ fimul &
finiendæ funt querele de pluribus quæ Le-
ge facramentali vel judicio promoventur .
In quibus vero bellum eft fingulariter fiant .
Et fi placitum fit furti vel exactionis hu-
jufmodi , & unus inculpatorum adducatur
ad reddendum quod exigitur , non reddent
alii , quia ex una culpa non debet in hunc
modum plures emendationes haberi . Deber
autem de convictis juftitia fieri .
L. De fuperfeffis placitis . ▾
Si quis a Domino vel Prælato fuo de
nominatis placitis fecundum Legem inpla-
citatus ad diem condictum non venerit , om-
nium placitorum , de quibus nominatim im-
placitabatur incurrit emendationes , nifi com-
petens aliquid refpectaverit . Aliud enim
eft fi quis a Domino fuo fic fubmoneatur
ut illo vel illa die fit ad eum , & placi-
tum ei nominetur , & 8 aliter fi ita ex-
preffe fit mannitus ut ei placitum non no-
minetur . Si nominata placita , & non ve-
nerit overfeuneffa juxta loci confuetudinem
fit , & alius dies ponatur ei , & tunc ex-
placitet fe vel emendet , nifi competens ſoi-
nus intercedat .
LI. De fummonitione Hundredi .
Qui ad Hundredum (2 ) fecundum Le-
gem fummonitus non venerit , prima & fe-
cunda vice xxx. den . culpa fit erga ipfum
Hundredum , nifi Joinus legalis eum deti-
neat , tertia vice plena wyta fit . Debent
autem ut dictum eft ( 3 ) ad fingulos men-
fes , i. per annum duodecies congregari
Hundreda Comitatus bis fi non fit opus
amplius eis , & omnis homo rectum faciat
alteri ad rectum terminum , & omnis cau-
fa finem habeat , & fummoneatur Comita-
tus feptem dies antea . Et nulli fine judi-
cio vel licentia namiare liceat alium in fuo
vel alterius . Si Vicecomes injufte aliquem
namiet convictus noxa caufam fuam perdat,
& dupliciter emendet , & Regi ficut factum
fit. Nemo juftitiæ vel Domino fuo namium
excutere præfumat , fi jufte vel injufte ca-
piatur , fed jufte repetat , plegium offerat
& terminum fatisfaciendi . Si Vicecomes
namium capiat ad propinquiorem Regis Cu-
K k riam
5 Opus fuerit ante judicium Ms. Lond.
de invent. Pada , inquit , præftant Legibus .
Item ad Heren. Pactum præftat Juri .
(2 ) Hac de re vide plura cap. 29. & Schol.
ibid.
(3 ) Cap. fc. 7. vide etiam Leges Edo. Se
nior . cap. ult.
 386 AD LEGES IN
riam dimittat nec vendar ipfa die .
namium excuffit , reddat & overfeunea
fit . Si plus peccat plus emender . Si ali
cujus homines fuper hiis accufentur , ad re-
tum eos habeat Dominus fuus . Et fi ali-
cujus præcepto namium excufferint qui in
cos poteftatem haberent , omnes fimul unam
forisfacturam reddant . Sicut acciderint , fi-
gillatim componant . Excutere namium eft
fi quis viam tollat , & avertat retro na-
mium fuum ,
LII. De proprio placito Regis ,
1 Si quis de placito proprio Regis inpla-
citetur a juftitia ejus cujufcunque homo fit
non debet juftitiæ vadium recti denega
re ( 1 ) . Si non fuerat antea fubmonitus ,
nec ad hoc veniat . Debet per judicium re-
&ti vadimonium juftitiæ dare , & plegios
etiam fi opus fit invenire . Si fuerat inde
fubmonitus legaliter , & dies emendationis
pofitus , vel emundationis ipfa die ( 2 )
oportebit eum fi juftitia cogat refpondere ,
vel perdere fi Dominum fuum habeat five
non habeat . Si quis vadium recti juftitiæ
denegaverit tertio interrogatus , over/eune-
fæ culpa fit , & ex judicio licet retineri
eum donec plegios inveniat , vel fatisfaciat ,
maxime fi judicatum fit de vadio , fi de
capitalibus agatur in eo ,
LIII. De fuperfeffione Comitatus ,
Clericus per confilium Prælati fui vadium
dare debet cum dederit in accufatione &
omnis homo pacem habeat quam Rex ei
dabit . Qui fecundum Legem fubmonitus , a
juftitia Regis ad Comitatum venire fuper-
federit , overfeuneſe Regis , i . xx, marc.
reus fit in Weftfexa . Et fi de nominatis
& fufceptis placitis pulfabatur nifi compe-
tens aliquid intervenerit , reus omnium ju-
dicetur ( 3 ): Si reus erat , inde xxx. marc.
emendet , & rectum faciat . Quod fi over-
feuneffam dare & rectum facere renueret ,
mittantur qui de fuo capiant , & eum fi
opus eft per plegios ponant . Si neque fic
fatisfecerit , totum quod habet amiferit , &
idem capiatur nifi plegios inveniat . Si re-
pugnet & cogatur , occidatur . Si evaferit ,
1 Det Ms. Lond. pro emendet . 2 Regi ad Ms. Lond. pro reti .
4 Et nemo diffaifiatus Legem vel rectum Domino fuo vadiaverit Mss. Seld. Twyfd. & Lond.
5 Diffenfu Mss. Seld. & Twyfd.
(1 ) Juftitiæ hic ut & alibi , cum fupra ,
tum infra , crebre quod etiam in Gloffario
noftro infra monitum ) cum Jcapitali fcriben
dum eft ; fiquidem non Juftitia, virtus fcil. il-
la moralis , fed Minifter potius vel Admini-
ftrator Juftitiæ , nimirum Juftitiarius ( ut vocant
Juniores ) eo nomine intelligitur .
(2 )Juxta illud tam antea c. 48. ut ficut omnium
una eft inculpatio , una emundatio vel emendatie
fit ; quam poftea cap. 57. & ibi purgetur vel
ibi fordidetur , quod iterum etiam repetitum
habes cap. 62. Et fi quis malefa& tum inter ma-
nus babens alicubi retinetur , ibi purgetur , vel
fordidetur . Similis autem correctio defideratur
ANGLIA CONDITAS
Qui aut aufugerit , pro utlaga reputetur . Qui
eum interim fufceperit , confilio foverit , ju-
verit , Were fuæ reus fit , vel fecundum
inculpati natalitium perneget . Si quis im-
placitetur de eo unde per plegium corporis
& totius pecuniæ refponfurus fit , remaneat
de omnibus aliis caufis donec primi fi-
nis fit , quia eft quodam tenus in captio-
ne Regis . Nullus a Domino fuo inplegia
tus vel inlegiatus , vel injufte diffaifiatus.
ab eodem inplacitetur ante legitimam refti
tutionem . Si Dominus de felonia ( 4 ) , vel
fide mentita compellat hominem fuum , non
refpondeat quibuslibet inplacitationibus ejus
donec quietus fit . Et nemo diffaifiatus placi-
tet ( 5 ) nifi circa 3 ipfam diffaifiationem
agatur , Et poftquam aliquis diffaifiatus Le-
gem vel rectum Domino fuo vadiaverit
& plegios , fi opus eft , addiderit , faifiatus
effe debet ,
LIV. De difceffus fociorum unius
pecuniæ.
Si aliqui fuerint ita focii ut pecuniam
fuam pofuerint in communi , & a focietate
& communitate illa difcedere voluerint
auferant coram teftibus quicquid habent in
communi dividendum , ut fi opus eft fuper
fancta jurent quod amplius non habeant , &
adquifitionem & adquifitum , ficut rectum
eft & pactum fecerunt , dividant inter fe.
Si quis cum focio vel compari fuo caufam
habuit , & inter eos fuper hiis ex amore &
teftimonio convenerit . Si deinceps utrum.
que vel alterum pœniteat , non poffunt ta
men per judicium ad placiti principium re
meare , maxime fi juftitia interfuerit ; ubi
vero aliquis eorum optionem haber per ju-
ftitiam amicitiæ , vel lagæ, & amicitiam eli-
git , ftet hoc ita firmum ut ipfum judicium ,
Item , fi jufto judicio inter eos actum fit ,
nullatenus fieri debet ut quod judicio fini-
tum eft velut infectum repetatur . In qui
bufdam vero caufis nemo tenere cogatur,
quod fine juftitia placitavit .
LV. De privilegio Domini fuper ho
minem fuum .
Omni Domino licet fummonire hominem
fuum
3 In ipfa diffaifiatione Ms. Lond.
poftea cap. 59.
(3 ) Dimidium iftius Capitis , fc, ex majori
parte defumptum reor e Legibus Ethelftani
cap. 20. ut collatori non incuriofo facile con-
ftat . Hoc autem ; etfi de nominatiș & fufceptis
placitis pulfabatur , nifi competens aliquid inter"
venerit , reus omnium judicetur , repetitionem
fapiunt quorundam prius traditorum c. 50.
( 4 ) Simile habes fupra . c. 46.
( 5 ) Convenit hoc , ne quis diffaifiatus pla-
citet, tum prius traditis cap. 5. tum etiam po-
fterius c. 61. qua de re vide magnum Nor
man. Cuftumar. c. 5. n. 8. & Gloffam Lati
nam , ibid.
 APPENDIX:
fuum ut fit ei ad rectum in Curia fua , &
fi refidens eft ad remotius Manerium ejuf-
dem honoris unde tenet, ibit ad placitum ,
fi Dominus fuus fommoneat eum . Si Do-
minus ejus diverfos feodos teneat , non co-
gitur per Legem homo unius honoris in a-
lium ire placitum , nifi de alterius caufa fit
ad quem Dominus fuus fummonuerit eum .
Si homo de pluribus Dominis & honoribus
teneat quantumcunque de aliis habeat ei
plus deber & ejus refidens per judicium erit
cujus homo ligius erit . Omnis homo fidem
det Domino fuo de vita , & membris fuis ,
& terreno honore , & obfervatione cofilii
fui per honeftum , & utile , falva fide Dei ,
& terræ Principis falva , furtum vero , &
proditio , & murdrum , & quæ contra Domi-
num funt & fidem catholicam , nulli præ-
cipienda vel peragenda funt . Sed fides ha-
beatur Dominis omnibus falva fide præce-
dentium & magis ei cujus ligius eft , &
ejus licentia fit , fi quis hominum ejus a-
lium fibi Dominum faciat .
LVI. De firma tenenda .
Si inter aliquem & firmarium fuum, qui
non etiam fit homo fuus , de his præfertim
quæ ad firmam pertinent , controverfia oria-
tur, five de taleis agatur , five de fupple-
tione 3 , in ipfo Manerio fit , de cætero ficut
in cæteris . Si quis vero firmam in feudo
teneat , & homagium inde fecerit five in
eo manens fit , vel 4 non fit , & eum dili-
git , fatisfaciat Domino fuo in Curia fua ,
vel in Curia Domini de quo ipfum feodum
eft . Quærendum eft autem in redditione
Manerii a paftoribus , de animalibus , de nu-
mero , de modo a cæteris fervientibus , de
officio fuo; fi plena fingula habeantur &
ejufdem valentiæ , de fuppletionibus , in ho-
minibus , in pecunia ; fi deterioratum fit Ma-
nerium in Dominio , vel hominibus , in pa-
fcuis , in nemoribus : fi quis gablum auxe-
Y coram teftibus & ratione hoc non furore
rit ; fi quis injufte tulerit , quid fit in hor-
reis; quid feminatum fit . Si quis de Præftitia repetentis in
pofito conqueratur , quod ei per injuriam
aliquid abftulerit , in ipfo Manerio , vel in
Curia Domini fui audiatur , & tanquam
Præpofitus refpondeat fubditis fuis . Si præ-
1. Tom. IV.
1 Deum Ms. Seld . pro Domiaura . 2 Aliquem alium Ms. Lond.
4 Vel non fit---ivel in deeft in Ms. Lond. & eorum loco , in Curia ejus vel .
6 Cravavit uqicuique non Ms. Lond. 7 Alio Ms. Lond, pro aliquo .
9 Tantum Ms. Lond. pro tamen . 10 Non habet Ms. Lond. pro de fuo ad valens .
* Nefftarum Ms. Lond.
( 1 ) Simile habes tam fupra c. 9. quam hic
infra cap. 57. & poftea iterum c. 91. quo e-
tiam tendit illud in Legibus Edo. Conf. c. 32.
Iti ( Friborgi Decanos indigitat ) inter villas
vicinos caufas tractabant , & fecundum foris-
facturas emendationes capiebant , concordatio-
nes faciebant , videlicet de pafcuis , pratis , mef-
fibus , & de litigationibus inter vicinos . De hoc
autem & loci iftius pleniore intellectu vide
plura in Gloffario noftro verbo Divifa &
Erthomiotum .
(2 ) Crimen hic intelligit Legislator mani-
feftum & hujufmodi , fcil. ubi aliquis ( Bra
387
pofituram dimifit , & alterius Dominii fit ,
qui poftea loquitur in his fuper eum , ve-
niat in Hundredum fuum . Si & ipfe quic-
quam repetat in ante fubjectos ficut erga
alium fieret , caufa fit , fi in Præpofitura
non curvaverit . Unicuique vero licet fe-
cundum Legem præpofituram non fufcipere,
cuftodiam non licet .
LVII. De querela vicinorum
Si inter compares vicinos utrinque fint
querela , conveniant ad divifas terrarum ( 1 )
fuarum , & qui prior querimoniam fecerit ,
prior rectum habeat . Et fi alias ire opor-
teat , in Curiam Domini fui eant : fi unum
Dominum habeant , & foca fit ejus , & il-
lic eos amicitia congreget aut fequeftret ju-
dicium . Si fecus eft in hundredum fuum fi
opus eft eant . Si inter eorum homines di-
fceptetur in Curiis fuper omnibus accufa
tionibus alternatim fibi rectum faciant in
caufis fuis , nifi quis retentus , vel diviadia-
tus fit , vel plegiatus pro culpa fua fit alibi
fecundum Legem , & ibi femper caufa agar
tur ubi crimen committitur , fi præfertim
qui forisfecerit retineatur ibi . Si cum ali-
quo inventum fit unde culpatus & fit (2),
ibi neceffe eft caufam tractari , & ibi pur-
getur vel ibi fordidetur . Si quis in Curia
fua rectum de hominibus fuis facturus fit ,
nominentur ei qui implacitantur , & com-
petenti termino fatisfactionem debeant , nec
perdat Curiam nec focnam fuam quamdiu
non difforciaverit rectum . Inter homines alio-
rum Comitatuum obfervetur ut de bibla
pariter veniant in Curias & Hundreda , vel
congrua caufarum loca , tamen 9 fi opus eft
datis plegiis rectum faciendi fi convenien-
tur ibi . Quod fi de manifeftis & confeffis
agatur ubi quis peccavit , ibi rectum faciat
vel de fuo ad valens forisfacti pro in bor
go retineatur ( 3 ) confiderate fcilicet , &
fiat , nec rieflacum reputetur (4) , & ju¬
injuftitiam convertatur .
Sæpe enim fit ut ad compendia præceps ad
difpendia dilabatur . Sæpe etiam contingit
ut hoc modo depofitum pro furto & riefla,
co , & quoquo modo defraudato poftea fue-
Kk 2 rit
3 Supplicione Ms. Lond.
5 Sed Ms. Lond. pro fi
8 Inculpatus Ms. Lond.
&
toni verbis utor ) deprehenfus eft feifitus de
aliquo latrocinio , fcil. bondhabend aut bacbe-
rend. Vide fupra c. 9. & infra c. 62. & Gry
phiandr. in Tractatu de Weichbild Saxonum
c. 57. num. 3. & 4.
(3 ) Huc tendit quod habetur verfus finem
c. 41. quod fi implacitatus in aliquo refragave-
rit , retineat ipfum Dominus vel de fuo , quan
tum ad fatisfaciendum fit . De in borgo autem
hic , quid fignificet , videas velim in Gloffar.
extremo opere .
(4 ) Vocabuli fignificatum quære in Glof-
fario .
 AD LEGES IN ANGLIA
388
rit interciatum , & ad hoc denique com-
probatum . Penfandum autem erit omni Do-
mino five focnam five facam habeat , five
non habeat , ut ita fuum hominem ubique
manuteneat , ne dampnum pro defenfione
vel pro dimiffione dedecus incurrat juxta
caufarum modum , & locum diffinitum ,
aliquando in divifis vel in erthmiotis , ali-
quando fuper ipfam terram vicine , aliquan-
do in Curia Domini , aliquando in Hundre
do vel Hundredis , aliquando in Comitatu ,
vel Burgimoto , vel Halimato , longum eft
enarrare fingula , fed planum eft inveniri .
Omnes enim caufae fuos habent pertractatio-
num modos , five in ftatu quo cœpere per-
maneant , five in eo in alium pertranfeant.
Cum Clerico qui uxorem habeat , & fir-
mam teneat Laicorum & rebus extrinfecis
feculariter deditus fit , feculariter eft difce-
ptandum . De illis qui ad facros ordines per-
tinent ( 1 ) , & eis qui facris ordinibus pro-
moti funt , coram Prælatis fuis eft agendum
de omnibus inculpationibus maximis vel mi-
noribus ( 2 ) .
LVIII. De bomine vaganti ,
Aliter de vaganti , fi Dominum habeat ,
aliter fi non habeat . Quod fi fuerit & ali-
cubi forisfaciat , oftendatur juftitiæ quæ præ
erit , & confilio ejus agatur ,
LIX . De contramandatione placiti .
Si dies placiti fit contramandatus ubi
refidens eft cum quo agitur ipfi vel fami-
liæ ejus liberæ , five fufcipiant , five non ,
nihil refert quoniam contramandarus judi-
cetur , nifi caufa fit , quæ contramandari non
debeat , vel pactum intercefferit quod Le-
gem contramandationis vicerit ; caufa ve-
ro contramandationis vicinaliter debet ad-
di , & alius dies competens poni cum te-
ftibus , fi non fit contramandatus nifi erga
eos qui non frangunt caufam fuam , reus
erit qui remanferit nifi repentine infirmita-
tis , aut Domini neceffitatis , aut exerci-
tus, vel fuorum cauſa hoftium , vel juftitiæ
Regis competens detentio liberaverit . De
quocunque placito, emendabili deceptetur ,
tatione opus
fi contramandatione , vel refpe&
eft , hoc modo celebretur . Pridie ante folis
occafum ad domum fuam fi refidens eft cum
quo agitur & per bonum teftimonium vi-
cinorum & aliquorum fecum habeat
quos fecum
qui placitum contramandat ipfi refpectetur,
fi domi eft , uxori , Dapifero , vel Præpo-
1 Ubi refidens eft----contramandetur Ms. Lond. deeft .
3 Aliorum Ms. Lond. 4 Ad quindecim dies--refpectetur deeft in Ms. Lond.
5 Jus definitum utrumque Ms. Lond. 6 Autem Ms. Lond. pro etiam .
( 1 ) Vide cap. 7. Notanda hæc pro antiquis
tate tam fori ecclefiaftici , quam Cleri & fa
cris initiatorum a foro & gladio feculari in
criminalibus olim apud nos immunitatis , de
quibus nihil habeo quod addam prius dictis ,
& a longe doctioribus , quos vel nominare fu-
perfluum erit , & a Clar. Somnero in Anti-
CONDITAS
fito & familiæ ejus dicatur intelligibiliter ,
fi idem abfuerit & hoc iterum & tertio li
cet continue five interrupte . Si ejufdem Co-
mitatus fit qui placitum induciat pridie an-
te folis occafum ad feptem dies terminum
ponat ficut præmifimus . Si alterius Comi-
tatus fit duobus diebus ante placitum refpe-
tetur ad 4 quindecim dies . Si de tertio
&
Comitatu fit , triduo tefpectetur ad tres eb-
dom' . Si de quarto Comitatu , quatuor die-
bus ante prænunciet ad quatuor ebdom' &
ultra non procedit fi fit in Anglia . Hæc
fecundum Legem diximus : Qui pactum fe-
cit aliter habeat quæ ad indiffinitum s utrim
que fe habent , diffinitis prælocutionibus e-
gent . Omne placitum inter quoslibet habi-
tum, & ab eifdem fine juftitiæ majoris au-
toritate , fi opus eft refpectari poteft ex-
ceptis capitalibus , ut fi quis furtum inter
manus habeat , vel murdrum , vel proditio-
nem Domini ( 3 ) , vel deinceps hujufmodi
quæ falvis coagentibus tanto libentius quan
to feftinantius optanda funt pertractari , de
pecunia etiam quæ pro pace vel inimici
tia vadiata eft , teftes protelari non de-
bent , nec placitum de morte inimicorum
nifi exercitus Regi neceffitas impediat , vel
infirmitatis , vel idoneæ veritatis aliquid oc
currat , & tunc inter eos firma pax & dif-
finita plenaque confiftat . In aliis etiam
omnibus caufis & hominibus , & in emen-
datione omni , vel emundatione refpectari
licet generaliter ( 4 ) , & fimpliciter omne
placitum ab eis quorum eft placitum , fi fit
ab eis fine juftitia pofitum , nifi forte fit
fine contramandatione fufceptum , vel fæpius
aut aliter quam Lex velit contramanda-
tum . Et ubi refidens eft cum quo agitur,
nifi fit alibi conftitutum , fecundum quod
prædiximus refpectetur omne placitum , &
per Francigenam & Anglum . Sive autem
per amicos , five per inimicos placitum cui-
libet refpectetur , fi legitime agatur , re-
ſpectatum judicatur . Et omnis Dominus
teneat familiam fuam in plegio fuo ( 5 ),
& fi accufetur refpondeat in Hundredo ubi
compellabitur ficut rectum fit . Qui fine le-
gali ratione contramandationem retinuit ,
licet ad locum placiti veniat , licet illic
ad ufque expectet dum hora placitandi præ
tereat ,
& hujus expectationis teftes cir-
cumquaque convocet , & ita adverfarii fui
placitum effe fractum contendant , non pro-
cedit quin diem qui pofitus eft expectari
oporteat , & fi eum fecundum Legem con-
tra-
1/
2 Vicerit , caufa vero contramandationis deeft in Ms. Lond.
7 Terminus Ms. Lond. pro teftes .
quit. urbis Cantuar. p. 485.
( 2 ) Vide cap. 66.
(3 ) Sententiæ etiologiam vide cap. 46. 4.
nec non cap. 61. Capitales enim .
(4 ) Vide Scholia ad cap. 12.
( 5 ) Vide Scholia ad cap. 41.
 APPENDIX .
tramandatum effe conftet , de capite placiti
difceptetur . Si vero placitum fine contra
mandatione fit , vel adeo procefferit , ut fæ-
pius aut aliter quam rectum eft contra-
mandetur & non recipitur qui non vene-
rit , amiferit . Videndum autem fi in ope-
re eft ut ibi & ei cui dici debet contra-
mandatio dicatur; dicenda vero eft ficut
prædiximus ei cum quo agitur , fi ita pro-
vectus eft in ætatem 2 , & pro fe loqui
poffit & fui juris habeatur . Pueri autem
ante quindecim annos plenos ( 1 ) nec cau-
fam profequantur , nec in judicio refideant .
De rebus hæreditatis fuæ interpellatus poft
quindecim annos defenforem habeat , vel
idem refpondear , & calumpniam mittat in
rebus fuis ut nullus eas teneat uno anno &
una die fine contradictione dum fanus fit &
patriæ pax . De minoribus vero caufis refpon-
deant interim tutores eorum fi forisfaciant
aliis , vel alii forisfaciant ipfis . Et cui per
juftitiam placitum fit pofitum eidem refpe-
tetur . Qui autem refpectabit , refpectabit
utrique , accufato fcilicet & Juftitiæ . Nul-
lius contramandationem neceffe eft recipi ,
fi Dominus placiter contra fuum hominem
de proprio placito fuo , nifi forte Domi-
ni , fi unum Dominum inde habeant , vel
Juftitiæ Legem fi placitum aliquo modo
pertineat ei , & omni Domino jure licet
hominibus fuis defendere ( 2 ) , ne fibi fa
ciant injuriam , de omnibus pertinentibus
ad feodum fuum & etiam alterius , & fi
guerram fibi faciant , & de aliis Dominis
alios quoque feodos teneant , prohibeat, fi
velit ne homines feodi fui vexentur ad de-
fenfionem alterius feodi, maxime contra Do-
minum fuum . Qui Dominum fuum erga
Regem ( 3 ) vel quoslibet repetentes in ca-
pitalibus & criminalibus falfo accufaverit ,
de lingua fua componat . Qui de judicata
et vadiata Domino pecunia apud Juftitiam
falfo conqueritur , et contradicit et molitur
fecundum quod natus eft , culpa fit erga Ju-
ftitiam cui mentitus eft pro falfo clamore
xx. marc. culpa fit . Qui bellum vadia-
verit ( 4 ) , et per judicium defecerit LX.
fol. emendet . Omne autem bellum per
emendationem et refpectum capi debet , ad-
di vero poterit , non etiam demi aliquid
Tom. IV.
Si vero placitum contra mandationem mandatum eſſe conftet , de capite placiti difceptetur addit Mss. Seld. Twyld.
2 Provectus eft in atatem vel evectus in libertatem . Ms. Lond.
4 Aliqui Ms. Lond. 5 Judici Ms. Lond.
8 Suam plene deeft in Ms. Lond. 9 Plegii Ms. Lond. pro per legis .
( 1) Inculcatur idem poftea . c. 70.
(2 ) Vide fcholia ad c. 1.
( 3 ) Vide caput 61. & c. 34.
(4 Simile habes in Legibus Guil. I. cap.
10. cui concordat Glanvilla lib. 3. c. 3.
(5) Monendum hic Lectorem duxi de Ve-
terum diftin& tione latrocinii vel furti in capi-
tale , & non capitale , quod forenfes noftri ju-
piores majus & minus , alias magnum & par-
vum nuncupant ; quibus majus five magnum
eft cum res furto ablata 12. valet denariis ; mi-
nus autem vel parvum , cum non tanti æfi
inaretur ; & hoc flagro vel carcere , illud pa
*389
eorum in quibus bellum confiftet , et non
fiat bellum fine capitali , ad minus x. fol ,
nifi de furto vel hujufmodi nequitia com.
pellatio fit , vel de pace Regis infracta
vel in illis in quibus eft capitale morris)
vel diffamationis . Et omnis tibla vel com-
pellatio fit ejus qui focnam et facam fuam
plene habet de fuis hominibus et in fuo.
Et fi quis furem in eis qui mortis digna ,
funt , probatum fine Juftitia dimittat ( 5 ) ,
fit placitum ejus cujus focna erit . Defectus
juftitiæ ( 6 ) ac violenta recti detentio pri-
mo , fecundo et tertio , fecundum Legem re-
quifiti commune Regis placitum eft fuper
omnes , five focnam fuam habent , five non
habent , fingulos convenit ut veram ( 7)
per omnia Juftitiam teneant , et fic in ma-
lefacientibus mifericordiam teneant ne foris-
bannitum ( 8 ) aut furem handhabendum
Francigenam vel Anglicum ultra duodeci
mum ætatis annum et octo denarios valens
impunitum tranfeant . Intra hunc ætatis ter-
minum et hoc furti pretium poterit ei ali-
quotiens per Legis 2 beneficium prima vis
ce fubveniri conditione , fexu , participation
ne , eventu , furti qualitate Omne autem
furtum mobile , vel immobile , fimplex aur
multiplex , redimendum non eft . Redimen-
dorum alia membris , alia pecunia . In omni-
bus vero furtis , aut folus compellans eſt aut
plures , fervi vel liberi , divifim vel per-
mixtim , fugitivi vel non fugitivi , unum
Dominum habentes vel non . Si fervus in
redimendis immobilibus intra octo denar
æftimatis furetur , reddat Dominus ejus re-
petenti capitale fuum femel et verberetur
et fignetur ab eodem repetente prima vi-
ce . Si in mortificantibus handhabenda fit ,
ficut liber moriatur . Si liber cum fervo fu-
retur , liber folus patiatur . Quicquid eve-
nerit dampnationis vel redemptionis , fervus
Domino fuo reddatur jure caftigandus ( 9 ) .
Si plures fervi furentur , unus pro omnibus
patiatur et is fit quem fors obtulerit . Si
furtum redimendum fit , capitale repetentis
conje &
tent . Si plures furentur unam oven
aut. porcum , aut deinceps aliquid majus
aut morte puniendum, fimul omnes patian-
tur , five furtum fimplex fit aut multiplex .
De fugitivis vero conductitiis et refidenti-
Kk 3 bus -
3 Eorum deeft in Ms. Lond.
6 Ubi Ms. Lond. pro nifi . 7 Aliis deeft in Ms. Lond.
tibulo caftigatur . Qua de re fufius Spelman.
in Gloffar. verbo Laricinium , & D. Cowell,
Inftit. Jur. Angl . lib. 4. tit. 16. Sect. 28.
( 6 ) Vide Scholia ad c. 22. & c. 23. Adde
Glanvill. lib. 12. c. 7.`
( 7 ) Vide Spelman. Concil. Tom. I. pag.
522. cap. Concilii Ænbamenfis 29. & Leges
Couti) par. 2. cap. 11. unde hæc ( ut vides
tur ) defumpta .
( 8 ) Vide Scholia ad c . 10.
(9 ) Ac fi vitæ & necis fervorum ( ut olim
jure gentium ) Domini adhuc poteftatem res
tinerent .
 390 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

bus fervis vel liberis fecundum Legem per-
quifitis inftitutum prima vice furatos redu-
cendos et fignandos effe . Si quis ex pro-
clamatione ( 1 ) quam apud Juftitiam fece-
rit , placitum fufcipiat quod de furto vel ro- gis vel cujuslibet poteftatis miniftrator , &
boria , Fortal, et Grithbreche , et Ham-
focna , et fimilibus apud Juftitiam de aliquo . lis jufte componat de hiis quæ ad eos per-
élamorem faciat , aut inde eum convincat tinent . Si Dominus conqueratur de homi-
. aut emender .
LX. De contramandatione placiti per
Juftitiam fuam
Si quis pofitum per Juftitiam placitum
contramandare velit , contramandet utrun-
que , accufato fcilicet et Juftitiæ . Si accu-
fato contramander et Juftitiam prætermit-
tat , Overfeuneff
. culpa fit . Si foli Juftitiæ
contramander , caufam fuam perder . Si quis
die placitandi fufcepto in fervitium Domi-
ni fui iturus fit , hoc faciat . Si coagentes
fint homines unius Domini , refpecter , fi
velit inter eos terminum , donec alius de
fervitio fuo redeat . Si vicinus et
fit ejus cum quo agitur , et ulterius domi-
nii contramander placitum ad numerum Co-
mitatuum fecundum Legem , et iterum et
tertio fi opus fit tanto , ut fit refpectus in
omnibus fecundum caufam refpectandam , fe-
cundumquod coagentes homines vel tenentes
ejus erunt , fi placitum aliquo modo pertineat
ad eum. Item juxta quod procefferit , vel pa
&
tum fuerit , five in eodem Comitatu maneat
vel non ; diffinito autem inter aliquos longiori
termino fi contramandans remaneat , vel citius
redeat . Si Vicecomes vel Præpofitus aliquis de
proprio placito fuo diem ponat alicui Baro-
num , et ad condictum terminum non ve-
niat , convictus 3 eft , cum quo agebat , nifi
competens eum neceffitas detineat , fi de capi
talibus et de propriis placitis Regis fit .
LXI. De placito alicujus Domini cum
Præpofito fuo & fibi ſubjectis . 4
Si Dominus inter Præpofitum et fibi fub-
ditos placitum condicat , qui fine legitima ra-
tione remanferit , nihilominus caufam fuam
perdat , et Overfeuneffam Domini emendet .
Si Dominus Miniftro fuo præcipiat ut cau-
fam fuam agat , et idem Minifter ad diem
non veniat , nec eum idoneum quid deti
neat quietum jure dicimus fuper quem cau-
fa erat , et Minifter Domino fuo
pleat , fi per eum quid amittat . Nullus Do-
minus de propria caufa fua frangat placi-
tum erga Dominum fuum , nifi fecundum
quod prædiximus major juftitia exorta que-
rimonia præfit eis . Si quis fit ferviens Re-
alium tamen Dominum habeat cum fingu
ne fuo in eis quæ pertinent ad poteftatem
regiam , & dies inde placitandi ponatur.
Si non veniat Dominus , quietus eft homo
ejus . Si quis forte caufam habeat contra
Dominum fuum, remanere poteft infirmita
tis , vel inoperationis , vel Regis implacita-
tionis exceffibus ( 2 ) . Et fi communis eo-
falvare po-
rum Dominus detineat eum
teft diem ejus , fed five antea five poft-
modum , implacitet alius aliquis eum &
eundem vel alium diem ponat ei inde fem-
per præerit Dominus cujus ligius eft . De
omnibus & quibufcunque fciendum quod
caufæ quas prædiximus ad excufationemfuf-
compar ficiunt , & quaslibet inpugnationum decer-
rationes evertunt , hoc eft vel infirmitatis ,
vel Domini neceffitatis , vel contramanda-
tionis , vel Regis inplacitationis , vel ino-
perationis caufa , & omnis juftitia poteft
rcfpectare placitum fibi fubditorum quad
pofuit donec eidem per competens interef-
fe poffit . Si vero non contradixit & para
tum tamen fit ut coram eo debeat agi ,
qui non venerit amiferit & Overfeunes.
culpa fit , nifi foinus intercedat , & unicui-
que Domino licet induciare placitum ho-
minum fuorum fi in eo eft , five pofuit vel
non pofuit diem . De furto autem , vel de
his quæ funt mortis faciat fecundum quod
focna & faca ejus erit . Si quis Dapifer ,
vel Præpofitus , vel Minifter placitum Do-
mini fui contramandet , ita fit quicquid Do-
minus ejus dicat , fi reddiderit & placi-
velit . Si
tum adverfarii fui fractum effe
quis per homines fuos per eorum querimo-
niam placitum ipfe pofuit , & idem pro-
miferit intereffe nulli eorum quorum caufa
eft fine prælocutione vel licentia refpecta-
re , vel inde finire poffit , & nemo jure
poffit irrecuperabiliter perdere vel forisface-
re placitum Domini fui : viderit itaque
cum quo agetur fi contracaufator non veniat
quem pro fe mittat . Multi vero poffunt
fup- emendare placitum Domini fui potius quam
amittere , unde fi quis etiam de propria
caula

1 Poft roboria Mss. Seld. Twyfd. & Lond. addunt : Vel hujufmodi fit nullam inde fine licentia Juftitia latentem vel paten
tem reconciliationem faciat , qui enim de furto & roboria , &c. 2 Et diem addit Ms. Lond.
3 Quietus pro convictus Ms. Lond. 4 Deeft Titulus in Ms. Scacc. 5 Suo deeft in Ms. Lond.
6 Hominem Ms. Lond. pro Dominum . 7 Ei unas unde forte praerit ei . Ms. Lond.
8 Redierit Ms. Seacc.

(1 ) Huc ( ni fallor ) plus minus pertinet
Lex illa Regis Alfredi cap. 22. Gif mon on
folcefgemot , quam fic Latine verfam habes apud
Jornalenfem : Si quis in Conventu publico Pre-
pofito Regis proclamationem oftendat , vel often-
fionem denuntiet , & poftea celfare velit , pertra
bat ad rectam manum fi poffit ; fi non poffit ,
perdat fuum angildum , & reddat witam Pre
pofito . Nec huic videtur alienum quod habe
tur hic fupra non procul a fine c. 24.
(2 ) Vide paulo infra , & fupra c. 59. utrum.
que fit Forenfium noftrorum Effonium ( ut vo-
cant ) de malo le&i , de quo Glanvilla lib. 1.
cap. 18. & alii , ( quod nihil aliud eft , quam
partis fe a judicio abfentantis ex infirmitate
excufatio ) perantiqua iplius veftigia hiç aperit,
 APPENDIX .
eaufa tractaret quæ ad feodum fuum difra-
tionandum pertineret , & eam aliquo placi-
candi cafu perderet , hoc fibi Domino fuo
perdiderit , quod fi Domino ejus videa-
tur ut injufte quid actum fit , poteft ad
placiti principium reformare five fuus 2
homo fufceperit , vel non fufceperit inde
judicium . Nemo enim poteft de feudo Do-
mini fui placitare fine eo, nec cogi deber
rectum ejus forfpeken nec forfpillan ( 1 ) ,
de omnibus & quibufcunque caufis commu-
nibus vel emendabilibus inplacitetur aliquis,
fi petierit debet habere terminum requiren-
di & habendi Dominum fuum ubicunque
fit ex competenti ; modus enim in omni-
bus . Si quis Romam , vel Jerufalem , vel
in regiones longinquas ierit , habeat eum
cui rerum fuarum curam commiferit . Si
fine Domino aut fine termino placitare co-
gatur aliquis , injuftum eft , & per judicium
poterunt recapitulare placitum ejus & emen-
dare . Quando autem aliquis inplacitatur fi
ne Domino fuo , nifi de illis fit in quibus
ftatim oporteat refponderi , ut de furto , &
de incendio , de murdro , de Hamfocna ,
& de capitalibus , terminum quærat , ac re-
fpectum , donec Dominum fuum habeat fe-
cundum rectum , & iterum fi opus eft va-
dium det & plegios mittat . Capitales enim
& criminales caufæ fuam ubique retinent
malitiæ prærogativam . Et fi ibi confitebi-
tur vel ordine judiciario convincitur , jam
condempnatus eft. Negetur itaque ftatim
quod nunquam fane fateri licet , & fit in-
de judicium an in præfenti finiendum , an
ad terminum differendum 3 fir juxta le-
galitatem accufantium & caufæ ftatum . Dif-
fert enim de infami , & faifito , et de fo-
I Non Domino Ms. Lond. 2 Servus Ms. Twyfd,
( 1 ) Senfum loci a paucis lineis præceden-
tibus , ubi hæc : Nemo jure poffit irrecuperabili
ter perdere vel forisfacere placitum Domini fui,
&c. Et hinc advocatio illa orta , quam exteri
auctores laudationem , nos autem Warantiam
vocamus , de qua paffim in Forenfium noftra-
tium libris .
(2 ) Vide Scholia ad c. 53.
(3 ) Major pars iftius capitis ( ad hæc nem
pe voluptatibus inftituti inclufive ) peti videtur
e Canonibus Regis Edgari in Spelman. Concil.
Tom. I. p. 450. c. 23. 24. & Leg. Cnuti par.
1. cap. 17. Vide cap. Decret. 22. qu. 5. &
Wormii Monum. Danica l. 1. c. 11. p. 83. Con-
cordant fœdus Edo. & Guthr, Regum c. 9. &
Vetus Cuftumar. Norman. cap. in Gallico ex-
emplari 81. in Latino vero 80, cujus hæc funt
verba : Notandum autem eft , quod quædam fint
tempora , in quibus Leges non debent fieri ; nec
fimplices , nec aperta , videlicet omnia tempora ,
in quibus matrimonia non poffunt celebrari . Ec-
clefia autem Legibus apparentibus , omnes dies
feftivos probibet ac defendit ; viz. ab bora nona
die Jovis , ( Sabbati potius ) ufque ad ortum die
Solis in die Lunae fequente . Et omnes dies fole
mnes novem lectionum , & folemnium jejuniorum ,
quatuor temporum , dedicationis Ecclefie ,
in qua duellum ( nonne deeft non ? ) eft dedu
Gendum . Hinc facultas illa Archiepifcopalis Ju-
391
cietate compellato . Nulli , vel aliquando ,
vel alicubi neceffe fit de caufis exactiona-
libus fecundum quod prædiximus impro-
vife refpondere , fed habeant optimi qui-
que legalem placitandi terminum et locum
quamdiu rectum non difforciaverint . Et fi
quis implacitetur de quibus fubmonitus non
fuerit , nec ad hoc venerit , terminum ha-
beat legitimum et nemo difſaiſiatus . ( 2 )
LXII. De obfervatione temporis Legis
faciendi. ( 3 )
Ab adventu Domini ufque ad Octabas
Epiphaniæ , et a Septuagefima ufque ad
quindecim dies poft Pafcham , et feftis die
bus , et quatuor temporum , et diebus qua-
dragefimalibus , et aliis legitimis jejuniis et
in diebus Veneris et Vigiliis fingulorum A-
poftolorum non eft tempus Leges faciendi ,
i . vel jusjurandum pro fidelitate ( 4 ) Do-
mini , vel concordiam , vel bellum , vel fer-
ri , vel aquæ , vel alias 4 Leges examina-
tionis tractari . Sed fit in omnibus vera
pax , beata charitas , ad honorem Omnipo-
tentis Dei , cujus fapientia conditi fumus
nativitate provecti , a morte redempti , con
folatione fecuri , et qui debitor eft , ante
perfolvat vel induciet , donec dies ifti tran-
feant gaudiis et honeftis voluptatibus inſti-
tuti . Et fi quis malefactum inter manus
habens alicubi retinetur ( 5 ) , ibi purge-
tur vel fordidetur . Si folum inculpatio
fit ( 6 ) , plegiis fi opus eft datis ubi juftum
fuerit terminanda revertatur ,
LXIII. De implacitatione Judicis fifcalis .
In caufis ubi fifcalis Judex aliquem in-
placitet de focna fua fine aliquo accufato
re ,
3 Differendi Ms. Scacc, 4 Alias deeft in Ms. Lond.
ftitiariis itinerantibus impertita , de juramen-
tis tempore quadragefimæ reis deferendis , de
qua in Antiqu. Britann . p. 209. Monendum
hic , quod quatuor anni tempora litigiis apud
nos dicata , quæ Terminos hodie vocamus, ævum
iftud non agnovit , nec horum alicubi ulla men-
tio ante Henr. II. tempora . Eorum primus
( quod fciam ) meminit author Dialogi ( ut
vocatur ) Scaccharii , qui tamen Terminos tan-
tum Pafcha & S. Michaelis commemorat . La-
pfus interim Polydor. Vergilius , Terminorum
noftrorum originem Guilielmo primo attribuens.
Sed bene potuit in Anglia errare Italus , ut
Clar. Selden . de eo in fimili .
(4) Idem vel jusjurandum nifi primo fideli
tate Domini , male legit Ms. Lond.
(5 ) De quo plura Scholiis ad cap. 9. & cap.
37. Affirmatur enim hic Juris illud civilis a-
xioma , reum fortiri forum delicti . De quo vi
de plura Scholiis ad cap. 5.
( 6 ) Id eft , fi fine feifina , ( ut cum Bracto-
no loquar lib. 3. Tract. 2. cap. 32. ) vel fine in-
veftitura , ut hic cap. prox . fequ . fufpectus fcil.
tantum , & accufatus de aliquo crimine , non
autem poffeffionis arguendus , aut in facto
hoc eft , in flagranti crimine deprehenfus . De
genere & numero eft caufarum , quæ in accu-
fatione , non manifeftatione dicuntur confiftere ,
de quo vide fupra cap. 9. & Schol, ibidem .
 392 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

re , five Sakemanno five inveftitura ; fi quibufdam locis juramenti , vel antejura-

quis fe tertio vicinorum fuorum purget ,
fatis eft propter juftitiæ reverentiam ; in
aliis præter Dominum ( 1 ) . Nemo fine te-
ftibus five competentibus , et cogentibus
circumftantiis in cæteris accufationibus alle
giandus eft . Multæ enim funt et multorum
inculpationes quæ jure publico non proce-
dunt , ficut fupra monuimus , fed dum fa-
vorem et gratiam Dominorum catervatim
fequimur , malitiofa femper cupiditate præ-
poftera candida nigris , nigra candidis com-
mutamus . Unde confequenter , et fane com-
petenter evenit ut continuis miferiarum paf-
fionibus ac variis infortuniorum cafibus nof-
metipfos evertamus .
LXIV. De Chriftiana confuetudine locutio-
2
num fecundum quod (2 ) funt .
Omnis tibtla tractetur antejuramento 3
plano vel obfervato fæpius aut femel ficut
loci confuetudo erit 4. Omnia enim loco-
•
rum confuetudine , caufarum actione , mo-
do caufantium multifarie variantur ;
menti multa eft diftantia , ficut in delatura
et pluribus aliis . In bamtefcira ( 3 ) qui
verborum jurat obfervantiis ( 4 ) femel ju
ret , et in co lapfus vel elapfus judicetur .
In quibufdam locis quotiens velit juramen-
tum repetat donec efficiat vel deficiat .
Continget etiam antejuramentum non dari,
non frangi , per alterum fieri a re ipfa , a
perfona , prælatione , natione , merito Ma-
lorum autem infeftationibus et perjuran
tium confpiratione difpofitum eft fran-
gens juramentum ut magis Dei judicium ab
accufatis eligatur . Et unde accufatus cum
una decima fe purgaret per electionem et
fortem , fi ad judicium ferri calidi vadat .
In quibus vero caufis triplicem Wereladam
haberet , ferat judicium tripodis > i. fexa-
ginta folid. In furto , et murdro , et prodi-
tione , et incendio , et domus infractione ,
et eis quæ ad diffactionem pertinent , omnes
fracto facramento jurent in Weftfexa , ex-
ceptis Thainis et Presbyteris , et eis qui
in legalitatem fuam in nullo diminuerunt . Hải
de

Sine competenti termino Ms. Lond. pro five competentibus . a Ms. Lond. hoc Leinma habet : De tractatione locu
Bionum , fecundum quod funt . 3 Juramentum quod obfervando fepius Ms. Lond. 4 Mss. Seld. Twyfd. & Lond.
addunt : Vel compellans pracefferit , juxta rei meritum & caufa modum , 5 Juramentum Ms. Lond.
6 Depofitam Ms. Lond. 7 Ut pro in Ms. Lond,

(1 ) Simile quid apud Bracton . lib. 3. Tract. 2.

cui parem habes in cap. earundem Legum 62,
cap. 32 , num . 2. Sed fi feifitus ( inquit ) non in
præfertim in fine . Porro juramentum in ver
borum obfervantiis præftitum , idem effe reor ,
veniatur de aliquo latrocínio , non habet quis po-
teftatem inquirendi , nec procedendi contra ipfum quod in his Legibus Juramentum , vel ( quod
ad inquifitiones , nifi ipfe Dominus Rex in Curia idem fonat ) Sacramentum non fractum plu-
Jua. Vide Glanvilla lib. 14. cap. 2. & harum ries dictum adverto , & Juramento , quod vo
Legum c. 45. Irem magnam , ut vocant , Char. catur planum , contrarium . Sic enim Juramen-
tam , cap. 28. ta diftinguunt in planum fcil . & obfervatum ,
(2 ) Titulus plane corruptus & obfcurus ; quo- ut in hujus capitis initio . Hinc eft , quod abi
modo autem reftituendus , ignorare ine fateor. in fine præcitate Legis Guiliel . I. 62. Legis-
Locutio autem hic quid fignificet , docebitur lator vult Francigenam purgare fe Sacramento
in Gloffario , extremo opere . Ms. Lond . ha- non fracto ( apud Hoveden habetur Sacramento
bet hoc Lemma : De tractatione locutionum fe- non ferro , perperam ; ad fidem exemplaris Sa-
cundum quod funt . xon. in Textu Roffenfi mid unforedan ath , cum
(3 ) Comitatum intellige Hantonienfem , Sacramento non fracto in Lege poftea 71. pe-
Hampshire vulgo , ut doctifs. Spelm. obferva- rinde ac fi clavem hic adhibeat prioris ape-
tum verbo Hantefia . riendi gratia , inftituit , ut defendat fe Fran
•
(4) Juramentuin ( ni fallor ) fignant hac cigena plano ( fic enim legendum eft , ut di
tam ftricte præftandum , ut ne vel in minimo xi , non pleno ) juramento non in verborum cb-
liceat præftanti a verborum formula , qua de fervantiis , quod quafi repetitum habes paulo
fertur , recedere , ne caufa cadat . Adftipula- poft in capite hoc : Francigena quoque vel alie-
tur Vetus Normann. Cuftumar. Latin. c. 85. nigena in verborum obfervantiis non frangunt ;
ubi hæc : " Notandum etiam eft , quod fi de- i . e . plano , non autem quod in verborum ob
raifnator verba dimiferit vel mutaverit & ju- fervantiis confiftit , juramento utuntur . Mitto
raverit quæ ei in deraifnatione fuerint efca- alia in hoc capitulo bis fimilia . Quid autem
riata , ejus deraifnatio reprobatur , & fimiliter fit planum , quid obfervatum Juramentum , edi
fi quis coadjutor defuerit , vel verba efcariata feas licet ex jurandi formulis a Petro Greg.
dimiferit , vel mutaverit , vel etiam ad deraif- Tholofano traditis in Syntagm . Juris univer
nam oporteat evocari vel compelli , vel attra- lib. 50. cap. 8. num . 1. & 3. Quoddam ( inquit)
hi . Idem autem rigoris requiri videtur in duel folemne juramentum , quoddam non folemne dici
lo , vel in caufa duello terminanda , Glanvilla tur . Solemne dicitur , quod habet certas folemni
tefte ( lib. 14. cap. 1. quem vide lib. 2. c. 3. ) tates præfcriptas & dictatas , vel a partibus de
Sciendum , inquit , quod ex quo fuerit duel ferentibus , vel aJudice , vel a Lege , cum certa
lum in hujufmodi placitis vadiatum , non po- verborum conceptione ( idem forte quod Matth.
reft alterutra partium verbis in ipfius vadii da- Parif. Hiftor. p. 321. lin. 33. literatorium di-
tione propofitis aliquid adjicere , vel diminue tum ) a qua varietate juranti nec recedere li-
re , vel aliquatenus a propofito declinare , vel ceat , vel fi recedatur , ratum non erit; 1.3. &
refilire , quin pro victo habeatur , & Lege vi- 1. non erit ratum 5. c. jusjurandum & ad pe-
di cenfeatur. ,. Loquendi hxc occurrit formu- cunias , 34, §. qui jusjurandum de jurejur.
la in Legibus Guilielmi I. cap. 71. Et fi An ramentum non folemne eft , quod fummarie & de
glicus non audeat eum probare per bellum , de- plano præftatur fine delectu verborum aut loco-
fendat fe Francigena plano ( quomodo habetur rum , &c. Plura ( fi placet ) vide apud Annæum
in Ms. Regio haud pleno , ut ibi per errorem ) Robertum Rer. judicatar. cap. 11. & Dempster,
juramento non in verborum obfervantiis . Locus de Juram , lib. 1. c. §.
 APPEND
de quacunque compellatione capitali vel com
muni plane jurabunt , congruo numero con-
facramentalium ' et qualitate parium fuo-
rum retenta , quia Thaini jusjurandum con-
travalet ( 1 ) jusjurandum fex villanorum .
Et fi occideretur , plene vindicaretur in fex
villanis . Et fi emendaretur , ejus weregil-
dum eft fex villanorum weregildum . Mif,
fæ Presbyteri et fecularis Thaini jusjuran,
dum in Anglorum Lege computatur æque
2 allegiet . Plebejus Sacerdos purget fe ficut
carum , Fracigene quoque et Alienigena
in verborum obfervantiis non frangunt . Si
quis de homicidio accufetur et idem fe
purgare velit fecundum natale fuum , per-
neget quod eft Werelada ut qui ex parte
patris erunt fracto juramento , qui ex ma- bilis ( 4 ) qui non fuerit accufationibus in-
terna cognatione erunt plane fe facramento famatus , et neutrum ei fregerit
juraturos advertant . Item fi quis fine judi-
cio occidatur ( 2 ) , et parentes ejus inno-
xiare velint quod innocens et fine merito
fit occifus, prædicto modo faciant . Si quili-
bet rem in communi propitiare velint fibi
et utrumque funt teftes et furtiva dicatur
qui melius teftimonium habebit probationi
proprior fit , et folus fracto juramento fuam
effe comprobet , et teftes ejus plane confir-
ment . Si fecus fit , femper erit poffidens pro-
prior quam repetens , et habeat aut ille fi
poteft Wermingarefiftat que ultra ter-
tiam vicem non procedit , et nobis non
videtur rectum fecundum Legem , ut aliquis
fi properare velit , compellatur ubi cogno-
fei poteft quod et teftis intereft , faltem an-
I Sacramentalium Ms. Lond. a Vd pio & Ms. Scac.
4 Venturum ei fregerit Ms. Lond. 5 Ladalada deeft in Ms. Lond.
( 1 ) Id eft , Thaini Jusjurandum æquivalet
( fic verto contravalet , unde noftrum counter-
vaile eodem fenfu ) Jusjurandum fex villano-
rum . Hæc autem quæ fequuntur ad ifta com-
putatur æque carum , translata funt e Legibus
Æthelftani de Weris ; ubi qui Thainus hic ,
twelfbinde & twelfhindne man appellatur .
(2 ) Vide cap. 74. & LL. Æthelftani c. 11 .
Hæc autem & fequentia ad ifta , poftquam fu-
rabitur, haufta funt pleraque e Legibus Canuti
par. 2. cap. 22. quod fic Latine legitur apud
Jornalenfem : " Et nemo aliquid emat fupra
4. denar. valens , mobile vel'immobile , nifi
habeat credibile teftimonium quatuor homi-
num , fit in civitate , fit extra civitatem . Et
fi tunc fuper eam inveniatur & tale teftimo-
nium non habeat , non liceat ei advocare , fed
reddat repetenti capitale fuum , & fecundam
folutionem , & forisfacturam , cui pertinebit .
Si teftimonium habeat , ficut prædiximus , tunc
liceat inde ter advoçari , & quarta vice pro-
betur l. proprietur aut reddatur ei , cujus
erit . Et nobis non videtur rectum , ut aliquis
probare cogatur ubi teftimonium eft , & cogni-
tio , quod ibi brede fit , & nemo illud proba-
re debeat ante fex menfes , poftquam furatum
eft ,, Huc etiam tendunt Legum illarum Gui-
liel. cap. 43. & 44. quorum intellectus adhuc
in aliquibus obfcurus , citatæ Legis ope , per¬
quam facile innotefcat . Huc etiam ex qua-
dam parte pertinet pofterior pars cap. 1o. LL.
Ethelredi , ubi id ipfum quod hic , veluti Ju-
ris communis regula allatum : for them agnun
ge bith ner ( lege neror ) tham the bafth thon
I X. 393
te fex menfes poftquam furabitur . Quando
quis jurare debear folus , quandoque cum
pluribus , in caufa femper eft , et perfona
juxta legalitatem , et modum concaufan-
tium in omni ordine , et juxta pretium ca-
pitalis et Wite, Sacerdos qui regularem
vitam ducat ( 3 ) in fimplici accufatione fo-
lus , in triplici , cum duobus ordinis fui ju-
ret ; Diaconus in fimplici compellatione cum
duobus 2 in triplici cum fex Diaconibus fe
regularis Diaconus . Presbyter ab Epifcopo
vel Archidiacono fuo accufatus , fe fexto
juret Sacerdotum legitimorum ficut ad mif-
fam paratorum . Et fit ommis homo credi-
vel jura-
mentum , vel ordalium in Hundredo fim-
plici lada dignus . Incredibili eligatur fimplex
lada in tribus Hundredis , et triplex juramen-
tum tam late ficut ad ipfam Curiam obe-
dietur , vel eat ad ordalium , et inducatur
fimplex lada fimplici præjuramento et tri-
plex lada s triplici præjuramento . Et nul-
lum unquam antejuramentum condonetur .
LXV. De dimiffione furis .
Si quis furem gratis dimittat ( 5 ) , emcn-
det fecundum weram ipfius furis , aut ple-
na lada perneget quod cum co falfum ne-
fcivit . Si quis audito clamore non exierit,
reddat overfeune . Regis , aut plene fe la-
diet Si quis adeo fit incredibilis ( 6 ) Hun-
dre
3 Weminga Ms. Lond.
ne them the after fpræcth; i . e. Jornalenfi In-
terprete, quia purgatio ( 1. propriatio . V. Hot-
toman. Difput. de feud. cap. 43. ) propinquior
eft femper poffidenti quam repetenti . Weninga five
weminga hic , ut obiter notem , fcribendum
forte Cenninga . Significatum quæras in Gloffar.
in voce Advocatio .
(3 ) Hæc & quæ fequuntur ad ifta , ficut regu.
laris Diaconus , prompta funt e Legibus Canuti
par. 1. cap. 5. ubi idipfum quod hic , verbatim
fere ftatutum eft . Veterem autem Legis illius
verfionem quæras ( fi placet ) ' in Spelm . Con-
cil. Tom. 1. p. 562.
(4) Hæc & quæ fequuntur in finem Capi-
tis , fumpta funt e Legibus Canuti par. 2. cap.
20. unde errata & hic & in exhibitione per
Spelman . in Gloffario fuo verbo Lada fimplex ,
facile cernenda , corrigenda .
(s ) Si quis furem gratis dimittat . Concor-
dat LL. Ina cap. 36. & Cnuti p. 2. cap. 16. e
quibus, præfertim pofteriori , hæc & quæ fequun-
tur ad ifta , fe ladiet , cap. 3, fumpta funt . Po-
fterior autem illa ( Cnuti ) Lex apud Jorna-
lenfem fic fe habet : Si quis furi obviaverit ,
& fine vociferatione eum dimiferit , emendet fe-
cundum weram ipfius furis , vel plena lada fe
adlegiet , quod cum eo falfum nefcivit . Hac de
re vide plura per D. Edw. Cocum Inftitur.
par. 2. p. 126. ex Bractono , & aliis allata .
Guilielmum I. Legem illam fuam 48. hinc
mutuatum effe quis non videt ? a Lege fc. il-
la Cnuti 26. Invicem enim collate eædem ap
parent , ac fefe mutuo exponunt .
(6 ) Hæc & fequentia ad ifta , & inde ſe pur-
get ,
 394 AD LEGES IN ANGLIA
dredo , a tribus fimul accufetur , tunc nihil
aliud interveniat quin ad triplex ordalium
eat et eligat accufatus alterutrum quod ve-
lit , five fimplex ordalium , five jusjurandum
unius libræ in tribus Hundredis fuper tri-
ginta denar, et fi jurare non audeant cum
eo , eat ad triplex ordalium ; et inducatur
triplex ordalium hoc modo fumat v. et
ipfe fit fextus ; fi Dominus compelletur
quod fuorum aliquis Prælatorum confilio
fuo fugerit , et antea malum fecerit , affu-
mat quinque credibiles Thainos , et idem
fit fextus , et inde fe purget . Si quis ami-
cis deftitutus ( 1 ) , vel alienigena ad tan-
tum laborem veniat ut amicum non habeat
in prima accufatione ponatur in Hengen ,
et ibi fuftineat donec ad Dei judicium vadat .
LXVI. De occifione Miniftri Altaris :
Si quis Miniftrum altaris occidat utla-
ga fit erga Deum et homines , nifi digna
fatisfactione poeniteat , & parentibus illius
jufte componat , vel Werelada perneger 2 ,
& hoc infra triginta noctes incipiat apud
Deum & homines fuper omne quod habeat .
Si quis Minifter Altaris hominem occi-
dat ( 2 ) , vel malis actibus fupra modum
differatur ( 3 ) , ordine fimul , & dignitate
privetur , & peregrinetur ficut ei Papa 3
injunget , & opus emendet 4. Et fife pur-
gare velit , tripliciter hoc faciat , & nifi in-
fra triginta noctes hoc incipiat , erga Deum
& homines utlaga hit . Si quis ordinato-
rum aliquem verberibus , vel vinculis ,
vel aliquatenus affligat , emendet ei ficut
rectum fit , & Epifcopo emendationem Al-
taris fecundum dignitatem ordinis , Regi
vel Domino plenam Mundbreche , vel ple-
7 tionibus infamatus , fimplici ** Lada dignus
na Lada perneger . Si quis morti damp-
natus confiteri defideret , nunquam negetur
ei . Quod fi quis ei deneget , emendet Regi
Compellatorum Ms. Lond. 2 Vel Werilada perneger Ms. Lond.
4 Sedulo addit Ms. Lond. 5 Aliquem deeft in Ms. Lond.
7 Playa Ms. Lond . 8 Fudfare Ms. Lond.
10 Etiam deeft in Ms. Lond. 11 Ms. Lond. triplici .
get, plane defumpta funt le Legibus Ethelre
di cap. 1. & Cnuti fecular. cap. 27. 28. Notan-
dum infuper , quod inter hæc , cat ad triplex
Ordalium & quæ proxime fequuntur , plura in
Legibus illis Athelredi & Chuti , unde hæc
deprompta funt , plane interveniant , nimi
rum hæc , ut habentur apud Jornalenfem , "Si
Dominus ejus dicat tunc , quod ei neutrum vel
juramentum vel ordalium fregerit , & affu
mat idem Dominus fecum duos homines cre-
dibiles , in ipfo Hundredo , &jurent , quod illi
nunquam Juramentum vel Ordalium fregerit ,
vel furigeldum reddidit , nifi talem Præpofi-
tum habeat , qui eo dignus fit , ut hoc facere
poffit , fi Juramentum procedat ,
( 1 ) Hæc & fequentia ad finem ufque Capi-
tis deducta puto e Legibus Cnuti fecularibus
cap. 32. Vide Spelman. Gloffarium in vocibus
Carcannum & Hengben. Hinc illud Bractoni lib.
1. Tract. 2. cap. 8. num 1. Et fi advena fuerit
ignotus de longinquo veniens peregrinus , vel
fi pro penuria amicorum plegios invenire non pof-
fit , ejus fit plegius gaola , que ad cuftodiendum
CONDITAS
centum viginti folid. vel cum fex juret quod
hoc non feciffet . Si quis Dei rectitudines
per vim deforciat , emendet per Labslibt
cum Dacis , plenam Wytam cum Anglis ,
vel ita neget , affumat undecim, & idem
fit duodecimus . Si quis Burcbotam , vel
Brigbotam , vel Fierdfare & fuperfederit ,
emendet hoc erga Regem centum viginti
folid, in Anglorum Laga . In Denelaga fi-
cur ftetit antea , vel ita fe allegiet , nomi-
nentur ei xiv. & acquirat ex eis undecim.
In his vero fecundum Legem nominati con
facramentales vicini habendi funt , quia fo-
lus non potuit tantis efficienciis invifibilis
affuiffe . Si manupaftus alicujus accufetur de
furto , folus paterfamilias emendare poteft ,
fi velit , fracta Lege fine præjurante . Si
quis furti vel hujufmodi periculofa capita
lium compellatione pulfetur fecundum Le-
gem Weffex, antejuramentum a compellante
habeatur , & aliter fe fexto decimæ fuæ ?
purgetur ( 4 ) . Sicut accufator præcefferit
fecundum meritum concaufantium , & cau
fe modum . Si quis a Vicecomite vel Ju-
ftitia Regis legitime implacitetur de furto ,
de incendio , de robaria , vel fimilibus ad
triplicem Ladam jure fit applicandus , tunc
oportet ut die congruo triginta confacra-
mentales habeat , quorum nullus in aliquo
reculpandus fit , & cum quindecim ex eis
quos Juftitia felegerit , fextufdecimus juret
ficut caufa dictabit . In Mircenis habendi
funt etiam 10 in triplici Lada xxxv. Con
facramentales , in Denelaga XLVIII . electi ,
& forte potius quam ele&
tione juraturi .
LXVII. De bomine infamato .
Sit omnis homo qui non fuerit accuſa-
ficut prædiximus . Incredibili eligatur fim-
plex Lada , 12 in tribus Hundredis . Tri
plex
3 Papa fuus Ms. Lond.
6 Aut pro vel Ms. Lond,
9 Decima fua deeft in Ms. Lond.
12 Omittit dignus----Lada •
deputatur , & non ad puniendum . Locus reve
ra paulo altius petitur , viz. e Legibus Edo.
Sen. cap. Si quis accufetur de furto ( ita Jor-
nalenfis ) capiant eum in plego qui Domino fuo
commendaverunt illum , quod de boc fe adlegiet ,
vel alii amici , fi habet , faciant boc . Si nefciat
quis eum capiat in plegium , accipiant quibus bog
pertinet de pecunia fua in borghum . Si neutrum
habeat nec pecuniam fuam , nec plegium , tung
fervetur ad judicandum .
(2 ) Hæc cum fequentibus ad ifta , Et ad
quirat ex eis undecim , integre hauriuntur e Le
gibus Cnuti fecularibus cap . 36. 38. 39. 41. 45.
62. Simile ex quadam parte foedus exhibet
Edo. & Guthr. Reges cap. 5. Vide Concil. En-
ham. in Spelm. Concil.Tom . 1. pag. 571. cap.
27. Vide Jornalenf. cap. 62. pag. 927. Vide fu
pra cap. 57 .
(3 ) Legerem diffamatur aut deferatur . Vi
de fupra cap. 5. & infra cap. 73.
(4 ) Forte , fexta manu decimæ fuæ , uti Gloſ
far. Lindenbrogii in verb. fibi alterum .
 APPENDIX .
plex juramentum tam late ficut ad ipfam
Curiam obedietur , & de omnibus caufis un-
de juraret accufatus fe fexto , fit judicium
xx. folid. In triplici Lada ferrum judiciale
triplex fit , i. LX. folid. In caufis quæ quo-
tidie non ceffant ( 1 ) , par contra parem
folus juret , inferior contra fuperiorem fe
altero vel tertio , contra Dominum fe ter-
tio vel fexto ; in Weminga duo funt con-
tra unum & ejufdem dignitatis .
LXVIII. De folutione liberi aut fervi
occifi .
Si quis liber aut fervus occidatur, natalis
fui pretio legitime componatur , nifi fatis-
factionis judicium dampnis corporalibus am-
plietur . Contingit enim , ut qui aliquem
occiderit vel plagiaverit , fuæ vitæ pericu-
lum vel membrorum detrimenta fuftinebit .
Alternantur enim omnia loco , ut fi in Ec-
clefia , vel domo Regis , vel in expeditio-
ne , vel familia , vel civitate , vel hujufmo
di perpetua pacis habitatione proveniat ,
Tempore , fi dies feftus fit ( 2 ) ; fi Rex in
hoftio , vel in ipfo fit Comitatu perfona ;
fi ferviens Regis fit , vel alterius Domini
Præpofitus , aut Minifter , vel quoquo mo-
do fecuram pacis tranquillitatem præferat
five per breve , five per aliud . Et licet
omnis Presbyter undecunque oriundus , fi
canonicam vel regularem vitam ducat ( 3 )
in feculari dignitate Thaini Legem habeat ;
fi tamen occidatur , & hoc ad emendatio-
nem pertrahi liceat , fecundum natale fuum
reddatur . Si de Thainis natus eft , Thaini
Wera reddatur . Si de villainis fimiliter
x Contra Dominum fe tertio Ms. Lond. 2 Sub fervitute deeft in Ms. Lond.
4 Mss. Seld. Twyfd. & Lond. hæc inferunt : Qui ad homicidium confenferit , pæniteat feptem annis , wno anno in pane &
aqua . Hæc in Mss. Scacc. lin. quarta fequ invenies.
(1 ) Inftitutum hoc aliquid habet affinitatis
cum magno Norman . Cuftumar. cap. 85. ubi
hac: Notandum etiam eft , quod fecundum
diverfas perfonas plures vel pauciores in de-
raifnis exiguntur adjutores . Inter pares enim
vel vicinos , poteft quilibet fe tertia manu fa-
cere deraifnam ; yerlus autem Dominum , fex-
ta manu in curia Domini fui . Si autem in eu-
ria Domini fuperioris placitaverit , fe tertia
manu deraifnabit verfus Dominum fuum , &
fimili modo Dominus verfus hominem fuum .
In Curia enim Domini fuperioris placitando
funt quafi pares , verfus autem Domini Regis
fervientem 9 quinta manu debet fieri deraif-
na . ,, Id ipfum reperies repetitum poftea cap,
125. in Latino exemplari , in Gallico autem
cap. 122 .
(2 ) Quemadmodum enim tempus culpam
aggravat , & pœnam ampliat , fic hæc tempo-
ra exempli gratia fpecificantur ; inde defcen
ditur ad perfonam .
(3 ) Sic etiam ftatuit olim Rex Ethelfta-
nus , ut in Legibus fuis apud Greatanleiam cap,
ult. de weris , videre eft ; quod quidem caput
in codice regio Ms. a Spelman. Concil . Tom.
1. pag. 406. laudato , fic latine exprimitur ;
Miffa Presbyteri & fecularis Taini jusjurandum
in Anglorum Lege æque carum , & pro feptem
ordinibus Ecclefia , quibus Sacerdos per Dei do-
num afcendit , ut haberet Taini rectitudinem , di-
395
conjectetur & tam in Clericis quam in Lai-
cis obfervandum ut ad patrem non ad ma-
trem generatio dirigatur . Et nemo fub fer-
vitute natus ante legitimam libertatem ſa-
cris ordinibus admittatur . Si ordinatus ali-
quis occidatur ( 4 ) , fuper rectam Weram
primus gradus emendetur una libra cum di-
gna pœnitentia . In fecundo gradu , reddan-
tur duæ libræ pro infractura ordinis fuper
rectam Weram cum digna poenitentia . In
tertio gradu tres libra. In quarto gradu
quatuor libræ, In quinto gradu quinque li-
bræ . In fexto gradu fex libræ . In feptimo
gradu feptem libræ emendentur fuper re-
tam Weram cum digna pœnitentia . Et ad
ordinis infracturam de pace componatur ju-
fte fecundum factum . Et ordinis emenda-
tionis , una pars fit Epifcopi , alia Altaris,
tertia Societatis . Qui occiderit Epifcopum,
fit in arbitrio Principis & Epifcoporum
Qui Monachum vel Clericum occiderit
arma ( 5 ) relinquat , & Deo ferviat , & fi
cafu perpetravit , & nolens , feptem an-
nis poeniteat . Si volens fecit , ufque ad exi-
tum vitæ pœniteat 4. Si Diaconus vel
Presbyter homicidium fecerit , deponatur ,
& pœniteat fecundum Epifcopi fui judicium .
Qui patrem aut matrem cafu occiderit ,
quindecim annis poeniteat . Si voluntate
ufque ad exitum vitæ . Qui ad homicidium
confenferit , feptem annis poeniteat , uno an-
no in pane & aqua . Si fervus juffu Domi-
ni fui hominem occidat , XL. dies poeniteat
in pane & aqua , & tribus quadragefimis
cuin legitimis feriis a carne et potu fe ab-
ftineat . Dominus ejus poeniteat quindecim s
an-
3 Noluit Ms. Lond.
5 Decem Ms. Lond.
gnus eft .
(4) Hæc & quæ fequuntur , ad ifta , tertiæ
Societatis , petuntur ( ut videtur ) ex additio
nibus ad ante memoratam Regis Æthelftani
Legem de Weris apud Spelman. Tom . 1. Con
cil . p. 407. ubi Lectorem fuum ut ipfa & ea-
dem videat , remittit ad pag. 206. unde mi-
rum , cum revera talis fit inter utrumque lo-
cum affinitas , ut ad idem tempus & ad eun-
dem authorem ambos recte referendos exifti-
mem ; quod non adeo miror , quam Doct. Spel-
man. ita hallucinatum in editione prioris lo-
ci , cum equidem a pofteriori fat lucis ( ni
fallor ) hac in re ei non deeffet . Bernardus
autem non vidit omnia . Singula errata obfer
vare haud lubet , præcipuum primo intuitu hoc
videtur , quod abrupte & præmature definit
capitulum , quod ibi primum ; cum dux prio-
res fecundi Capituli lineæ & aliquid amplius
eo pertineant , fcil. ad hæc ufque wurtbian
georne , inclufive , quod aliter inle locus , po-
fterior fc. fi expendatur , fat clare , opinor ,
evincat . Cætera mitto , ut diligenti locorum
Collatori fatis obvia .
(5 ) Vide Capitul, Car, & Lud. Impp. lib. 6.
tit. 90. & 97. Hoc etiam & fequentium quam-
plurima peti videntur e Canonibus, quibus Ti-
tulus , Excerptum Egberti Archiep. c. 3. apud
Spelm. Tom . 1. Concil. p. 283.
 S IA
396 AD LEGE IN ANGL
annis . Qui hominem occiderit in publico
bello , vel in defenfione Domini fui , tan-
rundem poeniteat .
LXIX. De accifione Anglici .
Si quis Anglicus fine merito fuo occida-
tur , fecundum pretium natalis fui & loci
confuetudinem de Wera parentibus compo-
natur , & Wyta et Manbota Dominis ficut
juftum eft ad modum ipfius Were , de Twy-
hindi hominis Wera , debent reddi , fecun-
dum Legem triginta folidi ad Manbotam
id eft , hodie v. Mance . De Twelf-
hindo 2 , id eft , Thaino cxx . folid . quæ
faciant viginti Mancas 3 ,
LXX. Confuetudo Weffax .
In Weftfexa quæ caput regni eft et Le-
gum Twybindi , i. villani , Wera eft iv.
lib. Twelfbindi s i. Thaini xxv. libr. Si
fervus fervum occidat ( 1 ) Domino reddantur
xx. fol. pro manbota , parentibus interfecti
fervi XL. den. Si Dominus occiforis nec pro
to reddit , nec fervus habet unde reddat ,
demittere poteft eum Dominus ut fibi •
caveat nifi forte gravetur dum fecum eft .
Quod fi eveniat , eum repetentibus red-
dat , vel inde componat . Si liber fervum
occidat , fimiliter reddat parentibus XL . den.
et duas musflas , et unum pullum mutila-
tum domino fervi xx. fol. pro Manbota ,
Blodwytam , vel Fihtwytam ficut accide-
rit . Si fervus Walifcus Anglicum hominem
occidat ( 2 ) , debet ille cujus fervus eft red-
dere eum Domino et parentibus , vel dare
XL. fol. pro vita fua . Si hoc capitale no-
lit dare pro eo , dimittat eum liberum ,
folvant poftea parentes ejus Weram illam ,
fi cognationem habeat liberam : fi non ha-
beat , obfervent eum inimici , non 10 cogitur
liber cum fervo Megildare , nifi velit ei fa-
tisfactionem facere , nec fervus cum libero .
Si Anglicus homo Dacum occidat ( 3 ) , li-
ber liberum , perfolvat eum xxv . libr. 1
vel ipfe malefactor reddatur , et tantundem
1 Idemve Ms. Lond. pro id eft . 2 Thefhindo MS. Lond.
5 Thelbindi Ms. Lond. 6 Si Ms. Scac. pro fibi.
8 Mufflas Mss. Seld. & Twyfd. 9 Fightwytam Ms. Lond.
11 Marc. Ms. Lond. pro libr. 12 Minus Ms. Lond . pro unims .
14 Ingenitis Mss. Seld. Twyfd, & Lond. 15 Vel Ms. Lond. pro feu .
( 1 ) Vide Lindenbrog. Gloffar. verb. Servus
5. fol. valens .
(2 ) Hæc & quæ fequuntur ad ifta , Servus
cam libero , derivantur e Legibus Inæ cap. 73.
cujus e Saxonico in Latinum veterem verfio
nem habe hic ex Jornalenfi . " Si fervus Wa-
lifcus Anglicum hominem occidat , debet ille
cujus eft , reddere eum Domino & parentibus ,
aut 60. folidos dare pro wita fua . Si Domi-
nus nolit hoc capitale pro eo reddere , liberum
faciat eum , & folvant parentes ejus weram
occifi , fi cognationem habeat liberam fi non
habeat , obfervent eum inimici fui . Non co-
gatur liber cum fervo cognationem folvere ,
nifi velit eum factione liberare , nec fervus
cum libero . ,,
ITAS
COND
reddat Dacus de Anglico fi eum occidat .
Si Anglicus Dacum fervum occidat , reddat
eum xx. fol. et Dacus fimiliter Anglicum
fi eum occidat : attamen perfolvatur plena
Wera. Si fe invicem occidant liberi , vel
nativitate , vel cafu fervi , unus pro alio
jaceat . Si fuperabundat aliquis eorum in
genitura , quærant parentes ejus Were vel
vindicta fuper plus . Si unius 2 dignitatis ,
et paritatis fint , in eo confiftat , fi quis de
fervo liber factus 3 occidatur , omne ma-
lum occiforis pro nihilo reputatur , fi ho-
micidium fecerit contra Legem , quia fcili-
cet rectum quod inde habiturus erat fibi ab-
ftulit , reddat vero quem occidit , tanquam
ab eo nihil paffus fit . Qui pacem facit cum
aliquo de vulnere vel malo quod inflixe
rit , diftincte cum teftibus et gratuita pa
rentum ejus unanimitate finiat , ut ei fcili-
cet fic non requiratur a genitis vel gignen
dis 14 quicquid poftea contingat . Sæpe ete-
nim fatigatio fecuta eft defuper natura quæ
fanitatem intempeftam doloribus obduxerit .
Similiter fi mulier homicidium faciat , in
eam , vel in progeniem , vel parentes ejus
vindicetur , vel inde componat non in vi-
rum fuum , feus clientelam innocentem
Sive autem fponte aut non fponte fiant
hæc , nihilominus tamen emendetur . Quæ
enim per infcientiam peccamus , per indu-
ftriam corrigamus ( 4 ) . Amicitiæ tamen &
veniæ propius vel remotius erit , ficut me-
ritum ejus qui occifus eft interfuit & 16
ficut acciderit . Si mulier occidatur , ficut
Weregildus ejus eft reddatur ex parte pa-
tris ficut obfervamus in aliis . Si prægnans
occidatur ( 5 ) , & puer in ea vivat , uter-
que plena Wera reddatur . Si nondum vi-
vus fit , dimidia Wera folvatur parentibus
ex parte patris . De Manbota vero utriuf
que vel alterius , Domino jure conveniat .
Si infans occidat vel occidatur , five nomen
habeat , five non habeat , plena Wera com-
mutetur . Mulieres quæ fornicantur ( 6 ) ,
& partus fuos extinguunt , & eos qui fecum
agunt ut utero conceptum excutiant , anti-
qua
3 Marcas Ms. Lond. 4 Tehi ndi Ms. Lond.
7 Parentibus Ms. Lond. pro repetentibus .
10 Ne pro Ron Ms. Lond.
13 Faltus deeft in Ms. Lond.
16 Et deeft in Ms. Logd.
( 3 ) Hæc & fequentia ad ifta , perfolvantur
plena wera , ipfiflima verba funt cap. 5. par. 2.
LL. Ethelredi .
( 4 ) Hac de re vide Scholia ad cap. 90.
( 5 ) Huc tendit quod in Legibus Alfredi
cap. 9. his verbis ( teile Jornalenfe ) fancitum
eli : Si fæmina prægnans occidatur , dum puer
in ea fit , folvatur ipfa pleno gildo , fecundum
weram matris fit femper wita 60. folid. donec
angildum exurgat ad 30. fol. poftquam angildum
ad id crefcit , poftea fit wita 120. fol.
(6 ) Huc etiam tendit quod inter Canones
Regis Edgari apud Spelm. Tom. 1. Concil.
P. 462. fub tit. De modo imponendi Pænitentiam
cap. 12. fancitum apparet . Vide fupra .
 APPENDIX .
qua • diffinitio 2 ufque ad exitum vitæ
removentur ab Ecclefia , nunc clementius
diffinitur , decem annis poeniteat . Mulier fi
partum fuum ( 1 ) ante XL. dies fponte per-
diderit , quatuor annis poeniteat . Si poft
quam animatus eft , feptem annis poeniteat .
Mulier fi duobus fratribus nupferit ( 2 ), ab-
jiciatur ufque in die mortis . In extremis
tamen propter humanitatem reconcilietur .
Si quis pater mortuus fuerit ( 3 ) , & filium
vel filiam hæreditandam reliquerit , ufque
ad xy, ætatis annos , nec caufam profequan-
tur , nec judicium fubeant , fed fub tutori-
bus & actoribus fint in parentum legitima
cuftodia feifiti , ficut pater eorum fuit in
die mortis , & vitæ fuæ , & nullus hæredi-
peta fui propinqui vel extranei periculofa
Tom. IV.
* Antiquam Ms. Scacc, 2 Diffuntio Ms. Scacc,
( 1 ) Parem fere fanctionem exhibent Cano.
nes five Excerptiones Egberti Archiep. apud
Spelm. Tom. 1. Concil. p. 283. cap. 3. Mulier
partum fuum ante dies 40. fponte perdens , unum
annum pœniteat ; fi vero poft 40. dies , tres an-
nos pæniteat ; fi vero poftquam natus fuit , quafi
bomicida .
( 2 ) Simile habes inter antememoratos Ca-
nones Edgari tit. quo fupra cap. 21.
( 3 ) Simile habes antea cap. 59. p. 196. Vide
Glanvill. lib. 13. cap. 15. fol . 105. a.
(4 ) Hinc illud ( forte ) Glanvillæ & aliorum
pofterioris ævi Juriftarum noftrorum municipa-
lium axioma , five Juris noftri communis re-
gula : Nunquam enim ( ita Glanvill . lib. 7. cap.
II. ) cuftodia alicujus de jure alicui remanet ,
de quo babeatur fufpicio , quod poffit vel velit
velit
aliquid jus in ipfa bæreditate clamare.
(s ) Vide Teftamentum Regis Elfredi fub
finem vitæ fuæ per Afferium . Hinc ( forte ) Fo-
renfium noftratium placitum, de quo in ftatu
to Regis prærogativa infcripto cap. finali : Fa-
mine non participabunt cum Mafculis . Videan-
tur etiam Glanvill. I. 7. c. 3. & Bracton . lib. 2.
cap. 30. num. 3. ubi id ipfum velut Juris re-
gula affertur . Utrum autem hoc & quæ
utrinque adhærent , quis fine liberis , ad
ifta , non bæreditetur , juris fint Anglica-
ni primigenii , feu potius integre petita e
Lege Ripuariorum , dubitandum cenfeo . Au-
di enim quid in eapfe Lege tit. 56. de Alodi-
bus ftatutum exhibet Codex LL. Antiquarum
P. 460. Si quis abfque liberis defunctus fuerit ,
fi pater materque fuperftites fuerint , in hæredi-
tatem fuccedant . Si pater materque nonfuerint ,
frater foror Juccedant . Si autem nec eos ba
buerit , tunc frater foror matris patrifque fuc-
cedant , deinceps ufque ad quintum genucu-
lum , qui proximus fuerit , in hæreditatem fuc-
cedat : fed dum virilis fexus extiterit , fæmina
in bæreditatem aviaticam non fuccedat .
( 6 ) Capitale ( ni fallor ) fignat Meffua-
gium , ut Forenfibus noftris dictum , de quo
Glanvilla noftras , de hæreditate inter filios
partiunda verba faciens ; falvo tamen ( inquit )
capitali Meffuagio primogenito filio pro dignitate
afneciafue. Hunc fequutus eft Bractonus lib. 2.
cap. 34. Concordat magnum Normann . Cuftu-
mar, cap. ( in Exempl. Gallico ) 26. le chief
de l' heritage remaindra a laifne , &c. id eft ,
juxta Latin. Exemplar : " Capitale herberga
gium primogenito remanebit , ficut ædificia in
eo conftructa continebunt . Claufum autem five
gardinum vel ortum eidem remanebit , dum
}
397
fane cuftodia committatur ( 4 ) . Si quis fi-,
ne liberis decefferit , pater aut mater ejus
in hæreditatem fuccedant ; vel frater aut fo-
ror , fi pater aut mater defint ; fi nec hos
habeat , foror patris vel matris , & deinceps
in quintum geniculum , quicunque propin-
quiores in parentela fuerint , hæreditario jure
fuccedant , & dum virilis fexus extiterit ,
( 5 ) & hæreditas ab inde fit , foemina non
hæreditetur . Primo patris feudum ( 6 ) pri-
mogenitus filius habeat . Emptiones vero
vel deinceps acquifitiones fuas ( 7 ) det , cui
magis velit . Si Bocland habeat (8) , quam
ei parentes fui dederunt , non mittat eum
extra cognationem fuam ficut prædiximus .
Si fponfa virum fuum fupervixerit ( 9 ) , do-
tem & maritationem fuam , cartarum , in-
L1 Atru-
3 Tribus Ms. Scacc.
tamen fratribus legitimam fecerit excambia-
tionem fuper hoc ad valorem . ,, Vide Glof-
far. Latin. ibidem . Mihi idem hoc videtur ,
quod in Legibus Inæ cap. 38. frumftol dictum
occurrit , i. e. prima vel primaria fedes vel
manfio , quibufdam hodie vulgo the Homfall.
( 7 ) Hic videatur Bractonus fol. 273. a. 407.
b. & 409. b. Exemplum ( ni fallor ) valde ap
pofitum fuppeditat Charta in Archivis Eccl.
Cant. cujufdam Normanni dicti le Wautier ,
de tota terra fua in Suthwerke Ecclefiæ Can-
tuar. donata Anno gratiæ 1204. " Et quia ( in-
quit ) prædicta terra de libero catallo & pro-
prio perquifito meo fuit , & non de aliqua hæ
reditate parentum meorum , ideo Deum inde
& S. Thomam Martyrem & Sanctos Cantua-
rienfis Ecclefiæ , & Conventum Monachorum
ejufdem hæredem meum legitimum infcribo ,
& hac mea charta in perpetuum conftituo .
Glanvilla autem noftras lib. 7. cap. 1, paulo
aliter , & cum quadam adhibita limitatione .
Si vero ( inquit ) quæßum tantum babuerit is ,
qui partem terræ fuæ donare voluerit , tunc qui-
dem boc ei licet , fed non totum quæßum , quia
non poteft filium fuum bæredem exhæredare ; ve-
runtamen fi nullum hæredem filium vel filiam
ex corpore fuo procreaverit , poterit quidem ex
quæstu fuo cuicunque voluerit , quandam partem
donare , five totum quæßum hæreditabiliter .
( 8 ) Nufquam , quod fciam , fic prædixit Le
gislator in fequentibus , fateor , fic inftituit ,
cap. 88. Id ipfum autem vult Eifredus Rex
in Legum fuarum cap. 37. cui conforme Te-
ftamentum ejufdem Regis fub finem vitæ fuæ
per Afferium , quoad terras fuas , quas vocat
liberas ( quo nomine , opinor , Boclands indi-
gitat voce illa in LL. Athelredi par. 1. c. 2.
occurrente , fic verfa apud Jornalenfem ) li-
mitatione tamen in Lege memorata adhibi-
ta ; fi nimirum fcriptum interfit , & teftes
quod eorum prohibitio fuerit , qui hanc inprimis
acquiferint , ipforum qui dederint ei , ne boc
poffit ; alioqui enim Bocland , cum fit terra fua
natura libera , ad libitum poffidentis licite pof-
fe alienari , & ( ut cum Forenfibus noftris lo-
quar ) forisfamiliari exiftimo . Vide Tractat.
Clar. Somn, de Gavelkynd cap. 4. & Gloffar.
in voce Bocland.
(9 ) Hic iterum ingerit fe Ripuariorum Lex
Tit. 37. de Dotibus Mulierum , quam hic locus
ufque ad nihil inde recipias totus fpirat , unde
erratorum hic corrigendorum facultas . Si quis
mulierem defponfaverit ( Lex loquitur ) quic-
quid ei per tabularum ſeu chartarum inftrumens
ta
 AS
398 AD LEGES IN ANGLIA CONDIT

ftrumentorum , vel teftium exhibitionibus ei
traditam perpetualiter habeat & morgangi
vam & fuam , & tertiam partem de omni
collaboratione fua , præter veftes & lectum
fuum , & fi quid ex eis in eleemofynis vel
communi neceffitate confumpferit , nihil in-
de recipiat . Si mulier abfque liberis mo-
riatur , parentes ejus cum marito fuo par-
tem fuam dividant .
ebrietatem , fit per juffionem alicujus . Fit
etiam pro defenfione & juftitia , de quibus
ita meminit beatus Auguftinus de fermone
Domini in monte . Si homicidium eft
occidere , poteft aliquando accidere fine pec-
cato . Nam miles hoftem , & Judex nocen-
tem , & cui forte invito , vel imprudenti
telum manufugit , non mihi videntur pec-
care cum hominem occidunt . Beatus Iero-

LXXI. De homicidio 2 vel aliis male- nymus , homicidas & facrilegos punire non
effufio fanguinis , fed minifterium Legum
ficiis.
eft . Ipfa Lex dicit ( 6 ) , fi dimiferis vi-
Si quis ( 1 ) veneno , vel fortilegio , rum dignum morte , anima tua erit pro ani-
vel in vultu actione , feu maleficio ali- ma ejus . Fit etiam homicidium cafu , con-
quo faciat homicidium , five illi parentum filio . Aliter etiam eft, fi Clericus vel Lai-
fit , five alii, nihil refert quin factum mor- cus , cum propinquis vel extraneis agant
tiferum , & nullo modo redimendum fit . hoc vel patiantur , & alii plures modi funt
Reddatur itaque qui fuerit reus hujufmodi qui maxime ad poenitentes pertinebunt ,
homicidii parentibus ( 2 ) & amicis 4 inter- , quibus aptanda quidem eft , & amica par-
fecti , ut eorum mifericordiam & judicium ticipatione providenda medicina fecundum
fentiat , quibus ipfe non pepercit ; fi res ætatem , & poffibilitatem , & virtutem , &
in compellatione fit & emundatione ( 3 ) confeffionem fingulorum , in orationibus , in
mifeveniat , Epifcopi judicio refervetur . vigiliis , in jejuniis , in eleemofynis , & be-
Et fi beneficio Legis ad mifericordiam vel neficentiæ modis 10. Qui non poteft jeju-
concordiam protrahatur , de Wera mortui nardo peccata curare , poteft eleemofyna
plene fatisfaciat , & Wytam & Manbotam , redimere ; eleemofyna fufficit fine jejunio ,
& omnibus rite pacatis ( 4 ) plegios legali- jejunium I non fufficit fine eleemofyna .
tatis deinceps inveniat , triplex vero lada Jejunium cum eleemofyna duplex bonum eft
vel emundatio ni hujufmodi fit ( 5 ) . Si fine eleemofyna nullum bonum eft . Unuf
autem inforticatus non fnerit mortuus , quifque donum fuum a Deo habet , nec cu
fed cutis variationem vel probabilem cor- rat pœnitentiæ fpatium , fed modum .
poris contrahat ægritudinem , emendetur fa-
LXXIII. De ordinatis homicidis . ( 7 )
pientum antiquis diffinitionibus ficut acçi-
derit .
Si Epifcopus homicidium faciat , depona-
tur, & poeniteat XII. annis , feptem annis
LXXII. Definitio homicidii . in pane & aqua , & quinque jejunet tribus
Homicidium fit multis modis , multaque diebus in ebdomada , et aliis communi ci-
diftantia in eo eft , in caufa , & in perfonis . bo utatur . Si Presbyter hominem occidat ,
Aliquando autem & fit per cupiditatem vel vel Monachus , ordinem perdat , & pœni-
contentionem temporalium , fit etiam per teat decem annis , 12 fex in pane et aqua ,
& qua
Merhangifam Ms. Lond. 2 Mss. Seld. & Twyfd. & Lond, tantum de homicidio habent .
3 Ms. Lond. vultuatione . 4 Et amicis decft in Ms. Lond. 5 Milla veniat Ms. Lond.
6 Emendatio fit in agendis bujufmodi Ms. Lond. 7 Ms. Lond. ita legit : Si vero inforciatus non fuerit modo vivus;
fed cutis variationem vel probationem corporis contrahat . 8 Autem deeft in Ms. Lond.
9 Hominem reddit Ms. Lond. 10 Beneficie modis Ms. Lond. 11 Jejunium uon fufficit fine eleemofyna defunt
in Ms. Lond. 12 Septem pro fex . Ms. Lond.

ta confcripferit , perpetualiter inconvulfum per- bus interfecti ; & fi compellatio fit , & in emun“
maneat , Si autem per feriem fcripturarum ei ni- datione mifeveniat , judicet Epifcopus .
bil contulerit , fi virum fupervixerit , L. fol. in (4 ) Cætera lingua vernacula fic exprimo :
dotem recipiat , tertiam partem de omni re Let him find Sureties for his good abearing in
quam fimul conlaboraverint , fibi ftudeat evindi- time to come , quod Juris eft confultum nobis
care vel quicquid ei in Morgangeba traditum adhuc in ufu , & quam antiquum hinc colli-
fuerat , fimiliter faciat . Quodfi ex bis que con- ge . Vid. LL. Edo. Confeff. cap. 18. Rem au-
fcripta vel traditafunt , fimul confumpferint ali- tem altius petendam cenfeo a fupra memora
quid , nihil ( inde ) requirat . to fcil. cap. 6. LL. Ethelftani , ubi hoc mo
(1 ) Prima & fecunda hujus capitis linea cor- do cautum eft , and gangen hi on borb that be
ruptæ videntur . Senfum autem loci talem exi- afre Spylces gefwice .
ftimo : Homicidium veneno , fortilegio , vul- ( 5 ) Sc. criminum hujufmodi diluendorum
neratione feu maleficio aliquo ejufmodi illa- gratia juxta dicti Regis Æthelitani memoratæ
tum fcelus effe inexpiabile & nullo modo re- Legis tenorem . Revera Capitulum hoc quafi
dimendum . Simile habes in LL. Ethelftani integre inde hauftum videtur , & e Lege illa
cap. 6. cujus e Saxonico in Latinum verfio altera Cnuti fc. 53. fuperius laudata , quibuf-
nem veterem fcil. in Jornalenfi habes apud cum ex quadam parte præfertim pofteriori con•
Spelm . Concil. Tom. 1. p. 403. c. 5. cordat Lex Ripuariorum Tit. 83.
(2 ) Vid. cap. 92. Traductum hoc videtur ( 6 ) Vide excerpta Egberti Archiep. c. 80.
e LL. Canuti par. 2. cap. 53. quod vide . in Spelm. Concil. To. 1. p. 266.
(3 ) Quomodo apud Jornalenfem in verfio- (7 ) Iftud caput integre petitur ( ni fallor )
ne Latina cap. 33. par. 2. LL. Canuti : Qui e Canonibus Regis Edgari fub Tit. Modus im-
mardrum aperte perpetrabit , reddatur parenti- ponendi pænitentiam , quem confule .
 A P P E
et quatuor jejunet in ebdomada , tres dies ,
cæteris utatur cibo fuo . Si Presbyter ho-
minem vulneret , centum ' dies jejunet . Si
Diaconus hominem occidat , exordinetur , et
feptem annis poeniteat , quatuor in pane et
aqua , et tres jejunet tribus diebus in eb-
domada , in cæteris communi cibo utatur .
Si Clericus hominem occiderit , fex 2 an-
nis poeniteat , quatuor in pane et aqua ,
et duos annos tribus diebus in ebdomada .
Si Laicus hominem occidat , quinque an-
nos pœniteat ,, tres in pane et aqua , et
duobus annis tribus diebus jejunet in ebdo-
mada . Si quis ordinatum occidat vel proxi-
mum fuum , exeat de patria fua , et Ro-
mam adeat , et Papam , et confilium ejus s
faciat de adulterio , vel fornicatione , vel
Nunnæ concubitu fimiliter poeniteat ,
LXXIV. De purgatione occiforum .
Si parentes eorum purgare velint ( 1 ) eos
qui injufte vel fine judicio fuerint occifi ,
liceat eis fecundum Legem priftinam Were-
lada pernegare . Si ad quatuor libras natus
fit cum octodecim ex patre fint , ex ma-
tre quatuor . Si ad xiv, libras cum xvi . Si
bene juraverint atrium ei quærat qui occi-
dit , et emendet ei per omnia , ficut Lex
et confuetudo loci fit , et Wera parentibus ,
et Manbota Domino . Et qui culpam exi-
gir de fure occifo ( 2 ) , eat fe tertio ,
ut duo fint de cognatione patris , tertius
4
de cognatione matris , et jurent quod in
cognato fuo nullum factum erat pro quo
de vita forisfactus effet , et eant alii cum
XII. et fuperjurent ei in munditiam qua
ante dicetur . Quod fi parentes mortui no-
lint illuc venire , conftituto termino emen-
det unufquifque cxx. folid, qui fuper hoc
loquebatur . Si aliquis 7 homo ex conten-
tione aliqua , vel rebus repentinis occida-
tur , requirat eum Dominus fuas per ple-
Tom. IV.
1 Tribus diebus Ms. Lond. 2 Quinque pro fex.
deeft in Ms. Lond. 5 Ms. Lond. fcire addit.
7 Alicujus Ms. Lond. pro aliquis ." 8 Accufatione vel ita poftremo severa Ms. Lond,
9 Ms. Lond. fuus pro fervus .
( 1 ) De his & feqq . ad ifta , Manbota Domi-
no , confulas velim harum LL. c. 64. & Leges
Edo. Confeff. c. 36. Hæc autem atrium ei quæ-
rat , qui occidit , fic intelligenda puto , Sanctua
rium fibi petat .
(2 ) Hæc & feqq. ad ifta qui fuper hoc lo-
quebatur fumpta funt e LL. Ethelftani cap.
XI. cui titulus apud Jornalenf. De illis qui cul-
pam exigunt de fure occifo : Lex autem ipfa
ibidem fic Latine datur . Dictum eft de illo
qui culpam exigit pro fure occifo , ut eat fe ter
tio , duo fint de cognatione vel coitu patris ,
tertius de cognatione matris , & jurent , quod
in cognato fuo nullum furtum erat , pro quo vi-
te reus effet ; eant alii cum x11. fuper
jurent eum , in contaminationem , ficut ante di-
cebatur . Quod fi Paréntes mortui nolint illuc
ire , condicto termino , emendet unufquifque 120 .
fol. qui boc fuper loquebatur . Huc pertinet an-
tedictarum Legum Edo. Confeff. cap. 36.
(3 ) Forte decollatione vel excoriatione , vulgo
N D I X. 399
gium , et pro mortuo plenam , et eam re-
&titudinem offerat quam pro vivo faceret ,
de quo rectum non difforciaverit . Si ei de-,
negetur , et interim amittatur , vel a be-
ftiis aut avibus devoretur , vel fi ab occi-
foribus inhumetur , vel circumfepiatur , hoc ;
præter Weram judicio componatur .
LXXV. De occiforibus Dominorum fuorum :
Si quis Dominum fuum occidat , fi capia-)
tur nullo modo fe redimat , fed de comatione
vel excoriatione , ( 3 ) fevere gentium ani-
madverfione dampnetur , ut diris tormento-
rum cruciatibus , et male mortis infortu
niis , infelicem prius animam exhalaffe
quam finem doloribus excepiffe videatur , et
fi poffet fieri remiffionis amplius apud infe-.
ros inveniffe quam in terra reliquiffe prote-
ftetur . In omnibus enim humanæ pravita-
tis exceffibus medicinæ falutaris fomenta pro-
lata funt præter traditionem Domini ( 4 ) ,
et blafphemiam Spiritus Sancti , i. habere
cor impoenitens , quod juxta verbum Domi-
ni non remittetur alicui , vel in hoc fecu
lo vel in futuro . Quifquis itaque de mor-
te Domini (5 ) fui per fe vel per fufceptam vel
fufpectam perfonam aliqua rerum actione , vel
fub introductione tractabit , vitæ fuæ culpa fit,
et omnium que habebit . Et fi placitum in
accufatione fit Werelada ficut ipfe Dominus
natus eft abnegabit . Si quis hominem fuum
fine culpa mortis occidat , parentibus ejus
ficut natus eft nihilominus, eum reddat.
quia videlicet ad ferviendum , non ad occi-
dendum fervus erat . Et fi Dominus in
capite eft Manbota remaneat . Qui fervum
fuum occiderit ( 6 ) fuum peccatum eft et
dampnum . Si ipfo die quo vulneratus eft
vel alio modo afflictus tanquam in mani-
bus Domini fui moriatur , crudelius eft et
gravius ficut in Lege Moyfi fcriptum eft (7) .
Qui aliquem de parentibus fuis occidet , di-
L12
gnis
3 Tres pro quatuor · 4 Si Laicus----in ebdomada
6 Octo de patre fint Ms. Lond.
Fleaing , nifi exuftione malis , vivicomburium
intelligens . Forfan tamen recte hic decomatio
ne . Audi enim Text. Roffenf. LL . Cnuti La-
tine exhibentem par. 2. cap. 27. Auferatur co-
rium capitis cum capillis , quod Angli dicunt be-
batian .
(4 ) Hoc facinus Anglo Saxonibus quando-
que blafordfearwe , quandoque blafordfwice di-
&
tum , & apud eos omnino æque ac apud Nor-
mannos inexpiabile . Vide Præfationem in Le-
ges Alfredi verfus finem hi tha gefetton for
ther-- oferhogdon . Concordat LL . ejufdem Æl-
fredi cap. 4. Edgari cap. 7. & Cnuti par. 2 .
cap. 23. 61 .
( 5 ) Repetitionem fapit Legum Alfredi c.
4. de quo fupra . Vid. etiam LL. Cnuti par.
2. C. 54.
(6 ) Huc forte pertinet Sanctio illa inter
Canones Regis Edgari Tit. Modus imponendi
pænitentiam .
( 7 ) Quod Legi Mofaicæ hic adfcribitur ,
ba
 499 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS ]
gnis apud Deum pœnitentiæ fructibus emen-
der , et in modo poenitentiæ fit . Si fponte
vel cafu perpetravit et occidat , emendatio
parentum ficut manbota Domini , fi fi non
non
pertineat ei utrumque et aliorum inportu
nitate , quorum confanguineus eft cogatur
eum reddere ; fapientum hoc judicio fecun-
dum genus componatur . Si Francigena qui
parentes non habeat ( 1 ) in murdro peri-
matur , habeat pretium i natalis ejus mur-
dri non abarnaverit ? Rex de Hundredo
ubi invenierur XL. marcas argenti , nifi
intra feptem dies reddatur malefactor jufti-
tiæ Regis , et talis de quo poffit juftitia
fieri , vel qui occifum comprobet Angli
cum , habeatur judicium ferri calidi , vel fi-
cut rerum circumftantiis fuerit approbatum .
Ad patrem vero non ad matrem ( 2 ) genera-
tionis confideratio dirigatur , omnibus e-
nim 4 Francigenis (3 ) , & alienigenis debet
effe Rex pro cognatione , & advocato, fi pe-
nitus alium non habeat . Si ex parte pa-
tris parentes non habeat qui occiditur, et
ex parte matris habeat quantum ad eum
attinet , i . tertia pars weregildi fui redda
tur . Si quis hujufmodi faciat homicidium ,
parentes tamen ejus Were reddant , quan-
tum pro ea reciperent fi occideretur . Si ex
parte patris parentes habeat , & ex parte
matris non habeat & hominem occiderit
reddant pertinentes 7 ei quantum de ejus
interfectione reciperent , i , duas partes We-
regildi fui . Si quis autem paterna cogna-
tione carens ( 4 ) male pugnet ut hominem
occidat , fi tunc cognationem maternam ha-
beat ,
reddat ipfa tertiam partem were,
tertiam congildones , pro tertia fugiat . Si9
nec maternam cognationem habeat , red-
dant congildones dimidiam weram , pro di
midia fugiat vel componat . Si quis occi-
datur ejufmodi fecundum Legem priftinam ?
Spatium Ms. Lond. pro pretium . 2 Mss. Seld. Twyfd. & Lond. peroraverit . Ms. Scacc. abarnavit .
3 Nifi Ms. Lond. pro ubi . Enim deeft in Ms. Lond.
6 Tantum pro tamen Ms. Lond. 7 Parentes Mss. Seld. Twyfd. & Lond.
addunt , vel cui weregildum ejus , fi occifus effet , pertinebas .
10 Reddatur primum deeft in Ms. Lond.
habes Exod. cap. 21. verf. 20. 21. indeque per
Elfredum Regem in præfatione ad LL. has
tranfcriptum in hæc verba : Se the slea , &c.
Quadrat hoc Capitular. Car, & Ludov. Imp.
lib. 6. tit. 11. Qui percufferit fervum fuum vel
ancillam lapide vel virga , & mortui fuerint in
manibus ejus , ( criminis ) reus erit . Si autem
uno die fupervixerit vel duobus , non fubjacebit
panc , quia pecunia ejus eft.
( 1 ) Plura de hoc vide infra cap. 91.92. &
Schol. ibid.
( 2 ) Sic etiam antea confultum eft c. 68. &
poftea c. 77.
( 3 ) Exemplum ( forte ) duxit Legislator ex
foedere Edo. & Guthr. Regum c. 12.
(4) Hæc & fequentia ad ifta , dimidium con-
gildonibus , plane prompta funt e Legibus Regis
Alfredi , c. 27. quod apud Jornalenfem fic fe
habet cap. 34. " Si quis ex parte patris fui
cognatione carens homicidium faciat , fi ex
materna parte cognationem habeat , reddat ipfa
tertiam partem compofitionis , tertiam congil
fi parentela careat , reddatur dimidium Re
gi , dimidium congildonibus . Si quis debi-
tor moriens teftamenta traditionis vel ven-
ditionis aliqua fecerit , & filios vel filias
non habuerit , quicunque de parentibus fuis
in hæreditatem fuccefferit , omne debitum
ejus jufte reftituat , & omne factum idonea
re ftudeat , vel culpam incurrat.
LXXVI. De pretio cujuslibet .
Si homo occidatur ficut natus erit per
folvatur , & rectum eft ut homicida poft
quam weregildum vadiaverit , inveniat we
replegios ficut ad eam pertinebit , i . de Thai-
no debent dari XII. wereplegii , octo de
parte patris , & IV. de cognatione matris ,
& cum hoc factum erit , elevetur inter eos pax
Regis in omni weregildo , & debet balfang
primo reddi ficut were modus erit . Omnis
autem wera liberorum eft aut fervorum
Servi alii natura , alii facto , & alii emptio
ne, & alii
ne , & redemptione
alii redemption e , alii fua vel alte
rius datione . Servi & fi quæ funt aliæ fpe-
cies hujufmodi quas tamen omnes volumus
fub uno fervitutis membro conftitui quem
cafum ponimus appellari ut ita dictum fit .
Servi alii cafu , alii genitura liberi alii
Thwybindi , alii Sixbindi , alii Thwelf
bindi Thwibindus homo dicitur cujus
wera eft cc. fol. qui faciunt quatuor libras .
Tdwelfbindus eft homo plene nobilis, & Thai-
nus cujus wera eft duodecies c. fol. qui faciunt
libr. xxv. cujus balfang funt cxx. fol. ( 5)
qui faciunt hodie fol. quinquaginta . Et non
pertinet alii cognationi pecunia ifta nifi il
lis qui funt intra genu . A die illa ( 6)
qua wera vadiata eft in vicefimum unum
diem , habet hoc ? balfangum reddi . Inde
in vicefimam unam noctem reddatur 10 Man-
bota , inde in vicefimam unam noctem Fy
thwyte , inde in viginti unam noctem ipfius
were primum gildum , &+ fic omnibus pa
ren-
5 Non deeft in Ms. Lond.
8 Mss. Seld. Twyfd. & Lond
9 Habet hoc deeft in Ms. Lond.
dones , & pro tertia parte fugiat . Si nec ma-
ternam cognationem habeat , folvant congil.
dones ejus dimidiam compofitionem & pro di
midia fugiat . Si quis occidatur hujufmodi , qui
parentes non habeat , compofitionis medietas
folvatur Regi , & medietas gildonibus . ,, Le-
gislatoris autem verba hæc fecundum Legem
priftinam Legem forte Alfredi illa antiquio-
rem Inæ fc. cap. 22. refpiciunt . Gif he thonne
magleas fy healf cyning bealf ſe gefith .
(5 ) Hinc eft forte , quod ipfum crimen in
LL. Cnuti fecularibus cap. 14. cxx. fol. mul
tatum, harum Legum capite 34. . folid. tan-
tum plectatur . Unde autem hoc, vide in ". Glof
far. in voce Manca .
( 6 ) Hic ingerit fe Legum illarum Regis Ed-
mundi par. 2. capit. 7. pars pofterior , of them
dage on 21. nibtun , &c. Verba autem hæc in
tra genu quid fignificent in obfcuro eft , nifi
de cognatis æftimata perfonæ confanguinitate,
non autem affinitate junctis , accipienda funt ,
 A PPÉN. D: I X.. 401

rentibus Dominifque emendationibus initia-
tis perfolvantur reliquum were intra ter
minum quem fapientes inftituunt . Deinde
liceat per amorem procedere fi perfectam
velint amicorum intrandi & exeundi licen-
tiam habere . Eodem modo per omnia de
Cyrlifei 1 vel villani wera fieri debet fe
cundum modum fuum , ficut de duodecies
centeno diximus . Age enim de aliquo fe
cundum Legem qui natus fit ad quatuor li-
bras , & quando vel quibus reddi debeat ,
vel quomodo diftribui , balfange ejus funt
v. mancæ , quæ faciunt x11 . fol. & vi . de
nar. Eft autem verbum Anglicum quod La-
tine fonat apprehenfio colli . Si quis ad iv.
libr. perfolvendus occidatur , & ad id res
veniat ut pretio natalis ejus componendus
fit , primo debent reddi x11 . fol . et vi . den.
et in wera numerari . Reddantur vero pa
tri , vel filio , vel fratri , vel qui propin-
quior eft de patre , fi prædictos parentes
non habeat : fi omnes iftos habeat , et ipfi
dividant inter fe . A die qua wera vadiata
eft ( 1 ) in xxI. diem fine omni excufa-
tione & dilatione debet halfhang reddi fic-
ut præmifimus , & hoc indivifum habeant a
cæteris . Inde ad xxI . diem reddatur ipfius
manbota , tunc ad xxI. diem utpita , inde
ad xxI . diem reddatur ipfius were (2 )
Frumgyldum , i. feptem fol. & fex denar.
ad expletionem xx. fol. inde componat ,
Tom. IV.
qui weram folvit terminum de xx. fol. in-
de ponant terminum fuum parentes mor-
tui , de XL. ovibus quæ pro xx. folid.
computantur . Sint autem oves videntes &
cornuta ( 3 ) , nulla parte diminutæ ,multi-
mo termino reddatur equus qui pro xx.fol.
numerandus eft , hoc fecundum Legem &
noftram confuetudinem diximus : differen
tia tamen weregildi multa eft in Cancio
villanorum & Baronum ( 4 ) .
LXXVII . De folutione liberi vel fervi , s
Si quis de fervo patre natus fit ( 5 ) &
matre libera , pro fervo reddatur occifus in
ea parte , quia femper a patre non a ma-
tre generationis ordo texitur ( 6 ). Si pater
fit liber & mater ancilla , pro libero red-
datur occifus fi fit Anglicus vel non fit
& nihil interveniat cur remaneat ; ali-
quando autem erit ficut Dominus ejus vo-
luerit , vitulus autem matris eft , cujufcun-
que taurus alluferit ( 7 ) . Si quis fervus ,
vel natus , vel factus in libertatem tran-
feat , habeat Dominus fuus Manbotam liberi ,
LXXVIII. De liberatione fervi .
Qui fervum fuum liberat ( 8 ) in Eccle-
fia , vel mercato , vel Comitatu , vel Hun-
dredo coram teftibus & palam faciat ; &
liberas ei vias & portas confcribat apertas ,
& lanceam , & gladium , vel quæ libero-
L1 3 rum

1 Cylifei Ms. Scacc. Sirlifei Ms. Lond. 2 Diem deeft in Ms. Lond. 3 Fremingildum Ms. Lond.
4 Solid. Ms. Lond. pro s. 5 Servi occifi Ms. Lond. 6 Sed Ms. Lond. pro & .

( 1 ) Hic repetitio eorum quæ paulo ante di- infra terminum , quem Sapientes inflituent .
xerat Legislator . Deinde liceat per amorem procedere , fi per
( 2 ) Frumgyldum , id eft , ut fupra , primum fectam amicorum confocietatem habere velint .
gildum ( prima fc. præfatio ) nec aliter locus , Eodem modo per omnia deber de Cyrlifci ho-
unde hoc defumptum reor , Leges fc. Edmun minis wera fieri fecundum menfuram quæ per-
di cap. 7. Quod autem ibi , ut & hic , per to- tinet ei , ficut de twelthindo narravimus .
tum fere præfens Capitulum de Twelfhindi & (3 ) Aliquid huc tendens habetur in L. Ri-
Twihindi weris inftitutum in Codice regio Ms. puarior. tit . 36. cap. 11.
ad S. Jacobum affervato fub finem LL. Ed- (4 ) Utrum autem Cantium noftrum ( Co
mundi fol. 154. b. verbis hinc illinc fono fal- mitatus fic dictus ) villanos ( forenfium hujus
tem difcrepantibus , fic fe habet . " Twelfindi temporis fenfu ) fervos fcil. & nativos ,
hominis weregildum eft Twelfhund fcillinga , alias vocant , Saxonibus theowe . thral weal !
i . e. duodecies 100. folidi , qui faciunt libras tunc temporis anteave aut citra agnovit , nec
viginti quinque . Twihindi hominis wera eft ne , vide Tract. Clar. Somneri de Gavelkind.
twa hund. fcil . id eft , ducenti fol. Si homo cap. 3. utrumque Cantium in re Weregildi ,
occidatur , ficut natale ejus erit , perfolvatur , præ cæteris locis effe notabile , ex præmiffis
& rectum eft , ut homicida poftquam weregil- patet .
dum mortui vadiaverit , inveniat wereplegios , (5) Contra Jus civile Romanorum , ubi par-
ficut ad eum pertinebit , hoc eft , de Twelf- tus fequitur ventrem . Vide Fortefcut. de Laud.
hindi hominis weregildo debent dari 12. ho- LL. Angliæ c. 42. & Cl. Seldeni Notas ibid.
mines ad wereplegium , octo de cognatione pa- ( 6 ) Vid. Schol . ad cap. 75.
tris , & quatuor de cognatione matris . Cum (7) Hinc forte illud apud nos vulgare : The
hoc factum fuerit , elevetur inter eos Regis Mother's is the furer Side , i. e. Laterum cer-
munde , id eft , pax , hoc eft , ut omnes com- tius effe maternum ; hinc etiam aliud , quo uti-
muni manu de utraque cognatione in uno ar- mur , in mentem venit proverbium : viz. Ma-
morum Mediatori dent , quod Regis munde ritum teneri vitulum nutrire , quicunque rem
ftet inter eos . A die illa in 21. noctem red- babuerit cum vacca . Angiice autem fic : Who,
dantur 120. fol. pro healsfango de twelfhindi foever bulls the cow , the good man must keep
hominis weregildo . Healsfangum debent ha- the calf; juxta illud : Filius eft , ( Pater etiam )
bere filii fratris & federan , id eft , fratres pa quem nuptiæ demonftrant . De quo vide Glan-
tris . Non pertinet alii cognationi pecunia ifla , vill. noftr. lib. 7. cap. 12. item Bracton. lib. 1.
nifi illis qui funt intra cneowe , i . e. a genu . cap. 9. & lib. 2. cap. 29. Bartolum etiam in L.
A die illa , qua halsfangum redditum fit in filium 6. ff. de his qui funt fui vel alieni ju-
21. reddatur manbota , inde in 21. noctem , ris lib. 5. ff. de in jus vocand.
Fihtwita , id eft , forisfactura pugnæ , inde ad 21 . (8 ) Hæc & fequentia ad illa , in manibus ei
noctem ipfius were frumgildum , id eft , pri- ponat , pleraque traduntur ex LL. Guiliel. L
ma redditio , & fic poftea donec perfolvatur cap. 65. de quo fupra .
 402 AD LEGES IN
rum arma funt in manibus ei ponat. Si
quis in fervum tranfeat ficut poffeffor eft in
Halimoto , vel Hundredo , vel vicinio coram
teftibus agatur , cum excoluerit ut nec ille
deinceps abneget , et de fingulis difcrete
fciatur cujus conditionis æftimandi fune , li
beræ fc, an fervilis , ( 1 ) quia multi poten-
tes volunt fi poffunt defendere homines fuos
modo pro fervo, modo pro libero, ficut in.
terim factu facilius fit . Sed Legibus hoc
interdiétum eft ( 2 ) , in fignum vero tran-
fitionis hujus billum , vel ( 3 ) Arublum ,
vel deinceps ad hunc modum fervitutis ar-
ma fufcipiat et manus in manus Domini
mittat et caput . Si quis de fervitute redear
in liberum , in teftem manumiffionis cum
teftibus redditionis Domino fuo xxx. dena-
rios reddat ( 4 ) , fcilicet pretium corii fui
( s) in fignum quod ea dignus fit in æter,
num . Si quis in occulto ( 6 ) filium vel fi
liam genuerit et celaverit , fi forte occidan-
tur , non eft ei de wera refpondendum poft
mortem, quorum pater non comparuit in vi-
ta . De inventis et pauperibus et abjectis
pofitum eft ( 7 ) . Si quis eos occidat æque ,
parentes repetentes wera , wyta , manbo-
4, ficut juftum accidentia fecerit perfol-
1 Stumblum Ms. Lond. 2 Vel matrini deeft in Ms. Lond,
3 Communiter Ms. Twyfd. quod deeft in Ms. Lond.
(1) Quod autem fequitur ad ifta fa&u fa-
eilius fit e Legibus Cauti par. 2. c. 19. ductum
arbitror " ubi eadem verba manig frecman
wyle , &c. quæ fic Latine exhibet Jornalenfis ;
multi freaman , i. e. potentes five fortes volunt
poffint & audeant defendere homines fuos ad
utrumlibet , ficut iis videbitur , quod procedat
modo pro fervo , modo pro libero , C.
(2 ) Sc. Lege Regis Cnuti , de qua fupra ,
ubi hac: and we nellath gethafian that unrichte ,
&c. fed nolumus hanc injuftitiam pati .
(3 ) Forte billum vel ftimulum , quæ arma
ut videtur fervo propria , ut e contrario
fancea & gladius libero . Vide fupra initium
Capitis hujus 78.
(4 ) Non tamen proprios , audiatur enim
Glanvilla lib. 5. cap. 5. " Notandum eft , ( in-
quit ) quod non poteft aliquis in villenagio po
fitus , libertatem fuam propriis denariis fuis
quærere : Poffet enim tunc a Domino fuo fe
cundum jus & confuetudinem Regni ad ville
nagium revocari , quia omnia catalla cujusli-
bet nativi ita intelliguntur effe in poteftate
Domini fui , quod propriis denariis fuis ver-
fus Dominum fuum a villenagio fe redimere
non poterit . Si vero quis extraneus eam ad
liberandum emeret fuis nummis , poffet qui-
dem perpetuo verfus Dominum fuum , qui
eum vendiderat , fe in ftatu libertatis tueri . ,,
Vide tamen Lindenbrog. Gloffar. in voce re-
demtionale , ubi Redemptionem fervi propria pe-
cunia exterarum nationum Jurifprudentia fal-
tem veteri , permiffum effe, reperies .
( 5 ) Quod alias Hidegild antiquitus vocatum .
Vide Ecclef. Legum Cnuti cap. 42. veterem
verfionem apud Spelm , Concil. Tom. 1. p. 567.
cap. 12. & Concil. Berghamfted. ibid. p. 196.
num. 11. 14. 16. ubi hoc ad 6. fol . allimatur .
Summa autem licet in utroque loco videatur
varia , revera tamen , veterum æftimatione ea-
dem eft , ut in Gloffar. ad fin. operis , in vo-
ANGLIA CONDITAS
vantur vel in taſchis vel hujus fuggeren-
dum ficut de blodstotis ftatutum eft quod
parentes fui divites ac Domini multa finunt
in progenies egeftate mendicos . Si pecuniam
habebunt , fit Domino cui præbendarii erant,
fi fuper terram ejus fit . Quæ omnia fortio
ra erunt fi fine diftributione , vel divifio,
ne , vel commiffione , et prælocutione erant
ibi . Si quis a nativitate furdus et mutus
fit ( 8 ) , ut fua vel alterius nequear inter-
rogata confiteri , emendet pater ejus forif
facta fua . Infanos et ejufmodi maleficos de
bent parentes fui mifericorditer cuftodire .
LXXIX. De liberatione filioli vel ma-
trini , ?
Qui alterius filiolum vel patrinum occi-
derit , erga cum , et parentes mortui con-
junctim reus fit ( 9 ) , et crefcat emenda-
tio fecundum Weram ficut Manbota fecun-
dum Dominum . Si filiolus Regis fit , per
Weram emendetur Regi ficut cognationi .
Si occifor ejufdem parentela fit , remaneat
emendatio patrini ficut et Wata Domini .
Si quis Nuntium Regis eat ( 10) , et breve
ejus deferat , qui eum innocentem occide-
rit , in mifericordia Regis erit ( 11 ) . Et h
com-
I
ce Manca , plenius docebitur . Lapfus interim
( ni fallor ) idem doctifs. Eques in Gloffar.
luo Hidagium & Hidegild veluti fynonyma con-
fundens : Hidagium ( inquit ) tributum quod ex
fingulis bidis colligitur , alias Hidegild , Vide
Geldum . Hidegild autem illo fenfu, quod fciam,
nufquam occurrit . Quod hic pretium corii di-
atum Lex Salica 42. §. 2. habet folidos pro dor-
fo fuo reddere , quod Lindenbrogio corium
dorfum redimere , ne vapulet , puta .
( 6 ) Locus integre petitus e LL. Inæ c. 27.
fic exhibetur apud Jornalenfem ; Qui in occul-
to puerum genuerit & celaverit , non habebit
( habuerit ) pueri ipfius weram , fi occidatur ,
fed Rex & Dominus fuus .
( 7 ) Hac ufque ad prælocutione erant , adep
obfcura funt * ut fenfum illis attribuere ne
queam .
(8 ) Hic fe ingerit cap. 14. Legum R. El
fredi , quod apud Jornalenfem fic Latine ha
betur : Si quis furdus fit , aut mutus natus , ut
non poffit negare vel confiteri peccata fua , emen-
det pater ejus forisfa& ta fua .
(9 ) Sic legitur in originali , ut ita dicam ,
in LL. fc. Regis Ina cap. ult. ubi hæc & ſe-
quentia , ufque fic ut & Wyta Domini , reperiun-
tur inflituta .
( 10) Vide Leges Inæ c. 32. ubi Equifo Re-
gis Wallus , qui poterit mandata ipfius defer-
re , 200. folidis æftimatur .
( 11 ) Mifericordia Regis multiplex , gravior
autem & levior pro culpa qualitate & aliis cir
cumftantiis . Mifericordiam autem Regis hoc
in loco intellectam explicatam habe Glanville
verbis lib. 14. cap. 1. ubi de capitalis criminis
convicto verba faciens ; ex regia ( inquit ) di
Spenfationis beneficio tam vita quam membrorum
Juorum ejus pendet judicium ; quod Anglo Sa
xonibus fic expreffum ; And fy on cyninges do-
me bwather be life age the mage , & fit in ar
bitrio Regis utrum vitam habeat vel non . Mi-
feri
 APPENDIX .
commodum aliquod facere promiferat , hoc
componat qui pacem Regis fregerit quam
idem manu fua dabit alicui . Si 1 capiatur
de membris culpa fit . Si quis a Viceco-
mite vel alio Miniftro pacem Regis ha-
beat fi infringatur in eo , Gridbreche
fit , et centum fol. emendetur , fi ad emen-
dandum venire liceat . Si quis in Ecclefia
faciat homicidium ( 1 ) , hoc emendare non
poffit , fed perfequatur eum omnis qui Deum
diligit , nifi forfan eveniat ut per aliquod
pacis confugium Rex ei vitam indulgeat di-
gnis fatisfactionibus apud Deum , et ho-
mines fua prius inductione ut emendare - tur ( 5 ) . Stredbreche eft fi quis viam fran-
ceat , poftea Wera parentibus , Manbota
Domino , Wyta cui proveniet , et emende-
tur infractio pacis Ecclefiæ , et reconciliatio
perquiratur fecundum dignitatem fingulo
rum matris et capitalis Ecclefiæ , Gridbre
che eft ad minus , ficut infractio pacis
Regis , 1. v. lib . in Anglorum Lege ,
media L. fol. quæ eft Wyta Regis , et ad-
huc minoris ubi parva parochia eft , et a-
trium cum fits xxv. fol. et campeftris
Capella ubi non fit atrium , XII . folid. et
VI. denar.
LXXX. De bomicidio in Curia Regis ,
exercity , Burgo vel Caftello .
In Domo ( 2 ) , vel in Curia , vel in
Burgo , vel in Caftello , vel exercitu , vel
hoftico Regis faciat aliquis homicidium ,
fit in mifericordia Regis de pecunia vel
membris . Si in via regia fiat affultus fuper
aliquem Forestal eft ( 3 ) , et c. fol. emen-
detur Regi , fi ibi calumpniam habeat ,
ut divadietur vel retineatur ibi malefactor ,
vel fi eft in focna Regis , tanta vero debet
effe via ut inibi duo carri fibi poffint ad
invicem obviari , et bubulci de longo fti-
muli fui poffint affimulare , et xvi. mili-
1 Grindebreche Ms. Lond. 2 Dominum Ms. Twyfd.
4 Sicut infractio pacis Regis , i. deeft in Ms. Lond.
Lond. 7 Pannis Ms. Lond. ruinis Ms. Seld. ramis Ms. Twyfd.
9 Legitimationis vel coactionis Ms. Lond. 10 Pecunia vel Emendationis Ms. Lond.
fericordia hoc fenfu accepta Forenfibus noftris
amerciamentum fignat ; fic autem dicta quia
cum nulla certa poena in ea parte jure defini-
ta fit , perfona cenfenda judicis relinquitur mi-
fericordiæ , qui majorem vel minorem pro fuo
arbitrio animadverfionem in eum exercet . Reus
enim in hoc cafu Gallice ( unde verba hæc )
dicitur amercie , i, e . in forenfi Latinitate in
mifericordia ,
( 1) Hæc & fequentia ad finem ufque Ca-
pitis pleraque petuntur e LL. Cnuti par. 1.
cap. 2. & 3. quas Latine verfas vid. Čoncil.
Spelm. Tom. 1. p. 561. cap. 3. De crimine au-
tem homicidii in Ecclefia perpetrati vide prius
tradita cap. harum Legum 12. Pacis hic con-
fugium Saxonice habetur fritbfocne afylum fo-
nans , de quo vide Spelm. Gloffar, in woce
Firdfol.
(2 ) Horum Confultorum primordia vide in
LL. In Regis cap. 6. 46. Elfredi cap. 7. 36.
& Edmundi cap. 2.
(3 ) Vide fupra c. 12. ubi ut & hic foreftal ,
inter placita enumeratur emendabilia , fcil. c.
fol. Quid autem fit Forestal , præter fpecies ejus
403
tes poffint equitare de latere armati ; et
via regia dicitur quæ femper aperta eft ,
quam nemo concludere poteft , vel averte-
re cum minis fuis quæ ducit in Civita-
tem ( 4 ) , vel Burgum , vel Caftrum , vel
portum regium , et unaquæque Civitas tot
magiftras vias quot magiftras portas habet
ad theloneum et confuetudines infignitas .
Forestal eft , fi quis ex tranfverfo incurrat,
vel in via expecter et affalliat inimicum
fuum , fi poft eum expecter vel evocet ur
ille revertatur in eum , non eft Forestal , fi
fe defendat . Stretbreche c. fol. emende-
gat concludendo , vel avertendo , vel fodien-
do . In cujufcunque terra fiat homicidium
qui Soenam et Sacam fuam habeat , fi ho-
micida divadietur ibi vel gravetur Fithwy-
tam recipiat . Si plures interfuerunt cum
Domino vel Præpofito , vel adhuc modo
aliquo qui jus habeat in eos , fi occifus , er
locus unius Domini fint qui Socnam fuam
habeant Manbotam et Fitbwytam . Si quis
in domo vel in Curia Regis fecerit homi-
cidium , vel Hominiplagium , de membris
componat ; et domum Regis hoc loco di-
cimus ubicunque in regione fua fit , cuju-
fcunque feudum vel manfio fit . Si quis ta-
men legitimos coactionis teftes habeat ,
vel Dei judicium offerat quod fe ( 6 ) de-
fendendo fecerit , Dei rectum eft ut emen-
dare liceat . Item qui in domibus Archie-
pifcoporum ( 7 ) , Epifcoporum , vel Comi
tum fecerit homicidium vel hominicædium,
ficut caufa fuerit membrorum vel pecunia-
lis 10 emendationis reus fit . Emendatio au-
tem vel redemptio eft juxta culpæ meri-
tum et loci confuetudinem . Cum enim in
omnibus_grave fit > gravius tamen eft de
parente Domini occifo ( 8 ) de miniftro fuo,
et ante eum gravius eft hoc effectum er
Over-
3 Grindbreche Ms. Lond.
5 Tranfit Ms. Lond. pro cum fit . 6 Maxime addit Ms.
8 Regium deeft in Ms. Lond.
hic exhibitas vide Gloffar. ad finem operis .
( 4 ) Vide LL. Edo. Confeff. cap. 12. & pla-
citum apud Pinedenam apud Clar. Seld. No-
tis ad Eadmer . pag. 197.
( 5) Recurre ad cap. 12. ubi hoc reperies
inter placita enumerari emendabilia , uti &
hic c. fol. Stretbreche autem quid fignificet ,
& unde ductum fit , verba hic immediate fe-
quentia fat plane demonftrant ,
( 6 ) Vide D. Cowelli Interpretem verb. fe
defendendo . Simile habes poftea cap. 87. & de
eod. vide etiam c. 83. & Exodi c. 22. ver. 2.
( 7 ) Vide fuperius citata in Schol, ad c. 1.
(8 ) Parentis vox & hic & alibi hatum Le-
gum fæpius obvia . Quod ftricte aut proprie
ut apud veteres Romanos accipienda fit , haud
fentio verum plane ( ut verbis utar viri un-
dequaque doctifs. Ifaa. fcil. Cafauboni Comm.
in Capitol. pag. 134. ) quomodo in Idiotifmo
Gallico , Hifpanico etiam & Italico , pro qui-
bufcunque fanguine vel affinitate junctis ulur-
patur , poteft addi & in Feudorum libris , de
quo vide Hotoman. de verb. feudal. & Lin-
denbrog. in voce .
 404 AD LEGES IN
Overfeuneffa , vel multa conflituali diffa-
&tione plectendum . De Thanis et Baroni-
bus , et qui funt hujufmodi, in Overfeuneff.
confiftat , nifi amplius interveniat , ut adda-
tur pacis fractionem per Hamfocnam et fi- devitet occafione , fi placeat palam faciat ,
milia , vel fi fit homo ejus cujus eft domus, · & rectum ei vadietur competenti termino
qui fuerit interfe &
tus , vel percuffus , vel peragendum , ficut & ibi juftum erit . Si
I
quoquo modo afilictus . Hamfocna quod præfentem concordiam non admittunt , vel
domus invafionem Latine fonat , fit pluri-
bus modis , extrinfecus vel et intrinfecus ac-
cidentiis . Hamfocna eft fi quis aliumin
fua vel alterius domo cum Haraide affai-
liaverit ( 1 ) , vel perfequatur ut portam ,
vel domum fagittet , vel lapidet , vel col-
pum oftenfibilem undecunque faciat . Ham-
Госта
Jocna eft vel Hamfare , fi quis præmeditate
ad domum eat ubi fuum hoftem effe fcit ,
et ibi eum invadat . Si die vel nocte hoc
faciat et qui aliquem in molendinum vel
ovile fugientem profequitur Hamfocna judi-
catur . Si in curia vel domo feditione or-
ta , bellum etiam fubfequatur et quivis a-
lium fugientem in aliam domum infuget ,
fi ibi duo tecta funt , Hamfocna reputetur .
Infith vel Infocna eft quod ab ipfis qui in
domo funt contubernales agitur , hoc etiam
ficut præmifimus Wyta emendabitur patri-
familias , fi quæftionem habeat ( 2 ) quæren-
tem vel quæfitam .
LXXXI, De pace Regis danda in 3 po-
tatione .
In 4 cmni potatione dationi ( 3 ) , vel
emptioni , vel gilde , vel ad quemlibet in
1 Duod--- Hamfoena deck in Ms. Lond. Alium decft in Ms. Lond.
4 Non in omni Ms. Lond. 5 Reparate Ms. Lond.
7 Quid pro quidam.. 8 Forisfacta decit in Ms. Lond.
10 V. Ms. Lond. 11 Diffrediet Ms. Lond.
(1 ) Senfum pete ex Hariraida & Herireta
apud doct. Spelin. Gloffar.
(2 ) I. e. Si Socnam habeat . Vide cap. 20. ubi
hæc in focna , id eft , in quæftione . Jurifdictio-
nem ( ni fallor ) fignat---in quærentem vel quæ-
fitum , id eft in contubernalium alterum In-
fith , vel Infocnæ reum .
( 3 ) Et Titulum & priorem partem Capituli
tam corrupta & obfcura reperio , ut fenfum
alterutrius vix aflequi poffim , nifi LL. Inæ
cap. 6. refpiciant , ubi de rixa inter convivas
( decertatio in potatione , Jornalenti ) & ejus
pœna inter alia agitur . De pace ( ni fallor )
cavetur hic in domo publici co: vivii fervan-
da . Talem Saxones ealabus appellabant , un-
de noftrum Alchoufe . Et pax que dabitur in
Ealabus emendetur de bomine octijo 6. dimidiis
marcis , de vivo 12. oris . Ita LL. Ethelredi
apud Venetingum cap . I. in Cod. Jornalenfi .
Ad pleniorem autem hujus Capitis intelligen-
tiam , quædam de veterum Germanorum ( a
quibus tum Normanni tum Saxones oriundi )
moribus paulo altius petenda funt . Audiamus
igitur , quæ de illis ut luculentiffime fcripfit ,
Cornelium Tacitum , infignem illum Hiflori-
cum , in peculiari Tractatu de moribus Ger-
manorum : Diem , inquit , nottemque continua
re potando nulli probrum . Crebre ut inter vi-
milentos rixa , raro convitiis, fæpius cæde vul-
nevibus tranfiguntur . Sed de reconciliandis
invicem inimicis & jungendis affinitatibus , &
Adfcifcendis principibus , de pace denique & bello
ANGLIA CONDITAS
hunc modum præparata 5 , primo . pax Dei
& Domini qui inter eos convenerint pu-
blica prænuntiatione ponenda eft , & ro-
gandum , ut fi quis alium ibi quacunque
exeat , vel recedat cujus culpa claruerit ad
odium . Si priufquam pax ita pofita fit
a combibentibus in domo quod agatur , O-
verfeuneffa eft emendandum Domino do-
mus , vel cui proveniet , fi cravatus ( 4 )
& retentus fit ibi , & fit alterius dominii .
Quidam villani 7 qui funt ejufmodi Leuer-
witam & Blodwitam & hujufmodi mi-
nora forisfacta & emerunt a Dominis fuis
vel quomodo meruerunt , de fuis & in
fuos quorum Flergefoth , vel Overfeunefa
eft xxx. den. Cothfeti , quindecim den. fer-
vi vi . o den. Si quis ad arma profiliat ,
& domum exfrediet , nec tamen aliquem
percutiat dimidio forisfacto culpa confiftat ,
LXXXII. De aliquibus inimicis ad
invicem.
In omni caufa , fi quis inimicum refiden
tem habeat ( 5 ) , non ante impugnet eum
quam ipfum 12 ter , & per bonos teftes de
recto requirat , & ei cujus homo eft , & fi
opus eft juftitiæ quæ præerit , oftendat five
de Anglico five de Franco caufa confiftat . Si
vagans homo fit qui forisfecerit , requiratur
tamen de recto ubi eum effe conftabit , &
con-
3 Praliis addir Ms. Lond.
6 Si poftquam pofita fit ita Ms. Lond.
9 De fuis deeft in Ms. Lond.
12 Ipfe Ms. Scace,
plerumque in conviviis confultant , tanquam nul-
lo magis tempore aut ad fimplices cogitationes
pateat animus , aut ad magnas incalefcat . Hoc
in parte & de aliis nationibus tradit Quintil.
in Declam. his verbis : Ut fevera nobis antiqui-
tas tradidit, infefios animos placavere menfa , &
bomines qui inter fe armis atque exercitibus cone
fixerant , tuti tamen jacuere , media cœnæ fide .
id hodieque durare inter Germanos teftatur
vir doctus in libro Anglico ( A_Difcourfe con-
Gerning the Lord's Supper by R. C. ) cujus hæc
font verba : The Germans fill use to conclude
of bargains and ratify friendſhip between parties
by drinking together , as appears by that phrase
they have, den frieden trincken , pacem bibere .
Potationum hujufmodi quædamı ( ni fallor ) um-
bra adhuc manet in Alis , ut vocantur in par
tibus Anglia Occidentalibus & Aquilone , non-
dum exoletis , ubi quemadmodum etiam in vi-
giliis ( vulgo Wakes ) convenitur , non folum
convivii caufa , fed & ut jurgia , lites & con-
troverfia inter vicinos ortæ audiantur & com-
ponantur . Vide Carai notitiam Cornubiæ pag.
68. & Chauceri interpretem in voce Vigils .
(4 ) Vide Scholia ad cap. 20.
(5 ) Hoc Capitulum , ut videtur , fundatur
in LL. Alfredi Regis c. 38. quod fic fe ha-
bet , eac je lecdath , &c, i . e . ( ut habetur apud
Jornalenfem ) Etiam inftituimus ut homo , qui
inimicum fuum refidentem fcit , non autem (ante)
impugnet eum , quam fibi redum poftulet .
 APPENDIX .
confilio , ac licentia ejus in cujus terra &
focna invenitur , fide , vel facramento , vel
fidejufforibus aftrictus , jufte fatisfactioni præ-
paretur . Quod fi per omnia refragaverit ,
& id caufæ , vel temporis , vel locorum ,
vel accidentium fit , vel de fuo aliquid pro
in borgo retineatur , ratione hoc & legi
timis teftibus fiat ne deterius aliquid inde
contingat vel fequatur , quæ diligentius ad-
vertenda funt , ficut accufatus credibilis e-
rit , & accufationibus vel detentionibus ac
quieverit , & ficut ejus effe vel non ejus
effe quod ita retinebitur innotuerit , & hiis
omnibus habundantiori formidine refectum
eft , an de parentum , vel amicorum inter-
feetione , vel dampnis corporalibus , vel pe-
cunialibus actitetur , & fi etiam is in cu-
jus terra fuerit inventus rectum per omnia
difforciabit . Non tamen in cos inconfulte
quid agatur . Sed in manu ejus gravetur ,
& Principi vel Miniftro fuo demonftre-
tur ( 1 ) , & unicuique licet Domino fuo fi
ne Wyta fubvenire . Si quis affalliat eum ,
& in omnibus legitimis obedire , præter
quam in proditione , furto , murdro , et
deinceps fimilibus quæ nullo prorfus inge-
nio fieri conceffa funt , et Legibus infaman,
tur ; ad eundem modum Dominus confilio
pariter , et auxilio debet , et modis omni-
bus poteft fine forisfacto homini fuo , in
fuis opportunitatibus fubvenire , et quof-
cunque Dominos quis habeat , vel quan.
tumcunque de aliis teneat , ei plus debet
cujus ligius eft in omni honefto , utili , et
neceffario ad facultatem et fanitatem , ad
animam et ejus refidens effe debet , et in
bello fecum effe , et ejus Manbota eft fi
occidatur . Et in quibufdam poteft Domi-
nus homini fuo warantus effe fi præcepto
fuo verberaverit , vel alio modo contrecta
verit aliquem qui pertineat vel non per
tineat 10 ad eum ; in quibufdam vero non
poterit . Similiter conceditur ut homo cum
germano fuo cognato communicet in omni
neceffario fimiliter pugnare poteft ho-
mo ( 2 ) contra eum , quem cum defponfa-
II
ta fibi uxore poft fecundam et tertiam
Ejus deeft in Ms. Lond. 2 Refragatus fuerit Ms. Lond.
4 Formidine deeft in Ms. Lond. 5 Furto deeft in Ms. Lond.
7 Quantumcunque --deber deeft in Ms. Lond.
9 Contriftaverit Mss. Seld. Lend. & Twyfd. 10 Vel non pertineat deeft in Ms. Lond.
12 Ms. Lond. ita Lemma habet : Quod unicuique liceat in negotio fe defendere contra Dominum ſuum,
43 Vapalensem Ms. Lond. 14 Aut veftibus deeft in Ms. Lond.
(1) Hic fe ingerit , quod in cap. 38. LL.
Elfredi cac we cwedath that mon mot mid , &c,
id eft , fecundum Jornalenfem : Item dicimus
ut homini liceat pugnare cum Domino fuo fine
wita , fi quis affailiat ipfum Dominum : fic liceat
Domino pugnare cum bomine fuo , &c.
( a ) Hic iterum ingerit fe illa Alfredi Re
gis Lex ( cap. fc. 38. ) eac man mon feahtan or-
wite , &c. Unde hæc & fequentia ad ifta , fue-
rit defponfata , plane petuntur . Habe hic ver-
fionem apud Jornalenfem , & de lectione inde
fit judicium . " Et item poteft homo pugnare
fine forisfacto , fi alicui obviet cum fponfa fua
claufis hoftiis , vel fub una vefte , vel cum fi-
lia fua defponfata , vel cum forore fua , quæ
405
prohibitionem claufis hoftiis vel fub una
coopertura inveniat , five cum filia fua quam
defponfata genuerit , five cum forore fua
quæ defponfata fit , five cum matre fua quæ
patri fuo fuerit defponfata ; pecunialis au
tem emendatio Legibus inventa eft , fi def-
ponfata foemina fornicetur , et Cyrlifea ,
vel Syxbinda , vel Twelfbinda fit , et cor
poralis diffactio ( 3 ) perfiftentibus inftitu
ta . Penfandum autem eft per vifum accu-
fantibus vifum concubitus propenfius adver-
tendum , ut fcilicet ipfas coeuntium natu-
ras viderit commifceri .
LXXXIII . Quod unicuique licet fe defendere
in quolibet negotio præterquam contra
Dominum fuum . 12
Unicuique licet fe defendere , fi quis eum
affailiat in omni loco vel negotio excepto
contra Dominum , quem tolerandum , non
occidend' jugiter ac falubriter frequentamus
advertendum ( 4 ) . Si quis juxta quod præ-
diximus in hoftem fuum incidat , vel vagi
pulantem , vel alium qui jufte requifitus
rectum per omnia denegaverit ; fi tamen fe
reddiderit et pacem ac mifericordiam vel
invitus quæfierit , non occidatur . Sed ad fa
tisfactionem a reperiente cuftodiatur xxx.
noctes , et parentibus et amicis fuis fæpius
interim offeratur , Si pax in terra fit , con-
filio Principis et Miniftrorum ejus agatur
in quibufcunque caufis rectum difforciabitur
legitime requifitum . Qui rectum offeren
tem occiderit , vel afflixerit in aliquo , emen-
det Wytam , vel vulnus , vel denique ficut
egerit , et quicquid adverfus eum habebat
forisfaciat , et qui aliquem quocunque mo
do perimit , videat , neWeilreffaciat ; Weil-
ref dicimus , fi quis mortuum refabit ar-
mis , aut veftibus 4 , aut prorfus aliquibus,
aut tumulatum , aut tumulandum . Et fi
quis corpus in terra , vel noffo , vel petra ,
fub pyramide , vel ftructura qualibet pofi-
tum fceleratus infamationibus effudere , vel
expoliare præfumpferit , Wargus habeatur .
Si quis in vindictam , vel in fe defenden-
do decidat aliquem , nihil fibi de mortui
rebus
31. fine plegio addit Ms. Lond,
6 In oportunibus Ms. Lond,
8 Animam & deeft in Ms. Lond.
11 Sibi Ms. Lond,
de fponfa fit nata , vel cum matre fua quæ
patri fuo fuerit defponfata . , Cætera prompta
cenfeo e Legibus ejufdem Regis cap. 10. Cui
titulus Be forlegerum ; cujus veterem in Lati-
num verfionem habes apud Spelm . Tom, 1.
Concil. p. 373. cap. 8.
( 3 ) Diffactio ( i.e. deformatio ) , nafi puta
fciffura , genæ inuftione , aut fimili , juxta
Martialis illud ad Maritum quendam lib. 3.
Epigr. 43.
Quis tibi perfuafit nares abfcindere macho ?
Non bac peccatum eft parte , marite , tibi .
(4 ) Videantur omnino cap. 43. verfus finem
& c. 75. in princ. Secus Glanvilla lib. 9. c, 1.

AD LEGES IN ANGLI
406
rebus aliquis ufurpet , non equum , non ga-
leam , vel gladium , vel pecuniam prorfus
aliquam . Sed ipfum corpus folito defuncto-
rum more componat , caput ad oriens , pe-
des ad occidens verfum , fuper, clypeum fi
habeat , & lanceam fuam figat & arma cir-
cummittat , & equum adregnier , & adeat
proximam villam , & cui prius obviaverit
denuntiet , & etiam focnam habeat quod
probari denique vel defendi poffit contra
parentes vel confocios ejus . Si inter ali-
quos de rebus repentinis verborum dicaci
tate , vel eventus aliqua procacitate diffen-
fio confurgat , ex quo aliquis eorum gladium
fcogilatum evaginat , non eft expectan-
dum etiam ut percutiat .
LXXXIV. De verberatione ,
In quibufdam locis , ficut diximus , reus
eft qui verberat & qui verberatur , ut nec
malefaciens impunitate fuperbiat , nec con-
tumeliatus fœdis emendationibus infolefcat ;
ubi unus non vult , duo non certant , &
omnis unlaga frater eft alterius , & qui re-
fpondet ftulto juxta ftultitiam fuam , fimi-
lis eft ejus ,
LXXXV. Quod quivis liberaret eum quem
in malis duxerit .
Qui ad 3 dampuum vel malum aliquem
duxerit , liberet eum advocatione ( 1 ) , vel
emendatione , vel participatione , non omnes
caufæ omnibus fuo poffunt interventu fuf-
fragari . Qui vero poffunt vel non poffunt ,
promptum eft inveniri , a caufa , a perfo-
na . Capitales enim & criminales caufe ita
Prælatis & fubditis , & modis omnibus in-
terd : æ funt 4 , ut non folum auctor ipfe
fceleris puniendus fit ( 2 ) , fed quicunque
dando , vel recipiendo , vel defendendo , vel
cafu confcius fuerit aut confilio , vel con-
fentaneus in aliquo , fimili pœnæ fubjaceat,
& nemo poffit fuper his alterius inde wa-
rantus effe . Qui ad occidendum aliquem
innoxium redbana vel dedbana ( 3 ) fuerit
Arreniet Ms. Lond. 2 Sconigatum Ms. Lond.
4 Interdicta funt deeft in Ms. Lond. 5 Qui cum fervo furatur deeft in Ms. Lond.
6 Satisfaciat Ms. Lond. 7 Redimet Ms. Lond.
( 1 ) Id eft , ut conjicio , cum vocabitur ab
eo , quem ad malum duxerit , in Warantum
( ut forenfibus dicitur :) vide Spelm. Gloffar.
in voce Advocatio , & hic ftatim , non pof-
fit fuper his alterius inde warantus effe .
(2 ) Agentes enim & confentientes pari pre-
na puniuntur : hinc vulgo dicimus , The Re-
ceiver is as bad as the Thief.
( 3 ) Vide LL. Couti par . 1. cap. 5. ubi idem
loquendi modus fcil. gif man gehadodne mid
fabwe belecge , & c. i . e. ( ut apud Jornalen-
fem ) Si quis ordinatus homicidii particeps con-
filio vel auxilio fuiffe compelletur , purget fe cum
parentibus . Plura vide infra in Gloflario in
Voce Dedbana .
(4 ) Hæc partim fumpta funt e Legibus Inæ
cap. 28. ( cui titulus apud Jornalenfem : De
præftantibus gladium vel lanceam , vel equum
ad homicidium Domini ) partim autem e Le-
A CONDITAS
convictus noxa componat inde folus vel
cum aliis . Si fervus eum liberis homici-
dium faciat , totum liberis imputetur , &
idem folus furatur , qui cum fervo fura-
tur ; fi negetur , Werelanda fiat .
LXXXVI . Ne quis vindicetur de fuo bo-
mine fine Lege .
Omni Domino liceat conqueri hominibus
fuis & amicis , fi quis ei malefaciat , fed
non percipere fine Lege vindictam , nec de
bet requiri a Domino, fi homo fuus mif
faciat fine poffe vel velle fuo , maxime
fi nunquam deinceps ad eum redeat , &
hoc in verum mittere poffit , & ubi forte
plures fuerint , & eorum quidam forisfa-
ciant , non eft eis imputandum qui tenuerint
viam fuam , & recedent ab illis fi per fe
omnia allegient , quod nec confilium eorum
vel auxillam fit in forcia ipfa .
LXXXVII . De delicto ex armis accommo-
datis .
Qui ad occidendum aliquem arma fua
præftiterit ( 4 ) cum occifore de occifi per-
folutione conferri debebit , & de fua parte
Weregildi conveniat ei . Qui gladium præ
ftiterit , tertiam partem Weregildi reddat .
Qui lanceam præftiterit , dimidiam . Qui
commodaverit equum , totum reddat . In-
veritare tamen liceat arma fua commodanti
quod nulla mali fufpicione vel intentione
commodaverit fi poffit & velit . Si quis ad
oftium alicujus lanceam fuam ponat ( 5 )
dum ad loquendum , vel ad quod velit agen,
dum introeat , vel quævis arma reclinet
ubi quiete jacerent , fi permitterentur & ar
reptis armis hujufmodi dampuum ingeratur ,
juftum eft qui dampnum inde fecerit , dam
pnum illud emendet , & cujus arma fuerant
fi ita procedat emundet fe , quod nec vel-
le , nec poffe , nec confilio , nec teftimonio
ejus extiterit , et Dei rectum eft ut pacem
habeat et videat qui misfecit ut per omnia
fecundum Legem emendet . Obfervet autem
ille
3 Ad deeft in Ms. Lond.
gibus Elfredi cap. 19. Huc ( affinitate ) perti
net Lex Longobardorum lib. 1. tit. 20. De co
qui cum arnis alterius damnum fecerit .
(5 ) Hæc & fequentia ad ifta , fecundum Le-
gem emendet , tranfumpta videntur e Legibus
Cnuti fecularibus cap. 73: Jornalenfi autem c.
102. ubi fic Latine redduntur . " Et volo li
cet aliquis lanceam fuam ponat ad oftium do-
mus alicujus , & intus habeat ad faciendum ,
vel fi aliquid armorum difcrete ponatur , ubi
quiete poffit effe , fi permitteretur , & aliquis
hoc arripiat , & damnum inde faciat , rectum
eft , ut qui damnum faciat , damnum etiam
emendet , & fi ille cujus armis malefa &tum eft ,
fe adlegiare audeat , quod nec velle nec poffe
fuum fecerit , vel teftimonium inde habuerit ,
Dei rectum eft , ut inde quietus fit , ut videat
alius , ut quod forisfecit , emendet , ficut Lex
docebit .
 APPENDIX .
ille cujus arma erant ut ea non reci-
piat antequam in omni calumpnia munda
fint . Si quælibet arma politori ( 1 ) vel
emundatori commiffa fint ad purgandum ,
vel cuilibet ad fervandum , et de fubito ar-
ripiantur ad aliquid male agendum , juftum
eft cui abfoluta commiffa funt , abfoluta re-
ftituat nifi forte cuftodiam eorum diffinitis
prælocutionibus abdicaret . Si etiam ipfe fu-
per hiis accufetur confcientiæ , vel poffibi-
litatis in aliquo perneget ficut rectum fit .
Si quis occidatur in blothe ( 2 ) reddat in-
terfector Weram parentibus , et Manbotam
Domino , et omnes qui interfuerunt Hloth-
botam ficut emendent ( 3 ) Twibindeman 3
xxx. fol. Sixhinde XL. fol. Twelfbinde cxx.
fol. Manbota fecundum Legem a perfona in-
terfecti fecundum Weram potius accipieba-
tur , quam per Overfeuneffam Domini vel
perfonam . Overfeuneffa Regis , ut dixi
mus ( 4 ) , xx. manc' , Epifcopi et Comitis
x. manc. Baronis vel Thaini v. in Weft-
faxa , quæ caput Regni eft et Legum , ad
quam recurrendum eft in omni diffidentia
contingentium . Si quis autem judicio ferri
calidi , vel bello , vel teftibus legitimis ,
vel confacramentalibus adhibitis , vel idoneo
Legis examine monftrare poffit quod affal-
liatus fuerit , quod coactus et fe defenden-
te fecerit homicidium dignis fatisfactionibus
hoc monftrare liceat , et rectum inde fit
quia ficut prædiximus , multis modis poteft
homo Weram fuam forisfacere , ut per
Hamfocnam , per homicidium 4 in Ecclefia,
per Dei rectum difforciatum , per furtum
per murdrum , per injuftum affultum , vel s
homicidium , et deinceps fimilium , de qui-
bus wera parentibus Manbota Domino , et
Wyta juftius remanet . Si cohors aliquem
occidat , et non fciatur quis nominatim hoc
fecerit , accufentur quotquot ibi effe confti-
terit , et communiter Weram occifi conje,
Atent , et Wytam , et Manbotam , qualis
1 Cum Lope Ms. Lond. 2 Blodbotam Ms. Lond.
Twelfbindeman CL. fol. Manbota fecundum Legem interfecti ( au♦ ) perſona fecundum weram ,> &c.
4 er homicidium deeft in Ms. Lond. 5 Per pro vel Ms. Lond.
Convenit obfervari deeſt in Ms. Lond. 8 Vero deeft in Ms. Lond.
• Armorum de loco pofitionis deeft in Ms. Lond.
(1) Hic ingerit fe iterum Legum illarum
Elfredi c. 19. de quo fupra fchol. ad init. cap.
gif fweord wita , &c. id eft , fecundum Jorna-
lenfem , " Si quis forbator ( idem qui nobis
vulgo Furbifier a Gallico Fourbiſſeur ) alicujus
arma fufceperit ad purgandum , vel faber alicu-
jus opus faciendum , ipfi hoc quietum reddant ,
ficut receperunt , fi non eorum cuftodiam diffini-
tis prælocutionibus abdicarunt .
(2 ) Locus forte petitus e Legibus Alfredi
cap. 26. Vide etiam LL. Inæ cap. 14. 69. & L.
Salicam cap. 44.
(3 ) Locus in hanc forte fententiam fupplen
dus ; ficut qui occiditur , natus eft , ( vel ficuti
fuerit perempti corporis eft æftimatio ) emendent.
Vide LL. Inæ cap. 33.
(4) Videlicet cap. 35. & 53. adde cap. 34.
ubi 10. fol. corrige 60. fol . quæ quidem fum-
ma refpondet 10. mancis hic & cap. 35. Co-
miti overfeuneflæ affignatis , ut in Gloffario
407
Were pertinebit . Qui in Collegio vel So.
cietate fuerit ubi aliquis occidatur , acquie-
tet fe quod eum non percuffit , et ita quar-
tam partem compofitionis ejus folvat , " five
plures , five pauciores plagas , vel quotcun-
que vel qualefcunque habeat vitæ retractio-
ne , vel mortis fimplicitate difcretas . Si
quis in Conventiculo aliquo convivii , vel
potationis , vel hujufmodi fuerit occifus ,
defendat fe , vel emendet quibus fuerit im-
putatum . Secundum Legem Salicam ( 5 ) ,
fi in convivio ubi quatuor vel quinque fuerint
homines , unus ex ipfis fuerit interfectus , il-
li qui remanent , aut unum convictum red-
dant , aut omnes mortis illius compofitio-
nem conje&tent ; quæ Lex ufque ad feptem
qui fuerint in convivio illo convenit ob-
fervari 7. Si vero in convivio illo plus
quam feptem fuerint , non omnes teneantur
obnoxii , fed quibus fuerit imputatum , illi
fecundum Legem componant . Si quis foris
cafam five iter agens , five in agro pofi-
tus , aut contubernio , fuerit occifus , & tres
vel amplius habuerit plagas , tres de eodem
contubernio qui convicti fuerint figillatim
mortis illius compofitionem componant , &
tres alii de ipfo contubernio xxx. fol . unuf-
quifque illorum culpabilis judicetur , & tres
adhuc alii de ipfo contubernio finguli xv.
fol. culpa judicetur .
LXXXVIII. De commiffione armorum qui-
bus aliquis occiditur .
Si quis in arma cujufdam irruat vel in-
cidat ut inde moriatur , & ejus folius cul-
pa compareat , ita fit ; tamen ille cujus ar
ma erant non indifcrete ca fufcipiat . Tra-
tandum vero eft in agendis hujufmodi de
modo portationis vel pofitionis armorum
de loco pofitionis , de eo qui pofuit , quid
quomodo contigerit . Si quis lanceam ferat
fuper humerum ( 6 ) , & inde quis occida-
tur , reddatur pretio nativitatis ejus five
Wy-
3 Ms. Lond Twifhindeman xxx. foutz. Sexhindeman XL.
6 Ji Ms. Lond. pro qui .
Si pro five Ms. Lond,
plenius docebitur , in voce Manca .
(5 ) De Lege Salica generatim accepta vide
Spelm . Synopfin LL. antiquarum in Gloffar.
verbo Lex , pag. 442. Hæc autem Legem Sa-
licam fpecialiter contingentia , fcil. ab his ver-
bis : fi in convivio , ad finem ufque capitis ex-
preffe leguntur & extant in Lege Salica tit. 45.
§. 1. 2. 3 .
( 6 ) Hæc & fequentia ad ifta , fine culpa fit,
deprompta videntur ex Legibus Alfredi cap.
32. Jornalenfi autem 39. Eum apud fic Lati-
ne recenfetur . " Inventum eft etiam , fi quis ha-
beat lanceam fuper humerum fuum , & homo afna-
fetur vel impugnatur , folvat weram ejus fine
wyta; fi ante oculos afnafet , reddat weram ejus ,
fi poffibilitatis accufetur in eo facto , & pur-
get ſe juxta modum wyte , & ita remaneat de
wyta , fi acutum lancee altius feratur tribus di
gitis quam cufpis ; fi æqualiter ferantur acies
cufpis , fine culpa reputetur .

ES
408 AD LEG IN ANG
Wyta. Si acumen lancea ante oculos por-
titoris fit , Weram mortui reddat , & fi im-
poffibilitatis accufetur , in eo pernegare ftu-
deat fecundum pretium Wyte, & ita re-
maneat . Si vero cufpis & acies lanceæ pa-
ri fuftentatione refpondeant , fine culpa fit .
Si quis in defenfione fua lanceam , vel gla-
dium , vel arma quælibet contra hoftem
fuum extendat , & ille dira nocendi cupidi-
tate cæcatus irruat , fibi imputet quicquid
habeat . Si quis alium fugiens ut ira decer
tantium , vel caufa perfequentium fæpius im-
petravit , præcipitio vel cafu profequentium
aliquo moriatur ; reddat eum qui injufte
perfugabat , nec fibi mortem intuliffe , nec
egilde jacuiffe ( 1 ) videatur . Si quis in lu-
do fagittandi , vel alicujus exercitii jaculo ,
vel hujufmodi cafu aliquem occidat , reddat
Legis enim eft placitum qui infcien-
ter peccat , fcienter emendet , mifericordia
tamen & amori tanto propior erga parentes
effe debet , quanto genus humanum fortu-
næ fævientis afperitatibus lugubri miferoque
omnium fletu novimus ægrotare . Si Si quis
quis
alterius puerum qui vel ei commiffus fit ad
educandum vel docendum occidat 2 vel
dormiens opprimat , nihilominus reddat 2
quam fi virum adultum occidiffet . Nemo
fuum ipfius infantem reddere cogatur , quem
voluntarie non occidit , nec emendatione
pecuniali , nec diffactione corporali . Qui
aliquem rogaverit ut fecum in opus fuum
eat , & interim occidatur a fuis vel ejus 3
inimicis , reddat eum cujus hortatu & gra-
tia in locum mortis venerit , & confcientiæ
vel confenfus in aliquo fe acquietet , fi fue-
rit accufatus & hoc Werelada . Si autem
inveritare poffit quod non rogatus cum co
venerit , fi qui inimici fui perimant eum
qui nec ei confanguinitate vel affinitate jun-
Ai fant , juftum eft ut , ficut peccaverunt ,
luant , et in eos vindicetur a parentibus et
Dominis , aut inde componant , quia non
1 eft fuper vindicandum 4 in hominibus vel
fervientibus alicujus . Et unicuique licet Do-
mino fuo fine wyta fuccurrere (2 ) , fi quis
affalliat eum ficut prædiximus . Refpectus
tamen habeatur in omnibus , fi quis cum
inimico fuo reftitit contra Legem . Si alicui
mortem vel vulnus inflixit , vel aliquid ex-
citavit ut exigentibus meritis mors fecuta
videatur , non eft in quibufcunque parenti-
bus , vel paternis , vel maternis occidenti
bus , vel occifis indifcrete judicandum . Quia
in omni compofitione homicidii duæ partes
1 Lancea deeft in Ms. Lond. > Occidat deeft in Ms. Lond.
4 Hiis judicandum Ms. Lond. 5 Fauliam Ms. Lond.
7 Habeat Ms. Lond. 8 Capiat Ms. Lond.
11 Haredipedum Ms. Lond.
(1 ) Vide Spelm . Gloffar. verbo Agild.
(2 ) Vide cap. 82. & Schol. ibid.
( 3 ) Occurrunt hæc verbatim in Regis Ed-
mundi LL. par. 3. cap. 1. his additis extrema
ege quæ hic defiderantur : and tholie calle
thes the be age , id eft , ( ut fornal. habet )
AS
LIA DIT
CON
referuntur ad paternam cognationem , ter.
tia ad maternam, et alia eft wera , vel vin
dieta Thaini , alia villani , ficut prædixi-
mus ( 3 ) . Qui fecus fecerint , quærant pa-
rentes mortui were vel vindicta fuper plus
tam in generofitate quam in propinquiori
pertinentia . Scriptum eft in Legibus Regis
Edmundi , mihi valde difplicent , et nobis
omnibus injufte , et multiplices pugnæ quæ
inter nos ipfos fuerint unde diximus . Si
quis poft hæc hominem occidat , ipfe fibi
portat homicidii Faidiam , nifi amicorum
auxilio intra xii . menfes perfolvat pleno
Weregildo , ficut natus ficut fit . Si eum
tunc cognatio fua defiderat , et pro eo gil
dare nolit , tunc volo ut omnis illa cogna-
tio fit infrangh præter folum malefacto-
rem . Si ei deinceps nec victum det nec pa-
cem . Si quis cognationis ejus poftea firmet
habebit 7 erga
eum , reus fit omnium quæ
Regem , et portet fractionem erga cogna-
tionem , quia eum antea reprobavit . Si ex
alia cognatione quis vindictam faciat in
alium aliquem præter in ipfum malefacto-
rem , &t inimicus Regis et omnium amico-
rum ejus . Si quis propter Faidiam ( 4 ),
vel caufam aliquam de parentela fe velit
tollere et eam forisjuraverit , et de focieta
te , et hæreditate , et tota illius ratione fe
fepararet . Si poftea aliquis de parentibus
fuis abjuratis moriatur vel occidatur , nihil
ad eum de hæreditate vel compofitione per-
tineat . Si autem ipfe moriatur vel occida-
tur , hæreditas vel compofitio filiis fuis vel
Dominis jufte proveniat , et nemo forif-
faciat feodum fuum legitimis hæredibus fuis
nifi propter feloniam vel redditionem fpon-
taneam , et nulli liceat forifmittere hæredi-
tatem fuam de parentela fua , datione vel
venditione ficut diximus , maxime fi paren
tela contradicat , et pecuniam fuam velit
in ea mittere . Et fi quis in neceffitate
mortali , vel infirmitate , vel egeftate fu
pervacue deferat patrem vel parentelam
fuam , et aliquis propinquus vel extraneus
in tanto vitæ neceffario fuccurreret ei , et
hæreditet eum in fine cum teftibus , et fi
lium fibi conftituat de feodo vel de alio
conquifito fapientum , hoc judicio inter hæ
redipetas judicio terminetur ficut accide
rit . Si quis de vulnere quod alicui fecerit
componere velit , ita componat ut pretium
vulneris in pretio Were numeretur , fi ho-
mo mortuus fit . Et in omni Weregildo me
lius eft ut parentes homicide pacem fimul
fa-
3 vel ejus deeft in Ms. Lond.
6 Hundfah Ms. Lond.
9 Per Faldiam Ms. Lond. 10 Suis addix Ms. Lond.
perdat totum quicquid habet ,
(4 ) Simile habes in Lege Salica tit. 63. De
co ( fcil. ) qui fe de parentela tollere vult , i
e. ( ut Lindenbrog. in var. Lectio. ) de ejus
ratione cognationis .
 APPENDIX .
faciant , quam fingillatim , et fi plures
aliqui faciant homicidium quorum crocca co-
wwellet ( 1 ) , fi velint , fimul componant .
Si nolint 2 reddat unufquifque pro fe fecun-
dam vel tertiam , vel quartam partem , vel
fecundum quod fuerint Were et Wyte
partes reftituant , cui provenier prælatione ,
réceffione , retentione vel cravatione . De
coacto ad homicidium Wyta jufte remane-
bit . De eo pariter qui fe vindicabit . De
contribulibus et parentibus remaneat emen-
datio patrini ficut Manbota Domini , et
rectum neceffe eft fieri parentibus interfecti
per juftitiam five poffit vel non poffit eo-
rum Wera tolerari .
LXXXIX, Qui aliquem de propinquis
occiderit .
Si quis de libertate fua interpellatus fue-
rit et timens ne in fervitium cadat , ali-
quem de propinquis fuis per quem in fer-
vitium cadere timer , occiderit , fcilicet pa-
trem aut matrem , patruelem vel avuncu-
lum , vel quamlibet hujus propinquitatis
perfonam , ipfe qui hoc fecerit , fecundum
Legem Saligam ( 2 ) moriatur , et agnitio
ejus , et confanguinitas in fervitium cadat .
Et fi neget quod eum occiderit , ad novem
vomeres ignitos examinandus accedat . Si
quis per cartam ingenuitatis a Domino fuo
legitimam eft libertatem confecutus , liber
permaneat . Si vero aliquis eum injufte co-
Tom. IV.
Habeant Ms. Lond. 2 Simul componant , fi nolint deeft in Ms. Lond.
4 Paterni Ms. Lond. 5 In fecta Ms. Lond. pro multam .
aliquod cuilibet fecerit in eum quem in locum vadii fufcepit aut dampnum ,
8 Libera Ms. Scacc. 9 Lemma plane omittit Ms. Lond.
( 1 ) Quid fibi velit hæc loquendi formula
( quorum crocca cowellet ) in Gloffar. doce-
bitur .
(2 ) Locum hunc indigitat Doct . Spelm. in
Synopfi LL. antiqu . in Gloffar. pag. 442. col . 2.
Loci autem fitum vel judicia Legis Salicæ , quæ
remittit Legislator nofter , aliis ( ut videtur )
inquirenda reliquit . Occurrit ( ni fallor ) in-
ter Legis Salica Capitula per Carolum ma-
gnum addita , de quibus in Legum antiqua-
rum Codice per Lindenbrog. pag. 351. ubi ( 9.
fcil. 5. 7. 8. hoc Capitulum ( fere verbatim )
extat . In majorem fidem depromere non pi-
gebit . " V. Si quis de libertate fua fuerit in-
terpellatus , & timens ne in fervitium cadat ,
aliquem de propinquis fuis per quem fe in
fervitium cafurum timet , occiderit , id eft ,
patrem , matrem , patruelem , avunculum , vel
quamlibet hujufmodi affinitatis perfonam , ipfe
qui boc perpetravit , moriatur , agnatio ejus
& confanguinitas in fervitium cedat ; & fi
negaverit fe illum occidiffe , ad novem vome-
res ignitos judicio Dei examinandus accedat .
VII. Si quis per Cartam ingenuitatis a do-
mino fuo legitime libertatem eft confecutus ,
liber permaneat . Si vero aliquis eum injufte
infervire tentaverit , & ille cartam ingenuita-
tis fuæ oftenderit , & adverfarium fe infervi-
re velle comprobaverit , ille , qui hoc tenta-
vit , multam , quæ in carta defcripta eft , fol-
vere cogatur . Si vero carta non paruerit , fed
etiam ab illo , qui eum infervire voluerit , dif
facta eft , weregildum ejus componat , duas
partes illi , quem infervire voluerit , tertiam
409
gat infervire , et ille per cartam ingenuita-
tis fuæ oftendat et convincat adverfarium
ipfe , qui hoc attemptavit , multam quæ
in carta fcripta eft , folvere cogatur . Si ve-
in carta fcripta eft ,
ro non compareat carta , fed ab illo qui in-
fervire vult diffacta fit , Weregildus ejus
componat duas partes illi qui infervire vo-
luerit , tertiam Regi , et iterum per præ-
ceptum Regis libertatem ipfam componar
liber , qui fe vadii loco in alterius potefta-
te commiferit , et ibi conftitutus damp-
num folvat , aut hominem in malo , pro-
ductum dimittat , perdens fimul debitum
propter quod eum in vadio fufceperit . Et
qui dampnum fecit demiffus juxta qualita-
tem culpæ cogatur emendare . Si vero li-
beram fœminam habuit et filios interim
dum in pignore eft procreavit , liberi per-
maneant
2
XC, Și quis volens aliquos inter fe dimi-
cantes dividat . 9
Si quis dum inter fe dimicantes ( 3 ) dim
videre fatagit , ex induftria vel incuria de-
certantium occidatur innocens , reddat eum
qui occidit , quamvis rixam non incepit .
Si quis arcu vel baliſta ( 4 ) de fubitanti
vel pedico ad lupos , vel ad aliud capien-
dum 10 pofito , dampnum , vel malum ali-
quod recipiat , folvat qui pofuit , inde pen-
fandum de eo cui hoc licuit an qui læfus
eft herbagium vel linagium , vel caufam ali-
Mm
quam
3 Quotquot pro quod Ms. Lond. Seld. & Twyld.
6 Mss. Seld. Lond. & Twyfd. addunt dampnum
&c. 7 Suum Ms. Lond. pro fimul ,
10 Capiendum Ms. Lond. non habet .
Regi & ille iterum per præceptum Regis liber-
tatem fuam conquirat . VIII. Libe: qui fe lo-
co wadii in alterius poteftatem commiferit ,
ibique conftitutus damnum aliquid cuilibe: fe-
cerit , qui eum in locum wadii fufcepir , aut
damnum folvat , aut hominem in malo per-
ductum dimittat , perdens fimul debitum , pro-
pter quod eum in wadio fufcepit , & qui da-
mnum fecit , dimiffus juxta qualitatem Regi ,
cogatur emendare . Si vero liberam fœminam
habuerit , ufque dum pignus extiterit , & filios
habuerit , liberi permaneant . ,, Vide LL. Lon-
gobard. lib. 2. tit. 35. cap. 10. ubi quæ hic , ſe-
cundo locorum ( S. fcil. 7. ) proferuntur , to-
tidem verbis occurrunt . Quid autem fit ad no-
vem vomeres ignitos examinatio, docetur Glof-
far. & Lindenbr. & Spelm . verb. Judicium Dei .
( 3 ) Simile habetur in LL. Wifigoth. lib. 6.
tit. 5. cap. 5. his verbis . " Si exorta cade ad
faciendam pacem ingenuus advenerit , & eum
percuffione litis mori contigerit , atque ille qui
percuffit aut fuo facramento , aut teftibus
numero & dignitate idoneis, approbare potue-
rit , quod hoc ut fieret , voluntatis ejus non
fuit ; quia percuffor nec percutere nec occide
re voluit , libram tantum auri parentibus per-
folvat occifi. Similiter & qualecunque vulnus tali
cafu fieri provenerit , tertiam partem compofi
tionis qui percuffit , exfolvat , quia mors ejus.
inulta effe non debet , qui pacis præmium , ut
conferret , advenit . ,,
(4 ) Omnino cor venit LL. Wifigoth . lib. 8.
tit . 4. cap. 23. fed & LL. Burgund. tit. 46.

410 AD LEGES IN ANGLI
quam in nemus habeat , unde jure debeat
pramoneri . Si quis puteum vel cifternam
fodiat ( 1 ) , vel factum difclaudat & ali-
quid incidat , ut mortem , vel debilitatem
incurrat , æque bonum reftituat : mortuum
vero vel debile ad fe recipiat . Quod fi
in fepem animal impalaverit & ipfa fepes
mentionalis non fuerit , Dominus fepis in-
terfectionis feu debilitatis reus judicetur . Si
autem virga deforis fepem incaute miffa fit,
& aliquid interfecerit, fecundum Legem Ri-
puariorum ( 2 ) folvatur . Si autem de intus
fepem in virga fe impalaverit , non eft fol-
vendus . Si quis in fepem vel in quodlibet
periculum res alienas invitus inviaverit , &
ibidem interfectæ vel debilitatæ fuerint , fi-
miles reftituat , aut cum fex juret quod hoc
non feciffet . Si 3 lignum in communi ope-
re aliquem occidat , reddatur ( 3 ) lignum
parentibus interfecti ut infra xxx. noctes de
terra educatur , vel habeat illud cujus eft
nemus . Idem de quolibet manufi& tili dici
mus , Si homo taliter fit interfectus , non
folvatur nifi forte quis auctorem interfectio-
nis in ufus proprios affumpferit , & tunc abf-
que fredo culpa judicetur . Diftantia vera
fit , fi quis ad opus fuum rogaverit , & fi
fponte advenerit . Et item fi ad pretium vel
gratiam operetur . Et fi quis cafu decidat ,
vel ab aliquo dejiciatur , differt etiam fi
commune fit opus eorum Domini , vel com-
mune operantium , vel alicujus proprium .
Si homo cadat ab arbore ( 4 ) , vel quoli-
bet mecannico fuper aliquem , ut inde
1 Vero deeft in Ms. Lond. 2 Ipfa fepes Ms. Lond.
4 Vel quolibet mecannico fuper aliquem deeft in Ms. Lond.
6 Weram deeft in Ms. Lond. 7 Infeldar Ms. Scacc.
(1 ) Simile habetur in Capitular. Car, & Lud.
Imp. lib. 6. c. 16. his verbis . " Si quis ape-
" Si
ruerit cifternam & foderit , & non operuerit
eam , cecideritque bos vel afinus in eam , Do-
minus cifternæ reddat pretium jumentorum ,
quod autem mortuum eft , ipfius erit .
( 2 ) De qua Lege Ripuariorum vide Spelm .
Synopf. LL. antiqu. in Gloffar. pag. 442. col . 1 .
Quæ autem hic tradita cum immediate præce-
dentibus & fubfequentibus , extant in LL. Ri-
puar. tit. 70. §. 2. 3. 4. 5. Locum integrum
exhibere non indignum cenfui , quo errata
hic facilius valeant emendari . II. " Si quis
autem foffam vel puteum fecerit , feu pedi-
cam vel baliftam incaute pofuerit , & ibidem
hominem vel pecus debilitaverit vel interfece-
rit , omni compofitione ficut Lex continet Ri-
puaria culp. jud. aut fi negaverit , cum legiti-
mo numero juret . III. Quod fi in fepem ani-
mal impalaverit , & ipfa fepes mentionalis non
fuerit, dominus fepis interfectionis feu debili-
tationis reus judicetur , aut fi negaverit , cum
legitimo numero juret . IV. Si autem virga de
foris fepem incaute miffa fuerit , & aliquid in-
terfecerit , folvatur . Si autem de intus fepem
fe in virgam impalaverit , non eft folvendum .
V. Quod fi quis in fepem vel in quocunque
libet periculo res alienas invitas inviaverit , &
ibidem interfecta vel debilitatæ fuerint , fimi-
les reftituat , aut cum 6. jurer , quod hoc non
feciffet . "" Vide etiam LL. Saxonum cap.
II. 12.
A TAS
CONDI
moriatur vel debilitetur , fi certificare va
leat quod amplius non potuit ,. antiquis
inftitutionibus habeatur innoxius , vel fi quis
obftinata mente contra omnium æftimatio-
nem judicare vel Weram exigere præ-
fumpferit , fi placet , afcendat & illum fi-
militer obruat . Si alicujus manus aberrave-
rit , ut alium occidere nolens , alium peri-
mat , nihilominus eum folvat . Qui aliquem
exarmaverit injufte ( 5 ) Halsfangium ejus
emendet . Si ligaverit dimidiam Weram .
Si quis injufte exarmatus ab aliquo mor-
tem vel malum interim incurrat , compo-
nat hoc qui eum exarmavit . Sunt etiam
infortuniorum genera quamplurima cafu ma-
gis quam confilio contingentia , & miferi-
cordiæ potius quam judicio committenda .
Legis enim eft , qui infcienter peccat , fcien-
ter emendet (6) . Et qui brech ungeweal
des , bete gewealdes , & in quibus non po-
teft homo legitime jurare quod per eum non
fuerit aliquis vitæ remotior morti propin-
quior digne componat ficut factum fit . Ex
quibus funt , fi quis alii miffione in miffa-
tico caufa mortis fit . Si quis pro quolibet
mittat & in veniendo occidatur . Si quis
mortem incidat 7 ab aliquo vocatus , fi[ &
alicujus arma perimant aliquem ibidem po-
fita ab eo cujus erant , Si quis ea dejece-
rit , five occcifus , five alius , & noceant . Si
quis vocatus an alicujus alicubi repofita ar-
ma transfigatur . Si quis aliquem terreat vel
impellat ( 7 ) , ut equo vel aliunde cadens
malum habeat . Si quis ad fpectaculum fe-
re
3 Ligavit Ms. Scacc.
5 Aliquis pro antiquis .
8 Si alicujus----vocatus defunt in Ms. Lond.
(3 ) Locus verbatim depromptus e LL. El-
fredi cap. 13. Jornal, autem 15. qui fic Lati-
ne exhibet . " Si quis in communi opera alium
cafu dejiciat , reddatur lignum parentibus in-
terfecti , & habeant hoc infra xxx. dies edu-
ctum de terra illa , vel habeat hoc cujus erit
nemus . ,
( 4 ) Vide Conftit. Sicul. in Cod. LL. antiqu
lib. 3. tit. 56.
( 5 ) Hauftum forte hoc e LL. Cnuti par. 2.
cap. 57. Jornal. autem 86. qui fic Latine ex-
hibet: qui aliquem exarmabit injufte , folvat ei
fecundum healsfang fuum ; fi ligabit , dimidiam
weram reddat .
( 6 ) Hic inculcatum habemus quod prius
non femel traditum cap. fc. 70. & cap. 88.
Quod autem immediate hic fubfequitur , pro
verbium fapit Saxonicum , quod mendofe ni-
mis ex erronea acceptione Romani p pro Sa-
xon. w in impreffis ita olim extabat Brethun
fepaldes , Betan Jepaldes , quod doctiorum venia
fic reftituo , brech ungewealdes bete gewealdes,
id eft , lingua noftra vernacula , unwittingly of
fend , wittingly amend. Mitius tamen in hoc
cafu agendum eft , ut in LL. Couti par. 2.
cap. 66. and gif bwa ungewcaldes gedeih , ne
bith that eallum na gelice the hit gewealdes ge-
deth , id eft , ( Jornalenfi interprete ) & fi
quifquam agit aliquid impoffibiliter ( i . e. non
data opera ) non eft omnino fimile , ac fi volun-
tarie faciat .
(7 ) Huic fimile videtur Longobardorum
Mer-
 APPENDIX .
2
i vel infani ductus aliquid patiatur
ab
eis . Si quis equum vel aliud cuiquam com-
mendat , & inde malum ei veniat . Si ali-
cujus equus ab aliquo ftimulatus vel fub-
caudatus ( 1 ) quemliber percutiat , in hiis
& fimilibus , ubi homo aliud intendit ,
& aliud evenit , ubi opus accufatur , non vo-
luntas venialem potius emendationem
&
honorificentiam Judices ftatuant ficut acci-
derit ,
6 niat , ibi perfolvatur . Si murdrum ab eo
XCI. De folutione murdri º ,
Si quis Francigena , vel Normannus (2 ) ,
vel denique tranfmarinus occidatur , et tan-
tis res calamitatibus involuta fit , ut ad
murdrum pertrahatur , et interfector igno-
retur , vel denique fugiat , ur infra feptem
dies juftitiæ Regis non reddatur ad quod ju-
ftum fuerit perferendum , XLVI . marc. argen-
ti perfolvantur ( 3 ) , et fiat XL. marc. Re-
gis , et fex parentum interfecti . Si paren-
tes fecundum Legem repetentes vel proban-
tes non habeant , fint illius qui murdrum
abornaverit , ubi autem inventum fuerit il-
lic per Legem perquirendum eft , et ejus
perfolutionem vadiare debet Aldermannus
Hundredi , et in cujus terra jacebit , difcre-
te tamen in omnibus juxta quod accide-
rit . Si murdrum in domo , vel in curia ,
vel in clauftura 7 inveniatur , tum ad præ-
miffam XL . et VI , marc. redditionem per-
venietur promo quicquid in ipfo Manerio
eft in annona viridi , et ficca, in animalibus
et in omnibus omnino primo vendatur uf-
que ad olera , et fi ad XLVI . marc. abun
dat , nihil aliunde exigitur , fi quid vero
defuerit in Hundredo , communiter fupplea-
tur ( 4 ) . Si etiam Manerium in quo mur
drum invenietur de dominio et firma Re-
gis fit , et Rex ita præceperit per totum
Hundredum inde componendum erit . Si
Tom. IV.
1 Vifum pro infani , 2 Praftatur Ms. Lond. 3 Equus deeft in Ms. Lond.
4 Ubi pro nifi Ms. Lond. 5 N. dacionem Ms. Scacc.
7 In clauftra Ms. Lond. 8 Invenietur----murdrum defunt in Ms. Lond.
10 Districtus Ms. Lond. 11 Sex pro fepten Ms. Lond.
13 Velint Ms. Lond. pro nolint . 14 Inumete Ms. Lond. pro in vivente .
Merworphin , de quo in eorum Lege tit. 36.1.
4. ductum ( inquit Lindenbrogius ) a mer equa
& werphen dejicere .
( 1 ) Per fubcaudatus hic intelligo equum ex
quovis molefto caudæ ipfius fuppofito ad cal-
citrandum irritatum .
(2 ) Huc tendit c. 26. LL. Guiliel. I. de quo
fupra De murdre freceis occift. fed & c. 53. LL.
ejufd. Regis . Hac autem de re vide & plura
fupra cap. 13. 75. & infra cap. prox. fequ. &
Schol. ibidem .
(3 ) Similiter harum Legum cap. 13. Legum
etiam Edo. Confeff. cap. 15. & LL. Guiliel. I.
cap. 53. aliter tamen Bracton. vid. 66. marc' ,
forte autem fic ex Litteris L & X tranfpo-
fitis ,
(4) Hæc provifio facta videtur ad imitatio,
nem cap. 15. LL. Edo . Confeff.
( 5 ) Concordat LL. Scotorum; vide Regiam
Majeftatem 1. 4. c. 23, ubi plura his & fequens
tibus fimilia ,
411
murdram in campis patentibus , et paffim
acceffibilibus inveniatur a toto Hundredo
communiter non folum ab ea cujus terra
eft fuppleatur . Si in divifis accidat , utrum-
que pertranfeat . Si in via regia fit , inde
componat cui terra adjacebit .
XCII. De folutione murdri .
Si quis vulneratus in alium Hundredum
eat , et ibi moriatur , et ad murdrum ve-
loco ubi fuerit inventum , alias deportetur,
referri cogatur cum Overfeuneffa et ibi fol-
vatur . Qui murdrum fecerit , fi capiatur ,
debet reddi juftitiæ Regis , et talis de quo
juftitia fieri poffit , vel videlicet occifus
aut diffactus , nifi fugiat aut repugnet ( 5),
et aliter nequeat retineri , et hoc intra fe-
ptem dies a die qua prius inventum eft .
Si mortuus fit interim naturali morte fua,
oftendant , et advocent ad tumulum ejus ,
fi parentes vel amantes non habeat qui
eum innoxare nolint , et emendetur de
pecunia illius , et Hundredi , ficut fieret in
vivente 4 non habito . Si a parentibus mur-
driti fit ante redditionem interfectus ut ju-
ftitiabilis reddi nequeat , vel fi poſt ſeptem
dies habeatur , nihil ad folutionem confer
rat , Si fciatur quis murdrum fecerit , et fu
gerit , habeat Hundredus pecuniam ejus , et
fi quis confociorum ejus capiatur , juftitiæ
præfentetur . Murdritus ( 6 ) homo diceba-
tur antiquitus cujus interfector nefciebatur
ubicunque vel quomodocunque effet inven-
tus . Nunc adjectum eft ; Licet fciatur s
quis murdrum fecerit , fi non habeatur in-
tra feptem dies non procedit , nec folvatur
pro murdro Anglicus fed Francigena ( 7 ) .
Ex quo vero deeft qui interfectum homi-
nein comprobet Anglicum effe , Francigena
reputatur ( 8 ) . Et licet malefactor Regem
M m 24 re-
6 Francigena pro murdri Ms. Lond.
9 Non pro vel Ms. Lond.
12 Eum deeft in Ms. Lond.
15 Si Ms. Lond. pro fciatur
( 6 ) Vide Dialog. de Scacc. I. 1. c. 10.
(7 ) Concordat Bracton . lib. 3. cap. 15. n. 7.
fol. 135. b. Pro Anglico vero ( inquit ) & de quo
conftari poffit , quod Anglicus fit , non dabitur
murdrum . Idem etiam Fleta lib. 1. c. 30.
( 8 ) Locus tum fupra cap. 75. ( vel qui oc-
cifum comprobet Anglicum ) prius pofitus , tum
infra quafi iteratus . Concordat Bracton . Fleta
etiam ubi fupra . Si autem ( inquit Braconus )
Englefcberia nulla fit , vel minus rite facts , licet
interfectus Anglicus fuerit , pro Francigena repu
tabitur ; quæ repetitionem fapiunt prius dicto-
rum circa cap . initium , viz. five interfectus
cognitus fuerit five ignotus - dicitur Francige-
na , nifi Englefcheria , i. quod Anglicus fit , pro-
betur per parentes & coram Juftitiariis præfen
tetur . Hic ingerit fe prifca illa Englefcheria
( ut vocant ) innovata Lex a Cnuto noftro pris
mout ferunt . Vid. LL. Edo . Confeff. c. 16. )
excogitata . Et vocis etymologiam , & rei or-
tum , vigorem & interitum fufe exhibet Glof
far.
 412 AD LEGES IN ANGLIA
1
requirat ( 1 ) , ut vitam requirat et mem-
bra recipiat , nihilominus murdrum folva-
tur ficut diximus . Si murdrum inveniatur
alicubi , conveniat ibi Hundretum cum
Præpofito , et vicinis , et five cognofcatur
five non , cuftodiatur feptem diebus fuper
Cletam 3 unam elevatus lignis note cir-
cum accenfis , et circumquaque nuncietur
multa promiffione munerum et datione eum
fore cumulandum fi quis eos adjuvaret . Si
intra terminum malefactor capi poffit et Ju-
ftitiæ teddi , quietum fit Hundredum . Si
non poffit , et defit qui probet eum ex par-
te patris Anglicum , fit ad prædictum mo-
dum . Murdrum enim habetur fi alienige
na occidatur , et quis hoc fecerit ignore-
tur vel ad diem non reddatur . Si quis ne-
get accufatus triplici lada vel judicio LX.
fol. applicetur . Si quis Francigenam fugien-
tem , vel more fuo refiftentem folus vel
cum aliis pro furto perimat ftatim palam
faciat ( 2 ) . Et fi certum hoc innotuerit ,
pacem fuam habeat . Si Hundredum de ali-
quo probare velit ( 3 ) quod Francigena
murdrum quod non fuerit xII . melioribus
hominibus Hundredi ipfius jurantibus hoc
credatur . Si quis murdritus intra feptem
dies inhumetur , & parentes ejus fufpecti
videre velint eum , non diffodiatur fine li-
centia Juftitiæ , fi quis infodit eum ante ter-
minum componat inde fecundum rectum .
Si alicui jure non creditur , quod ei perti-
neat , judicio probet , homicidium Werela-
da pernegetur ; ad purgandum vero vel ref-
pondendum fuper his fufficit compellatio
parentum bello vel antejuramento , vel per
legalem perfonam , vel per publicam fue-
rint , vel per terminum fimul habuerint ,
vel aliquid hujufmodi , & quando & ubi fi-
mul fuerint , vel etiam recefferint , & fi
Inquirat Ms. Lond. pro requirat . 2 Illuc Ms. Lond . pro ibi .
4 In alienigena Ms. Scacc. 5 XL. Ms. Lond. pro LX.
7 Pernegandum Ms. Lond. mj uf ti ti am
8 Eoru deef in Ms. Lond .
10 Misveniat Ms. Scacc. misevias Ms. Lond. 11 Defractione Ms. Lond ,
far, Spelm. in voce . De qua vide plura in LL.
Ed. Confeff. c. 15. 16. & adde Sehol. ad c. prox.
præced. Quod autem hic fcribunt Englefcheriam
& fimiliter , fcribendum reor , Englifceriam ,
vulgo Englifbry voce ducta ab Englife, i, e. An-
glicus & ry terminatione pari apud nos figni-
ficatu cum beod, Jhip , nefs , dome, & fimilia
quæ omnia ftatum , conditionem , qualitatem ,
c. fignant : unde Aldermanry pro ftatu , & c .
Senatoris ; Gentry pro ftatu , &c. Generofita-
tis ; Yeomanry pro ftatu , &c. vulgi vel plebis
( præcipue ruricolas vulgo notat ) ; Hufbandry
pro ftatu , &c. patrisfamilias ( ad agriculturam
Vox vulgo extenditur :) Hufwifery pro ftatu ,
&c. matrisfamilias : Infantry pro ftatu , &c.
peditatus . Englifceria itaque Anglietas eft ,
five perfonæ alicujus qualitas vel conditio
Anglica .
(1 ) bere morth enim , id eft , Murdrum
probatum , de numero eft fcelerum jure hu-
mano inexpiabilium . LL. Cnuti , par . 2. c. 61.
( 2 ) Sic etiam fupra c. 81. Si placeat , pa-
lam faciat , i . e. notum faciat vel proclamet .
Originem hoc traxiffe videtur e LL. Ina Re
CONDITAS
iræ , vel odium , vel mina intercefferint ;
de confeffo autem vel convicto faciendum
eft , ut reddatur parentibus interfeci ( 4)
mifericordiam eorum fubiturus quibus nul-
lam exhibuit . Si parentes non habeat , fa-
ciat inde Rex juftitiam fuam . Si Hundre-
dum compellat aliquem quod murdrum fe-
cerit , & ille neget , expectetur de reddi-
tione murdri , donec inde finis fit . Et fi
quis Baronum terram fuam velit tollere de
Hundredo ubi murdrum vadiaverit vel
Præpofitus fuus , prius reddatur quod fine ca-
lumpnia vadiatum eft , & poftea tranfeat
inde fi velit & poffit , quæ omnia fortiora
erunt , fi unquam antea murdrum inibi con-
jectaverit , vel confuetudines alias Hundre-
di fecerit . Et eat fubmonitio Regis ad Da-
piferum vel Miniftrum Manerii , fi Do-
minus defit , vel nequeat ei nuntiari .
Qui murdrum aperte fecerit , five combuf-
ferit , vel decapitaverit , vel excoriaverit
aliterve defecerit ne cognofci valeat , ut di-
&tum eft , reddatur parentibus interfecti . Et
fi compellatio fit , & in emundatione mife-
veniat judicet Epifcopus .
XCIII . De emendatione vulneris ( 5 ) .
Si vulnus alicui fiat , five membri trun-
catione , vel debilitatione , vel disfactione
in nudo, & manifefto, ut ante capillos an-
te manicam fub genibus , dupliciter emen-
dandus eft , fupra id quod in capite fub
capillis , vel in membris fub veftibus in oç-
culto fieret . Capitis vulnus emendetur , fi
utrumque os perforatum fit xxx. fol. Si ex-
terius os percuffum fit xv, fol, Si in ca.
pillis fit vulnus longitudine unius unciæ , v,
den. i. uno fol. componatur . Si ante cæfa,
riem fit vulnus unciam habens longitudinis,
duobus fol. i , decem den. emendetur . Si
auris
3 Decam Ms. Lond. pro Cletam .
6 Probare decft in Ms. Lond.
t
9 Sibi Ms. Lond. pro ei .
12 Perforatum Ms. Lond.
gis cap. 20. 34. occultationem prohibentibus
cafionis cujulvis malefactoris in flagranti cri-
mine perempto . Vide c. 83 .
(3 ) Huc etiam tendit illud Bractoni fol. 135.
b. Si autem ( inquit ) dubium fuerit , utrum
Anglicus fuerit , vel non , & utrum producti
parentes fuerint , vel non , hoc per patriam de
clarabitur
( 4 ) Vide Scholia ad cap . 71. ubi hæc ea
dem habentur .
(5 ) Hoc Capitulum ut plurimum deprom-
ptum reperio e LL. Alfredi cap. 40. & Æ.
theiflani cap. be werum , unde lumen aceen-
fum & cognitioni & correctioni quorundam
hic erratorum . Pauca igitur funt , quæ de hoc
capite annotabo . Defunt tamen in Lege Al
fredi a linea hac , Dentes alii præcifores , ulque
ad fæminæ pauciores habent dentes , ut e con-
trario quod in eadem Alfredi Lege immedia
te id fequitur , quo hæc linea terminatur ( vid.
Gif mon othram that neb ofslea gebete him mid
LX. fcill. i. qui alteri nafum præciderit , dato
ei 60. fol. ) ' in hoc Capitulo omnino deeft ,
 APPENDIX .
auris amputetur alicui , xxx . fol. emendetur
ei. Si auditum inde perdat , Lx. fol. emen-
detur . Si quis alii crepet oculum , folvat
ei LXVI. fol. & vi . den. & trientem unius
den. Si oculus in capite remaneat ut tamen
homo nihil inde videat , tertia pars in eo
emendationis confiftat . Dentes alii præcifo-
res , alii canini , alii molares . Præcifores di-
cuntur primi dentes hominis , quia omne
quod accipit ipfi prius incidunt ; fequentes
canini dicuntur , quorum duo in dextra ma-
xilla , duo funt in finiftra , & dicuntur ca
nini , quia ad fimilitudinem caninorum den-
tium exiftunt & canis ex ipfis offa frangit
ficut homo, & quod priores præfcindere non
poffunt , illis tradunt ut confringant ; ulti-
mi funt molares qui concifa a prioribus vel
confracta a fequentibus molunt , & inde
maſſant · ,
· viri plures , fœminæ pauciores
habent dentes . Qui primos vel præcifores
dentes excufferit alicui , octo fol. emendet .
Qui caninos vel thongooder ( 1 ) excufferit ,
quatuor fol. culpa fit . Molares excuffi xv.
²
fol. conftent . Gingiva confractæ xv. fol.
emendentur . Mentum x11 . fol. ( gurgullio
vel throtebolla XII . fol. 3 ) de lingua ficut
de oculo componatur . Si quis in humero
plagietur ut glutinum compagum effluat ,
xxx. fol. emendetur . Brachium fractum fu-
per cubitum xv. fol. erendetur . Si utrum
que os brachii fractum fit , emendetur xxx.
fol. Pollex manus amputatus xxx. fol. emen-
detur 4 , unguis v. fol. Index xv. fol. un-
guis 111. fol. Medius vel impudicus 5 XII.
fol. unguis 11. fol. Annularis vel medici
malis xvII . fol. unguis iv. fol. Auricula-
ris 1x. fol. conftet , unguis 1. fol. i. v . den.
Si quis militibus plagietur, habeat xxx. fol,
ad emendationem . Si tranfpunctus fit ad
utrumque os , emendetur xx. fol. Coxa tranf-
forata vel fracta xxx. fol. emendetur . Crus
perforatum alicui fub genu x11 . fol . emen-
detur . Fractum xxx. fol. Si major pedis
articulus amputetur, xx. fol. conftet . Secun-
dus xv. fol. tertius novem fol. quartus fex
fol. quintus quinque fol. Si quis in genita-
libus plagietur , ut procreandi perdat offi-
cium , LXXX. fol. culpa judicetur . Si homi-
ni fit brachium cum manu penitus amputa-
Tom. IV.
1 Moluntur & immaſſantur Ms. Lond. 2 File pro confraite .
Ms. Lond. 4 Emendetur deeft in Ms. Lond. 5 In impudieus Ms. Scacc.
7 Amolaverit Mss. Seld. violaverit Ms. Lond. & Twyfd.
10 Pro fint ad emendationem xv. fol. Ms. Lond. xv. fol. emendetur ,
12 Verberaverit Mss. Seld. Lond. & Twyfd,
(1 ) Thongooder , quod in MS. Scacc. thon
good legendum forte , quomodo in Textu Rof
fenfi , fangtoth , nifi malis juxta quod Elfredo
Saxonice dictum wongtooth a Saxon, geweng ma-
la gena . Gallis hi dents brifeufes , Chaucero no-
firo Saxon. fequuto wangs . Hinc autem illud
in prifca Edwardi tertii ( ut ferunt . Verfteg.
Reftitut. p. 223. & Lambard. Perambul. pag.
406. ) charta rhythmice confcripta : And in
witness that this is footh , I bite the wax with
any wang tooth, id eft , in teftimonium veritatis
413
tumfub cubito , LXXX. fol. emendetur . Omne
vulnus ante capillos , & ante manicam , &
fub genu , dupliciter emendetur . Lumbi trun-
cati LX. fol. conftent . Intus puncti xv. fol.
Tranfpunti xxx. fol. Si quis in humero
plagietur , emendetur LXXX. fol. fi homo
vivat . Si quis alteri manum extra plagia
verit , xx. fol. emendet . Si dimidia manus
avolaverit reddantur inde LX. fol. Si quis
alteri coftam fregerit , x. fol. emendet , fi
cutis integra fit ; fi cutis aperta fit , & os
extrahatur , xv. fol. comparetur . Si quis ocu-
lum , vel manum , vel pedem excutiat ali-
cui , parem emendationem faciat de fingulis,
i. LX. fol. VII . & den. & tertiam partem
unius den. quæ eft triens . Et fi crus ali-
cui excuffum fit fub genu , LXXX. fol. culpa
judicetur . Si quis alii fcapulam truncaverit,
xx. fol. mulctetur . Si quis intus plagictur
ut os extrahatur , fint ad emendationem xv.
fol. 10. Qui groffos tibiarum nervos trunca-
verit alicui , fi medicamentum fanitatis amit-
tat, x11 . fol. emendabit . Si homo claudicet
pro vulneribus nervorum , & fanari non
poffit , xxx. fol. emendetur . Si graciles ner-
vi truncentur , vII . fol. emendetur . Qui ali-
quem in collo plagiaverit ut incurvationem ,
vel inflexibilitatem , vel inde perpetuam
contrahat ægritudinem , & tamen vivat
ita contumeliatus , c. fol. emendetur &
quicquid in medicatura fuerit erogatum ,
nifi fapientum æftimatio amplius judica-
verit .
XCIV. De verberatione abfque fanguinis
effufione .
Qui aliquem ita vulneraverit 12 ut fan-
guinem ejus non effundat , quotliber ictus
ei det tres folummodo ictus per Legem
emendet , fingulum quinque den. quod eft
in fumma xv. den. Domino ipfius verbera-
ti Overfeunefam fuam emendet' , fi fint ho-
mines unius Domini , vel fi fit ibi retentus
vel divadiatus & cravatus & Fibtwitam cui
provenier , fed non fimul habenda eft Blod-
wita & Fightwyta duæ fcilicet emenda ( 2 )
una culpa . Si quis partim confiteatur , &
partim neget , emendet quantum recogno-
fcit , & juret de reliquo folus vel amplius ,
M m 3 fi-
3 Gurgullio vel Throtebolla 12. fol. deeft in
6 15 fol. Ms. Lond.
8 VI. Ms. Lond. 9 Et deeft in Ms. Lond.
11 Ita deeft in Ms. Lond.
hanc ceram mordeo dente meo maxillari . De
vulneribus hujus Capituli vide Cod. LL. Antiqu
in L. Burgund. tit. 2. 48. Salic. tit. 19. Alaman,
tit. 59. 65. Boior. tit. 3. cap. 1. Ripuar. tit.
1. 2. &c. tit. 19. & fequ. Saxon . tit. 1. Angl.
tit. 3. 5. §. 12. Friſon. add. tit. 2. 3. Longob,
tit. 7.
(2) Simile prius cap. 49. extremo . Regula
Juris inde firmatur : Neminem ( ſc. ) eſſe bis
puniendum .
477
 414 AD LEGES IN ANGLIA
ficut factum fit . Qui vulnus alicui faciet ac
fanguinem , emender hoc per uncias ad fin-
gulas v. den. in cooperto ; in nudo pro fin-
gulis unciis x, den, & remaneat de cæcis
ictibus , & ( 1 ) blindintis 1" & wita Do-
mini decidat , & fine cravatione fit . Dif-
fert autem in pluribus . Si homines unius
Baronis pugnent cum fanguinem faciente
vel non faciente , five in præfenti , five
poftea , quanquam craventur , non remanet
wita Domini . Si fint duorum Dominorum,
& alius alium verberet cæcis ictibus & non
cruentis , five cravatus ibi fit 2 , vel non ,
convictus noxa wytam emendabit Domino
cujus hominem verberavit . Si fanguinem ei
faciat & recedat fine cravatione vel diva-
diatione witam Domini retulit , & non ha-
MAGNA
REGIS JOHANNIS .
CAPITULA , SUPER QUIBUS FACTA EST MAGNA CHARTA REGIS JOHANNIS ,
Sta funt Capitula , quæ Barones petunt,
et Dominus Rex concedit , fignata fi-
1gillo Johannis Regis . ( 3 )
Poft deceffum antecefforum hæredes ple-
næ ætatis habebunt hæreditatem fuam per
antiquum relevium exprimendum in Charta .
Hæredes , qui infra ætatem funt , & fue-
rint in cuftodia , cum ad ætatem perve-
nerint , habebunt hæreditatem fuam fine re.
levio , & fine ,
Cuftos terræ hæredis capiat rationabiles
exitus , & confuetudines , & fervitia , fine
deftructione & vafto hominum , & terra-
rum fuarum . Et fi Cuftos terræ fecerit de-
ftructionem , & vaftum , amittat cuftodiam .
Et Cuftos fuftentabit domos , parcos , vi-
varia , ftagna , molendina , & cætera ad ter-
ram illam pertinentia , de exitibus terræ
ejufdem . Et ut hæredes ita maritentur , ne
difparagentur , & per confilium propinquo-
rum de confangninitate fua .
Ne vidua det aliquid pro dote fua , vel
maritagio , poft deceffum mariti fui , fed
I Belidentibus Ms. Lond. 2 Sive pro ibi fit Ms. Lond.
4 Singillatim Ms. Lond, 5 Heregripa Ms. Lond.
( 1 ) Blindintis , id eft , de plagis & vulneri-
bus in occulto ( ut cap, prox. præced . ) in coo-
perto vel cæcis i&tibus , ut in hoc capite ; voce
ex vernaculo noftro blind , i . e. cæcus, & dint
Chaucero noftro dent , id eft , ictus , plaga ,
vulnus , compofita .
(2 Bene autem dicit quia fanguis vul-
nus ipfum foratbe prævenerunt , cum inde no
torie conftet de maleficio commiffo ; ( facit
Form. 119. apud Marculf, ubi hæc ; unde livo
res vel capulatuca atque colaphi manifefte appa-
rent ) quod accufatorem a præjuramento ( præs
CONDITAS
bebit eam Dominus cujus hominem vulne-
raverit . Si autem retineatur , vel divadie-
tur , vel implegietur ibi blodwita & fibtwy-
ta poterit aggregari . Si plures unum ali-
quem vulnerent præcepto Domini fui &
velit in quibus poterit warantus effe , fo
lus emendet pro omnibus ficut malum fece-
rint , & unam witam cui rectum erit . Si
eorum
eorum crocca coweller
cowellet 3 , id eft , fi eorum
olla non fimul bulliat , & misfaciant fingu
li figillatim componant . Si quis aliquem
per capillos arripiat , tantum emendet quan-
tum de uno colpo faceret , i, v. den, de
Hergripa 5. Si vulnus fiat alicui , & accu
fatus neget , fe fexto juret fine præjuramen
to ( 2 ) quia fanguis & vulnusipfum forade
prævenerunt .
CHARTA
maneat in domo fua per XL, dies poft more
tem ipfius , & infra terminum illum affi
gnetur ei dos , & maritagium ftatim ha
beat , & hæreditatem fuam .
Rex , vel Ballivus non faifiet terram ali-
quam pro debito , dum catalla debitoris fuf
ficiant , nec plegii debitoris diftringantur,
dum capitalis debitor fufficit ad folutionem
Si vero capitalis debitor defecerit in folu
tione , fi plegii voluerint , habeant terras
debitoris , donec debitum illud perfolvatur
plene , nifi capitalis debitor monftrare pote
rit , fe effe inde quietum erga plegios .
Rex non concedit alicui Baroni , quod
capiat auxilium de liberis hominibus fuis ,
nifi ad corpus fuum redimendum , & ad fa
ciendum primogenitum filium fuum mili
tem , & ad primogenitam filiam fuam fe-
mel maritandam ; & hoc faciet per ratio
nabile auxilium
Ne aliquis majus fervitium faciat de feo-
do militis quam inde debetur .
Ut communia placita non fequantur cu
riam
3 Towallet Ms. Lond.
ftando alioquin fi de cæcis ictibus dry blowes
contenderint ) excufat . Quod autem conftaret
de maleficio , priufquam ad examen proceda-
tur , in quibufdam calibus me docet Hotoman.
Difput. de Jure feud. cap. ult. de quo vide
plura in Gloffar. verbo Antejuramentum . Vide
etiam LL. Æthelitani par . 2. c. 2. & Senatus
Conf. de Montic. Walliæ c. 6. Juramento huic
( ni fallor ) refpondet Danorum aafvoren eed ,
de quo apud Doct. Wormium in Monum. Da
nic. l. 1. c. 11. p. 82. 84.
(3 ) Lib. Ms. vet. Arch. fol. 14. b. n. 39.
 APPENDIX .
riam Domini Regis , fed affignentur in ali-
quo certo loco , & tot recognitiones capian-
tur in eifdem Comitatibus in hunc modum :
Ut Rex mittat duos Juftic. per quatuor vi-
ces in anno , qui cum quatuor militibus
ejufdem Comitatus electis per Comitatum ,
capiant Affifas de nova diffaifina , morte
antecefforis , & ultima præfentatione , nec
aliquis ab hoc fit fummonitus , nifi Jurato-
res, & duæ partes ,
Út liber homo amercietur pro parvo de-
to fecundum modum delicti , & pro ma
li&
gno delicto fecundum magnitudinem deli-
eti , falvo contenemento fuo , Villanus etiam
amercietur , falvo vainagio fuo . Et Mer
cator eodem modo , falva mercandifa ; per
facramentum proborum hominum de vifneto .
Ur Clericus amercietur de laico feodo fuo
fecundum modum aliorum prædictorum , &
non fecundum beneficium ecclefiafticum .
Ut menfura vini , bladi , & latitudines
pannorum , & rerum aliarum , emendetur ;
& ita de ponderibus .
Ne aliqua villa amercietur pro pontibus
faciendis ad riparias , nifi ubi de jure antiqui-
tus effe folebat .
Ut Affifa de nova diffaifina , & de mor-
te antecefforis abbrevientur , & fimiliter de
aliis Affifis .
Ut nullus Vicecomes intromittat fe de
placitis ad Coronam pertinentibus , fine Co-
ronatoribus: & ur comitatus & hundreda
fint ad antiquas firmas , abfque ullo incre
mento , exceptis dominicis maneriis Regis .
Si aliquis tenens de Rege moriatur , li-
cebit Vicecomiti , vel alii Ballivo Regis ,
faifire & imbreviare catallum ipfius per vifum
legalium hominum ; ita tamen quod nihil in
de amoveatur donec plenius fciatur , fi
debet aliquod liquidum debitum Domino
Regi: & tunc debitum Domini Regis per-
folvatur ; refiduum vero relinquetur execu-
toribus , ad faciendum teftamentum defun-
&i . Et fi nihil Regi debetur , omnia ca-
talla cedent defunéto .
Si aliquis liber homo inteftatus deceffe
rit , bona fua per manum proximorum
parentum fuorum , & amicorum , & per vi-
fum Ecclefiæ , diftribuantur ,
Ne viduæ diftringantur ad fe maritan-
dum , dum voluerint fine marito vivere :
ita tamen quod fecuritatem facient , quod
non maritabunt fe fine affenfu Regis , fi de
Rege teneant , vel Dominorumfuorum , de
quibus tenent ,
Ne Conftabularius , vel alius Ballivus ca-
piat blada , vel alia catalla , nifi ftatim de-
narios inde reddat , nifi refpectum habere
poffit de voluntate venditoris .
Ne Conftabularius poffit diftringere ali
quem militem ad dandum denarios pro cu-
ftodia caftri , fi voluerit facere cuftodiam
illam in propria perfona , vel per alium
probum hominem , fi ipfe eam facere non
poffit per rationabilem caufam . Et fi Rex
415
eum duxerit in exercitum , fit quietus de
cuftodia fecundum quantitatem temporis .
Ne Vicecomes , vel Ballivus Regis , vel
aliquis alius , capiat equos , vel carectas ali-
cujus liberi hominis pro cariagio faciendo
nifi ex voluntate ipfius .
Ne Rex , vel Ballivus fuus capiat alie-
num boſcum ad caftra vel ad alia agenda ,
nifi per voluntatem ipfius , cujus bofcus il-
le fuerit .
Ne Rex teneat terram eorum , qui fue-
rint convicti de felonia , nifi per unum an-
num , & unum diem, fed tunc reddatur
Domino feodi .
Ut omnes Ridelli de cætero penitus de-
ponantur de Tamifia & Medeweye , & per
totam Angliam .
Ne breve , quod vocatur Præcipe , de
cætero fiat alicui de aliquo tenemento , un-
de liber homo amittat curiam fuam .
Si quis fuerit diffaifitus , vel prolonga-
tus per Regem fine judicio de terris , liber.
tatibus , & jure fuo , ftatim ei reftituatur .
Et fi contentio fuper hoc orta fuerit , tunc
inde difponatur per judicium xxv. Baronum;
& ut illi, qui fuerint difaifiti per patrem ,vel
fratrem Regis , rectum habeant fine dila-
tione per judicia parium fuorum in curia
Regis . Et fi Rex debeat habere terminum
aliorum fignatorum , tunc Archiepifcopus &
Epifcopi faciant inde judicium ad certam
diem , appellatione remota .
Ne aliquid detur pro brevi inquifitionis
de vita , vel membris , fed libere conceda
tur fine pretio , & non negetur .
Si aliquis tenet de Rege per feodam
firmam , per foccagium , vel burgagium , &
de alio per fervitium militis , Dominus Rex
non habebit cuftodiam militum de feodo
alterius Occafione burgagii vel foccagii ;
nec deber habere cuftodiam burgagii , focca-
gii , vel feodæ firma . Et quod liber homo
non amittat militiam fuam occafione par-
varum fergantifarum ; ficut de illis , qui te-
nent aliquod tenementum , reddendo inde
cultellos , vel fagittas , vel hujufmodi .
Ne aliquis Ballivus poffit ponere aliquem
ad legem fimplici loquela fua , fine teftibus
fidelibus .
Ne corpus liberi hominis capiatur , nec
utlage-
imprifonetur , nec diffaifietur , nec
tur, nec exuletur , nec aliquo modo de-
ftruatur , nec Rex eat ,, vel mittat fuper
eum vi , nifi per judicium parium fuorum ,
vel per legem terræ .
Ne jus vendatur , vel differatur , vel ve-
titum fit .
Quod mercatores habeant falvum ire , &
venire , ad emendum , vel vendendum , fine
omnibus malis toltis , per antiquas , & re-
tas confuetudines .
Ne fcutagium , vel auxilium , ponatur in
regno , nifi per commune confilium regni ,
nili ad corpus Regis redimendum , & pri-
mogenitum filium fuum militem faciendum,
et fi.

ES
416 AD LEG IN ANG
et filiam fuam primogenitam femel mari-
tandam ; & ad hoc fiat rationabile auxi-
lium . Simili modo fiat de talagiis , & au-
xiliis , de civitatibus London , & de aliis
civitatibus , quæ inde habent libertates ; &
ut civitas London plene habeat antiquas
libertates , & liberas confuetudines fuas ,
tam per aquas , quam per terras .
Ut liceat unicuique exire de regno , &
redire , falva fide Domini Regis , nifi tem-
pore werræ , per aliquod breve tempus , pro-
pter communem utilitatem regni
Si quis mutuo aliquid acceperit a Judæis,
plus vel minus , & moriatur antequam de-
bitum illud folvatur , debitor non ufurabit,
quamdiu hæres fuerit infra ætatem , de quo,
cunque teneat : et fi debitum illud incide-
rit in manum Regis , Rex non capiet nifi
carallum , quod continetur in charta .
Si quis moriatur , & debitum debeat Ju-
dæis , uxor ejus habeat dotem fuam , & fi
liberi remanferint , provideantur eis necef-
faria fecundum tenementum , & de refiduo
folvatur debitum , falvo fervitio domino-
rum . Simili modo fiat de aliis debitis , &
ut cuftos terræ reddat hæredi , cum ad ple-
nam ætatem pervenerit , terram fuam in-
ftauratam , fecundum quod rationabiliter po-
terit fuftinere de exitibus terræ ejufdem , de
caruicis vel wainagiis .
Et fi quis tenuerit de aliqua efchaeta ,
ficut de Honore Wallingford , Nottingham,
Banen ( 1 ) , & Lancaflr . & de aliis efchae-
tis , quæ funt in manu Regis , & funt Ba-
roniæ , & obierit , hæres ejus non dabit a-
liud relevium , vel faciet Regi aliud fervi-
tium , quam faceret Baroni ; & ut Rex
eodem modo eam teneat , quo Baro cam
tenuit .
Ut fines , qui facti funt pro dotibus ,
maritagiis , hæreditatibus , & amerciamentis,
injufte , & contra legem terræ , omnino
condonentur , vel fiar inde per judicium
xxv. Baronum , vel per judicium majoris
partis eorundem , una cum Archiepifcopo ,
& aliis , quos fecum vocare voluerit ; ita
quod fi aliquis vel aliqui de xxv. fuerint
in fimili querela , amoveantur , & alii loco
illorum per refiduos de xxv. fubftituantur .
Quod obfides & chartæ reddantur , quæ
liberatæ fuerunt Regi in fecuritatem .
Ut illi , qui fuerint extra foreftam , non
veniant coram Jufticiar. de forefta per com-
munes fummonitiones , nifi fint in placito ,
vel plegii fuerint ; & ut pravæ confuetudi-
nes de foreftis , de foreftariis , & wa-
rennis , & vic. , & rivariis , emendentur
per xv. ( 2 ) Milites de quolibet Comitatu,
qui debent eligi per probos homines ejufdem
Comitatus .
Ut Rex amoveat penitus de Wallia pa-
rentes , & totam fequelam Gerardi de At-
( 1 ) Al. Bononiæ . (2 ) Al. XII.
AS
LIA DIT
CON
yes , quod de cætero balliam non habeant ,
fcil. Engelardum Andr. , Petrum & Cyo-
nem de Cancell. , Cyonem de Cygon , Mat-
thæum de Martino , & fratres ejus , & Gal-
frid nepotem ejus , & Philippum de Marbo .
Et ut Rex amoveat alienigenas milites , ſti-
pendiarios , baliftarios , & ruttarios , & fer-
vientes , qui venerunt cum equis & armis
ad nocumentum regni ,
Ut Rex faciat Juftic. Conftabular. Vic.
& Ballivos de talibus , qui fciant legem
terræ , & eam bene velint obfervare .
Ut Barones , qui fundarunt Abbatias ,
unde habeant chartas Regum , vel antiquam
tenuram , habeant cuftodiam earum , cum
vacaverint .
Si Rex Wallenfes diffaifierit , vel elon-
gaverit , de terris , vel libertatibus , vel de
rebus aliis , in Anglia , vel in Wallia , eis
ftatim fine placito reddantur . Et fi fuerint
diffaifiti , vel elongati , de tenementis fuis
Angliæ per patrem vel fratrem Regis fine
judicio parium fuorum , Rex eis fine dila-
tione juftitiam exhibebit eo modo , quo ex-
hibet Anglicis juftitiam de tenementis fuis
Angl . fecundum legem Angl. , & de tene
mentis Wall. fecundum legem Wall . , & de
tenementis Marchiæ fecundum legem Mar
chie . Idem facient Wallenfes Regi , &
fuis .
Ut Rex reddat filium Lewelini , & præ-
terea omnes obfides de Wallia , & char-
tas , quæ ei liberatæ fuerunt in fecuritatem
pacis .
Ut Rex faciat Regi Scotia de obfidibus
reddend. & de libertatibus fuis , & jure
fuo , fecundum formam quam facit Baroni→
bus Angl. , nifi aliter effe debeat per char
tas quas Rex habet , per judicium Archie-
pifcopi , & aliorum , quos fecum vocare › vo-
luerit .
Et omnes forefle , quæ funt afforeftate
per Regem tempore fuo , defafforeftentur ,
& ita fiat de ripariis , quæ per ipfum Re
gem funt in defenfo .
Omnes autem iftas confuetudines , & li-
bertates , quas Rex conceffit regno tenen-
das , quantum ad fe pertinet , erga fuos
omnes de regno , tam Clerici , quam Lai-
ci , obfervabunt , quantum ad fe pertinent ,
erga fuos .
Hæc eft forma fecuritatis ad obfervand.
pacem , & libertates inter Regem & re-
gnum . Barones eligentur , xxv. Barones de
regno quos voluerint , qui debent pro totis
viribus fuis obfervare , tenere , & facere ob-
fervari , pacem & libertates , quas Dominus
Rex eis conceffit , & charta fua confirma-
vit . Ita videlicet quod fi Rex , vel Juftic.
vel Ballivi Regis , vel aliquis de Miniftris
fuis , in aliquo erga aliquem deliquerit , vel
aliquem articulorum pacis aut fecuritatis
tranf-
1
 APPENDIX .
transgreffus fuerit , & delictum oftenfum fue-
rit IV. Baronibus de prædictis xxv. Baro-
nibus , illi quatuor Barones accedent ad
Dominum Regem, & ad Juftic. fuum , fi
Rex fuerit extra regnum , proponentes ei
exceffum , & petentes ut exceffum illum fi-
ne dilatione faciat emendari . Et fi Rex ,
vel Juftic. ejus , illud non emendaverit , fi
Rex fuerit extra regnum , infra rationabile
tempus determinandum in charta prædicta,
IV. referent caufam ad refiduos de illis xxv.
Baronibus ; & illi xxv. cum communa to-
tius terræ , diftringent & gravabunt Regem
modis omnibus , quibus poterint , donec fu-
erit emendatum fecundum arbitrium eorum ;
falva perfona Domini Regis, & Reginæ ,
& liberorum fuorum . Et cum fuerit emen-
datum , intendant Dom. Regi , ficut prius .
Et quicumque voluerit de terra , jurabit ad
prædita exequenda pariturum mandatis præ
dictorum xxv. Baronum & gravaturum
Regem pro poffe fuo cum ipfis . Et Rex
publice & libere dabit licentiam jurandi
cuilibet qui jurare voluerit , & nulli unquam
jurare prohibebit . Omnes autem illos de
terra , qui fponte fua , & perfe , jurare vo-
luerint xxv. Baronibus de diftringendo , &
MAGNA CHARTA REGIS JOHANNIS DE LIBERTATIBUS ANGLIA
A. D. MCCXV . Reg. XVII .
OHANNES Dei gratia Rex Angliæ &c.
JOH(2) Sciatis , nos intuitu Dei , & pro falute
animæ noftræ , & omnium antecefforum &
hæredum meorum , & ad honorem Dei , &
exaltationem S. Ecclefiæ , & emendatio-
nem regni noftri , per confilium Venerabi-
lium Patrum noftrorum , Stephani Cantua-
rienfis Archiepifcopi , totius Anglia Prima
tis , & S. Romanæ Ecclefiæ Cardinalis
Henrici Dublinienfis Archiepifcopi , Wil-
lielmi Londinenfis Epifcopi , Petri Winto-
nienfis , Jocelini Batbonienfis , & Glafton. ,
Hugonis Lincolnenf. , Walteri Wigornenf. ,
Willielmi Coventrenf. , Benedicti Rogenf.
Epifcoporum ; & Magiftri Pandulphi Do-
mini Papæ Subdiaconi , & familiaris , Fra-
tris Emerin. Magiftri Militia Templi in An-
glia , & Nobilium Virorum Willielmi Ma-
vefcalli Comitis Penbroc , Willielmi Comi-
tis Sarifberien. , Willielmi Comitis Warren-
niæ , Willielmi Comitis Arundel , Alani de
Leveia ( 3 ) Conftabular. Scotia , Warini fi-
lii Geraldi , Petri filii Hereberti de Burgo ,
Senefcalli Piavie , Hugo de Nevilla
Matth. fil. Hereberti , Thoma Baffet , Alani
Baffet , Philippi de Albaniace , Roberti de
Roppeleia , Johannis Marefcalli , & Johannis
filii Hugonis , & aliorum fidelium noftrorum .
In primis conceffiffe Deo , et hac præ-
fenti Charta noftra confirmaffe , pro nobis
et hæredibus noftris in perpetuum ; quod
( 1 ) Pat. 3. Joh. m. 7. n. 29. ( 2 ) Rub. lib. Scaccarii fol. 234. Mat. Par. pag. 246.
( 3 ) Al. Calweia ,
417
gravando Regem , cunctis Rex faciet jura-
re ( 1 ) ejufdem de mandato fuo , ficut præ-
dictum eft .
Item fi aliquis de prædictis xxv. Baro-
nibus decefferit , vel a patria recefferit , vel
aliquo modo alio impeditus fuerit , quo mi-
nus ifta prædicta poffit exequi : qui refidui
fuerint de xxv. , eligent alium loco ipfius
pro arbitrio fui , qui fimili modo erit ju-
ratus , quo & cæteri . In omnibus autem ,
quæ iftis xxv. Baronibus committuntur exe-
quenda , fi forte ipfi xxv. præfentes fuerint
& inter fe fuper re aliqua difcordaverint ,
vel aliqui ex eis vocati nolint vel nequeant
intereffe , ratum habebitur & firmum quod
major pars ex eis provideat , vel præcepe-
rit , ac fi omnes xxv. in hoc confenfiffent ;
& prædicti xxv. jurabunt quod omnia an-
tedicta fideliter obfervabunt , et pro toto
poffe fuo facient obfervari . Præterea Rex
faciet eos fecuros per chartas Archiepifco-
pi , & Epifcoporum , & Magiftri Pandulfi ,
quod nihil impetrabit a Dom. Papa , per
quod aliqua iftarum conventionum revoce .
tur , vel minuatur . Et fi aliquid tale impe-
traverit , reputetur irritum & inane , &
nunquam eo utatur . Sine dato .
Anglicana Ecclefia libera fit , et habeat ju-
ra fua integra , et libertates fuas illæfas ,
et ita volumus obfervari : quod apparet ex
eo , quod libertatem Electionum , quæ ma-
xima , et magis neceffaria reputatur Eccle-
fie Anglicane , mera et fpontanea volunta.
te , ante difcordiam inter nos et Barones
noftros manifefte motam , conceffimus , et
charta noftra confirmavimus , et eam obti-
nuimus a Domino Papa Innocentio III. con-
firmari , quam et nos obfervabimus , et ab
hæredibus noftris in perpetuum bona fide
volumus obfervari .
Conceffimus etiam et omnibus liberis ho-
minibus regni Angliæ , pro nobis et hære-
dibus noftris in perpetuum , omnes liberta-
tes fubfcriptas , habendas et tenendas eis et
hæredibus fuis , de nobis et hæredibus noftris .
Si quis Comitum , vel Baronum noftro-
rum , five aliorum tenentium de nobis in
capite per fervitium militare , mortuus fue-
rit : et cum decefferit , hæres fuus plenæ æ-
tatis fuerit , et relevium debeat , habear
hæreditatem fuam per antiquum relevium ,
fc. hæres vel hæredes Comitis de Baronia
Comitis integra , centum marcas : hæres vel
hæredes Militis de feodo Militis integro ,
per centum folidos ad plus : et qui minus
debuerit , minus det , fecundum antiquam
confuetudinem feudorum .
Si autem hæres alicujus talium fuerit in-
fra
 AS
S IA IT
GE GL ND
418 AD LE IN AN CO

fra ætatem , et fuerit in cuftodia , Do- vel fine affenfu Domini fui , de quo tenue-
minus ejus non habeat cuftodiam ejus , nec rit , fi de alio tenuerit .
terræ fuæ , antequam homagium ejus cepe- Nos vero , et Ballivi noftri , non feife-
rit : & poflquam talis bæres fuerit in cu mus terram aliquam , nec redditum , pro
ftodia , et cum ad ætatem pervenerit , fc. debito aliquo , quamdiu catalla debitoris
viginti & unius anni , habeat hæreditatem præfentia fufficiunt ad debitum reddendum,
fuam fine relevio , et fine fine : ita tamen ipfe debitor paratus fit indefatisfacere .
quod fi ipfe , dum infra etatem fuerit , Nec plegii ipfius debitoris diftringantur ,
fiat Miles , nibilominus terra remaneat in quamdiu ipfe capitalis debitor fufficiat ad
cuftodia Dominorum fuorum ufque ad ter- folutionem debiti . Et fi capitalis debitor
minum prædictum . defecerit in folutione debiti , non habens
Cuftos terræ hujufmodi hæredis qui infra unde reddat , aut reddere nolit cum poffit ,
ætatem fuerit , non capiat de terra hæredis, plegii refpondeant debito ; et fi voluerint ,
nifi rationabiles exitus , et rationabiles con- habeant terras et redditus debitoris , quo-
fuetudines , et rationabilia fervitia , et hæc ufque fit eis fatisfactum de debito , quod
fine deftructione et vafto hominum
horginum ,, vel
vel ante pro eo folvitur , nifi capitalis debitor
rerum . Et fi nos commiferimus cuftodiam monftraverit fe effe quietum inde verſus
alicui talis terræ , Vicecomiti , vel alicui eofdem plegios ,
alii , qui de exitibus terræ illius nobis ref- Si quis mutuo acceperit aliquid a Judæis ,
pondere debent , et ille deftructionem de plus vel minus , et moriatur antequam de-
cuftodia fecerit , vel vaftum , nos ab illo bitum illud perfolverit , debitum illud non
capiemus eriendam : vel terra committatur furet quamdiu hæres fuerit infra ætatem ,
duobus legalibus et difcretis hominibus de de quocunque tenet : et fi debitum illud
feudo lo , qui de exitibus fimiliter nobis inciderit in manus noftras , nos non capie,
refpondeant , ficut prædictum eft . mus nifi catallum contentum in Charta .
Cuftos autem , quamdiu cuftodiam ter- Et fi quis moriatur , et debitum debet Ju-
.
ræ habuerit , fuftentet domos , parcos , vi- dæis , uxor ejus habeat dotem fuam , et nil
varia , ftagna , molendina , et cætera de il- reddat de debito illo . Et fi liberi ipfius
la terra pertinentia , de exitibus terræ ejuf- defuncti , qui fuerunt infra ætatem , reman-
dem . Et reddat hæredi , cum ad plenam ferint , provideantur eis neceffaria fecundum
ætatem pervenerit , terram fuam totam in- tenementum quod fuerit defuncti ; et de
ftauratam de carucis , & omnibus aliis re- refiduo folvatur debitum , falvo tamen fer-
bus , ad minus fecundum quod illa recepit, vitio Dominorum . Simili modo fiat de de-
Hæc omnia obferventur de cuftodiis Archie bitis , quæ debentur aliis quam Judæis .
pifcopatuum , Abbatiarum , Prioratuum , Ec- Nullum fcutagium vel auxilium ponatur
defiarum , & Dignitatum vacantium , quæ in regno noftro, nifi per commune confi-
ad nes pertinent , excepto quod cuftodiebu- lium regni noftri , nifi ad corpus noftrum
jufmodi vendi non debent . redimendum , et ad primogenitum filium
Hæredes maritentur abfque difparagatio- noftrum Militem faciendum , et ad filiam
ne ; ita tamen , quod antequam contraha- noftram primogenitam femel maritandam ;
tur matrimonium , oftendatur propinquis de et ad hoc non fiet nifi rationabile auxilium .
confanguinitate ipfius hæredis . Simili modo fiat de auxiliis de civitate
Vidua poft mortem mariti fui , ftatim er Londonenfi . Et civitas Londinenfis habeat
fine dificultate aliqua habeat maritagium omnes antiquas libertates , et liberas con-
fuum , et hæreditatem fuam ; nec aliquid fuetudines fuas , tam per terras , quam per
fuo , aquas.
det pro dote fua , vel pro maritagio
vel hæreditate fua , quam hæreditatem ma- Præterea volumus & concedimus , quod
ritus fuus et ipfa tenuerunt , die obitus omnes aliæ civitates , & burgi , & villæ ,
ipfius mariti , et maneat in capitali meffua- & Barones de quinque portubus , & omnes
gio mariti fui per XL . dies poft mortem portus , habeant omnes libertates , & omnes
ipfius mariti , infra quos affignetur ei dos liberas confuetudines fuas , & ad habendum
fua , nifi prius fuerit affignata , vel nifi commune confilium regni de auxiliis affiden-
domus illa fuerit caftrum : & fi de caftro dis ( aliter quam in tribus cafibus prædi
recefferit , ftatim provideatur ei domus com- tis ) . Et de fcutagiis affidendis fummone-
petens, in qua poffit bonefie morari , quo- ri facimus Archiepifcopos , Epifcopos , Ab-
ufque ei dos fua affignetur , fecundum quod bates , Comites , & majores Barones regni
prædictum eft, & habeat rationabile efto- figillatim , per literas noftras . Et præterea
werium interim de communi . Affignetur au- faciemus fummoneri in generali , per Vice-
tem ei pro dote fua tertia pars totius terræ comites & Ballivos noftros , omnes illos qui
mariti fui , quæ fua fuit in vita , nifi de in capite de nobis tenent , ad certum diem,
minori dotata fuit ad oftium Ecclefie . Nul- fc. ad terminum XL . dierum ad minus , &
la vidua diftringatur ad fe maritandum , dum ad certum locum & tempus , in omnibus
voluerit vivere fine marito ; ita tamen quod literis illius fummonitionis , caufam fummo-
fecuritatem faciet , quod fe non maritabit nitionis illius exponemus . Et fic facta fum-
fine affenfu noftro , fi de nobis tenuerit , monitione , negotium ad diem affignatum
pro
 APPENDIX .
procedat , fecundum confilium eorum qui
præfentes fuerint , quamvis non omnes fub-
moniti venerint .
Nos non concedimus de cætero alicui ,
quod capiat auxilium de liberis hominibus
fuis , nifi ad corpus fuum redimendum , &
ad faciendum primogenitum fuum Militem,
& ad primogenitam filiam fuam femel ma-
ritandam & hoc non fiat nifi rationabile
auxilium .
Nullus diftringatur ad faciendum majus
fervitium de feudo militis , nec de alio li-
bero tenemento , quam quod inde debetur .
Communia placita non fequantur Cu-
riam noftram , ſed teneantur in aliquo loco
certo .
Præcognitiones de nova diffeifina , & de
morte antecefforis , & de ultima præfenta-
tione , non capiantur nifi in fuis civitati-
bus , & hoc modo : Nos , vel fi extra
regnum fuerimus ) Capitalis Jufticiarius no-
fter , mittet duos Jufticiaries noftros per
unumquemque Comitatum femel in anno ,
qui cum militibus Comitatuum capiant in
Comitatibus affijas prædictas , & ea quæ in
illo adventu juo in Comitatibus per Jufti-
ciarios prædictos , ad prædictas affifas ca-
piendas miffos , terminari non poffunt , per
eofdem terminentur alibi in itinere fuo . Et
ea , que per eofdem propter difficultatem
articulorum aliquorum terminari non poffunt,
referantur ad jufticiarios de Banco .
Alife de ultima præfentatione Ecclefia-
rum Jemper capiantur coram Jufticiariis de
Banco , & ibi terminentur .
Liber homo non amercietur pro parvo
delicto , nifi fecundum modum ipfius deli-
&ti & pro magno delicto amercietur fe
cundum magnitudinem deli&
ti , falvo con-
tenemento fuo : & mercator eodem modo ,
falva merchandiza fua : & villanus alterius
quam nofter , eodem modo amercietur , fal-
vo wannagio fuo , fi inciderit in mifericor-
diam noftram . Et nulla prædi&
tarum miferi-
cordiarum ponatur , nifi per facramentum
proborum & legalium hominum de vicine-
to Comitatus .
Comites & Barones non amercientur ,
nifi per pares fuos , & non nifi fecundum
modum del ti .
Nulla Ecclefiaftica perfona amercietur fe-
cundum quantitatem beneficii fui , fed fe-
cundum laicum tenementum fuum , & fe-
cundum quantitatem delici .
Nec villa nec homo diftringatur facere
pontes ad riparias , nifi qui ab antiquo &
de jure facere debent . #
Nulla riparia de cætero defendetur , nifi
illa quæ fuerat in defenfo tempore Henrici
Regis avi noftri .
Nullus Vicecomes , Conftabularius , Co-
ronatores , vel alii Ballivi noftri , teneant
placita Coronæ noftræ .
Omnis Comitatus , & Hundredi , & Wa
pentaki , & Threthingi , fint ad antiquas
419
firmas abfque ullo incremento , exceptis do-
minicis maneriis noftris .
Si aliquis tenens de nobis laicum feodum
moriatur , & Vicecomes , vel Ballivus no-
fter , oftendat Litteras noftras parentes de
fummonitione , noftro de debito , quod defun-
&tus nobis debuit : liceat Vicecomiti , vel
Ballivo noftro , attachiare & imbreviare
Ballivo
catalla defuncti inventa in laico feodo , ad
valentiam illius debiti per vifum legalium-
hominum : ita tamen quod nihil in te amo-
veatur , donec perfolvatur nobis debitum
quod clarum fuerit ; & refiduum relinqua-
tur executoribus ad faciendam teftamentum
defuncti Et fi nihil nobis debeatur ab
to , falvis
ipfo , omnia catalla fedeant defun &
uxori ejus et pueris ipfius , rationabilibus
partibus fuis .
Si aliquis liber homo inteftatus deceffe-
rit , catalla fua per manus propinquorum
parentum et amicorum fuorum, per vifum
Ecclefiæ , diftribuantur , faly is unicuique de-
bitis quæ defunctus ei debebat .
Nullus Conftabularius vel Ballivus nofter
capiat blada , vel alia catalla alicujus , qui
non de villa ubi caftrum fitum fit , nifi Ĥta-
tim inde reddat denarios , aut refpe &
tum in-
de habeat de voluntate venditoris : Si autem
de villa ipfa fuerit , infra XL. diespretium
reddat .
Nullus Conftabularius diftringat aliquem
militem ad dandum denarios pro cuftodia
caftri , fi ipfe eam facere voluerit , in pro-
1
pria perfona fua , vel per alium probum
hominem , fi ipfe eam facere non poffit
propter rationabilem caufam . Et fi nos du-
xerimus eum vel miferimus in exercitum ,
erit quietus de cuftodia , fecundum quanti-
tatem temporis , quo per nos fuerit in exer.
citu , de feudo pro quo fecit fervitium in
exercitu .
Nullus Ballivus nofter vel Vicecomes
vel aliquis alius capiat equos , vel caretas
alicujus liberi hominis pro cariagio facien-
do , nisi de voluntate iplus liberi hominis
reddat liberationem antiquisus Aaturam :
fcilicet pro careta ad duos equos , x. dena-
rios per diem ; & pro careta al tres eques ,
XIV. denarios per diem . Nulla caveta do-
minica alicujus Ecclefiafticæ perfone , vel
Militis , vel alicujus Domine , capiatur
per Ballivos prædictos .
Nec nos , nec Ballivi noftri nec alii ,
capiemus alienum bofcum ad caftra vel alia
agenda noftra , nifi per voluntatem ipfius ,
cujus bofcus ille fuerit .
Nos autem non tenebimus terras illorum
qui convicti fuerint de felonia , niti per
unum annum , & unum diem , & tunc red-
dantur terræ Dominis feodorum .
Omnes Kidelli de cætero deponantur pe-
nitus per Thamifiam , & per Medewefiam ,
& per totam Angliam , nifi per coſtam
maris .
Breve , quod vocatur præcipe , de cætero
non
 429 AD LEGES IN ANGLIA
non fiat alicui de aliquo tenemento , unde
liber homo perdat caufam fuam .
Una menfura vini & cervifiæ fit per to-
tum regnum noftrum ; & una menfura bla
di , fc. quarterium Londonenfe ,
Et una latitudo pannorum tinctorum &
}
ruffeccorum , & baubergetorum , fc. duæ ul
næ infra liftas .
De ponderibus vero fit ut de menfuris ,
Nihil detur vel capiatur de cætero pro
brevi inquifitionis , ab eo qui inquifitionem
petit , de vita vel de membris , fed gratis
concedatur , & non negetur .
Si aliquis teneat de nobis per feodi fir-
mam , vel Socagium , vel per Burgaium ; &
de alio terramteneat per fervitium mili-
tare ; nos nonhabebimus cuftodiam hære-
fuæ , quæ eft de feodo alterius ,
dis , vel terræ
feodi firma > vel Socagii ,
occafione illius
vel Burgaii ; nec habebimus cuftodiam il-
lius feodi firma , vel Socagii , vel Burgaii,
nifi ipfa feodi firma debeat fervitium militare .
Nos non habebimus cuftodiam hæredis ,
vel terræ alicujus , quam tenet de alio per
fervitium militare , occafione alicujus par-
væ Serganteriæ , quam tenet de nobis per
fervitium reddendi nobis cultellos , vel fagit-
tas , vel hujufmodi ,
Nullus Ballivus ponat de cætero ad ali-
quam Legem , nec ad juramentum , fim-
plici loquela fua , fine teftibus fidelibus ad
hoc inductis .
Nullus liber homo capiatur vel imprifo-
netur , aut diffeifietur , aut utlagetur , aut
exuletur , aut aliquo modo deftruatur de aliquo
libero tenemento fuo , vel libertatibus , vel
liberis confuetudinibus fuis , nec fuper eum
ibimus , nec fuper eum in carcerem mitte-
mus , nifi per legale judicium parium fuo-
rum , vel per Legem terræ . Nulli vende-
mus , nulli negabimus , aut differemus re-
Atum aut juftitiam .
Omnes mercatores , nifi publice prohibi-
ti fuerint , habeant falvum & fecurum exi-
re de Anglia , et venire in Angliam , et
morari , et ire per Angliam , tam per ter-
ram , quam per aquam , adad emendum
emendum vel
vel
vendendum , fine omnibus malis toltis , per
antiquas et rectas confuetudines , præter
quam in tempore guerræ , et fi fint de ter-
ra contra nos guerrina ; et fi tales inve-
niantur in terra noftra in principio guer-
ra , attachientur fine damno temporum vel
rerum , donec fciatur a nobis , vel a Jufti-
tiario noftro capitali , quomodo mercatores
terræ noftræ tractentur , qui tunc invenien-
tur in terra contra nos guerrina ; et fi no-
ſtri falvi fint ibi , alii falvi fint in terra
noftra .
Liceat unicuique de cætero exire de re-
gno noftro , et redire , falvo et fecure , per
terram et per aquam , falva fide noftra ,
nifi tempore guerra per aliquod breve tem-
pus propter communem utilitatem regni ,
CONDITAS
exceptis impriſonatis et utlagatis , fecundum
Legem regni , et gente contra nos guerri-
na , et mercatoribus , de quibus fiat , ficut
fupradictum eft .
Si quis tenuerit de aliqua Efchaeta , fi
cut de honore Walingefordia , Not binbam,
Boloniæ , Lancaftriæ , vel de aliis Efchae-
ris , quæ funt in manu noftra , et fint Ba-
roniæ , et obierit ; hæres ejus non det aliud
relevium , nec faciat nobis aliud fervitium ,
quam faceret Baroni , fi Baronia illa effet
in manu Baronis ; et nos eodem modo
eam tenebimus , quo Baro eam tenuit ; nec
nos occafione talis Baroniæ vel Efchaeta
babebimus aliquam Efchaetam vel cuftodiam
aliquorum hominum noftrorum , nifi alibi te-
nuerit de nobis in capite ille qui tenuit Ba-
roniam vel Efchaetam .
Homines qui manent extra foreſtam non
veniant de cætero coram Juftitiariis noftris
de forefta per communes fummonitiones
nifi fint in placito , vel plegii alicujus vel
aliquorum , qui attachiati funt propter fo
reftam ,
Omnes autem bofci , qui fuerunt affore-
ftati per Regem Richardum fratrem no-
ftrum , ftatim deafforeftentur , nifi fuerint
dominici bofci noftri .
Nullus liber homo de cætero det amplius
alicui , vel vendat de terra fua , quam ut
de refiduo terræ fuæ poffit fufficienter fieri
Dom. feudi fervitium ei debitum , quod
pertinet ad feudum illud .
Omnes patroni Abbatiarum , qui habent.
chartas Regum Angliæ de advocatione , vel
per aliquam antiquam tenuram vel poffef-
fionem , habeant earum cuftodiam cum va-
caverint , ficut habere debent , et ficut fu-
pra declaratum eſt .
Nullus capiatur vel imprifonetur propter.
appellationem fœminæ , de morte alterius
quam viri fui .
Nullus Comitatus teneatur de cætero ,
nifi de menfe in menfem ; et ubi majo-
terminus effe folebat , major fit . Nec Vir
cecomes aliquis , vel Ballivus fuus , faciat
terminum fuum per Hundredum , nifi bis
in anno , er non nifi in loco debito , et
confueto , viz. femel poft Pafcha , et ite
rum poft feftum S. Michaelis . Et vifus fi-
militer de Franco plegio tunc fiat ad illum
terminum S. Michaelis fine occafione , ita
fc. quod quilibet habeat fuas libertates ,
quas habuit et habere confuevit tempore
Henrici Regis avi noftri , vel quas poftea
adquifivit . Fiat autem vifus de Franco ple-
gio fic , ut pax noftra teneatur , et quod
Tethinga integra fit ficut effe confuevit , &
quod Vicecomes non quærat occafiones , et
quod contentus fit de eo , quod Vicecomes
habere confuevit de vifu fuo faciendo tem-
pore Henrici Regis avi noftri .
Non liceat de cætero alicui dare terram
fuam domui Religionis , ita quod illam re-
Ты
 APPENDIX.
fumat tenendam de eadem domo . Nec li-
ceat alicui domui Religionis terram fic ac-
cipere , quod tradat eam illi , a quo illam
recepit , tenendam . Si quis autem de ca-
tero terram fuam fic dederit domui religio-
fæ , et fuper hoc convincatur , donum fuum
penitus caffetur , et terra illa Domino fuo
illius feudi incurratur .
Scutagium de cætero capiatur , ficut capi
tempore Regis Henrici avi noftri confuevit ;
et quod Vicecomes non quærat occafiones ,
et quod contentus fit de eo quod Viceco
mes habere confuevit .
Omnes autem confuetudines prædictas ,
et libertates quas conceffimus in regno no-
ftro tenendas , quantum ad nos pertinet ,
erga omnes homines noftros de regno no-
ftro , tam Clerici quam Laici noftri obfer-
vent , quantum ad fe pertinet , erga homi-
nes fuos ; falvis Archiepifcopis , Epifcopis ,
Abbatibus , Prioribus , Templariis , Hofpi-
talariis , Comitibus , Baronibus , Militibus ,
et omnibus aliis tam ecclefiafticis perfonis
quam fecularibus , libertatibus , et liberis
confuetudinibus , quas prius habuerunt . His
Teftibus etc,
LEGES FOREST Æ .
Libertates vero de Forefta , & liberas con-
fuetudines , que cum libertatibus pre-
fcriptis in una fchedula pro fua anguftia
contineri nequiverant in bac , alia char-
ta fubfcripta complectebatur .
Ohannes Dei gratia Rex Angliæ &c. Scia-
tis quod intuitu Dei , & pro falute ani-
mæ noftræ , & animarum antecefforum &
fuccefforum , ad exaltationem fanctæ Eccle-
fiæ , & emendationem regni noftri Angliæ
in perpetuum , fpontanei & bona voluntate
dedimus , conceffimus pro nobis & hæredi-
bus noftris has libertates fubfcriptas , haben-
das & tenendas in regno noftro Angliæ in
perpetuum .
Inprimis omnes Foreftæ , quas Rex Hen-
ricus avus nofter afforeftavit , videantur per
probos & legales homines , & fi bofcum
aliquem alium quam fuum dominicum af-
foreftaverit ad damnum illius cujus bofcus
fuerit , ftatim deafforeftetur . Et fi bofcum
fuum proprium afforeftaverit , remaneat Fo-
refta , falva communia de herbagio , & re-
bus aliis in eadem Forefta , illis qui eam
prius habere confueverunt .
Homines qui manent extra Foreftam non
veniant de cætero coram Juftitiariis noftris
de forefta per communes fummonitiones ,
nifi fint in placito , vel plegii alicujus , vel
aliquorum qui attachiati funt propter Fo-
reftam .
Omnes autem bofci qui fuerunt affore-
ftati per Regem Richardum fratrem noftrum
ftatim deafforeftentur , nifi fuerint dominici
bofci noftri .
Tom. IV.
421
Archiepifcopi , Epifcopi , Abbates , Prio-
res , Comites , Barones , Milites , & libere
tenentes , qui bofcos habent in Forefta , ha-
beant bofcos fuos , ficut eos habuerunt tem-
pore prima Coronationis prædicti Regis Hen-
rici avi noftri ; ita quod quieti fint in per-
petuum de omnibus purprefturis , vaftis , &
affartis , factis in illis bofcis poft illud tem-
pus ufque ad principium fecundi anni Co-
ronationis noftræ . Et qui de cætero vaftum,
purprefturam , vel affartum facient fine li-
centia noftra in illis bofcis , de vaftis , pur-
prefturis , & affartis refpondeant .
Regardatores noftri eant per Foreftas ,
ad faciendum Regardum , ficur fieri confue-
vit tempore prima Coronationis prædicti
Regis Henrici avi noftri , & non aliter .
Inquifitio vel vifus de expeditatione ca-
num exiftentium in Forefta , de cætero fiat
quando fieri debet regardum , fc. de tertio
anno in tertium annum ; & tunc fiat per
vifum & teftimonium legalium hominum ,
& non aliter . Et ille cujus canis inventus
fuerit tunc non expeditatus , pro mifericor-
dia det III, folidos ; & de cætero nullus
bos capiatur pro expeditatione .
Talis autem expeditatio fit per affifam
communiter , quod tres ortelli abfcindantur
de pede anteriori fine poleta , Non expe-
dientur canes de cætero , nifi in locis ubi
expeditari folent tempore primæ Coronatio
nis prædicti Henrici Regis avi noſtri .
Nullus Foreftarius vel Budellus faciat
de cætero fcotallum , vel colligat garbas vel
avenam , vel bladum aliud , vel agnos , vel
porcellos ; nec aliquam collectam faciat . Et
per vifum & facramentum x11 . Regardato-
rum quando faciunt regardum , tot Forefta-
rii ponantur ad Foreftas cuftodiendas , quot
ad illas cuftodiendas rationabiliter viderint
fufficere . I
Nullum Suanimotum de cætero teneatur
in regno noftro , nifi ter in anno , viz. ,
in principio xv. dierum ante feftum S. Mi-
chaelis , quando Agiftatores veniunt ad agi-
ftandum dominicos bofcos ; & circa feftum
S. Martini , quando Agiftatores noftri de-
bent accipere panagium fuum . Et ad ifta
duo Suanimota convenient Foreftarii , Vi-
ridarii , et Agiftatores , et nullus alius per
diftrictionem . Et tertium Suanimotum te-
neatur,initio xv. dierum ante feftum S. Johan-
nis Baptifta , pro venatione beftiarum no-
ftrorum ; et ad iftum Suanimotum conve-
nient Foreftarii , Viridarii , et non alii per
diftrictionem . Et præterea fingulis XL . die-
bus per totum annum convenient Virida-
rii , et Foreftarii ad videndum attachia-
menta de Forefta , tam de viridi quam de
venatione , per præfentationem ipforum Fo-
reftariorum , et coram illis attachientur .
Prædicta autem Suanimota non teneantur ,
nifi in Comitatibus , in quibus teneri con-
fueverunt .
Unufquifque liber homo agiftet bofcum
N n fuum
 422 AD LEGES IN ANGLIA
fuum in forefta pro voluntate fua , & ha-
beat panagium fuum . Concedimus etiam
quod unufquifque liber homo poffit ducere
porcos fuos per dominicum bofcum noftrum,
libere et fine impedimento , et ad agiftan
dum eos in bofcis fuis propriis , vel alibi
ubi voluerit . Et fi porci alicujus liberi ho
minis una nocte pernoctaverint in forefta
noftra , non inde occafionetur , ita quod ali-
quid de fuo perdat .
Nullus de cætero amittat vitam , vel
membra ,, pro venatione noftra ; fed fi ali-
quis captus fuerit et convictus de captione
venationis , graviter redimatur , fi habeat
unde redimi pofft , et fi non unde redimi
poffit , jaceat in prifona noftra per annum
unum , et unum diem ; et fi poft annum
unum et diem unum plegios invenire pof-
fit , exeat e prifna ; fin autem , abjuret re-
gnum noftrum Angliæ .
Quicunque Archiepifcopus , Epifcopus ,
Comes , vel Baro , veniens ad nos per man-
datum noftrum , tranfierit per foreftam no-
firam , licet illi capere unam vel duas be-
ftias per vifum Foreftarii , fi præfens fue-
rit . Sin autem , fi facit coronari ne vi
deatur hoc furtive facere . Item licet in re-
deundo idem eis facere , fcut prædi&um eft ,
Unufquifque liber homo de cætero , fine
pccafione faciat in bofco fuo , vel in terra
fua , quam habet in forefta , molendinum
vivarium , ftagnum , Marleram , foffatum ,
vel terram arabilem , extra coopertum in
terta arabili , ita quod non fit ad nocumen
tum alicujus vicini .
Unufquifque liber homo habeat in bo-
feis fuis Arias accipitrum , fpervariorum ,
falconum , aquilarum , et heironum ; et ha-
beat fimiliter mel , quod inventum fuit in
bofcis fuis ,
Nullus Foreftarius de cætero , qui non
fit Foreftarius de feudo , reddens firm am
nobis Fro balliva fua , capiat cheminagium,
fc po careta per dimidium annum 11. de
narios , et per alium dimidium annum duos
denarios , et pro equo qui portat fumma-
gium , per dimidium annum obolum , et
nonnifi de illis qui extra ballivam fuam
tanquam mercatores veniunt per licentiam
fuam in ballivam fuam , ad bufcam Mei-
renium corticem , vel carbonem , emen-
dum , et alias ducendum ad vendendum ubi
voluerint , Et de nulla careta alia , vel
fummagio , aliquod cheminagium capia-
tur . Non capiatur cheminagium nifi in lo-
cis illis , ubi antiquitus capi folebat et de-
buit . Illi autem qui portant fuper dorfum
fuum bufcam , corticem vel carbonem ,
ad vendendum , quamvis inde vivant , nul-
lum de cætero dent cheminagium . De bo-
fcis aliorum nullum detur cheminagium Fo-
reftariis noftris , præterquam de dominicis
bofcis noftris .
Omnes utlagati pro forefta a tempore
Regis Henrici avi noftri ufque ad primam
CONDITAS
Coronationem noftram , veniant ad pacem
fine impedimento ; et falvos plegios inve-
niant , quod de cætero non forisfacient no-
bis de forefta noftra .
Nullus Caftellanus , vel alius , teneat pla-
citum de forefta , five de viridi , five de
venatione : fed quilibet Foreftarius de feu-
do attachiet placita de forefta , tam de vi-
ridi , quam de venatione , et ea præfentet
viridariis provinciarum ; et cum rotulata
fuerint , et fub figillis viridariorum inclufa ,
præfententur capitali Foreftario cum in
partes illas venerit ad terminandum placita
foreftæ , & coram co terminentur
Omnes autem confuetudines prædictas ,
et libertates , quas nos conceffimus in regno
tenendas , quantum ad nos pertinet , erga
noftros ; omnes de regno noftro , tam Lai-
ci , quam Clerici , obfervent , quantum ad fe
pertinent , erga fuos .
Cum autem pro Deo , et ad emendatio,
nem regni noftri , et ad melius fopiendam
difcordiam inter nos et Barones noftros 2
hæc omnia conceffimus , volentes ea inte
gra et firma ftabilitate gaudere , facimus et
concedimus eis fecuritatem fubfcriptam , viz .
Quod Barones eligant xxv. Barones de
regno noftro , quos voluerint , qui debent
pro totis viribus fuis cbfervare , tenere , et
facere obfervari , pacem et libertates quas
eis conceffimus , et hac præfenti charta no-
ftra confirmavimus ; ita fc. , quod fi per nos
vel Juftitiarium noftrum erga aliquem in
aliquo deliquiverimus , vel aliquem articu
forum pacis vel fecuritatis tranfgreffi fueri
mus , et delictum oftenfum fuerit iv. Baro-
nibus de xxv. Baronibus , illi v. Barones
accedent ad nos , et ad Juftitiarium no,
ftrum fi fuerimus extra regnum , et propo-
nentes nobis exceffum , petent ut fine dila-
tione faciamus emendari . Et fi nos excef-
fum non emendaverimus ( vel Juftitiarius
nofter fi fuerimus extra regnum ) inter
tempus XL . dierum , computando a tempore,
quo monflratum fuerit nobis ; prædicti 1v. Ba
rones referent caufam illam ad refiduos de
illis xxv. Baronibus ; et illi Barones , cum
commune totius terræ , diftringent et gra-
vabunt in modis on nibus quibus poterunt ,
per captionem caflrorum , terrarum ,
fc. per
poffeffionum , et aliis modis quibus potue-
rint , donec fuerit emendatum fecundum ar-
bitrium eorum : falva perfona noftra , et
reginæ noftræ , et liberorum noftrorum . Et
cum fuerit emendatum , intendent nobis ,
cut prius fecerunt ,
Et quicumque voluerit de terra , juret
quod ad prædicta omnia exequenda pare-
bit mandatis prædictorum xxv . Baronum ,
et quod gravabit nos pro poffe cum ipfis .
Et nos publice et libere damus licentiam
jurandi cuilibet qui jurare voluerit , et nulli
unquam jurare prohibebimus .
Omnes autem illos de terra noftra , qui per
fe
1
 A PPE
fe et fponte fua voluerint jurare xxv. Ba-
ronibus de diftringendo nos , et gravando
nos cum eis , faciemus jurare eofdem de
mandato noftro , ficut prædictum eft ,
In omnibus autem iftis quæ xxv. Baro-
nibus committuntur exequenda , fi forte in
aliquo inter fe difcordaverint , vel aliqui
ex eis fubmoniti , noluerint vel nequive-
rint intereffe , ratum habeatur et firmum
quod major pars eorum providerit vel præ-
ceperit , ac fi omnes xxv. in hoc concef-
fiffent .
Et xxv. Barones jurent quod omnia an-
tedicta fideliter obfervabunt , et pro toto
poffe fuo facient obſervari .
Et nos nihil impetrabimus per nos , nec
per alium , per quod aliquid iftarum con-
ceffionum et libertatum revocetur , aut mi-
nuatur . Et fi aliquid tale fuerit impetra-
cum , irritum fit et inane , et nunquam eo
utemur per nos vel per alium ,
Et omnes malas voluntates , et indigna-
tiones , et rancores ortos inter nos , et ho-
mines noftros Clericos et Laicos a tempo
re difcordiæ , plene omnibus remifimus et
condonavimus .
Et ad melius diftringendum nos , Iv. Ca-
ftellani , de Northanton fc. , de Kenille-
wiche , de Nothingham , et de Scarde-
burck , erunt jurati xxv. Baronibus , quod fa-
cient de caftris prædictis quod ipfi præce-
perint , vel mandaverint , vel major pars
corum . Et tales femper Caftellani ponan
gur in illis caftris , qui fideles fint , et no-
Tom. IV.
N D I X. 423
lunt transgredi juramentum fuum .
Et nos amovebimus omnes alienigenas a
terra , Parentes omnes Girardi de Athies>
Engelardum fcil. Andream , Petrum Gyo-
nem de Chanceles , Gyonem de Cigony ,
uxorem prædicti Girardi cum omnibus li-
beris fuis , Gaufridum de Martenni , et fra-
tres ejus , Philippum , Marc. et fratres ejus
et G. nepotem ejus , Falconem , et Flan-
drenfes omnes , et ruptarios , qui funt ad
nocumentum regni ,
Præterea omnes transgreffiones fastas oc-
cafione hujus difcordiæ , a Pafcha tranfacto,
qui fuit annus decimus fextus , ufque ad
hanc pacem reformatam , plene remifimus
omnibus Clericis et Laicis , et quantum ad
nos pertinet , plene condonavimus . Et in-
fuper faciemus illis fieri literas teftimonia-
les et patentes Domini Stephani Cantua-
rienfis Archiepifcopi , Domini Henrici Du-
blinenfis Archiepifcopi , Domini Pandulphi
Subdiaconi et Dom. Papa familiaris , et
Epifcoporum prædictorum , fuper fecuritate
ifta , et conceffionibus præfatis .
Quare volumus et firmiter præcipimus ,
quod Anglicana Ecclefia libera fit , et quod
omnes homines de regno noftro habeant et
teneant omnes libertates præfatas , jura , et
confuetudines , bene et in pace , libere et
quiete , plene et integre , fibi et hæredibus
fuis , de nobis et hæredibus noftris , in omni-
bus rebus et locis , in perpetuum , ut præ,
dictum eft .
Nn 2 A D
 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS
GLOSSARIUM
A verbo Advocare . Cenning vocabulum , forma
Barnare . Rem clam & occulte
geftam probationibus manifefta-
re . Unde murdrum abarnare
idem eft ac murdrum probare ,
verbo ab eodem fonte haufto ac
A
abere in Anglo-Saxonum , abere
morth, abere-theof, abere-bore- cwen , i . e.
probatum murdrum , probatus fur , probata me-
retrix: uti apud Jornalenfem in locis Legum
Saxonicarum , ubi occurrunt voces , exponun-
tur. Denudare Sax. abarian. Hinc forte Teu-
tonicor. baeren , oftendere , manifeftare , uti &
noftratium bare , nudus ; fed & Anglo- Saxon.
barfymig pro Publicano , it. barfot , &c. Ad-
verte autem hic differentiam ut inter furem
compertum & probatum , fic etiam inrer ho-
micidium compertum & probatum : ut enim
illum open-theof , hunc abere- theof, ita & ho-
micidium , illud open- morth , hoc abere- morth
Saxones vocabant . ( Vid. LL. Canuti cap.
penult. & quomodo Latine habetur in LL.
Edo, Confeff. cap. 35. ) Per apertum , noto-
rietate facti jam convictum , ut qui in fla-
granti crimine , quod eis openre fylde, depre-
henfus quales bond-babend , bac-berend; per
probatum , non ita manifeftum , fed accufa
tionibus & probationibus judicialiter criminis
convincendum imminentis , Hoc forte latuit
Do&. Spelmannum , uti & qui ante eum D.
Lambardum , quorum alter ( Gloffar, verbo
Aberemurdrum ) aberemurdrum per apertum ;
per manifeftum murdrum alter ( Leg. Canu-
ti , cap. 61. ) interpretatus eft ; nifi hujus ma-
nifeftum , illius apertum lata illa fignificatione
accipiamus , qua horum priori apertum poftea
acceptum in verbo fcil. Eberemord , quod aper
tum murdrum vertit ; & ideo fic vocari mo-
net , non ( inquit ) quod in aperto fit , fed quod
aperte conftat de perpetrato fcelere ; i. e . ( ut
diximus ) probationibus .
Acquietare. Vox forenfis , quietum redde-
re fonans . Vid. Spelm. Gloffar. in voce .
Adregniare, Frano cohibere a Gallico ref-
xe. Pro fræno , inquit doctiff. Eques verbo 4-
reniare , & hoc forte a Latino regere , quod
equus fræno cohibitus , regendus , vel guber-
nandus fit , ad equitantis placitum , Hinc no-
ftratium Rein pro habena .
Advocare , Advocatio , Advocatus . Hæc , ut
juris noftri municipalis vocabula funt decan-
tatiffima , fic in his Legibus occurrunt fæ-
pius . Significat autem ( Lambard. & Spelman .
in voce ) advocare , rem factam agnofcere , vel
in fe fufcipere , unde forenfium noftrorum
Avowry , quin & vocare ( ut leguntur ) ad
warrantiam , hoc eft, ad præftationem rei
vendita , & fimil . Forenfium autem lingua
vulgari voucher al garantie , quod Gallis ap-
peller a garand , alias fommer a garand , Dua-
renus . Recours de Garantie , Cotgravius . Hinc
Capituli Legum Ethelredi decimi titulus apud
Lambard. be teaman apud Jornalenfem Lati
ne redditur , De advocatione & termino guer-
randi ( corrige warranti ) inveniendi . Videa-
tur Spelm. Gloffar. verbo Garandia . Saxoni-
bus autem Advocare eß tyman , Advocatus
.
galeaman , Advocatio team : item Lambardo in
autem Latina Cenninga ( quod Lambardus ha-
bet Kenninga ) apud eofdem idem fignabat ,
Jornalenfi tefte in verfione LL. Athelredi ,
cap. 9. 10. ei autem 10. II . non notitiam , ut
Doctiff. Equiti vifum in voce , nifi quis ma-
lit ut fit notitia alicui data , ut veniat & ad-
vocet . Vocem autem hanc & immediate præ-
cedentem , Cenitus fc . idem doctiff. Eques ex
pofiturus , quafdam laudat additiones ad LL.
Inæ Regis . Cum autem de talibus ad LL.
In additionibus apud Jornalenfem , faltem
quo nos utimur, nulla fit mentio , utrumque
Vocabulum reperitur in LL. Æthelftani apud
eundem Jornalenfem , par. 2. Prius fcil , in
earundem LL. cap. 4. pofterius autem cap. 18.
ubi pecoris cinnitus forte legeretur , pecoris tin
nitus , quod quibufdam tintinnum , aliis tintin
nabulum : idem autem id quod aliis skella ,
skilla ; voces omnes a fono facta , & rem fi-
gnantes , fonitus gratia , pecori impofitam ,
campanulam puta . Verifimilius autem iftud
hinc videtur , quod poft ibidem a Spelman-
no allata verba , ftatim fequitur in eadem Le-
ge : unumquodque reputatur melda , i . e.ma-
nifeftatio ; cui fuffragatur illud Amoinii ( Hift.
lib. 3. c. 81. ) a Clar. Lindenbrogio in voce
Tintinnabula jumenti laudati : Mos quippe ( in
quit ) antiquus inoleverat Francis , maxime
Außratiis , ut pafcentibus equis tintinnabula im-
ponerent , quo fi forte longius in pafcendo aber-
raffent , eorum fonitu dignofci poffent . Lambar,
dus de voce Advocare & Advocatio hæc com ,
mentatur . Advocare & Advocatio Saxonice
1yman and. Eft proprie tyman propagare , team
joboles , & propagatio , per translationem vero ,
alium patefacere , atque in medium proferre .
Erat enim in more pofitum , ut fi quis
rem furto furreptam mercatus eandem alteri
vendidiffet , atque is porro rem illam alteri ,
cuiquam alienaffet , idemque feciffent alii præ-
terea plures , Domino tamen per Leges lice
bat rem fuam ubivis deprehenfam fuo fibi jure
vendicare . Tum vero ejus ( quem penes res
erat deprehenfa ) partes erant , venditorem
proferre , caufæque illum advocare , ut is ven-
ditionem præftaret , atque in fe reciperet . Is
demum caule Advocatus alium citabat ali-
quem , atque ita alio alium advocante , in
ipfum tandem furti autorem culpa transfere-
batur . Nos Gallice voucher al garrantie , cu❤
jus eft frequens in legibus mentio , appella-
mus . De Advocatione autem vide plura apud
D. Cowell. Intesp. verbo voucher & verbo wa-
rantie , Spelmann. verbo Advocatus , & hic in-
fra in voce Theam .
Aesne , inops . Vocem illo fenfu nondum le-
gi . Servum Saxones nuncuparunt esne , ino-
pem autem carme & onæbte . Saxonibus tamen
efne non quemvis fignificabat fervum , fed
mercenarium tantum vel conductitium ( a
bired Servant vulgo ) quem inter & eorum
theowe tale reperio difcrimen ; hic fervus na-
tus & a parentibus ; ille factus & ex pacto ( 4
couenant Servant vulgo ) ; hic fine , ille cum
( vel pro ) mercede ferviens ; hic femper quoad
vixerit , ille pro tempore in pacto contento ;
hic ad opera quævis pro arbitrio Domini , il-
le ad ea tantum pacto expreffa , quæ quando-
que militaria , cujufmodi fervum Saxones ,
ut
 GLOSSARIUM. 425

ur memini , fyrd efne nuncuparunt , militem fc. candenti fe excufabit ; fi culpabilis perman-
mercenarium , ftipendiarium , eundem qui Ju- ferit , fufpendetur ; & fi accufans in anteju-
nioribus Solidarius , vulgo Souldier , de quo Jamento defecerit , accufatus liber erit . Vid,
vide Clar. Selden . Tit. Honor. edit. 1. pag. Petr. Greg. Tholof. Syntagm . Jur. univerf.
335. & Befold. de Natu. popul. cap. 18. ver- lib. 48. cap. 15. num . 6. Tanto autem rigore
bo Soulde . Pro inops itaque hic fubitituendum ufi funt majores noftri in hoc ab accufato
sperarius , quomodo vox ifta efne in LL. El exigendo , ut vel ad Ordaleum , nifi eo prius
fredi Regis , c. 39. vertitur , pratito non effet admittendus , unde il-
Eftimatio capitis . Vide Were, lud in LL. prædicti Ethelftani cap. 23. And
Agenfrigea . Liber , feu potius Poffeffor . Re- fwerige thone ath that be fy mid folcribte un-
tinet tamen Jornalenfis vocem agenfriga in ver fyldig there tybtlan er the be to them ordale
fione , cap. 42. LL. R. Ina . Vox iterum oc- ga . Et paulo poftea : And ofgayle man bis tyb
currit in ejufdem Regis Legum c. 5o. item tan ( 1) mid fore ath fwa we ar cwedon . Po-
in LL. Cnuti , par. 2. cap. 22. de qua vide fteriora fic Latine exprimo: Et quilibet illatam
Doctiff. Spelm. Gloffarium , accufationem exuat ( vel excutiat ) præjuramento ;
Abteswan Servus porcarius . Vox obfcura , de ut de accufato non accufatore ( quomodo Lam-
cujus verfione cenfuram ferre fuperfedeo . De bardo vifum ) dicta . De Forath legimus in
fervo autem porcario vide , fi placet , Linden LL. Foreftæ cap. 12. ( apud Spelm. Gloffar. in
bogii Gloffar. voce Forefta ) ubi juramentum vice alterius
Aldermannus, Vocabulum Anglo- Saxoni- præftitum ( cui illud fimile , in animam Domi-
cum , ab ealdre fenior , & man bomo compofi- ni Canoniftis dictum ) fignificare videtur . Ve-
cum , cujus munus ditioque caldordom dicta ; runtamen fi Lex illa deprompta fit e Legum
de quo ne actum agam plura dicere omni- Canuti fupra memorato capitulo 2 ut mihi
no fuperfedeo . Me etenim in vocis etymolo- quidem vifum , quomodo etiam Lex proxime
gia , & cæteris ad plenum & verbi & rei ( in- fequens ex ejufdem Canuti Legum cap. 32 .
ftituti feil. ) intellectum anteverterunt Lam ( quod notandum pro mendofa loci exhibitio
bardus verbo Senator & Dot. Spelman. verbo ne corrigenda ) Forath hic & illic pro anteju-
Aldermannus Clar. Seld. Tit. Honor. par. 2 . ramento malim accipi , & eo conceffo , pro
cap. 5. 9. 2. & Cowell. Interpr. in voce . juramentum , extrema Lege reponendum reor
Algorium maris ; id elt , Alga maris , fucus antejuramentum vel præjuramentum .
marinus ; Sax. war , noftratibus olim inde Wo Apparitor . Textus c. 1o. LL. H. I. haber
re , hodie quibufdam Dore , aliis Wrait , exte. Apparitores in plurali , & in proximo fequitur,
ris aurem Wier ; unde Wiringiam , Hollandiæ vel Minißris . Vocum pofterior fenfum prio-
ditionis infulam , id nominis adeptum volunt, ris fatis plane enucleat . Judices fane & Jufti-
cujus tanta ibi eft copia ( inquit Guicciard. par. tiæ Miniftros , Præpofitos fc. five Prefectos ,
2. pag. 95. ) ut & aggeres fartos tectos confer- notat ; non autem qui Judicibus a fervitio ,
vent . Adde Bertii tractatum de Aggeribus , Li &tores , Satellites , Nuntios , & ejufinodi ,
cap. 13. Defcriptionem prælii inter Cæfarem quomodo vox vulgo apud nos accipitur . Pa-
& Venetos Britanniæ in Strabon . Geograph. rem autem huic habemus locum poftea c. 19.
lib. 4. Camdeni etiam noftri Britanniam de LL. H. I.
Gerzei infula . & Gerardi noftri Herbar. 1568. Aque Lex . Judicium defuetudine exoletum
Allegiare . Verbum fatis explicatum a Spel- ad Ordaleum fpectans , quod vide ; &Judicium
man. in voce , cujus ope intelligas illud in cap. Aque in Spel . Gloffar.
41. LL. Guilielmi primi, fil ne pot aleier , fed Affaliareunde Alfaliatus c. 87. Affultus
& illud ibidem , paucis intermediis , fil alaier c. 10. 87. LL. H. I. ) et in aliquem "inful-
ne fe pot , i. e. nifi poteft allegiare , jurejuran- tum facere a Gallico affailir , & hoc a Latino
do fc. verificare , &c. Vide earundem Legum affilire : Anglice to affail vel affault . Vid. Spel-
cap. 15. & harum cap. 34. man. Gloffar, verb. Adfallire & Affailrie . Af→
Amber . Amphora , quafi ampher , duga's , fultus voce utitur Order. Vitalis Hift. Ecclef,
ditio Græca , vafis vinarii genus & menfu- in anno 1080. pag . 553. n . 16. 19 .
ram fignificat : fic dicta quod duas habeat an- Aftribiltbet . Vox hæc cap. 30. LL. Edo-
ias , atque ex utroque latere prehenfa feratur . vardi Confefforis obvia duplicem compenfatio-
Continet autem , ut tradunt nonnulli , fexta- nem pro pace fracta denotat . In tribus Codi-
rios 48. Sextarius aliis unciarum eft viginti , cibus Cottonianis tripliciter legitur aftrekib-
aliis viginti & quatuor , atque ita Amphora hæc thet , aftredelthet & aftrikebbet ; & in Hovedes
noftra ad id genas menfuræ , quod nunc vul- no aftrideltbot , unde facilis conjectura effet
go Firkyn dicitur , proxime accedit , neque vocem hanc legere a widel vel fwifeald bot,
wero omnis evanuit vetufti illius nominis me- i. e. duplex compenfatio . Sed cum are figni-
moria . ficet domum , & vox afribilthet hic duplicem
: Amonitus . Quid , vide Mannitus . pro damno poenam economis impofitam fi-
Antejuramentum . Sic vertunt prifci Inter- gnificet , longe faciliorem etymologiam ei af-
pretes Anglo-Saxonum Foreath , de quo in LL. fignabimus ab aftre domus , bold dominus , &
1 Æthelftani theowet vel bet ( mutato b in b ) multa ; ut
, cap. 23. & Cnuti par. 2. cap. 20,
quod olim ( ad inftar juramenti de calumnia ) fic aftribilthet compenfationem factam a dos
non ab acculato folum, fed & accufatore quan- mino manfionis denotet . Vid. que Somnerus
doque exactum . Cap. har. LL. 66. Si quisfur dicit de aftribilthet infra in voce emendare .
ti, vel bujufmodi periculofa capitalium compel-
latione pulfetur , fecundum Legem weflex ante-
juramentum a compellante habeatur , & alter
Je fexto decime fue purget , ficut accufator præ- B
cefferit . Vide etiam c. 64. in principio , cum
additione ibidem marginali , & cap. 92. Ac- Qarnet . Domus incendium . De quoin LL.
BaCnuti fecular , cap. 61. ubi quomodo &
cufatore vero in hujufmodi antejuramento des
ficiente , accufatus liber evadebat . Inter LL. cap. 12. 47. LL. Henr. I. inter fcelera jure
Philippi Comitis Neoportuenfis , A. D. 1164. humano inexpiabilia enumeratur . Husbrec ,
editas , fi fur vocatus accuſatus fuerit , ferro and bærnet , and opentbyfth-----æfter weoruld
Tom. IV. Na 3 laga

(1) Lege tybtlan,

4
 425 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

Jaga is botleas . I. e. ( juxta Jornalenfem ) ferente Glanvilla , lib. 2. cap. 7. ) Duellum in

Husbrece, i. e. infratara domus , & bernet , tanto licet non in toto fuftulit ; cum utique
quod eft domus incendium , openthefthe , i. e. temporibus anterioribus rei rarum , nominis
apertum furtum --- fecundum Legem
Legem feculi in in autem ( duodecimvirale judicium intelligo )
expiabile eft. nullum apud nos extet veftigium : que vero
"Baro. De voce nihil habeo dicere , quod in contrarium adducuntur ( in probationem
non fuit dictum prius : ut inter noftrates a fc. altioris judicii illius originis , Anglo Saxo
Spelman, in Gloffar. a Selden, Tit. Honor. par. nice præfertim meo judicio tam obfcurs
2. cap. 5. Lambardo , in voce Thanus ; Cam- fint , ne dicam levia. Vid. Daniel. Hiftor.
deng de Gradibus in Anglia ; D. Cowello in Angl . in vita Guil. I. f. 38. Lapfum igitur
Interpr. inter Exteros autem ab Hotomanno reor Polydorum Vergilium , duodecim viro
de verb. Feudal . Vulteio de Feud. lib. 1. capp. rum judicium ( quod terribile vocat ) a Gui-
4. 11. 14. Voio de vitiis fermonis , &c. in vo- lielmo Conqueftore illatum afferentem ; cum
ce; & pluribus aliis . majorem antiquitatem eidem adfcribat , ut mis
Belfieos. Tympani vellus . Ducem gregis hic hi videtur , quam expedit , quandoquidem in-
intellige campanulam habentem , cervici ejus ftitutum illud ab Hen. II. edicto inoleviffe vi-
pro more impofitam . Vide fupra in Advoca- deatur . A Normannis dixi hoc genus explo
sio. Vox compofita a bell campana & fys , rationis ( per Bellum ) in Angliam inyectum ;
Saxonibus feos , nobis fleece , vellus . Verve- id autem in primo ipforum adventu . In qui
cem fectarium vulgo dicimus ? the Bel- bus enim cafibus caufifque locum effet habi-
weather . turum , legibus in ean rem a Guilielmo pri-
Bellum, Idem fæpe quod Græcis monoma mo , Conqueftore dicto , latis conftitutum eft;
chia, Latinis fingulare certamen , Feudiftis au- quæ quidem Leges a pluribus in lucem editz
tem duellum ; cujus ( inquit Hotomannus , Dif- jam vulgo circunferuntur , fufpicor autem an
put. de feud. cap. 45. ) vera definitio talis originali quo defcriptæ funt idiomate . Textus
erit : Dyellum eft duorum pluriumve concerta Roffenfis infignis liber MS. fic dictus ) eaf-
tio , ça Lege inftituta , ut ex ipfius eventu de dem LL. Anglo- Saxonico fermone exaratas
re ambigua dijudicetur . De quo , cum vix ha exhibet , quas vide fupra .
beam , quod addam prius dictis , vide Spelm. Bellum vadiare eft depofito quopiam pigno
Gloffar . verbo Campus , & cæteros quos laudat re certare . Vid. Clar. Voi Gloffar. pag. 642.
authores Doctor Cowellus in Interpr. verbo in voce Wadium .
Battel & Combat , quibus adde vetus Normann. Belundintum . Scribendum reor Blindintum ,
Cuftumar. capp. 68. & ult. Cujac. de Feudis , ut Scholiis ad cap. 94. LL. Henrici I. jam
lib. 1. tit. 1. S. Si autem controverfia , &c. monitum . Cæcum ictum fonat : pleniorem au-
Dempfer de Juramento , cap. 18. & Wormi tem & verbi & loci expofitionem in eifdem
Monumenta Danica , lib. 1. cap. 10. Hoc ge- Scholiis , cui placeat quærat . Cæci vulneris
nus examinis cum in Anglo-Saxonum Legi meminit Perfius , Satyra 14. Ilia fubter cæcum
bus non occurrat , Normannis eorum fuccef vulnus habes . Alio tamen fenfu .
foribus , ut verifimile eft , debemus , a quibus Benripe , ad preces . Vox in LL. Saxonicis
e Normannia , poft conqueftum ( ut vocant ) defiderata , fervitium fonans a quibufdam in-
huc adductum reor . Hoc genus a Norman ferioris note Tenentibus five Fructuariis debi-
nis , cum Anglis illis antiquioribus antea igno tum Dominorum fuorum frumentum meten-
tum erat , invectum eft . Antiquit, Britan. p. di , quando ad id rogati fuerint , & in auxi
103. Cambro-Britanni tamen vocem ornet ha- lium acciti ; de quo pluribus in Tract. Clar.
bent pro duello , five monomachia , perinde Somneri de Gavelkynd , c. 1. Poft Preces igi
& fi Britannis olim in ufu . Vid. Didion. Bri tur hic deeft metere . Servitium hoc ( ut &
tann. Lat. in voce Orneft & Tmorneft . Trucu- illud infra Benyrden dictum ) majoribus no-
Jentum morem in omni evo acriter infecta ftris Precaria dictum .
runt Theologi , & ab eo Principum clemen- Benryrden alias Benyrden . Araturæpretium.
tia excufantur plures , inter alios autem ci Vox priori in hoc confimilis , quod in LL.
ves London. ut hic in Legislatoris noftri char- Saxonicis minime reperiatur , nec quod fciam
ta libertatum eis facta , ficut & cives Cantua alibi præterquam in Codice antiquo olim Mo
ria Henrici II. diplomate verbis concepto fimili nafterii S. Auguftini Cantuar. Quandam ta
bus , quæ fequuntur . " Conceffi etiam eis- quod men eidem vicinam invenio in pluribus antie
nullus eorum faciat duellum , & quod de pla- quis cuftumariis , computis , & fcripturarum
citis ad coronam pertinentibus fe poffint dif- confimilium fchedis , fcil. Benerth , fervitium
rationare fecundum antiquam confuetudinem fignans vel auxilium arationis maneriorum fi
civitatis , &c. ,, Claufula Regale fapit privile ve prædiorum Dominis a quibufdam inferio
gium , duelli cafus ( ne dicam impietates ) ris notæ Tenentibus five Fructuariis debi
vitandi gratia indultum , cui illud fimile Can- tum , de quo plura in Tractatu quo fupra in
tianis omnibus in terris quas poffident ( ut Benripe , Quod hic igitur araturæ pretium ,
loquuntur ) in Gavelkynd olim irrogatum , de corrigendum reor aratio ad preces
quo in agri illius Cuftumario apud Lambar- Berebredus . Horrearius . Vox in MS. Can-
dum , non procul a fine . Vid. Glanvill. lib. tuar. at in nullis LL. Saxonicis obvia ; in ejus
1. cap. 3. 14. cap. 1. Plura autem quæras tamen illuftrationem quædam videas apud Do
in Spelm . Gloffar. verbo Jurata , Lex aptiff . Spelman. in yace Berewica .
parens , Afifa , Adbramire , Judicium Dei . Billum . Si idem fit billum mutilatum hoc
Item in Tholof. Syntag. Juris univ . lib. 48 . in loco , cum billo de quo cap. 78. LL. H. I.
capp. 15. 16. Quercetani Notis ad Biblioth, falcem forte fonat , nifi malis fecuriculam ,
Cluniac. pag. 160. 161. Lindenbrog. verb. Cam quod Teutonicis Bill & Beil, ex armorum ge
pio , Duellum , Pugna . Supereft apud nos ho nere videtur fervo propriorum , ut e contra
die in folemnioribus Juris actionibus , licet ræ rio lancea & gladius libero . Vid. dict. cap.
rius in ufum veniat , ut fufius tradit Spel- 78. LL. Henr. I.
man. verb. Campus & Lex apparens ; cujus ibi- Blafere. Incendiarii . Vox hæc derivatur a
dem ut & alibi conjectura affenfum meum blafe vel blafe , flamma, & eos qui flammas
nec immerito facile præbeo , de Juratarum fc. domibus , horreis , fylvis & agris fubjiciunt ,
noftrarum judicii , nempe apud nos duodecim- denotat . Eodem cum homicidis puniebantur
viralis , fi non origine , faltem refufcitatione , modo apud veteres Saxones . In LL. Ethel
& frequentiori deinceps ufurpatione , ab Hen- ftani Regis , cap. 6. blisgeras vocantur a blyſa,
rico ejus nominis fecundo , pro tempore ( res vel blyfige , fax . flamma , tæda .
Bled
 GLOSSARIU M. 427

Blodfodium . Loci depravati vocabulum ob- viffent potius mori , quam fervitutis jugum fu-
fcurum . De expofitis ( ni fallor ) & a pro- bire , ftatuitur Duci occurrere , & pro patriis
priis parentibus & dominis derelictis , locus Legibus dimicare , Facti funt Duces Archie-
intelligendus eft , quem cum aliquandiu ad pifcopus & Abbas , dieque dicto univerfus po-
verterem , eundem cum proxime præcedenti pulus apud Swanefcombe convenit , latitantes in
bus tandem fic legendum ficque reftituendum fylvis adventum Ducis expectant, ftatuunt ra
duxi : De ingentis & pauperibus abje&is po- mos arborum in manibus portantes præcludere
ftum eft: Si quis eos occidat , eifque fint paren undique vias Duci & circumvenire . Poftridie
ses repetentes ( id eft , compenfationem eis Dux juxta Swanefcombe tranfiens , fefe ani-
jure debitam ob cognatum occifum petentes ) madvertit circumfeptum , quafi nemore paula.
wera , wita , manbota , ficut juftum fuerit ( vel tim undique appropinquante , non fine con-
ficut acciderit , i . e. pro facti ratione ) perfol- fternatione . Cantiani vero ſtatim , abjectis ra-
Vantur ( occifi ) vel in tafchis ( i . e. forte pe mis , ad buccine fonitum arma præferunt ,
cuniis numeratis , tafcha enim , Voffio tefte , miffique funt ad Ducem Archiepifcopus &
marfupium fignat vel crumenam , continente Abbas , qui hæc dixerunt : Ecce, Domine
hic pofito pro contento ; nifi cui magis pla- Dux , populus Cantiæ tibi obviam procedit
ceat daciis , i. e. eodem tefte , tributis "vel te tanquam ligeum Dominum fuum receptu-
collectis ) vel bujufmodi fuggerendis. De blod ri , ea conditione , ut populus univerfus Can-
fodiis eft inftitutum , quos Parentes fui divites tianus in perpetuum avita gaudeat libertate
ac Domini multa finunt in progenies ( i, e. for- avitifque fruatur Legibus ; alioqui tibi e vefti-
te de progenie in progeniem ) egeftate mendi- gio bellum indicunt , parati hic potius omnes
cos, fi pecuniam habebunt , fit Domini cui ( ex occumbere , quam fervitutis jugum pati , &
charitate forte ) præbendarii erunt ( eleemo- ab avitis Legibus recedere . Dux in arcto po-
fynis ejus nutriti ) fi fuper terram ejus fit ( fcil, fitus , petita non tam libenter quam fapienter
pecunia. ) conceffit . Datis utrinque obfidibus , Cantiani
Blodwita, Mulcta effufi fanguinis , unde au- latos Normannos Rofeceftriam deducunt , &
tem fic dicta fit vide apud Spelman, in voce , Comitatum Cantiæ , cum caftro Doverenfi ,
Bocland . Terra ex fcripto , codicillaris , Fun- eis tradunt . Sicque antiqua libertas Anglo-
dum veteres aut ex fcripto , qui Bocland , aut rum , patriæque Leges , in fola Cantia , indu
fine fcripto, qui folcland dicebatur , poffide, ftria Stigandi & Egelfini , ufque ad hæc tem-
bant. Que fuit ex fcripto poffeflio commo- pora remanferunt . ,, Hactenus ille . Ego vero
diori erat conditione , hæreditaria , libera , ats in hoc uno Lectori verba dari non facile pa-
que immunis , Fundus fine fcripto cenfum tiar , nam quod nondum id temporis fervitu
penfitabat annuum , atque officiorum fervitute tem introductam afferit , ego vere affirmare
quadam eft obligatus . Priorem viri plerum poffum , fervos fuiffe in Anglia complures ,
que nobiles atque ingenui , pofteriorem rufti- id quod vel me conticente Leges ipfæ enun-
ci fere & pagani poffidebant . Illam nos vul- ciabunt . Num vero in Cantianis tum tempo.
go Freehold & per chartam , hanc ad volupta- ris fuerint fervilis conditionis homines , aut
tem Domini appellamus . Habebant etiam ma. nunc fint , non affirmaverim ; legi fane , non
jores noftri & fuas villas , quas a feormian fuiffe unquam . Spelman. in voce bocland ( ni
( quod eft cibum fuppeditare ) feormes appel- fallor ) perperam ejufmodi terram ea poffi-
labant , eamque nos hodie nominationem re dendi transferendique Lege coerceri afferit ,
tinemus , Dominis etenim quæ ad efum , po- ut nec dari licuerit , nec vendi , fed hæredi-
tum victumque erant neceffaria , villa fubmi- bus neceffario relinquenda fuerit , idque e
niftrabant . Hæreditatem vero temporibus il- LL. Alfredi cap. 37. concludi poffe : eum
lis non ( quemadmodum apud nos folus æ falva ejus reverentia & aliorum fimiliter
tate maximus adibat , verum ad filios omnes fentientium loci , id eft , Legis citata recte
æqualiter fundus Lege veniebat , quod illi intellectæ fcopus atque fenfus aliud plane ve-
Jandescyftan dixerunt , & Cantii hac noftra me lit ; tali fiquidem alienatione eo folummodo
moria eodem vocabulo to fbift land , id eft , cafu ibi prohibita , quando fc, hujufmodi terra
hercifcere , & fundum partiri appellant . At- a primis donatoribus tempore donationis tali
que hinc ego ufu tandem eveniffe credo , ut reftringitur conditione , fcil. ne alienaretur
terra illa Gavelkyn quali gife eal cyn , id eft , cognatis inconfultis & invitis . Quæ quidem
omnibus cognatione proximis data dicatur . limitatio ut exceptionis vim obtinet , quæ ( ut
Ac quoniam ex hoc fermone in memoriam loquuntur Juriste ) firmat regulam in non ex-
Cantianorum incidimus , non erit opinor ab in- ceptis , fic etiam Juris Civilis edicto prohibi
ftituto noftro alienum commemorare , quid torio apte comparandam puto , quo quodcun-
caufa fuerit , quare ex omnibus Angliæ pro- que non prohibetur , permittitur , Fufius autem
vinciis , una fere Cantiorum regio veterem de hoc in tractatu de Gavelkynd , cap. 4, ubi
hanc terræ dividendæ confuetudinem fervet , plura de iftius & aliorum generum terra Le
aliaque nonnulla , quæ erant in more majo tori obvia : inter alia autem de Feudiftarum
rum, etiamnum teneat , Cæterum quoniam mi- Allodio , Noftratium Bocland ( ac fi effet idem
norem fidem faceret oratio mea , excitabo re- alterum ) confono , cujus etymon habebis in-
ligiofum teftem Tho. Spottum , Monachum fra in verbo Feudum .
olim Cantuariæ Auguftinenfem , qui vixit Bonda . Maritus , Paterfamilias . Huic au-
regnante Edwardo primo ) in fuo de Abbati- tem bus adjungi folet , aut potius præponi ,
bus Coenobii libello , ad hunc modum lo- quo idem fignificatur quod Sax. Husfuftune,
quitur, Humfaßt & fimil, domui fcil. afcriptum vel
" Anno 1066. Wilhelmus Dux Normanno aftrictum fignat , ut Heortbfaf antiquitus La-
rum rerum potitus verfus caftrum Doveria , tine redditur aftro aftriatus . Vide Heortb faft.
iter fufcepit , ut illud cum cæteris Cantia Borgbbreche , Sic enim fcribendum reor quod
partibus fubjugaret , Stigandus itaque Archie cap. 1o. LL. Henr. 1. fcribitur .
pifcopus , & Abbas Egelfinus , quafi totius Borgbbrege , Fidejuffionis violationem fignat,
Cantiz majores & Domini , animadvertentes unde autem fic dictum fit , vide Spelman. in
ubi in Anglia antea nullus fuerat fervus , jam voce Burgbbrech .
omnes etiam Nobiles fervituti Normanno- Bote . Vid. Emendare .
rum fubditos , populum univerfum Cantianum Bræde . Figmentum . LL. Edo, fenioris , c.
congregarunt , quibus expofuerunt imminen- 1. butan brade and befwice ; quæ apud Jorna
cia pericula , Normannorum infolentiam & fer lenfem fic Latine dantur : fine figmento & fe
vilis conditionis anguftiam . Qui cum decre- ditione , Quod autem bræde hic , poftea in LL.
Спц

428 AD LEGES IN ANGLIA
Cnuti par. 2. cap. 22. bragden dicitur , ther
gewitnele bith and man gecnawan can that ther
Bregden bith ; i. ( eodem Jornalenfe interpre-
te ) ubi teftimonium eft cognatio , quod ibi
brede fit .
Burgus. Quid , quotuplex , & unde fic di-
&um vide apud Spelman. in voce . Cluver.
German. Antiq . Lib. 1. pag. 110. & V. de
vitiis Sermonis , pag. 181. Burgi lex occurrit
cap. 46. LL. Henr. I. quod idem forte ac fo-
renfium noftratium plegium re& ti faciendi ,
C jiceretur Collegium . De minoribus negotiis
Acepollus . LL. Æthelftani apud Vene-
ting. in Jornalenf. cap. 24. Si cacepollum
advocet , quod ei thelonium dedit , ille ne-
get , perneget ad Dei Judicium , Vox , ni fal-
lor , Litorem fignat , aut miniftrum quendam
ei non abfimilem , unde ortum Noftratium
Catchpoll pro Satellite , vulgo alias dicto Ser-
jeant . Plura vide apud Cowell. Interpr. in
voce .
Cantia . Comitatus nomen apud nos An-
glos celeberrimi , Julio Cæfari quem Cl. no-
fter Cambdenus fequitur , Cantium dicta , quo
tefte ( de bello Gallico , Lib. 5. ) omnibus
Britannia incolis ) longe funt humanillimi ,
qui Cantium incolunt .
Capitale . Pro bonis , vel bonorum illa fpe-
cie , quæ nobis vulgo Chattell. Sæpe pro va-
lore rei ablatæ . Unde autem derivatum vide
apud Spelmann. in voce .
Capitalis inimicitia . V. Fæhth .
Caftellatio . A caftellare forte vel incaftella
re , quod caftello munire five in caftelli for-
mam redigere fonat : fic autem munire ædes
fuas nemini licet fine Regis licentia . De
quo vid. Spelmann. Gloffar. verbo Kernellare
& D. Edo . Coci Inftit. par. 1. fo. s. a.
Caufa emendabiles & inemendabiles . Quales
hæ , vid . infra in voce Emendatio .
Centuria . Saxonice Hundred a numero cen-
tum hominum ( hydarum , ut Niger liber
Scaccarii vult ) appellationem habens , inquit
D. Lambardus , & Spelman. in voce . Hujus
autem vocabuli nolla mentio in LL. Saxoni-
cis ante Alfredi Regis tempora , qui Angliam
primus ( antiquiori ejus in Regiones divifio-
ne antiquata : vid. Spedi . Tabb. Num. 1. §.
3. ) in Satrapias , Centurias & Decurias , ut
communis fert opinio , partitus eft . De voce
& ejus Relativo , Centenario , Domino fc. Hun-
dredi , vide apud eundem Spelman . verb. Cen-
tena , Grafio , Hundredum . Videantur etiam
Doctoris Cowell. Interpr. in voce Hundred , &
Ed. Coci Inftit. par. 4. pag. 287. Lambardus
hæc de voce Centuria habet . Alfredus Rex
ubi cum Guthruno Daco foedus inierat , pru-
dentiffimum illud olim a Jerrone Moyfi da-
tum fecutus confilium , Angliam primus in
Satrapias , Centurias & Decurias partitus eft .
Satrapiam fcyre a Jeyran quod partiri fignificat,
nominavit ; Centuriam hundred , & Decuriam
teothung, five tienman tale , i. e. Decemvira-
le Collegium appellavit . Atque eifdem nomi-
nibus vel hodie vocitantur . Ac ne quis igno-
ret , Decuria ex decem viris conftabat , quo-
rum finguli uniufcujufque fiftendi fidejuffo-
res erant , & fi quis eorum aliquid dediffet
damni , id omne reliqui refarcire debebant .
Atque hinc novem illi quidem freoborb , id
eft , ingenui fidejuffores dicebantur ; nos in
titulis curiarum francos plegios appellamus .
Decimus ille teothungmon , id eft , Decurio di-
&tus eft , quo nomine hac noftra eft tempefta
te Occidentalibus Anglis notiffimus . Eum
S
CONDITA
tamen alii tienheofod , alii freoborbes beofod,
id eft , vadem primarium & præcipuum nun-
cupabant . Cantii etiamnum borsholder cor-
rupte pro borbes ealdor , id eft , vadem pri-
mum , vocant . Centuria quidem ex deniserat
Decuriis conflata , quemadmodum & centena-
rium numerum decies decem conficiunt .
Hanc etiam Tranftrentani alio nomine , ve
rum nec in vulgus ignoto wapentac appella-
bant . Sed revocetur unde digreffa eft ora
tio . Decrevit tum porro Alfredus , liberæ ut
conditionis quifque in Centuriam afcriberetur
aliquam , atque in Decemvirale aliquod con-
Decuriones ut judicarent , ac fi quæ res effet dif-
ficilior , ad Centuriam deferrent : difficillimas
denique & maximi momenti lites Senator &
Præpofitus in frequenti illo ex omni fatrapia
Conventu componerent . Modus autem judi-
candi quis fuerit , Ethelredus Rex , Legum
quas frequenti apud Venetingum Senatu fan-
civit ) cap. 4. his fere verbis exponit : " In
fingulis ( inquit ) Centuriis Comitia funto ,
atque liberæ conditionis viri duodeni , ætate
fuperiores , una cum Præpofito facra tenentes
juranto , le adeo virum aliquem innocentem
haud damnaturos , fontem ve abfoluturos . "
Huic etiam non diffimile eft illud duodecim
Virorum judicium , quod in Anglia Walliæ-
que Sapientum Confulto , reperitur . Quæ cum
ita funt omnia , viri intelligentes judicent ,
quam diligenter omnia veterum monimenta
perfcrutatus fit Polydorus , qui lib. Anglic. Hi
ftor. nono , ex centum Hominibus electos fuif-
fe Decemviros , adeoque Guilielmum Regem
terribile illud ( ita enim loquitur ) duode-
cim virorum Judicium introduxiffe conten
dit . Verum danda erat homini Juris nefcien
ti venia .
Ceoy!. Rufticus , paganus . Erat apud veteres
Ceorle infimæ quidem at liberæ tamen condi-
tionis homo , quemadmodum Corle fummæ &
ampliffima . Ceorl is erat ( ni longe fallor opi-
nione ) quem nuper Juris peritiffimus D. Fitz-
herbert in fuo de natura Brevium libello Ba
fe tenant qui fefoit ville infervice , mes ne furt
pas villein appellavit . Prifci etenim fer vilis
conditionis hominem non ceori , fed alias theo-
re , alias efne nominabant . A cearl derivatur
cvrlifcus , mas , villanus , & cyrlifca foemina
Ruftici , vel conjux villani . LL. Henr. I. c.
76. & 82. De utroque vide plura apud Spel
man. verbo Ceortus .
Charta . Quid, vide Spelmann . in voce . Quid
autem Normannis de terris & prædiis contra-
hentibus Charta dictum , Anglo Saxonibus erat
landboc Latino barbare Telligraphum , alias ter
ræ liber , a Land terra , fundus , & boc liber
codicillus , quod etiam Spelman. obfervatum in
voce Landboc , quem vide etiam in Concil.
Tom. pag. 333. Hinc Borland hodie dicimus
Charterland .
Cristendom. Chriftianitatis jura . Res & Cau-
fas ecclefiafticas , fori fcil . Ecclefiaftici judicia
Legislatores Saxonici & Henr. I. intelligunt ,
quibus in caufarum in Comitatu difceptatio-
ne primum aflignant locum , juxta ordinem
Legg. Edgardi , cap. 5. & Canuti par. 2. cap.
17. De Comitiis unde forte hoc tranfumptum ,
And thes agtherteacan ge godes riht ge weo-
ruld riht . Et ibi uterque doceat cum Dei rectum
tum feculi . Qua autem ratione juribus hujuf
modi Chriftianitatis nomen impofuerit Henri-
cus I. difce mecum a Cl . Seldeno . Not. ad
Eadmer. pag. 208. " Chriftianitas inquit )
& ea quæ ad Chriftianitatem pertinent paf
fim , apud Eadmerum atque alios illius ævi
Scriptores , Functionem Epifcopalem atque Fo-
ri facri actionem & adminiftrationem feu of
&
 GLOSSARIUM .
ficium Epifcopale ut ufitatius appellatur , de-
notant . --- Hinc apud nos Fora facra , qui-
bus jure nempe communi fubnixis , aut Epi-
fcopi præfunt , aut ii qui eo nomine Epifco-
pos , utpote quos provocare licet , fufpiciunt ,
Curiæ Chriftianitatis , etiamnum vocitantur . ,,
Huc etiam pertinet illud in Doct . Spelm, Con-
cil. Tom. I. pag. 311. ex MS. excerptum ,
de vita Regis Uffe . Dominabatur etiam ( in-
quit ) Snotingenfi provincia , cujus Chriftianitas
ad Arcbiepifcopum fpe&at Eboracenfem . Hifto-
ría Abbatum S. Albani per Matth. Parifium
in vita Guliel. Abbatis 21. Prælatorum Chri-
ftianitatis fic meminit : Aderat tempus quo
omnes Prælati Chriftianitatis generaliter ad Con-
cilium fub Innocentio Tertio Papa celebrandum
Convocarentur. Vide plura in urbis Cantua-
rienf. Antiquit. pag. 362. 363. ubi de Decano
legimus Chriftianitatis ut & apud Brianum Twy-
num Antiquitatis Academia Oxon ' propugna-
torem , hujus autem vocis expertem , ut ibi
plenius oftenfum .
Cleta . Crates , Caula , de qua voce vid . Spel-
man. Gloffar. verb. Cleja & Clida , ut & in L.
Ripuariorum , Tit. 77.
Collaboratio . Conjuncta laboratio , efficta vo-
ce a con & laborare, de qua plura apud Linden-
brogium in Gloffar. In LL. Hen . I. c. 70. au-
tem potius proventum & fructum fignat con-
juncta laborationis ( lucrum fcil. & quæftum
inde provenientia ) quam rem vel actum la
borandi ,
Colonus Saxonice gebure , Villicus ad certum
cenfum fingulis annis pendendum afcriptus .
Belge hac noftra tempeftate rufticos Bowres
appellant , quos nos hodie contracto vocabulo
pro colonis , Clownes appellamus .
Colpus . Sicut Doct . Spelm. Gloffar. verbo
Fallire vifum ) contrahitur , ne dicam cor-
rumpitur Colaphus . Vocem autem ducit Lin-
denbrog. in Gloffar. a Gallor. coup. Si plura ve-
lis , Martinii confulas Etymologicum in yoce
Salapitta.
Compares in Curia . Hos Feudifte Pares Cu-
ria vel Curtis vocant , de quibus vide Hoto-
man. Dictionar. in voce .
Congildones . Socii Confratres , Contuberna-
nales , &c. unde autem vox efficta , vide apud
D. Lambard. verbo Contubernalis , & Gloffar.
in voce Geldum . Huc ( forte ) referendum
id quod capp. 88. & 99. legimus , quorum
crocca cowellet , de quo plura infra in voce
Crocca .
Conjectare . Hoc & ( quod inde demanavit )
Conjectum , quid, vide Clar. Lindenbrog. Glof-
far. verbo Conjectum . Vox eft in chartis &
Privilegiorum tabulis Epifcoporum Ultraje-
en. ab Heda in eorum Hiftoria exhibitis ,
valde obvia , & privilegium femper fignat ,
cui noftratium Scot ni fallor ) refpondet ,
de quo vide Buchelii Not. ad eand. Hiftor,
pag. 47.
Confacramentales , Rim awda men . Conju-
ratores iidem fcil. ( aut fimiles ) qui hodie
in foro Ecclefiaftico Compurgatores dicti , de
quibus vide Hotoman. Dictionar. & Linden-
brog. Gloffar. verb. Sacramentales , & hic infra
in Lex Sacramentalis .
Confuetudines . Inter alias vocis fignificatio-
nes ( Cowell. verbo Cuftome , & D. Ed. Coke
Inftit. par. 2. p. 58. ) Forenfibus noftris fonat,
quomodo & hic jura & Servitia Domino Ma
nerii e Fructuariis five tenentibus homines
etiam vocantur ) debita , præfertim vero ab
eis qui tenent ( ut loquuntur ipfi ) per Copiam
rotuli Curia ad voluntatem Domini , fecundum
confuetudinem manerii : unde ut eorum Tenu-
ra ( id eft , poffeffionis titulus vel ftatus )
Anglice dicitur Copr- bold ; fic etiam terræ eo-
rum vocantur Confuetudinaria , olim autem
429
Folclands . Vid. Cowell. in voce Copr-bold &
Welt. Symbol. par. 1. lib. 2. fect. 603. Sed
ut diximus , pro fervitiis Domino debitis
( prædiorum fervitutes vocant exteri ) hic ac-
cipiendum reor : quando autem apud nos eo
fenfu ufurpatur , plerumque vocabulum fervi-
tia ei adjunctum habet , ut fimul copulata
mutuo fe exponant . Hinc eft , quod reperto-
rium ejufmodi fervitiorum , fcil. liber quo
talia defcribuntur fervitia , quandoque Confue-
tudinarium , quandoque Cuftumarium , non fe
mel Cuftumale infcribitur . Servitia & confue-
tudines ejufmodi Anglo-Saxones vocabant ge
ribtas , quod eo avo Latine redditum Reditu-
dines , a Normannis autem poftea Confuetudi-
nes , vocabulo ( ut fertur vid . Spelman . Con-
cil. tom. I. pag. 124. & Tractat. de ufu &
confuetud. per D. Cafaubon. pagg. 109. 110.
&c. ) eo fenfu Normannicam fapiente origi-
nem . Utut fit , id genus confuetudinum ju-
ftum effe Saxones voluiffe : hinc ( ni fallor )
fatis congrue concludi poffe exiftimo , quod tale
nomen rei impofuere . Vid. D. Edo. Coci In-
ftit. par. 2. pag. 56. verb. Juftitiam vel Re-
um . Eodem recidit recepta illa & fatis de-
cantata Juriftarum fententia , viz. Confuetudo
ratione carens , potius dicenda corruptela .
Conterminatio . Idem ( ni fallor ) fonat hic,
ut apud Jurifperitos Reconventio , contraria fc.
intentata actio ; conflata ( ut opinor ) voce a
contra & minare , quod Latino Barbaris fonat
propellere , unde forte Noftratium countermi-
ne , Gall. conterminer , nifi quod hic contermi-
nationibus corrigendum fit concriminationibus ,
ut habetur in quodam , quod vidi , exem-
plari .
Contracaufator , Adverfarius . Pars in judi-
cio adverfa , Saxon. witherwin .
Contramandatio . Placito ut plurimum copu
latur . Placiti autem contramandatio ( ni fal-
lor ) diei ad placitandum condicti , manda-
ti , vel ftatuti , per mandatorem ( actore fc.
ex cafu aliquo repentino impedito ) revocatio-
nem fonat , & ejufdem placiti in alium diem
vel terminum prorogationem , feu ( ut citato
vocatur loco rcfpećtationem . Idem forte quod
Gallis Refpit . Licet autem hic tam late hac
de re differatur , cito tamen , ut videtur , eva .
nuit , & penitus obfolevit , res pariter & ver-
bum ; cum nec in Glanville , Bractoni , nec
aliorum Juriftarum noftrorum libris ne vola
ejus extet nec veftigium , nifi de natura fit
Effonii , de quo in eodem Glanvilla , lib. 1.
c. 27. & Bracton. fol. 334. b.
Contrapofitio . Quid , vide Schol. in cap. 64.
LL. Henr. I.
Conventus . Vide Gemote .
Corfned . Panis certis verbis devotus . Voca-
bulum a cors execratum & ned a neod i . e . ne-
ceffitate ductum , panem fignificat : atque ita
corfned panis elt execratus . Moris erat panem
certis quibufdam deftinatifque fententiis con-
fecratum , reo guftandum offerre ; habebant
enim penitus infitam opinionem , non poffe
quenquam mali confcium panem hoc modo
dedicatum glutire . Offam judicialem alii di-
xerunt , Vide plura ftatim in Lex Sacramen-
talis .
Cotfetus . Sic enim Cocfetus , LL. Hen . I. c.
27. & Cothfetus , cap. 81. corrigenda puto .
Cotæ vel tugurii habitationem fonat : vocabu
lum autem unde originitus ortum proftat apud
Spelman. in voce .
Cravare , cravatio , cravatus . Sic nimirum
quod in Legibus Henr. I. & in antiqua LL
Saxonicarum verfione apud Jornalenfem ,
quandoque gravatus , quandoque curvatus ,
quandoque curvatio legitur , corrigendum reor:
verborum iftorum quolibet originitus ab An-
glo-Saxonum crafian ( ut opinor ) ducto , quod
ut
 430 AD LEGES IN ANGLIA
ut graven op iemanden Belgis ( Kilian . in Ety
molog. ) poftulare , expoftulare , petere , imo
& impetere , lite fcil. mota , fignat . Unde il
lud in LL. Canuti fecularib. cap. 70. And
ther fe bonda fet uncwyd. and unbec rafod
fitte that wif and tha cild on tham ylcan un-
befacen , fic vertitur apud Jornalenfem ( eif-
dem fere verbis ac in harum Legum c. 14. )
Et ubi bonda , i. e. paterfamilias , manferit fine
compellatione & calumnia , fint uxor pueri
in eodem fine querela . Hinc hodieque rogare ,
Anglice dicitur to crave , & rogatum aliquid
raved , Saxonibus crafod , quo etiam impeti-
tum atque in reos relatum intelligebant , eo-
que fenfu non femel occurrit vox in Chronos
logia Saxonica bono publico nuper edita , an-
no 1070. Voci autem cravatus & cravatio
quandoque mis præponitur , quod in compofi-
tione a recto devium fæpe notat , unde mi-
fcravatio cap. 22. erroneam vel injuftam po
ftulationem fignat , eoque fic dictam puto ,
quia ( ut locus oftendit ) fera nimis cum prio
ri ( ut videtur ) accufatione præventa fit , ut
ex verbis immediate fequentibus præfumptis
Accufationibus datur intelligi .
Crementum feodi. Quid , vide Schol. in cap.
48. LL. Henr. I.
Crosca cowellet . Cap. 88. 94. LL. Hen. I.
alias quorum croeca cowellet . Dictio in fecun-
do locorum citatur , hac interpretatione illu-
frata : fi corum olla non fimul bulliat , ubi ,
non , ut per errorem irreptum , delendum exi-
ftimo . Forma autem hac loquendi , id olim
Contubernit vel Convivii nomine exteris ( Vid.
Legem Salic. tit. 45. ) Saxonibus noftris ( Vid.
LL. Inæ cap. 6. Edo. fenior. cap. 1. Evangel ,
Saxon . Luc. IX . 14. ) gebeorfcipe ( potationem
vertit Jornalenfis notum intelligendum cen
feo ; focietatem forte vel Gildam apud Saxo-
nes paffim obviam , ei fimilem , de qua hic
cap. 54. fociorum fc. pecuniam fuam ponen-
tium
detur in communi
) fuit in dieb. us
Moris
illis fiquidem ( Angl
tempore fc. ut vi-
o-
Saxonum , ut omnes ejufden viciniæ Decen-
næ fc. Friborgi vel Gildæ ( & vox & res in
Cambriam adverie : Gildio enim Cambris
compotationum expenfas exolvere fonat . Di-
thmar . Britannico Lat. in voce Gildio ) focii
vel fodales menfam haberent communem , ubi
collatitia ftipe fimul comedebant & combibe-
bant . Plures igitur quorum crocca cowellat
contubernium fonat in publico vel communi
convivantium , a Sax. crocca olla & weallen
bullire ; co præpofito , quod ut con in compos
fitis ( quomodo in copartner , co-operate , co-
ordinate coincidunt ) fimul notat . Plura pete
in loco Gildarum communi apud Spelm. in
voce Geldum , Videantur etiam D. Lambard.
verbo Contubernalis . Kilian , verbo Gulde , &
hic fupra Congildones .
Curvare , Curvatio , Curvatus . Quid , vide
fupra in voce Cravare ,
Cynebote , alias dictum cenegild . Fallitur in-
terim Doctif, Spelmannus , cum de voce dif-
ferens in Gloffario , eam pro eodem accipit ,
quod alias magbote dicitur ; ea nempe compen
fationis pars, quæ interfeci cognatis redde-
batur ob amiffum confanguineum . Hæc enim
compenfatio cognationi cedens regix , fub We-
ræ nomine hic plane comprehenditur , unde
hæc fe ware belimpathe to tham magthe thes
cyne cynnes ; i . e. Weram debent babere propin
qui regii , dum quod fequitur cynebote univer-
fo populo cedit , ob Regem fublatum , juxta
fequentia , And that cynebote to tham landleod.
Cyricfceat . Sic enim quod cap. harum LL.
2. lin. ejufdem 2. Cherifceatum habemus , le-
gendum eft . Vocabulum in Legibus Saxon ,
fatis obvium , ubi a Doct. Lambardo earun-
dem Legum primo editore , Latine redditur
CONDITAS
( quomodo etiam in verbor. explicatione eif
dem LL. præfixa ) Primitia feminum , ad ver-
bum autem ( inquit & rectius ) vectigal Ec-
clefiafticum , quam quidem verfionem , pofte-.
riorem fcil. amplexus D. Abraham Whelocus
ad LL. Saxon. Præfat, priorem & inconcin-
nam , nec immerito rejicit . Primitia fiqui-
dem Saxonibus frumfceata , alias frumripa . In
Gloffar. fub fin. Lambardi Gloffar. cyricfceat
Ecclefiæ cenfus redditur , quomodo etiam LL.
Canuti , par. I. cap. 2. & bene cum revera
cenfus fit , five in gallinis five aliis rebus .
pro ædium decima folvendus die S. Martini ,
de quo vide Gryphiand. de Weichbild Saxon.
cap. 30. num. 2. voce ducta a Saxon. cyric
Ecclefia , & fceat cenfus , ve&igal , Symbolum ,
munus . Male interim teothan [ceattas pecunia-
rum decimas Latine reddit idem Whelocus ,
Not. ad Bedæ Hiftor. Ecclef, lib. 4. cap. 29.
cum dictio fimpliciter five generatim ( quo .
nodo Lambardo ibidem vifum ) decimas pla-.
ne fignet . Plura fi cupias , Doctiff . Spelman,
Gloffar. adito . Cyricfceat ( funt verba Lam
bardi ) denotat vectigal Ecclefiafticum . Hic vi-
dentur jufte interpretationis loco , verba ex
veteri quodam Legum libello defumpta , di
gna quæ fubjiciantur . Ibi autem legitur ad
hunc modum ; Chirchefeed , ou Chirceomer , ou
Chirceamber , fuit un certein de blee batu , que
chefcun home devoit al temps dez Brytons ,
dez Engles porter a lour Eglife le jour Seint
Marten . Id fi verum fit , conftat falfo fcribi
cyricfcead pro cyricfed , fed etenim apud illos
femen fignificat , fceat vero ( unde id quod
vulgo fbat pecuniam five vectigal fonat .
D
Dnegildum . Quid & quotuplex Danegil-
unde fic dictum , juftum habes
Tractatum apud Doctiff. Spelmann. in voce ,
& Cl. Selden. in Mare Claufum , capp. 11. 15..
Dapifer . Quid , vide Dott. Spelman, in von
ce . Idem forte qui Saxonibus difhthegne .
Codicill. five Teftament. Æthelftani filii Regis
Ethelredi , anno 1015. Vide Tractat. Somneri.
de Gavelkynd , in Append. fcriptura 17. And
ic gan Eylemere mine dishthegne thare egte hide
at Cateringtune &c. i. e. Et do Eylmero Da-
pifero meo illas oto hydas ( terra ) Cateringtu-
ne , &c. Eylmerum hunc eundem effe reor ,
de quo in SpIm . Cancil. Tom . I. pag. 184.
fit mentio . Dijhthegne autem compofitum ar-
bitror a Difh , alias difc, Belgis Difch , Germa
nis Tifch , i. e. menfa ( unde Deis apud Matth.
Parifium in vita Jobannis 23. Abbatis S. Al-
bani . Priore ( inquit ) prandente ad magnam
menfam , quam Deis vulgariter appellamus ) &
Thegne Minifter , quafi Domino a menfa ;
menfæ miniflrator Witichindo ,
Decania , Decima , Decuria . Saxonice teothung ,
Quæ fuerit Decuriæ origo ac forma , fatis eft
antea in voce Centuria explicatum . Hoc tan-
tum fubjiciam , mirabiles illud unum Alfredi
( vel potius Jetronis ) confilium allaturum
Reipubl. utilitatis fructus , fi veræ Decuriæ
folidam teneremus imaginem , nec amplius
umbra uteremur . Verum hoc alii viderint ,
ego quæ reliqua funt perfequar. Vide plura
apud Spelman. in voce , & D. Cowell. Interpr.
verb. Decimers & Tithing.
Decomatio . Quid , vide Notas in LL. Henr.
1. c. 75.
Dedbana . Huic comes ibi Redbana, maleficii
alicujus hic confiliarius , ille author , qui Sa-
xonibus ( LL. Edm . par. 3. cap. 1. & Ethelr,
par. 2. cap. 5. alias hand- dadan . Nec aliud
yult
 GLOSSARIU M. 431

vult fenfus loci , qui talis , ut ( viz. ) qui ali- melius notam reddentes , que apud Doctor.
cujus innoxii interficiendi author vel confi- Cowell. in interpr. verb. Deforfour , & apud
liarius fuerit , convictus noxa , componat inde authorem Terminor. Juris noftri municipal
folus , aut cum aliis . Prior quidem in utra in eadem voce .
que voce fyllaba plane varia ( ded fcil . & red ) Diligiatus . E patrocinio Legis ejectus . Vo-
facti illa , confilii ifta , Saxonum lingua figni- cabulum autem unde ductum , vide apud
ficativa ; pofteriores autem funt eadem , ba- Spelman. in voce , ubi in loci hujus exhibi-
na fc. quæ quidem vox apud Anglo- Saxones , tione inter diligiatus & bominem deeft le-
quin & Bractoni ævo malefactorem notabat . galem .
Unde illud in Bracton. lib. 3. tract. 2. num . Dijrationare , Difrationatio . Veteris Norman.
I. fol. 116. a. - fed fequi non oportet de ter- Cuftumar. Glofiographus Latinus , verbum
ra in terram , villa in villam , cum malefactor Defrener in cap. ejufd. 7. num . 2. expofitu
captus fit , i . e . la bane . Vocabulum In hunc rus , vocem dici opinatur a corrigia , qua equi
ufque diem retinemus tam fimpliciter pro ligantur , & eorum fræna tenentur quæ vo-
pernicie , quam in compofitione , ut in Ratf- catur ( inquit ille ) vulgariter la rene . Difra-
bane , Woolfs bane , Hen-bane , Fleaf-bane , &c. tionationem autem Normannico - Latina lingua
Perniciem dico ; atque inde eft , quod ba Deraifnia , ad facti five criminis alicui objecti
na Saxonibus non quemlibet notabat male- negationem , & ejufdem negationis præftatio-
factorem , fed duntaxat mortiferum , talem nem juftificationem vocant ) reftringunt Nor-
Ic. quem Latini interfectorem vel homicidam manni a probatione eam hoc modo diftin
vocant ; unde fefe occidentes Saxonibus felf- guentes . Sciendam eft ita Cuftumar. il
banan , carnifices feorbbanan dicti , His adde Tud cap. 125. ) quod probatio femper haber
Judicia ( ut vocantur ) Lotharii & Eadrici fieri ad factum fuum probandum . Deraifnia
Regum Cantuariorum in Textu Roffenfi ; Gif vero ad factum fuum denegandum . Nemo
mannes efne frigne mannan ofsleth thane po enim tanquam actor ad factum alienum pro-
bund feill. gelde: Se agend thone banan agefe and bandum debet admitti , nec etiam ad alienum
other man wirth ther to , gif bana othbyrst twam factum deraifnandum . ,, Ut rem & vocis ety.
man wyrthum bine man forgelde . And bine ge- mologiam plenius pernofcas , audi cap. infe-
cenne mid godum ewdum that he thane banan quentis principium , Deraifna autem eft
begeten ne mibte . Id ett ( ni fallor in loci in- Lex quædam in Normannia conftituta , per
tellectu ) şi fervus alicujus liberum hominem quam in fimplicibus querelis infecutus , la-
trucidarit , tunc centum folidi reddantur. Do- tum , quod a parte adverfa ei objicitur , fe
minus fervi interfectorem dedat fimul cum alte- non feciffe declarat . Et quoniam fa& ti pro-
rius hominis pretio . Si interfector aufugerit , prii unufquique præfumitur fcire melius ve❤
duorum hominum æftimationibus reddat eum ritatem , Deraifnia de facto , quod ei objicitur,
( Dominus ) purget fe bonis evidentiis , conceditur infecuto , unde ett , quod homo
quod interfectorem apprehendere non valebat , defrainat id quod proponitur ab adverfo ( Gal-
Nec alio fenfu occurrit vox ifta bana in Chro ic. adverſario ) id eft , difrationat & demon-
nologia Saxonica fub anno 755. And tha cwa- ftrat extra rationem , vel fine ratione . Et fic
don hi that brom nenig mag thecfra nære thon- per Deraifniam irritat quod contra ipfum pro-
ne beora blaford and bi nafre his banan folgian pofitum eft ab adverlo ( Gallic. adverfario ) . ,,
noldon : Que fic Latine danda puto , Verum Arpofite Spelm . in voce : Manifeftam ( inquit )
illi retulerunt , quod illis nemo cognatorum cha mihi videtur ipfa vox originem prodere a Lati-
rior fuo Domino ( Rege ) extaret ; quod no ratiocinari ; adjecio dis , quod in compofitione
nunquam interfectori ipfius defervire vellent . contrarium fepe notat , ut & creberrime apud
Defacere , Diffactio , Diffactus , Diffata char- Græcos : fic difcordare , diffentire , diffuadere ,
a , Disfactio. Voces in LL. Henr. 1. obviæ. c. Difrationare igitur eft contrarium ratioci ,
De his omnibus in eorum intellectum vide nando afferere , vel quod affertum eft ratioci-
Spelman. Gloffar. verbo diffacere diffigura nando deftruere . Hoc Forenfibus noftris hodie
re . Adde , hinc noftratium Defeat , ut & Fo traverfare . Plura , fi vis , confulas velim Cl.
renfium noftrorum Defeifance , Gallor, etiam Spelm . in voce , & Doct . Cowelli Interpret,
Desfaire & Desfaicte . yerbo Dercyne .
Dei judicium . Quid , unde ortum , quando Diffaifatio , Diffaifiatus . Voces fori noftri
& a quibus prohibitum , late & fcite traditur tritillime , de quibus vide Spelman. verbo Dif-
a Spelman. verb. Judicium Dei . faifare , & D. Cowell. Interpr, in voce Diffei-
Delatura . Quid , vide Cl . Voff. Gloffar. in fin. Voffium etiam adito verb. Saifire .
voce . Hoc Saxonib. meld feob , i , e. judicii Divadiare , Divadiatio , Divadiatus , Divi-
merces . Vid. LL. Inæ cap. 17. Jornalenfis diatio . De his omnibus vide Schol. ad c. 23 .
vertit pecuniam indicationis vel delaturam . Vi LL. Henr. I.
de Spelman. Gloffar. in voce Capitale . Divija . Quid & quotuplex , vide apud Spel-
Demeta . Vide Wenstatas . man. & Doct. Watfii Gloffar, Matth. Parifio ad-
Difforciare , Deforciatie , cap. 22. Horum pos ditum in voce . Plura autem , & ad rei fen-
Herius rectitut folet ) adjuncto , denegatio fum in his locis magis facientia , vide infra
nem fignat juris æqui , foil, jufticiæ , quando verbo Erthmiotum .
ab eo petitur , cujus intereft . ut rectum fiat . Dombec. Liber Judicialis . Frequens eft in his
Hoc Saxonibus ribtes wirnan , ut in LL. Edo, Legibus Judicialis libri mentio , neque intes
fen. cap. 2. videre eft . Talis recti a Judice rim quis fuerit ufquam apparet . Beda_lib .
inferiori ( Domino puta manerii & ejufmo- Ecclef. Hift. 2. cap. 5. ait , thelbertum Can-
di ) requifiti denegatio , Jurisdictionem fuam tiæ Regem fcripfiffe idiomate Saxonico libel-
ei adimit , altius provocandi caufam præbet , lum , cui nomen indidit Decreta Judiciorum ,
& in aliorum forum & poteftatem , jurifdi- atque Judicia illa vel fua memoria tradit fait-
tionem tranfire facit . De quo videantur ha- fe obfervata . Hic nofter etiam Alfredus in
&
rum LL. cap. 22. 33. & 59. exemplum forte Præfatione fatetur , fe ex Æthelberto fum-
ducentia a LL. Edgari par. 2. cap. 2. & Ca- pfifle nonnulla . Quid plura ? Alerius Mene-
nuti par. 2. cap. 16. De translatione etiam venfis , olim Alfredo Regi familiaris , prodit
caufæ , quod Scotis Advocatio , Gallis ( ut ipfum Regem Saxonicis mandaffe literis Ju-
oftendit Skenæus ) Evocatio , vide lib. a pri diciorum Decreta , verum ad nos pervenire in
mis verb. Regiam Majeftatem , lib. 2. cap. juria temporum non permifit .
16. 9. 24. & lib. 3. cap. 20. 21. Quafdam alias Dominicum, Dominium . Quid , quotuplex &
Vocabuli acceptiones vocem Forenfibus noftris unde fic dictum , pluribus Spelman. in Gloffar,
fuo
 AS
432 AD LEGES IN ANGLIA CONDIT

fuo in vocib. & D. Cowell. in Interpr. verbo Edo. Confeff. cap. 30. de quadam emenda le-
Demayne . De vocis autem ratione nemo lu gimus , feu reftauratione damni , quam ( ut ibi )
culentius authore Dialogi ( ut vocatur ) Scac- et Angli vocant Aftribilibet , qui fi nimis
carii , l. 1. c. 11. " Noveris ( inquit ) Domi- confidens in pace quam babet per fuperbiam ali-
nia cujuslibet hæc dici , quæ propriis fumpti- cui forisfecerit , damnum reftauret , et iterum
bus vel laboribus excoluntur , & item quæ ab tantundem , quod Angli vocant Aftribilthet
Afcriptitiis fuo nomine poffidentur : quia enim al. ( ut mora libri atrihilthet . Locum ad-
Afcriptitii de regni jure non folum ab his vertit Spelman. in Gloffario , exhibetque ; nul
quæ modo poffident ad alia loca a Dominiş la tamen vocis illius ænigmaticæ quidem ex-
fuis transferri poffunt ; verum etiam ipfi quo- pofitione adhibita ad fenfum loci quo occur
que licite venduntur , vel quomodolibet diftra- rit , fic tandem reftituo ( funt verba Somneti )
huntur , merito tam ipfi , quam terræ quas a twifeald bote , i, e . duplex emenda vel com
excolunt , ut Dominis fuis ferviant , Dominia penfatio .
reputantur , & c. ,, Eorl. Satrapa . Erant quidem Satrapæ viri
Dunfattas . Monticola ; a dun quod mon- fumma fortunæ nobiles , qui cum plerunque
tem , & fata a fittan quodfedem habere fonat . integram procurabant Satrapiam ( quem ego
Hos Walli hac noftra tempeftate Gwer Blayny Magiftratum Senatorem dico ) ufu tandem
appellant . evenit , ur ex Satrapiis fuis finguli nomina
Duodecies centenus . Vide infra in voce twel fint fortiti. Hinc enim ( ficut ego autumo j
fbind . alius Huntendonenfis , alius Bedfordienfis , alius
Leiceftrenfis Satrapa primo eft nuncupatus .
Hos Normanni poftea Comites , quod in multis
E capiendis ( ut non nemo fufpicatur ) fifco re-
gio Socii Comites , id eft , participes effent,
nominarunt,
Ermingftret . Ran. Higdeno Ernimgifrete,
Aldorman . Vide Aldermannys , Una e quatuor Regalibus Plateis , de qua Hig-
Eberemorth. Quid & unde derivatum , vi- denus in Polychronico hæc ait : Platea hæc
de fupra in Abarrare . tendens a Zephyro in Eurum , & incipit a Ma-
Egildi . Saxonibus agild , alias orgild , i. e. vonia in Weft-Wallia , procedens ufque ad par
inultus , fine compenfatione ; talis fcil. cujus ob tum Hamonis , que modo dicitur South- Ham
interfectionem nulla exigenda eft ultio five ptonia.
compenfatio . Legg. Canuti par. 2. cap. 45. Gif Ertbmiotum , cui in LL. Henr. I. cap. 57.
be gewyrce that man bine afille thurb that be præcurrit Divifa vocem hanc de fe obfcuram
ongean vibt geanbyrde gif man that gefothige lic- elucidans . Conventum autem fuper terram vel
ge agylde . Quæ fic Latine habentur apud Jor- fundum , ut videtur , fignat a Saxon, earth
halenfem verba autem funt ipfiffima c. ha- terra & gemote , contracte autem ( ge per Aphæ
rum LL. II. lin . ejufd . 26. 27. ) Si efficiat ut refin fublato ) mote , conventus , confeffus ; nifi
occidatur per boc quod contra rectum refiftat , erth bic fcribendum velis beorth, i, e. veteri-
fi boc inveritetur , inultus jaceat . Simile habes bus manfio , domicilium , Anglo- Normannis a-
in LL, Ethelredi par. 2. cap. 3. Gifſe frith- frum ; & fic Heorthmote quafi Halimote , i. e.
man fico oththe feobie and nelle bine cythan, gif conventus aula . Hoc autem mihi non placet,
hine man ofslea licge orgilde : i . e. ( ut apud eun- Halimoto fiquidem feorfim ftatim fubfequente .
dein Jornalenfem } Si Fridman , i, e. homo pa- Utcumque , hinc jufte celebranda prifci feculi
cis fugiat , vel repugnet , fe nolit indicare , in caufis tractandis ratio , & litium promo-
fi occidatur , jaceat ungeld , i. e. infolutus . vendarum gradatio , de qua vide Schol. ad
Emendare , Emendatio . Videat . Spelm. Glof- cap. 34. Huc pertinet id in MS. Cuftumar,
far. in voce , ubi emendam & emendationem ( in Archiv. Ecclefiæ Cant. ) maneria de
per id exponit , quod in reftaurationem da- Eftria in Orientalibus Cantii partibus . " In
mai tribuitur , a Gall. amende & emende . In Oxene dimidium Swoling - Et debent Fir-
hoc ( inquit ) a mulcta differt, quod mulcta mario de Eftry , cum illuc venerit 2, comedia
Judici , emenda autem parti læfæ datur , lau- in anno pro iltis conrediis quieti fint de fe
daro hoc fine Speculo Saxonico , cui conve- quendo Halimoto de Eftry , nifi talis caufa
nit quod e Judicio Saxon . art. 53. lib. 3. Lan- emerferit , quod non poffit terminari ibi , i.e.
drecht per Gryphiandrum in fuo de Weichbild infra præcinctum prædicti Swolingi de Oxene,
Saxon. Tractatu , cap. 58. num. 21. allatum : Divife puta fic dicta . ,, Ifte autem mos con-
Wette gibt man dem Richter , Buffe aber dem veniendi ad divifas terrarum ( Juris Civilis f-
Klager , i. e. Mulia datur Judici , Emenda nium regundorum ( 1 , actioni refpondens ) &
autem Accufatori . Diftinctio quidem hodie ob vicinorum inter fe difcrepantium hinc inde
fervata , nec pridem inducta , licet forte ab gravamina & querimonias ibidem fummarie
initio non fic olim enim multa fub emen- audiendi , eofque invicem reconciliandi , per
dationis voce comprehendebatur , quæ Saxoni- vifum , i . e. arbitriura contenentium , i . e. Com
bus bote dicta , unde caufas hic diftinguit Les parium Curiæ , vel Convaffallorum , viget ad
gislator nofter in emendabiles et inemendabiles, huc ( ut audivi ) in Curtis quas hodieque Lea
id eft , multa pecuniaria redimendas , vel tes vocamus . Vid . Glanvill. lib. 9. capp. 13 ,
non ; quarum pofteriores Saxonum lingua bet 14.
leas . Legg. Canuti par. 2. cap. 61. busbrec and Eftot . Scot ( inquit Jornalenfis ) i . e. Symbo
barnet and opentbyfth and aberemorth and bla- lum ad opus Ballivorum Domini Regis , & inde
fordfwice after weoruld laga is botleas : i . e. dicitur Scotale . Majorem autem præ fe fert
Domus effractura , &c. fcelera fcil. hic enu- ipfa vocis ratio fignificationis amplitudinem ,
merata, nullo pretio , nulla mulcta redimenda Scotum enim vel Shotum dicitur ( Coci Inftit,
funt , fed fontis morte plectenda . Ex fcelerum
par. 4. p. 306. ) quando homines faciunt colle
genere funt hæc aut fimilium quæ Teutonicis &am inter fe ad aliquod obtinendum feu evitan
Ondaet , graviora fcil. de quo vide Buchel. dum . Privilegio igitur vel diplomate excufari
Not. in Hede Hiftor. Ultrajectenf. pag. 238. de Schoto , ut hic , eft quietum reddi de tali
et Kilian. Etymolog. in voce . In Legibus collecta . Authorem audi Terminor . Juris no-
Ari :

(1 ) D. 10. tit. 1. C. 3. tit. 39

 GLOSSARIU
Ari: Scot ( inquit ) boc eft , quietum effe de qua
dam confuetudine , ficut de communi tallagio fa-
to ad opus Vicecomitum , vel Ballivorum ejus .
Scot autem & Efchot , alias Efcat , idem ; po-
fteriore , quod Gallicum, a priore orto , quod
Anglicum: noftro enim Scat Galli ( ut ali-
quibus aliis vocibus quibus ab S littera ini-
tium ) E præponentes , fuumque inde facien-
tes , de eo faciunt Efcot , & fimil. Scot autem
hujufmodi ex radice forte Saxonum fceat , i.
. portio , pars , ut fcite Legum Saxonicatum
fecundæ editionis Eruditus Adornator in fua
ad Lectorem Præfatione , quam vide . Hinc ( fc.
a Scot ) Jornalenfem vides Scotale derivantem ;
de quo non abs re erit , pauca hic adjicere . Vo
cem quidem Scotallam , alii vero Scotallum fcri-
bunt , & e Sax. fcot fymbolum & ale cerevi-
fia , compofitam volunt ; nec dubito quin re-
cte ; cum generatim vox cerevifiam fignet a
quibufdam feipfos exhilarandi gratia , collati-
tia ftipe comparatam ; particulatim vero cere-
yifiam quam quidam fructuarii , tenentes , fi-
ve convaffalli , quibus tenure vinculo tale ins
cumbit onus , communibus eorum expenfis com-
parant Dominum fuum vel vicem ejus ge
fentem hofpitaturi ; unde illud in quodam ve-
teri confuetudinario ( in Archiv. Archiep."
Cantuar. ) manerii de South Malling in agro
Suffex: " Memorandum quod prædicti tenen-
tes debent de confuetudine inter eos facere
Scotalium de 16. denar. & ob. ita quod de fin-
gulis fex denar. detur 1. denar. & ob. ad po-
Tandum cum Bedello Domini Archiepifcopi
fuper prædictum feodum . ,, Vocis fenfum ba-
bes & verum & plenum ; qui vero tabernam
cerevifiam fignificare volunt , & ipfi decipiun-
tur, & alios decipiunt ; talis fiquidem domus
Alebus dicitur , nec alio nomine Saxonibus
nota . Vid. Schol. ad cap. 81. LL. Hen . I. De
Scotallo autem hujufmodi , aut cenfu fimili ,
ut a Miniftris Regiis nimio rigore exacto ,
querentem vide Petrum Blefenfein , Epift. 95.
ubi hec: quod undredo alimoto defuerit ,
( locus Doctiff. Bufæo obfcurus ) corrige .
quod bundredo halimoto defuerit . Quid au-
tem utraque vox fignificet , vide infra in Hun
"dred & Halimot .
Ejartum . Vox Foreftariorum & Saltuario,
rum . Exteris quibufdam Disbofcatio . Efarta-
re autem idem fonat ac fylvas fuccidere , du-
metis purgare , loca rigida & inculta in cul-
turam redigere . Plura vide apud Doct . Spelm ,
in Gloffar. & D. Cowell. in Interpr. in vo
ce . Vide etiam D. Ed. Coci Inftit. par. 4 .
pag. 306.
Effoinus , Effoniare , Eloniator , Effonium , c.
29. Voces omnes Forenfes , de quibus vide
Spelman. Gloffar. Doct. Cowelli Interpr. in
voce , & hic infra verbo Soinus .
Exfrediare . Domum exfrediare eft pacem do-
mus , vel pacem in domo inter aliquos com-
potationis vel commercii caufa ingreffos con-
ventus fui principio publica pronuntiatione ( ut
loquuntur Leges ) pofitam , aliquo eorum ad
arma profiliente , violare . Effictum puto ver-
bum exfrediare ) a Latino ex præpofitum &
Saxonico fred , frid vel frish , i. e. pax ,
quies . Vox Hybrida , de qua vide plura apud
Doct. Spelman. & Cl. Voffium in voce Fredum .
Expeditatio canum . De qua re vide Scholia
in cap. 17. LL. Hen. I. de re autem omnino
confulas Doct . Spelman. Gloffar. in voce .
Explacitare . Litem obtinere , de quo vide
Spelman. in voce ,
Tom. IV.
M. 433
F
Actio . Locum priorem , ubi vox ifta, e LL.
F1 Inæ cap. 73. defumptum effe in Scholiis
dicetur ; vocabulum autem ibidem Saxonicum
eft fabibe , quod ut hic , fic etiam apud Jor-
nalenfem Legem illam Latine reddentem , &
alibi ( LL. Edm. c. 7. ) per factionem expri
mitur . Idem autem eft , quod alias , licet ma-
gis barbare Faida , Feida , Guerra appellatur ,
Anglice Feud ( unde noftratium Deadly Feud
pro inimicitia capitali ) fic , opinor , dictum a
Saxon. fab , quod nobis hodie For , i. e. ho-
ftis vel inimicus , & bade , junioribus bode &
bood , Teutonicis beid , heit , hat , quod in
verborum compofitorum terminatione condi-
tionem , qualitatem , naturam fignat : & fic
Feud , quafi Fab-hade , Fab bode & fimil. id eft,
qualitas inimica vel hoftilis , pura puta ini-
micitia. De pofteriori compofiti parte , pluribus
infra in voce Feudum , ut & in Tractatu de
Gavelkynd c. 4.
Fabth ( inquit Lambardus ) capitalis inimi-
citia , nomen a fab quod adverfarium fonat ,
exortum , atque a Borealibus Anglis hac nos
fra memoria ufurpatum . Illi vero dictione
non ita multum a priori diflidente , fewd &
deadly fewd appellant , Erant quidem inimici-
tiæ primis temporibus illis juftæ , & cæfi co-
gnatis nonnunquam legitima fiebat ( fi id res
pofceret ) necem ulcifcendi , & domeftici fan-
guinis poenas expetendi poteftas . Ego quam
belle aliorum efto judicium ) eam agendi in
judicio formulam , five actionem cognatione
proximo conceffam , quam vulgo appeal de
mort dicimus , hujus effrænati ac præcipitis fa-
roris in locum fucceffiffe conjicio . Inim citias
Capitales Carolus Magnus in libello ( cui no
men Capitulare inditum fidam appellat. De
Faidis vide plura apud Dott. Spelm. in voce
& verbo Guerra . Videatur etiam Glanvilla ,
Lib. 9. c. 8. ad cujus ufque tempus lævus ifte
mos ( ut videtur ) duravit : hæc enim funt
ejus verba : Utrum vero ad guerram fuam ma¬
intenendam poffint Domini bujufmodi auxilia exi-
gere quaro , e. Hajus autem ( ut quidam
volunt ) umbram tenet Forenfium noftrorum,
Appeale de mort.
Fabthe. Vide Factio .
Falfaria , Actus vel crimen falfarii .
Felonia . Quid , quotuplex & unde fic dicta ,
vide late & fcite tradita per Doctiff. Spelm .
in voce . Apud nos fonat omne crimen capi-
tale , infra læfam Majeftatem .
Feodum , Feudum , Feodus , Feudum ( Cuja-
cio ad Libr. 1. Feudor . Tit . 1. ) eft jus in
prædio alieno in perpetuum utendi fruendi'; quod
pro beneficio Dominus dat , ea lege , ut qui ac-
cipit fibi fidem militia munus aliudve fervi-
tium exhibeat . Verum apud nos Feudum acci-
pitur dupliciter , I, vel nimirum pro terris
aut tenementis , quæ quifque feudatarius per-
petuo jure a Domino feudi tenet , II. vel,
pre circuitu integro , qui ad Dominum feudi.
fpectat , & inter diverfos feudatarios diftribui-
tur . Quia vero feudum amne alicui jubjacet
fervituti , Allodie opponitur , quod e contrario
prædium eft liberum nulli fervituti obnoxium .
Utriufque vocis etymon habes in Tractatu de
Gavelkind cap. 4. quorum paucula e vernacu
la qua defcribuntur lingua huc defcribere opes.
ræ pretium duxi : Vocabulorum prius ( Feu-
dum ) Feudiftarum turba a Fide duci volunt ;
quidam autem a Faida vel Feida bellum , alii
4 Feedere , quidam a Germanor. Fueden qual
1 a fun
 434 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

a fungendo , i . e. pafcendo , vel ( Gryphiandri dalium , Normannis antiquis hoc genus exa-
Sententia de Weichbild Saxon . cap. 49. n. 8.) minis ygnife , Vide Magnum loci Cuftumar.
a Saxonum Foden i , e, nutrire a Vogthumb cap, 77. in exempl. Gallico, in Latino 76. Da
quidam, b. c. præfectura . Pofterius aurem ( Al- nis autem Jerntegn , id eft ( inquit Doct. Worm. )
lodium ) ab A particula privativa , & laudare fignum candentis ferri , quafi Iron - token .
vel laudatio , quippe cujus nomine laudatio Fideles , Fidelitas . Quid fidelitas , quot Fi-
non debeatur : alii ab eadem particula & Lodes, delium & Fidelitatum genera & cætera ad ple-
quafi fine Lode, id eft , vaffallo ; alii ab Alflend, num & rei & vocis utriufque intellectum per-
quafi quis dicat univerfæ plebi competens ; ab tinentia , petas apud Doctils. Spelm. in voci
ein anlod alii , quod familie veluti coagmen- bus . Videatur etiam Hotomanni Dictionarium
tatum fit , & conjunctum , hoc eft , infepara- in fimilibus . Juramenti fidelitatis formulam
bile a familia : a Lot quidam ( quod ut mihi Anglo- Saxonicam quemadmodum habetur in
author eft Befoldus de natur, Popu, cap, 23. ) Textu Roffenfi fol, 38, b, inter plures alias
Gallis fumitur pro forte , vel etiam hæredita- ejufmodi formulas , hic fubnectendam duxi :
ria portione , aut quota Germanis eft Lofs , On thone drihten the thas baligdom is fore balig.
Saxonibus Lott ; alii denique a memorata par- ic wille beon. N. hold and getriwe . and cal
ticula privativa a & Leod , Gallis Leud i . e. lufian that he lufath . And cal afcunian that
Vaffallus , quafi fine vaffallagio , vel fine one- be afcunath after godes rihte and after worold
re . En quantum inter interpretes de utriuf geryĺnum and nafre willes ne gewealdes wordes
que vocis derivatione diffidium ! Noftrum ne weorces owibt don thas him lathre bith with
nunc fi fas fit adhibere judicium , utramque tham the be me healde fwa ic carnian wille and
vocem quod ad originem attinet reor effe call that left that uncer formal was tha ic to
Teutonicam ex duabus fyllabis compofitam , him gebeab and his willen geceas . I. e. ( ut
quarum pofterior in utraque eadem , nec alia Latine habetur fub finem LL. Eadmundi Re
quam quæ in terminatione nonnullarum ipfa gis in libro Regio MS. ad S. Jacobum prope
rum dictionum compofitarum in Kiliani Ety. Weftmonafterium affervato . ) In illo Deo
mologico contentarum reperitur , fc, beyd , pro quo Sanctum hoc fanctificatum eft , volo
beit , bat , Anglo- Saxonibus bade ; nobis eq- effe Domino meo N, fidelis & credibilis ; &
Tum Succefforibus bead , bode , hood , quod fta- amare quod amet , & abfoniare ( i. e. devita
tum , ordinem , qualitatem , conditionem , ge re a Sax. afcunian , unde noftratium to fhunne)
nus , naturam , &c. fignificat , Hinc equeftris, quod abfoniet per Dei rectum & feculi com
mafculinus , fœmininus , puerilis , paternalis , petentiam , & nunquam ex velle vel poffe ver
maternalis , fraternalis , presbyteralis , vicina bo vel opere quicquam facere quod ei magis
lis , virginalis , ftatus , &c. alicujus , Anglice difplicet , ut me teneat ficut defervire vo-
dicitur , Knight-bode , Dan-bode , Woman bode , lo , & totum mihi compleat , quod in noftra
Child bode, Father bode , Dother bode , Brother- pralocutione fuit , quando fuus deveni &
bode , Prief - bode , Neighbour-bode , Daiden head, ejus elegi voluntatem ,,, Vide LL. Edo . Senior.
Pofteriorem habes in utroque compofito fylla cap. 4.
bam . Prior autem in priori ( Feudum ) feob Fibtwita . Manufcriptus Codex Jornalenfis
i . Salarium , Stipendium , &c. in pofteriori ves de hoc ita : Fibtwite , emenda eveniens ex con-
to Al Al particula perfectionis Worm. Lite- tentione . Spelmanno fihtwita mulcta eft ob
rat. Run. cap. 3. ) All, Saxonibus eal , omnis, commiffam pugnam in perturbationem pacis .
totus : quibus cum fyllabis pofterioribus in hus In Exercitu Regis 120, fol. luebatur , ut in
jufmodi feudi & Allodii vocabulis , junctis , fird, MS. Codex fightwita , id eft , forisfa&ura
hoc All hode , illud Feo bode prodit , idque fa pugna ,
tis appofite ; cum hoc ( Feudum ) ftipendia- Firma , Firmare , Firmarius . Vocabula a Sa❤
rio more poffideatur , proprietate rei penes xonum feorme , quod cibum , prandium , cœ-
Dominum remanente , dum illius tantum ufu- nam , alimentum fonat , ducta puto, ut & illud
fructus utile Dominium vocant Juris periti ) ab earum feormian pafcere , cibum aut victum
idque fervitii præftandi gratia , ad accipien- fuppeditare . Proprie & ab origine , cenfum
tem tranfeat : illud e contrario Allodium tantum in cibariis firma notat : commutata
fc. ) ex integro vel totaliter atque in ævum autem & reducta poftea firma victualium in
( for all ut lingua dicimus vernacula ) tene- denarios , verbo retento ad reditum five cen
batur , pleno fc, jure , cujus nomine nulla ne, fum pecuniarium extendebatur , quo fenfu
que gratia neque merces , neque opera debe- vocem Farme in hunc diem retinemus . Plu
retur , Dominio & utili & directo ( ut vo ra videas apud Spe!m, in voce & Lambard.
cant ) tranfeunte . Fufius autem de his in verbo Terra exfcripto . Ubi autem horum po-
Tractatu quo fupra , quo Lectorem plura defi- fterior in Legum verfione Saxonicarum •
derantem remitto ; ubi Feudi vocem vel no ninges feorme in LL. Aluredi cap. 2 , per vil
men in nullo mihi faltem non fufpecta fidei lam Regis interpretatur , mihi magis placet ve
monumento ante Annum Chrifti millefimum tus illa verfio apud Jornalenfem , fc. per fir•
reperiendum commonui . Allodium donis pri- mami, victum vel menfam ) Regis . Huic
fcis Odal. Worm. Monum, Dan, Lib. 6. pag. aftipulatur ipfius Lambardi verfio horum ver
507. borum in LL. Canuti par. 2. cap. 67. ic be-
Feob, Pecunia , Poffefio , Animal. Vox An- bode callum minum gerefan that big on minan
glo-Saxonica omnis generis facultates & pof- rihtlic tiban, and me mid tham feormian.
feffiones mobiles & immobiles , vivas & vitæ 1. e. Præfe&is, meis omnibus mando , ut ex
expertes denotat . Hodie apud Germanos vox prædiis meis propriis quæ mihi fuerint ad
vich non æque late patet , fed tantum Animal vidum neceffaria Juppeditent . Ubi etiam D.
vel pecus fignat . Spelmannus vocem feob , feo Lambardus citate Legis Alured partem me
& feb ( Anglis hodie Fee ) mercedem & fti- moratam fic exhibet : the ne cyninges feorme to
pendium defcribere dicit, unde feodum , b belimpe , & pariter Jornalenfis , Latine , que
Saxonico euphoniæ caufa in d mutato . Vid. ad firmam Regis non pertinet : neutrius lectio
quæ fupra adnotavimus decwic feob, viva pe placet, cum ni fallor ) ne in Saxonica quod
Gunia . in Textu Roffenfi plane omiffum , non in La-
Ferri Lex , Ferrum indiciale , Ferri calidi in tina loci lectione omnino delendum fit . Vid.
dicium . De omnibus vide late & fcite tradi- LL. Edmundi cap. 2. & Spelm . Concil. pag.
za per Doctif. Spelm. de prifcis fufpectorum 372. cap. 2. ubi vel alteri commodo ( in impre
axaminibus apud Chriftianos agentem in Glof fo , modo ) defervias & venialis fit , juxtà Sa-
fer. verbo Judicium Dei & infra in voce Or- xonicum textum corrigendum puto : vel alte
rius
 GLOSSARI U M.
435
vius libera familiæ quæ bonorabilis fit . Idem juftus extat Tractat. in Doctiff. Spelm. Glof. in
Doctiff . Spelman. ulterius de verbo agens phra voce & in D. Cowelli Interprete, verbo Forest:
fin firme dealbande exponendam exhibet . Ex vide autem late de eis tradita per Dn. Co-
locis autem & authoritatibus per eum ea oc- cum, Inftit. par. 4. pag. 289. & fequ. & ( qui
cafione adductis , quid fit firmam dealbare fe ante hos omnes ) Magiftrum Manwoodum in
non poffe conjicere fatetur . Si per Firmam Tract. de Legibus Foreftæ infcripto . De vor
hic cenfus in pecuniis numeratis intelligen- ce etiam pluribus Clar. Voffius in Gloffar.
dus fit , quod verifimile , rem ego ( fi vel ip- Foreftal. Viæ obfèructio , itineris interceptio:
fe non halluciner ) inveni apud Matth. Pari- vox autem unde dicta vide apud Spelm. in
fium ad. ann. 1248. pag. 747. de monetæ per Gloffar.
Regem Henricum III. mutatione verba façien- Forisbannitus . Vocabulum ( ut videtur ) or.
tem: " Ipfius quoque ( inquit ) temporis.cur- tu Longobardicum , de quo vide Hotomanni
ticulo , Domini Regis diverfa præcepta , voce Diction. & Voffii Gloffar. in voce . Pervenit
præconia , per civitates Angliæ præcife pro- autem & ad nos , ut locus indicat citatus .
mulgata , fuper receptione moneta , adeo po- Profcriptum , relegatum , fonat , Anglis utla-
pulum angebat , ( 1 ) quod mallet ut fumma gatum , de quo vide plura apud Spelm . in vo
frumenti pretium viginti folidorum fuperaret . ce Forbannitus .
Efcambium enim paucis civitatibus exerceba- Forisfacere , Forisfactum , Forisfactura . De
tur . Et cum illuc perventum fuerat , pondus his omnibus vide Doctif. Spelm. Gloffar. & D.
veteris monetæ pro pondere nove dabatur Cowelli Interpr. in voce , item Buchell. No.
trutinatum , & præterea pro opere aurifabrili , in Hiftor. Ultraject . pag. 91. Voffii etiam Glof-
id eft , monetationis , quam vulgariter dealba- far. Voce utitur Ordericus Vitalis Hiftor. Ec-
fionem vocabant , pro qualibet libra tredecim clef. in ann . 1980. pag. 582. cap. 8. & pag.
denarii folvebantur , &c. ,, Dealbatores holce vel 553. cap. 12.
hodie Blanchers vocant. Vid. D. Cowell. Intere Ferisjurare . Abjurare fonat . Plura vide a-
pr. in voce Mint. Firmam itaque dealbare , eft pud Spelm. in voce .
monetam nomine Firma folutam dealbare , 圈
Forismittere . Extra mittere fignat vel aliena
vel potius dealbationis pretium folvere . In Vi- nare , a foris & mitto . Aftipulatur par huic
ris Abbatum S. Albani per Matth. Parifium locus ille in cap. LL. Henr. 1. 70. Si Bocland
pag. 56. de tot loci illius firmis legimus , quot babeat , quam ei Parentes dederint , non multat
funt in anno feptimana : ubi Firma nec præ- eam extra cognationem fuam , &c.
dia denotant elocata , nec reditum annuum a Foffa . Una e quatuor plateis regalibus ,
colono , Domino fundi nomine prædiorum fic quas Molmutius Rex Britonum confecit : de
elocatorum folutum ; fed tot portiones in pe- qua accipe Ran. Higdeni verba ex Polychro-
cuniis , fummas fcilicet tot , XLVI . fol. ( talen nico . Viarum prima & maxima Foffa dicitur
enim fummam Firmam vocabant ) ex proven- ab Auftro in Boream extenfa , que incipit ab
cibus Monafterii ad Monachorum victum afli- angulo Cornubie apud Toteneffe , terminatur
gnatas , quot ad eandem vi &um comparan- in fine Scotia apud Cateneffe . Verius tamen ſe-
dum , & Monachos inde pafcendum feptima- cundum alios incipit in Cornubia , tendenfque per
natim competere compertum fuit . In c. ha- Devoniam , Somerfete , juxta Tetteburium , fu-
rum LL. 56. de Firma legimus tenta in Fu- pra Cotte/wold , juxta Coventriam ufque Leice-
do , quam Feudi-firmam jufte vocandam puto. Ariam procedit , indeque per vafta plana verfus
Feudifirma autem quid fit , vide apud Spelm , Newark progrediens diutius , apud Lincolniam
in voce Feudum & alios plures . terminatur .
Fleomenfirma . Fugitivorum fuftentatio . LL. Fracta Lex . Cap. 66. LL. Henr. 1. Idem
Henr. 1. cap. 2. Hac funt jura quæ Rex An- forte quod fractum juramentum , vel Sacramen-
gliæ folus & fuper onnes habet in terra fua , tum , quod vide .
Incendium , Hamfocna , Forftal , Fynderinga Fra&tum juramentum . Quid , vid. Schol. in
Hemonfirma . Et infra cap. 13. Ex his placitis cap. 64. LL. Henr. I.
quædam e nendantur C. fol. quædam wita -- Hac Fractum placitum , Frangere caufam , Fran-
emendantur C. fol. grithbrech , firebrich , gere placitum. Quid fit , nil certi habeo ,
forftal , burghbrech , hamfocna , flymenfirma quod refpondeam . Locus fi fit conjectu-
Folcland . Terrapopularis ; fcilicet , qua com- ræ , perpenfis unde bæc defumpta fingulis
muni jure poffidetur , vel fine fcripto. Ei con- capitulis , placitum vel caufam frangere idem
traria quæ Bocland dicitur , eft , quod in medio deferere , & fic amittere
Folgarius . Cliens , Sectator , Famulus : in ex defectu profecutionis , quod vulgo foris fa-
LL. Henr, I. c. 8. vrbum autem unde fit di- cere , caufa fcil. mulctari , vel cadere , uti &
ctum, vide Spelm. Gloffar. in voce ; hic etiam fractum placitum , placitum amiffum vel forif-
infra in Heorthfaft & in Tractat. Somn. de factum , quia defertum , & ad effectum vel
Gavelkynd. cap. 4. exitum non perductum fonat , Similis loquen-
Folcgemote . Conventus populi. Vid. infra in di modus Forentium noftrorum ore frequens ,
gemote . viz. Loofing the Caufe . Idem forte quod alias
Forathe . Vid. Schol. in cap. 94. LL. Henr. Nonfuiting vocant , Forenfes autem exteri Lis
1. & fupra in voce Antejuramentum . tis renuntiationem . Legem autem terræ amit-
Forcia . Vis , fed in foris Angliæ plerunque tere , quid fit, vide apud Cl. Seld . Tit. Honor.
injufta . Etiam LL. Bojorum , Tit . 2. cap. 10. 1. edit. par. 2. pag. 344.
6. 1. Si filius Ducis tam fuperbus & ftultus Frede, Fredum . Pax , quies , Verbum autem,
fuerit , ut patrem fuum dehoneftare voluerit , unde fic dictum vide apud Spelm. & Clar.
per confilium malignorum vel per fortiam , Voffium in voce : item Buchell, Notis ad Hede
LL. Ripuar. Tit . 2. §. 3. Si quis Regio aut Hiftor. Ultraject . pag. 104.
Ecclefiaftico homini , de quacunque libet re , Frith-gilde , Guild-ball. Occurrit vox in Jus
fortiam fecerit . Fortia frifca dicitur vis recen- dic. Civit. London. fupra fub initium . This is
ter illata . Inde Afifa frisca fortiæ , datur ubi feo geradnes the tha Bifceopas and tha Gerefan
diffaifitus in civitatibus & burgis infra 40. dies the to London byrig byrath gecweden babbath
queritur . and mid wæddum gefæstnod on urum fritb ge
Forefta . Sylva , Saltus . De Foreftis autem gildum ægiber ge Eorlife ge Ceorlifce . Que a-
Tom. IV. Oo 2 pud

( 1 ) L. Angebant ,
 436 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

pud Jornalenfem Latine fic leguntur : " Hoc appofitum , quod capite 61. extremo : Nulli vel
confultum eft , quod Epifcopi & Præpofiti qui aliquando vel alicubi neceffe fit , de caufis
Londonienfi Curiæ pertinent , edixerunt , & exactionalibus , fecundum quod prædiximus
jurejurando Saxon, pignoribus ) confirma improvife refpondere , fed habeant optimi qui
runt in fuo Fridgildo Comites & Villani . que legalem placitandi terminum , & c. ,, Vi-
Frithgildum hinc mihi fignare videtur idem deantur etiam Scholia ad cap. 31. Hoc autem
ac Gyldfcypa , de quo vide ftatim in voce Ge- non eft , quod miretur aliqnis , cum defenfio
gylda , & Spelman. verb. Geld & Frith , unde fit de jure naturali , & Diabolo ipfi non ne
Vox illa conflata , Sodalitium forte eft quo- ganda ( Panormit. Pract . cap. 3. ) Verborum
rundam pacis inter eos five confociationis autem horum prius ductum reor a Sax, fyrst
aut ineundæ aut firmandæ gratia convenien- i . e. fpatium : after miclumfyrſte , Matth. xxv.
tium ,
19. i. e. poft multum temporis . Wucena fyrft in
Fritbsplottum . Cathedra Pacis . In LL. Ead- LL. Ethelredi cap. 9. feptimanæ fpatium ver
gari cap. 16. And we lærath that preofta geh- tit Lambardus . Hic intermiffio Teutonicis.
wile forbeode wilweortbunga and licwiglun Vid. Kilian . Etymol . ) V pro F amantibus.
ga , and bwata , and galdra , and man weor- Vorfte item Virt & Frift Inducia ; Ampliatio
bunga , and tha gemearr the man drifth on Vorftingbe , Pofterius autem vocabulum aut a
mislicum gewiglungum and on frith plottum . Et Saxon . fandian , i . e. probare , aut a Lat. de
docemus , ut quilibet Sacerdos probibeat cul fendo , unde litigantium altercationem vulgo
zum voluntarium, & necromantiam , & augu- dicimus Fending and Proving.
ria incantationes , divinum hominis cul Fynderinga . Sic enim fcribendum puto quod
tum , & plura que exercentur in variis præfti- ibi Fyrderinga . Quid autem fignificet , vide
giis, in cathedris pacis , Cathedras pacis Schol . in cap. 10. LL. Henr. 1.
Ayla fuiffe , quæ mox fequentur ex Spelman- Fyrdfare . Quid , & unde dictum , vide apud
no, oftendunt. An autem corrupte frith Speiman. in voce , cui hæc & Herdfare fyno-
Iplottum pro frithftolum , frishflettum , vel fri-
fri nyina , rectius Herefare , ut alibi ipfemet , in
tbftowum fcribatur , vel an vox hæc a plette bq- voce fcil. Herebannum . Quamvis autem bere
bitaculum & frith pax derivetur , affirmare non & fyrd ut fynonyma confundat , notabilem ta
audeo , illud certe conftat Afyla fugientium de- men inter voces differentiam in ChronologiaSa
notare . In chartis immunitatum Ecclefiæ S. xonica nuper edita deprehendo ; ubi priorį va
Petri Eboracenfis , confirmatis anno 5. Henr. ce accolarum five aliorum exterorum , præ-
VII. Fridfoll exponitur Cathedra Quietudinis dandi caufa , terram invadentium , pofteriori
vel pacis . Erant hujujufmodi Cathedrarum autem incolarum five indigenarum , Principis
multæ in Anglia , præter Eboracenfem iftam ; authoritate , expeditionis gratia , in tales præ-
Beverlaci autem celeberrima , quæ prifcorum datores armatorum exercitus femper fignifi
Regum benignitate ( puta Et helftani vel al- cantur ; quarum vocum hæc a faran , i . e. pro-
terius cuiufpiam ) afyli nacta privilegium , ficifci ; illa autem ab berian , al. hergian , i. e.
tali honeftabatur infcriptione , HEC SE DES LA- devaftate , fpoliare , prædam exercere, veniunt.
PIDEA FREEDSTOLL DICITUR , i.'e . PACIS Cá Here itaque in dictis Annalibus hoftium , fyrd
THEDRA , AD QUAM REUS FUGIENDO PER VENIENS , autem civium exercitus
OMNIMODAM HABET SECURITATEM . Occurritfrith-
foll pro refugio in quadam verfione Pfalm .
XVII. frithtovo pro afylo in Præfat. LL. Æl-
fredi cap. 13. & fignificat præterea Palatium , G
quod Palatia Regum & Optimatum multis Le-
gibus a yi & injuria erant immunia . Vid. Spel-
man. mgiin lde
voce Sand
Fru . Frumgildum male Frinigildum , Glum . Quid , videfis apud Doctiff. Spel
man. in voce Gabella , ubi vocabulum a
ut Scholiis in cap. 76. LL. Henr. I. jam mo- Sax. gafol al. gafel , i. e. Cenfus , Tributum,
nitum , ubi vocis etiam fignificatum habes . &c. ductum monet . Gafol autem ( ni fallor )
A Saxon. venit frum prima & gyld folutio . ab eorum gyfan al. gywan fluit , quod Belgis
Fugatio . Pro actu fogandi & privilegio ali- geeven , Germanis geben , i . e. dare , reddere ,
cui irrogato hoc faciendi , de quo vide Do- tribuere , præftare , præbere . Atque hinc Tenu
&
tiff . Spelman. in voce & D. Edvv . Coke In- " re illius apud Cantianos noftros Gavelkynd dis
ftit. par. 4. pag. 293. & 314. te , nominis origo , quod terram fignat , non
Furft Fondung. Vide Scholia in cap. 46. ( quomodo Lambardo Gloffar. verb. Terra
LL. Henr. I. Verba autem hæc inducias for exfcripto , & fequacibus ejus vifum ) omnibus
te fonant alicui conceffas , vel terminum de- cognatione proximis datam , quafi gife- cal cyni
liberandi , an ei fit placitandum necne , forte cenfualem vero , tributariam , redditui annuo,
id quod nunc dierum facultatem reo concef- cæterifque plebejorum prædiorum fervitutibus
fam bellum indicamenti traverfandi nuncupant obnoxiam , ac Saxonum gafolland refpondens
Forenfes noftri moderni ; Veteres autem dif- tem , de qua in foedere Aluredi & Guth. Re-
ratiocinandi copiam ( Spelm. Gloffar, verbo gum cap. 2. butan tham ceorle the on gafollande
Difrationare juxta illud in cap. harum LL. fit ; i. e. ( Jornalenfi Interprete ) præter rufti
49. " Pro ftatu vero caufarum , & effe ten- cum qui in terra cenfa manet : fic autem dis
porum & modo implacitorum , vel impla- ta , diftinctionis gratia a terra tenure e re-
&
citantium , unufquifque deliberet tam ex præ- gione contraria , militaris dictæ , fub ſervitio
fentibus quam præteritis , ap ei in præfentia fcil. militari elocatæ , cujus præftatione terram
rum fit , vel non fit placitandum , quod me ejufmodi tributis , cenfu , redditų annuo , &
lius & plenius expreffum habes in cap. 5. p. cæteris fervitutibus , quibus oneratur altera ,
178. I , 1. Notandum quod per omnia fi accu- folutam & immunem , adverfus Feudi Domi-
fatus inducias competentes & refpondendi vel num fibi & fuis Vaffallus defendit . Fufius au
defendendi licentiam legitimam habuit , ne tem de hoc in Tractat, Clar. Somneri de Ga
diffaifiatus vel implegiatus , vel illegiatus , vel velkynd . cap. 1. quo , ne actum agam , Le K
furreptione aliqua circumventus , aut fraude storem plura defiderantem mitto .
judicetur . ,, Et paulo infra: " Et ut pulfatis Gengans . Gravida . LL. Æthelb, cap. 83.
quoties poterint , inducia ' dentur . "9 Huc e- Vox hæc diu me torfit ; fenfum ejus an recte
tiam tendit , quod in cap. 48. fic fe habet : fim affecutus , æquo fubmitto Judici . Hicke
" Nec liceat Domino vel Juftitiæ teftibus ali- fius & Laetius filere maluerunt , quam incer
quem fine contradictione vincere , nec minus tum ejus fignificatum adferre . Legislator los
quis
 GLOSSARIUM . 457 .
quitur de virgine per vim ad fornicationem Gerfwin . Herbagii porcus , porcus fcil . gras
capta , quæ tham agende , Poffeffori , Tutori vel mine pafcens ; gramen enim vel herba Saxo-
Parenti reftituenda eft cum pretio quinquagin- nibus gers , nobis Grass ; porcus autem eis
ta folidorum . Aft i virgo alteri defponfata fwin , nobis Swine . Fortaffe tamen Ger/wine ·
fit , addat vir qui eam violavit xx. folidos : quafi Gere , i. e. Pear-Swine , porcus fcil. an-
gif gengans geweortheth, fi gravida fuerit ex notinus , 2 aut nefrens , quod vulgo Greefe . Vos
concubitu cum homine illo , tunc addat vir cabulum vetus Anglo- Saxonicum Pyggegryce
xxxv. folidos & Régi xv. folidos folvat . Gan nefrendus .
gans derivatur a gange ambulare , & Germanis Gild. Collegium , fratria , fraternitas , foda-
ufitatam loquendi formulani fignat , qua mu litium , adunatio : quotuplex autem , & unde
lier gravida ambulans dicitur : Sie hat noch fo fic dictum , vide apud Doctiff. Spelm , in vo-
iel Wochen zu Geben . Tot hebdomadas adbuc ce Geldum, & hic fupra voce Contubernalis .
amb ulare debet . Supra etiam verb. Crocca Cowellat , & Congil-
Gawelbeard . Grex ad cenfum . Huic affidet dones .
fono faltem Gavelerth , i . e . aratio ad cen- Gildare . Quid . Quid etiam & quotuplex
fum ; fervitium nempe arandi terras Domini- Gildum , de quo LL. Henr . I. capp. 2. 76.
cales ( vulgo the Lord's Demaine Lands ) a & unde dictum , vide Doctif . Spelman. ubi
quibufdam inferiotis notæ tenentibus five fru- fupra .
Atuariis ex cenfu debitum . De quo plura in Gravatus . Quid , & unde dictum , vide fu-
Clar. Somneri Tractatu de Gavelkynd : pra in voce Cravatus .
Gegylda . Contubernalis . Quæ vox a gyldan , Gravio . Quid , quotuplex , & unde dictum,
quod folvere fonat , fluens , una pariter fol- vide Doctiff. Spelm . Tractat. de Grafionibus ,
ventem lignificat . Ipfus eft quem aliis in &c. & ejufmodi Magiftratibus in Gloffar. pag.
locis gerefa dicunt , id eft , focium & vita co- 317. Videatur Voffius etiam in voće Gravio ,
mitem . Erat enim fuperiorum temporum & fupra gerefa .
confuetudo , ut ifti ( quos diximus ) Decem Grithbrece Pacis fractio , feu violatio , unde
viri pecuniam in unum conferrent , atque in- 1 autem fit dicta , vide apud fæpius laudat . Glof
terdum una cum focio cadis confcio ad pe- far. Spelmanni .
rempti corporis æftimationem explendam con- Guerra . Bellum ; unde autem vox ducta ,
tribuebant , nonnunquam etiam illis compen- vide , ubi fupra , verbo Guarra , & hic fupra
fationis nomine , æftimationis pars foluta eft in voce Factio .
aliqua . Hoc veteres contubernium gyldfcip no- Gwalflow . Patibuli , feu occidendorum i . e.
minabant: atque eo hinc facile crediderim vita plectendorum locus , quod effictum vult
natum , quod religioforum aliquot focietates Doctif. Spelm. Gloffar. in voce a Sax. gwal
& mechanicarum artium ordines gyldes di- patibulum & flow locus ; quod autem patibu-
cantur . lum aut locus patibuli Saxonibus eo nomine
Gemote . Conventus ex omni Satrapia , a ge- notum fuerit , hinc fatis eft probabile , quod
mettan , quod eft convenire . Id alias folcgemo- a Germanis Gabel eodem fenfu vel hodie ufur-
te ( præpofito folc , quod populum fignificat ) patur . Vocabulum a Latina antiqua voce Ga
alias Scyregemote ( a fcyre ) nuncupatur . Ejus balus derivatum , ut me docuit in fublimio
duo funt genera , quorum alterum hodie le ris illius & abftrufioris doctrinæ libris vir præ-
Countie Court , alterum le turne del Vicount ftantiflimus Joan. Seldenus , Tract . de Diis Sy-
vulgo appellatur . Priorem illum Conventum ris , fyntag. 2. cap. 1. ult. edit . De quo vide.
Edwardus Rex fingulo quoque wenfe , pofte plura , fi placet , apud Martinium in Etymo
riorem Edgarus bis quotannis celebrandum logico verbo Gabalus , & " Ludov . de la Cerda
inftituit . Londinenfes etiam nunc celebrem Adverfar. facr . cap. 40. nu. 1. Nifi quod hic
ex omni civitate conventum Folemote verbo vocatur Gwaltow, conflatum malis a Sax.cwal-
paulum contracto dicunt . Legulej fuus ad fu- lan , hodie nobis to quell , quod & fubige-
fis exercitationes obeundas congrefius , vel ho- re , Interficere & torquere fonat , unde Cwel-
die Motes appellant . ler ( inquit Verstegan . Reftitut. cap. 7. P.
Gerefa & Scyrgerefa & Hibgerefa . Præfe&us , 214. ) & turbatorem & tortorem five car
Prapofitus . Vocabulum ( ut ego conjectura nificem fignificat : litteram autem C, G,
augurór ) a gereccan , quod regere fonat , du K, & L fæpe confundunt . Huc facit , quod
ctum ; ut fit gerefa quafi gerecfa , facilis eft in quodam Exemplari vocem hanc reperio
enim lapfus . Legum Allemannorum & Bajo- fcriptam Gwalfto w . Huic autem voci & to-
ariorum quifquis is fuerit ) Interpres Gerefa no & fenfu ) affidet Saxonum walftow , wai-
hunc roftrum Grafionem vertit ; neque inte fole, walfeld; quæ omnia locum ftragis in bel-
rim me latet longe diverfam reperiri in Le- lo fcil. campeftri occumbentium , notant . De
gibus GUILIELMI hnjus vocis derivationem . quo vide plura infra in voce Weilreaf. Furca
Utcunque fit , de hoc mihi dubium non eft , autem Saxon . galgh , uti Teutonicis modernis
eundem effe gerefa , qui hac noftra memoria Galgbe , quod nobis ( gb in ow inpluribus vo
vulgo Reve ( abjecto ge, quod apud Saxónes cibus
4 ejufmodi emollire folitis ) Gallow .
femper fere fuperfluum eft ) dicitur . Atque Gyrdlandes . Virgata terra , nunc vulgo Pard
ita Scyrgerefe is eft , quem nos hodie Shyrife , land, fundi meniura pro ratione loci diverfa ,
vel potius Shyre-Reve appellamus . Hinc illud nonnullis enim in locis ex 20, aliis ex 24
manat Portgeref, nomen Prætoris Londinenfis aliis ex 30 conftat acris .
W
tempeftate Guilielmi primi , atque illa Germa-
nis in ore frequentiffima Burgreve , Margreve
and Landfgreve Bini tum temporis in fingu
Jis Satrapiis viri authoritate valebant Ealdor H
man , quem ego Senatorem verti , & fecundum
éum hic nofter Praftaus . Horum alterum
Airadum . Caterva militaris . Vocabulum
Normanni poftea Comitem , quod plerunque Hi
Comitatui præficeretur , alterum Vicecomitem autem unde hauftum , vid. apud Spelman.
appellarunt . Erant denique & minuti quidam in voce Herireita .
Præpofiti , quos nunc vulgo Reves of Danors Halimot . Conventus aulæ , Curiæ præfertim
nominamus Eorum hac noftra ætate plerif Dominicales , de qua voce vid . Spelm . voce
que in locis aut omnino nulla , aut certe tes Halimot & Gemotum .
nuiffima eft exiftimatio . Hamfare . Unum & idem effe cum Hamfoc-
Tom. IV. 00 3 na
 AS
ES LIA DIT
438 AD LEG IN ANG CON

ma ( de qua in proximo ) hinc plane liquet , terum Lar familiaris ab Anglo-Saxonibus in-
quod ifte ubi occurrit locus eadem copulat ter alias ejus appellationes quales Hus , Ham,
tanquam fynonyma in hunc modum . Si quis & fimil. ) frequentiori vocabulo Heorth ; a po
alium in fua vel alterius domo cum Haraido fterioribus autem Anglo- Normannis fcil. A-
affaliaverit Hamfgcna eft vel Hamfare . Are nuncupabatur , fic Larem ejufmodi fovens,
Conjuncta etiam vide apud Jornalenfem & Paterfamilias fcil. apud priores , quandoque
Ranulphum Ceftrenfem . Hamfocen vel Hamfa- Husfaftene , quandoque Hamfaßtene non raro
re ( inquiunt ) eft infultus factus in domo . Husband , crebrius autem Heortbfoeft , apud po-
Nec aliud eft ( ni fallor ) Hamfare hic , quam fteriores vero hominis aftrarii nomen forritus
quod alibi reperitur fcriptum Heinfare , alias eft . Sub hoc nomine latifundiorum Domini
Hainfare , quod fi eft cum Hamfare hic Ham- tantum , & poffeffores terrarum præcipui ,
focnam fonat . Huic autem fuffragatur paritas plerunque intelligebantur ; aliis inferioribus
emendationis Heinfare in Domefdei Libro fcil. ( Folgariis dictis , quafi Dominis fuis a
( Vid. Spelman. Gloffar. in voce ) & Hamfor- fequela ) aut domibus focifque propriis caren-
na hic cap. 12. utraque enim 100. fol. emen- tibus , aut fub ftipendio & fervitii alicujus præ-
datur . Inter Anglo-Saxones vocem non repe ftatione poffidentibus , quod diverfimode , pro
rio : effictum tamen puto ab Ham domus , more loci , vel in pecuniis , vel in operibus
manfio , & fri vel frith pax , quies , quo Ham- feilibus pendebant . Prius Harth-peny , He
focnæ ad amuffim quadrare Hamfare quis non orth-Silver , Smoke-filver , Bern-peny ( promifcua
videt ? nifi malis fare fenfu quo in Herefare , verborum ufurpatione ) vocitabant . Hoc Teu-
Fyrdfare acceptum , quafi profectio in do- tonicis dictum Haufzzins ( Haufszins ) Rau
mum . chgeldt ( Rauchgeldt ) Herdefchilling ( Herdef
Hamfocna . Quid , cum quibufdam fpeciebus chilling ) . Vid. Serarii Not. ad Epift . S. Boni-
ejus , vide hic in capitulo 80. LL. Henr. I. facii , p. 322. Pofterius autem in ſcheda qua-
Cætera & rem & vocem plenius explicantia , dam ( Rotulum vocant ) computorum mane
vide apud Spelm . in Gloffar . & Somn . Tra rii de Harwe ( nunc Harrow anno 21. Ric.
Etat. de Gavelkynd , cap. 4. Vocem reperio II. inter opera autumnalia fic occurrit . " Ma-
apud Scotos opere , quod a primis verbis , gna Precaria , Et de 199 operibus magna pre-
Regiam Majeftatem infcribitur , lib. 4. capp. 9, caria provenientibus de omnibus Tenentibus
10. ubi etiam de ejus fignificatione per Ske- Domini , tam liberis quam nativis infra Do-
Adum. minium Domini " refidentibus , quorum quili
Handabenda fur . Item Hand- halbenda . De bet domum habens de qua fumus exiit , in-
hoc fatis in Gloffar. memorato verbo Hond- veniet unum hominem ad magnam precariam,
babend & per nos non femel in Scholiis ad fi ad hoc fummonitus fuerit ,. 19 Precaria
LL. Henr. I. autem quid fit , vide Tractat. Somneri de
Healsfange . Mula nomine colli obari- Gavelkynd , cap. 1. Eundem vox hæc fignifi
ti. Vox ab heals , quod collum fonat , & catum obtinet , quem vox Bencip ad preces .
ang , quod a gefon ductum , captum fignificat , Tali fervitio obnoxius , alibi , in maneriis fcil.
compofita : atque ita bealsfang ad verbum eft quibufdam intra Cantium in diebus illis Her-
collum obfridum . Erat id temporis fortafle in demetar , quafi Heorth-meter , appellabatur , pe
more pofitum ( uti nunc eft ) aumellis colla de ac fi ad id obligatus ob larem five fo-
hominum conftringere , quod genus vinculi cum proprium fibi a Domino indultum ; quod
lignei Leges noftræ in Piftores late , colliftri ( ni fallor ) intellectum , illuftratumque reds
gium appellant , nunc vulgo Piory dicitur , dit illud in LL. In Regis , cap. 66. gif be
Verfa eft hæc tandem poena in multam pe- bim nan bolle ne fylth , i. e. nifi ei Dominus do-
cuniariam , atque non defunt qui decem fuiffe mum dederit ; antiquum ( forte ) veftigium
folidorum affirmant . Healsfang , quid fit, ex- hoc domuum vel focorum ea lege a Dominis
plicatum habes in capp. 11. 76. 60. LL. Henr. hominibus fuis concedendorum ,
1. his verbis: Eft autem ( Healsfang ) verbum Heregat . Hereotum , Vocabulum ab bere
Anglicum , quod Latine fonat apprehenfio colli. ( quod exercitum fonat ) effictum , atque ar•
Alias dicitur Colliftrigium ( i . e . pœna qua mamenta five belli inftrumenta fignificat . Con
alicui collum ftringitur ) Healsfang autem a ftat fane Hereotum his primis temporibus po-
Sax. bals collum ( mutato hic Latinorum C mine apparatus bellici Dominis tributum , id
in H, quod Germanis , a quibus Anglo-Saxo quod etiam nunc aliquibus in locis obferva
nes oriundi , frequens , ut cornu Horne ; illis tur. Datur quidem & hodie paffim Hereotum
itidem hodie , caput baupt ; nobis olim bea- fed ionge ab hoc noftro diverfum . Imo quod
fod , nunc Head ; Canabis banf , nobis Hemp ; hac noftra memoria Gallice relief dicitur , ve
his adde cælum , Teutonicis hemel , & himel , teris illius Hereoti vim obtinet . Conjectura eft
nobis olim beofon , nunc Heaven ) & fang a igitur , Normannos victores Anglis victis o-
fangian fluente , i . e. comprehendere . Cætera mnique fpoliatis armatura Heriotum remififfe ,
ad rei pleniorem adhuc notitiam fpectantia atque a miferis pecuniam exegiffe .
fatis obvia in Spelm. Gloffar. in voce . Hereftrete . Cap. 10. LL, H. 1. Quid , &un-
Hengen. Cuftodia , Carcer . Plura vide apud de fic dictum , vide Doc . Spelm . Gloffar. in
Spelman. in voce . Locis autem ab ipfo citatis voce & Schol. noftra in locum . Teutonicis
adde LL. Aluredi cap. 51. Herrenftraete , Heyrflraete & Herfraete , quan-
Heorthfeft . Sic enim fcribendum reor , quod 4oque Hooge-firate , & Hooghen - wegh , no-
cap. 8. LL. Henr. 1. Hudefeft . Idem autem bis High-freets , Highways , alta (c. viæ , fic
mihi videtur cum Bractoni Husfaftene ; nec autem , potiffimum , ut opinor , dicta , quod ,
minus convenit prifcorum Bonda juniorum quatenus regia , alta ( omnium potius fupre-
Husbando , fcil . Patrifamilias . In Gloffar , fub ma , id eft , regia ) juriſdictioni , uti hic , re-
fin. barum LL. Edit. olim Lambardi , in quar fervatæ .
to , litera H occurrit Heordfeft , ubi Latine red- Hergripa . Quid , locus ubi occurrit ( ç. 99.
ditur aftro aftri&us : quod aliquid luminis ac- LL. Henr. I. ) fatis explicat : multa fcil .
cendit loco in confuetudinibus Cantii : le aftre alium per capillos arripienti impofita fiye ir
demorra al pune , i . e. aftrum remanebit junio- rogata . Vid. Spelm. verbo Horgrift . Hoc Sa
ri . Cl . Seld. notis in Hengham , pag. 158. de xonibus feaxfang alias dictum .
aftro differens , in vocis explicationem locum Hikenildfrete . Ran. Higdeno Rykenildeftre
adducit . Plenius autem , ut verbum & locus te , aliis Ikenildftrete . Una e quatuor plateis
intelligantur , advertendum eft , quod ut ve regalibus , quas Rex Molmucius conftruxit .
Hig
 GLOSSARI
Higdenus hæc de ea habet in Polychron.
Tendens ab Africo in Boream Vulturnalem ,
incipit a Mavonia ( predicta ) tenditque per
Wigorniam , per Wicum , per Eirmyngham , Li
chefeld , Derby, Chefterfeld , Eborum ufque ad
oftium fuminis , quod Tynemutha dicitur .
Hlaford-focna . LL. Æthelft . c. 5. in Jorna-
lenfi ita : " Et item ne Dominus homini li
bero blafordfocnam prohibeat , qui rectum ei
per omnia fecerit . 99 Paulo infra fcribitur Lab-
focnam , cujus intellectum difce mecum
capitis Epigraphe verbis concepta fequenti
bus : Ne Dominus libero homini jus prohibeat ,
i. e. forte , jus æquum ei ne deneget . Hlafor
dfocna vero fignare videtur Domini Protectio-
• nem vel Tutelam , aut fimile quid .
Hlothe . Turma . Vocabulum a blyde , quod
tumultum fonat , deductum . Eft quidem bloth
hominum manus ad rapinam parata, manipu
Jus furum . Ego quod ad Romanam turmam ,
quæ ex xxxII. conftabat militibus , proxime
accederet , turmam veri . Id fi cui minus ar-
riferit , cohortem dicat .
Homagium . Cap. 56. LL. H. I. Clientela ;
quotuplex autem & unde fic dictum , pluribus
oftendit Spelm. in voce .
Homo Regis , Homo Baronis , Homo Ecclefiaßi-
cus. De his & aliis hominum , i. e. Clientum
fpeciebus , vide abunde tradita per Spelm. in
Gloffar. verbo Homo.
Hofticum . Hoftium exercitus . Ita Spelman.
quem vide in Ioftium , & Befold. de Natu. po-
pu. cap. 18. p. 105. verbo Of.
Hreatcroppum , Mantoli Summitas . In alio
quod vidi exemplari Macolifummitas ; utraque
lectio obfcura , Pro Hreat Croppum alibi occur-
rit Hreaccroppum , quod malim , ducta for
Le voce a breac nobis hodie reeke , ftrues, cu
mulus five fœni five fpicarum , & cropp , ne-
bis ( Chaucero noftro tefte , quem fequitur
Minfheus ) pro fummitate a Gallorum forte
crope & Grouppe pro montis crepidine vel ju-
go. Verifimilius hinc videtur Mantoli hic er-
ratum effe pro Macboli vel Macoli , quæ vox
Occurrens in Lege Salica , tit. 16. §. 2. a Lin
denbrog. in Gloffar. Horreum fine tecto explica-
tur, cui contrarium Spicarium , quod horreum
cum tecto , eodem Gloffographo tefte ; Belgis
Spucker . Kilian.
Hudefeft . Quid , quomodo fcribendum , &
unde diétum , vide fupra in Heorthfeft , &
Schol. ad cap. 80. LL. Henr. I.
Hundredum . Locum quafi communem de
Hundredis habes in Spelm. Gloffar. in voce
& verb. Centuria , Centena , Centenarius & Ge-
mot . Vide quæ fupra diximus in voce Centu-
ria . Ubi autem ( ut hic obiter moneam ) Do-
tiff. Spelm. locorum citatorum priori pro Hun
dred-Genteng, rectius reponendum fore autumat
Hundred-fceatena , plane fallitur , cum recte
habeatur Hundred-fetena , quod utique voca-
bulum Textus ( ut vocatur ) Roffenfis Lati-
ne exhibet conftitutionem Hundredi , his verbis :
debent babere conftitutionem Hundredi , quod
Angli dicunt Hundred fetene .
Husbreee . Habitaculi alicujus diruptionem
vel effracturam fignat , quam recentiores Bur
glariam nuncupant , de qua pluribus Spelm.
verbo Burglaria , ubi obiter de Saxonum bus
brec, quod hic fcriptum Husbreche ; crimine
in diebus illis , ut poftea Burglaria , inter in
expiabilia repofito . De utraque voce plura
vide per D. Ed. Cocum Inftit. par. 3. c. 14.
pag. 63.
Hußenge , Hufting. Antiquiffima ( inquit E-
ques Spelmannus ) & celeberrima Londonia-
rum Civitatis Curia fuprema , a loco ( ut Pry-
taneum Athenis ) nuncupata ; bus enim do-
mus, thing caufa , quafi domus caufarum , vel
ubi caufæ aguntur . Ita ille , quem fequutus eft
U M.
439
D. Edo. Cocus , Inflit. par. 2. pag. 322. &
par, 4. pag. 247. Et per me licet . Libere ta
men ut dicam , quod ego fentio , mihi haud
placet derivatio . Licet enim partes compofiti
ita fonent , bus fcil. domum , & thing cau
fam , taliter tamen copulatæ , caufarum do-
mum , forum fcil. juridicum vel contentio
fum ut fignificent , nihil video quod fuadeat,
faltem nifi hyfleron quoddam proteron fit in
fyllabis . Experiundi gratia ad alia fas fit ver-
ba provocare . Patrifamilias vel habitatori Sa-
xones husband , busfastene , Teutonici ( Ki-
lian. Etymol. ) Huys - beer , Huysman , Huys-
vader , Huy -weerd ; Angli hodie Houfbolder,
nomina indiderunt ; ut famulo domeftico buf-
carle Saxones , Huyjknecht Teutonici : per buf-
ban , busfastene , buscarl , &c. domum patrisfa
milias , domum habitatoris , domum famuli
&c. nequaquam intelligentes ; Hus hic natu
ram nominis adjectivi potius quam fubftan-
tivi præ fe ferente , & epitheton nominis cul
præponitur , qualitatem five fubjectum prædi-
cans , potius quam nomen ipfum fapiente .
Ad alia verba ut tranfeam , cum de domo
publica ( privatas ut mittam ) gymnafio fcil,
libero , prætorio , domo eleemofynaria , hofpi-
tale vulgo dicta , vel hodie loquimur , loca
hxc School- boufe ; Cown-houſe , Almshouse ,
dicimus , non fyllabis inverfis , Houfefcbool ,
&c. Adde quod curiam municipalem , puta
Prætorium , domum Senatoriam , Teutonici
Stad-buys , & Raed-buys nominant ; quemad-
modum etiam ( propius ut accedam ad ver-
bum exponendum ) locum judicii publici ,
( Saxonibus domerne , al. Spræcerne , item mos
terne ) Ding-fatt ; tribunal Ding fuel , & Ding-
bancke ; diem litigiis dicatam ( i . e. diem
Martis ) Ding -dagb ; Judicem Ding-grave ; non
autem inverfis fyllabis , Statt-ding , &c. cujuf-
modi fcriptioni plane obftat idiomatis noftri
( paris cum Teutonico originis ) Canon ille
grammaticalis , de quo in Butleri Grammati-
ca Anglicana cap. 3. §. 2. 35. Notandum bic
( inquit ) genitivum ( nomen. fcil. cafus ge-
nitivi ) femper effe præponendum nomini a quo
regitur , &c. Præterea denus Hufting caufa-
rum domum vel locum fignare juridicum ,
quare quæfo hoc nomen non cæteris omnibus
ejufmodi locis commune , fed e contrario Lon-
dinenfium & paucorum aliorum locorum cu-
riis proprium ? Aliam itaque vocabuli origi-
nem doctorum venia petendam puto . Curia-
rum tantum fuperiorum genus , nomen illud
( ut opinor ) refpicit , nec alibi forte reperi-
tur , quas & regias a placitis nimirum regiis
five ad coronam Domini Regis jure fpe & tan-
tibus ibidem tractari folitis & Recordi curias
( ut funt omnes regiæ; curia fcil. quarum
acta adeo funt authentica ut probationem con-
trarii non admittant ) Forenfes vocant . Ad
fuprema fcil. ( ut ita dicam , refpectu Regis ,
cujus funt ) judicia nomen fpectat . Quod for
te vocabulum potius fonat , quam ( quod de-
rivatio adhuc recepta vult ) caufarum do-
mum ; cum ( ni fallor ) ductum fit ab Hig
beft , vel ut antiquitus fcriptum Hybfta , i. e.
fupremum & thing judicium , fimul Hrithing
quibufdam Hicfting , aliis autem Hyfings
( Stow Notit. London, p. 207. ex charta Ed.
I. ) cujus prior fyllaba eadem , ut fono , fic
itidem forte & fenfu ac nautarum vela dan
tium Hoife . Ad hoc facit quod hujus nomi-
nis tribunal apud Londinenfes a Spelm . &
aliis memoratum , & inter alia loci tribunalia
defcriptum , Supremum audit . Nec hic tran
feundum eft , quod apud quofdam exteros Ju-
dicium fummum Alibing , quafi altum judi-
cium nuncupatur . Vid. Johan . de Laet de
orig, gent. American. lib. 1. pag. 160. de If-
landis . Nomen hoc quinque portarum curia
apud

449 AD LEGES IN ANGLIA
apud Shipwey in Auftralibus , non ut omnes
hac de re fcribentes ) apud Shepey infulam fc.
in Borealibus Cantii partibus , inter alia quæ-
dam loca obtinuiffe fat plane conftat ex Fle-
tæ lib. 2. cap. 55. ubi ut etiam cap. 4. pro
Shepey legendum Shipwey , quemadmodum lo-
ci nomen recte exhibet D. Edo. Cocus Inftit.
par. 4. c. 42. ut & Bracton. lib. 3. tract. z. c.
2. & lib. 5. tract . 5. c. 14.
Curia Huftingi Abfoluta. Pauca nunc adda-
mus , nec. importune de luftingi pondere , ca-
jus fit mentio in Spelm . Huftingi voce Tra-
tatu e charta fcit. antiquit . libri Ramefien
fis . Iterum autem occurrit mihi in charta e-
tiam pervetufta Saxonica fcil . Ecclefia Can
tuarienfis per Eadfium five Eadfin im Presby-
terum , Anno Dom . ro32. in hæc verba : And
be gaun cac thas landes at Orpedingtune on his
dage for bis fawle into criftes cyrican tham godes
beowum to forudeland the be gebobte mid bund
eahtigan marcan bwites feolfres be bustinges get
rihte &c. " Dedit etiam terras illas apud Ör-
pedingtune per dies fuos pro anima fua Ec
clefia Chrifli , Deo illic fervientibus in ter-
ram vefliariam quas emit octoginta marcis
argenti albi Huftingi pondere , & c. ,, Quale
auten pondus hoc in incerto eft . Capitulum
trigefimum Legum Ethelredi Regis apud Ve
necingum , de quibus in Jornalenfe , ponderis
meminit mercatorii huc forte pertinentis . Et
ipfi qui portus cuftodiunt efficiant fuper overbyr
neffam meam , ut omne pondus ad mercatum fit
pondus , quo pecunia mea recipitur , & eorum
fingulum fignetur , ita quod ( Nollam hic apud
Jornaleníem lacunam reperio ; vocem tamen
quandam numerum orarum Libram facien
tium , quæ exprimeret , hic deeffe minime du-
bitandum , & in MS. Regio locus fic legitur
ita quod xv. cre libram faciant ) or li
bram faciant , & cuftodiant omnes monetam ,
ficut vos decere præcipio , omnes eligimus .
Venia igitur fi fit conjectura , Huftingi ftatu-
tum pondus puto commercio Inferviens , ipfum
fcil. ftandardum ( ut vocant ) Regis ( quod
pondus fignat originale & Canonicum , ad
quod alia pondera ejufdem fpeciei debent exa
ninari , & cum eo concordare ) aut talis Stan
dardi exemplar atque inde forte nomen hoc
ob inuiffe , ductum a fupra memorato byta
jupremum & thing Teutonicis Dingh , nobis ho-
die Ching Res ; quafi dicas pondus Regium ,
de quo vide 2. Samuel cap. XIV. ver. 26. vel
pondus quo fuprema res fcil. regiæ appenfe
Arutinantur ; five ( phrafi Legis Ethelredi
Jam citata ) quo pecunia Regis recipitur , nifi
pondus hoc in diebus illis in Huftingo ( que
inadinodum Romæ olim in Capitolio , de quo
vide Cafaub. not. in Jal. Capitolin. pag. 139.
num . 14. ) fori nempe Juridici loco ; fic dicto
ex ufu confervatum ; & inde nomen illud for
titum malis . Nec aliud forte pondus hoc ,
Saxonum ævo Huftingi appellatum , quam il-
fud à poteris , & in hunc diem , omnium ore
Troja Trojanum ac fi inde huc allatum )
nuncupatum : credat autem Judæus Apella .
Melius autem , ut oftendam , unde ( ut veri-
fimile eft ) nomen illud ductum fit , ponde-
rum apud nos in ufu doo effe genera adver-
tendum eft ; quorum unum vulgo Croy- weight,
alterum avoir de pois dictum . Prius ad in-
ftar libræ , quam Romanum vocant , 12. tan-
tum uncias in libra continet ; pofterius au
tem libræ fimile quam mercalem , civilem ,
hypoftaticam indigitant', 16. uncias . Priori ,
gemma , lapides pretiofi , electuaria , medici
nalia , aurum , argentum & panis ponderan
tur, pofteriori autem omnia alia , que pon
dere mercari folent homines . Prius ( ut præ-
fértur fic dictum , faltem , ut vulgus aliquan-
diu fomniavit , ac fi a Troja buc adductum ;
S
CONDITA
pofterius autem quafi habere pondus ; aut ju
fi effe ponderis : hoc ufu magis receptum ,
quam Lege fundatum , cum nunquam adhuc
lege aliqua ftabilitum , fed potius , prohibi-
tum , ut Statuto anni 27. Ed. 3. cap. 1o. for-
tito nomine , non ( ut communis fert opinio )
a pondus habendo , fed a Gall. Avoir Subftan
tivo ( perperam fcripto Aver ) unde , noftra-:
tiam Averia , i . e. ( Cotgravio telle ) bona ,
facultates , res, cui opponitur de pois bono-
rum qualitatem defignandi gratia . Atque hoc
modo avoir de pois , ut verbum verbo red-.
dain bona ponderis eft , five bona quæ ponde
re potius quam valore venduntur : nomen.
obtinens a bonis tali libratis pondere , cujuf-
modi funt ( ut diximus ) omnia præter pa- ,
nem , & quæ venundant aurifices , medici &
pharmacopola res nimirum pretiofiores ,
ideoque forte illo altero ponderum genere li
brate , Croy- weight vulgo dicto , nec minus
quod ad nomen attinet ) apud vulgus erro
nee derivato , quam alterum . Recta autem
derivatio non a Troja ut Trojanum , fed a
vocabulo quodam antiquo Heta authori Trona
( corrupto forte , aut a Latino Trutina ; aut
a Graco pu a pú fuente ) unde nobis
orton Tronage Latino-barbaré Tronagium ,
vectigal quoddam pro mercibus ponderatis
pendi folitum de quo in Statuto Weftmo
natt . 2. cap. 25. anno fcil. 13. Ed . 1. Trond
enim ftatera eit , ponderandi gratia exagitata ,
tette Doct. Cowello noftro in Interprete , quem
vide etiam in voce Weights , ubi conjicit Tro
næ & Troja pondus idem effe . Cui quidem'
conjecturæ fuffragatur altum de Trojano vel
Troja pondere filentium , inter譬 omnes ea de
re fcriptores exteros ut & domefticos , anti-
quitate faltem celebres . Adde quod noftrum
Croy-weight Lexicographi nofiri Trutinam
campanam Latine reddunt . De Huftingi pon-
dere hactenus .
Hyde. Tertz portio , quæ ad alimoniam
unius familiæ , vel ad annuum penfum unius
aratri defignatur . Ita vocem explicat Doctif.
Spelm . quem de vocis derivatione , & aliis
ad rei notitiam pertinentibus , vide in Glof
Hydelandes. Fundi menfura , quæ Matth. Pa
rifienfi , Johanni Londinenft; & veteribus bene
mulus tanta erat terræ portio , quanta ' unico
per annum arari & coli poterat aratro Ger
vafi Tilberienfis , Henrici fecundi Nepotis ,
quem legi ( infcriptus de Scaccario ) Dialo
gus , ex centum acris Hydam conftare expo-
nit Acra vero conftat in: longitudinem ex
perticis ( ut vocant ) 40. in latitudinem 4. Ac
pertice longitudo eft , 16. pedum & dimid
Illud interim verum eft Ecclefiafticæ Bede
Hiftoria Interpretem , eam terræ portionem ,
quam Latinus Codex familiam vocat , Saxo-
nice Hydelandes plurimis in locis vertere . Be-
da autem idcirco familiam vocat , quod ad
familiam alendam fufficiat , poft eam alii Ma
nentem , alii Manfam appellarunt . Tantum
abeft , ut terræ hyda ex vicenis conftet acris ,
quemadmodum Polydorus , atque alii eum le-
quuti tradiderunt .
Llegiatus . Abfque Lege : Exempli gratia
giaccufatus , & in judiciam ductus quis
1
abfque Legis aut Juris tramite , vel legalis
proceffus judiciarii forma ( quod cap. harum
LL. 9. congruus pertractationis modus appella
tur fpreta judicetur .
Impalare . In palum fe impingere , de quo
vide Spelm. Gloffar. in voce .
Impe-
 GLOSSARIUM. 441

Impetitio . Accufatio , criminatio . Vid. Spelm. autem fic dictum , vide apud Lindenbrog.
Gloffar. in voce & Scholia in locum , item Spelm. & Voffium in voce .
Glanvill. lib. 13. c. 17. Inveritare. Cap. 11. LL. Henr. 1. e Jorna
Implacitatio . Actus implacitandi : Implacita lenfi exhibet Doctif. Spelm. Concil. Tom. 1.
re autem aliquem eft eum lite involvere , vel pag. 568. cap. 17. ubi inveritetur in textu ,
implicare , ab in , & placitum ( five placita nota adhibita marginali , legi fuadet invenia
tio ) quod litem & litigationem fonat . Vide tur . Tanti autem viri reverentia falva , le-
plura infra verb. Placitum . tio correctione non indiget . Inveritare enim
& .
Implegiatus . Abfque plegiatione , i. e. cau- vocabulum eft Jornalenfi , LL. Ina capp. 19.
tione per accufantem data fe crimen quod 20. Lambardo autem 16. 17. vid . LL. Gul. 1.
objecerit , probaturum . Hanc Juris civilis pe- cap. 71. & coavis ejus non infrequens , & ut
riti Infcriptionem vocant , pœnam talionis in tempus fuit , fatis elegans , faltem ab illo ævo
accufantem ob non probatum crimen inferen- non abhorrens ; idem autem fignat quod pro-
tem . L. penult. C. de accufat, bare , vel , ut loquuntur Juridici verificare , vul-
Inborgum . Hypothecam ( plegium vulgo vo- go to justify or verity , unde eorum Averment
cant ) fonat in loco delicti admiffi , damni Saxonum gefothian refpondet . LL. Canuti
dati compenfandi ergo captam , pariterque par . 2. cap. 45. gif man that geforbige &c . i . e .
bor & borbo verba tam fimpliciter quam com- ( fecundum Jornalenfem boc inveritetur .
pofite ufurpata , accepta effe antiquitatum Quid etiam in LL. Guliel. I. cap. 71. fupra
noftrarum vel mediocriter doctis fatis notum pag. 173. legimus & boc fuper eum inveritare
reor . Vide Skenæum de verb. fignif. in voce velit , &c. in Textu Roffenfi fic fe habet Sa-
Borgh ་ & Doctis. Spelm, verbo Borfbolder , Fri- xonice : And wille bit thonne on bine gefothian,
borga , Headborrow , &c. Appofite ( Magnum &c. E contra refellere , confutare , Saxonibus
Britannia Lumen ) Cl, Cambdenus , de Pa- geunjothian , LL. Canuti par. 2. cap. 15. gif
tritio Comite de Dunbar tempore Regis Hen thonne fe other that geunfotbian mage , i. e. tum
rici tertii e Lib. Inquifit. verba faciens , eun- alter id refellere vel coarguere poterit , &c.
dem Comitem Inborow & Outborow inter An- Lambard.
gliam & Scotiam appellat , i . e. ( fi fas fit a Inveftitura . Confirmatio in Feudo . Voca-
Doctiff. Authoris illius fenfu recedere ) Fi- bulum autem unde dictum , vide apud Hoto-
dejufforem omnium ex uno in alterum re man. in Dictionar. de verb. feudalib. Befold .
gnum proficifcentium , five inter utraque Re- de Natur. Popu. &c. cap. 23. & Voff. in vo-
gna viatorum . Simile habes in SC. de Mon- ce . Horum primum laudat Cowellus in In-
ticolis Walliæ inter Leges Saxonicas , cap. 6. terpr. in voce .
De noftro autem hic Inborgo , vide plura in Judicium tripondii . Quid , vide infra Jusju-
LL. Edo. Senior. c. 6. randum unius libre .
Inculpatio . Vox ( ut pater ) crebra & fem- Juramentum fractum , frangens , obfervatum ,
per pro culpatione ufurpata five accufatione . planum . Quid. , vide Schol. in c. LL. Henr.I.
Infidelitas Sacramenti violationem Domi- Jusjurandum unius libra . Textus , unde hoc
no feudali de fidelitate præftiti fignat , de qua defumptum , Saxonicus ( legum fcil . Canuti
plura apud Spelmannum . par. 2. cap. 27. ) pundes weorthne ath habet ;
Infith. Vide locum ubi cum Infocna copu jusjurandum fc. ( Lambardo interprete ) quod
latur , quorum utriufque ad inftar fynony, uni libræ æquali proportione refpondeat ; fic
morum ) idem fenfus . Contubernalium in ( ni fallor ) dictum , quia infamatus , qui ad
eadem domo pugnam fignant : fith & focna purgationem fimplicem , juratoriam puta , ad-
pofterioribus compofitorum partibus , in præ- miffus in tali fua purgatione defecerat , eam-
pofito , talem pugnam diftinguendi gratia ab que ad effectum non perduxerat , tali fumma
alicujus in domo propria ab exteris invafione, libra fc. jure mulctabatur ; ut qui in triplici
five impugnatione . Quod autem hic Infith, Sa purgatione ( Judicium tripondii audit c. ha
xonibus erat ingefeobt, quod bellum fignat intefti- rum LL. 64. ) defecerat tribus libris , vel XL.
num , vel civile , ut utgefeobt externum . Vi- folidis. Vide etiam c. 67.
de Beda Hift. Ecclef. Anglo- Saxon. pag. 9. Juftitiabilis . Quid ex cap. 8. 41. 92. LL.
cap. 22. Henr. I. ubi occurrit , fat plane conftat . De
Infingentheaf. Significat latronem infra jurif- fevis domefticis , & aliis Dominis quafi a la-
dictionem alicujus jus habentis de eo co- tere & ftipe , vocabulum accipitur , quibus
gnofcendi captum : vox autem unde ducta , quidem Dominis incumbit , eos , fi peccave-
vide apud Spelm. in Gloffar. rint , ad rectum habere , &c. judicio fittere ,
Inforciare placitum . Inforciatum judicium aut pro eis rationem reddere & emendam
cap. 33. LL. Henr. I. Hoc judicium firma- præftare , perinde ac fi familiæ fiftendæ fide-
tum , illud placitum firmare fonat , a Gall. juffores . Scotis hoc Furthcum-mand borgh , ut
enforcer . in LL. Scotic. opere , quod a primis verbis ,
Infractura , Idem hic quod Infractio vel quoniam attachiamenta infcribitur cap. 17.
Fractura . videre eft . Plura vide apud Voff. in voce Ju-
Inoperatio . Loco quo occurrit , hominis vel ftitiare .
coloni , in operibus Domini fui fervilibus ,
quæ olim Averagia dicebantur , perfonalem
Occupationem , five implicationem , & inde
detentionem fonat , ab in & operatio . Ope- L
rum autem iftorum cum apud Veteres duplex
genus effet , unum intra , aliud extra Mane-
rii fines , hoc Out-auers , illud In - auers appel-
larunt , tefte Scheda computor, Manerii de Pincerns . Male forfan pro Lace
Maghefeld ( nunc Mayfield in agro Suflexia Ladring lacan offerre & drinc potus . Cum
no anno &. Henr. IV. in Archiv, Archiep, autem folus Textus Roffenfis vocem hanc
Cantuar. habeat nec ullibi præter quam in Æthelbirhti
Infocna . Quid , vide fupra in Infith . Legibus occurrat , retinui Laadring & verti
Inforticatus. Quid , vide Schol . in cap. 71. Pincerna .
LL. Henr. I. Lade. Lada . Purgatio a Saxon . ladian , quod
Intertiatum . Sic enim corrigendum quod purgare fonat , effictum ; unde derivandum
LL. Henr. I. cap. 57. Intentiatum , fignans puto nomen celebris illius Londinenfium por-
quodlibet apud Sequeftrum depofitum ; unde te vulgo Ludgate dicta , ducto ( fecundum
quo-
 442 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

quofdam ) nomine a Lud , Rege nefcio quo , Lage . Inde Denelaga, Weffeaxnalaga, Myocna-
& urbis & porte ( ut fomniant ) conditore: laga . Autor eft Beda , avolafle una ab initio
ut alii autem a Leod i . e. populus , ob nume in Angliam tres Germaniæ populos : Saxones
rofam populi turbam in & extra urbem per vel hodie notiffimos ; Anglos gentem Saxoniæ
portam illam tranfire folitam , cum revera vicinam , quorum regionem Munfterus An-
aut a Flutta ( ut Lelando vifum ) a fluvioló griam dici , & Saxonico Duci parere air-
fubjecto , ficut Romæ porta Fluentina diceba- mat ; & Jutas . Ex Jutis orti funt Gangua-
tur , aut potius a Lada ( quam Fletam vo- rienfes , & qui Vetem infulam colent . Ex
cant ) cloaca fcil . portæ vicina , colluvies pur- Saxonibus profeti funt hi , quas Orientales ,
gatoria , cum per ejus fubterraneos canales Auftrales & Occidentales Saxones nuncupa
fordes urbis egerantur , nomen illud fortita mus . An Anglis originem traxerunt Orien
fit , fcilicet Ladegate ; quod vulgus non ad- tales Angli , Mercii & Northumbri . Horum
vertens , & Hiftoriæ ( fabulæ potius ) gentis autem omnium fedes Heptarchiam & totum
noftræ originis Trojanæ nimium deditus , in Angliæ Regnum conftituerunt . Atque hic
Ludgate tandem corruperunt . Hinc etiam pars ( quoniam Jutarum facta eft mentio admo-
hominis loci illius inter veteres Annalium no- nendi fumus , librariorum incuria falto ha
ftrorum Scriptores adeo decantati , Creek la beri in Latino Codice vitas præpofito v. pro
de fcil. quod quidam ( nomen illud ducentes Jutas : nam liber Bedæ Saxonicus Jotum in
a Græcis nefcio quibus , vel Græcarum litera- vertit, id eft Gottos quos Jutas & Jutones fuif
tum Audiofis & profefforibus eo , ut ferunt, fe antiquitus dictos , Philippus Melancthon
fefe conferentibus ) Greek- lade vocant , per- & Matthæus Wefimonatterienfis affirmant .
peram tamen , cum horum prius loci fit il- Sed reliqua explicemus . Hi igitur ut erant
lius nomen plane genuinum , compofitum a moribus diverti , patrias quique Leges atque
Saxon. crecca , pofterioribus Creeke , Zelandis Inftituta more najorum obfervabant . Præ cæ
Kreke i. e. amnis , torrens , curfu plus minus teris autem , eorum qui Occidentalem & Me-
incurvo vel in majorem fluvium labens , vel diterraneam Regni regionem incolebant Jura ,
in maris brachium cadens ; & lade i . e. non , & Confuetudines vigebant . Quorum illi qui-
ut quibufdam placitum , Latus , fed Purgatio , dem dem a fitu vulgovulgo Occidentales Saxones , hi
Exoneratio , Evacuatio ; illo nomine huic lo- Mercii ( a fluvio ut quidam vult Mersey li
co primitus indito , quod ea propter amnis mitaneo , qui eft in Satrapia Lancaftrenfi )
quidam exonerando fe purgat , & purgando dicebantur : utriufque autem populi Lex uno
fe exonerat , deciditque in alium ( Thames interdum nomine Jus Anglorum appellatur ,
fin nimirum ) fluvium . Parifque eft originis Longo poft demum tempore Dacorum gens
locus ei vicinus Lechlade vulgo dictus , fum- ferociffima in Angliam fertur , atque Anglos
pto nomine a Lech quod ( contra quam qui armis divexat , donec Orientalem Regni partem
bufdam vifum ) fluviolum notat a Sax . leccan fubegiffer . Atque horum etiam tandem con-
fluens , quod irrigare fonat , cui vicinum Teus fuetudines enituerunt . Hinc igitur natum ,
tonicor. Lecken , i . e . ftillari , derivati , unde ut Juris Occiduorum Saxonum , Merciorum &
Lecke Hollandiæ rivuli , Rheni brachii nomen Dacorum crebrius in hoc libello verfata fit
( vid. Hedæ Hift. Ultraject . cap. 1. ) ut & mentio . Cæterum ne quis fufpicetur Guiliel
apud Saxones leaweard , i. e. hortulanus , oli mum Normannum has Leges penitus omnes
torius , fic dictus , quia hortum irrigat , item fuftuliffe , operæ pretium duxi hoc loco com-
noftratium to Leake a , Leake , & Leaking ; memorare , quæ fuerit plus quadringentis ab
cu Lade in nomine illius loci accedit , ob hinc annis Henrici Wintonienfis Epifcopi ,
confimilem ejus cum Crekelada in Thamefin atque ejufdem Guilielmi Regis ex Adela filia
ea propter lapfum . Hæc autem obiter , & pro nepotis , hac de re opinio atque fententia ,
je nata ad Ladam redeo , quæ fimplex , tri- Gervafius igitur Tilberienfis in fuo ( quem di-
plex , plena , de quibus vide copiole tradita ximus de neceffariis Scaccarii obfervantiis )
pe: Spelman. in Gloffar. verb. Lada & Judi- dialogo , de libro illo , quem vulgo Damesday
cum Dei . Anfealdre lade , Purgatio fimplex . appellamus , verba faciens , hæc haber qua
Varia fuit criminis purgandi ratio , Pane fcil. fequuntur . Porro liber ille , de quo quæris , Si-
Euchariftico , pane certis verbis devoto , Or gilli Regii comes eft individuus ; bujus autem
dali quæftione & Jurejurando . Purgationis Inftitutionis caufam ab Henrico quondam Win-
vere nagolaris & triplicis appellatio , Ordalii tonienfi Epifcopo fic accepi . Cum infignis Juba-
& Jorisjurandi propria eft & peculiaris . De er Anglia Rex Wilhelmus , ejufdem Pontifi
fis plic & triplici quidem Ordalio inferius a cis fanguine propinquus , ulteriores Infule fres
nobis dicetur . Jurejurando igitur fimplex fit fuo fubjugajfet Imperio , & rebtilium menies ter-
purgatio , cum reus adjunctis tibi duobus aliis ribilium perdomuiffet exemplis , Ne libero de car
interponit jusjurandum . Triplex quoties cum tero daretur erroris facultas , decrevit fubje
aliis quinque jurat una . Accufato præterea Aum fibi populum Juri fcripto Legibufque fubs
aliter fiebat interdum per Sacramenti Reli- jicere . Propofitis igitur Legibus Aiglicanis fe-
gionem caminis diluendi poteftas , quod pro cundum tripartitam earum diftinctionem , hoc
ratione 12. aut plurium pauciorumve Hyda- eji , Merchenlage , Denelage , Weffexenlage ,
rum teriæ dicebatur ; atque id alias folus , quafdam reprobavit , quafdam autem approbans
alias cum aliis upa præftabat . Neque eft in- tranfmarinas Neuftriæ Leges , que ad Regni
terim cuivis crimen quodque purgare concef- pacem tuendam efficacifima videbantur , adjecit.
fum , verum pro delicti ratione , ipfa etiam Deinde communicato confilio , difcretiffinos ala-
purgandi augenda minuendave fuit facultas , tere Juo dekinavit viros per Regnum in circui
atque ut cujufque fuerat capitis æftimatio , tu , a quibus totius terræ defcriptio diligens fa-
ita ei facta eft crimina five majora five mi- &ta eft , tam in nemoribus , & c. Hattends Ger-
nora purgandi copia . Pervaferat enim ( ut valius .
nunc quidem ) opinio per animos hominum , Labslite . Et Legis violationem fignat , &
ut quo quis erat opibus affluentior , eo fult violationis ejufmodi pœnam live mulctain pro-
majori fide , & in jurejurando religiofior . Hu- prie & ad verbum ruptio legis ; a lab. , lag &
jus purgationis non omnis evanuit vetuftate lagh, i. e. Lex, & flit vel flite ( a shtan fluente )
memoria , nam per hæc tempora de pecunia ruptio . Vox Danica , que in Anglo Dano-
pottulatus , debitum nonnunquam duodecima rum Legibus primum deprehenditur , fic crei
( quod aiunt ) manu diffolvit . bro in eifdem occurrit , in foedere præsertim
Lafordifwike . Domini proditio ; unde autem inter Edo. et Gutb. Reges , ubi hoc fæpius ob
fic dicta , vide apud Spelm. in voce . viam : gildwite mid Englum and mid Deum.
lub-
 GLOSSARIU M.
443
labslite , i. e. reddat witam delicti multam ) Examinis modus hic alii , quem Corfned Saxo-
cum Anglis ( vel jure Anglico ) Labilitam nes vocarunt , valde affinis : offam judicialem
( Legis violatæ pœnam ) cum Danis ( vel Ju- quidam vertunt ; potius offam execratam a Sax.
re Danico . Quænam erat Labslite pœna cors execrata & fned , vel fnid pars , portio ,
( cum Doctif. Spelm. in voce ) non definio , offa . Plura huc fpectantia vide apud Linden
ni ( ut in fœdere memorato.4cap. 3. legitur ) brog. Gloffar. verb. Judicium aque , Spelman-
duodecim oris æftimaveris . Si presbyter ad num verb. Judicium Dei, hic infra verbo Pur-
rectam terminum facrum chrifma non per- gatio , Hotomann. tum Difput. de Feud. cap.
quirat , vel baptifmum neget ei cui neceffe 43. tum Dictionar. verbo Sacramentales &
fit , reddat wytam cum Anglis , & cum Da- Worm. Monument. Danic. lib. 1. cap. 2.
nis Lahslite , hoc eft , duodecim oras . ,, Sed Liga . La fluvius . Prifci Lui vocabant ,
non evincit ( inquit Doctif. Spelm. ) hic lo- nunc Lee vulgus appellat . Is eft qui Ware ,
cus , ut tantundem effe Labslitarum omnium Waltham , & Stratford , villas alluens , fepti-
compofitionem cenfeam , licet fic nonnulli in- mo a Londino lapide in Thamefim diffundi
telligant , &c. Notrum hic fi fas fit contri- tur . Otium accola Leemouth nuncupant .
buere judicium , Danorum Labslite , & An- Ligius. Domino fic obligatus , ut eum ob-
glorum wyte eatenus pares haberi puto , ut ftrictus fit tueri adverfus quemlibet . Plura
cum earum altera occurrat , multe modo non vide apud Spelman. in voce : Voflii etiam
adjecto , fimplex intelligatur ; quænam autem Gloffar, adi. Item videatur Befoldus de Na-
illa , licet hodie ignoretur , illo tamen avo tur. Popul. &c. cap. 23. verbo Vaffus , cujus
procul dubio haud ignota fuit . Forte , altera Vai etymo a Germ. vom Faffen , quo Vafal-
Labslite ) eademquæ hic 12. æftimatur oris ; lus idem effe videatur , at Ligius hic , aftipu-
nec aliter in Gloffar, noftro , voce proxime latur Afferius Menevenf. ubi in vita fcil.
fequenti , ubi Labslyte duodecim bore five Ora Elfredi noftri ) Clientes hujufmodi Fafellos
exponitur ; altera autem ( wyte ) eadem quæ nominat. De Ligio plura apud Dn. Cowell.
poftea Legum fcil . Hen. nottri primi c. 38. Interpr. verbo Liege & Ligeancy.
XXX. folidis , fic enim , non denariis , legendum Lignagium . Vox terminatione forenfis ( Vid.
in Scholiis monetur : Delicti enim mulctam Coke Inftit. 1. fo. 86. a. ) veniens forte a Gall.
five poenam Styldwitan bidem notare exifti- Lignage , Jus fignat ad lignum in fylva , ubi
mo, a fcyld Sax. i. e. culpa , reatus , unde nefcit capiendum , id forfan quod Forenfibus
fyldig reus , unfcyldig , infons . Germanis Schul- noftris Eftoverium , de quo in Spelm. Gloffar.
dig & unschuldig uti reatus , five culpa eis eft vulgo Woodage .
fcbond & fchuldt ( unde apud eos culpæ & pœ- Locutio . Loqui. Capp. 56. 74. LL. Henr. L
ne pro noxis exactor Scultetus vulgo dictus ) Quod hic Locutionis nomen obtinet , refpon-
& wite i . e. multa , poena , animadverfio . det ( ni fallor ) tum Sax. Spræc ( a Jornalenfi
Plura autem de hac voce vide apud Doctiff, quandoque Placitum , quandoque caufa Latine
Spelm. in voce Labslit . reddito accufationem etiam fignat ) tum
Labslite . Mulia Legis violata . Duo repe- ( Glanvilla lib. 2. cap. 3. Vide etiam Mag.
riuntur in his Legibus Mulctarum genera : Chart. cap. 28. ) Loquela , qua Juris actio
alterum in Lege ipfa præfcriptum atque ex- nem fignificari exiftimo atque inde forte ille
preffum : alterum maxime quidem in fingu loquendi modus in cap. harum LL. 56. Si
lis Legibus explicatum ; notum tamen , & præpofituram dimifit , & alterius Dominii fit ,
cujufque perfonæ confentaneum , atque id labf- qui poftea loquitur ( i . e. litem movet ) in his
lite appellatur . Ego etenim me legiffe memi Juper eum , &c. Cui fimilem habemus cap. 42 .
ni , Legis violate multam Thano irrogatam Unde fi damnum ei evenerit , loquatur inde cum
fuifle Marcarum quinqne : homini fundum ex bomine fuo , i. e. in Jus vocet hominem fuum .
fcripto poffidenti trium ; Pagano , orarum duo- Haud abfimilis ille , cap. 74. Emendet unus-
decim . Thanus autem & Ora quid fuerit , lo- quifque cxx. fol. qui fuper hoc loquebatur , i . e .
co dicemus appofito . litem movebat de eo . Hinc etiam forte com-
Laftagium . Vocem exhibet Doctif. Spelm. minationis illa formula iratis apud nos in u-
verb. Barones de London , & iterum verbo La- fu: I will talk with you , Hinc ( tertio )
fragium , vocis expofitione pofteriori locorum ejufmodi locutionum locus , forum fcil . juri-
adhibita , onus fcil. quod navi imponitur , dicum a litigantium hinc inde locutionibus fi-
etiam & vectigalis genus eo nomine exa- ve altercationibus , accufantium etiam & ac-
&um , cufatorum criminationibus & recriminationi-
Legalitas . Pro pura illa plerumque erga Do- bus , non fine fermocinationis copia Saxoni-
minum Regem fide , Gallis & Anglis Loyaul- bus fpræcern , Cantuarienfibus olim Speech- bou-
te . Plura vide apud Spelm . fe dictus : Vide Antiquit. Civit. Cantuar. p.
Legem vadiare . Eft depofito quopiam pi- 126. Sunt qui ab eadem origine Parliamenti
gnore litigare . Plura vide apud Spelman. ubi vocem deducunt , fenfu quo exteris fonat fori
fupra & Čl. Voffium in voce Wadium pag. Juridici locum ab advocator, fcil. altercatio
642. nibus , de quo plura apud Voffium in voce Par-
Legerwita . Alias Leirwita , Stupri five con- liamentum .
cubitus illegitimi mulcta ; unde autem fic di- Locwrence . Prafigia . Vox compofita a los
ta , vide apud Doctif, Spelm. in voce . In c. ce illecebræ & wrence machinatio .
harum LL. 11. occurrit Leyergildum : & Re-
gi emendet fecundum Legergildum . Locum ex-
hibet idem Doctif. Spelm. de hac voce agens,
adjiciens ; In boc etiam alias fonat Legergil- M
dum , &c. Error autem hic in textu , cum
pro Legergildum legendum fit Weregildum ,
ut Scholiis ad locum & hic fupra jam mo Allus . Conventus præfertim publicus,
nitum . Mde quo vide Lindenbrog. et Voff. in
Lex Sacramentalis . Purgationem fignat , quæ voce , Kiliani Diction. verbo Mael , et Doctif.
aut Canonica Juramentis fc. accufati , & con- Spelman. verbo Admallare .
facramentalium fuorum ( Conjuratores alias Manbote . Perempti hominis æftimationis
vocantur ; in foro autem Ecclefiaftico Com- pars , cæfi Domino compenfationis ergo tri-
purgatores ) aut Euchariftica ;_quando fcil. cor- buta . Nonnulla quidem perempti corporis æ-
pus Domini , panem nempe Eucharifticum in ftimationis pars , cæfi Domino compenfatio-
probationem innocentia accufatus percipit . nis loco tributa eft , eaque folutio Manbote di-
ceba-
 444 AD LEGES IN ANGLIA
cebatur . Vide plura apud Doct . Spelman .
verb. Bota & Homo . Videatur etiam LL. Ina,
Cap. 69.
Manca. Marca ( capp. 48 , 53 , &c. LL. H.
1. ) Harum utraque ( nomine varia , re au
tem eadem ) in his Legibus , ut patet , occur-
rit fæpius ; quod in memoriam mihi revocat
varia veterum numifmatum , Anglo- Saxonum
fcilicet genera , quorum fcientiam ad Hiftori
antiquæ gentis noftræ notitiam plurimum con-
ducere in confeffo eft . In prifcis enim Legi
bus mul&arurn ratio , ob ignotum numifma
zum valorem valde eft incerta & obfcura .
Plenam cnpio hac in re elucidationem , ope-
ri autem me imparem fateor , quædam tamen
non pigebit annotaffe , paucis etiam de vete-
ribus ponderum generibus intertextis . Nu-
mifonarum autem fpecies , de quibus fum di-
Aurus , funt hæ ; ( 1. ) Denarius . ( 2. ) Solidus .
( 3. ) Thrimfa. ( 4. ) Ora . ( 5. ) Manca , alias J
Marca . ( 6. ) Libra ( 7. ) Scuta .
(1.) Denarius .
Germanis Pfenning , Danis Pending , Saxoni-
bus modernis Peninck , antiquis Penig , Pening,
nobis pofteriorem ylabam emollientibus )
Penny a pendo , i . e. tolvo , ut Martinio in
Etymologico placuit , a pecunia , ut aliis He
nifch. de Affe , p. 224. Ab hoc tanquam o
mnium ponderum & menfuratum apud no
frates legalium principio & fundamento ,
pondera quævis & menfura nottræ compofitæ
perhibentur . Quod præter ejufdem denarii
& pondus & formam ) tam e ftatuto anni
$ . Hen. III. quod Affifam panis & cervifie
vocant , quam e ftatuto anni 31. Ed. I. quod
Compofitio Menfurarum infcribitur , edifcas li-
cet . Denarius Angliæ , qui nominatur Ster-
lingus rotundus fine tonfura , ponderabit 32,
grana frumenti in medio fpicæ , & 20. denar.
f.ciunt unciam , & 12. unciæ faciunt libram ,
pto libre faciunt gallonem vini , & octo gal
lones vini faciunt buflell London. quæ eft o-
tava pars quarterii , &c. ,, Hinc ( forte )
venit ab hujufmodi fua ponderum & men-
furarum gubernatione ) quod denarius nofter
ultra omnes alias numifmatum fpecies illud
obtinait Sterlingi nomen , & quod in nummis
argenteis computetur a denariis . Latinorum
enim regere , gubernare Saxonibus eft fteoran,
unde Anglo-nautarum Beer , Steerage , Steerf
man ( Saxonibus feoreman , & a Jornalenfi in
ver gone LL. Ethelredi , par. 2. cap. 4. gu-
bernator dictus ) com quibufdam aliis voci
bus navis gubernationem & gubernatorem ex-
primentibus . Supereft etiam idem fenfus vo-
cabuli in Curia five Tribunalis appellatione
iamdudum apud nos infignis , vulgo Starre-
chamber dicti , & quidam ( Lambard. & Co-
cus de hac Curią ) non mediocriter docti cen-
fuerunt , nomen illud a Saxon . Beoran regere.
deducentes , idque quod ab illa curia navis
Reipublice , inflar navis a navarcho , regitur;
aut quia dicta curiæ præfidentes , Rex fcil. &
regni primores , ad clavum quafi affideat , "
navem Reipublicæ confultis fuis regentes .
Hinc præterea Leges quibus Refpublicæ gu-
bernantur , & ad quarum normam Juftitia ad-
miniftratur , Saxones feora nominarunt , unde
weoruldcundrefleore in Concil. Enhain. c. 31.
Doctif. eiufdem Concil. editor leges feculares
verit . Gefadige man tha feare in Legibus Ca
nuti par. 2. c. 2. Jornalenfis reddit , tempere-
tur in eo juftitia ; 1. e. ( ni fallor ) difciplinæ
modus Canone vel Lege ftatutus . Quid au
(1 ) Spelm. Gloffar. verbo Adelingus . Seld. Tit. Honor. par. 2. cap. 5. Verftegan. cap. 9.
P. 291. Butler. Grammat. Anglic. cap. 3. §. 2. D. Warfii Gloffar, verbo Starlingus .
CONDITAS
tem hæc ad Sterlingum , Denarium fcilicet ?
Multum certe . Cum enim denarius ille &
pondus fuum & formam recipiat a minet feo-
re , ut ita dicam , a Lege fcil . nummaria &
inftar Canonis , cæteris apud nos numifmati
bus faltem argenteis , ficut & ponderibus men-
furifque legalibus , fundamentum tribuat com.
pofitionis , quid , obfecro , magis congruum
quam quod priorem in Sterlingo fyllabam in-
de ( a teore fcil . aut feoran ) deducamus ?
cui ling veteres adjunxere , quod ( inter alias
ejufdem in verborum terminatione fignifica
tiones , de quibus in locis infra ( 1 ) citatis ;
dum aliis vocis folum fit productio ) propagi,
nem , progeniem , proceffionem , defcenfum no-
tat . Hinc Nobilem , Ingenuum . Libertum
ortu , progenie , defcenfu , Etheling , Friling ,
Frankling veteres vocarunt , ut ailinium pro-
paginem , Siblingas . Hinc etiam Normanni
ipli Nordalingi nuncupati , q . filii Aquilonis :
& Danos hodie Efterlingos vocamus , quafi fo
bolem Orientis . Nec alio quidem fenfu ling
hic in Sterlingi compofitione , veteres , ut pro
babile eft , ufurparunt , & denario applica
runt , ut qui a primitiva impreflionis forma
illa fc. pio denariis cudendis legis præcepto
inftituta , quam Standardum vulgo vocant )
procederet , & effigiem ejus ( ut foetus pas
rentis impreflione inde recepta , geftaret;
nili ling hic eo fenfu accipias atque in Dear
lingWearling , Fondling , Hireling , Shaveling,
Stripling , Worldling Changeling , Suckling ,
&c. in quibus omnibus ling illius verbi fubje
tum notat , cui adjungitur , ut Butlero noftro
monitum in Grammat. Angl . cap. 3. S. 1 ,
pag. 36. Urcumque parum me movet quoruns
dam objectio , qui de tanta vocis antiquitate ,
nimirum Saxonica , ancipites , altum de eo
in nonumentis Saxonicis filentium buic ety
mo obftare volunt , cum quidem inter vocabula
apud nos antiqua , nondum penitus obfoletą
quadam fint , qua licet ante adventum Nors
mannorum , in monumentis noftris fana fal
tem fidei nufquam , quod fciam , obvia fint ,
Saxonica tamen originitus effe , alibi ( Tras
tat . de Gavelkynd ) fat plane indicatum exis
ftimem , qualia , Gavelkynd , Gavelmannus ,
Socmannus , Socmanria , Socagium , Scotale , cum
multis aliis . Præterea demus , vocabulum a-
pud Saxones non extare , vix tamen ante fub
acti erant a Normannis , quam verbum a no
ftratibus ufurpatum . Eodem enim evo , num-
mi Sterilenfis mentio , fcil. apud Orderic. Vi
talem Uticenfem Coenobitam , natum anno
Domini 1075. qui in Hift. Ecclef. lib. 5. fub
anno 1082. Rogerium de Monte Gomerici
in fundatione Scrobes burienfis Monafterii fic
a quodam compellatum refert . " In primis
advenientibus Monachis cum cementario , ad
jaciendum monafterii fundamentum , ad in-
choationem hujufmodi porrigam xv. lib. Ste-
rilenfium . ,, Nec minus ( imo magis ) hic
appoitus locus ille ex eodem authore a Clar.
harum Legum editore in fua ad Lectorem
præfatione , pag. 154. adductus , viz. " Regi
( Conquæfori ) ut fertur mille & fexaginta
libræ Sterilenfis monete , folidique triginta ,
& tres oboli , ex juftis redditibus Angliæ per
fingulos dies redduntur , &c. , Adde his ip-
fiflima ipfios Conquæftoris verba in charta
quadam Uticenfi monafterio facta , & ab eo-
dem Orderico , pag. 602. exhibita ; viz.
" Mabilia vero ejufdem Comitis filia , de red-
ditibus fuis in Anglia LX. folidos Sterilenfium
pro decimis fuis dedit S. Ebrulfo per fingulos
an-
 GLOSSARIUM.
annos ad luminaria Ecclefiæ , &c,,, Pofteris
remanfit eadem vox ufurpata, fiquidem tem-
poribus Guil. II. & Henr. I. eodem Orderico
tefte , pagg. 768, 786, 788. nec longe poftea
fub Henrico fcil. fecundo occurrit iterum ,
mutata autem appellatione a Sterilenfi in Ster-
linum . Robertus enim de Betuna, advocatus A-
trebati, charta fua fuper eo confecta ( in Archiv.
Archiep. Cantuar. ) ad feudam firmam ( ita
MS. ) conceflit Abbati & Conventui S. Sal-
vatoris de Feverfham totam terram fuam de
Meffewella , cum omnibus pertinentiis in per-
petuum , pro decem libris Sterlinorum , Abba-
te eodem & conventu , compenfationis ergo ,
conceffori & fuis centum marcas Sterlinorum
retribuentibus . Tandem , nec longe pofthac ,
ad formam pervenit vocabulum qua nunc vul-
go fcribitur , Sterling fcilicet , variata tamen
quandoque forma illa in Efterling , occafione
inde quibufdam tributa , nec paucis iis , nec
indoctis , nomen illud quibufdam ab Orien-
tali hinc fita , Efterlings vocatis , adfcribendi ,
quos afferunt huc aliquando venientes , ar-
tem purgandi argenti , etiam flandi & feriun-
di , celebrem reddidiffe , nomenque fuum fa-
to deinceps reliquiffe . Cum autem horum
Efterlingorum adventum ad Johannis Regis
avum referunt , fidem rei labefactant , cum
longe antea ( fub ingreffu fcil. Normanno-
rum , temporibus etiam Guil. II. Henr. I. &
Hen. II. ) vocabulum iftud , forma qua prius,
fat plane occurrat . Deinde forma hæc fcri-
bendi Efterlingorum , cum E fcil. Berlingo præ
pofito , ut verifimile eft , Gallicifmum Vid .
Merule Cofmogr. par. 2. lib. 2. c. 1. Befold.
de Natu. popul. cap. 18. verbo Efcarlatte ,
Voflii Gloff. verbo Sunnis & Efierling ) fapit.
Gallis enim cum Hifpanis in more fuit , &
eft pluribus vocibus Latinis , ut & Anglicis ,
quibus ab S litera initium, E præponere , fuaf-
que inde facere ; quod quidem accidiffe Ster-
ingo noftro nihil mihi verifimilius vifum , ubi
tandem occafione & cohabitationis & com-
mercii nobifcum in ufurpatione vocabuli Galli
communicarunt .
Quod ad illud argumenti eorum adminicu
lum attinet , qui Efterlingis illis vocabulum
hoc , ut diximus , attribuunt , qued viz. in
tranfmarinis regionibus vox recepta fit , ut e
Jure Canonico non femel liqueat , in cap. fc.
tertio de Arbitris , & cap. Conftitut. 12. de
Procurator. hoc verum fateor . Advertendum
tamen eft , decretales illas Epiftolas ad loca
fpectare , vel noftræ ( Regis fcil. noflri ) tunc
temporis fubjecta ditioni , ut Lexovium in
Normannia , aut commercio noftro , ut vici-
nitatem taceam , celebria , ut Calais ; talia
nimirum loca , quorum incolæ , ut in merci
bus , fic etiam in vocibus , mutuo faltem com-
mercio ( qualis hæc præ aliis ) neceffariis no-
bifcum communicarunt . Adde his quod exte
ri vocem non agnofcunt , fed plane abdicant,
ut Anglis propriam ; inter alios ( præter Po-
lydor. Vergil. Hiftor. lib. 16. & Covarruvium
in veter. collat. numifmatum , cap. 2. nu. 12.
ubi ex eodem Polydoro Anglicanam indicat )
Buchelius Notis ad Beka Chronica Ultraje-
tina , pag. 51. Sterlingorum moneta ( inquit )
Anglicana eft. Kilianus etiam de variis va
riarum regionum libris , exponendi ergo ver-
ba faciens , libram Sterlingorum , Teutonicis
Pond Sterlincks , Anglicanam indigitat . Qui
bus concordant Henifchius in Tractatu de
Affe & partibus ejus , pag. 225. Sterling ( in-
quit ) eft moneta commune nomen in Anglia fic
dicta , &c. & Paulus du Maji Notis ad Inno-
centii III. Epift. pag. 236. Freherus etiam de
Re monetaria , cap. 3. Sterlingus ( inquit ) in
Anglia , Scotia & Hibernia . Qua quidem vo.
Tom . IV.
445
ce fic domum revocata , ad alias numifma™
tum noftrorum fpecies defcendamus .
(2) Solidus .
Saxonibus fcyll & fcyllyng , nobis c in mus
tantibus , Shilling , iis ex quinque conftabat
denariis , nobis autem ex 12 , quod fatis liquet
ex cap. harum LL. 93. ubi illud in LL. Alu-
redi cap. 40. Gif in feaxe bith wund ynces lang
gefylle anne fcyll, to bote. Gif bit beforan feaxe
bith wand ynces lang wegen fcyll. to bote . Sic
legitur ; " Si in capillis fit vulnus longitudine
unius unciæ, v. denar. i . e. uno fol. compona-
tur . Si ante cæfariem fit vulnus , unciam ha-
bens longitudinis , duobus Sol. i. e. decem de-
nar. emendetur . Et paulo infra : Auricula-
ris ( digitus ) 1x. fol. conftet , unguis 1. fol.
i. e. v. denar. quod in Aluredi lege memo-
rata fic fe habet : Giffe litla finger fy ofasla-
gen tham [ceal to bote nigon Scyll, and an Scyll.
bis nagles gif bit fy ofaslagen . Ulterius pa-
tet hoc , & firmatur ex cap. harum LL. 81 .
ubi Villani Fletgefeoth, five pugnæ in area
domus Villani forisfacturam , five mul& tam ,
legimus effe xxx . denariorum , cum in loco
( LL. Ina cap. 6. & Aluredi cap. 35. ) unde
hoc plane petitur , hujufmodi multa ad fex
fol. æftimetur . Hinc illud verum in cap. har.
LL. 76. nempe cxx. fol. qui faciunt bodie
fol. quinquaginta , quinque nimirum de-
nariis ad folidum numeratis : nec minus ve-
rum illud in cap. earund. Legum 35. vi-
ginti mance , que faciunt L fol. Veterum
enim viginti mancæ & cxx fol. ut fecun-
dum hanc computationem æquiparantur ,
& fefe exaquabant ; fic pofterorum L fol. fi-
mili computatione refpondent , talem nempe
fummam non excedentes . Nec præterea , fe-
cundum eandem computationem minus ve-
rum illud in memorato 76. cap. viz. duo-
decies c fol. qui faciunt ( non libras 5. fed ut
in Scholiis ad locum lectio corrigitur ) lib.
XXV. quinque nimirum ut diximus ) dena-
riis ad folidum computatis.
( 3. ) Thrimfa .
A threo , quod tria fonat , effictum . Eft igi-
tur Thrimfa trium folidorum nummus . Sic
Lambardus . Clar. autem Seldenus , Tit. Ho-
nor. edit. 1. p. 204. tertiam folidi Germanici
partem vult, Tremifi earum refpondentem .
Cum autem duo Thrimfarum millia , e qui-
bus jure Anglorum Thani capitis æftimatio
conflat , Mcc. folidis refpondeant , quibus Mer-
cii Thanum æftimant , ea faltem computatio
ne , qua ( quinque denariis in folidum com-
putatis , de quo fupra in folidus ) MCC. folidi fa
ciunt xxv. libras , Thrimfa , fi monetæ per-
cuffæ genus fuerit , mihi videatur effe trium
denariorum nummus ; in qno tamen non ac-
quiefco , cum in Lege Ethelftani Regis de
Weris ( Text. Roffenf. MS. ) fic legam :
Ceorles wergyld is cc and vi and LX thrimfa ,
that bithtwa bund fyllinga be myrena lage .
(4.) Ora .
Vox a Saxon. ore , quod metallum fignat,
fluens . Vide Bedæ Hiftor. lib. 1. cap. 1. Ego
( Lambardum audis in voce ) in vetuftiffimo
Codice legi ex quindecim oris conftare libram ,
cui tamen opinioni haud facile affentior , quippe
qui oram ex nomine aream fuiffe conjicio , adeo-
que tanti valuiffe non exiftimo . Codicem hic a
Lambardo laudatum illum puto ( aut fimi-
lem ) in Bibliotheca Regia apud S. Jacobum
affervatum , de quo fupra in Hufting , ubi in
Pp ter
 446 AD LEGES IN ANGLIA
ter alia inde ducta , hæc ita quod xv ore li-
bram faciant , &c. Forfan tamen xv. ibi fcri-
ptoris vitio v literam numeralem , lapfu faci
li formantis ex duplici fcribitur pro XII.
Per oras enim illic cum Doctif. Spelmanno
Gloffar. in voce Libra , de oris in libro An-
gliæ cenfuali , vulgo Domef- day dicto ) uncias
intelligo , quarum x11 libram faciunt Sterlin-
gorum , Stat. 51. Hen. III. Compofitio Menfura
rum infcriptum : neque moneta alicujus per-
cuffæ genus oram unquam fignificaffe compe-
rio ( quod forte dicendum etiam de Solido ,
Tbrimfa , Marca , Libra ) fed ponderis potius ,
unde ut de Libris , fic etiam de Oris dena-
riorum crebra mentio in libro illo cenfuali ,
ut in Spelmanni Gloflar. in voce Libra videre
eft . Ora autem , id eft ( ut dixi ) uncia , in
re nummaria duplex reperitur , major fcil. &
minor, hæc xv continens argenti denarios ,
illa ( ficut ur cia in ftatuto Compofitio Menfu
rarum inferipto ) xx ; quarum pofterior in li-
bro illo cenfuali ubique obvia , pluribus inde
dustis exemplis ab eodem Spelmanno ubi fu-
pra quem vide in verbo Denarius & Efterlin-
gus In Regiftro Monafterii Burton. ( obfervan-
ie C. Camdeno in Wiltonia ) xx Ora dicun-
tr valere 11. argenti Marcas . Hoc , ut verum
fit , per Marcam hic intelligenda Marca tem-
porum pofteriorum , xIII valens argenti foli-
dos , & iv denarios ; ut per oram , ora mi-
mor , xvi fcilicet denariorum : hac enim com-
putandi ratione xx Ora duas faciunt argenti
Marcas , viz. xxvi folidos, vini denarios . Ora-
rum mentio fit crebra in Fœdere Edo. & Gutb.
Regum , ut & poftea in Legibus Ethelredi
Regis fupra pag. 103. & in LL. Presbyteror.
Northumb. fupra pag. 98, & fequent. Quales
autem Oræ illæ , majores fcil. an minores
hoc conceffo quod fuerint tunc ut poftea du-
plices ) ignarus ipfe a peritioribus inftrui lon-
ge fum paratiffimus . Lora interim apud Mat-
tb. Parif. Hiftor. pag. 208. lin. 28. corrige in
ora : & pro de viginti lora , ut ibi , lege de
viginti in ora , i . e. de viginti denatis in un-
cia . De ora plura vide apud Skenæum Sco-
tum , in fuo de verbor. fignific. tractatu in
voce ,
(5. ) Mança . Marca .
Saxonice mancus & mearc ; forma Latina
mancuja marca . Utraque ( ut diximus ) ) & dimidium ; pofteriores duo & dimidium fi-
eadem nummi fpecies . Dicitur autem Marca
( inquit Martinius Etymolog. in voce ) quafi
dicas limitata pecuniæ fummula . Henifchius
( de Affe , pag. 103. ) quod fit terminus men-
fura ponderum apud aurifices metallarios .
Alteram fcil. Mancufam ita dictam lego , quafi
manu cufam. Sic enim Cajus de Antiq. Aca-
dem . Cantabr. lib. 2. pag. 209. quod Cl. wat
fio & aliis ( Ludovic. de la Cerda Adverfar.
Sacr. cap. 95. nu. 14. ) placuit . Derivatio for-
te nimis generalis , cum ad omnia numifma-
ta extendat , unde nec cum aliis a moneta cu-
fa derivandam cenfeo . Meliorem tamen non
reperio , nifi quis fortaffe malit a Latin.
Mango. Unde forte Sax. mangian , Teutonicis
mangberen , i. e. percontari , commercium a-
gere , ut & noftratiu :n monger , veterum autem
manger pro mercatore : quafi nummus fit in-
ter mercatores præcipue currens , eifque præ-
fertim in computationibus , ufitatior & magis
notus , ut Germanos olim per Marcas com-
putaffe ferunt ( Vid. Freher. de Re Monetar.
lib. 2. cap. 3. ) nummus fcil . præ aliis nego-
tialis mercatorius . Simpliciter nominatus num-
mus eft argenteus , 30 valens denarios , ut
Lambardus vult & recte : Elfrico enim in
extremo fine Grammaticæ fuæ Saxonice ; "
Libra on leden is pund on englife fif penegas
gemacigatb enne fcillinge and xxx penega anne fbeorthe healfLatine valet 111. & dimid . unde
CONDITAS
mancs . Cui in parte convenit quod in Judiciis
Civitatis London. apud Jornalenf. cap. 6. fic
legimus : Et bos una manca , i. e . xxx denar.
ovis denar. ( Sax. habet fcyll ) perfolva-
tur , cui par eft , ut addam illud in cap. ha-
rum Legum 69. triginta folidi - id eft hodie
v manca ; quinis nimirum denariis ad foli-
dum , fex folidis ad mancam computatis , de
quo vide plura in Solidus . Quid autem cen-
fendum fit de mancuje valore dato per Sprot
tæum five Spottæum Monachum olim Abbat,
S. Auguftini Cantua, a Cajo prædicto lauda
tum ubi fupra , cui nummus eft duorum foli
dor. & fex denariorum , Lector binc colligat,
cum plane valorem denarii Anglo- Normanni-
ci in hujufmodi computatione fecutus fit .
Aurea Marcæ valor , Saxonum ayo , me ad-
huc latet , Nomannorum autem ex fequenti❤
bus colligendus : " Ebrardus Dapifer Willielmi
de Albamari reddit compotum de 11. Marcis
auri , ne fit amplius Dapifer Willielmi in The-
fauro vi lib. pro 1 Marca , & debet 1 Mar-
cam auri . ,, Sic in Rot. Mag. Pipe 1. Hen,
2. Rot. 3. Membr. 1. in tergo . Hinc patet
Marcam auri fex argenti libras , aut circiter
valuiffe , cum in charta quadam Johannis
Regis dat. 7. Junii , anno regni fui primo ,
Marcam auri decem argenti Marcas valere
doceamur: Capiatur ( Charta loquitur ) una
Marca auri vel decem Marca argenti ad opus
Cancellarii .
In ifto de Marcis Tractatu , intempeftivum
ron erit , fpero , nec lingua Saxonica ftudio-
fis ingratum , de Marcarum numero in qui-
bufdam LL. Saxonicarum locis a Jornalenft
& aliis male expofito , pauca annotare . Non-
nulli Eruditorum in numerandi ratione Ordi-
nalem & Cardinalem numerum cum adjecta
voce dimidium confundunt , Auctorifque fen-
fum , in cujus Editione defudant , haud adeo
feliciter exprimunt , uti jam olim de mala
verfione Græcorum numerorum cum adpofita
Voce μ conqueftus éft Clar. Cafaubon. Com-
ment. in Theophr. Charact . p. 193. Error hic
calculi ex figuris Numerorum ( II, VII, VII ,
xx, &c. ) quæ æque Cardinalem ac Ordinalem
denotant Numerum , ortus eft . Longe enim
differunt voces threo healf ( in Numero Cap
dinali ) a thridde healf ( in Numero Ordina
li ); priores tres dimidiatas partes , h. e. unum
gnificant . In hac enim numerandi ratione la-
tet aliquis Saxonifmus , five Linguæ Saxoni-
cæ idiotiimus : quippe vox ifta bealf ( i. e.
dimidius ) in his & fimilibus ad rem nume-
rariam attinentibus tantum notat deeffe de
præcedente numero , ut fit plenus . Sic enim
numerarunt Anglo- Saxones , ( 1. ) healf , id
eft , ut dixi , dimidius , ( 2. ) othre healf, id eft,
Latine , fefqui alter . Vide LL. Inæ Regis c.
65. & Bedæ Hiftor . Anglo- Saxon . lib. 4. cap.
26. prope finem , item lib. 5. c. 2. & adde ,
quod ci Epifcopi , quibus fynodus Conftanti-
nopolitana confiftebat ( Spelmanno referente
inter Canones Elfrici in Concil. Tom. I. pag.
581. cap. 33. ) Saxonice dicuntur other healf
bund bifcopa , Hinc etiam tempus regiminis
Aluredi Regis ( de quo in Chronologia Sa-
xonica fub hn. Domini 901. ) fcil. othrum
healfum las the xxx. wintra ( i. e. anno ſel-
quialtero minus xxx. annis ) apud Malmes
burienfem Latine exprimitur XXVIII. & femis
annis ; & apud Huntindon. viginti octo annis
dimid. Ut pergam , ( 3.) Saxonum thridde
bealf Latine valet 11. & dimid. unde quod in
Chronolog. illa Saxon . fub an. 891. Saxonice
legimus : of thryddan bealfre byde , Florent.
Wigornieni. fub an . 892. Latine exhibet ex
duobus coriis & dimidio . ( 4. ) Deinde Saxonum
fe.
 GLOSSARIUM .
feorthe healf bundfeipe in Chronologia qua fupra
fub an. 851. apud cæteros Annalium noftro-
rum Scriptores Latine habetur trecene G
quinquaginta naves . Et fic deinceps per omnes
numeros . Hinc quæ in fcriptura illa Saxoni-
ca in Textu ( ut vocatur ) Roffenfi de opere
pontis ibidem a Lambardo in Cantio fuo pag.
386. exhibita , Saxonice fequuntur : thridde
bealf gyrd , forthe healf gyrd , fyfte bealf gyrd,
in Latina Scripturæ illius veteri verfione fub-
fequenti fic fe habent : 11 virgatas dimid.
In virgatas & dimid. 1v & dimid. virgatas .
Hinc etiam tempus regiminis Edmundi Re-
gis , de quo in Chronologia fæpe memorata , fub
an. 946. fcil. feofethe healf ger apud Malmesb.
Latine habetur annis vi femis ; apud Hun-
tindon. vi . annis dimid. Hinc præterea
tempus regiminis Edredi Regis , de quo in
eaple Chronologia fub ann. 955. fcil. teothe
bealf ger apud eundem Malmesb. Latine ex-
primitur annis 1x & dimid. Alia in promptu
funt exempla ; hæc autem ad præfens fuffi-
ciant .
Neç tacendum eft , eandem numerandi ra-
tionem pofterioribus Saxonibus , Germanis ho-
diernis manfiffe : illi enim drey balbe theile
multum diftinguunt a dritte balb theile ; prior
numerus Cardinalis tres dinidiatas partes ,
pofterior Ordinalis duas partes cum dimidio
fignificat . Obfervatur hoc etiam in Speculo
Saxonico ( Libro , ut fummum circiter duo-
decimum a Chrifto nato feculum incœpto ,
& non ante , Gryphiandro de Weichbild Sa
xon. c. 48. num . 14. tefte , confcripto ) : vi
dere licet , ubi ( lib. 2. act. 26. ) quartus di-
midius nummus occurrit , Sed & eadem etiam
numerandi ratio apud veteres Ripuarios in-
valuit , ut pluribus Legum fuarum locis com
probatur . E g . tertii dimidii folidi fit men-
tio , tit. 24. quinti dimidii folidi , tit . 20. octa-
vi femifolidi , tit. 34. §. 3. octavi dimidii foli
di , tit. 58. §. 9. Quæ nimirum loca a Frid.
Lindenbrog. ( viro quidem perfpicaciffimo )
in Gloffario fuo eifdem Legibus addito , ani
madverfa , nullam apud eum invenerunt ex-
plicationem . Veruntamen eo quo fupra dif-
ferebamus modo , intelligenda effe octavi fe-
mijolidi in dicto tit. 20. memorati ( hoc mo-
do computati , viz . vii fol. & vi denar. ) pro-
portio quam habet ad præcedentes fummas ,
fi perpendatur , fat plane evincet . Sicut enim
multe quantitas in primo S. raptorum prin-
cipi irrogate , in fecundo §. dimidio minor
evadit , fic etiam ut adjutorum vel partiti
pum omnium ultra tres mulcta in dicto ter-
tio $. inftituta proportionem habeat ad illam
in dicto 9. primo fimilibus participibus irroga-
tam , dimidio minor illa effet neceffe eft .
Altera hic fe offert in re Mancufe animad-
verfio , nec parvi quidem videtur momenti :
dabitur itaque venia fpero repræfentandi . In
Chronolog. Saxonica fuperius laudata , fub an.
694. hæc occurrunt . Her Cantware gethingodan
with ne and him gefealdon xxx. manna fortbon
the bi ar Mulforbarndon . Locum hunc & mu
tilatum & corruptum fufpicor ; manna hic , ni
fallor , pofito pro mancus , mancos , vel mancs,
cui ut præcederet thufend , fic etiam fubfe
queretur goldes . Audi enim hac de re Mo-
nachum Malmesbur. de Geftis Regum , lib. 1.
fol. 7. a. Tentant ( inquit de Cantuaritis lo-
quens ) regium ( Ina ) animum muneribus ,
Jolicitant promiffis , nundinantur pacem triginta
millibus auri Marcis , ut pretio mollitus bellum
folveret , &c. Concordat Lambard. in Notitia
Cantii , pag. 24. Locum igitur fic reftituen-
dum cenfeo . Here Cantware getbingodan with
Ine and bim gefealdon xxx thufend mancus go-
des, &c. i. e. Hic Cantuarii pacem iniverunt
Tom. IV,
447
cum Ina , & dederunt ei triginta millia marca-
rum auri , &c.
( 6.) Libra .
Nummaria fc. nomen a pondo cepit , quod
Libram , quam a Trona ( Vid. fupra in Hu-
fing ) non a Troja Trojanam vocant , hoc
eft , uncias duodecim olim penderet . Inde
etiam Saxonibus Pund & Anglis Pound . Ho-
rum autem argenti libra e xx folidis confta-
bat , folido quovis XII. denarios continente ;
illorum e XLVII folidis , quinis , nec ultra ,
denariis in folidam numeratis , & fic ex ccxL
denariis , non cxx, ut Spelman. non femel in
voce Libra traditum . Quomodo interim hoc
conveniat cum harum LL. cap. 76. ubi hæc :
cujus wera eft cc. fol. qui faciunt quatuor li
bras ? Hinc enim libram ex L. fol. conftare
videatur : pariter Heriotum ( five Relevatio )
in LL. Canuti par. 2. cap. 69. ad duas li-
bras æftimatum , in LL. Guil. I. cap. 14. per
centum folidos redditur . Solvat Oedipus :
de multiplici autem librarum genere videa-
tur Spelm. in yoce . Quod ad valorem atti-
net libræ auri , Saxonum ævo , nihil habeo
quod dicam , quia nondum fatis exploratum
quod habeo . Inter Normannos autem decem
aut circiter valebat libras argenti : Cuppa au-
rea de pondere decem librarum auri , & valore
centum librarum argenti . Continuat. Matth.
Par. p. 73. Hinc autem & ex præmiflis in
Manca , videtur & marcam & libram auri ,
argenti marcam & libram , ævo quo fupra
decuplo fuperaffe . Communiter autem auri
pondus valet duodecies quantum argentum ,
Tholofan. Syntag. Juris univerf. lib. 28. cap .
13. n. 8. Item lib. 36. cap. 2. num . 12. Vide
tamen Brerewoodum noftrum de Ponderibus ,
cap. 20. ubi proportionem illam duodecuplam
perpetuam non fuiffe , fed vel pro copia auri
aut inopia , vel arbitrio principum , fæpe va-
riatum oftendit . De Libra hæc Lambardus
habet , Libra his primis temporibus XLVIII fo
lidos valebat argenteos ; folidus autem qui eft
apud nos pars libræ vicefima , denarios per
id temporis continebat quinque , nunc duode-
cim . Atque ita fit , ut libra ex 240 denariis
conftaret : quemadmodum etiam nunc con-
Hat . At tum quidem 240 denarii pondo unum
gravitate exæquabant , id quod nunc 720 de-
narii , vix , aut omnino non affequuntur . Hu
jus autem rei monimenta certa extant , in
denariis argenteis tempeftate Ethelredi Re-
gis excufis .
(7. ) Scata .
Vocabulum a Sax. fceatta effictum . Eft aus
tem ( obſervante Lambardo ) fceatta ingens
argenti fumma , quippe que argenti quinque mil-
lia contineat . Si verum hoc ( in Legibus enim
Ethelberti Regis Cantuarior. in Textu Rof-
fenfi, ubi crebre occurrit fceatta, nummus vi-
detur , folido multo minor ; & funt qui per
fceatta obulum intelligunt ) xxx fceattas de
quibus in Lege Ethelftani de weris ex 15000
libris conftabant , quod quidem verifimile .
Cum enim Regis weregildum ( Regii fcil . ca-
pitis æftimatio ) apud Mercios , Thanorum
fex millium Wergilda æquivaleret ; ( Thani
autem Wergildum duodecies 1200 folidos ,
id eft , 21 libras , quinque nimirum denariis
in folidum computatis , continebat ) fecun-
dum hanc computationem 30. Scatæ & 6. Mil-
lium Thanorum Wergilda fefe mutuo exæ
quabant fummam 150000 librarum feorfim fas
ciendo , viginti quinque libris toties multipli
catis eatenus extendentibus . Hactenus de Nu
Pp z mif-
 448 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS

mifmatibus Angio Saxonicis occafione Man anno Domini 1080. capp. 19. 28. Hinc au-
cæ . In viam redeo . tem difcas quomodo lingua vernacula recte
exprimenda fint hæc apud Manvoodum no-
Manerium . Idem eft , quod unius feudi cir- ftrum in fuo de LL. forefte tractatu. c. 16.
Cuitus . Dictio autem derivata videtur a ver num . 6. fo. 112. a. erit ( inquit ) culpabilis tan-
bo Gallico manoir id eft manfio a manendo di- quam de manupafto , &c. Anglicam enim ibi
ta , quia Dominus feudi intra cancellos feu- verfionem fic corrigendam arbitror : be shall
di fui plerumque manet , atque ades habet , be culpable as of a ibing done by one of his
quæ capitalis manerii domus appellantur . Sic family ( or under his Charge ) id eft , culpabilis
Cowell. nofter in Inftit. fuarum Indice verbo erit ( Dominus ) perinde ac fi id fecilet fa
Manerium, quem vide in Interpr. & Equitem mulus ejus domefticus , vel alius ipfius cura &
Cocum Inftit. par. 1. fol . 58. a. 6. Ante Nor- regimini fuppofitus , pro quo refpondere ( i.
mannorum tempora vox apud nos in chartis e. rationem reddere ) tenetur , juxta illud
fcil, aut cæteris fcriptis noftris , fanæ faltem Britoni noftri cap. 12. fol. 19. b. En droit de
fidei , fruftra quæritur . Egfridus ( fateor ) Clers & de chivallers gentz de religion ,
filius Regis Offe , donaffe dicitur Ecclefiæ S. femes volons que chefcun que meyne tient foit
Albani terram quinque Maneriorum ut in refpoinaunt pur touts Jes meynpaftes que ouef-
vitis Abbatum ibidem per Matth. Parifium que luy fient en chiefs ceux refpoybient de
legitur pag. 36. Charta autem ipfa donationis lour fubjetz .
pag. 239. habet terram quinque Manentium . Manutenere . Defendere , protegere , tueri,
Nec in toto Legum antiquarum gentium ex- fonat , ac inde manutenementum pro patroci
terarum codice Manerii vocabulum reperitur . nio , vel tutela . Vox autem a Gallico main-
A Normannis huc ( inter alia ejufdem fari- tenir , vel a duobus Latinis manu & tenere
næ verba adductum puto , quorum in An- componitur .
glia præcefforibus , Hida , Familia , Villa , Su- Maritatio . Id quod fponfæ a fponfo datur ,
linga , Cafata , Manfura , Manens ( ut Manfus, Contra Maritagium ; id autem D. Watfius in
Manfio , Manfum , Colonica , & eis & exteris Gloffar. ad Matth. Parif. matrimonium ver
fimul ) idem fignificarunt , quod ipfis & aliis tit . Commodum potius illud videtur , quod
pofterioris ævi populis Manerium . De voce Dominus feudi e nuptiis minoris , ut vocant,
plura apud Cl. Voff. in Gloff. de fe per fervitium militare dictum tenentis
Mannitus . Vide Lindenbrog. & Vol. in vo- conficere poteft Vide D. Cowell. Indicem
ce . Saxonibus eodem fenfu manian & ama- Dictionum fub fin . Inftitut,
nian, i. e. monere , citare , interpellare , depo- Mentonalis fepes . Sepes eft quæ ad mentum
fcere , in jus vocare . hominis mediocris pertingit . Vide Linden-
Manfio . Quid, vide fupra in Manerium . LL. brog. Gloffar. in voce .
Henr. I. cap. 80. Feudo copulatur , ut paris fignifi- Mercena Lex. Quid & unde fic dicta , qui
catus . De voce autem & ( quæ eidem aftinia ) etiam Mirceni ; de quibus in cap. Hear. I.
Manjus , Manfum , vide Hotoman. Dictionar, & LL. 66. vide in voce Lage . Adi etiam LL.
Cujac. de Feud, lib. 1. tit. 1. §. Si quis de manfo . antiquarum Synopfin per Doctif, Spelm. in
Manupaßus . LL. Aluredi & Godrini Re- Gloffar, verb. Lex Merciorum .
gum apud Jornalenf. cap. 5. " Præcipimus , Mifcravatio . Quid & unde dicta, vide fupra
ut omnis homo habeat fecum tales homines , in Cravatio .
quos ad rectum poffit adducere , & nullum a Mifericordia. Quid , vide Schol, ad cap. 1.
fe dimittat , qui inculpatus fit in manupafto LL. Henr. I. & ad cap. 79. plura autem pe
fuo , donec rectum Jus publicum fecerit ei de te a doctiffimo Equite verbo Amerciamentum
omni placito , quod loquetur fuper eum . ,, ( quo nomine Forenfibus noftris Mifericordia
Vocabulum & Familiam fonat & famulum hodie nota ) & Cowelli Interpr . in utraque
domefticum Domino faltem vel Patrifamilias voce . In cap. harum LL. primo de forisfa
a menfa , iis forte fimilem, qui in Libro An &tura , i. e, multa legimus in mifericordia to
gliæ cenfuali Domesday vulgo dicto , Bordarii tius pecunia forisfacientes i , e. mulctandi , &
vocantur . A Gallorum autem venit Mefnie in charta hic citata , de indicio in mifericor
i. e. Familia hinc Servi illi domeftici me- dia pecunia . Pecunia hic , perfonæ forisfa
wial Servants dicti ) & Paft quod a Latino cientes five muletandæ , ut in uno , five ju
Paftus correptum , Refectio , Cibus ( unde no- dicanda , ut in altero loco , fubftantiam , for
ftratium Repat ) fignat, aut forfan a Manus & tunas , bana intelligimus , & ne patiatur in
Paftus, quia tales cum fint fub Manu i, e . po- omnium eorum amiffione caveri conjicimus
teftate Domini , pafcuntur ab eo , qui cum a juxta quod in LL. Edgari Regis c. 2. And
rali poteftate Dominica liberentur , manumif- at nanum botwyrdum gylte ne forwyrce mon
fi dicuntur , quafi a manu miffi , ad inftar mare tbonne his were: 1. e. ( fecundum Jor
eorum qui fui juris facti , to live at theirown nalenfem ) Et de nulla emendabili re forisfa
band, Anglice dicuntur . De manupaftu au- ciat bomo plus quam weram fuam .
tem alicujus fecundum Bracton . lib. 3. fol . Mifevenire . Male evenire, male fuccedere
124. b. ) eft ille , & familia , qui eft ad vi- fonat a Gall. mes , nobis , cum Teutonicis
&tum & ad veftitum , vel ad victum tantum mis . In compofitis idem eis , quod male, nobis
cum mercede , ficut funt famuli vel fervien- quod amiffe. Hinc noftratium Mishap , Mif-
tes , & domus mercenarii . Scheda antiqua chance , Mif- fortune , pro Infortunio . Locum
( in Archivis Archiep. Canruar. ) de Curia ubi hoc occurrit vocabulum e LL. Canuti
Archiep. Cantuar, de Taneto anno 8. Ed. I. par. 2. cap. 50. 53. petitum effe , ex Scholiis
manupaftus vocis ita meminit . " Robertus Ba- in lacum conftat , ubi Saxonice habetur mif-
ker queritur de Johanne Andrew , quod ubi tide ; & alicui de murdro accufato , feque in-
quidam Johannes manupaftus , ipfius Roberti , de purgare molienti , non autem valenti ap
die - recolligebat oves prædicti Johannis fa- plicatur . Deficere itaque in purgatione &
cientes damna fuper blada prædicti Roberti in emendatione mifevenire pro eifdem haberi
Domini fui , ibi venit prædictus Johannes & puto . Vide Kilian . Etymolog . Befold. de Na-
infultavit dictum Johannem manupaflum dicti tur. popul. cap. 18. & Voff. Gloff. in voce
Roberti , & verberavit , & male , &c. ,, Plu- Mifprifere .
ra fi cupias , confulas velim Cl. Selden. Jan. Mifacere. Eft malefacere , & malefaciendo
Angl. lib. 1. pag. 51. §. 35. Vocem exhibet aliquen lædere , a mis ( de quo fupra in Mi-
Orderic. Vitalis , Hift. Ecclef. pag. 553. in fervenire ) & facere . Hinc noftrum Mif-doing ,
Statut. Concil. apud Iallambonum celebrati Mif- deed , quod Sax. misdede i . e. delictum .
Mif-
 GLOSSARIU
Miskenninga . Sape præcurforem habet Mif-
locutio . Verba forte funt Synonyma idem fi
rificantia , quod quibufdam Abiſherfing di-
&tum 1 aliis autem ( & rectius ) Mif-berfing,
quafi Mif-rebearfing , i. e. errone a locutio vel re-
citatio . Vid. Term. Jur. noftri verba Abif-
berfing, D. Cowelli Interpr. in eadem voce ,
& voce Mif- berfing Spelman . Gloffar. verbo
Abifherfing, Stow Notitiam urbis London .
pag. 919. verbo Mifkenning, Huc pertinet ,
quod harum Legum cap. 46, fic legitur: Bo-
num autem eft , ut cum alicujus implacitatio
reddatur fic enim locum corrigo ) cum emen-
datione dicendum prædicatur , ut fi forte pe
rorator vel fuperadjecerit aliquid , vel omiferit ,
emendare liceat ei . Mifconning ( ex Libro ve-
ter MS. loquor olim Ecclef. Cantuar. ) Mef-
prife de parole en Curt. Jornalenfis autem fic:
Myskennyng, i. e. variatio loquele in Curia .
Mislocutio . Cap. 22. LL. Henr. 1. quid, vi-
de Miskenninga .
Monetagium . Doctor Watfius in Gloff. Mat-
th. Parifio addito hanc chartam in Hiftoria
fua exhibenti Jus & artificium cudendi mone-
tas vertit . Tributum potius reor , aut vecti-
gal , id forte aut confimile , de quo in Vete-
ri Normann. Cuftumar. cap. 15. " Monetagium
autem eft quoddam auxilium pecuniæ in ter-
tio anno Duci Normannia perfolvendum , ne
fpecies monetarum in Normannia decurren-
tium in alias faciat permutari . -,, Foca
gium folet nuncupari , quia illi principaliter
illud perfolvebant qui focalem refidentiam
obtinebant . Apud nos ( ut videtur ) plerif-
que in locis vel hodie manet fub nomine
Smoke-Money , Smoke Silver , & fimul Gallis
Fouage .
Monetarius . Monetæ cuforem five cuneato
rem fonat ; noftratibus vulgo a Coyner , Saxo-
nibus mynetere & monetatio i . e. moneta cufio
nobis coyning , Saxonibus mynet . Hinc celebri
Hlli cudendi loco in turri Londinenfi nomen
mynt , ut vel ab officio nummularii , vel ab
arte cudendi , familiam cognomento Minters ,
nomen etiam fuum fumpfiffe verifimile eft .
De Legislatoris autem noftri in monetæ adul
teratores gravi animadverfione vide Cl. Seld.
Jan. Angl. lib. z. §. 31.
Morgangiva . Dos a marito profecta quafi
tis
dicasnomine , uxori
, donum fuæ erogat
matutinum , quod diemaritus
nuptiarum
, do-
ante nuptiale convivium . Dotem enim ( ut
olim de Germanis Tacitus ) non uxor mari-
to , fed uxori maritus affert , contra quam
Jus cavet Romanum , id etiamnum ( inquit
Cl. Seldenus Jan. Angl. lib. 1. §. 29. & Glan-
vill. lib. 7. cap. 1. ) Anglis in ufu . A Dote
autem diftinguit Gregor. Turonenf. lib. 9. cap.
20. Tam in dote ( inquit ) quam in Morgen-
gabe b. c. matutinali dono . Plura cupis : adi
Hotoman. de verb. feudalib. in voce Morga
natica , Lindenbrog. Gloffar. verbo Morgenge-
ba , Kilian. Dictionar. verbo Morghen gave, &
Voff. Gloff. verbo Morgengeba . Saxonibus hoc
dictum morgan gyfe . Vide Legg. Canuti par.
2. cap. 71. & Ludovic. de la Cerda Adver
far. facr. cap. 131. nu. 8.
Muffla . Chirotheca Hiberna , quod Germa
nis & Belgis Moffe , Gallis Moufe , nobis Muf
fe . Plura quaras apud Lindenbrog. & Voffium
in voce .
Mundbrece . Male apud Cowellum Mindbruch:
Læfionem Majeftatis vertit Jornalenfis : vio-
lationem pacis Lambardus in verfione LL.
Aluredi cap. 3. & Edmundi , cap. 6. Sonat
etiam ( inquit ille ) læfæ dignitatis crimen ,
& hæc forte , & muniminis , protectionis , tu-
tela , patrocinii , defenfionis , fepti , claufi
( Saxonum mund & mundbyrde omnia hæc
Lonante ) violationem , læfionem , fractionem,
Tom. IV.
M. 449
fignat , ut gemundian protegere , patrocinari ,
mundboran Patronum , defenforem , advoca-
tum , Teutonicis Momboor. In hunc diem Mid-
delfexi nottri prædiorum munimina Mands
& Mounds appellant . Hinc forte ortum forens
fium noftrorum Breve quare claufum fregit,
dictum . Vide plura apud Lindenbrog. verbo
Mundiburd, Hotomanni Dictionar. verbo Mam-
burgus & Voff. in voce Mundium . Nec abs
re forfan fuerit hic fubjungere , qua de hoc
in Textu Roffenfi reperi : In Lege Cantia ( its
MS. ) Ecclefia Chrifti Rex & Archiepifcopus
babent fimilem & æque charum defpe&um ,
quod Angli dicunt Mundbrece . Per defpectum
hic Overjeune am intelligo , ut vox ifta po-
fterior Latine datur a Lambardo in Gloffario
Archaionomiæ fuæ, de quo vide hic infra ver-
bo Overfeuneffa . Citati igitur loci talis vide-
tur lenfus: Cantiana lege Forisfacture ( i. e.
multe valor Eccles Chrifti , Regi & Ar-
chiepifcopo competentis , omnino idem eft , vel
confimilis .
Murdrum & Murdritus . Quid murdrum &
ab homicidio quomodo differat , vide Glan-
ill. lib. 14. cap. 3. Bracton. lib. 3. cap. 15..
nuin . 1. 2. Cowelli Interpr. in voce . Videa-
tur etiam cap. har. LL. 92. vocabulum in
Legibus noftris crebrum , ductum a Sax. morth,
i . e. cædes , occifio . Murdrum autem pefli-
mum mortis genus fignat . Matth. Parifius
Hiftor. pag. 283--- Peffimo ( inquit ) mortis ge-
nere , quod Angli murdrum appellant . Ado-
mnia enim bomicidiorum genera fignificanda
vox non trahitur , odiofiora tantum fonat ,
quæ fcil. & occulte & ex præcogitata malitia
perpetrantur . Decalogi igitur præceptum il-
lud , Non occides, Saxonice ne slea thu, nimis
angufte verfum puto in vetuftioribus Biblio-
rum noftrorum translationibus : Thou shalt do
no Murder. De voce plura per Doctiff . Voff.
in Gloffar. & fupra in Schol . ad cap, LL.
Henr. 1. 2. & 92,
N
Amiare . Item Nomium , Namium voca
bulum Forenfe & Legulejis noftris fatis
notum , licet quodammodo antiquatum utpo-
te ab eis in verbum , nunc dierum ufitatius
Diftreff, paris fignificatus ( pignoris enim ca-
ptionem fignar ) mutatum ; a Saxonico name,
pignus , vel pignoris prebenfio , fluens , ut illud
a nyman capere, prebendere, a Saxonibus ad
nos tranfmiffum Galli videntur effe mutuati,
apud quos olim ( vid. Orderic . Vital. Hiftor.
Ecclef. an. 1080. pag. 553. cap. 19. ) hodie-
que fæpius ufurpatum . Vide Covelli Interpr.
verbo Withernam & Equitis Smithi_Tractat.
de Rebufp. Anglic. lib. 3. cap. 10. Ordo five
procedendi modus ratioque in Namiis capien
dis qualis fit obfervandus , e LL. Guiliel. I.
alias Conqueftoris dicti cap. 42. edifcas licet .
Cum vero Latina Legis illius verfio adhuc
in nonnullis imperfecta fit , Lector inter le-
gendum hærens , Legg. Canuti adeat , par. 2 ,
cap. 18. ( unde illa Guilielmi Lex defumpta )
& fe expediat . Cujus gratia , Latinam ipfius
Canuti Legis verfionem apud Jornalenfem ex
abundanti exhibendam duxi . " Et nemo na-
mium capiat in Comitatu vel extra Comita-
tum priufquam ter in Hundredo fuo rectum
fibi perquiferit , Si tertia vice rectum non
habeat , eat quarta vice ad conventum totius
Comitatus , quod Anglice dicitur Scyremotus ,
& ipfe comitatus ponat ei quartum termi-
num , quem fi fallat , tunc licentiam accipiat
Pp 3 ut

459 AD LEGES IN ANGLIA
ut abhinc & inde fuum audeat rectum per-
quirere .
Nyman . Pignerari , id eft , pignus auferre ,
vulgo to difrein , Inde Nam , ablatio pignoris ,
vulgo difree: atque hinc etiam vulgatiffvulgatiffi .
mum illud noftrum Wythernam . Verum ma-
ximam mihi admirationem movet introducta
nominis depravatio , quæ Wythernam vetitum
( cum potius iteratum fonat ) namium dicit .
Eft enim apud Saxones wyther altera , & Nam
pignoris ut dixi ) ablatio ; atque ita Wy-
thernam altera five fecunda eft pignoris abla-
tio . Accedit eodem verus & germanus vul-
garis noftri Wythernam ufus . Et enim fi
quis pecudem pignoratus in aliam abegerit
Satrapiam , is pignoribus ablatis coercendus
eft . His primis temporibus vade & pignore
caveri folebat , hæc illi wed and bork, nos
qui aliquam ejus rei tenemus umbrain ) va
dios & falvos plegios vulgo nominamus .
Naufragium . Vocab lum cap. 10. LL. Henr.
1. naufragii fructus fonat aut commodum ,
bona fcil. qua poft naufragium , vi ventorum
& fluctuum feu æftus marini ad litora de
volvuntur . Saxonibus hoc fi charta Regis
Edgari monachis Remefienfibus factæ apud
Clementem Reynerum Apoftolat. Benedictin. in
Anglia , Append. par. 2. pag. 48. fcriptura
41. fides ) Sypbrech , Belgis hodie Schip- breke ,
Germanis Schiff-bruch , quafi navis fractio , vel
fractura , uti riparum five aggerum effractus
ram per maris inundationem hic brech, illic
bracke vel hodie vocamus . Normannis hoc
Varech , forma Latina verifcum , nobis hodie ,
ut & olim , Wrecke & Verec , Forenfium La
tinitate Wreccum . Hoc autem , ut & Norman-
norum Varech , corrupta puto ex Saxonum
brech ( b in v & w , quæ pro una litera apud
Germanos fere habita , mutato . Vide Befold.
de Natu. popul. p. 83. B & V Gothifmo con-
funduntur . Martin. verb. ovis ) & quod ad
verborum originationes attinet , eo utrumque
referendum ; prima compofiti ypbrech ampu-
ta fyllaba , brevitatis gratia . De re plura apud
Lindenbrog. Gloffar . in voce .
Noffus . Capulus five Sarcophagus , ligneus ,
de quo plura vide apud Lindenbrog. &Voffium
in voce .
Nunna Pro Monacha plerunque , de qua
plura vide apud eofdem clariff . "viros in vo-
ce. Vide etiam Quercetani Notas ad Biblioth
Cluniac. p. 148. & Befold, de Natu . Popul.
C. 18. verbo Nonne .
Bedientiarius . Vocabulum Coenobiticum ,
Monachum fignans , qui
Monachum fignans qui aliquod
aliquod officium
officium
ipfi ex mandato Prælati commiffum exercet .
Plura vide apud Roverium , Illuftrat. Hiftor.
Monafter. S. Johan. Reomaen. p. 649. n. 201 .
quem repræfentat Author Antiquit. Civitatis
Cantuar. pag. 201. Videatur etiat Wathi
Gloffar. Mattb, Parifio additum in voce .
Openthifthe . Furtum apertum , cujufmodi
illud , ubi fur 'e ' qutcomew , in ipfo fcil, actu
furandi , ut cum re furto ablata penes eum
inventa bend babend aut bac berend deprehen-
ditur . Ab open apertum & thyfth furtum .
Hujufmodi autem furtum ( publicum fcil. )
inemendabile , fecus vero furtum privatum ,
vel clandeftinum , quod e contrario emenda-
bile , unde weregeldtheof, ut habet Flete au
thor , lib. 1. c . 47. fine wergyldtheof, ut LL.
Inæ cap. 72. Latronem fignificat , qui pretio
redimi poteft . De furti autem fpeciebus , pu-
S
CONDITA
blici fcil. & privati , vide plura apud Bracton.
fol. 150. b. Sunt qui tradunt Henricum I. fuf-
pendium ob furtum primum induxiffe . Vide
Spelman. Gloffar. in voce Felonia . Fallun-
tur autem , cum fatis conftet furtum , quod
vocant manifeftum longe antea videl. a Ga-
nuto Rege inter fcelera jure humano inexpia-
bilia , & vitæ difpendio plectenda enumera-
tum effe . Vide Legg. Canuti feculares , c. 61 .
Opus . Apud medii ayi Authores , Feudiftas
præfertim , operam plerumque fervilem fonat,
rufticum fc. vel plebejum. Opera autem fer-
vilia eifdem duplicia ; ea nempe aut operantis
manu five corpore ( manuale fervitium ) quæ
manopera , aut vecturis , carris fc. & plauftris
eorum carrale fervitium ) quæ Carropera
vocarunt peracta . Gallis corvata Royde . Vi
de Boer. Decif. 213. Clar. Spelman. in voce
Carropera , & Doctil. Voffium in eadem & Ma
nopera
Ordalium . Criminis purgandi modus antis
quus , nec pridem obfoletus , fc. per aquam
gelidam vel fervidam , aut candens ferrum a
lias Dei Judicium dictum , de quo juftum has
be tractatum ( inter noftrates ) apud Lambar-
dum in voce ; Parkeri ) feu potius Jocelini,
qui ei ab Epiftolis Antiquitates Britann, in
vita Roberti 31. Archiepifcopi ; Verfteganum
in Tractatu cui titulus , Reftitution of decay'd
Intelligence , &c. cap. 3. & Spelman. verbo
Judicium Dei , ut Textum Rofienfem taceam,
jam demum divulgatum , & Cl. Seldeni ad
Eadmer . Notas , pag. 203. Inter exteros aus
tem apud Skendum de Verb. fignifi. yerba
Machamium ; Hottoman . Dilput, de Feud. cap.
44. Cujac. de Feud. lib. 1 , tit. 1. § . Si autem
controverfia ; Codicem LL. antiquarum ope
ie ad calcen Marculf Formula ibidem ; Ki
liani Etymolog . verbo Vier Ordeel & Waeter
Ordeel ; Quercetani Notas ad Biblioth. Cluniac,
pag. 156. Lindenbrog. Gloffar. verb. Judicium
aque ; Vetus Normannia Cuftumar . cap. 67.
Gloffa addita Gallica & Latina , Dempster,
de Juramento , cap. 18. & Wormii Monum,
Danica , lib. 1. cap. 11. Pichocum in Gloffar.
ad Cap. Caroli M. & Juretum in Obferv. ad
Ivo. Epift. plurefque alios . Quod ad vocis
originationem attinet puram putam Anglo- Sa
xonicam exiftimo , nec aliunde quærendam 1
cum in toto LL. antiquarum gentium exte-
rarum codice ( ubi iftiufmodi criminum ex-
plorandorum genus , cum variis ejus fpeciebus
ritibufque , fatis obyium ) nifi femel , alibi
autem ne femel quidem , quod fcian , occur
rat , in Lege fcil. Bajoarior. inter decreta Taf
filanes §. 9. ubi Urtella nuncupatur . Quamvis
enim apud Teutoniços modernos ( ut ex eo-
rum liquet Lexicis ) vox illa reperiatur , hic
Dordeel illic Artbeyl , pro varia gentium Ger
manicarum dialecto fcripta , id tamen noftra
tium imitatione factum puto , talem fceleris
investigandi modum , quem habebant nobif-
cum communem , ita appellare folitorum .
Vocabulum autem illud latiorem tandem ac-
cepit fignificationem , ad judicium enim in ge
nere , id pottea extenderunt ; atque ex eo a
lia fabricarunt , ut Dordeeler & Artbeyler Ju
dex ; Dordeelen & Artbeylen judicare , & id
genuus alia ; A Saxonibus interim plane re
cedentes , quibus licet Ordale in criminibus
quibufdam explorandis Judicium valeat , & de
reatu vel innocentia partis accufata decifos
rium effet , ( unde forte fumpta verbi ampl tan,
di a Teutonicis occafio ) Judicium tamen a
pud eos generatim neque fignavit , nec ex eo
aliæ voces , Teutonicorum more derivata, in
fcriptis ipforum reperiuntur ; iidem enim An-
glo Saxones , i etiam veteres Dani ( Wor-
mii Literat. Rusic. pag. 152. ) five de judicia
five
 GLOSSARIU
йve de examine generatim agentes , alio in
eam rem ufi funt vocabulo , dom fcil. quod
a demian fluens , judicare fententiam dicere
fonat ; atque hinc inter alias voces Anglo-Sa-
xonicas inde derivatas deman Judex; domboc
al dombec , Liber Judicialis ; dom erne , Forum
Judiciarium ; dom -fetle , Tribunal ; domes dag ,
Dies Judicii , & id genus aliæ in fcriptis ipfo-
rum paffim obviæ . Ordalei autem vocem no-
menque ad ea folummodo judiciorum five
examinum genera applicarunt , quæ in caufis
criminalibus , non item civilibus fcil. in cri-
minibus invetligandis , nec tamen omnibus ,
fed duntaxat atrocioribus , & inter ea folum
eis quæ claris perfpicuifque probationibus in-
digebant , eis denique in quibus accufato ob
fidem ejus labefactatam , purgatio canonica fuo
ipfius & conjuratorum juramentis interdicta
erant in ufu . Vide Antiquit. Britan, in vita
Roberti 31. Archiepifcopi ; item Canuti Con-
ftitur. de Forefta apud Spelm. in voce Forefta ,
cap. 11. Si quis enim criminis fufpectus vel fuo
teftimonio vel teftibus, aliifve claris & perfpicuis
probationibus convinci poterat , aut adeo erat
fide dignus ut ad purgationem canonicam jus
re effet admittendus , qui Saxonibus atbworth
haud ullus eo cafu Ordalei ufus ; eis autem
deficientibus , & quovis alio veritatis inda-
gande modo ordinario , ad Ordaleum recurre
batur ; minime tamen priufquam accufarus
de innocentia fua folenniter juraffet LL. Æ,
thelftani cap. 23. quo quidem juramento fic
præftito , ac confequenter re jam magis du-
bia facta , ne diutius laboraret fub lance du
bia , fed ut omnis in ea parte dubitationis oc-
cafio auferretur , fufpectum ad Ordalium tan-
quam ad Lapidem Lydium adigebant , ut fic
Judicio Dei ( Ordalio ab eis fic dicto ) rei
veritas elucefceret. In iftiufmodi enim olim exa-
minibus adeo magna erat fiducia , & ne vel
in minimo de rectitudine eorum ambigerent
But difputarent , fed de reatu vel innocentia
accufati , pro examinis exitu , abfque omni
hæfitatione cenferent & pronunciarent . Unde
illud Concil. Rhemen. cap. 11. pag. 19. Hec
quifquam veftrum aliter effe putat , meque in-
dignum cui credatur , credat igni , ferventi a-
que , candenti ferro ; faciant fidem tormenta ,
quibus non fufficiunt mea verba . Nec mirum ,
cum , ut diximus , Dei ipfius Judicium Or
dalium hoc & nominarent & reputarent , Jus
dicium autem Dei rectum , verum , juftum ,
æquum , certum , nec errori aut perfonarum
acceptioni ( ut humanum ) obnoxium , quod
etiam olim hoc examine ufis plene perfua
fum : unde illud in formula conjurationis fer-
ri & aqua in LL. antiquar. Codice , pag.
1302. " Deus Judex juftus , fortis & patiens ,
qui es author & amator juftitiæ , qui judicas
æquitatem , judicas , Domine , quod juftum
eft , quia recta tua judicia funt , &c. ,, & id
genus alia . Hinc autem venit , quod judicium
five examen hujufmodi , ut nomen rei conve-
niat , Qrdale vocarunt , Latine Qrdaleum , vo-
cabulo compofito ab or , quod Saxonibus &
negationis & privationis particula ( unde eis
ormod amens , orrcente impunis ,, orgild infolu
tus , orgorb incuriofus , orwennyſſe deſperatio ,
ortrywig perfidus , ormate immenfus , orceapunga
gratuito, &c. ) & dale quod , quomodo & to-
dale & gevale ( ex trito hic ut in fimilibus
compotitis fieri folet ge & to . Vid. Tractat.
de Gavelkynd , c. I. ) diftinctionem five dif-
ferentiam fignat , quafi dicas fine differentia ,
femota fcil. partium , i . e. perfonarum diftin
tione vel acceptione , qua judicium huma
num nonnunquam redditur iniquum , atque
minus juſtum ; & fic Ordale , quafi Judicium
æquum , juftum , indifferens , neutri partium
plus jufto favens , fed veritatem oftendens ,
M. 452
Hæc mihi dictabam cum in hujus decantatifli
mæ vocis enodatione aliquandin hæfiffem .
Ordaleum autem aut fimplex reperitur aut
triplex . De utroque vide Spelman. in voce
Lada .
Modum hunc purgationis obfoletum dixi ;
revirefcit tamen hodie , quafi poftliminio idem
mos ex quadam parte , examen fcil. per aquaon
gelidam , etiamfi plane barbarum , & qua'ta-
le cum cæteris olim nec immerito damna-
tum , in veneficii fcil. fufpectorum vel ſuſpecta-
rum potius ( cum mulieribus magis adhæ-
reat vulgari apud nos examine , quas ma-
nibus pedibufque vinctas de facto in aquam
projiciunt , de reatu vel innocentia ipfarum
judicantes , prout eas vel fupernatare ( velu-
ti ab aqua , ut volunt protinus rejectas ) vel
fidere compertum fuerit ; has emerfas fontes,
illas fubmerfas infontes habentes & pronun
ciantes . Tam iniquum , & tum meo quidem
judicio perniciofi exempli inftitutum , cum
nullo omnino jure divino , aut quod faltem
hodie viget apud nos , humano fubnixum fit ,
filentio occafione hic oblata fine nota præte-
rire non potui , nec opinor debui .
Lambardus hæc de Ordalio habet : " Orda-
lium , Saxonice Ordal; dictio ab or & dal
compofita . Or privativum eft , quemadmo-
dum apud Græcos , apud Latinos in , ut
in dictione Græca BB's , Latina innoxius ,
videre licet : del partem fonat , atque hoc
modo Ordel ( ut verbum verbo reddam ) ex-
pers eft , id eft , criminis expers . Erat etenim
del criminis purgandi modus , cujus duo
fuerunt genera , alterum ignis , alterum aquæ
Ordalium dicebatur . Igneum illud folitum eft
hoc modo perfici : Reus autem perpauculis
paffibus incedens , ferrum nuda manu can-
dens ferebat , aut nudo currens pede , fuper
ignitos quofdam gradiebatur vomeres . Fer
rum illud unius erat interdum libræ , quod
illi fimplex Ordalium, pondo interdum tria , atque
hoc illi triplex Ordalium appellabant. Eum illi in
fontem ( incolumis fi forte evaferat ) pro-
nunciabant ; fin igne peruftum deprehende-
rent , damnabant criminis . Aquarii itidem
duo fuerunt Ordalii genera : Aquæ nimirum
frigida , & ferventis . Aut enim in aquam ge
lidam accufatus immiffus eft totus , atque
tum ( ut eorum ferebat opinio vehemens )
criminis purus in fundo refidebat , fceleris ve
ro confcium aqua protinus a fe rejiciebat
Aut in aquam denique ebullientem manum
cubito tenus immergebant , atque de reo &
innocenti ( quemadmodum a nobis fuperius
dictum eft ) decernebant . Viris tantummodo
nobilibus atque ingenuis ignei illius Ordalii
quæftione facta eft fefe purgandi poteftas :
Ruftici vero & pagani in aqueum detrufi funt
Ordalium , Opera pretium erit , ad divulgan-
dam illorum temporum barbaram & plerisque
inauditam ( fuperftitionem dicam , an imma-
nitatem ? ) aliquam ejus rei formulam , quam
vel ad tempora Joannis Regis Angliz ftetiffe
deprehendi , ex vetuftiffimo codice excerptam
fcribere .
Hic incipit ordo Judicii , quo rei aut inno
xii probantur ferro candenti . Poft accufatio-
nem legitime factam , & triduum in jejuniis
& oratione confumptum , Sacerdos veftibus
facris præter cafulam indutus , ferrum ante
altare pofitum forcipe accipiat , & hymnum
trium puerorum , videlicet , Benedicite ope-
ra omnia , decantans , ad ignem deferat
& dicat hanc orationem fuper locum ubi
fiet ignis ad faciendum judicium : Benedic
Domine Deus , locum iftum , ut fit nobis in
eo fanitas , fanctitas , caftitas , virtus , & victo
ria, fanctimonia , bumilitas , bonitas , leni-
tas , plenitudo legis , obedientia Deo Pa
tri,
 AS
452 AD LEGES IN ANGLIA CONDIT

#ri , & Filio , & Spiritui Sando , hec benedictio les & infideles , ut a tactu ejus, cujus inquifi-
At fuper buns locum , fuper omnes inhabitan- tio agitur , confcius exhorrefcat , & manus
tes in co . ejus comburatur , innocens vero penitus illæ.
Benedi&io fuper ignem. fus permaneat , &c. Deus , cujus notitiam
" Domine Deus , Pater omnipotens , lumen nulla unquam fecreta effugiunt , fidei noftræ
indeficiens , exaudi nos , quia tu es conditor tua bonitate refponde , & præfta ut quifquis
pnnium luminum . Benedic , Domine , hoc purgandi fe gratia hoc ignitum tulerit ferrum,
lumen quod ante fanctificatum eft , qui illu- vel abfolvatur innocens , vel rei ' noxius dete
minafti omnem hominem vel mundum , ut gatur , &c. Deinde Sacerdos fuperferrum aquam
ab eo lumine accendamur igne claritatis tuæ : benedi& am fpargat , dicat . Benedictio Dei
Et ficut igne illuminati Moyfem , ita nune Patris , & F , & Spiritus Sancti defcendat
illumina corda noftra & fenfus noftros , ut ad fuper hoc ferrum , ad difcernendum rectum
vitam æternam mereamur pervenire , per Chri- judicium Dei . Et mox accufatus ad novem pe
ftum , &c. Qua finita dicat Pater nofter , &c. dum menfuram ferrum perferat . Hujus denique
Salvum fac fervum , & c. Mitte ei auxilium manys fub figille triduum tegatur, fi fanies
Deus , &c. De Syon tuere eum , &c. Domine crudefcens in veftigio ferri reperiatur , culpabi
exaudi , &c. Dominus vobifcum , &c. "9 lis ducatur: Sin autem mundus extiterit , laus
Qatio . Deo referatur.
" Benedic , Domine fancte Pater , omnipo- Quando quidem ex eodem fonte fluant
tens Deus , per invocationem fanctiffimi no- ( Amice lector ) quæ de aqueo traduntur Or-
minis tui , & per adventum Fili tui , arque dalio , fatis fupero , hac de re dixiffe videor ;
per onum Spirirus Paracleti , ad manifeftan- nunc igitur ad id quod propofitum erat revo
duen verum judicium tuum hoc genus inetal- cetur oratio .
I ut fit fanclificatum , ut omni dæmonum Owerfeunelfe . Overfeunea . Forisfa&uram 1,
falfitate procul remota , veritas veri judicii e. mulctam fonat : Hæc enim in cap. harum
idelibus tuis manifefta fiat , per eundem LL. 24. Nemo enim forisfacturam fui ipfius ba-
Dominm, &c. Poft boc ferrum in ignem mit- buit , & poftea cap. 36. fic leguntur . Nemo
tatur, afpergatur aqua benedicta , dum enim Overfeuneffam fui ipfius habet . Quid au-
salefcit Millam celebret . Cum vere Sacerdos Eu- tem fit Forisfactura & quotuplex vide Do& tif,
shariftiam fumpferit , hominem probandum (ficut Spelman. Gloflar, in voce & verbo Emenda ,
Gravior autem fuit aut levior , pro ejus gras
infra fcriptum eft ) adjuret , atque communicare
faciat . du five qualitate cui compe ebat . De quo vi-
Officium Mille. de cap. 35. 87. LL. Henr. 1. Gryphiandr,
" Juftus es , Domine , & rectum judicium etiam de Weichbild. Saxon . cap. 58. nu. 22.
tuym , & c. Superadditionem vero vocabulum ( quo Sax.
Oratio . oferbyrnelle in LL. Æthelitani MS. cap. 20.
" Abfolve quæfumus , Domine , tui delicta Latine verfum deprehendit Clar . Spelman ,
famuli , ut a peccatorum fuorum nexibus , quæ Gloffar. verbo Gemotum ) juxta Saxonicum
pro fua fragilitate contraxit , tua benignitate corrigendo , legit fuperauditionem , Lambardus
liberetur . Et in hoc judicio quoad meruit ju- contumacia pœnam vertit , & congrue . Saxo¬
ftitia tua præveniente , ad veritatis cenfuram num enim oferbyrnyje ut & eorum oferfewen-
pervenire mereatur , per Chriftum Dominum , nye alias forfewennyffe haud alied fignat , ex
Ac. In illo tempore , cum egreffus effet Jefus , contumacia fcil . vel fuperbia obedientia de-
in via præcurrens quidam genu flexo ante bite detrectationem , ab eo qui Legem audi-
eum , rogabat eum dicens , Magifter , boni re , juri fcil . parere , recufat , & fic non tam
quid faciam , ut vitam æternam percipiam ? proprie forisfacturam , quam Legis contemptum
Jefus autem dixit ei , Quid me dicis bo- forisfacturam inducentem fignificare videatur .
num , &c. Normannis hoc , furfife , forma latina fuperfi-
Deinde Secreta , c. fo , nam cyninges oferhyrnyfe in LL. Canuti fe-
" Antequam vero communicetur , interroget Cularibus cap. 26. a Guiliel, primo poftea re-
eum Sacerdos cum adjuratione fic . Adjuro te cenfito , lege fcil. 48. fupra pag. 169. la furfife
per Patrem , & Filium , & Spiritum Sanctum , le Rei redditur . Superfifioni autem relpondet
& per veram Chriftianitatem quam fufcepi- etiam Saxonum forfitte in LL. Ina. cap. 52.
fti, & per fanctas reliquias quæ in ifta Eccle- & in LL. Canuti par. 2. cap. 30. quod Jor
fia funt , & per baptifmum quo te Sacerdos nalenfi fuperfederit forfittan autem , ut & for
regeneravit , ut non præfumas ullo modo com fewen defpicere fonat ( vid. Chronolog. Sa
municare , neque accedere ad altare , fi hoc xon. fub. an. 975. ) ut forſewennyſſe defpectio ,
fecifti aut confenfifti , &c. Hic communicet Sa- Pfalm. Sax. 122. . 4. 5. Hinc overfeunea
serdos illum, & dicat , Corpus hoc , & fanguis defpectus Latine exprimitur ,
Domini noftri Jefu Chrifti fit tibi ad proba-
tionem hodie . Oratio . Perceptis , Domine
Deus notter , facris muneribus , fupplices de- P
precamur , ut hujus participatio facramenti a
propriis nos reatibus expediat , & in famulo
tus veritatis fententiam declaret , &c. Deinde
Kyrielefon , Letania , & Pfalmi , & tum Arcus . Saxonibus deorfald de quo vide
Oremus . Deus , qui per ignein figna magna Parcus autem,
oftendens , Abraham puerum tuum de incen- ( inquit Doct. Cowell. in dictionum Indice
dio Chaldæorum , quibufdam pereuntibus erui fub finem Inftit. ) eft locus ad ferarum cufto
fti , Deus qui rubum ardere ante confpectum diam palis aut aliter circumfeptus . Parcus au
Moyfis, & minime comburi permififti ; Deus tem & illud quod Parocum nuncupamus An
qui incendio fornacis Chaldaicis plerifque fuc- glice Paroc , ut & Gallor . Parc ejuídem ( ni
cenfis , tres pueros tuos illafos eduxifti : Deus fallor ) funt profapiæ , omnia nempe a Sax.
qui incendio ignis populum Sodoma involvens, pearruc fluentia , quod faltum vertit Chrono-
Loth famulum tuum cum fuis falute donafti ; log. Saxonicæ eruditus Editor pag. 350. ex-
Deus qui in adventu Sancti Spiritus tui illu- trema . Florentius autem Wigornienfis fub
ftratione ignis fideles tuos ab infidelibus de- anno 915. impreffus Sepum pro Septum forte ,
crevifti ; oftende nobis in hoc pravitatis no- quod inter alias vocis acceptiones , idem fo-
ftræ examine virtutem ejufdem Spiritus , &c. nat quod Anglice Parke, Teutonicis Parck
& per ignis hujus fervorem difcernere fide vivarium fc. cervinum. quibufdam Therio-
tro-
 GLOSSARIUM .
trophium . Vivaria hæcce proprie apud Anglos
( inquit Polydor. Vergil. in vita Henr. I. )
Roboraria , ficuti antiqui dixerunt , nominari
poffunt , quod ejufmodi loca roboreis fudibus
fere ubique circumdentur . Plura infra in
Pundbreche .
Perdingus , al. Ferdingus . Homo (forte) per-
tenuis & famæ & fortunæ , cum inter villa-
nos & Cotfetos , cæterafque generatim viles
& inopes perfonas , a judicantium confortio
trufos , locum hic capeffat .
Pertinentia . LL. Henr. I. c. 88. ( ni fallor )
cognationem fignat , ftatum fcil . ejufdem pro-
pinquiorem aut remotiorem inter occifum &
parentes ejus , quibus pars vindicta mortis in
folamen ( forte ) cognati amiffi jure compe-
tebat . Vide locum .
Placitum . Vocabulum etiamfi barbarum ,
domi tamen & foris fatis notum , difceptatio
demi
nem five litigationem judicialem fonat , ut
placitare idem eft quod in judicio litigare ,
contendere , caufas agere : unde Gallor. plaid
& plaider . Ad tribunal ipfum verbum fe ex
tendit , unde Curiarum celeberrimarum in aula
noftra , Westmonafterienfi una Communium Pla-
citorum , altera Placitorum Regis , coronæ fcil.
nomen obtinuit . Plura fi placet vide apud
Lindenbrog. Hotoman . Cowell. Voffiuin , a-
lios . Placitum refpe& tare capp. 29. 33. quid,
vide Refpe&tare . Placitum frangere cap. 16. quid,
vide Fra&um placitum .
Plegium. Vadimonium , fidejuffio , de quo
plura apud Doctif. Spelman. verbo Leta &
Do&. Watfium in voce .
Plegius . Alias Plegians . Vas fcil . vel fide-
juffor , is qui pro altero cavet , vel fidejubet
Plegiare veniens cap. 43. quod fidejubere
fignat . Qui Plegius hic dictus Saxonibus ut &
Scotis ( Skaneus de verb. fignific. in voce
Borgh ) borh , borgh , de quo vide Doctif. Spelm.
Gloffar. verbo Borfholder & Friborgus . Adeas
etiam Vetus Normann. Cuftumar. cap. 60. &
Voffi Gloffar, in voce ,
Prælatus . Ad viros in Ecclefiaftica digni-
tate conftitutos , vox hodie faltem apud vul-
gus reftringitur ; quibus tamen non eft fua
natura magis propria quam Secularibus pari
honore ornatis , cum nihil aliud quam Præfe-
ctum verbum fonet . Prælatos tamen Ecclefia-
fticos five facros diftinctionis gratia , quan-
doque Prælatos Chriftianitatis vocarunt majo-
res noftri , de quo plura fupra verb. Chriftia-
nitatis jura .
Pretium Nativitatis . Genealogiæ precium
ut in Lib. Elienf. MS. a Clar. Seldeno lau-
dato . Tit. Honor, cap. s . pag. 633. Wergildum
tonat , quod vide .
Pundbrece . Quid fit explicatum habes ipfo
quo occurrit loco i . e. infradura parci , cap.
40. LL. Henr. I. Peribolum enim quod nunc
dierum Pund & Pound ( a veterum Pin. i. e .
feptum , unde locus quo nociva animalia car-
ceri mancipantur nobis hodie a Pinfold ) olim
aut a Gallor. Parc. aut a Sax. wearruc Par-
cum vocabamus , verbum apud Braconum cre-
bre obvium , ut & apud Fletam , atque eopfe
fenfu in Regiftro etiam ( Forenfium noftra-
tium libro fic dicto ) de Brevi legimus Par-
co-fracto infcripto quod Domino competit , in
aliquem claufum fuum vi rumpentem , &be-
tias ibidem ob damnum alicui in terra fua
datum , inclufas , inde abducentem vel abi-
gentem . De quo vide etiam Fitzherberti Na-
turam Brevium fol. 100. Tale claufum parcum
publicum vocat Cowellus nofter Indice Dictio .
Inftitutis addito , & " eft ( inquit area in
quolibet feudo feu manerio circumfepta , in
qua animalia damnum frugibus vel fructibus
terræ quibufcunque facientia includuntur ,
donec de damno per Dominum fatisfiat ,
453
aut faltem cautio apud Vicecomitem per Do-
minum interponatur de ftando juri . Vide
Parcus .
Q
Uaftio . Vide Schol. in ca. 20- & 80' LL.
Q Henr. I. & plura infra in voce Socne
quo capitum priore vox explicatur .
R
Run Forenfes appellant . Actum Curiz
dum
Recordatio. Idem forte quod alias Recolz
fonat adeo authenticum , ut probationem con-
trarii non admittat . Hoc autem talis Curiæ
five Tribunalis actum effe debet , quam cu-
riam de Recordo nominant cujufmodi funt
Regia illa tribunalia apud Weftmonafterium
& alia quædam a Doct. Cowello in interpre-
te memorata . Videatur etiam Dn . Edo. Coci
Inftit. par. 1. fo. 117. & 168. His adde quæ
fupra de Hufting dicta funt .
Reatitudines . Sic Latine reddunr Saxonum
gerikta , quandoque tamen confuetudines , quo
jure alicui confuetudine competentia intelli-
gunt. De quibus plura fupra in voce Confue-
tudines .
Rectum . Apud Juris noftri peritos caufam
proprietatis fignat , quibus etiam Breve , quod
vocant , de re&o eft vocatio alicujus in Jus
fuper caufa proprietatis de quo vide plura
apud Cowelluin noftrum in Interprete in vo-
ce Reco .
Redditio Judicii , Implacitationis , Manerii
Murdri . In omnibus hifce vocibus Redditio nt
fallor , difceptationem , differtationem , ratio-
cinationem , argutationem , aut hujufmodi
quid notat .
Redimere terram . Quod pofterioris ævi viri
Relevationem terre eorum præceffores Redem
ptionem terræ nuncuparunt . Charta ( In Ar-
chivis Ecclef. Cantuar. unde tranfcrip. in Ap-
pend. ad Tract. Cl. Somn. de Gavelkynd Scri-
ptura prima ) Arnulphi Prioris Ecclef. Can-
tuar. fub Anfelmo Archiepifcopo circa Hen
rici Primi ævum , hujus ita meminit Calvello
autem mortuo , pro redemptione quam hæredesfa-
cere folent , bæredes fui xx. fol. dabunt . Vide
Tract. de Gavelkind , in Appendice Scriptu
ra prima . Plura etiam hic infra verbo Rele
vatio terræ .
Refare . Spoliare , deveftire , privare fonat .
Unde noftratium tiffing , toding ( Piratarum
ars ) tobbing tadening , tadifhng , beteading , &
fimilia plura fluunt; omnia originitus forte a
Latin, Rapio & Rapina , quomodo etiam inter
aves rapaces , corvi nomen Raden .
Relevatio terra . Alias Relevium . Releva
men. Quid autem fit , & unde fic dicta vide
Hotoman. Diction . verbo Relevium . Cowelli
Inftitut. lib. 2. tit. 3. §. §. 17. 19. & qui lon-
ge ante has Bracton . de acquirendo rerum
Dominio cap. 36. Saxonibus hoc ut ex cap.
citat 14. repetitionem fapiente LL. Canuti
par. 2. cap. 69. plane conftat ) beregeatc : De
quo pluribus egimus fupra verb. Hereotum . vide
Doctif. Spelm. in cod. Glanvill. lib. 9. c. 4.
Cl . Seldeni Notas ad Eadmer. pag. 154. Sunt
autem qui Relevium & Heriettum diverfa cen-
fent inter hos Bracton . ubi fupra extremo
capite , quem fequuntur Fleta lib. 3. cap. 18.
Britton. cap. 69. & Spelm. ubi fupra , quem
vide .
Ref-
 454 AD LEGES IN ANGLIA
Respectare . Prorogare , prolongare , amplia-
re , differre . Inde
tatio . Ut & Refpe&us dilationem , pro-
Refpe&
longationem , ampliationem fonat , vulgo &
nobis & Gallis hodie Refpit vide Contraman
datio.
Rieflacum. Roberiam fignat , quam vide .
Rim awda manna , Confacramentales . Unde
dicti & quinam fuerint vide Notas fupra ad
pag. 8.
Roberia . Eft bonorum alicujus ex ipfius ma-
nu vel ipfo faltem præfente & invito , fubla-
tio , Cowell. Inftit. lib. 4. tit . 18. §. 25. Inter
hanc & Furtum diftinguit Skenaus , de verb.
fignific. in voce Reif , quem vide . Quod au-
tem Normannis & nobis Roberia , Saxonibus
fuit reaflac ( unde Latino-barbarorum Riefla
cum ) fic enim vocem vertit Jornalentis in
fua LL. Inx cap. 1o. & LL. Canuti par. 2.
cap. 60. e Saxonico in Latinum translatione .
Lammbardus autem Rapinam . Plura vide apud
Voff, verbo Raubare .
Romefeob . Alias Denarius S. Petri . Quid
autem fit , & unde dictum vide Cowelli in-
terpretem verbo Peter pence . Doctil . Spelman.
Concil. pag. 230, 311 , 312. ubi denarium iftum
eleemofynam , non autem , quod Romaniftis
fuggeftum , vectigal vel tributum recte dicen-
dum docet . O ciduorum Saxonum Rex olim
Ina Romam religionis ergo pergens , circiter
annum falutis humanæ 720. denarium dome-
fiicatim pendendum Papæ conceffit . Atque
hinc eft , quod illud vectigal alio interdum
nomine Rompenig dicebatur,
S
Aca , alias Sacha , alias Sacna . Libertatem
Sac a! poteftatem fignificat alicui a Domino
five
Rege conceffam , caufas & querelas tractan-
di , tive cognofcendi , audiendi fcil. & judi-
1 candi forisfacturas five mulctas exinde pro-
venturas capiendo intra Socam vel Dominium
ejus . Jorralenfis Saka Jurisdictio Curiæ eft .
Mala interim me judice & a vocis fenfu val-
de aliena , faltem nimis angufta , oppofitio ip-
fus volgo nunc recepta in LL. Edo. Con-
fed. adripus cap. 22. Sacha et , quod fi
quilibet aliquem nominatim de aliquo calum-
niatus fuerit, & ille negaverit , forisfactura
probationis vel negationis , fi evenerit , fua
erit , cum commodum amerciamentum , ut
vocant , fpecies tantum fit una talis privile-
gi . Multo rectius ni fallor Clemens Regne-
rus in onomastico Apoftolatui Benedictinor .
in Anglia præfixo ; Sacca vei Saccha , inquit ,
eft regale privilegium , quo quis gaudet in fuo
manerio circa placita , & correctiones delinquen-
tium . Saça enim fluit a Saxon. fac. Germ . Sa-
che i . e. caufa , lis , diffenfio " accufatio , un-
de gefacen accufator . Hiftor. Beda Anglo Sax.
pag. 444, unbefacen in LL. Canuti fecularib.
cap. 70. 1. fine controverfia , ut Lambard. fine
querela , ut in har. LL. cap. 14. Jornalenfis
vocem reddit.
Sagemannus . Accufatorem forte fonat , at
que perinde ac fi termini effent convertibi-
les , accufatorem hic a calce fequitur : fine
alio accufatore vel fagemanno , quafi diceret
Legislator , fine alio accufatore , quem fa-
gemannum vocant , nifi teftem malis ut in E-
vangel. Saxon. Matth. cap. xxvi. v. 21. fage
habemus pro tefte , ut antea . . 59. leafe fa-
ge , pro tefte fallo . Ex eodem forte fonte id
quod pofteris faccabor , faccabere , faccaburtb ,
&c. dictum , quo Sacam i . e. querelam vel
1 accufationem , gerentem i. e. intentantem ,
CONDITAS
partem fcil. quiritantem ( ut illam forte que
damnum paffa ) intelligo . Vid. Bracon. lib.
3. Tract . 2. cap. 35. In quodam exemplari
legitur Sakemanno . Sagman quibufdam a Ta-
lef- man quomodo apud Lambard. in Dictio-
nar. Saxon.
Saipare. Unde Saifiatus fape occurrit . Hæc
ut & Forenfium noftrorum Seifina a Gallico
fluuntfaifir , id eft , prehendere , poffeflionem
capere , & fimil. Piura videas in Doct. Wathi
Gloffar. ad Matth. Parifium verb. Saifire &
Seifina , & apud Voff. in vocib. confimil.
Scire . Quid , unde fic dicta & a quo &
quando Anglia noftra primum in Sciras par
tita vide fupra in voce Centuria , Spelm. verb.
Borsholder & Comitatus & Cowell. verbo Shire
ubi ad Aluredum Regem hoc referunt infti-
tutum , de fcirmen tamen mentio in LL.
Inæ cap. 8. ut & de fcire cap. 36. 39. LL.
Henr. 1.
Scogilatus gladius . Gladius forte vaginatus ,
Vide Lindenbrog. Gloffar, verb, Scogilum &
Spaiba .
Scyldwite . Idem forte quod alibi ( viz: apud
Jornalenf. ) reperitur fcriptum Giltwite ubi fic
exponitur : Giltwite eft emenda pro tranfgreffio.
ne . Ad hoc facit quod Sax. fcyld & gylt pa-
ria reputantur , culpam & reatum æque fi-
gnantia , Hinc , fcil. a feyld Sculteti nomen
( Magiftratus hic Prætori urbano refpondens )
fuam videtur traxiffe originem , quod fcilicet
noxas & debita exigere , imo etiam multas
& poenas ab iis quæ deliquerunt , expofcere
foleat Scultetus ; De quo vide Fungeri Ety
molog, in voce Scultetus & Voff. Gloffar. ver-
bo Sculdafius .
Scyremot. Comitatus Conventus , unde au-
tem fic dict. vide Doctiff. Spelman. in voce
Gemot . Gloffarium fupra in verbo Conventus
& Seldeni Notas ad Eadmerum. pag. 166.
Senator . Vox interdum occurrit in LL. his
fce pro Comite , vel uno ex Proceribus Re-
gni uti patet ex pag. 60. ubi pro Senatorem
mallem legas Comitem . V. Aldermannus , Corl.
Servus . Idem quod Anglo-Saxonibus theow ,
abral , weal , efne, &c. Quotuplex autem fer-
vus vide cap. Henr. I. LL. 76.
Sipefocna . Quid , vide Schol. in cap. 6. LL.
Henr. I.
Sitheundman . Cuftos paganus a fithian , quod
eft proficifci vel iter facere exortum . Con-
jectare lubet eos efle , quos nunc Jureperiti
Legales Milites ( non dico Equites auratos )
appellant . Num autem hi fuerunt , quos ho-
die Londinenfes Sidemen appellant , aliorum
per me liberum efto judicium . Ego vero ( fi
mihi itidem liceret libere id quod fentio di-
cere ) pronunciarem potius Armiferos eſſe &
Duces quofdam paganos . Eorum enim mune-
ris erat atque officii in profectione militari ſe
præbere quam paratiffimos .
Soca , Socca, Socha , Socna . Vocabula fono &
nomine varia , fenfu tamen & re eadem, quorum
quodvis fimpliciter & generatim acceptum , li-
bertatem , privilegium ( Franchifiam Gall.
Franchife vocamus ) fignificat . Soca autem
placitorum , de qua in Legibus Henr. 1. quæ-
itionem , i . e. poteftatem fonat , five jurifdi-
ctionem alicui conceffam tenendi curiam ( ut
loquuntur Forenfes noftri ) in aliquo Domi-
nio , qua ex privilegio Regis gaudet cujusli-
bet feudi vel manerii Dominus , in fua , ut
vocant , Baronia . Vocis igitur expofitionem
in LL. Edo . Confeffori attributis , cap. 23.
" ( Socha eft , quod fi aliquis quærit aliquid
in terra fua etiam furtum , fua eft juftitia , ſi
inventum fuerit an non ) ,, ut nimis arctam ,
ne dicam , incongruami rejiciendam puto .
Multo rectius meo quidem judicio Fleta , lib.
1. cap. 47. Soke ( inquit ) fignificat libertatem
Cu-
 GLOSSARIU
Curie tenentium , quam Sokam appellamus . Gui
co venit Codex quidam MS. Ecclefiæ Can-
tut. Soke auer fraunche court de les homes ,
i.e. Liberam habere Curiam de fuis homini-
bis , vel , ut alter Codex antiquus MS. Nota
mod Sok eft quædam libertas per quam Domini
enebunt curias fuas , & habebunt le&am boma-
iorum . Nonne autem hinc confunduntur So-
a & confors ejus Saca ? Minime , cum ia
noc , ni fallor , fignanter differant , quod ter-
ritorium præcinctum , in quo Saca & cætera
privilegia exercentur , Soca præcipue fonat ;
Saca autem cum cæteris , fcil . Tol , Tim , In-
fangthefe , &c. privilegia ipfa five privilegio
rum fpecies intra idem territorium exercen
das . A Soca autem hac , fenfu quo privile-
gium , immunitatem , libertatem fignat , ve-
nit terrarum illa apud nos poffeffionis fpecies
Sockagium , alias Socagium dicta , fumpto hinc
nomine , quod terra eo modo poffeffa ( fub
certis fcil, & nominatis fervitiis in pacto in-
ter Dominum & Vafallum ejus conventu con-
tentis ) a quibufcunque aliis oneribus immu,
nis fit & libera . Vide LL Edo. Confeff. apud
Clar, Seld. Not. ad Eadmer. cap. 33. pag. 154,
Derivatio forte hæc nova , & noftratibus an-
te hac inaudita , qui a Soc , quatenus vel ara-
trum , vel faltem vomerem fignificat , vocem
derivare fatagunt , quam male tamen eorum
venia , fufius a Somn. jam monitum in Tra-
ftat. de Gavelkind , cap. 4.
Soinus . Huic voci Gallis ( ut folent in vo-
cibus a litera S incipientibus ; vide fupra in
Denarius & Eschot ) E præponentibus , altera-
que S addita , Effonius fit . Quid autem figni-
ficet , vide Lindenbrog. Gloffar. verbo Sunnia ,
Voff . verbo Sunnis , & Spelmannum noftrum
in voce Effonium , ubi varia Effoniorum re-
cenfentur genera .
Solidarius . Quid , & unde fic dict . vide Ho-
toman. Dictionar. Seld . Tit. Honor. prim. edit.
par. 2. cap. 9. pag. 335. Befold. de Natur. po-
pul. &c. cap. 18. verbo Soulde , & Voffit Gloff.
in voce Soldatus . Vide etiam locum , qui heic
occurrit , ubi ex conductitiis præcedentibus , &
Aipendiariis fubfequentibus , Solidariorum in
medio expofitio forte fuperflua . Servientes
omnes ac homines Dominis fuis a ftipe , vel
ftipendio , hic intelligi conjicio .
Stabilitas . Quid. Vide Schol. in cap. 17. LL.
Henr. I.
Stretbrece . Quid. Vide Schol. in cap. 80. LL.
Henr. I.
Strublum . Idem forte fignat quod cap. 80.
LL. Henr. I. Stumblum fcribitur , de quo vi-
de Schol . in cap. 78. LL. Henr. I.
Stumblum. Stimulus forte , de quo vide Schol.
in 80. LL. Henr. I.
Sulhalmeff. Arationis Eleemofyna , a fulh vel
potius Sullold ( verbo paulum immutato ) plu-
rimis in locis etiam nunc aratrum fignificat :
alme notioris eft fignificationis vocabulum ,
quam ut interprete indigeat ullo . Ego me le-
giffe memini in vetuftiffimo quodam Legum
Ethelredi Regis libello , impofitum tunc tem-
poris in fingula aratra denarium unum . Ea
fortaflis penfio eft , quam illi Sulhælmeſſ ap◄
pellabant .
Summonere . Unde Summonitio , quod idem
ac in veteri Norman . Cuftumar. cap. 61. & Gal-
lis hodie Semondie & Semoner a Latino Sub-
moneo fluens , unde & Familix Sumnerianæ
nomen . Plura vide , fi placet , in Doctiff,
Cowelli Interpr. verbo Sommons .
Superjurare eft juramentum a paucioribus
præftitum , juramento plurium præponderatum,
fuperare , evincere , vertere , atque adverfa
rium falfi convincere . Exemplum præbet LL.
Aluredi cap. 29. &. LL. Ethelfiani cap. 9.
Item L. Ripuar. tit. 79. idem locum habet
M. 455
in Weminga , de qua vide cap. har. LL . 67.
Sed & in Legis vadiatione , de qua apud
Cowellum noftrum in Inftit. 1. 4. cap. 13. 9.4.
" Ad elidendam enim ( inquit ) debiti actio-
nem , quam teftibus & non inftrumento actor
probaverit , admittitur reus ad Legem fuam
vadiandam faciendamque ; id eft , contra fe-
tam ab actore productam defenfionem fuam
&
facere per juratores , pro quolibet tette pro-
ducto duos ufque ad duodecim admittitur .
Superplus . Idem eft , quod Anglice ( ut
verbum verbo reddam ) Dherplus , alias Sur-
plufage , Gallis Surplus , Latinis Auctarium ,
Anglo- Saxonibus ofer eacan .
Superfifio . Quid . Vide fupra in Overfeunef-
fa . A Gallorum Surfife , a Latino fuperfedeo.
fluente , ductum puto , & Legis ex contemptu
violationem fonat .
Supertenere Decimas , Romefcob , eft eadem
ultra tempus five terminum folutioni præfi-
nitum detinere . Saxonibus oferhealdan . Vide
LL. Etbeltani exordium .
Strbindus . De quo vide infra in Twelf-
hindus .
T
Alea . Quid , nifi ad id quod Latinis ali-
quando Teffera , nobis autem vulgo a Sco-
re vel Cally ( cujus meminit Cowellus nofter
in Interprete , verbo Tuiles ; fufius autem &
longe accuratius Voffius in voce Talia refe-
rendum fit , juxta cum ignariffimis intelligo ;
nec minus mihi videtur obfcurum , quod ibi
mox fubfequitur , fupplecio fcil.
Thainus . Saxonice thegn ( a thenian ductum ,
quod alicui miniftrare fignat ) ei qui fervitu
tem fervit e regione contrarius : is enim
theow a theowian fervire dicebarur . Thaino-
norum autem apud nos olim duo genera , Ec-
clefiaftici & Seculares : Hi etiam duplices , viz.
( 1 ) Majores , Comitibus gradu proximi ( ut
Thainis Vavafores ) quos Thainos Regis ( Sax.
cyninges thegnes ) appellabant , nos hodie Ba
rones Regis . ( 2.) Thaini fimpliciter , feu Thai
ni minores vel mediocres , Sax. les thegnes
alias medmera thegnes , quibufdam Ander Cha-
nes , qui iidem erant ac Barones minores , hoc
eft , maneriorum Domini , Nobiles minores ,
Vavafores & nonnunquam Liberi tenentes nun.
cupantur . De utrifque juftum habes Tracta-
tum apud Cl . Seld. Tit. Honor . par. 2. cap.
5. 99. 2. 4. & Doctiff. Spelman. in voce Baro .
Videatur etiam inter noftrate : D. Cowell in
voce : inter exteros autem B :fold. de Natu.
popul. &c. cap. 18. verbo Dague , cujus tamen
derivationem vocis non probo : malim autem
( modo non a themian ut fupra ) a Teuton .
Degben , athleta , pugil , vir præftans , ftre-
nuus , fortis , quales regulariter Thaini , quo❤
rum fucceffores Barones nuncupatos , Bracto-
nus nofter fic dici infinuat , q . robur belli ,
nifi , quod potius puro ) Teuton . Deghen a
noftro Chegn veniat . Thainum autem noftra-
tes Liberalem quandoque nominant , ut the-
genfcipe Liberalitatem . Vid. LL Forette apud
Spelman. in Gloff. verbo Forefta , & Canuti
LL. Latine exhibitas in Textu Roffenfi , Wor-
mii etiam Monumenta Danica , lib. 4. pagg.
264. 265. 266.
Poft Normannorum in Galliam adventum ,
plures iftius ordinis & appellationis viri , mi-
litari titulo donati , Thainorum nomine depo-
fito , milites deinceps dicebantur , qui quidem
ordo , militaris fc. five equeftris , Anglis illi
antiquioribus prorfus ignotus , tunc temporis
primum in Anglia invaluiffe ferunt quidam
De

E S
456 AD LEG IN ANG
De quo vide plura in Tract. Cl. Somneri de
Gavelkynd , cap. 4. ubi e quodam veteri Li-
bro MS. Ecclef. Cantuar. ( Acta præcipue
continente cujufdam controverfia Balduinum
Archiepifcopum inter , & Monachos ejus tem-
pore Regis noftri Henrici ejus nominis fe-
cundi habitæ , de qua abunde Parkerus in
Antiquit. Britann. & Harpesfeld in Hiftor.
Ecclefiæ Anglicana in vita D. Baldwini )
Epiftolam quandam eidem Regi a memora-
tis Monachis infcriptam præmiffa comproban-
tem , in Appendice exhibuit Clar. Somn. Scri-
ptura 21. in qua infuper fit mentio de ejuf-
dem Ecclefiæ Threngis , Clientibus fcil. illius
loci fic dictis , paris , ni fallor , conditionis ,
cum Thainis de quibus præfens fermo nofter .
Hanc autem Epiftolam tanti quidem æftimo ,
ut eam non indignam cenfuerim , que denuo
proferatur .
Epiftola Subprioris & Conventus Ecclefia Chri-
Ai Cantuariæ , HENRICO Anglia Regi ejus
nominis SECUNDO infcripta ,
1
Excellentiffimo Domino fuo H. Dei gratia
Anglorum Regi , G. Supprior & Conventus
Ecclefiæ Chrifti Cantuar. flebilis & ultra mo
dum afflictus , falutem & fufpiria flentium &
afflictorum refpicere . Cum fcriptum fit , Glo-
ria in excelfis Deo , & in terra pax hominibus
bane voluntatis ; ut pro bona voluntate in ter-
ris habita , gloriam habeatis in cœlo , Sereni-
tati veftræ , quam in nullo offendiffe credi-
mus vel recognofcimus , fupplicamus , ut fi
quid odii aut rancoris concepiftis adverfus nos,
aut Ecclefiam Cantuarienfem , odio perfonæ
alicujus aut operis , præfentis temporis aut
præteriti , quod nos debeat refpicere , pietatis
intuitu remittatis , attendentes innocentiam
noftram , nec vindicantes aliorum peccata in
nobis . Si peccavimus publice , puniamur ; fin
autein , quid Ecclefia Cantuarienfis , de qua
omnes Anglorum Reges non folum fidem Chrifti ,
fed & coronam Regni fumpferunt , quæ ufque
modo libera extitit , captivatur & conculca-
tur ab hominibus , cum fit mater omnium in
Regno Anglia manentium ? In Chrifto Jefu
vobis dicimus , timemus , ne novitates mul-
tæ & malæ fubito oriantur , quarum princi-
pia etfi nos fenfimus , forfitan exitus alios
quam nos tanget , nec tranfire permittet im-
munes , fed involvet . Quis hanc novitatem
non admiretur , quod Dominus Archiepifcopus
dicit, nos debere de eo terras & poffeffiones
noftras tenere ? cum jam per quingentos an
nos & eo amplius , a tempore fc. Magni Theo
dori, qui terras partitus eft , & utrique parti
fuam portionem affignavit , conventus in pace
poffederit portionem fuam , & libere admini-
ftraverit , quod & chartæ Regum & Pontificum
plenius atteftantur , ex quarum tenore perfpi-
cuum videre eft , quod ufque ad hæc infelicita-
tis tempora , Archiepifcopus nihil juris vel do-
minationis plus habeat in terris Monachorum ,
quam Monachi in terra Archiepifcopi. Et ne fu-
per hoc quifquam dubitet , proferantur in me
dium charta Sancti Edwardi Regis & Sancti
Anfelmi Archiepifcopi , & aliæ multæ Regum
& Pontificum . Quod autem dicitur Lanfran-
cum divififfe terras , ideo eft , quod cum Nor-
manni , capta Anglia , omnium Ecclefiarum
terras occupaffent , Rex Willielmus ad inftan-
tiam Lanfranci eas refignavit ; Lanfrancus ve-
ro fingulis Ecclefiis reddidit quod antea pof-
federunt , fibi autem quod Antecefforum fue-
rat fuorum retinuit . Quod autem tempore
Lanfranci non fit facta terrarum divifio , te-
ftantur Chirographia ante tempora beati Dun-
ftani facta inter Archiepifcopos & Monachos
de concambiis terrarum multarum ; fed & hoc
AS
LIA DIT
CON
atteftantur fcripta vetuftiffima , que lingia
Anglorum Landhokes , id eft , terrarum libros
vocant . Quia vero non erant adbuc tempee
Regis Willielmi milites in Anglia , fed Thre
ges, præcepit Rex , ut de eis milites fieret
ad terram defendendam . Fecit autem Lar
francus Threngos fuos milites ; Monachi ven
non fecerunt i. e. ex Monachis non fecit Mr
lites ) fed de portione fua ducentas librata
terræ dederunt Archiepifcopo , ut per milites
fuos terras eorum defenderet , & ut omnia
negotia eorum apud Curiam Romanam fuis
expenfis expediret ; unde adhuc in tota terra
Monachorum nullus miles eft , fed in terra
Archiepifcopi . Terram tamen ducentarum
librarum adhuc habent Archiepifcopi . Pro
quibus omnibus valde miramur , quod vel ta-
lia dicit , vel quod affenfum ei præbetis , quod
veftra authoritate , & nomine veftro per mi
niftros veftros res & poffeffiones noftras inva-
dat , cum nihil ad eum fpectet ; fed nos te-
neamus poft Deum in capite de vobis , ficut
& ipfe. Quod manifeftum eft, decedentibus
Archiepifcopis , quia terræ eorum ftatim con-
fifcantur , a feculo autem inauditum eft , quod
poffeffiones noftræ confifcatæ fuerint aliquo
tempore. Quapropter fupplicamus , ut matu-
rius pro Deo , dum poteftis , hæc corrigi fae
ciatis , cum forte tunc velitis ( f. voletis )
cum non potueritis ( f. poteritis ) . Valeat .
De Thano hæc Lambardus habet . Eft au-
tem Thanus ei qui fervitutem fervit e regio-
ne contrarius ; is enim theowe a theowian ,
quod eft fervire , dicebatur . Thani autem ap
pellatione , Viri interdum Nobiles , interdum
libere conditionis Homines , interdum Magiftra-
tus, atque fæpenumero Miniftri vocantur .
Atque hinc eft , quod coronata plume infi-
gnia PRINCIPIS Saxonicis vocibus titulum præ-
ferant Ic Dien , fed corrupte ( pace Fecialium
dixerim ) pro Ic then , transfixa prima parte
litera D , virgula ad hunc modum -D , ut fit
Ic -Den. quod idem fonat atque Ic thegn , id
eft , ego Famulus vel Minifter fum . Hæres
namque ( ut inquit Apoftolus ) dum puer
eft , nihil differt a fervo . Sed eam fortaffe
Principes noftri Infcriptionem a Belgis mu
tuati funt : Illi enim etiam nunc pro Icthen
Ic dien loquuntur . Teftis eft Hector Boetius ,
rerum in Scotia geftarum haud imperitus ,
Malcolmum Regem THANOS fuos titulo Co-
mitum honeftafle . Atque ego non femel
me legiffe memini , eos effe qui poft adven
tum Normannorum Virrones & Barones dice-
bantur , Habebant enim Thani liberas quafdam
Jurifdictiones , quas vel hodie Courtz Barons
appellamus .
Thafca . Locum , ubi vocabulum ita corru
ptum reperio , cap. 78. LL. Henr. I. ut vo
cis nufquam alibi a me repertæ expofitionem
attentare fuperfedeam , ab aliis erudiri para-
tus . Huic autem , fono faltem affinis Tafcha ,
i . e. Marſupium , de qua voce Voffius in
Gloffar. quem vide ,
Theam , quod alias Team , quandoque The-
me dicitur . Eft autem , ut me docet Cowel
lus , regale privilegium maneriorum Dominis
concedi folitum , duplicem apud Interpretes
obtinens expofitionem . ( 1. ) Alteram nimi
rum poteftatis habendi Villanos , i. e. fervos
& mancipia , eofque ( fi forte ) fugitivos ,
ubicunque fuerint inventi ( modo extra Do-
minicum Domini Regis , vulgo the Ring's
Demayne , aut locum confimilem jure privile-
giatum ) capiendi & in Dominium propriu m
revocandi & reducendi , ulteriufque de illis ,
ut de cæteris fuis , feu liberis feu bonis , mo,
bilibus vel immobilibus , quo libitu difponen-
di : ( 2. ) Alteram autem forisfacturam five
multam capiendi , fi quifquam ( ut habetur la
LL.
 GLOSSARI
LL. Edo. Confeffor. cap. 25. ) aliquid inter-
ciet ( i. e. ut Lambard. in marg. penes alium
defendat ; de quo vide Spelm. Gloffar. verbo
Intertiare fuper aliquem & interciatus non po-
terut warrantum fuum habere . In hanc fenten-
tiam Jornalenfis : Theam ( inquit ) eft laudare
autorem , & quandoque dicitur fequela nativo
rum . Vocabulum autem unde ductum fit ,
vide apud Lambard. verbo Advocare .
Thegenfcipe . Quid , vide Schol. in cap. 34.
LL. Henr. 1. Ductam puto vocem a Saxon .
thegn , thegen , quod interdum Magiftratum vel
Judicem fonat ; & fcipe hodie hip , quod uti
Belgis Schap ( de quo confulas velim Kiliani
Etymolog. in voce ) in plurimorum verbo-
rum terminatione , cujufmodi funt Lordship ,
Ladyfbip , Proctorship , Doctor/bip , Clerkship,
&c. ftatum , ordinem , officium , munus figni-
ficat . Hinc vocum Saxonicarum gyld/cip ,
geferfcipe , gebecrfcipe , &c. quæ fodalitium , fra-
ternitatem , contubernium fonant , pofterioris
fyllaba fenfus fatis obvius ,
Theolonium . Học more Anglo-Saxonum &
Teutonicor. modernorum vulgo vocamus Tol;
vocabulo a Græco Tis , i . e. vectigal , fluen-
te . Tol autein apud nos Regale fapit privile
gium , idque duplex : alterum fcil. immunita
tis a gabellis pro rebus in nundinis & empo
riis emptis & venditis , unde Forenfium Bre-
ve illud effendi quietum de Telonio , de quo in
Fitzherberti Natura Brevium , f. 226. Alterum
tributum vel vectigal recipiendi pro merci-
bus , ut loquuntur , in terra
terra fua . De
De utroque
vide plura per Voff. & Cowell . in voce .
Thongooder . Quid & quomodo recte fcriben-
dum , vid. Schol. in c. 93. LL. Hen. I.
Throtebolla . Vox Saxonica gurgulionem no
tans . Vide c. 93. LL. Henr. I.
Tibtla . Vocabulum Anglo- Saxonicum accu
fationem , criminationem , vel ( ut cap. 64. )
compellationem fonans , unde Ballybilan in
LL. Inæ cap. 47. furti criminatione ; færfeh-
the tybtlan in eifd. LL. cap. 55. & wer- tybt-
lan , cap. 7. bomicidii accufatione , Latine red-
duntur apud Jornalenfem . Vox evanuit , res
autem manet , quam vulgo nominamus Ap-
peal , forma Latina Appellum , de quo vide
Spelm. Gloffar.
Tungrevius. Villa Præpofitus ; unde autem
fic dictus , vide apud Spelman. in voce Gra-
fio , & fupra in gerefa .
Twelfbindus . Præter hunc , fæpius in his
LL. occurrunt Twybindus & Sixhindus , quo-
rum finguli qui & quales fint edifcas licet ex
verborum explicatione eruditi Lambardi Ar-
chaion. fuæ præfixa , verbo Eftimatio , & ite-
rum in Itinerar. Cantii in Mepham præter
Gloffar. Doctiff. Spelman . verbo Homo . Di-
tiones funt compofitæ . Cum autem hindus
pofterior ea pars compofitionis ) a
deductum volunt , fufpectum hoc mihi , cum
præfertim bind non bund conftanter fcriptum
Occurrat . Ab Hyndene , Saxonice fcripto byn-
dene , potius petendum reor , quod vocabu-
lum uti bis occurrit in LL. Ina cap. 55. fic
in utroque loco Jornalenfis idem Latine ver-
tit focietatem , claffem hominum intellige . Sicut
enim moris fuit in diebus illis omnem ho-
minem æftimari , & pro natalis fui ratione ca-
pite cenferi , ita etiam fecundum cujufque va-
lorem in claffem parium fuorum byndene nun-
cuparunt , referri , trium fc. fequent. unam
aut alteram , infimam , mediam , fummam .
1.) Infima vero eorum claffis fuit , quorum
finguli valebant 200 fol. taliş inde Latine di-
tus vir ducentinus , vulgariter a claffe in
quam afcitus twybyndne mon . ( 2. ) Media eo-
rum , quorum finguli valebant 600 folidis ,
talis inde Latine dictus Sexcentenus , vulgari-
ter a claffe , in quam afcitus fixbyndne men .
Tom. IV.
U M. 457
( 3. ) Summa autem eorum , quorum finguli
valebant 1200 fol . talis inde Latine dictus duo-
decies centenus , vulgariter a claffe , in quam
afcitus twelfhyndne mon . Pariterque uxores
eorum Cyrlijcam ( i . e. Twyhindam ; nam twy-
bindne man idem erat qui Ceorlifcus , & fic
quandoque dictus , quandoque Villanus ) Six-
hindam & Twelfbindam nominarunt . Confi-
milem ftatum hominum tripartitum comme-
morat Lindenbrog, in Gloffar. verbo Mediocris
perfona , his verbis : Nimirum hic erat fatus
hominum , & alii nobiles vel primi , alii medio-
cres , alii minores vel minimi dicerentur . Que-
madmodum autem Twybindum alias vocarint
& Ceorlifcum & Villanum , fic etiam Twel-
fbindus ( ut obiter notem ) variis præterea
nominibus notus fuit : quandoque fcil. Thai
ni, quandoque Huslgeng , interdum Husban-
da . In c. bar. LL. 69, & 70. Twelfbindum
per Thainum exponit Legislator . In capite au-
tem 76. magis pofitive hoc addito , quod eft
plene nobilis . Hufelgengum in LL. Ina c. 15.
apud Jornalenf. per Twelfhindos redditur , &
in c. 19. huslgenga apud eundem per Twel-
fhindum vel Husbandum ; quomodo etiam in
Gloffario fub fin. har. LL. Lambardi Gloffar.
medio , ubi habemus Husigenger cum hac ex-
pofitione e regione adhibita . Twelfbindus vel
Husbanda . Firmatur hinc Lambardi busigan-
gum & busiganga vetus verfio ( nuper in du-
bium vocata ) per Patresfamilias in voce , per
rei familiaris adminiftratorem in altero locorum
ante memoratorum .
Twyhindus & Twyhindeman . Vide Twelf
bindus .
V
Adiare . Simpliciter & de fe eft pignus
V vel cautionem dare : Vadiare autem Le.
gem , c. 46. LL. Henr. I. item bellum , c. 59.
quid , vide Legem vadiare .
Vadium . Quod Latinis pignus , Saxonicis
wed , pofteris fuit Vadium , unde LL. Alure-
di capitis primi argumentum five lemma , be
athum , and be weddum , apud Jornalenfem
Latine vertitur , De Juramentis & Vadiis . Vi-
de plura apud Hotoman. in Dictionar. verbo
Guadia & Wadium , item apud Voffium in vo-
ce Vadium .
Vavalor . Quid & unde fic dict. vide Hoto-
man. Diction. in voce , item Voffium in Vafal·
lus . Apud nos in locum fucceffit medmera
thegn , alias lesthegn , id eft , Thaini ( refpectu
cyninges thegn , qui Baro five Thainus major )
mediocris live minoris , quafi Baronettum di
cas , de quo vide plura in voce Thainus , &
apud Cl. Selden, Tit. Honor. par . 2, cap. s.
S. 4.
Verborum jurare obfervantiis . Quid , vide
Scholia in c. 64. LL. Henr. I.
Vice Dominus , Cap, 7. LL. Hen. I. pro Do-
mini vicarius , de quo vide Lindenbrog, Glof-
far. in voce , & Cl . Selden. Tit. Honor. I.
edit. par, 2. pagg. 252 , 253. Plura velis , Vos
fi Gloffar. adi in voce.
Villanus . Idem quod Saxonibus ceorl & cyr-
life quod vide . Pretium autem ejus in Twel-
fhindus . De Villanis ( vulgo Slaves ) quon
dam in Cantio noftro æque ac in cæteris Re-
gni Comitatibus , Vid. Tractat. Cl, Somn. de
Gavelkind , c. 3.
Unlaga . LL. Henr. I. cap. 34. de re dici-
tur , cap. 84. de perfona . Ibi injuftitiam no-
tat , bic injuftitiæ reum , quandoquidem inju
riæ fibi illatæ, fpreta lege & ejus remedio
( quod privato faltem non conceditur , ne lu
Qq dex
 AD LEGES IN ANGLIA CONDITAS
458

dex fit in caufa propria ) vindex ipfe fuerlt . Walifcus , wealb , id eft exterus vel peregri-
Venit autem a Sax. un , i . e. fine, & laga lex , nu . Ita enim quadringentis abhinc annis in-
Vid. LL. Canuti par, 2. cap. 14. terpretatus eft Sylvefter Gyraldus , in fua Wal-
Ufa . Ufe. Lelandus Ifim appellat . Fluvius eft liz Topographia . wallia, inquit, non a Wallone
in mediterranea Angliæ regione . Oritur pro- Duce, aut Wendolana Regina , fed a Barbarica
pe Stanes petirque villas Buckingham , Newport, potius nuncupatione nomen accepit : Saxones enim
Bedford , Huntingdon , atque Granta flumine Regno occupato Brytannico , quoniam lingua fua
auctus , Lyn oppidum allait , ac tandem Ocea extraneum omnem wealb vocant , gentes has bi
no fe committit, extraneas Wallenfes vocabant , & Regionem Wal-
Utlaga . Exlex Anglice hodie ( quod ei quem liam. Hactenus Gyraldus . Cæterum cum Bry-
vocant Inlaw ex diametro contrarius ) an tannorum ( qui poft amiffam Patriam cædibus
Dutlaw ; olim autem Frendleman , Bracton. fuperfuerant ) pars in Walliam , pars in Cor-
lib. 3. Tractat . 2. cap. 13. nu. 1, talempubiam fe receperant , Saxones hos quidem
vocant Anglici Utlaugbe , alio nomine anti- Cornewalas , illos vero diverfo nomine Bryt-
quitus folet nominari , fcilicet Frendleffman , wealas appellabant , Lambardum ( ut Kiliq-
num , Cluverium , Bejoldum , Voffium & plures
fic videtur , quod foxisfacit amicos , & c . Ita Bra-
onus quem vide eifd. lib. & tract. cap. 11 . alios exteros taceam ) fequuntur Cambdenus
nu . 1. ubi vocatur Laughleman , q . extra pro- & cæteri fere omnes rerum Anglicarum Scri-
tectionem Legis , vel omni Legis patrocinio ptores , præter unum Richardum Verfteganum
exclufus . Vide etiam LL. Canuti par..2 . Reftitut. &c. cap. 5. pag. 151. qui aliunde no-
Cap. 12. men petit , multis in medium adductis ratio-
Utlagaria . Extra Legis Regifque protectio- nibus; quanti autem ponderis, aliorum per me
nem ob offenfam five delictum aliquod , pofi- liberum efto judicium .
tionem fignat unde autem fic dicta , vide apud Waller wente . Voces in LL. Presbyter. Nor
Do. Watlium in Gloffar. Matth. Parifio ad- thumbrenfium obvia , denotant peregrinos bo-
dito & Cowelli Interpr. in voce . Videatur mines , i. e . Britannos, in primis Cumbros , qui
etiam Bracton. lib. 4. fol. 441. ubi ulagatio illo tempore Chriftiani , & Northumbrenfium
nem excommunicationi comparat . vicini erant . Clar. Philoglottus Anton . Hal-
Utleepa . Evafio , fubterfugium , mulctam ( ut lius Oxonienfis , voces legendas putat wallas
opinor ) inducens , quam Fledwite vocant ( vi Libta . Parva equidem mutatio literarum , quæ
de Spelm. in voce Fledwite ) De qua apud winguæ Anglo- Saxonica fatis communis eft ,
Spelman. in Gloffar, Vetus Liber MS. Ecclef. fenfum verborum multo clariorem redderet ,
Cantuar' Utlepe ( inquit ) Escap de prifun . Plebs enim apud Northumbrenfes Judicio foren
fi non folum Parium fed & Superiorum fuq-
rum fiftenda erat , prouti voces mycel wibte
explicari poffent . Simile quid noftra ætate
W obtinet in Juratis Magnis ( Grand Jury ) &] μ-
ratis Parim vel Equalium ( Juries of Peers
or Equals.
Entfetas Demeta . Went Auftralem fonat Wapentachium. Quid & unde ductum , vide
W Wallix Regionem ; fata a fittan ( quod LL. Edo. Confeff. 33. Cl. Seld. Not. in Fors
eft fedem habere ) fluit atque habitatorem fi tefcut. cap. 24. & Doctiff. Spelman . Gloffar. in
gnificat . Hinc igitur Monticole Dunfeta a Dun, voce Baro pag. 78. Jornalentis autem in fuq
quod móns eft , dicuntur : Somerfetenfis etiam ad LL. Edo. Confeff. vocabulario , hanc vo
Satrapia habitatores , a Sumor ( quod ad Au- çem exponens , aliam ei tribuit originatio-
Arum vergant ) Sumarletas appellantur . Syl- nem . wapentake ( inquit ) & Hundredus idem
vefter Gyraldus in fua Wallix Topographia funt , quia procinus c. villarum in adventu
auftralem Cambria regionem Demetiam nun- novi Domini folebat reddere arma fua pro boma-
cupat , habitatores Lelandus , atque alii fere gio : unde Wapentake Anglice idem eft , quod
omnes Demetas appellant. Neque interim defunt arma capere . Vide Dn. Tho. Smithi equitis
qui Auftrales Wallos in Cornubia locant , at- Tractat. de Repub. Angl. ( quem laudat Do-
que ingenti illo maris brachio ( quod ab Oc- tor Cowellus in voce ) unde nomen peten
cidente terram intrans , ad dextram Cornu- tem . Quæri tamen poteft , utrum vocabulum
biam ad lævan Walliam abluit ) a boreali non fit rectius derivandum ab hominum in-
bus Wallis disjunctos exiftimant . tra talem circuitum commorantium inftructio-
Wetlinga fret . Via Vetelingiana . Vifum eft ne in ufu & exercitio armorum ( quod Scotis
interpretationis loco verba Ranulphi Higden fub- Weapon/chawing ) perinde ac fi effictum effet
jicere , ea autem in fuo ( quod Polychronicon a Saxon. wapen arma & teacan docere , in-
infcriptum eft , opere ) ad hunc modum re- ftruere , quod quibufdam forte magis arrideat,
peries Statuit M Imutius Rex Brytonum 23. G cum tac fenfu quo hic ufurpatur , pro tactu
primus eorum Legifer , ut aratra , templa via fc. a quibufdam , pro captu autem ab aliis ,
que ad Civitates ducentes , immunitate confugii Saxones non agnofcant : tecan fateor & geta-
gauderent . Verum quia fuccedente tempore de can pro dimittere , & fimil. ut liquet ex LL.
wiis ( cum non effent certis limitibus diftincta ) Inæ cap. 65. Ethelftani cap. 22. & Canuti
orta effet diffenfio , Belinus Rex , filius prædici par. I. cap. 8. & par. 2. cap. 28. item betacan
Molmutii , ad fubducendum omne ambiguum , pro tradere , unde noftrum betake . Vid . Bed.
quatuor Regales vias omni privilegio munitas Hiftor. Anglo-Sax . pag. 238. quo fenfu forte
per Infulam Berni fecit : Foffam fcilicet , Wat- tac vel take hic in Wapentake accipiendum ,
ling frete , Erming -ftrete , & Ikeneld Arete . Et præfertim cum vocis etymo apud Jornalenfem,
mox fequitur. Secunda via dicitur Watling-fre de quo fupra , fatis conveniat .
te , tendens ab Euro Auftro in Zephirum Septen Wardmotum . Conventus incolarum unius plu-
trionalem . Incipit enim a Dovenio tranfiens per riumve Civitatis Regionum , quas vulgo war
medium Cantia ultra Thamefim juxta London das dicimus , de quo plura apud Doctiff. equi-
( hinc fortaffe plateæ Londinenfi nomen in- tem in voce Gemstum
ditum Watling frete ) inde per Sanctum Alba- Wargus. Profugus , extorris , item is qui non
num , Dunftapliam , & per Lilburn ufque ad moratur in loco , ut qui huc illuc excurrit .
Montem wrekene ; deinde tranfcendit Sabrinam Vox autem , uti etiam forte warengangi , a Sa
fluvium , tendit ad Stretton , inde per me- xonibus acceptum arbitror , quibus vagari wo-
dium Wallis ufque ad Caerdigan, & in mari Hyrian , vagans & vagabundus woriende & wori
bernico terminatur . H, gende. De quo vide Prooemium Regularis Con
cor
 GLOSSARIUM . 459

cordia , &c. Latino - Saxonicum apud Cl. Sel- fapit cap. 1. foed. Edo. & Guthr. RR. inter.
den. Notis ad Eadmer. pag. 151. LL. Saxon. Chaucero noftro Wemleffe pro Bla
Warrantus , alias Warantus . Obligatus ad al- meleffe , i, e. Inculpatus . Vide plura in ſuper-
terum authoritate fua defenfitandum ; unde juräre .
autem fic dictum, vide Doctif. Spelin. Gloffar. Were . Wera , id eft , capitis æftimatio ; pre-
in voce Garandia . Gloffar. noftrum fupra ver- tium hominis . Anglo-Saxones enim ( a qui®
bo Advocare . Adde Hotoman . Dictionar, ver- bus vocem accepimus ) ftatuta capitis æftima-
bo Guarentare & Vofii Gloffar. in locis plu- tione , quamplurima facinora mulata pecu
ribus indice contentis præfertim pag. 813. niaria plectere folebant : cujus gratia æftima-
weilref. De bac LL. Ethelredi apud Ve- bantur quique , & a fummo ad infimum ca-
netingam ( quarum exemplar in Textu Rof- pile cenfebantur finguli , de quo fupra in Twel-
fenfi cap. 21. walreaf is in thinges cade gif fhindus . Facinora autem hæc multarum ero-
bwa ofsacen wille do that mid cabte and feo- gatione redimi folita , emendabilia vocarunt,
wertig fulborenra thegena , I. e. ( fecundum an ut cætera e contrario inemendabilia , quorum
tiquam apud Jornalenfem verfionem )Wealreaf omnium catalogum vide in cap. har. LL. 12.
1. c. mortuum refare eft opus inthingi . Si quis Redimendorum vero , quædam ibidem nomi-
bac negare velit , faciat cum XLVIII . Thaynis nata 100. folidis ; cætera were, id eft , capitis
plene nobilibus, Vox Saxonibus Manubias ge- ( perempti fcil. in cafu homicidii ; in cæteris
neratim fonat , hoc autem in loco , mortui autem delinquentis ) æftimatione five pretio
præfertim vero perempti five tumulati five (ficut fcil. natus fuerit a latere paterno , An-
tumulandi fpoliationem , direptionem : cujuf glis materno digniore) emendanda . Unde fit.,
modi videtur furtum illud de quo in equitis quod quandoque nativitatis , quandoque genea-
Coci Inftitut. par. 3. pag. 110. quod inaudi logie pretium nuncupatur . were a Wer quod
tum vocat , viz. cadaverum effoflio , & invo- Hominem fonat ducta , Ego ( funt verba Lam-
lucrorum five linteaminum direptio . Tales bardi ) a Juftiniano ( de perempti corporis
Sepulcrorum effra& tores Græcis τυμβωρύχοι . Vis æftimatione verba faciente ) edoctus corporis
deatur hic Gloffar. Lindenbrog. verbo Wala capitis æftimationem verti . Conjectura eft ,
raupa ( idem forte quod Weilref ) item War- eaque non levis , haud ita multis fcatuiffe
gus Noffo. Vocabulum plane eft compofitum , prifca tempora fceleribus , quippe quibus rapi
ductum forte a Saxon, wel frages & reaffpo- næ , furto , cadi , plurimifque aliis facinoribus
liatio , expiliatio . Ab eodem fonte forte fluit multa imponebantur pecuniariæ , cum his hac
loci in bello occumbentium nomen Saxonicum noftra tempeftate , nos omnibus merito capi-
wallow al. walfole & walfeld walfill , frages is poenam irrogamus , quod quantis noftris
non modica Chronol. Saxon. an, 591. quo lo- peccatis venerit, non poteft fine moleftia co-
co, pugna finita , potiti victores habiti . Hinc gitari . Inter alias , capitis erat æftimationis
illud in Chronol. Saxon. nuper edita adeo cre- mulcta , atque ejus rei gratia attimabantur
brum : And tha--- ahton walflow gewald , i . e. quique & a fummo ad infimum capite cen-
loco fragis potiti funt . Criterium hoc , febantur finguli , Hinc enim alius twelfhydmon
quo in hanc diem de victoria cenfemus , & quafi twelf bund mon , quod capitis æftimatio
keeping the Field vulgo dicimus . Plura de 1200. folidorum effet , dicebatur : alius Sixbyd.
Weilref ut & de Nithing in Tractatų Cl. Somn. mon quia 600. alius tribyndmon , quod 200. va
de Gavelkind , cap. 3. lebat folidis , nominabatur . Rex Henricus , qui
weminga , alias Wemminga . Judici vel ( ut id nomen habuit primus , literis publicis figno
Orderic, Vitalis Hiftor. Ecclef. pag. 554. nu. Regio munitis , civem quemque Londinenfem
39. ) judicationis contraventio , fcil. caufæ vel 100. folidis æftimabat . Inde
fententiæ fruftratio appellationis remedio : vel weregildum , Quod quandoque ipfa wera ,
( fi placet ) vitii , erroris , falfitatis , injuftitiæ quandoque & fæpius ( ni fallor ) illa pars ejuſ-
ut inde nullitatis ) fententia per Judicem dem cognatis occifi competens & pendi folita
inferiorem , in prima ut vocant inftantia latæ ( quæ qualis fit & quanta vide cap. 75. LL,
coram Judice fuperiori oftenfio & judicii inde Henr, I. ) refiduo ejufdem , partim in manbo
redditi abolitio five abrogatio . Unde ( ni fal- te , partim in wite compenfationem conver-
lor ) ortum Breve illud noftrum , quod voca- fo . Vid. cap. 69. Vocabulum effictum conjicio
mus de Errore , Anglice , A Writ of Error , a memorata wera capitis fcil . æftimatione , non
ut & illud forte falfo judicio dictum , cui Sco- ut quibufdam vifum ( Martin. in Etymolog. )
torum Falfatio judicii , vulgo Falfing of Domes a werra quod pugnam & cædem notat , &
refpondet , de quo vide Skenæum de verb. gyld a gyldan fluente i . e . folvere , præftare ,
fignif. in voce Sok . Caufam hoc modo refcif- Partem hujus dixi cognatis cedere , de quo
fam vitiatam nominabant Majores noftri ; un- vide fupra Pertinentia ; item Schol. in cap,
de illud in cap, harum LL. 5. Appellantes au 88. LL. Henr. I. ( & LL. Edo. Senio. cap.
tem ( fic locum legendum puto ) & vitiatam 9. ) quod Saxonibus magbote ( LL. Canuti par,
caufam appellationis remedio fublevantes , non 1. cap. 2. ) quibus inflitutum hoc a Germanis
debent affli&tionis vel detentionis injuriari cufto- prifcis traductum , de quo Tacitus in libro de
dia . Vocem credo ductam ab Anglo-Saxon, Germanorum moribus : Sufcipere tam inimici-
wemme, quod & maculam & violationem , tias feu patris feu propinqui , quam amicitias ,
quandoque etiam prophanationem fignat . Vi neceffe eft , Nec implacabiles durant . Luitur enim
de Evangel. Saxon. Matth. xi . 5. & Pfalter, bomicidium certo armentorum ac pecudum nume-
Latino Saxon. Pfal. LXXXVIII. 31. 38. Unde ro, recipitque fatisfactionem univerfa domus .
ficut maculam qua corpus alicujus deforme De hoc vide plura apud Seld. Jan. Angl. lib,
redditur verrucam puta & fimile ) vulgo 1. §. 32. & Voff . Gloff. verbo Wirgild , Mar-
vocamus a Wemme ; fic Legem aliquam ever- tinium etiam in eadem voce & Doct. Spelm,
fam & violatam wemmed , Veteres nuncupa in voce Cenegild.
runt , ut e contrario Legem vel præceptum Werelada . Purgationem fignat fecundum
aliquod fervatum unwemmed . Hinc illud in purgandi natale , tot fcil . confacramentalibus
LL. Canuti par. 1. pag. 2. thinne is withe quot pro ratione natalis ejus capitis nimi-
rihtlic that Godes cyric grith binnan wagum and rum æftimationis ) qui purgandus eft , jure re-
Criftenes Cyninges handgrith fand efer unwem- quiruntur , Ut enim cujufque fuerat capitis
med. Id eft ( Jornalenfi interprete ) Et valde aftimatio , fic ei facta eft criminum , five ma-
rectum eft , ut Ecclefie pax intra parietes fuos , jorum five minorum purgandorum copia . Ve-
pax Chriftiani Regis , quam manu fua dede- terum enim ut & modernorum opinione , quo
rit , femperinconuulla permaneat . Repetitionem quis erat opibus affluentior , eo fuit fide di-
Tom. IV. Qq 2 gnior ,
 S IA ITAS S
480 AD LEGE IN ANGL COND GLOS .

gnior , & in jurejurando religiofior . Huc illud fa , dicta . Hinc exterorum Wittifcalcus fe. Mi-
in citato c. 64. Thani jusjurandum contra va- nifter publicus , per quem exiguntur mulctæ.
let ( i . e. æquivalet ) jusjurandum fex villa Witarum autem varia genera . ( 1. ) Wita Re-
norum . Dictio eft compofita a Saxon. were gis , quæ alias capitalis wita & wita plena ,
pretium vel valor hominis & lade purgatio , Saxonib. fulwite ; & ideo fic dicta , quia wi-
emendatio . tarum omnium præfinitarum maxima , viginti
wereplegius . Plegius , i . e. vas ejus , qui in valens mancas vel marcas ( i . e. 120 folid. )
cafu homicidii weram folvere fide jubet , quo- ( 2. ) Epifcopi vel Comitis wita , quæ Regis
rum numerus major aut minor pro perempti dimidio minor , decem fcil. mancarum ( i. e.
corporis pretio five æftimatione , ut locus fatis 60 folid. ) ( 3. ) Thani vel Baronis wita , quæ
indicat . Comitis dimidio minor , quinque fcil. manca
werra . Idem quod Guerra , i. e. Bellum , An- rum ( i . e. 30. folid. ) Minimam hanc , me-
glis hodie Warre, de quo plura apud Spelm. in diam illam , majorem alteram jure vocandam
Voce Guerra & Voff. in Werra . cenfeo . Regiam autem forisfacturam & ple-
Weffaxa . Quid , quid etiam Weftfaxia lex , nam witam idem effe ex collatione 64. LL.
& unde fic dict. fupra voce lage & Spelman. Guiliel. I. & Henr. I. LL. 51. facile confta-
Synopfin LL. antiquar. in Gloffario verbo bit ; quod enim in priori Regis forisfactura ,
Lex . Hufmodi autem Lex præ cæteris ( Mir in pofteriori plena wita dicitur , quæ Germa
ciorum fcil. & Danorum ) apud veteres in no-Saxonibus 60. fuit folidorum , de quo vi
Honore habita , de quo vide cap. 70. 87. LL. de Gryphiandr. de Weichbild Saxon. cap. 58.
Henr. I. pum . 22 .
Wite . Quod Latine muldam , Forenfes no- Withertibtla . Contraria accufatio five adverfa
fri forisfacturam , veteres Overfeuneam , Sa- criminatio ; recriminantis fcil. retorta com
xones vocarunt wite , Latino-barbare witam . pellatio a Saxon . wither , contraria , adverfa
Hinc Saxonum blodwite forisfactura effufi(an unde witherwin adverfarius , witherfaga con
guinis, fibtwite forisfactura pugnæ , fledwite alias tradictio ; withernam contraria vel advería , non
flemenswite , forisfactura fugitivorum , Aitwite vetita fc. contra vadium & plegium , de quo
ferisfactura ob jurgia & rixas . Hæ autem fo- in Bracton. de Corona c. 37. ut quibufdam
risfacturæ aut filco aut maneriorum Dominis vifum , pignoris captio ) & tibtla accufatio ,
tali privilegio infignitis ( qui Saxonibus wite criminatio, vulgo Apellum .
[wurthe dicti ) cedebant . Hoc inter & alia Wudhew . Sic enim corrigendum wudheth in
emendationum genera weram fc. & Manbatam Schol . ad c. 37. LL. Hent. I. docetur . Vox
talem deprehendo differentiam , in cafu præ 1 autem nemoris cafionem fignat , ut in ipfo quo
fertim homicidii , quod wera parentibus & occurrit capitulo illuftratam habes : efficta , ut
propinquis ( unde alias , ut fupra monitum , conjicio, a Sax. wude , fylva , nemus, vulgo ho
magbote dicta ) ob confanguineum interfe- die Wood ; & hew ( Germanis haw , Belgis heu
&
tum , Manbota occifi Domini , pro bomine we ) ab bywan vel heawian flueute . ( Teuto-
vel Vafallo fublato , pendebantur . Wita autem nicis bouwen & hawen ) fecare , afciare , i. e.
Regi aut Domino loci ; vel ob pacem viola- afcia cadere . Anglice to bew or cutt . Huc
tam , unde alias Fredum , vel ob legem con- pertinet LL. Aluredi cap. 12. Gif mon othres
temptam , unde overfeuneſſa , alias overbyrnes wudu barneth oththe beaweth unalyfedne , &i
7.

CO₂
 1

CODEX

LEGIS ROMA
NE

BARBARIS REGNANTIBUS OBSERVATE

FACILE IN ITALIA ,

EX ARCHIVIO METROPOLITANÆ ECCLESIE

UTINENSIS .

A
1
 IN CODICEM

LEGIS ROMANÆ

MONITUM COLLECTORIS .

Egibus huc ufque traditis gentium quamplurium , Germanicam ac Se-

ptemtrionalem originem agnofcentium , congruum vifum eft fubne-
L
Etere fpecimen legis concinnata regendis populis , qui fub hifce Bar-
1 baris Romano jure vivebant . Lex Romana communiter dicebatur , fed Lex

Romana vere non erat ; adeo fcilicet deformata , ut novam pene juris fpe-
ciem conftitueret ,

Obtinuerant , ut alias dictum eft (1 ) , in foris pro Romana lege Refpon-

fa Papiani fub Burgundionibus condita , Breviarium Aniani fcriptum fub
Gothis , immo ejufdem Breviarii interpretationes jamdudum evulgatæ , quæ
quam longe a Romana themidis fenfu recedant , quifque in re legali ver-
fatus compertum habet ,
Sed huc non fubftitit Romani juris ruina . Confuetudines regnorum &
gentium , & rudia fequiorum temporum inftituta , inducta etiam inter Me-

ridionalis Europæ populos , qui quondam Romano paruerant imperio , an-

tiqua jura in codicibus Imperialibus defcripta tantopere inverterunt , ut qui-
bufdam e re vifum fuerit , alias poft Anianum Romanarum legum inter-

pretationes confcribere , quæ a genuino earundem fenfu adhuc amplius re-

cedentes moribus gentis & ævi aptius congruerent . Hac de caufa , ut reor ,
evenit , ut non in omnibus Manufcriptis eædem interpretationes occurrant ,
ut eruditus Gothofredus admonuit ( 2 ) .
Quanta & quam varia variis in gentibus variifque in temporibus , hac
in re difcrimina irrepferint , fingillatim enumerare neque fuppetunt vires ,
neque animus eft . Unum profero exemplar ; hocque quafi fpecimen , quo
oftendatur , quantum fub Barbaris a priftina ingenuitate defciverint jura
Romana .

In Archivio Metropolitana Ecclefiæ Utinenfis affervatur pervetuftus ļeš

galis Codex membranaceus , principio & fine mutilus , quem non uno tem-
pore fcriptum fuiffe innuit membranarum & fcripturæ diverfitas , cujus
in fronte codicis fpecimen exhibemus . Poft bene multas Conſtitutiones Ju-
ris Juftinianæi , magna ex parte in epitomen redactas ( 3 ) , codicem com-
plent interpretationes Juris Theodofiani , cujus maximus Barbaris regnan-
ribus viguit ufus & cujus Alarici Wifigothorum Regis auctoritate con-
cinnatum quondam fuerat celebre Breviarium Aniano vulgo tributum . No-
ftræ vero interpretationes a vulgatis illis ,, quæ præfato Breviario inter-

fperfæ funt , & fenfu plurimum , & verbis differunt toto cœlo ; ut novam
eruditorum ftudiis , eorum præcipue qui medii ævi juribus , & antiquitati-
bus oblectantur , poffint præbere materiam .
Nudas , merafque Antejuftinianæi juris interpretationes exhibet codex
textu , aut breviario legum ac dogmatum neglecto penitus , ac prætermif-
fo ; quod alias vidimus non inufitatum fuiffe (4) . Huc itaque repetendum ,
pro

(1 ) V. Monit. ad LL. Burgund, & Wifigoth. (2 ) Gothofr. in Cod. Theodof. c. VI.

(3 ) Has effe reor Novellas a Juliano Anteceffore breviatas .
( 4 ) V. Monit. ad Cod . Leg. Wifig.
 IN CODICEM LEGIS ROMANÆ
464

pro lege Romana habitas tunc fuiffe non proprie leges ipfas , fed earun-
dem interpretationes fub Barbaris elaboratas , quæ verum legum fenfum
vulnere innumero trucidabant .

Spectaffe codicem ad ufum alicujus Italici fori plane cenfeo . Quædam

namque huc occurrunt Italicam olentia dialectum ; immo & verba nonnul-

la hodieque Italis ufitata . In conjugio prefe : in cafa : male favellant : Patro-

nem : per fuam tema : intrigavit : Strata poblica : atque hujus furfuris alia pro-
fecto oftendunt , codicem Italicum effe . Codex ipfe affervabatur quondam
in vetufto Archivio Patriarchalis Ecclefiæ Aquilejenfis ; quare quis facile

crederet , hifce juribus rectos aliquando fuiffe populos Romana lege viven-
tes , qui in Ducatu Forojulienfi degebant : aft conjectura non fat firmo
nititur fundamento .

Doleo , mutilum hoc manufcriptum in fecundo libro Sententiarum Pauli

deficere . Amplius doleo , illud innumeris folœcifmis ac barbarifmis fcate-
re , atque infuper frequentibus amanuenfis fphalmatibus ; quæ omnia fenfum
legum pluries implicatum reddunt , atque intellectu difficilem , quandoque
etiam vix , immo & ne vix quidem intelligibilem . Infelix Scriptor adeo
male nonnunquam fefe exprimit , ut contrarium dicere videatur eorum , quæ
dicere intendit .
Verumtamen hifce incommodis occurret qui interpretationes noftras
"
cum illis conferat , quæ vulgatis Theodofiani juris codicibus internexæ funt .
Ego plurimo experimento comperi , hac collatione peracta , codicis hujus
loca , que difficiliora videntur , obvie intellectum iri , & concordantias at-
que difcrepantias plane difcerni .
Librum , utut tot maculis depravatum , negligendum non effe putavi ,
quafi monumentum quo eruditi dignofcant , quonam jure , faltem penes
nos , fub Barbaris viverent , qui fe Romana lege vivere profitebantur . Non
diffitear , quafdam Imperialium jurium ineptas interpretationes , atque in-
vertiones ortas fuiffe ex prava Romanæ legis intelligentia . Codicem no-
trum concinnavit , non Papinianus , non Ulpianus , non Tribonianus , fed
rudioris ævi Jurifconfultus extra Romani Imperii limites conftitutus , qui
fi haud femel male intellexerit , & fufdeque verterit fenfum Romanarum
legum , & dogmatum mirum non eft . Sed fateamur idemtidem , ut-

plurimum criminandam non effe Interpretis infcitiam , fed ftudium com-

mendandum , atque diligentiam , qua a Romano jure receffit , ut aliud ex

primeret accommodum regno , & ævo , in cujus gratiam ifthæc fcribebat.

Ego per fingula non difcurram ; nonnulla tantum exempli gratia proferam ,
quæ vel unico obtutu affertum confirmant ,
In Theodofiano Codice ( 1 ) atque in fubnexa interpretatione inhibetur ,

ne caufa apud duos Judices partiatur , ut apud alterum agatur de poffef-

fione , apud alterum de proprietate . At vero codex ( 2 ) nofter legem fic

exprimit , ut inhibeat , ne caufa penes inferiorem Judicem fredo compofita ,

apud Judicem alium ultro procedat . Quod vere barbarum fapit inftitutum .
In noftris interpretationibus ( 3 ) publicæ lætitiæ folemnia indicenda in-
nuuntur , cum aut elevatio Regis , aut nuptiæ , aut barbatoria nunciantur .
Hæ autem aliæ omnino funt , & evidenter fuffectæ plerifque publici gau-
dii caufis , quæ in Codice Theodofiano , ejufque vulgata interpretatione

enumerantur ( 4 ) .
In libris Sententiarum Pauli ( 5 ) , atque in fubjuncta interpretatione ,

ftipulatio fieri dicitur conceptione verborum ; & a noſtro ( 6 ) celebrari in-

jun-

(1 ) Cod. Theodof. II. XVIII. 2. (2 ) Vide Lib. II. Tit. XVIII. 1. 2.

( 3 ) V. Lib. VIII. Tit. IV. (4) Cod. Theod . VIII. XI.
(5) Sent. Pauli II. II. ( 6) V. Lib. XXIV. Tit. II,
 MONITUM COLLECTORIS . 465

jungitur reciproco jactu > & collectione feftucæ , hoc eft , per fymbola ,
more Barbaris maxime accepto .

Cui otium eft , ut hujufce codicis leges , feu interpretationes , conferat

cum vulgatis , perfpicuum fiet , quam longe Interpres a legitimo Imperia-
lium jurium tramite declinet ut illa apter fui ævi inftitutis , atque fuæ

gentis . Inde ergo gentis & ævi mores ac inftituta volupe colligentur ; &
quæ delicato legalejo naufex forte erunt atque contemptui , hæc ut grata
& utilia habebit vir eruditus , & ftudiofus legalium confuetudinum , quæ
medio ævo viguere ,

Huc pedem fiftere neceffe eft . Qui dicunt , inter noftrates etiam Barba-
ris fubjectos plurimum obtinuiffe Conftitutiones in Juftiniani libris defcriptas ,
certe non errant , Italia Regia huc illucque contermina , & pene intermixta
Italiæ Imperiali , ex hac communionem , formamque jurium , quibus Provin-
ciales regerentur , aptiffime petere poterat . Immo maxime pronum eft cre-
dere , Juſtinianum eo tempore , quo univerfæ Italiæ tenuit habenas , leges
fuas etiam inter nos promulgaffe . Hæc profecto fuadent , Barbaris quoque
regnantibus , qui Provincialibus proprii juris ufum permittere confueve-
rant , Juftinianæas fanctiones ab Italis cultas fuiffe . Idem probari poteſt &
veteribus monumentis > quin & ipfo codice noftro , qui , ut ex ea quam

edimus parte apertiffime liquet , confcriptus fub Barbaris , Juftinianæis con-

ftitutionibus pene eft oppletus ,
Verumtamen feu quod modicus annorum numerus , quo Juftinianus de-

leto regno Gothorum , rebufque compofitis , ufque ad initia regni Lango-

bardici toti Italiæ imperitavit ; feu , inquam , quod hic annorum numerus
par non fuerit Theodofiano juri antiquando ; feu quod Itali deinceps Bar-
baris parentes , uti & alii Provinciales ultra Alpes , avide , quafi manna

de cœlo , fufceperint Breviarium Aniani nomine celebratum , utpote quod

Barbarorum regimini videretur magis accommodum , caufifque expediendis ,
vel refecandis magis idoneum ; feu denique alia quæcumque intercefferit
caufa ; ultro fatendum eft , Theodofiani juris fanctiones in Italia regia

pro Romano jure habitas fuiffe . Ut quid enim tanto ftudio harum inter-

pretationes parare , eafque Barbari regiminis methodo aptare , nifi pro lege
fervatæ forent ? Obfervo , in hoc codice noftro , poft tot exaratas Juftinia-
ni conftitutiones , cum ad interpretationes juris Theodofiani ventum eft ,

titulum præfigi : Incipiunt Capitula libri primi legis . Hoc profecto innuit , Theo-
dofianos libros a Romanis , feu Provincialibus , antonomaftice appellatos
fuiffe legem , prout revera alias communiter dici confueverant Lex Roma-

na ( 1 ) ; ut inde colligamus , hos habitos proprie fuiffe pro Romana le-

ge , legis vocabulo preffiori fignificatione accepto .
Quare Theodofiana jura quantumvis depravata Barbaris regnantibus pro
Romana lege obtinuiffe in Italia , utut viri docti contra fenferint , ego in-
dubius ferme reor , fententiam fequutus Petri Giannonii ( 2), Caroli Pec-
chia ( 3 ) , Jacobi Gothofredi , (4) Jo. Danielis Ritter , ( 5 ) qui non modo id
afferuit , fed & probare contendit , atque in probationem afferti Gothanum codi-
cem attulit , qui non fecus ac nofter ab Italo certiffime defcriptus eft . ( 6)
In re vero forenfi , caufifque expediendis , non proprie Theodofianarum
legum aut earundem Breviarii Aniani nomine celebris fed ejus inter-

pretationum , ut dictum eft , habita potiffima ratio fuit . Has præcipue præ
oculis habuit Interpres nofter , has pluribus in locis ferme exfcripfit ; hoc
habi-

(1) Cangii Gloffar. V. Lex Romana . (e ) Giannone Tomo I. Lib. IV. cap. VI.
(3 ) Pecchia Tomo I. variis in locis . (4) Gothofredi Prolegomena ad Cod. Theo
dof. cap. VII. (5 ) Ritter Epiftola præpofita Tomo II. Codicis Theodofiani ; qui tamen
opinatur , ufum Breviarii Theodofiani in Italia non fub Longobardis , fed fub Francis locum
habuiffe . ( 6 ) De hoc argumento preffius agemus , Deo dante , fequenti volumi-
ne aptiore loco , quo veritas adhuc magis elucefcat .
 466 IN CODICEM LEGIS ROMANE

habito difcrimine , quod in codice noftro planiore ftylo expreffæ fint , fim-
plicitate explanatæ , brevitate contracte , his , que minus neceffaria vifa
funt , refecatis , vel prætermiffis ; & quod utilius eft , ipfæ manifefto often-
dunt , Interpretem non totis pedibus iviffe in Aniani femitas , fed ab illo
multifariam receffiffe , ut jus fervaretur magis accommodum inftitutis ac
moribus populi , qui ex propriis inductis confuetudinibus genuino Ania-
ni Breviario , ejufque primigeniis interpretationibus fat apte regi non
poterat ,
Nec tamen omnia , quæ in co leguntur , a vulgatis diverfa , aut pravæ
Interpretis intelligentiæ , aut novis rebus in ufum deductis referri debent

accepta . Sufpicor enim aliquot legis partes , vel etiam integras leges huc
interpretatas occurrere , quæ proprie ex Romana , feu ex Anianica themi-
de depromptæ fint , in vulgatis tamen hodiernis vel defideratæ , vel ſenſu
diverfo confcriptæ . Una mihi obvia fuit haud leviter prætereunda ,
Sub Theodofiani Codicis titulo : De fidejufforibus dotium ( 1 ) ; unica extat
lex hifce verbis prolata : Omnium fponforum , vel fidejufforum deinceps , in ca-
venda dotis fponfione , promiffiones abfolvimus . Cui hæc fubditur interpretatio :
Si quis implende dotis caufa pro muliere fidejuffor accefferit ,
2 pro fidejuffione non
teneatur obnoxius . Hanc interpretationem , nibili , falfam , & erroneam , Go-
thofredus appellat ( 2 ) ,

Quæritur hic , num lex accipienda fit de fidejufforibus qui dati fint a
parte mulieris , pro dote promiffa folvenda ; an vero de iis , qui dentur a
parte mariti pro dote fervanda . Qua in controverfia eruditiffime more fuo
verfatur laudatus Gothofredus præfatam legem commentario illuftrans .
Codex autem nofter difficultatem omnem aperte dirimit , nodumque folvit .

Huc namque non una , fed duæ leges fub memorato titulo : De fidejuffo-
ribus dotium ( 3 ) : interpretatæ afferuntur . Prima : Muliere pro dote caufam
poteft hominem fidejufforem dare . Altera : Si quis impliendam dotem , quid mu-
lier maritum ante nuptias dat , fi aliquis fidemjuſſor exierit , per illum fidejuſſfore
lege , pro illa fidejuffione ) non teneatur obnoxius . Perfpicue edocemur , mu
lieris fidejufforem pro dote danda ex prima lege teneri ; fidejufforem ma-
riti pro dote fervanda ex lege fecunda abfolvi ,
Quid ergo ? Putafne , legem unam ad hunc titulum additam fuiffe ex

arbitrio Interpretis ? Nequaquam ; etenim jure merito arguendus effet , non

ignorantiæ , fed fidei male ; quæ illi nulla ratione adfcribi poteft . Itaque
par eft credere 2 eum ad fidem veterum exemplarium interpretatum fuiffe
legem , quæ hodie in vulgatis defideratur .
Alia inde occurrit nobis animadverfio . Procul dubio " ut fupra dictum

eft , Interpres nofter veluti fuarum prototypum habuit Interpretationes Bre-

viario Aniani fubjectas , atque in editis codicibus jam vulgatas , quarum

eundem efle auctorem ac eum , qui fub Alarico Rege Romanæ legis bre
viator fuit , colligit Gothofredus ( 4 ) . Attamen in noſtro nonnullæ legun
tur interpretationes ea ratione ab Alaricianis difcrepantes , ut inter utraf-
que difcrimen , neque imperitia Interpretis , neque difciplinis noviter in-
ductis , forte affignari poffit ,

Supra relata exemplo fint , Auctor , quem edimus , fecundam interpreta-

tionem deſcribens , profecto pro exemplari habuit interpretationem Ania-
ni , quam iifdem ferme verbis expreffit ; hoc tantum inter utramque inter-
cedente difcrimine , quod lex Theodofiana ab Aniano quidem ( prout nunc

legitur ) peffime , a noftro autem Scriptore optime exponatur . Hinc fufpi-

cio mihi oritur , vulgatas Aniani interpretationes a fequiorum temporum
feu

(1) Cod. Theod. II. XV . (2 ) Gothofr. not. ad h. 1.

(3 ) V. Lib. III. Tit. XV. (4 ) Gothofr, Not. ad Cod. Theod, I. IV. I
 MONITUM COLLECTORIS . 467

feu Jurifconfultis , feu Scribis male interpolatas , corruptafque fuiffe , atque

illis nonnullo in loco corrigendis codicem noftrum fubfidium aliquod eſſe

allaturum ,

Hucufque perpenfa innuunt , harum interpretationum auctorem vel

pervetustum effe vel faltem e pervetuftis Breviariis , feu interpretatio-
num Aniani exemplaribus fyntagma fuum confeciffe , Ego illum regnanti-
bus Langobardis coævum lubens putarem . Inter publici gaudii feftivos dies
enumeratur Barbatoria Regis , quam fane Langobardorum Regum ætate fo-
lemniter celebratam fuiffe docet ( ut patrio utar exemplo ) infauftus Ta-
fonis Forojulienfis Ducis eventus a Paulo Diacono ( 1 ) memoratus , qui
tandem peperit infignis Opitergine Urbis excidium ,
Rudis , & incultus calamus , quo libellus nofter fcriptus eft , neque omni-
no negligendus eft , neque omnino damnandus . Scribendi modum tribua-
mus , fi Superis placet , Interpretis imperitia , Sed cum is multoties Ania-
nicas meras interpretationes exprefferit , cur , quæfo , has faltem verbote
nus non exfcripfit , fed immutavit tantummodo , ut eas innumera folœcil

morum , & barbarifmorum caterva inquinaret ? Hoc non imperitia eſſet ,

fed egregiæ ftoliditatis , nifi aliqua tot fordium caufa fubeffet .
Caufam autem fubeffe reor . Duo fiquidem obfervanda funt ; primo , co-
dicem ea dialecto fcriptum fuiffe , quo latina lingua ad Italicam declina-
bat ; fecundo , plurimas legales formulas , alias æque rudi ftylo exaratas ,
innuere , ejufmodi fcribendi modum foris aptiorem , intellectuque facilio-
rem illis ævis fuiffe præ puriore lingua latina . Quare opinor , codicem
noftrum incompto adeo ftylo exaratum effe , ut ufui forenfi tunc vigenti ,
& populari intelligentiæ aptior evaderet . Si res ita fe habet , prudenter ,
ne dicam fapienter , hoc factum eft ; melius eft enim , ut ftylus reprehen-
datur a Grammaticis , quibus non fcribimus , quam ut minus accommo-
dus , minufque intelligibilis fit gentibus , pro quibus fcribimus .
Inter Romanas leges ab Auguftis conditas , eafdemque a noftro Inter-
prete expreffas , enormis profecto intercedit difparitas . Expolitæ dictione ,
refertæ fententiis , onerofæ volumine , exquifitæ jurifprudentiæ fubtilitati
bus ditatæ , haud femel quoque perplexe effe dignofcuntur leges , quas

Romanorum Imperatores , feu verius Jurifconfulti doctiffimi Imperatorum

auctoritate , tulerant gentibus Orbis Romani . Hic Romanarum legum fa-
cies immenfum diverfa , Inconcinne exaratæ ? intra breviffimos perftricte

cancellos , deftitutæ fubtilitatibus , expertes ambagum , juris dogmata tan-

tum ferentes , quæ magis opportuna vifa funt & foris obvia , nuda fimpli-
citate expreffe , qualia ( ut Grotii verbis utar ) funt patrumfamilias in fa-
miliam fuam imperia , jus fimplex , breve , clarum conftituunt , Barbaris ap-
prime carum . Qualifnam fuerit methodus regendis populis aptior , an il-
la , quæ fub Auguftis vigebat , an hæc quæ fub Barbaris , eruditorum ju-
dicium efto .

Nobili , & egregio juveni , antiquitatum maxime ſtudiofo , Comiti Hie-

ronymo Afquino , Codicis hujus notitiam debeo atque patrocinium , ut a
Nobilibus Prælatis Metropolitan Ecclefiæ Utinenfis Archivio Præfectis
ex peculiari gratia illum commodatum exfcribendumque obtinerem in

publicam utilitatem . Ipfi debeo & patientiam , qua exemplatum cum ori-
ginali attenta mecum contulit cura , ut codex , quam fieri poffet , exactior ,
ut aliena
ad ejufdem originalis fidem prodiret . Hoc teftimonium fero ,
vefte indutus non prodam ; cum præfato ornatiffimo Viro referendum fit ,

quod hoc Romanæ legis exemplar publicam afpexerit lucem .

(1 ) Paulus Diac. L. IV. c. 40. & L. V. c. 28.

SPE-
 SPECIMEN CHARACTERUM CODICIS .

N.I.

CONS LXXп fccln

Sig percapillum di uel

ca pudiurauerituel

aliomodo blafphemia !

comaeum ufus Fuer

officio prefectiurbif

supliciorubiciat
ul Timo ur,

Siquiraut talem bomine

NII.

VICARI
OSASIA
1. NG FRI

GIAC INDVAS DIVIDI

TUR PROUINCI
AS :-

deft. Infrigia falutarē,

& Infrigiam pagaciana;

Ergo uicarior p fectip

ponitor qui erant Inaria

habebant aliquod offi

cium ruu Infrigia pa

N^III.

NNOMINE SCAE TRINITATIS

INCIPIVNT CAPIt vla Libri

PRIMI LEGIS ,

1. de conAmenonib; principu,

11. De diuerfi refcripar,

Demandans principu
.111 . m , &

ii. De reſponſil prudemum ,

v. de officio pfectoru pretomo

 LEX ROMANA .
IN NOMINE SANCTE TRINITATIS INCIPIUNT
CAPITULA LIBRI PRIMI LEGIS,
I. D E Conftitutionibus Principum ,
II. De diverfis refcriptis .
III. De mandatis Principum ,
IV. De refponfis Prudentium .
V. De officio Prefectorum Pretorio .
VI. De officia Rectorum Provintie ,
INCIPIT TEUDOSIANI LEGIS LIBER PRIMUS .
E Conftitutionibus Principum
Edicti Impr. Con-
ftantinus Auguftus ad Lufi-
D danus . Data VII . Kl. Augf.
'
Interpretatio. Quæcumque
leges fine die & confules fuerint prolata ,
non valeant ,
Item alia . Impr. Valentinianus & Teo-
dofius & Archadius Auguftus . Data VI.
Kl. Julias . Interpretacio . Lege nefcire nul-
li homini liceat , & quæ fecundum legem
judicatum eft , omnis homo fciat , ut hæc
cuftodire debeat ,
Item alia . Auguftus Theodofius Aurelia-
no Prefecto . Data III . Kl . Mart. Interpr.
Hæc lex anteriores leges non vetat , fed
in perpetuo in futuro confirmet .
Item Auguftus Victorio . Data XI. Kl.
Sept. Interpr. Legis quæ omnes tenere de-
bent , nec propter unum hominem , nec
propter unam caufam non inmutetur .
II. De diverfis refcriptis . Impr. Con-
ftantinus Auguftus ad populum . Intpr. Qui-
cumque homo qui de qualecumque caufa
ad Judicem contra legem inpetraverit , non
valeat firmitatem .
Item alia. Quicumque homo beneficio
de qualecumque rem ad Principem perfer-
vitium fuum reciperit , fi mortuus fuerit
antequam ipfa caufa confequat , heredes ejus
ipfo beneficio per Principe habere liceat .
Item alia Intpr. Quicumque de aliqua
caufa per fraudulentia fuggeftione homo ad
Principem aut indutias aut conceffionem re-
ciperet , inducias aliquantum concedi po
teft . Nam talis conceffio non valeat .
Item alia intpr. Omnis Judex , qui hæc
non cuftodierit quod Principes per legem
judicant , ad ftimatione Principis ipfo Judi-
ce damno condempnetur .
Item alia interp. Quicumque alicui ali-
qua rem debet , & per Principem , aut per
Judicem eum dilatare voluerit & ipfum de-
bitum non reddat , & nec fi Judex ei exin-
Tom. IV.
VII. De officia Judicum civilium .
VIII. De officia Judicum militarium .
VIIII. De officia Judicum omnium .
X. De Defenforibus civitatum .
XI. De Affefforibus & Domefticis vel Can-
cellariis ,
de licentiam dederit , talis fuggeftio fecun-
dum lege non obtineat firmitatem .
Item alia Intpr. Si duo heredes de fua
facultarem ante Judicem caufa habuerint ,
& dum ipfa caufa inter fe habuerant mor-
tui fuerint , ipforum heredes ipfa caufa de
prefente inter fe agere debeant ; quod fi ea
tacere voluerint , ut de prefente ea inter fe
non diliverint , poft longum tempus fecun-
dum legem ipfa caufa agere non poffunt .
III. De mandatis Principum . Impr. Gra-
tianus & Valentinianus & Teud fius . Da-
ta X. Kl. Julias . Intpr. Quicumque ho-.
mo fe con mandatis Principum in fecreto
aut de puelle fponfalias vel nuptias vel qua-
lecumque fe per juffionem Principis accipe-
re dicere , non fit ei credendum , niti fpe-
cialiter aut cum litteras aut cum tale juf-
fionem de fuo Principe venerit , ut omnes
feiant ; fed fi fic fecerit , poftea ei creden-
dum eft .
IIII. De refponfis Prudentium . Impr.
Theudofius . Data VII. Id . Novemb. Úr-
bis Rome . Intpr. Hæc caufa ficut Papia-
ni , Pauli , Gagii , Vulpiani , Modeftini &
Scifola , Savini , Juliani , arque Marcelli :
Ifti vero clemens confilium in fuis corpori-
bus melius effe non cognoverint , & in his
libris fic continent , ubi de accionem judi-
ciarie contenditur , vel ubi inter duos he-
redes de ipforum facultatem intentione in-
ter fe habuerint : fi unus de illis habuerit
amplius homines , qui ejus cauſam teneant ,
quam ille alius ; qui majorem numerum
habuerit de bonos homines , ipfe in judicio
fecundum legem fuam caufam vincat : & fi
forfitan de homines equalem numerum ha-
buerint , præcedat ejus auctoritas , qui in
lege Papiani pro fe alicum titulum invene-
rit , ipfa caufa vincat .
V. De officio PrefeForum pretorio . Impr.
Conftantinus . Data XVI. Kl. Novemb.
Intpr. Quicumque ingenuus homo ante Ju
dicem qualecumque caufa habuerit , & an
Rr TC

470 LEX ROMAN
te ipfum Judicem de illa ipfa caufa convi-
Atus fuerit , fi poftea ante alium Judicem
venire voluerit , non eum vetetur venire ;
fi forfitan ante illum fuam caufam per le-
ge recuperare potuerit , fuam juftitiam ha-
beat ; & quod fi ibidem iterum de ipfa
caufa convictus fuerit , fi bona perfona eft,
duos annos in exilio mittatur , & medie-
tatem de fua facultatem fifcus adquirat ; &
quod fi minor perfona fuerit , duos annos
in metallo teneatur .
VI. De officio Rectorum Provincie . Impr.
Conftant. Data Kl. Novemb. Intpr. Si ju-
dices contra rationem de qualecumque ho-
minem ipforum pecunia in fportulo tolle-
te voluerint , fecundum legem gladio pu-
niantur .
Item alia intpr. Quicumque Judex fciat
fe cum caufas judicaverit non fe abfcondat
in remoto loco , neque folus judicium do-
net , fed cum bonos homines & in aperto
domo ut quicumque intrare voluerit , li
centiam habeant , & ante plures homines
fuum judicium donet , & quod rectum eft
judicet .
Item alia intpr. Judex provinciarum hoc
fcire debent ut de omne homine caufas ta-
le cura habere debeant , ut nullum homi-
nem per fuam potentiam & pro gratia
de fuo feniore pauperes opprimere non pre-
fumant , fed ipfe udex inter potentem &
pauperem equaliter inter eos juftum judi-
cium donet .
Hem alia intepr. Judices provinciarum
opera dare debent , ut per fingulos agros
& loca tales ordinet actores ut ficut de pu-
plica caufa cura habeant , fi de omnes pau-
peres fine omni iniquitate & premium age-
re debeant . Si hoc facere neglexerint , pœ-
nas Judicis & civium in fe noverint effe
vindicandam .
Item alia intpr. Judex provinciarum hoc
fciant , ut fumma follicitudinem habeant
per omni loca , ne actores potentum aliquid
circa pauperes homines inlicite aut injufte
faciant .
VII. De officio Judicum civilium . Impr.
Archadius . Data III. Non. Febr. Rome .
Intpr. Si quicumque perfona de qualecum-
que actum aut dignitatem per Principe ho-
noratus fuerit , fed cum altero hominem de
quacumque homine caufa habuerit , & ante
Judicem venerit , ille honoratus dum ipfa
caufam agit cum Judice non refedeat , fed
ipfo ordine judicetur , ficut & alias perfo-
nas qui in illa patria manent : Et nec poft
meridie non liceat caufas ante Judices re-
clamare . Qui contra hoc præceptum fece-
rit , quinque pondus auri folvat .
VIII. De officio Judicum militarium .
Impr. Theudofius . Data III . Id . Febr. Intpr.
Nulli penitus in cibi'ibus caufis militaris
vel tuitio & executio tribuatur ; fimiliter
omnes Judices aut fefcales fint , aut priva-
ti , hoc fciant , ut ad nullum hominem non
A
.
liceat aliud facere , nifi inter ipfos de recta
juftitia judicare .
VIIII. De officioJudicum omnium . Impr.
Conft. Data III. Kl. Jan. Intpr. Nullus Ju-
dex nec nullo homini liceat nulla puella
ad raptu protrahere , nec nullam mulierem
in domo fua fedente pro nullo puplico ,
nee pro nulla caufa inquietare non prefu-
mat ; fed fi aliquid ei requirere voluerit ,
ad actores ejus requirat , & illa femina pro
reverentiæ fexus ejus non inquietet , fed
fumma honore ad eam fervare precipimus .
Si quis contra hoc fecerit , fciat fe fummum
fupplicium affaciendus effe .
Item alia intpr. Si quicumque homo pu-
pillos , aut viduas , & egrotos , aut orfa-
nos , vel quod hæc lex confervat , foras pa-
tria eos de fuas caufas ante Judices non
tradant , nifi in illa loca cum eos fuas cau-
fas agant , ubi in fuo placito teftimoniales
de prefentem invenire poffent : & fi forfi-
tam in ipfam patriam , ubi cummanent
fuas caufas finire non poffint , licentiam
habeant , fi voluerint , ubi fui Principes fue-
rint , ambulare , & ipforum caufatores an-
te ipfos Principes cum eos ambulare fa-
ciant .
X. De Defenforibus civitatum . Impr.
Valentinianus . Data Kl. Febr. Intpr. Qui-
cumque Judex , qui in patria conftituitur ,
per confenfu eorum qui in ipfa patria funt
ipfa judiciaria recipere debent ; quod fub
fe Judex illa judiciaria fine confenfu bono-
rum hominum de ipfa patria per fua cu-
piditate prendere prefumpferit , fecundum
fegem V. libras auri fifco folvere cogatur .
Item alia Intpr. Omnes Judices qui pa-
triam habent commiffa , nullum hominem
fine culpam aut damnare aut verberare pre-
fumant .
Item alia intpr. In omni loca tales Ju-
dices elegantur , ut ubi malefactores & la
trones invenerint , nullum Fominem pa-
trocinium reverifcant , fed ubi ipfos reos
invenerint , de prefente de illos juftitiam
faciant .
XI. De Affefforibus & Domefticis vel Can-
cellariis . Impr. Honorius . Data X. Kl. Apr.
Intpr. Si filius ante quam ad patrem man-
cipetur , cujufcumque judices confiliarius ad-
heferit , quicquid pro fuo fervitio , aut ex
juftis & bonis caufis adquefierit , hoc fibi
vindicet , ficut & ille filius , fi aliquid vi
vo patre in armis pofitus acceperit , aut
adquefierit . 2.
Item alia Intpr. Omnes Judices fciant.
ut de alia ragione nec domefticum , nec
confiliarium , nec cancellarium peculiare fi-
ne confenfu de fuos patrianos recipere de-
beat ; ut fi ipfum Judicem de illa judicia-
ria tollerent , aut fi forfitan mortuus fue-
rit , & alium Judicem in fuo loco miferit,
ipfe cancellarius vel confiliarius apud illum
alium Judcem III. annos converfare debet,
ut fi quicumque homo ante illum alium
Ju
 LEX ROMA
Judicem de fuam caufam mendatium recla-
maverit , ille cancellarius hoc difmentire
debet ; quod fi forfitan & ille cancellarius
ad ipfum hominem confentire voluerit , ut
CAPITULA DE LIBRO SECUNDO .
1. D E Juresdictione & ubi quis conve-
nire debeat .
II. Ne in fua caufa quis judicet .
III. De amiffa accionem inpetraciones .
IIII. De denunciatione & editione refcripti ,
V. De dominio res qui pofcitur , vel con-
fortibus ab eo cum denunciatum fuerit
nominandis , & de temporum curfu
reparacionibus denunciacionum .
VI. De dilationibus ,
VII. De feriis .
VIII. De pactis & tranfaccionibus ,
X. De poftolandum.
XI. De erroribus advocatorum .
XII. De cognitoribus & procuratoribus .
XIII. De revendicatione .
XIIII. De bis qui potentum nomina in lite
pertendunt , vel titulos predii adfigunt .
INCIPIT LIBER
I. E jurefdi&
tionum ut ubi quis con-
venire debeant . Impr. Conftant.
D
Data VIII. Id . Mart.Intpr. Omnis
Judex in illa provintia , ubi conftitutus eft &
colonus & fervus ipfo ordine proprius de prin-
cipes , mala fua facta & diftringere & po-
nere faciat , ficut & de alteros homines fer-
vus ; nec de corum patronus non reputent ,
fi fecundum lege eos diftringant , ut eo-
rum patricinio illos qui rei funt non libe-
rentur .
Item alia intpr. Si inter patrianum pri-
vatum , & militem qui cotidie in fervitium
principes adftat , fi inter eos de qualecum-
que rem caufam advenerit , fi ille milex
illum privatum patrianum ammallaverit ,
Judex de ipfa patria exinde inter eos ju-
ftitiam faciat , & fi forfitan ille privatus
homo illum militem accufaverit , ille , cui
militat , ipfe de eo juftitiam faciat .
Item alia intpr. Quicumque homo qua-
lecumque feminam pudicitia per fortia vio
laverit , pœna inftatuta fufcipiat ; & qui-
cumque alicui per violentiam qualecumque
rem tulerit fine culpam , in duplo reftituat .
Item alia intpr. Si inter duos homines ,
qui in duas patrias converfant , aut inha-
bitant , & inter eos de qualecumque caufa
contentio fuerit , ille qui ipfe caufa accu-
fat , ad illum judicem petat juftitiam , ubi
fuus debitor commanet .
Ad nullum hominem
Item alia intpr. Ad hominem
liceat ad extraneum judicem fuam caufam
agere ; nifi forfitan fi ei fuus judex fuam
caufam dilatare voluerit , poftea liceat eis
fuas caufas ad Principem reclamare ,
Tom. IV.
NA: 471
rectum non dicat, Judex eum diligenter in
quirere debet .
EXPLICIT THEODOSI LIBER PRIMUS .
XV. De dolo malo .
XVI. De integris reftitutionibus .
XVII. De bis qui venia ætatis inpetraves
runt .
XVIII. De judiciis .
XVIIII. De inofficiofo teftamento .
XX. De inofficiofis donationibus .
XXI. De inofficiofis dotibus .
XXII. De hereditatis pedicionibus .
XXIII. De rei vindicationem .
XXIIII. De familia bercifconde .
XXV. De commune devitendum ,
XXVI. De finio regendorum .
XXVII. Si certum petitur de cyrograffis .
XXVIII. Si certu petitur de fuffragiis .
XXVIIII. De donatione , fi poffit fine carta .
XXX. De pignoribus .
XXXI. De quod juſſe & de peculio .
XXXII. De ufuris .
SECUNDUS .
Hem alia intpr. Minores caufas inter pri
vatos Judices ipfi privati difcutiant , & jus
dicent , de furtivo cavallo , aut de modice
terre , aut de vafo domi ; de iftas aut de
alias minores caufas , mediocres Judices de-
finiant : majores vero caufas inter altas per-
fonas , qui per fcripta in accufationem ve-
niunt , ante feniores Principes definiantur :
& fi forfitan privati Judices alçiores caufas
ad Principes fraudare voluerint , quinque li
bras auri folvant .
Item alia inipr. Quicumque homo , qui
fuos Judices , qui in fua provincia comma-
nent , poftpofuerint , & ad milites , qui in
obfequio Principum funt , fuas caufas age-
re prefumpferint ; ipfe qui eam caufam in-
quirit , in exilio deputetur ; & ille milex ,
qui ipfam caufam judicat , X. libras auri
folvat .
Item alia intpr. Judei qui apud Roma-
nos converfant inhabitandum , fuam legem
inter fe ipfos cuftodiant . Nam omnia al-
teras caufas , quæ apud Chriftianos habue-
rint , Judices Chriftianorum inter eos judicent.
Item alia intpr. In domos Principum fi
Judex provincialis qualecumque malefacto-
rem ibidem invenire potuerit , nec actore
nec nullum hominem expecter , fed de pre-
fente ipfum comprehendat , & de eo fe-
cundum legem juftitiam faciat .
II. Ne in fua caufa quis judicet . In-
pr. Valens . Data Kl. Decemb. Intpr. Nul
lus homo fua propria caufa Judex effe non
debet , quia ficut teftimonium pro fe dare
non poteft, fic nec pro fe fua caufa judica-
re non poteft ,
Rr 2 III
 472 LEX ROMAN
III. De amiffa actione impetrationis .
Impr. Theudofius . Data X. Kl. Mar. Intpr.
Quicumque homo ante Judices caufam ha-
buerit , fi juftitiam habet , & ipfe Judex ei
fuam juftitiam non fecerit , exinde perjudi-
cium qui fua caufa quærit non habeat , fed
videat ut veritatem profequatur .
IV. De adnunciationem & editionem re-
fcripti . Impr. Conftant. Data II. Non,
Febr. Intpr. Si cuicumque homini qualif-
cumque perfona facultatem fuam contra ra-
tionem tulerit , ille qui ipfam facultatem
perdidit , infra annum ipfa caufa requirere
debet ; & ipfe vero qui eam tulit , & nec
fi ipfe Princeps ipfam facultatem illi con-
ceffiffet , per lege ea habere non debet ,
Item alia intpr. In hac lege conftituit ,
ut qui aliorum facultatem malo ordinem
perinvaferit , atque ad illius , qui in mino-
re ætate funt , aliquid requirere voluerint ,
& que contra teftamentum aliquid dicere
voluerint , de tales caufas , qui infra C. fo-
lidorum effe poteft , infra anni fpacium il-
las confequere , & definire debet .
Item alia intpr. De res ecclefiarum , ubi
ad ante Judices fuerint , exinde qualifcum
que accufatio pro reverentia de ipfa loca
fanctorum fine omnem dilatationem debent
effe definitas .
V. De dominio ves que pofcitur , vel
confortibus ab eo cum denuntiatum fuerit
nominandis, de temporum curfum & re-
parationibus denunciationum . Data II. Non.
Mad. Intpr. Quicunque homo tales caufas
habuerit , que infra anni fpatio peragere
debeat aut finire , fi ad judice fuper annum
impetrare fpatium quattuor menfes fuper
annum Judex ei licentiam dare poteft ,
nam in amplius fecundum legem ad nul-
lum Principem ei nullam licentiam detur .
Item alia intpr. Si quicumque Judex aut
per neglegentia aut per dilatacionem aut per
qualecumque premium qualecumque homi-
ne de fua caufa dilataverit , infra legiti-
mum tempus ipfius caufa non definiat ; quod
quid ille homo de ipfa caufa damnum habuerit,
omnia de ipfius judicis facultatem illi redatur
qui apud eum juftitiam non potuit invenire .
Item alia intpr. Si quicumque homo dum
fua caufa profequid mortuus fuerit , here-
des ejus de illa die quod ipfa caufa agere
cœperit profequent ; nam non de ipfa die
quod eorum heredes mortuus eft ; & ipfa
caufa infra legitimo tempus profequant &
•
definiant . Similiter & de minoribus agen-
dum eft , ut tutores ipforum , de ipfa die
de quod ipforum tutilla reciperint in an-
tea , ipforum caufas agant ; nam ipfi mi
nores ætatibus quafcumque caufas ante ha-
buiffent , illi tutores de ipfas ratione adde-
re non debent .
Item alia intpr. Si de qualecumque rem
caufationes fuerint inter actores fifcales &
privatos homines , fi privatus homo illum
1
A.
fifcale admallaverit , ille fifcales quattuor
menfes ad fuam caufam refpondendum in-
dutias recipere poteft . Nam ille privatus ,
fi fifcales actor eum admallaverit , in fex
menfes ad refpondendum recipere fpacium
poteft .
VI. De dilationibus . Impr. Archadius .
Data XII. Kl. Decemb. Inipr. Qui ad in-
genuum hominem de fuo ftatu aliquid dis
cere voluerit , & de patrimonii caufam ha-
buerit , fi ipfe dicit qui fe ingenuum
docere voluerit , ad fuam caufam confir-
mandum ut ante quam ultra mare ambu-
let hoc facere non poffit , novem menfes
ei licentiam detur .
VII. De feriis . Impr. Conftant . Data
VII. Id. Augufti . Intpr. Die dominico
nulla alia caufa huc agere debet , nifi eman-
cipare , & libertare , & manummittere li,
centiam habeat .
VIII. De pactis & tranfa&
tionibus . Impr
Archadius . Data V. Id . Octub. Intpr. Mi-
noribus ætatibus poft XXV. annum quale-
cumque carta aut convenientiam firmave-
rint , fi poftea fe exinde inmutare volue-
rint, nullam exinde habeant poteftatem , &
de qualecumque caufa qui fecit & contra
fua convenientia agere voluerint , infamia
deputetur , & ipfa caufa agendi in antea
non habeat poteftatem , & pœna quem in
ipfo pactu pofuit , folvat . Similiter & illi
qui facramenta dant per nomina domino-
rum fuorum , & ipfa facramenta minime
cuftodiunt , ficut fuperius de minoribus di-
ximus , fimili ratione cuftodiant .
X. De poftulandum . Impr. Conft. Da
ta VIII. Id. Mar. Intpr. Plures funt qui
in fuas caufas quod ipfe agere non poffunt ,
advocatos inquirunt , qui caufas fuas agant,
ipfi vero advocati per iniqua cupiditate de
eorum res , cujus caufam agent , quia ipfi
per meliorem rem habent aut de terris aut
de mancipiis , cartas ad eos querunt , fi jut
ipfi ipfa caufa ante Judicem vindicant , pro
mala cupiditatem ipfius qui in fuas caufas
eos habere voluerint , damnant fe ; fecun-
dum lege nec hoc quod eos quefierint ha-
bere debent , nec inter bonos homines , nec
inter alios Judices locum habere debent .
Item alia intpr. Si cujufcumque filius an-
te quam mancipatus fit , fi in fua caufam
eum aliquis advocatum mittere voluerit ,
& exinde aliquid adquirere potuerint , ipfo
modo fuis juribus vindicet , qualiter & hoc
vendicare poteft , quod in armis , hoc eft
in hofte , adquirere potuerit . Nam alia
caufa quod adquefierit aut habuerit , omnia
in poteftate patris permanebit .
Item alia intpr. De feriis . Intpr. Cau-
fas in anni fpatium omnes dies fecun-
dum legem directum judicare precipimus ;
nifi tantum quatuor menfes ad fructos.co
lendos indulgimus , hoc eft a die VIII.
Kl. Jul. ufque in Kl. Augf. menſeſi-
VE
 LEX ROMAN
ve ( 1 ) ferie funt ; & da Kl. Augf. ufque
in X. Kl. Septembris ad agendas caufas
licentia damus , ad X. Kl. Septembris ufque
in Id. Odub. vindimie fieri concedimus .
Nam die fancto dominico , & fanctus dies
Pafche , ideft octo ante ea , & octo qui
fecuntur , & dies Natalis Domini , & Ephi-
fania , & natalis Principum , vel inicium
regni , hæc dies fine omnes caufationes ce-
lebrare precipimus .
XI. De erroribus advocatorum . Impr .
Conftant . Data V. Kl. Augf. Intpr. Qui
cumque homo ingenuus ante Judicem cau-
fa de fuo herede agere poteft , fi ipfe fuus
heres hoc eum amittere voluerit , poftea de
ipfa caufa nec Judex , nec ipfe contra quem
caufationem habet , dejectare eum non po-
reft , fed in quantum melius poteft caufa
de herede fuo agat .
Item alia Intpr. Quicumque caufa alte-
rius minare voluerit , in primis in ipfa cau-
fa ejus perfona requiratur , fi ingenuus eft ,
aut non ; poftea vero cujus caufa minare vo-
luerit , ipfius mandatum prefentet cujus cau-
fa minat , & fic in caufationem intret .
Item alia intpr. Milites non permittitur
nec advocatos , nec procuratores in caufas
aliorum fieri non poffunt .
XII. De cognitoribus procuratoribus ,
Impr. Julianus . Data II . Non. Febr. Intpr.
Procurator eft , cui caufa per mandatum
committitur : cognitor eft , cui fine manda-
tum caufa fua ad agendo prefente Judicem
ille qui caufam habet & altero homine
commendat . Si forfitam cognitor & procu-
•
rator mortui fuerint , ipfa caufa ipfe homo
in denuo agat , ad quem legitime perti-
net . Si vero ille mortuus fuerit , qui alium
hominem cognitore aut procuratorem roga-
vit in fuam caufam , ipfe procurator vel
cognitor tantum poft mortem illius de ip-
fius rem recipiat , quantum ille ei & ante
ea promifit , qui eos in fua caufa procura
torem aut cognitorem recepit .
XIIII. De his qui potentum nomina in
Vite pertendunt & titulos predii adfigunt.
Impr. Archadius . Data V. Kl. Decemb.
Intpr. Quicumque homines cum aliis cau-
fam habent , aut alii apud ipfos , fiforfitan
aliquas fcripturas falfas de potentorum , &
de judicum in judicium prefentaverint , ut
per talem occafionem homines qui fuam
juftitiam habent nocuerint , fi ipfas perfo-
nas aut Judicem , quorum nomina in ipfa
fcripta continent , fi tale fraudem confenti-
re voluerint , omnem dignitatem fuam per-
dant . Si vero fine ipforum voluntatem hoc
fcripturas illi accufatores protulerint , plum
batis cedi & in metallo deputentur , &
Tom. IV.
(1 ) Menfefive . Hoc eft : meffive .
(2 ) Res . Huc , alibique non femel in hoc
codice pro res fcribitur bores , forte ex incu
A.
473
caufam perdant , & ipfa facultatem , unde
caufant , admittant .
XV. De dolo malo . Impr. Conftant .
Data VIII. Kl. Aug. Intpr . Dolus malus
eft , fi quicumque homines poft caufas in- 7
ter fe finitas , fi poftea aut per aliquas fcri-
pturas , aut pro qualecumque fraudem ,
poftea ipfa caufa removere voluerint . Qui
illi , qui eas agere volunt , infra duos an-
nos hoc faciant ; nam poft duos annos , fi
Hlas caufas agere voluerint , non valebunt,
præter fi ipfi litigantes aut per infirmita-
tem , aut per forafticas ambafcias ipfas cau-
fas agere non potuerint .
Item alia intpr. Ad parvulis , hoc eft ,
qui in minore etate funt , fi aliquis aut
tutor aut quicumque homo aut per fcripta
aut per qualecumque ingenio eis damnum
de eorum res intulerint , fciant fe in antea
omnia ei redditurum .
XVI. De integris reftitutionibus . Impr.
Conftant . Data Id. Mar. Intpr. Qui tutil-
lam ad res ( 2 ) parvulorum recepit ad gu-
bernandum , fi ea forfitan ab integrita-
tem in tempore expleto ad ipfos parvulos
non
non reddiderint
reddiderint ,, licet ei ufque ad XXVIII .
annos hoc fe reparare , unde eis ipforum
debitum reddat .
XVII. De his qui veniam ætatis impe-
traverunt . Impr. Conft. Data IIII . Kl . Jun .
Roma . Intpr. Pupilli , hoc eft , qui in
minore ætate funt , quamvis a XXV.anno
pupillares annos impleant , tamen licet eis,
fi voluerint , in vicefimo ætatis fue annum
ad Principes fe ipfum commendare , & res
fuas cuicumque voluerint ad gubernandum
dare poffunt . Similiter & puellæ poft
XVIII . ( 3 ) annos , fi voluerint , ipfam ra-
tionem facere poffunt , ficut fuperius de pu-
pillis diximus .
XVII. De Judiciis . Impr. Conftant.
Data H. Kl. Jan. Intpr. Si qualefcumque
homines , qui inter fe caufas habuerint , fi
ante Judicem venerint , per fingulas caufas
cos Judex defcutere , & eorum caufas in-
quirire debet , ne forte tales caufas inter
illos remaneant , ut poftea ille Judex exinde
corruptione non habeat , quæ ipfa caufa be-
ne non exquiffet ; & poftea quomodo ipfo.
rum caufa bene habet exquifita , fic fuo
judicio inter eos donet ; & forfitan ipfi
caufatores poftea antea ante Judices ambu-
lare voluerint , ille Judex per ordine exin-
de ad fuum Principem rationem donet ,
quomodo inter eos judicavit .
Item alia . Si quicumque homo ad duos
Judices , ad puplicum , & ad privatДm ,
f hoc eft privatus , qui actor ecclefiarum
eft ) ; fi ille homo de una facultatem ad
Rr 3 am-
ria fcribæ .
(3) XVIII, In codice eft XXVIII. fed per
peram .
 474 LEX
AJ ROMAN
ambos illos Judices caufa habere voluerit ,
ut ad unum de illos Judices , juvenior fili-
cer ( 1 ) , fretu componat , & ad illum al-
terum Judicem actu querit ; ille homo qui
iftum fecerit , ipfam rem & actum , quem
querit non accipiat , & infuper quinque par-
tes facultatis fuæ de illas res , que fub illo
Judicem habet , ad illam civitatem det , in
res, de quo agitur , fuerit
cujus finibus res
conftituta .
XVIIII. De inofficiofo teftamento . Impr.
Coftant. Data Id. Apl . Intpr. Si mulier car-
a de fua facultate fecerit & forfitan aliquis
de fuos infantes exheredare voluerit , hoc
facere non poteft , fi ipfi filii contra fuam
matrem graves culpas non habuerint factas .
Item alia intpr. Si quicumque homo te-
ftamentum fecerit , & in omnibus fuos fi-
lios ibidem heredes conftituat , & fuam
uxorem in ipfum teftamentum pretermittat ,
illa mulier docere potuerit , ut ad filios
fuos nec per fe , neque per alios homines
per nullum malum injenium eis alicum ma-
lum feciffet ; fi hoc non fecit , ea de res
mariti fui illa exeredare non poteft .
Item alia. Si filii aliquid contra tefta-
mentum parentum fuorum caufa revolve-
rint , infra quinque annos ipfa caufa mina
re debent , ut poftea ufque XIII. annos ipfa
caufa agere poffent . Nam fi infra quinque
annos contra ipfum teftamentum nulla cau-
faverint , fciant fe , ut poflea contra ipfum
teftamentum nulla pulfare poffunt .
XX. De inofficiofis donationibus . Impr.
Conft. Data XIII. Kl. Jul. Intpr . Cuicum
que homini fi ei aliquid donatur ; fi aliquid
exinde agere voluerit , ut difpectionofo te-
ftamentum , fed qui quartam portionem ve-
te ( 2 ) dimittatur , ficut fuperius diximus ,
infra quinque annos hoc agere debent .
Nam poft quinque annos exinde nulla age-
re poteft .
XXI. De inofficiofis dotibus . Impr. Con-
ftant. Data IIII. Kl . Jan. Intpr. Dotibus ,
quid eft inter virum & uxorem , fi quar-
ta porcio ad heredes fervata non fuerit ,
ipfa dotes firma ftare non poteft.
Item alia. Si mulier ad fecundum ma-
ritum dote fecerit , & de primario mari-
tum filios habuerit , fi quarta parte de res
fuas ad illos non refervaverit , ipfas dotes
firma non permanebit .
XXII. De bereditates petitiones . Impr.
Conftant. Data III . Kl. Feb. Intrpr. Si
quis homo libertum civencum romanum fe-
cerit , & poftea per fua culpa ad hoc ve-
nerit qui latinus libertus fiat , fi in ipfa
culpa mortuus fuerit , fuas quam habuit
(1 ) Scilicet . In codice fcriptum videtur
fit. ; fed legendum fcilicet . Senfus enim
legis effe innuitur , ne caufa apud unum Ju-
dicem fredo compofita , apud alium requira-
tur . Primus Judex dicitur hic juvenior , hoc
et , inferior . V. Cangius in Gloffar. V. Ju-
A.
ipfi domni recipiant qui virili fexu perti-
nent ; & forfitan fi ipfi liberti filios ha-
buerint qui contra hoc aliquid dicere vo-
luerint , ut dum pater eorum cive roma-
num fuiffet , fic ipfos generaffe , fecundum
legem exinde nihil agere poffunt , quia in
quale caufa pater eorum mortuus fuerit ,
hoc requiritur , nam non in illa libertatem
quando illos filios generabit .
XXIII. De re vendicationem . Impr. Ho
norius . Data V. Kl. Mar. Intpr. Quicum-
que milex in terram dominicalem ædifi-
cium fecerit , ideft , fi ipfa terra alter ho-
mo antea propreffa non habet , poftea ipfum
ædificium nullus homo ei tollere poteft .
Similiter & de agro ubicumque laborare
potuerint , fi ipfum agrum antea alter non
habuit , nullus homo ei tollere poteft . Quod
fi quifcumque Princeps vel Judex per fua
fortia ei ipfum tollere voluerit , aut alii
homini illum dederit , pro ipfa caufa eo
quod ei illum injufte tollit , XX. libras au-
ri componat .
XXIIII. De familia berecifconde . Impr.
Conftant. Data IIII . Kl. Septb. Intpr. Qui
cumque faciens teftamentum , & poftea he-
redes fui dixerint quod ipfe teftamentus
non fit legitime firmatus nec jefta lega-
tus ( 3 ) ; ipfe vero qui illum teftamentum
fecit , fi voluerit , per qualefcumque cartas
ad fuos filios & ad fuas filias & ad fuos
nepotes de filio natos , quodquot eis dona-
re voluerit , libera habeat poteftatem . Et
fi per qualecumque fcripta ad unum dare
voluerit plus quam ad alium , hoc in fua
eft poteftate facere ficut volet .
Item alia . Quicumque mulier poft mor
tem mariti fui vivens , fi fuas res inter
fuos filios dividere voluerit , ipfas res po-
ftea dum vivit tenere poteft , & ipfa divi-
fio poft mortem ejus firma permaneat .
XXV. De commune dividendum . Impr.
Conftant. Data III. Kl. Mad. Intpr. Cum
poft mortem parentum inter heredes fami-
lie dividuntur , ille heres , cui talem fer-
vum in porcionem venit qui uxorem & fi-
lios parvulos habet , ipfa uxor da marito
fuo , nec ipfi infantes non feparentur , &
pro eis vegarius ( 4 ) detur , ut qui ipfum
conjugium recepit , integrum eum habeat .
XXVI. De finium regendorum . Impr.
Conftant. Data XII. Kl. Jul. Intpr. Qui-
cumque homo alterius terram malo ordine
invaferit , ipfam rem , quam male invalt ,
in duplum reftituat .
XXVII. Si certum petitur de cyrograffis .
Impr. Honorius . Data V. Kl. Jun. Inipr.
Quicumque homo ad alterum hominem de
fua
niores .
( 2 ) Vete. Scriptura luculenta eft , quam nec
corrigere valeo , nec explicare .
(3 1 Jefta legatus ; h. e. geftis alligatus .
( 4 ) Vegarius ; h. e. vicarius ; alter pro illo
 LEX ROMAN
fua rem aliquid dederit , & exinde cautio-
nem acciperit , fi ille homo mortuus fue-
rit qui illa cautionem fecit , fi propinqui
vicini fuerint , ille qui ipfa caucione habet,
infra duos annos ipfa caufa ante Judicem
mittat : fi vero unus da altero longe com-
manferint , ille qui ipfam cautionem habet,
infra quinque annos ipfa caufa ante Judice
agat . Si vero ambo vixerint ( 1 ) , oportet
ei qui ipfa cautionem recepit , ut infra XII.
annos ipfa caucionem refirmet . Quod fi il-
le qui ipfam cautionem fecit , in captivita-
te ambulaverit , ille , qui ipfam caucionem
habet , ad fuam domum veniat , & ante
fuos heredes & familia ipfa caucione in fuos
poftes de fua caufa infigat ; & forfitan il-
le , qui ipfam caucionem fecit , de illa ca-
ptivitatem revertit , ut fe bene debeat de
ipfa cautionem rememorare , & ipfum de-
bitum creditori fuo fecundum legem folvat .
XXVIII. Și certum petitur defuffragiis .
Impr. Julianus . Data Kl. Feb. Intpr. Si
quis homo dum in parva poteftatem eft po-
fitus , fi aliquid alicui homini donaverit ,
& poftea forfitan ad miliciam in majore
poteftatem venerit , & fi hoc quod dona-
vit , per fuam audaciam iterum ipfa rem
retollere voluerit , hoc ei facere non liceat ;
& fi hoc ei tulerit , ipfam rem reddat , &
alterum tantum in fifco conponat .
XXVIIII. Impr. Conftant. Data Kl . Jul.
Intpr. Omnis pecunia quicumque homo ad
alterum hominem fine carta donare poteft .
Nam mancipia & terram qui alteri dona-
verit , fi carta exinde non fecerit , firmum
ftare non poteft . Et quod fi hoc dicit pof-
fidere & infra XXX. annos carta non often-
INCIPIUNT CAPITULA LIBRI TERTII ,
D E contrabenda emptionem
A
11. De commiffaria refcedenda .
III. De vindicione filii fui.
IV. De comparatione mancipiorum .
V. De fponfalibus ante nuptiis donationes ,
VI. Si Provincie Rector vel ad eum perti-
nentes fponfalia dederit ,
VII. De nuptiis .
VIII. De fecundis nuptiis
VIIII. Si fecundum nupferit mulier , cui
maritus ufufructu veliquerit .
X. Si nuptiæ ex refcripto petatur , & fi
mentitus fuerit Judici , ut quis bomo fua
INCIPIT LIBER
E contrabenda emptione . Impr,
Conftant. Data Id. Aug. Intpr.
¹D Cum inter ementem & venden-
tem de qualecumque rem fuerit inter eos
(1) Vixerint . Errate fcriptum dixe
rint .
A. 475
dit , fic hoc reddat qualiter & de violen
tia lex precipit folvere .
XXX. De pignoribus . Impr. Conftant.
ad univerfos provinciales . Interfeffores ad
Rectoribus , Data IIII . Non. Jun. Intpr.
Quicumque actor pro fefcale debitum aut
fervus cultores aut boves araturicius pi-
gnorum ( 2 ) , fecundum legem ad Judicem
puniatur .
XXXI. De guod juffo de peculio,
Impr. Honorius . Data VI. Id. Jul. Intpr,
Quicumque homo ad fervum , vel ad co-
lonum conductum , procuratori , & actori
alterius , non rogante dominum , aliquid eis
dederit , & fi de ipfum fervum fidejufforem
non acceperit , fi ille fervus ipfum debitum
reddere noluerit , quamvis eum ille qui rem
fuam ei dedit ante fuum dominum accu-
fet eum , exinde per lege nullam recipere
non debet ; preter tantum ille fervus ad
fuum dominum nulla de fuis rationibus non
debuerit in compofitione , poftea de pecu-
lio fuo pro ipfa rem quam accepit ipfum
debitum a creditori fuo folvat .
XXXII. De ufuribus , Impr. Coftant. Da-
ta XII. Kl. Mad. Intpr. Quicumque homo
ad alterum hominem aliquid de qualecum-
que fructu terra preftaverit , non amplius
ab eo ufuras recipiat quam tercia porcio-
nem ; duos licet dare , & fecundum legem
tertia fuperrecipere . Nam de alia pecunia
quod unus alteri preftat , non plus exinde
recipiat ufuras , nifi centefimam porcionem ;
& fi amplius exinde exire voluerit , omnem
rem , quod dedit , perdat ,
EXPLICIT THEODOSI LIBER SECUNDUS
filia ei dare vellit ,
XI. Si quacumque preditus poteftate nuptias
petat invidia .
XI. De inceftis nuptiis ,
XII. De dotibus .
XIII. De nuptiis gentilium ,
XV. De fidejufforibus .
XVI. De repudiis .
XVII. De tutoribus & curatoribus .
XVIII. De qui petant , vel tutillis parvu
lorum .
XVIIII. De aministracione & periculum tu
torum
TERCIUS ,
orta caufatio , ille qui ipfam rem vendide
rit , fi exinde minus precium preferit quam,
ipfa rem valebit , fit difinitum ipfa rem
convenientiæ precium ficut inter eos con-
ve-
(2 ) Pignorum. Legendum reor : pignora
verit .
 479 LEX ROM
venit , poftea in precium ipfe , qui compa-
ra , nullam rem venditori addere debet ;
nis folum quod convenientia habuerunt det ,
& ipfa permaneat .
Item alia intpr. Quicumque homo de res
puplicas , unde fifcus exit aut villam aut
qualecumque terra comparare voluerit , non
poteft ipfam facultatem emere fine tribu-
rum , aut fine cenfu , quod de ipfa terra
exit . Quod fi prefumpferit , ille qui emet
precium perdat , & ille qui vendit ipfam
villam perdat , aut qualis terra fuerit .
Nam quicumque homo in qualecumque lo-
ci illius in fuo teftinuerit , vicinus lo-
co
ci illius in fuo teftimonio roget effe , ne
alterius facultatem aut terra comparet .
Item alia intpr. Ad pupillos qui minore
ætate funt , fiye mafculos five feminas , de
fua facultare non liceat alteri homini nec
vindere , nec donare , dum infra annis funt,
nifi ante Judices puplicos aut curiales pu-
blicos ; nam aliter nec ipforum liceat dare ,
nec de alios recipere .
Item alia intpr. Quicumque homo jam
in plena etatem eft qui fua caufa agere po-
teft , fi forfitan aut agrum aut villam aut
qualecumque caufam vendiderit , & poftea
dixerit , quod precium minus recipiffet ,
quam ipfam rem valebat ; & forfitan di-
çit : illa rem aut illum agrum longe babui
da me, non nefcibam quantum valeret
per tales occafiones nec vindicio cadit , nec
ipfam rem tollere non poteft .
Item alia intpr. A Chriftiano homine
non licet Chriftianum mancipium ad Judeos
vendere , nec Judeum non licet ipfum man-
cipium comparare , qui adveniente pecca-
tum ne forte ipfe Judeus illum Chriftia-
num hominem ad fuani legem convertat ,
4
& fiet exinde grandis peccatus . Quod fi
hoc Judeus illum facere prefumpferit , ip-
fum precium perdat ille ipfe Judeus , &
ipfum mancipium a Chriftiana lege convertat .
Item alia intpr. Quicumque homo ad
qualecumque hominem qualecumque rem
fuam vindere voluerit , liberam habeat po-
teftatem , nec eis fui heredes exinde impe-
tire non poffunt .
Item alia intpr. Omnem rem , quod ho-
mo ad alterum vendiderit , quamvis vilius
fuerit comparata , fi poftea dicit ille qui
ipfam rem fuam vendidit quod minus pre
cium prefiffet quam ipfa res valebat , pro
hoc ipfa rem nullatenus retollere poteft .
Item alia intpr. Quicumque curiales qui
fifcum dare debet , fi propter ipfum fifcum
aut puplicum debitum forfitan fugire vo-
luerit , & rem fuam occulte vindiderit ,
€
hoc factum ftare non poteft ; fed ipfum ad
fervitia puplica revocetur , & ille qui com-
paravit ipfum precium perdat .
( 1 ) Faciat . Quædam defunt; ex. gr. boc nen
valebit .
AN A.
Item alia intpr. Quicunque homines ,
qui perfonas potentes funt , & per fua for-
cia pauperes oppremunt , & fuas res eos fi-
bi vendere aut donare fecerunt , ipfa vin-
ditio & donatio ftabiles non fit , fed ad
illos ipfas res revertant , qui eas inviti ven-
diderunt , vel donaverunt .
II. De commifforia recendenda . Impr.
Coftant. Data III. Kl. Febr. Intpr. Omnis
homo qui fuum debitorem pro fuum debi-
tum pignoraverit & eum diftrinxerit , &
per ejus neceffitatem de ipfo pignus fibi
ftrumentum faciat ( 1 ), fed ille qui oppref-
fus debitum , pecunia reddat , & rem fuam
recipiat .
III. Impr. Valentinus . Data VI. Id .
Mar. Iatpr. Quicumque homo ingenuus fi-
lium fuum per neceffitate vendiderit , & eum
non habuerit commoto ( 2 ) illo poftea red-
dimere poffit ; ille dominus ejus qui eum
comparaverit , ufque ad legitimum tempus
fervitutis eum teneat , & poftea fine re-
demptionem precii fui ad fiam ingenuita-
tem revertat .
IV. De bedelicis accionibus . Impr. Va
lentinus . Data III. Id . Jul . Intpr. Si quis
homo de alterum hominem mancipium
comparaverit , ipfum mancipium ei redde-
re nullatenus non poteft , nifi eum fugiti-
vum probare potuerit , poftea & precium
recipere , & mancipium reddere licet .
V. De fponfalibus ante nuptias donatio-
nis . Impr. Coft . Data III . Id . Mad. Intpr.
Donationes vero nec dotes nuptiales firmas
effe non poffunt , nifi geftas adligatas non
fuerint , & traditionis non habuerit ; & cu
riales eas firmare debent .
Item alia intpr. Cum inter fponfo &
fponfa de nuptias fuerit conventum factum,
& fponfus aut per conventum parentorum
fuorum , aut ipfe per fuam voluntatem
ad fuam fponfam dote fcripferit , & geftis
ligata fecerit , & cum legitimos teftes eam
firmaverit , & res ad fponfa tractas fuerint,
& poftea ipfe fponfus eam in conjugium
prendere noluerit , quicquid ad fponfa fua
dedit non requiratur , & fi aliquid de fua
fponfa recepit , fine dilacionem reddatur .
Item alia intpr. Feminas fi in minore
ætate fe ad maritum juncxerint , fed dore
firma non acceperit , proinde quod infra
annos eft , dotes ejus non rumpitur , & fi
legitimos teftes non habuerit , proinde quia
infra annos eft , firma permanebit .
Item alia intpr. Si quis homo aut pri-
vatus , aut militans , poftquam fe fpon-
diderit , & cum patre aut tutorem & cu
ratorem puelle & propinqui de puelle con-
junctiones definiret , poft difinitionem in-
tra biennium debet nuptias celebrare . Quod
fi per negligentiam fponfi biennie tempus
tran-
( 2 ) Commoto, h. e. quomodo .
 LEX ROMANA.
tranfierit , & puella fe alio viro conjunc-
xerit , nulla culpa exinde non habeat nec
ipfa nec nullus de fuos qui eam tradidit ,
quia culpa illius eft , quia ea in conjugio
tardavit copulare . Nam fi infra biennium
data fuerit , fecundum legem exinde judi-
cetur .
Item alia intpr. Si fponfus ad fponfa fua
aliquid donaverit , quod eam ofculaverit , &
ipfe fponfus antequam eam prehendat mor-
tuus fuerit , medietatem de ipfam rem quod
ad fponfam fuam donavit , ad parentes fpon-
fi reddatur . Et fi aliquid quod ad fpon-
fam fuam dedit , antequam eam ofculaf-
fet , totum ad integritatem ad parentes
fponfi revertatur , Et quod fponfa ad fuum
fponfum ante nuptias , aut cum ofculata
fuerit , aut non ofculata , fi aliquid ad fpon-
fum fuum dedit , & ipfa mortua fuerit an-
tequam eam prehendat , totum ab integri-
tatem ad puella ( 1 ) de ipfa puella rever-
tatur .
Item alia intpr. Si pater , & mater pu-
ella , quod pater non fuerit , & tutor , &
procurator puelle infra X. & XI. annos cuique
ea fponfaverit , & poftea forfitan ipfum
placitum adimplere noluerit , quantum in
fponfalia reciperunt , hoc ad ipfum fponfum
reddat ; & fi ipfa puella mortua fuerit , fi-
militer & hoc reddant . Et fi puella XI,
annos plenos habuerit , & fponfa de fpon-
fo fuo , quando eam fponfavit , fi aliquid
ad eam dedit , & poftea ejus parentes ex
inde aliquid inmutare voluerit , hoc quod
in fponfalias acciperunt , in quadruplum red-
dant , Similiter & mulier viduam fi alicum
hominem fponfaverit , & de illo aliquid
acciperit , & poftea fe inmutare voluerit ut
eum non accipiat , illum quod de eum ac-
cepit in quadruplum reddat . Similiter &
puella poft XII. ætatis fuæ annos & fi
aliquid de fponfo fuo in fponfalias re-
cipit , & fi ipfa puella fe mutare voluerit
ut eum non accipiat , illum quod de eum
accipit , in quadruplum reddat . Si forfitan
ei aut fui parentes aut fui tutores fine cau-
fa voluntatis ipfum fponfum dederint , fi
hoc ipfa puella probare potuerit quod fine
fua voluntate ipfum fponfum recepiffet ; de
illum quod dedit , nihil ei exinde in antea
exfolvere debeat .
Item alia intpr. Quicumque pater fuam
filiam fponfaverit , & mortuus fuerit , non
licet nec ad illam puellam , nec ad fuos
tutores , ad alium fponfum illa jungere ;
nifi illum habeat , cui pater fuus illam fpon-
favit .
Item alia intpr. Si donatio fponfalicia ,
aut dotes ante nuptias factas fuerint , &
donatio de villas , quod CC. folidi valunt,
ipfas in fe precium habuerint , & forfitan
res donata tradita non fuerit , proindeque
( » ) Ad puella . Lege : ad parentes ,
477
jeftis ligata non eft , non rumpitur . Simi
liter femina qui in minore ætate funt , fi
fine patrem fuerint , nec fi de quantum li-
bet dorem ante nuptias, acciperit , fi forfi-
tan geftis ligata non fuerit , pro hoc non
rumpitur ,
VI. Si provintia Rector , vel ad eum
pertinentes fponfalia dederit . Impr. Gra-
tianus , Data XV. Kl. Jul. Intpr. Quicum-
que Judex fi forfitan aut fucs filios aut alios
juvenes quem ipfi fecum habent cui bene
volunt , fi forfitan ad aliquos homines de
illorum filios aut per menacias , aut per
fua potentia , fortia eis facere voluerint ,
aut arras deiceret ( 2 ) , ut eos conjugium
focient , hoc non habeant licentia facien-
di , nec ad parentes eorum nec ad tuto-
res , nec ad ipfas puellas . Quod fi for-
tia hoc factum fuerit , illum quod arras
dant , ipfas puellas fuo jure vindicabunt .
Et fi poftea forfitan iterum per bona volun-
tatem reconvenerint cum illarum parentes
& tutores , & ipfa puella , fi in conjugio ,
directa conjunctio fit .
VII. De nuptias . Impr. Valentinus . Da-
ta XVII. Kl. Augf. Intpr. Si quicumque
vidua intra XXV, annos ætatis fuæ fuerit,
fi parentes vivos habuerit , non eft in fua
poteftatem fe ad alium maritum jungere ,
nifi ad fuos parentes permanet poteftas .
Quod fi patrem non habuerit , ne fic non
eft in fua poteftate fe ad alium maritum
jungere , fed alii fui parentes & propinqui una
cum Judicem veniant , & pro honeftatem
ficut rationem juxta legem ipfa ad matri-
monio jungant , ad quem per legem fpon-
fata fuerit .
Item alia intpr. Lege hujus ut veritas
fit , ut nullus Judeus Chriftiana mulierem
in conjugio habere debeat , nec Chriftiana
mulier Judeo maritum habere prefumat :
quod fi fecerit , tales poenas profequendi
funt ficut & alii adulteri . Et non folum
propinqui parentes eos exinde acufent , fed
omnibus licentiam damus eos perfequendi , &
Judices de eos fic faciant , ficut & de alios
adulteros .
Item alia intpr. Qui fe in matrimonium
conjungunt , forlitan nec dotes nec donacio
nec alia fcripta inter fe non fecerint , li-
cet ipforum , fi fe ambo voluerint , inter
parentes & Judices & bonos vicinos con-
junctione facere : fi hoc fecerint , talis con-
jugius ftabilis eft , & filii legitimi habentur.
VIII. De fecundis nuptiis . Data IIII. Kl.
Jan. Intpr. Impr. Valentinus . Mulierem
qui poft mortem mariti fui ante expletum
annum fe ad alium maritum juncxerit ,
fciens fe infamatam effe & notata , & qua-
lecumque rem de priore maritum aut per
dotem , aut per teftamentum , aliquid ac-
ciperit , ipfa mulier exinde nihil habeat ,
fed
(a ) Deiceret . Legendum reor : dederint ,
 478 LEX ROMAN
fed hoc totum ad filiis , qui de priore ma-
ritum funt , revertant ; & fi filios non ha-
bet , heredes qui propinquiores funt ad fuo
priorem maritum , ipfi hoc recipiant .
VIIII. Si fecundo nupferit mulier , cui
maritus ufufructum reliquit . Impr. Theu-
dofius . Data V. Kl. Jan. Intpr. Mulier
mortuo marito fuo , fi poft expletum an-
num alium maritum prehendere voluerit
hoc licentia habeat , & illud quod fponfa-
licias recepit de priore maritum , & illum
quantum de fua dote continet , dum vi-
vit , ufumfructum exinde habeat , & poftea
ad filios , qui de priore maritum funt , to-
tum ab integritatem recipiant , & fi aliqui
ei prior maritus de fua facultate per alias
cartas dederit , exinde ad fuos infantes quem
de priore maritum habet , quem de illius
voluerit , meliorare poteft . Nam nec fi per
qualemcumque fcriptura fuus prior maritus
illi aliquid dedit , hoc ad aliam perfonam
ipfa mulier non haber poteftatem nullo mo-
do exinde dandi , nifi ad fuos filios quod
de priore maritum haber . Quod fi filios
non habuerit , nifi tantum filias , ut una
de filias fuas mortua fuerit , porcionem de
ipfa mortua filia medietatem mater ejus re-
cipiat , & illa alia medietatem forores ejus ,
quantas fuerint , æqualiter inter fe divi
dant . Nam & ipfam portionem de ipfa
mortua filia ejus mater poft fuam mortem
r
ad fuas filias , qui de priore maritum funt ,
dimittat . Similiter quod fi de ipfa faculta-
te de prioris mariti aliquid exinde ad ex-
traneos homines dederit , de fuis propriis
rebus reddat .
X. Si nuptie ex refcripto petatur . Impr.
Honorius . Data Kls. Febr. Intpr. Quicum-
que homo ad Principem aut ad Judicem
fuggefferit , & mentit ad ipfum Judicem ,
ut aliquis homo fuam filiam in matrimo-
nio ci dare voluerit , & dicit quod ipfa
puella hoc fuam voluntatem confentiat ; fi
poftea ea in tale falfitatem in matrimonium
fibi conjuncferit ; fi nec de ipfos parentes ,
fi nec de ipfa puella voluntas non fuit ; fi
ipfe homo ad fuum Principem fic falfum
fuggeffit , fuam facultatem omnia perdat ,
& ipfum in exilio mittatur ; & fi filii e-
xinde nati fuerint , legitimi non funt . Si-
milis condicio & de illos eft , qui fe in
tercio & ufque in quarto jenuculo fe pa-
rentes in conjugio juncxerint . Nam fi hoc
cum parentorum confenfu fecerint , aut ipfas
puellas confenferint , veniam confequantur ,
& da Principe preceptum tollant , & poftea
filii legitimi funt .
XI. Si quacumque preditus poteftatem
muptias petar invidie . Impr. Gratianus .
Data XV. Kls. Jul. Intpr. Si aliquis Ju-
( 1 ) Pulliclas . Italice : pulcelle .
( a ) Ejus beredes &c. Corrige : ejus heredes
exinde accufari non poffunt , quia crimina cum
A.
dex qui provintia , aut civitates , vel loca
regent , fi forfitan perfuam potentiam , aut
per fortiam qualefcumque pulliclas ( 1 ) , aut
viduas , aut orfanas , per fuarum neceffita-
tem eas traxerint , aut fi eas preferint ,
decem libras auri conponant , & per duos
annos ipfa judiciaria amittant , & in exilio
mittantur . Nam parentes illarum & ipfas
puellas & ad alios Judices , fi in ipfa civi-
tatem & loca funt ; & fi ibidem non fue
rint alii Judices , poftea in alias civitates
& loca ad illos Judices qui ibidem funt ,
& teftimonium & defenfionem habeant .
XII. De inceftis nuptiis . Impr. Conftant.
Dara III. Kl. Mar. Rom. Intpr. Quicum
que homo cum fui patris filiam quem de
altera uxorem habet , aut cum filiam ma-
tris fuæ quem de altero marito habet , fi
fe in conjugio acciperint , capitale judicium
fe effe incurfurum cognofcat .
Item alia intpr. Si duas forores unum
maritum preferint , aut duo fratres una uxo
re preferint , aut qui uxorem fratri fui pre-
ferit , aut uxor fi frater mariti fui preferit ,
hoc facere licentiam non damus . Nam ex
tale conjugium filii legitimi non habeantur .
Item alia intpr. Quicumque homo aut
fratris filiam , aut fororis filiam , aut fuam
confobrinam , aut certe fratris uxorem , qui
fe in tam fcelerato conjugium juncxerint ,
fecundum legem de prefente feparentur , &
filii eorum non fint legitimi , fed ipfi de-
bunt effe notati , & de parentorum facul-
tatem nihil habeant ; fed poft eorum mor-
te alii propinqui heredes ipfas facultates
recipiant ; nam ad fuos infantes teftamen-
tum exinde facere nullo modo poteft ; nifi
tantum ad fuum propinquum heredem , fi
voluerint , carta ei de fua facultatem face-
re poteft . Nam fi propincos heredes non
habuerit , hoc totum fifcus adquirat .
Hem alia intpr. Quicumque mulier foro
ris fuæ maritum poft ejus morte acciperit ,
& quicumque vir , mortuam fuam uxorem ,
fi ejus fororem in conjugium priferit , fciat
fe tale conjugium effe norabiles , & filii qui
ex eis nati fuerint & ad fucceffione exclu-
dantur , nec inter filios habeantur .
XIII. De dotibus . Impr. Coftant. Data
XII. Id . Octub. Intpr. Si maritus uxorem
fuam de mores qualefcumque capitanium
crimen accufaverit , & in ipfa accufatione
ejus maritus mortuus fuerit , heredes mari-
ti ipfa muliere accufare non poffunt . Si-
militer & fi ipfa mulier mortua fuerit ,
ejus heredes ( 2 ) exinde accufare non pof-
funt , quia crimina cum actore deficiunt .
Item alia intpr. Qualefcumque cartas qui
inter virum & uxorem factas fuerint , aut
per dotem , aut per alias legitimas fcriptu
ras ,
auctore deficiunt . Vide Interpr. Aniani ad Cod,
Theod.
 LEX ROMAN
NAA.
. 479
ras , hoc fibi & maritus & mulier , dum
advivunt , in ufumfructum fibi vindicent ,
& ad nullum alterum hominem exinde li-
centia non habeant qualecumque carta fa-
cere , nec per nullum ingenium donare :
nifi tota ipfa facultas poft eorum difceffu
ad communes filios revertatur .
XIIII. De nuptiis Gentilium . Impr. Va-
lentinus . Data V. Non . Jun. Intpr. Nul-
lus Romanus Barbara cujuslibet gentes uxo-
rem habere prefumat , nec Barbarus Roma-
na fibi in conjugio accipere prefumat ; quod
fi fecerint , capitalem fententiam feriantur .
XV. De fidejufforibus docium . Impr.
Valen . Data IIII. Kl . Nov. Inpr. Mulie-
re pro dote caufam poteft hominem fidem-
jufforem dare ."
Item alia intpr. Si quis impliendam do-
tem quid mulier maritum ante nuptias dat ,
fi aliquis fidemjuffor exierit , per illum fi-
dejuffore ( 1 ) non teneatur obnoxius .
XVI. De repudiis . Impr. Conftan. Da-
ta . Intpr. Si contingerit lites inter virum
& uxorem , fi mulier maritum fuum dimit-
tere voluerit , non eum poteft dimittere ,
nifi per trea crimina ; hoc eft fi ei proba-
re potuerit ut fit homicida , aut malificus,
aut fepulchrorum violator ; fi una de iftas
culpas ei probare potuerit , nec dotem nec
aliquid quem ad ipfum adquefivit non per-
dat , & alium maritum fi prendere volue-
rit , licentiam habeat . Et quod fi hoc fu-
per fuum maritum probare non potuerit ,
omnia bona fua perdat , & ipfa in exi-
lio ( 2 ) . Maritus vero fi fua uxorem di-
mittere voluerit , hoc facere non liceat ,
nifi trea crimina ei adprobare potuerit , hoc
eſt , adultera , aut malifica , aut confiliatri-
cem ; fi unum de ifta crimina ei adproba-
re non potuerit , fecundum legem ipfa di-
mittere non poteft ; & fi eam dimiferit ,
aliam uxorem ei ducere non liceat ; & omnia
quicquid ad ipfam mulierem aut per do-
tem , aut per qualecumque ingenio ei ante
dedit , ipfa mulier fibi vindicer , & fi vo-
luerit poft biennium alium maritum pren-
dere , licentiam habeat : & fi fuus maritus
aliam uxorem duxerit , omnem ejus fub-
ftantiam , & ejus pofterioris mulieris dote ,
illa mulier fibi vindicet . Si vero maritus
ipfa capitanea crimina ad fuam uxorem pro-
bare potuerit , ficut fuperius diximus , ipfa
in exilio mittatur , & amplius in patria
non revertatur , & omnia fua bona per-
dat , & quidquid de fuo maritum recepit ,
ipfe maritus in fua revocet poteftatem , &
de prefente fi voluerit aliam uxorem du-
cere , licentiam habeat . Nam , ut fuperius
diximus , fi mulier fuum maritum dimife-
rit , fi ei fuas iftas culpas probare non po-
tuerit , fi poftea in adulterio deprehenſa fue-
( 1 ) Per illum fidejuffore . Lege : per illam
fidejuffionem ; feu , pro illa fidejuffione .
rit , licet ad fuum maritum exinde ea per-
fequere .
XVII. De tutoribus & curatoribus . Impr.
Conft. Data IIII. Id . O&
tb. Intpr. Si qua-
lifcumque caufa ad parvulos qui in annis
minoribus funt , aut de actum , aut quem-
libet caufa , eos provocare aliquis voluerit ,
hoc antea , quamvis utilis fint , agere non
poffunt , nifi fi ante curiales teftes etas eo-
rum plene fuerit , qui illorum caufam re-
fpondeat . Nam feminas fub patria , hoc
eft , frater patris, fub ipfius tutilla ipfas mi-
nores feminas effe debeatur .
Item alia intpr. Si quicumque homo mor-
tuus fuerit , fi filios infra annis dimiferit ,
feniores civitates ipfius una cum alios Judi-
ces confilium inter fe habere debent , quod
ad ipfos infantes tutores mittere debeant ,
qui ipforum res gubernent .
Item alia intpr. Mulier fi poft mortem
mariti fui tutilla de res filiorum fuorum
recipere voluerit ad gubernandum , fi alte-
rum maritum prehendere voluerit , aut in
juvenilem ætate non fuerit , ipfa tutilla re-
cipere poteft . Quod fi ipfa tutilla recipe-
re , fi alium maritum duxerit , ille mari-
tus qui ipfam mulierem ducit ad uxorem ,
fciat fe fuas res aligatus habere , & in omni-
bus paratus fit ad ipfas res de ipfos par-
vulos ad gubernandum , ut fi aliquid exin-
de damnatum fuerit , de fua facultate fciat
fe hoc effe redditurum . Nam quod fi il-
lam mulierem feniores loci illius nam ele-.
gunt ( 3 ) ad ipforum res gubernandum ;
poftea ipfi feniores & Judices tale homine
de ipfos heredes elegant qui eorum propin-
cus eft , qui & bonus fit & fuas facultates
habeat , ut nec per ipfius infipientia , &
paupertatem ,, res de ipfius minores in da-
paupertatem
mnum non ambulent . Quod fi nec talis de
eorum heredes inventus non fuerit , poftea
ipfi feniores & Judices alterum hominem de
ipfa provintia elegant , qui juftus & bonus fit ,
& fuasfacultates habeat , quid ad ipfos parvu
los tutore dent , qui eorum res gubernent .
XVIII. De qui petant . Impr. Coftant.
Data Id . Iul. Intpr. Quod avus paternum ,
aut avus maternum , aut avia paterna , ' aut
avia materna , ipfas res parvulorum nolue-
rint recipere ad gubernandum , poftea in-
quirant teftamentariis , hoc funt , qui civi
romani liberti dimiffi funt , fic ipfos jura-
re faciant , quod ipfas res parvulorum per-
fecte eis gubernent . Quod fi & ipfi non
fuerint , fciant fe ipfi heredes quod fupe-
rius fcripti funt , ut fi eis aliquid de illa
facultatem de illos parvulos venire debue-
rat , nulla exinde non habeant , & infuper
damnandi fint , fi res de ipfos nepotes fuos
noluerint recipere ad gubernandum .
XVIIII. De adminiftrationum & pericu
lum
(2 ) In exilio : h. e. in exilio mittatur..
(3 ) Nam elegunt . Lege : non eligunt .
 A
N
A
M
480 L EX R
O
,

lum tuferum & cura . Impr. Coftant. Da- lorum receperint ad gubernandum , de o
ta VI. Kl. Apr. Intpr , Quicumque homo mnem illorum facultatem fcripta facta &
res parvulorum reciperit ad gubernandum , falva ambas partes habere debent , quan-
fi exinde in omnibus eis falyum & integra um ipfi tutores reciperint ; & alia tale
ratione fine ipforum damnum ad expletum fcripta rectores loci illius facere debent ad
tempus tutilla eis non rediderit , fciat fe illos tutores , ut fi talis res eft , qui non
de fua facultatem in quantum eis de ipfo- peret , quod homo plurimum tempus fer-
rum res damnum fecit , omnia ad ipfos par- vare poffit , hoc eft , quomodo de auro .
vulos redditurum , aut tantum eis de fuas aut argento , talis pecunia omnia in unum
res in locum pignori dimittat , ad contra collegatur & reponatur , & de anulos ipfo-
quantum illum fuit , quod per fua negli rum bonorum hominum fegelletur ; ut nul-
gentia de ipforum parvulorum facultatem la talis neceffitas , nec talis caufa veniat ,
perdiderint , ufque dum ad ipfos parvulos quod de hoc ipfi tutores expendere debeant ;
omnia ab integritatem reftituat . fed omnia falvum fit ut ( 1 ) ad legitimum
Item alia intpr. Si forfitan parentes de tempus etatis parvulorum . Nam quod fi
ipfos parvulos aliquid per fuo fervitio a alia talis pecuniam mobilis eft , quod fic
Principem de fifco habuerint conceffum , & fervare homo non poffit , ipfi tutores eam
hoc poftea ipfi parvuli per negligentiam vendant , & agros exinde ad ipfos parvu-
de fuos tutores perdiderint , fciant fe ipfi los comparent . Et quod fi talis pecuniam
tutores hoc totum de fuo proprio ad ipfos non eft , unde hoc facere poffint , in quan
parvulos redituri . tum eft illud laborent , & ipfos parvulos
Item alia intpr. Si ad illos qui minore nutricant ; & fic eos gubernent , ut omnia ,
ætatem funt , aliquid de facultatem , aut fine ipforum parvulorum damnum , Sed nec
quod eorum parentes habere debuerant , fi ipfi parvuli poftea ad fuos tutores de ipfa
per negligentiam de fuos tutores perdide- parva pecuniam , unde eos vix putrire pof i
rint , hoc totum fui tutores & curatores de funt , ufuras non requirant .
fuo proprio eis reddat .
EXPLICIT THEUDOSI LIBER TERCIUS ,
Item alia intpr, Ubi tutores res parvy-

INCIPIUNT CAPITULA LIBRI QUARŢI ,

Ι. D E credicione bonorum poffeffione nummiffi funt .

O poft mortem patris .
II. Unde liberi . Item alia ejufdem .
III. De muliere fi poft mortem viri prigna
remanferit .
IV. De teftamentis & codecellis ,
legitimis & non legitimis .
V. De litigiofis ,
VI. De naturalis filiis & matribus eorum ;
ideft de legitimis , vel non legitimis .
VII. De manuemiffionibus in ecclefiis .
VIII. De liberali caufa ,
VIIII. De his qui a non a domino fua ma-
X. De libertis & eorum liberis .
XI. De victigalibus commiffis .
XII. De vem fifcale V. annos poſſeſſa .
XIII. De vem judicata ,
Idem de XIIII. De fententiis expericulis recedanda
XV. De fructibus & lites expenfis .
XVI, De ufuris rei judicate .
XVII. De debito redicione .
XVIII. De res qui ufque ad mortem fuam
tenet .
XVIIII. De vim Judicum .
XX. Utrum vim .

INCIPIT LIBER
QUARTUS ,

1. E credicionem & bonorum poffef-
fionem . Impr. Theudofius . Data
D VII. Id. Nov. Si mortuo patre
talis ejus infins remanferit , qui adhuc lo-
qui non poffit , ipfe infans inter fuos he-
redes in omnibus in hereditatem parento-
rum fuorum fuccedit .
II. Unde liberi . Impr. Archadius . Data
II. Non. Ob. Si pater mortuus fuerit , &
filias fuas maritatas dimiferit , & ad illas
in tempore nuptiarum dote fecerit , & quod
ad eas dedit , fi pater earum fic fuerit mor-
tuus qui teftamentum non faciat , fi ipfas
filias alias res cum fratres fuos dividere vo-
luerint , omnia , quod pater earum ad illas
dedit , ad fratres fuos , cum ad dividendum
venerint , prefentent , & fic poftea fecun-
venerint
dum legem cum fratribus fuis omnia equa
liter dividant : quod fi hoc non fecerint ,
quantum in tempore nuptiarum reciperint ,
hoc pro fua porcione reteneant , & ab alia
hereditate parentorum fuorum excludantur .
III. De carboniano edico . Impr. Valent.
Data III . Kl. Ob. Intpr. Si quis homo
mortuus fuerit , & legitima uxorem pri
gnante dimiferit , jubet ipfa lex ipfam my-
lierem ad fuos propinquos ad cuftodiendum
infans
recipere , ut cum legitimum tempus
na

(1) Ut ; h. e. ufque .
 LEX ROMA
natus fuerit , ut ipfi propinqui teftimonium
dent , ut ne forte poftea ei dicatur , quia
non fit de legitimum patrem ingeneratus :
fic ipfe infans poftea in omnibus legitimam
fuam portionem de hereditate parentum fuo-
rum recipiat , & ufque XV. etatis fue an-
nos cum venerit , fine omnium repeticio-
nem , qui a fuo patre derelicta funt , pof-
fideat , & poftea fuas res per curatore exfe-
quat actiones .
IIII. De teftamentis & codecellis . Impr.
Conftant. Data XI . K. Jan. Intpr. Qui
cumque homo fi non facit teftamentum ,
fed fecerit codicellum ( hoc eft codicellus,
alia cartam in vicem de teftamento ) hoc
facere poteft , & fic ipfum codicellum fir
mare roget cum legitimos teftes , ficut &
teftamentum , ideft per VII. aut per V. le-
gitimos teftes ; quia per minorem nume-
rum de teftes carta firma effe non poteft ,
Et fi forfitan teftamentum fecerit , & po-
ftea iterum alia carta tale fecerit , ubi qua-
lecumque hominem contra fuum teftamen-
tum heredem inftituat , ipfa carta firma ef,
ſe non poteft .
Item alia intpr. Si quis homo moriens
& teftamentum fecerit , & forfitan poftea ,
aut per proprias premias , aut per quale &
modo , fi Judici , aut ad Judices propincos,
aut per qualecumque fuun amicum , fi per
codicellum aut per qualecumque libet epi-
ftola eis aliquid de res fuas donaverit ; ta-
lis donatio , qui tale modo in fecreto fue-
rit tractata , non valeat .
Item alia intpr. Si cum in morte eft
homo , & fcribit , aut dietaberit cartula
teftamenti , fi V. aut VII. teftes eam fir-
maverint , valet teftamentus : quod fi plus
de VII. teftes fuerint , non nocebit : nam
fi minus de V. fuerint , non valebit .
Item alia intpr. Omnis teftamenta & alias
cartas in urbem Rome apud curiales
curiales viros
volumus prefentare ; ut in omnemregionem
omnes fcripturas qui fcribitur , placuit vo-
luntas mortuorum , ut legitimos teftes im-
pleantur ; nam fi per legitimos teftes non
fuerit firmata , non valebit .
Item alia intpr. Voluntas mortuorum fic
placuit , ut fi aliquis mortuus fuerit , &
non fecerit teftamentum , neque alia carta
legitima , nifi forfitan ad verbum deman-
daverit ; & fi aliquis homo dicat : Ego au-
divi mortuum dicentem , ut voluerit ali-
quid aut Judici aut ad potentes bomi-
nes de rem fuam dare : fed nos ve-
ro talem vocem non permittimus audi-
re , nec non valeat ; nifi forte fi legitimas
cartas fuerint protultas , illas valebunt ; nam
alia id de mandato valere non poteft .
Item alia intpr. Si quis homo fecerit te
ftamentum , & poftea X. annos fupervixe
Tom. IV.
( 1 ) Per X. annos . Lege ; poft X. annos .
(2 ) Si potuerint . Legendum videtur : non
N A: 481
rit , fi ipfum teftamentum non remutave-
rit , vacuus erit . Nam per X. annos ( 1 )
fi ipfum teftamentum voluerit ut firmus
permaneat , mutare eum debet .
Item alia intpr. Si quis homo fecerit
teftamentum , & poftea fine teftamentum
quod remanfit , fi exinde alicui , aut per
teftamentum , aut per codicellum , & per
donatione , alicum heredem fibi injungere
voluerit , licentiam habeat facere .
V. De letigiofis . Impr. Coftant. Data
Kl. Aug. Intpr. De illas res , qui in con-
tentione funt , non poteft aliquis de illos
nulla carta exinde facere , ante quam ipfas
res per legem poffit vindicare .
VI. De naturalibus filiis & matribus
eorum . Impr. Valent . Data VI . K !. Sept.
Intpr. Quicumque homɔ de ingenua mu-
liere legitimos filios , aut filias habuerit ,
aut nepotes , & alios filios de non legiti-
ma muliere , qui naturales filios dicunt , id
eft , de concubina , qui nos ornongus dici
mus ; poteft eis , & ad matres eorum ,
pater ipforum de fua facultate eis una un-
cia , hoc eft , XII. porcionem de fuas res
eis dare . Et quod fi legitimos infantes &
nepotes non habuerit ; ad illos naturales fi-
lios , & ad matribus eorum , III. uncias de
fua facultate fecundum legem eis dare po-
teft . Nam nec per parentorum arbitrium ,
nec per nulla carta , amplius dare non po-
teft , nifi quantum fuperius fcriptum eft .
VII. De manumiffionibus in ecclefia .
Imp. Conftant. Data III . Kl. Maj. Intpr.
Quicumque homo fervos fuos ingenuos di-
miferint , in Baffilica prefente facerdotes &
plebem dimittat : fi hoc fecerint , plenam
libertatem habeant . Nam fi clericus fuam
mancipiam injenuam dimittere voluerit fine
alio facerdote & fine alia fcripta , tantum
folum cum verbo , fi hoc in ecclefiam fa-
ceret , eorum libertas firma permaneat .
VIII. De liberali caufa . Impr. Coft.
Data XIII. Kl . Aug. Intpr. Quicumque
homo qui libertus factus & dimiffus eft , fi
eum iterum aliquis alter homo ad fervi-
tium declinare voluerit , hoc ei de prefen-
tem facere non liceat , fed ad ipfos liber-
tos inducias detur , & fuum benefactorem
inquirat , qui eos cum eorum libertates de-
fendant . Quod fi ipfum defenforem inve-
nire potuerint , ille qui eos in fervitio in-
clinare voluerit , quanta familia voluit in-
fervire , alios tantos de fua mancipia ad
eorum defenfore det , & ipfi liberti , qui
pulfabant , liberi permaneant . Similiter quod
fi pupilli qui in minore etate tempus funt,
forfitan tutores eorum aliquos libertos in
fervitio voluerint , fi per legem hoc facere .
fi potuerint ( 2 ) , fciant ipfi tutores , ficut
fuperius de illos alios diximus , tanta man-
Ss cie
potuerint .

482 LEX ROMA
cipia de fuo proprium dent , quantos liber-
tos in fervitium inclinare voluerint . Et
quod fi illi homines , qui illos libertos per-
fequebant , forfitan dum illos libertos in
fervitutem inclinare volebat , fed fi mortui
fuerint , & ipfi liberti fe de fervitio libe-
rare potuerint , licet poftea ad ipfos liber-
tos eorum heredes , qui eos perfequebant ,
ante Judicem mittere , & ipfum tenore
ficut & parentes eorum , ut tanta manci-
pia de fuo dent , quantos in fervitio incli-
nare voluerint .
Quod fi illi liberti ipfa caufa perfequere
noluerint , ad fuos perfecutores nullum fre-
tum pro tale caufam non requiratur . Et
quod fi forfitan ipfi liberti defenfores non
invenerint , nec ipfi fe per nullo modo de-
fendere non poterint , per pactionem Judi-
ces & bonorum hominum , non ad fuppli-
cii pœnas , fed per pacientia , in fervitio
ad fuum dominum revertatur .
Item alia intpr. Infans qui in minore ætatem
fi venditus fuerit , licet ei poft XXV. annos
ætatis fuæ de fua ingenuitatem reclamare
debet , ut ante XXX. annos fe de fervitio
liberet : & fi hoc fecerit , fine omne pre-
tio fe de fervitio liberare poteft . Nam poft
XXX. annos hoc facere non poteft . Et fi
forfitan ille qui eum comparavit , alium
acto aut in publico , aut in fuas res ei
dederit , proinde fua injenuitatem non per
dit . Et fi forfitan alii quod ei ille qui
eum comparavit fine carta donaverit , to-
I
tum ipfe recipiat , cui antea fervus fuit :
nam fi ei aliquod per cartam donavit ,
quantum in ipfa carta continet , hoc fibi
vindicavit . Similiter & libertus , fi infra
XIIIL annos injenuus fuerit dimiffus , &
cum in plena ætatem venerit , fi aliquo acto
patronorum fuorum fecerit , proinde fuam
libertatem non perdat , fed quando volue
rit , ad fuam libertatem revertat . Similiter
fi aliquis infantem injenuum nutrierit , &
ipfe infans fe injenuum effe non faperet ;
& fi ille , qui eum nutrivit , ipfum infan-
tem vendiderit , & fi forfitan ille , qui euma
comparavit , alio acto illi dederit ; fi vo-
luerit ipfe infans , ante XXX. annos de
fuam injenuitatem reclamare poteft .
Item alia intpr. Lex aliquando fuerat ,
ut qui XVI. annos fine omne inquietudi-
ne injenuus permanfit , poftea ad fervitium
non veniret ; fed nos hoc valere non per-
mittimus . Si injenuus homo in alterius co-
lona , aut in cottidiana ancilla infantes ge-
neraverit , licet pater eorum injenuus , fed
ipfos infantes ad injenuitatem traere non po-
teft , nec illa colona , nec illa ancilla ,
quem de illas in conjugio prefe , unde illos
infantes generavit , nifi fi pro illos alia
mancipia vecaria dederit , aut fi cum pre-
cium ftatus eorum reddimere . Si hoc nom
།
( 1 ) Perdurent . Mendofe in cedice : perducerent .
N
A.
fecerint , & ipfi infantes & matres eorum ,
fervi eorum permanebunt , cujus ancillas
ante fuerunt . Similiter & & proprii domi-
ni in fuas ipforum ancillas infantes injene-
raverint , nec ipfi , nec matres eorum in-
jenui effe non poffunt , nifi per liberta-
tem dimiffi fuerint .
Item alia intpr. Qui per XX. annos non
occulte , fed prefentem omnibus , liber fue-
rit , fi forfitan aliquo acto publicum fece-
rit , aut militiæ locum habuerit ; fi hoc ta-
cente patrono fic permanfit , poftea ad fer-
vitium non adicatur . Similiter & illi , qui
nefcientes patronos fuos latuerunt .
VIII. Qui non a domino fuo manum-
miffi funt . Impr. Conftan. De his . Data
prid. Id. Jul. Intpr. Si quis homo qui al-
terius mancipium aut in ecclefia , aut ante
Principe , injenuum dimiferit , ille libertus
ad fervitium revertatur , & ille qui eum
per fuam prefumptionem injenuum dimifit,
II. alios tales mancipios , qualis ille fuit ,
& cum tale opera quale ille facere potuit
quem injenuum dimifit , ad fuum dominum
reddat . Et quod fi ipfe mancipius , quem
injenuum dimifit , fi fe ipfe de fuo domi-
no , aut per longum fervitium , aut per
qualecumque alia caufa , liberare potuerit ,
ille qui eum injenuum dimifit , pro tale
caufa nihil componat .
X. De libertis eorum liberis . Impr.
Coftant. Data VI. Kl. Aug. Intpr. Si quif-
cumque homo , qui libertus dimiffus eft ,
fi forfitan poftea contra fuum patronem fu-
perbus factus fuerit , aut fi eum aliquid
fuam malitia leferit , amiffa libertatem ad
fervitium revertatur .
XI. De victualibus & commiffis . Impr.
Conftant . Data Kl. Jul. Intpr. Quicumque
homo in qualecumque utilitatem publica ,
fi homines aut carra aut caballus pro fe ,
aut qualecumque rem conduxerit , ille qui-
cumque conduxit , quicquid ei in locatio-
nem promifit , omnia ei folvat ; quod fi
non fecerit , per diftri&tionem Judicis hoc-
folvat . Similiter & quicumque actor, fi ad
illos homines qui aliquid vegere debetur ,
aut per fe , aut cum carra , aut cum ca-
ballos , aut navigium facere , aut quale-
cumque rem qui vegere debent ; fi ipfe
actor eis plus fuperinpofuerit , atit plus eos
minaverit quam confuetudinem habent ; &
fi aliquas premias exinde preferit , ut unum
plus minet , & alterum parcat ; qui hoc
fecerit capite puniatur . Et ipfi fuprafcripti
actores non plus quam triennium in ipfa
actionem perdurent ( 1 ) .
XII. De quinquennii fuperfcriptionem .
Impr. Honor. Data VIII. Kl. Jul. Intpr
Si quis homo qualecumque rem fefcalem
per quinque annos inter prefentes fine o-
mnem cenfum reddito fine omne inquietu
di-
 1
LEX ROMANA .
dinem poffidere , liceat ei fi ipfas res fine
fileo poffidere ; & juxta legem ipfi fifcales
Judices pro hoc ei in adjutoriam effe debent .
XIII. De rem judicatam . Impr. Grat.
Data XI. Kl. Octub. Intpr. In caufas in
ter privatos homines , quod publice actio-
nes non funt , nemini liceat ad extraneum
Judicem ipfa caufa in judicio mittere ; nifi
ante fuum privatum Judicem eam liberet .
XIIII. De fententiis ex periculis recidan-
dis . Impr. Val. Data XV. Kl. Jan. Intpr.
Omnes Judices fpecialiter fciant , ut fic in-
tor duos caufatores ipforum caufas inquire
re debent , ut ipfi caufatores tota fua cau
fa per ordinem dicant ; & poftea Judex fic
inter eos directum judicium det ; poftea ve-
ro , quod de ipfa caufa inter eos fuerit ju-
dicatum , fecundum legem , nullus de ipfos
fe exinde mutare non poteft .
XV. De fructibus litis fpenfis . Impr.
Valent. Data VII . Kl. Mad. Inpr. Si ali
quis homo res alienas rapuerit malo ordi
ne , aut injufte invaferit , fi exinde in ju
dicium convictus fuerit , tam res quam in-
jufte tenuit , tam & fructum de ipfas res
per fingulos annos , in quantum tempus eas
tenuit , & ufque quo in judicium victus
fuerit , quales fi ipfe colexit , fi quales an
te ipfi homines , cui ( 1 ) ipfas res effe de-
bent , per bona tempora fuper ipfa terra
habuerint , excepto fumpto lites , hoc eft ,
in quantum ipfi homines , cui ipfa facul-
tas effe debet , per placitum cum ipfos ho-
mines caufandum in fuum victum fpendi-
derint , aut quantum pro hoc ad Judicem
conducendum pro fua juftitiam dederint .
Quod fi illi homines , qui ipfam faculta- Data VI . Kl. Aug. Mediolano . Intpr. Hoc
tem querunt , ipfa caufa vincere non po- juftum effe dicimus , ut quicumque homo
*
tuerint , fimili modo ad illos homines , omnia quæ habuit , & ufque in die vitæ
contra quem caufaverint , quantum ipfi in fuæ tenuerit , querentibus eum heredibus
fumptum lites fpenfaverint , ipfi hoc ei
reddant .
Nam quicumque homo , qui fimpliciter
neſciendo res alienas tenuerit , & fi de pre-
fente , quo ammallatus fuerit , ipfas res red-
dere de illa die de quo in judicium ve-
nerint , de tunc ficut fuperius diximus fol-
vant , nam non de tunc quando ipfas res
tenuit .
Item alia intpr. Si poftea cum inter il-
los directum judicium fuerit judicatum , &
judices fretum & res fuerint redditas , nul-
los de ipfos poftea de ipfas res recaufare
non poffunt .
XVI. De ufuris rei judicate . Impr, Va
lent. Data XV. Kl. Jul. Intpr. Quicumque
homo fi ante Judicem pro qualecumque de-
bitum ammallatus fuerit , fi ibidem convi-
Etus fuerit , quod fi ipfum debitum folvere
debeat ; fi ipfum debitum in placitum juxtam
legem infra duos menfes , aut quomodo in-
Tom. IV.
( 1 ) Cui , ideft , quibus . Scriptum errate
videtur cum .
( 2 ) Dupla non folverit &c. Sic corrigo : non
483
ter eos convenit , dupla non folverit ( 2 ) ,
centefima partem, cum ipfum debitum fol-
vat . Quod fi ei judicatum fuerit , quod fi
ipfum debitum , quod contra rationem te-
nuit , ut exinde ufuras reddere debeat , fim-
pla centefima porcionem cum ipfum debi-
tum folvat . Quod fi ille qui debitor eft ,
ipfa rem quam debet , in placitum parata
habuerint , ut eam reddere debeant ; &
quod ille , cui debitor eft , prehendere no-
luerit propter dubitatem de illas ufuras ,
aut de illa centefima ; fi hoc ipfe , qui de-
bitor eft , bonos homines in teftimonium
fuum ducat , qui hoc adfirment , quod ipfe
debitor ipfam rem , quam debuerat , in
placitum paratum habuiffet ; fi hoc fecerit
& poftea ille debitor de illa centefima ni-
hil folvat , nifi tantum illum debitum ,
quod debebat .
XVII. Qui bonis ex lege Julia cedera
poffunt . Impr, Gracian. Data Id. Octub,
Roma . Intpr. Nullus homo , qui aut fifca-
le aut privatum debitum , aut de aurum
aut de argentum , aut de qualecumque re
mobilem habet ad folvendum , dicat ; pro
nulla occafionem dicat : Si de ves meas non
fecero ceffionem , non babeo veddere : per
hoc fi de ipfum debitum liberare non pof-
funt , ut eum non folvat ; nifi fi eum aut
incendium , aut hoftes , aut latrocinium ,
aut cujuslibet major violentiam potuerit fe
adprobare , ut de omnem rem fuam ab in-
tegro fuiffet devaftatus ; fi iftas caufas non
potuerit adprobare , ipfum debitum ab inte-
grum reddat .
XVIII. Quorum bonorum . Impr. Archad.
fuis debeat eis confignare , & ille poftea ,
cui adpertinet , teneat . Verumtamen uxo-
ris fue res , fi fine infantes mortua fuerit ,
ad propintiis ejus qui illi legitimi funt ,
ejus res adfignare precipimus ; nam fuus ma-
ritus exinde habere non poteft ,
Item alia intpr. Si quis homo ad alte-
rum hominem aliqua ( 3 ) rem cefferit , vi-
deat ut fi per fcriptura , aut per teftes ,
qualiter ipfam rem cedatur , ut illud quod
per voluntatem cefferat , legitime adfirmet .
XVIIII. De vim Judicum . Impr. Coft.
Data X. Kl. Novemb. Intpr. Nullus Judex
alienas res nec per fortia , nec per nullo
malo injenio , abfente illo cujus res funt ,
nullus homo eas invadere non prefumat ,
nifi fi eas fi per judicium Judices potuerint
vindicare , falvum Judices fretum . Quod fi
ille injenuus homo , cui res fic invafas fue-
rint , forfitan in captivitatem ductus fue-
rit , & res fuas in patria dimiferit , liceat
Ss 2 ipfas
folverit , dupla centefimam partem &c.
(3 ) Aliqua. Mendofe in codice : aut qua ,
 484 LEX R O
ipfas res ad fuos parentes , & ad fuos ami
cos , aut ad fuos libertos , vel ad fuos fer
vos , profequere , & falvare . Quod fi for
fitan ad illos qualefcumque homines vio-
lentiam facere voluerint , ut ipfas res illi
falvare non poffint ; fi ipfe homo , qui in
captivitatem ductus fuit , fi poft XXX. an-
nos revertat , fuas res qui in ipfius pore
ftatem erant , quando in illa captivitatem
ductus fuit , tam de illos qui eos invaſe-
rat, quam & de illos rectores , fi ipfas res
reciperint ad falvandum , fi forfitan exinde
aliquid per negligentiam perdiderint , fine
omnem dilationem ille qui de ipfa capti-
vitatem reverfus eft , de prefente fuas res
de ab integro precipiat ( 1 )
Item alia intpr. Quicumque homo fuam
caufam in abfconfo per malo ingenio agere
voluerit , & ipfa caufa ante Judicem dice-
re noluerit , ut caufatorem fuum abfconfe
noceat , aut illum rixa turbaverit ; ille qui
fic fecit , fi in ipfa caufa juftitiam habere
debuiffet , tota eam perdat . Similiter fi par-
vuli qui in minore ætate funt , per tale
neglegentia res fuas perdiderint , cum ad le
gitimam ætatem pervenerint , res fuas ab
integro recipiant: & fi forfitan tutores &
curatores de ipfos parvulos , per fua negli
gentia ipforum res defperatas fuerint , de
fuam facultatem tantum folvere debeant .
Item alia intpr. Quicumque homo aut
fifcalem aut privatam rem malo ordine in-
vaferit , fi exinde in judicium convictus
fuerit , ipfam rem quam male invafit , &
alium tantum , ad eum , cui ipfas res effe
debuerant , reddat . Quod fiille homo , cu-
jus ipfas res fuerint , per fuam prefumptio-
INCIPIUNT CAPITULA LIBRI V,
I. DE E legitimis bereditatibus .
II. De Curiales .
III. De clericorum vel monachis .
IV. De bonis militum .
V. De poft captivitatem .
VI. De injenuis qui tempore tyranni fer-
vierunt .
VII. De expofitis : boc eft , fi quis bomo
infantem in plateis dimiferit , vel in ec-
INCIPIT
1. E legitimis bereditatibus . Impr.
Coftant. Data XIIII . Kl. Jun.
"D
Rom. Intpr. Si mater jus libe-
rorum non habuerit ; hoc eftjus liberorum ,
fi ingenua mulier III. partos non habuerit ,
& libertina IIII . , jus liberorum habere non
poffunt .
Si qua ingenua mulier poft mortem ma-
riti fui , fi jus liberorum non habuerit , ni-
(1) Precipiat : h. e. percipiat .
MA NA!
nem ante quam eas in judicio convincere
poffat , prefumpferat prehendere , ipfam cau-
fam perdat .
Item alia intpr. Propter abfentes legem
volumus iterare , ut fi alicui homini ad
quamlibet hominem aliquid tultum fuerit,
hoc totum ad amicis & proximis , aut ad
fuos libertos & fervos , quem ille dominus
in fuas res mifit , cum Judices notitiam ,
fine omni morem eis reddatur ; ut quando
ille homo , qui aut in militia fuerir , aur
in qualecumque neceffitatem , & captivita-
tem ductus fuerit , cujus ipfa res fuerint ,
,་
ut quando reverfus fuerit , omnia ab inte
gro recipiat .
Item alia intpr. Quicumque homo con
tra alterum hominem ante Judicem unde
cumque caufa miferit , nullus Judex prefu-
mat de nulla caufa fine ejus caufatore ad
unum hominem judicium dare . Nifi illi qui
inter fe caufam habent , ambe partes ante
Judicem veniant , & ipfe Judex inter cos
diligenter inquirat ; & quam ipfos de eo-
rum caufas bene exquifitus habuerit , fic in-
ter eos directum judicium judicet
XX. Utrum vim Impr. Archad. Data
V. Id. Jul. Intpr. De caufas momentaneas .
Omnes caufas momentaneas tam de facul
6 *
tate & quam & de colonaria familiam ,
qui exinde caufa cum altero habuerit , in,
fra annus profequat , cujus effere debeat ,
& de prefente , hoc eft de momento, fit
reveftitus . Et fic poftea qui exinde ei ali-
quid dicere voluerit , fic cum co ille qui
reveftitus eft caufas fuas agat ,
EXPLICIT LIBER IIII,
clefiam .
VIII. De his qui fangueltus emptus , vel
nutriendus accipit .
1X. De fugitivis vel colonis vel inquilinis
& fervis .
X. De inquilinis & colonis .
XI. Ne colonus infcio domino fuo alionet
peculium & litem , & inferat civilem :
XII. De longa confuetudinem .
LIBER V.
fi unicum filium , & ipfe filius emancipa-
tus fuerit mortuus , måter in ejus portio-
ne , quod ipfe habere debuerat , in III, par-
re fuccedat , & illas duas partes heredes
ejus legitimi inter fe dividant ; hoc eft , fi
fratres non habet , fui patruí , hoc funt
fratres patris , fi unus aut plures funt , hoc
ea recipiant ; & fi patrui mortui fuerint
filii patrui omnes hoc recipiant ; & fi filii
pa-
 LEX ROMAN
patruorum mortui fuerint, fi nepotes fuerint,
ipfi nepotes hoc recipiant . Quod fi mulier
jus liberorum habuerit , & fi unus , aut to-
ti mortui fuerint , II. porciones deipforum
hereditatem mater eorum recipiat , & il-
la III. porcione fupra fcripti parentes in-
ter fe dividant .
Item alia intpr, Si aliquis mortuus fue-
rit , & dimiferit matrem & fratrem confan-
guineum , hoc eft qui de uno patre nati
funt , adoptivum , hoc eft qui ante curiales
vel plebe giftis fuerit adfiliatus , totum ma-
trem de mortui filii hereditate illi excludunt .
Intpr, Si qua femina dotata aut inman-
cipata mortua fuerit , & patrem aut ma-
trem fuper fe vivos dimittit , & fi filios
• fuper fuam mortem dimiferit , ipfa mater
fuam portionem non ad fuos parentes , ni-
fi ad fuos filios dimittat .
Item alia intpr. Si quis pater aut mater
mortui fuerint , & divifi non fuerint , fi fi-
lios aut filias fuper fe dimiferint , & forfi-
tan una filia eorum mortua fuerit , & de
ipfa mortua filia nepotes dimiferint ; filii ,
qui vivi funt , fuam porcionem in integrum
fuccedat , nepotes de filia mortua de por-
cione ad heres duas partes recipiant , III.
vero fratres matris fuæ recipiant . Similiter
fi aliqui fine divifione mortua fuerit , & di-
mittit ex filia nepotes , & alios filios non
dimittit , & fi forfitan fratres , aut & fo-
rores , fuper fe vivos dimiferit ; III. partes
hereditatis avi materni nepotes & neptias
& vel neptiis ex filia fibi vindicabunt ;
IIII. vero fratres & foror avi defuncti re-
cipiunt .
Similiter maternam , & paternam , & fia-
ta ( 1 ) fine divifione mortuas fuerit , &
dimittit filios vivos , & forfitan de alio
mortuo filio aut filia dimittit nepotes de
patris, vel matris , ipfi nepotes vel neptias
III. perdunt . Nam in atonis de patris he-
reditate nepotes , vel neptias nihil per-
dunt .
Item alia intpr. Hæc lex fimilis eft fu-
periore ; fed hoc amplius habet , quod do-
te pro filia in genero facta , vel quodquod
ipfa filia in tempore nuptiarum accepit ,
poftea poft mortem atonis inteftati , ipfi
nepotes omnia infimul commifcere juffimus,
& de dotem in hereditatem mixta duas
partes exinde , quam mater eorum venire
debuerat , precipiant ; & fi forfitan com-
mifcere noluerint , fint ipfi nepotes cum
illa contempti , quem mater eorum in tem-
pore nuptiarum accepit , vel cum hoc fo
Jum quod in ejus dotem continet .
Item alia intpr. Sicut fuperius jam fupe-
riorem legem inferuimus , ut fi mater jus
liberorum habet , ut unus de filiis fuis mor-
tuus fuerit , de ipfi mortui filii porcionem
Tom. IV.
( 1 ) Maternam & paternam & fi ata : h. e.
materna, & paterna avia .
A. 485
II. partes mater recipiat , & III. fui filii ,
qui vivi funt , inter fe dividant . Sed in hac
legem conftitutum eft , ut fi mater jus li-
berorum habens , ut unus ex filiis fuis , aut
filias , mortuas fuerint , de ipfius mortui fi-
lii , vel filie , hereditatem medietatem ex
eo mater eorum recipiat , & illa alia me-
dietatem fuas filias inter fe dividant ; & ipfa
mulier ( 2 ) alium maritum non preferit ,
de ipfa porcione poteftatem habeat facere
quod voluerit . Si vero alium maritum ac-
ciperit , quodque filius vel filia mortua a-
liunde adquefierit , mater corum in perpe-
tuo fibi vindicent . Nam de alia heredita-
te prioris mariti ipfam porcionem , quam
ex mortuo filio & filia fuerat confecuta ,
forores de illos mortuos fratres poſt obitum
matris fuæ fibi vindicent . Quod fi filius
aut filia illi qui morientur dimiferint , &
mater eorum jus liberorum habentem fuper
fe dimiferint , & forores , & fi forfitan filios
habeant illi qui moriuntur , ipfi filii corum
in integra facultatem patris & matris fuæ
fuccedunt ; & mater & forores mortuorum
poftea ab ipfa facultate habeantur extranei .
Hec lex de nepotibus & pronepotibus fi-
liorum conftituit .
Item alia intpr. Si quis homo ingenuus
inteftatus fine filios mortuus fuerit , fuam
facultatem poft morte ipfius fui parentes
recipiant . Similiter mulier fi inteftata fine
filios mortua fuerit , fuam hereditatem fui
parentes recipiant . Quod fi nec maritus ,
nec uxor , nullum propinquum heredem non
habuerint , tunc poftea maritus & uxor fi-
bi unus alter invicem in hereditatem fuc-
cedunt .
II. Decurionum , ideft curialium . Impr.
Coftant. Data Kl . Decemb. Intpr. Si cu-
riales qui fifeales caufas per ... t , fi forfitan
inteftatus mortuus fuerit , & neque proximos
fuper fe dimiferit , fuam facultatem , quam
ipfe habuit , ad nullum alterum hominem
prendere licet , nifi ad ipfos curiales de ip-
fa linia , unde fuit , qui ipfam curam ,
quam ille fecit , agere debeat . Nam cura-
libus teftamentum facere lex ifta tribuit
poteftatem .
III. De Clericorum & Monachorum .
Impr. Theud. Data XVIII . Kl. Jan. Intpr.
Si quis Epifcopus , aut Clericus , vel Mo-
nachus , aut quicumque religiofus , vel re-
ligiofa femina , fi ifti fupra fcripti fuam fa-
cultatem habuerint , & inteftati fine filios ,
aut fine uxores mortui fuerint & heredes:
non dimiferint , quodquod nec curie aliquid
debuerat , nec patronum quodquod relin-
querint ; poftea ipfas ecclefias , cui fervie-
runt , illorum facultatem adquirant. Et fi te-
ftamentum facere voluerint , libera poteſta-
tem habeant faciendi .
IV.
$$ 3
(2 ) Et ipfa mulier . Lege : & fi ipfa mu.
lier ,
 486 LEX RÓMA
IV. De bonis militum . Impr. Coftant.
Data II . Mar. Intpr. Si milites inteftati ,
& fine heredes mortui fuerint , & proxi-
mos non habuerint , eorum bona illi , qui
in ipfo officio militant , fibi vindicabunt .
V. Depoft liminio , ideft de captivitatem.
Impr. Valent. Data XVII. Kl. Jul . Intpr.
Quicumque homo ingenuus de captivitatem
fine fua voluntate , aut per hofte captivus
ductus eft , poft quantumcumque tempus in
patriam fuam reverfus fuerit, liceat ei omnia
fuam facultatem , quod dimiferit , in in-
tegrum recipere . Et fi forfitan eam aut fi
fcus ,aut privati homines tenuerint , aut
Judex alicui dederit , omnia ad integritate
ei ipfam facultatem reddat . Et fi forfitam
ipfe homo qui eum captivum habuit ( 1 ) ,
redemptione pretii fui de eum prendere vo-
luerit , & ille ipfa redemptionem non
habuerit unde dare , pro ipfa redemptione
V. annos ferviat qui cum captivum habuit,
& poft quinque annos fine omnia alia re-
demptionem liber ad fuam provintia rever-
tatur . Et fi forfitan quando revertere vo-
luerit , aliquis eum pro fuum victum aut
veftimentum , quod ei in fua neceffitate de-
diffet , fi pro hoc ei exinde aliquid quefie-
rit , pro hoc ei exinde licentiam nullam ha-
beat requirendi . Et cum reverfus fuerit , fi
aliquis homo ei de facultatem , quod ha-
buit , aliquid contradicere voluerit , pro ta-
le prefumptionem feiat fe in exilium mif-
furum ; fi vero poffeffor homo fuerit , fuam
facultatem fifcus adquirat . Et Judex vero
puplici , qui hac lege neglexerit , vel fe ab
integritatem ei fuam facultatem non refti-
tuerint , fecundum legem , fciant fe X. li-
bras auri fifci parcere ( 2 ) fe effe daturum .
VI. De ingenuis qui tempore tyrannifer-
vierunt . Impr. Coftantinus . Data VIII. Kl.
Mar. Intpr, Ingenuus , qui tempore tyranni
fervi facti funt , ad libertatem revertant .
Similiter quicumque malus homo , fi per
poteftatem , aut per fortiam , ingenuum ho-
minem fciendum ad fervitium inclinaverit,
fciat fe in legibus effe vindicandum ; & il
le homo de preſente ad fuam ingenuitatem
revertat .
VII. De expofitis . Impr. Coftant. Data
XV. Kl. Mad. Impr. Quicumque expofitum
recenti partum , hoc eft infanti parvulum ,
quod fui parentes aut in ecclefiam , aut in
platea ecclefiarum jactaverint ; fi quis eum
fciente patrem , aut matrem , & domino ,
exinde cum collexerint , & fuo labore eum
nutricaverint , in illius poteftatem permane-
bit qui ipfum infante collexerat . Et quod
fi nec patrem , nec matrem, nec dominum
non faperet , & exinde ipfo infante colle-
gere voluerit , fic ante Pontificem , vel ipfos
( 1 ) Qui eum captivum habuit : ut puto , re-
demptum .
( 2 ) Parcere . Lege : partibus , vel quid fi-
NA.
Clericos , qui ad ipfa ecclefia deferviunt ,
ipfum infantem prefentet , & exinde epifto
lam collectionis de manu ipfius Epifcopi ,
& Clericorum accipiat ; & poftea ipfum in-
fantem aut injenuum dimittere , aut fer.
vum habere in perpetuum habeat pote
ftatem .
VIII. De his qui fanguilentus emptus &
nutriendus acciperint . Impr. Coftant. Data
XV. Kl. Sept. Intpr. Si quis infantem par-
vulum a partu acciperit ad nutricandum ,
in ipfius dominium permanebit qui eum nu-
tricaverit ; & fi poftea de quo nutritus fue
rit , fi ipfum infantem aut dominus aut pa-
ter fuus recipere voluerit , fic aut alterum
tale mancipium , aut precium pro eo nu-
tritori dent , & fic ipfum infantem recipiant .
VIIII. De fugitivis colonis inquilinis
& fervis . Impr. Coft. Data VI. Kl. Nov.
Intpr. Si quis fciendum alienum colonum
in fuam cafam retenuerit , de prefente ipfum
colonum , quando eum requifierit , domino
fuo reddat , & mercedes ejus cum eo de
quamdiu eum poft fe habuit ; & ipfe colo-
nus , qui noluit effe quod natus eft , ad
fervitium revertatur .
Item alia intpr. Quicumque colonum ,
aut mancipium alterius , five fifcalem , fi-
ve privatum , aut famardecaverit ( 3 ) aut
celaverit , pro privatum colonum VI. un-
cias auri folvat , pro fefcale vero libra auri
folvatur .
X. De inquilinis & colonis . Impr. Ho-
norius . Data V. Kl. Jul. Intpr. Si quis
homo alienum colonum in rem fuam , vel
fugitivum , & per fuam voluntatem migran-
te , fi cum ille homo XXX. annos habuit ,
fi habuerit , poftea ficut fuum proprium eum
vindicavit : qui fi infra XXX . annos inven-
tus fuerit , a primarium dominum , & cum
filiis fuis , & cum omne fuum debitum , &
cum fuum peculium revocetur . Quod fi ipfe
colonus mortuus fuerit , filii ejus & cum
fuas mercedes , & cum patres fui merce-
des , ad fuum dominum revocetur . Colona
vero fi XX . annos in alieno dominio per-
manferit , ad priorem dominum non requi
ratur . Nam fi infra XX . annos inventa fue-
rit , fi jam de alieno colono filios habue-
rit , cum agnitiones , hoc eft cum III. par-
te de ipfos filios , ad primarium dominum
revocetur , quia colonus duæ partes agnitio
fequitur , & colona tertia . Tamen ne fe
paratio conjugii fiat , ille , cujus colonus eft,
vegariam mulierem det , & pro illa tertia
agnitionem , hoc eft tertia de ejus filios ,
aut vegarius , aut in quale rem potuerit ,
ad priorem dominum folvat . Nam fi alie-
na colona , aut ancilla , ingenuum homi-
nem maritum preferit , omnis agnitio mu
lie-
mile .
(3 ) Samardecaverit . Mala arte follicita
verit .
 LEX ROMAN A. 487

lieris ad ejus dominum pertinebit . habeat poteftatem'.

XI. Ne colonus infcio domino fuo alienet XII. De longa confuetudinem . Impr. Co-
peculium & litem inferat civilem . Impr. ftant. Data III. Id. Mar. Intpr. Longa
Valenf. Data VI. Kl. Feb. Intpr. Coloni confuetudo , qui utilitatibus publicis non
in tantum teneantur ad dominos fuos con- impedit , pro lege fervetur .
ftrictos , ut nec de terra , nec de peculium
fuum , fine voluntatem dominorum fuorum EXPLICIT THEODOSI LIBER V.
nec vendere , nec donare , nullo modo non

INCIPIUNT CAPITULA LIBRORUM VI.

I. T dignitatis ordo fervetur .
I. De libro VII. De rem militari.
I. De libro VIII.
1. De tabulariis lococyrograffis cenfualibus
fcribis.
II. De curfu publico , angariis , parangariis .
III. De exfecutoribus & exactionibus .
V. De donationibus .
VI. De revocandis donationibus .
VII. De revocandis liberis .
VIII. De bis , qui aminiftrantibus , vel pu-
blicum officium gerentibus , diftri&
ta funt
donata .
VIIII. De paternis bonis & maternis ge-
neris.

IIII. Ne quid publice lætitiæ ex difcriptio- X. De bonis , qui filiis familias ex matri
mibus . monio adquirantur .

INCIPIT LIBER VI.

T dignitatis ordo fervetur . Impr.
Valent. Data Kl. Jan. Intpr. Si
U
quis homo qualecumque honorem ,
& dignitatem fine Principes ordinationem
per fe ipfum perfumpferit prehendere ad
regendum , facrilegii reus habeatur ;
ficut dignitas eft illorum , qui beneficium
Principis aliquid habere merentur , ita &
illorum fic eft graviffima confufio , qui per
femetipfos aliquid prefumpferit , aut per
Principes non fuerint honorati . Hii vero
qui fic prefumunt , & excomunicatus fit in-
ter homines, & de fuas res exier .
EXPLICIT LIBER VI.
INCIPIT LIBER VII.
1. De rem militari . Impr. Coft. Data
IIII. Kl. Mad. Intpr. Si quis homo cum
qualefcumque homines fine caufa preda fe-
cerit , tam ille qui fecit , quam & ille
qui cum predonibus preda diviferit , ad in-
cendium concrementur .
EXPLICIT LIBER VII.
INCIPIT LIBER OCTAVUS ,
1. De tabulariis locograffis cenfualibus ideft
fcribis . Impr. Honor. Data VI. Kl. Apr.
Intpr. Tam in provintiam quam & per fin
gulas civitates tabularii & alios Judices pu-
blicos ad omnes & caufas publicas tractan-
das , non colonos , nec fervos , fed ingenuos ,
& cum bona fide , fecundum legem confti-
tuant , qui hoc agere debeant .
Nam quod fi colonos aut fervos elege-
rint , qui ipfum a&
tum faciant , & domini
corum hoc confenferint ; in quantum ipfe
colonus vel fervus decepta fecerit , aut ali-
cui fine caufa damnum intulerit , omnia
quia domini eorum de fuo proprio conponant ,
& ipfi coloni & fervi flagellati ad fifcum
perveniant ,
II. De curfu publico , angariis & pa-
rangariis . Impr. Coft. Data XIII. Kl.
Dec. Intpr. Si quis homo & actor , pala-
varetum aut angaria , non oftenfa vectio-
nem publicam , qui per legem facere debet;
nam fi fuper inpofita per fortiam , aut in
fuam propriam vectionem menaverit , per
fingulos palavaretos , & per fingulas anga-
rias , fingulas libras auri fifci viribus fol-
vat . Quod fi Rector provintie , aut aliqui
de ipfius officio aliquo conludio exinde fa
cere voluerit , duplum ex fuis bonis nove
rit exigendum .
III. De executoribus exactionibus .
Impr. Grat. Data IIII. Non. Nov. Intpr.
De die dominico omnis homo de omni
caufatione requiem habeant , ut nec priva-
tum debitum , nec publicum nullus aufus
fit requirere ; nec nulla indicta publica ,
nec privata non indicetur : qui hoc non
obfervaverit , reus facrilegii teneatur .
IIII. Necquid publice letitie ex difcri-
ptione & ab invitis accipiat , Impr. Grat.
Data IIII. Kl. Mad. Intpr. Quando aliqua,
publica gaudia nunciantur , hoc eft , aut
elevatio Regis , aut nuptias , aut barbato-
ria , aut aliqua alia gaudia , quod ad Judi-
ces pertinet , nihil invidum ( 1 ) ad popu
lum nec dona , nee nulla expendia exe-
quantur .
V.

(1 ) Invidum: h. e invitam .
 X N
488 LE RO
V. De donationibus . Impr, Coftan. Da
ta VI. Non. Febr. Intpr. Donatio aut di-
recta eft , aut mortis caufa confcribitur . Do-
natio directa eft , ut res quod donat homo , de
prefente tradatur cui donat , & ipfa die
poffideat . Donatio mortis caufa fcripra eft ,
fi ille qui donat , dum advivit , illam rem
quam donat ipfe poffideat , fcribat & illi
cui donat : Si ego antefuero mortuus , quan-
tum iftas res in donationem fcripfi , poft
meam mortem ad te perveniant , nam non
ad alios beredes mees ; Poftea fi ille antea
fuerit mortuus , ipfas res ad illum perve
niant , cui eas in donationem fcripfit . Nam
fi ille ante fuerit mortuus cui eas donavit ,
quam fuus donator ; ipfa donatio ad dona-
torem revertat . Alia donatio eft : Ubi do-
nator fcripfit illi cui donat ipfam donatio-
nem aliquas caufas , quia inpoffibile eft ,
quod ille poftea nullum modo facere non
poteft ; fi eas poftea facere non potuerit ,
talis donatio vana eft , ftare non poteft .
Nam fi ipfas conditiones doctas ( 1) fue-
rant , cui donant adimplere potuerit , aut
forfitan donator eas redimittere voluerit ,
ut non fiat , donatio illa firma permaneat .
Omnes donationes fuperius nominatas , fi
legitimos teftes non fuerint firmatas , aut
fi Falcidia , hoc eft quartam partem , do-
nator non refervaverit de res fuas , ipfas
donationes firmas non funt . Nam fi quar-
ta refervata fuerit , & legitimos teftes fir-
mata fuerit , ipfas donationes firmas per-
maneant . Nam tamen omnem rem , que
incontentionofa eft , antequam eam homo
deliberet , nulla donationem exinde facere
non poteft . Item fi ad parvulos , ideft qui
minore etate funt , fiforfitan eis aliqua do-
natio facta fuerit , tutores eorum ipfam do-
nationem bene gubernent , ut per fuas ne-
gligentias ex ipfa parvulorum donatione ni-
hil perdat : nam fi exinde per fuas negle-
gentias aliquid perdiderint , fciant fe ipfi
tutores de fuo proprio reftaurandum .
Nam , ficut fuperius diximus , in omnes
donationes primis nomen donatoris fcribat ,
fic poftea ipfius cui donat , poftea ipfam fa-
cultatem quam donat , fi in terris , aut do-
mo , & in mancipiis , quia inmobilia funt,
& geftis ligare debet , & de ipfa re tra-
ditionem faciat non abfconfe , fed prefente
bonos homines ; & ipfam donationem aut
in tabula aut in carta fcribat ; & fi donator
litteras fcit , ipfam donationem fcribat ; &
fi litteras non fcit , prefente plurimos ho-
mines roget , qui pro eo fcribat . De mo-
bile re , fi donat homo , prefente teftes do
nationem faciat . Nan de illa re quam ho-
mo movere non poteft , hoc eft in terris
& cafas , fi homo alicui donaverit , fi ufus-
( 1 ) Conditiones doctas : h . e. conditiones bo-
nas , bonefas . Nempe fi conditiones honeßæ
MA A.
fructus refervatus non fuerit , gefta apud
bonos homines vel curiales teftes firmatas
effe debent .
Item alia intpr. Qui alicui de res fuas
donationes fecerit , aut in dotem dederit,
fi ufufructum refervaverit , fi ftipulatio in-
ferta non fuerit , pro traditione teneatur .
VI. De revocandis donationibus . Impr.
Coft. Data XII. Kl. O& t . Inpr. Si pa-
ter ad filium fuum ininmancipatum dona-
tionem fecerit , & ipfe filius poftea patri
fuo aliquam gravem injuriam fecerit ; ipfam
donationem , fi voluerit pater fuus , potę
ftatem habeat ad fe revocandi .
Item alia intpr. Si quicumque ingenuus ho
mo filios non habuerit , & forfitan fuos libertos
de res donationem fecerit ; fi poftea
fuas res
de fuas
forfitan filios habuerit , donatio ad liber
tum facta omnibus vacua permanebunt .
Item alia intpr. Si mater filio fuo do.
nationem fecerit , fi poftea ipfe filius ma-
tri fuæ graves injurias intulerit , fi ipfas in-
jurias mater in judicium probare potuerit ,
fi voluerit , ipfa mater poteftatem haber
ipfam donacionem ad fe revocandi . Et fi
poft mortem mariti fui ad fecundas nuptias
venerit , pro nulla occafione donacio filio
facta non poterit rumpere , fervatis fcriptis
legibus cui fub titulo fecundis nuptiis con-
tinetur . Si quis homo filio aut filiæ , aut
nepoti ex filio , vel pronepoti ex neptie ,
fi ei aliquid in tempore inmancipationis
donaverit , nifi probatas in judicium gra-
ves injurias , quod ei ille cui donavit factas
habeat , nam pro alia caufa ipfa donatio
rumpere non poteft iterum .
VII. De revocandis liberis , Impr. Va
lent. Data XI . Kl. Sept. Intpr. Si pater fi-
lium fuum mancipaverit , & ipfe filius patri
fuo poftea graves injurias intulerit ; fi ex-
inde in judicium convictus a patre fuo fuerit ,
amiffa mancipatione in familiam revertatur .
VIII, De bis , qui adminiftrantibus &
publicum officium gerentibus detracta funt
vel donata . Impr. Coftant. Data XIII . Kl.
Jul . Intpr. Si quis homo , qui Judicem vel
actorem publicum obfecunt , fi forfitan aut
per fortiam , aut per fuam timam , qua-
lemcumque hominem fibi aur ftrumenta
aut aliquam aliam cartam preciperit face-
re , tales cartas , fi factas fuerint , vacuas
permaneant ; fimiliter & male vendutas res
ad venditorem revertant , & precium non
recipiant , fi juftum non dederit .
VIIII. De maternis bonis & paternis ge-
neris creationis fublata . Impr. Conft.
Data V. Kl . Aug. Intpr. Patres , qui res
filiorum fuorum juffi funt gubernari , in
quantum melius poffunt , fic eas gubernent.
Nam nec. vendere nec donare alteri homi-
ni
fuerint, & donatarius illas adimplere potuerit.
 LEX ROMAN
ni licentiam non habeat ; quod fi fecerit ,
videat ille cui vendiderat , aut donaverit ,
non filiorum res accipiffent aut fcientes aut
nefcientes ; fed interrogent patrem & filios,
fi filiorum res in fua retinet poteftatem ,
ut probet fuum effe quod tradidit , ut po-
ftea filii exinde fufpicionem non habeant ;
& ad patrem fidejufforem venditorem ( 1 )
percipiant , ut patre vivo damnum empto-
ri non faciant . Quia fi hoc non fecerint ,
mortuo patre licet filios res fuas de quale
cumque homine , fi venditas aut donatas a
patre fuerint , ipfi filii in fuo dominio re,
vocare .
Item alia intpr. Matres res , quem filii
debent habere , mortua uxorem lex novel-
la conftituit , quantum aut quamdiu pater
ufufructum exinde habere debeat ; nam nec
vendere nec donare pater non habeat po-
reftatem , Nifi in tantum fi mortua mater ,
& pater poftea filium fuum emancipaverit,
ipfe filius de res matris fuæ tercia parte
quod ei advenerit patri fuo pro dono exin.
de dare debet ipfius gratiam querendum .
Item alia intpr. Pater uxorem mortuam
filios habuerit , & unus de filios emancipa-
tus mortuus fuerit , omnem porcionem ejus ,
quod de matrem fuam habere debuerat ,
omnia fua porcionem pater fuus recipiat .
Si forfitan ipfe pater alia uxorem duxerit ,
ipfa filii mortui porcionem ad fratres mor-
tui reddat : Nifi in tantum fi aliquid ipfe
mortuus filius de foras adquefivit , hoc pa-
ter in perpetuum fibi vindicavit .
Item alia intpr. Uxore mortua , fi mari-
tum fuper fe dimiferit , & omnes filios in
poteftatem patris relinquerit , pater de fi-
liorum res , quod mater eorum dimifit ,
ufufructum exinde fibi habeat ufque ad il-
INCIPIUNT CAPITULA
I. D
E acufationibus&fubfcriptionibus ,
II. De cuftodiam reorum ·
III. Ne preter crimen mageftatis fervus do-
minum , & patronum libertus . feu fami-
liares acufet .
IIII. De adulteris .
V. Si quis eam , cujus tutor fuerit , cor-
rumperit .
VI. De muliere injenua , qui fuum fervum
maritum duxerit .
VII. De via publica vel privata .
VIII. De privati carceris cuftodiam
VIIII. De emendationem fervorum .
X. De emendationem propincorum .
XI. De infantibus oppreffis & fe ipfis de-
fendend .
XII. De parricidio.
XIII. De malificis.
XIIII. De eo , qui filios involat alienos .
(1) Venditorem , Lege : venditionis . Confer cum Interpret. Aniani .
A. 489
lum tempus , quod lex novella conſtituit .
Quod fi poft matris obitum , aut plures aut
unum filium pater emancipaverit , de illo-
rum porcionem triante accipiat pater eo-
rum , & in perpetuo habeat . Quod fi vi
va matrem , pater unum & plures filios
inmancipaverit , aut filias , quia non po-
teft , mater vivam , filiorum porcionem pa-
ter vindicare ; nam poft matris mortem ,
fi pater fupervixerit , tertia partem vindi-
cavit , ideft per fingulos filios de matris
hereditatem de ipfi emancipati filii , de u-
num medium , de duos tercia , de tres quar
ta porcione , dum intervixerit pater , in
ufufructu poffideat . Quod fi alteri filii vi-
vam matrem aut patrem mancipati fuerint ,
& alteri non emancipati , tam demancipa
tis , & non demancipatis , ficut fuperius
fcriptum eft , a patre ferverur . Quod fi
mortua uxorem filii non fuerint , & nepo
tes & neptiæ ex filiis avos paternos habue-
rint , quia in avi poteftatem confiftunt ; fi
vero ex ipfis nepotibus avus eorum eman-
cipare voluerit , tertia fimiliter ficut & pa-
ter de filiorum fimiliter portionem acci-
piat ; hoc vero & pronepotibus lex ifta
conftitui .
X. De bonis qui filiis familias ex ma-
trimonium adquirantur . Impr. Theud. Da-
ta VI. Id. Novemb. Intpr. Quicquid at
tus , vel avus , & ata , aut amita materna
ad nepotes vel pronepores fuos per tefta-
mentum , aut per qualecumque caufam fir-
mum eis donaverint , hoc patri non adqui-
runt , fet omnia in eorum maneat domina-
tionem , ut exinde libera habeant poteftate
facere quod voluerit .
EXPLICIT THEUDOSI LIBER VIII.
DE LIBRO VIII.
XV. De falfo.
XVI. De eo , qui alium hominem per vio
lentiam de fua facultatem excutit .
XVII. De falfa moneta .
XVIII. De bis quicumque folidum minore
fecerit .
XVIIII. De raptu virginum & viduarum .
XX. De rapto & matrimonio fan&timo-
niales :
XXI. De Judicibus , qui alios per vim op-
primunt , vel tollunt .
XXII. De bis , qui latrones , & malis cri-
minibus reus occultaverit .
XXIII. De bis , qui plebem audent contra
publicum difciplinam colligere .
XXIIII. De famofis libellis .
XXV. De queftionibus .
XXVI. Ut intra annum criminales actio ter-
minetur .
XXVII. De ablutionibus .
XXVIII.
 490 LEX ROMAN
XXVIII. De indulgentiis criminum , ideft ,
cujus caufa non eft "
. torum
XXVIII. De calumniatoribus ,
XXX. De pœnis
XXXI. Ne fine juffo Principis certis Ju-
dicibus liceat confifcare .
INCIPIT
. E accufationibus & fubfcriptori
{
bus. Impr. Coftant. Data II.
D
Non. Dec. Intpr. In qualecum-
que provintia fi homo capitanium crimen ,
aut unde homo mori debeat , fuper alicum
miferit , ab ipfos Judices , qui in ea pro-
vintia , aut in illo loco funt , judicetur ,
ubi ipfum crimen admiffum eft . Nam non
apud eos , non ubi ipfe homo inhabitat ,
qui illum crimen fecit ,
Item alia intpr. Femina fua propria cau-
fa agere poteft . Nam extraneam caufam
nullo modo agere poteft .
Item alia intpr. Quicumque homo ad
alterum hominem iratus aliquo crimen in-
pofuerit , habeat fpacium poft crimen di-
tum , poft tres dies , fi ille in ipfa caufa
perduraverit, ut dicat : Ego que dixi , hoc
probare poffum , ut ipfum crimen fuper il-
Jum hominem alium vincat : fi poftea ipfum
crimen , cui dixit probare , non poterit ,
reus criminis adeffe debeat , & tale poena
habeat , quales ille debuerat habere , fuper
quem ipfe crimen dixit . Quod fi forfitam
fe ipfum penituerit , & dixerit Hanc cri-
men iratus dixi , nam hoc cumprobare non
poffum exinde det facramentum ; fi hoc
fecerit , poftea pro hoc non teneatur in
culpa .
Item alia intpr. Quicumque homo ad al-
terum hominem de homicidium , aut de ca-
pitaneum crimine reputaverit , fi injenuus
eft , & ad alium ingenuum talem caufam
reputat , fi per ei facramentum non credi-
derit , Judex non eum ante difcutiat , nifi
prius fubfcribat fe ipfum ille qui eum ac-
cufat , aut de fuam facultatem , aut qui ta-
le pœna fuftineat , qualem voluerit ei face-
re quam accufat . Sic poftea Judex illum
qui accufatur ( 1 ) , in traballio mittat , fi
ibidem ipfum crimen non fuerit confeffus ,
poftea ille qui eum accufavit fciat , fe aur
fuam facultatem amittere , aut pœnam quam
pofuerat folvidurum , aut in ipfo treballio
dupla poena fuftinere . Similiter fi quicum-
que homo alienum fervum de capitale cri-
mine ammallaverit , & ei ad facramentum
non crediderit , nifi fubfcribere eum vult ;
de prefente plebat ( 2 ) , hoc eft fubfcribat
fuum fervum alterum talem quales ille eft ,
cui reputat : fic Judex illum , cui de ipfa
culpa reputat , in treballio mittatur ; fi in
( 1 ) Qui accufatur . In codice legitur : qui
accufat : fed perperam .
A.
XXXII. De bonis perfcriptorum , feu damna.
XXXIII. De fententiis paffis , & exiliatis
& liberis eorum .
XXXIIII. De his qui ad æcclefiam confu-
giunt ▾
LIBER VIIII.
ipfo trebalio ipfa culpa confeffus non fuerit
& illum flagellatum fervum dominus fuus
recipiat , & illum alium fervum , qui con-
tra illum fubfcriptus eft , habeat .
Item alia intpr. Ubi homines culpabiles
in carcere miffi fuerint , non multum tem-
pore cos ibidem tenere debent ; nifi de pre-
fente expellantur foras , & fi culpabiles
funt , fecundum fuam culpam eos judicen-
tur ; & fi culpa non habuerint , liberi ab-
fcedant .
Lem alia intpr. Barones hac mulieres ,
fi crimen equale habunt , non in una car
cere mittatur ,
II. De cuftodiam reorum . Impr. Coftant.
Data Non. Apr. Intpr. Qualecumque cul-
pam , vel hominem , fi Judex eum in car-
cere mittere jufferit , fi exinde reus perne-
glegentiam de ipfo cuftode fugiret , fciat fe
ipfe cuftor , ut ipfum reum prefentare de-
beat ; & fi cum prefentare non potuerit ,
tale poena fuftineat , ficut ille reus patire
debuerat .
Item alia intpr. Omnes dominicis diebus ,
qui in carceribus funt conftricti , Judex eos
foras fub cuftodiam expellere faciat ; &for-
fitan fi aliquis Chriftianus pro reverentiam
Chrifti aliqua fubftantia eis porrigant ; &
jufta quomodo eis oportet , Judex eos fub
cuftodiam in balneo lavare faciat . Si quis
Judex hoc non fecerit , poena qui lex ipſa
conftituit , folvat .
III. Ne preter crimen mageftatis fervus
dominum fuum , vel patronum libertus feu
familiares acufet . Impr. Valentinus . Data
Id. Mar. Intpr. Si quis fervus dominum
fuum , aut libertus patronum fuum acufare
voluerit , nifi forfitan probare potuerit ,
quid ipfe dominus aut ipfe patronus contra
dominum blafphemaffet , aut paganos cos
probare potuerit , de tale accufationem li-
centiam habeant . Et fi vero dixerit , ipfe
libertus aut fervus fine omnem injuriam li-
beri abfcedant : Nam fi de hoc mentierint,
aut fi forfitan de alia qualecumque caufa
libertus patronum , aut fervus dominum
fuum , ad qualecumque Judicem accufave-
rint , de prefente in ipfa hora accufacionis
Judex eos capite punire faciat .
IIII. Ad legeJuliam de adulteris . Impr.
Coftant. Data III. Non. Febr. Intpr. Si
quacumque femina habuerit taberna in do-
mum
( 2 ) Plebat : in vadimonium fpondeat ; quod
Italice eft pieggiare
 LEX ROMAN , A.
mum fuam , fi fua ancilla miferit qui ipfum
vinum vendere debeat , fi ipfa domina fua
in adulterium fuerit deprehenfa , maritus
fuus exinde eam accufare non poteft ( 1 ) .
Nam fi ipfa ancilla , qui ipfum vinum ven-
dit , in adulterium fuerit deprehenfa , pro
hoc eam dominus fuus eam accufare non
poteft . Nam quod fi ipfa domina mulier , cu-
jus vinus eft illa taberna per fe ipfa vendiderit ,
& in adulterium fuerit deprehenfa , pro hoc ex-
inde eam accufare non poteft maritus fuus .
Item alia intpr. De adulterio extranea
muliere nullus accufet , nifi propinqui ad
quem pertinet , hoc eft , frater germanus ,
& frater patruelis , patervos ( 2 ), & con-
ubrinos ; & tamen , fi antequam eam homo
accufat , criminaverit , poteft ei veniam im-
petrare : Nam alteri , qui ante fubfcriptio-
nem non criminaverit , veniam non acci-
piant . Nam maritus ex fufpitionem uxo-
rem fuam accufare licer .
Item alia intpr. Si contigerit , ut per
fufpicionem homo ad fuam mulierem de
adulterium reputat , vel de tale accufat ,
quod fuum maritum occidere voluiffet ; fi-
militer f maritus fuam mulierem fine cul-
pa occidere voluerit , aut forfitan fecerit ;
pro tale caufa debet Judex cotidiana fami-
liam , qui femper in cafa cum ipfos fuos
dominos converfant , diftrictos difcutere , ut
quodquod exinde fciunt , verum dicere de-
beant , pro quale caufa aur uxor maritum ,
aut maritus uxorem occidiffet .
Item alia intpr. Ne Judeus Chriftiana , ne
Chriftianus Judea ducat uxorem ; quod fi du-
xerit, quicumque homo poteft exinde accufare;
& ficut de adulterio , fic de eos vindicetur .
Item aliaintpr. Quicumque mafculus cum
mafculum concubuerit , ignibus conburentur .
Item alia intpr. Qui in adulterio accu-
fati funt , fi propinqui aut amici eos excu-
faverint , fi poftea forfitan poft aliquo tem-
pore ipfam caufam , qui ante celata aut
excufata fuerat , foras proierit , velur ma-
nifeftus adulterius punire placuit .
V. Si quis ea , cujus tutor fuerit , corrupe-
vit , Impr. Coftant. Data II. Kl. Apr. Intpr.
Ubi primum puella annus nuptialis vene-
rit , qui maritum prehendere poffat , fi pa-
trem aut matrem non habuerit , nifi
fub tutore viventem fuerit , & fi aliquis
eam in conjugium prendere voluerit , non
antea fe ad illa conjungat , quam ejus in-
genuitas ab ipfo tutore fuerit adprobata .
Nam fi ab ipfo tutore ejus virginitas vio-
lata fuerit , ipfe tutor in exilio mittatur ,
& ejus facultates fifcus adquirat .
VI. Intpr. Quicumque mulier ingenua
fuam fervum ad maritum preferit , ipfa mu-
lier occidatur , & illum fervum ignibus con-
cremetur . Licet ad familiam de tale cri
(1 ) Accufare non poteft . Luculente legitur
in codice particula negativa , quam tamen
491
mine fua domina accufare ; fi hoc probare
ipfa familia potuerint , libertatem accipiant;
nam fi hoc probare non potuerint , punian-
tur . Et ipfa mulier fi hoc fecerit , ejus
facultas , fi de alio legitimo maritum in-
fantes habuerit , ab ipfos infantes perve-
niant ; & fi infantes non habuerit , ad pro-
pinquos revertat .
VI. Ad lege Julia de via publica
privata . Impr. Coftant. Data XV. Kl.
Mad. Intpr. Si ingenuus homo convictus.
fuerit ante Judicem , quod alicui evidente
violentia fine culpa intuliffet , capite punia-
tur ; & quod fi ibidem ambe partes homi-
cidium factum fuerit , in illum vindicetur ,
qui ipfam violentiam intulit ,
Similiter fi aliquis fuper alterum violen-
tiam dicit , fi hoc ante Judicem probare
non potuerit fuper eum , quod ei aliqua
violentiam feciffet , talem poenam fuftineat,
quale ille debuerat fuftinere , quem violen
tum effe dixit .
Item alia intpr. Servi , fi nefcientibus do-
minis fuis alicui violentiam fecerint , pu-
niantur ; & fi domini eorum hoc confenfe-
rint , dignitatem fuam amiffa notati infa
miæ deputentur , fervi vero qui talem cau-
fam ad fuos dominos confentierint , in me.
tallo deputentur .
VIII. De privati carcere cuftodia . Impr.
Theud. Data II . Id . Mad . Intpr. Si quis Judex ,
qui violentes homines fcienter aut de carcere ,
aut fic loco dimittunt , ut ipfa caufa dili-
genter non inquirant ; tale pœna exin-
de habeant ipfi Judices , ficut in fuperiore
lege fcriptum eft .
VIIII . De emendationem fervorum . Impr
Coftant . Data X. Kl . Mad. Intpr. Si quis ho
mo dum fuum fervum pro homicidii culpa in
cuftodiam habuerit , & ipfe fervus ibidem
mortuus fuerit ; dominus ejus pro ipfa cul-
pa homicidii non teneatur obnoxius .
X. De emendacione propinquorum . Impr.
Valentinus . Data II. Kl. Novemb. Intpr,
Si adulifcentes infantes aliquid minutas cul-
pas fecerit , dimittant eos in poteftatem do❤
minorum fuorum , vel ad patrem fuum ,
aut ad propinquos , ut ipfi eos in private
per verbum difcutiant , ut forfitan per blan-
da verba eis veritatem dicant . Quod fi per
verba non potuerint , mittant eos in traba-
lio ; quod nec fic per hoc non potuerint
veritatem cognofcere , poftea fi graves cul-
pas fuerint , ad difcuffionem Judicis tradatur .
XI. Ad legem Cornilia . De ficariis . Impr.
Valentin. Data V. Kl. Febr. Intpr. Si
vir aut mulier fua voluntate infante ne-
gaverit , rei homicidii teneatur .
Item alia . Si quifcumque homo aut no
Aturnis horis , aut diurnis , armatus forfitan
alios homines , aut de terra ambulantes ?
aut
irrepfiffe credo ex errore amanuenfium .
( 2 ) Patervos ; h. e. patruos .
 492 LEX ROMAN
aut in fua cafa , afalire voluerit , & fi ipfi
homines , fuas caufas , aut fe ipfos defen-
dendos , illum , qui eum adfalierit , occife-
rint , nullam malam exinde habeant , &
illum qui occifus eft pro rei latrone morte
habeantur .
XII. De parricidio . Impr. Coftan. Data
XVII. Kl. Decemb. Si aliquis patrem , aut
matrem , aut fratrem , aut fororem , aut fi-
lium , aut filiam , aut alium fuum propinquum
occiferit, factum de corio faccum , quod colleus
dicitur , & ibidem ipfum homicidam mit-
tantur , & cum ipfo ferpentes includantur ,
& fi prope eft mare , in ipfum mare eum
dimergantur : fi mare prope non eft , in
laco , aut in profundo gurgo dimergantur ,
ut nullo tempore ejus corpore non obtineat
fepultura .
XIII. De malificis & mathimaticis & ce-
teris fimilibus . Impr. Conftant. Data XV.
Kl. Jul. Intpr. Malifici , vel incantatores ,
& miffores tempeftatum , vel his qui per invo-
cationem demonum mentes hominum turbant,
hii vero omne pœnarum genere puniantur .
Item alia intpr. Quicumque facrificia de-
monum celebraverint , vel incantacionum
demones invocaverint , capite puniantur .
Similiter quicumque invocationem demo-
num , vel in divinos ariolos appellant , vel
in arufpices qui aguria cablant ( 1 ) , cre-
diderint , capite puniantur .
XIIII. A lege Favia , boc eft, qui filios
involant alienos . Impr. Coftant . Data Kl.
Aug. Intpr. Quicumque homo filium alie-
num involaverit . ( 2 )
XV. Ad legem Cornilia , de falſo . Impr.
Coftant. Data IIII. Kl. Feb. Intpr. Si Cu-
rialis de alicujus morientis voluntate ali-
quid fcripferit , aut quælibet de puplico do-
cumento fcripferit , fi falfum fecerit , & ac-
cufatus fuerit , prius ipfam culpam conpo-
nat ; & fi poftea convictus fuerit , hono-
rem perdat ; nam de curia fua non exeat .
Item alia intpr. Si aliquis homo in cu-
juslibet fcripturis tam in civile , quam in
criminali , non falfum crimen dixiffet , fi
ipfa carta vera effe dicatur , fi ante Judi-
cem venerint , & ille , qui accufat , falfo
crimen in carta dixerit , det Judex accufa
tori efpatium ut deliberet ; fi poftea reve-
nire voluerit ad Judicem , & caufam , quem
dixit , recaufare voluerit , in poteftatem Ju-
dicis erit , aut de eum fubfcriptionem fa-
cere , aut fi locum difcutere , ut probet il-
le qui querit ; & fi probare non potuerit ,
tale damnum fuftineat , quale ille , fi con-
victus fuiffet , debuerat fuftinere .
XVI. Vidu civiliter agere & crimina
liter poffit . Impr. Valentinus . Data Prid.
Kl. Jun. Intpr. Sunt caufe permixte civi-
(1) Aguria cablant : auguria fabulantur . Ru
di Italico dicimus : cabalare , uti & fabulato-
res cabaloni .
A.
les pariter & criminales , & poffunt ipfas
caufas dividere , ut primos civiles , & po-
ftea criminales agantur . Quicumque homo
de re fua per violentiam fuerit dejectus
& rem tultam habuerit ; fi primis voluerit
de ipfa caufa ante Judicem accufare , de
prefenti eum de ipfa re reveftire faciat ; &
poftea fecundum legem inter eos directum
judicium det , ut fuam rem quam perdi-
derat , per legem per ipfius beneficium ha-
beat ; & fi forfitan ipfe accufator alienam
rem malo ordine tulerit , cum lege red-
datur .
XVII. De falfa moneta . Impr. Coftant.
Data XII. Kl. Mar. Quicumque adulterum
monetarium protulerit , fi ipfe monetarius,
qui accufatus eft de ipfa moneta , convi-
&tus fuerit ut eam adulteraffet , igne in-
cendatur .
Item alia. Quicumque foldum minorem
fecerit , aut circinaverit , aut adulteram mo-
netam fecerit , capite puniatur .
XVIII. De raptu virginum , vel vidua-
rum . Impr. Coftant. Dara II. Kl. Apr.
Intpr. Si quifcumque homo cum parentibus
puelle de ejus conjugio nihil firmaverit ,
& fi forfitam aliquis prefumpſerit , & cujuſ-
cumque filiam , vel viduam , ad raptum
traxerit , fi ei ipfa puella confenferit , am-
bo pariter puniantur : fi vero aliquis de
amicis , vel familia , aut de vicinis ipfo-
rum , vel nutrices ejus , ad hoc raptum
confilium dederit , aut locum ad rapien
dum fecerint , aut oportunitatem neceffarie
eis dederint , remiffum plumbum in buccas
eorum mittatur .
Si vero puella invita tracta fuerit , & fi
vocem non fecerit , aut non clamaverit ,
ut vicini aut parentes eam liberare poffint,
ipfa puella de parentum facultate nihil ha-
beat ; & raptore convicto Judex eum occi-
dere faciat . Quod fi raptor cum parentes
puelle abfconfe peccaverit , aut conpofitio
nem acceperint ; fi quifcumque de ipforum
familiam hoc ad Judicem dixerit , fi fer-
vus eft , latina accipiat libertatem , & fi
latinus eft , civemqum romanum accipiat
libertatem ; parentes vero puelle , qui rapto-
ri in tali caufa confenferint , in exilio de-
putentur ; alii vero qui raptori confenferint,
aur folacium prebuerint , five viri , five
feminæ fint , fi exinde convicti fuerint ,
ignibus concrementur .
Item alia intpr. Si accufationem de raptu
ante V. annos nemo fecerit , fi V. anni
quedam ordinem tranfierint , poft V. an-
nos exinde acufandi non habeant caufam.
& poftea ipfe conjugius firmus permaneat ,
& filii ex eis legitimi fint .
XX. De raptu , vel matrimoniofancti-
mo-
(2 ) Involaverit . Poft hæc defunt aliqua
ex. gr. morte puniatur . Vide Aniani inter
pretationem .
 LEX ROMAN
monialis, & virginum , vel viduarum .
Impr. Coftant. Data XII. Kl. Sept. Intpr.
Si quifcumque homo facratam Deo , aut
virginem , vel viduam , forfitan rapuerit ,
fi poftea cos convenerit , ut in conjugium
conjuncti fint , ambo pariter puniantur .
Nam fi aliquis ad facratam Deo de matri-
monio vel dicere aufus fuerit , aut eam in
conjugium prehendere voluerit , capitali fen-
tentia feriatur .
XXI. A lege Julia de repetendorum .
Impr. Gratianus . Data XVIII. Kl . Febr,
Intpr. Omnes judices fciant , ut quid quod
alicui malo ordinem tulerint , fi ipfi hoc
non reddiderint , ipforum heredes hoc red
dere debeunt .
XXII. De his qui latrones , vel malis crimi-
nibus reos occultaverint . Impr. Conftant. Da
ta III. Kl . Mar. Intpr. Quicumque homo
fciendum in domum fuam latrones , aut
furones fufciperit , aut celare voluerit , &
fi hoc Judici dicere neglexerit ; fi ingenuus
aut pauper homo eft , fuftigetur ; fi vero
melior homo eft , ad arbitrium Judicis
damnetur ; five publicus aut privatus actor
nefciente dominum fuum hoc fecerit , in
cendium concrementur .
XXIII. De bis qui plebe audent contra
publicum collegere difciplinam . Impr. Coft.
Data IH. Kl. Jan. Si quis populum ad fe
dicionem concitaverit , damnis graviffimis
fubdantur tormentis .
XXIIII. De famofis libellis . Impr. Cons
ftant. Data IIII. Kl. Apr. Intpr. Si quis
homo falfam cartam , aut qualecumque fcri-
pturam ad cujufcumque damnum in fecre-
to fcripferit , fi eam in publicum , aut an-
ce Judicem , aduxerit , illum vero contra
quam feripta eft non nocebit ; & fi eum
invenire potuerit , qui talem cartam fecit ,
fi ipfa caufa probare non potuerit quod fcri-
pferat , fuftigetur .
XXV. De queftionibus . Impr. Grat. Da-
ta VI. KI. Apr. Intpr. In diebus quadra
gefime pro reverentia religionis omnes cri-
minales caufas conquiefcant .
XXVI. Ut intra annum criminales actio
terminetur . Impr. Archad. Data III . Kl.
Jul. Intpr. Omnes criminales caufas , qui
per fcriptam amallantur , infra anni fpatium
finiantur . Et quod fi inter ipfos caufatores
ante Judicem convenerint , ut ipfa caufa
prolongare debeant , hoc facere per juffio-
nem Judices poffunt : nam fecundum legem
non poffunt , ut infra anno ipfa caufa non
terminentur . Et fi forfitan ille , qui querit
ipfa caufa , vel crimen , infra anni fpacium
qua dixit fi probare non potuerit , ille ab
folutus eft quem appellavit , & ille qui ipfam
caufam accufavit , in infamia deputentur ,
& quarta parte bonorum fuorum amittat :
& fi talis perfona eft , quem infamare aut
notare non poffint , in exilio mittatur .
XXVII. De ablutionibus . Impr. Coftant.
Data VI. KI. Sept. Intpr, Si quifcumque
Tom. IV.
A. 493
homo alterum hominem de qualecumque
caufa ad Judicem acufaverit , fi exinde fe
poftea poenituerit ille qui accufavit , & di-
xerat : Ego fcriptionem feci , nec illa caufa ,
quæ fuper eum dixi , probare non poffum :
fi ipfa caufa dimittere voluerint , hoc face-
re poteft . Si forfitan poftea Judex illum
hominem , qui accufatus fuit , de ipfam
caufam culpabilem invenerit , fi criminalis
caufa eft , fi exinde convictus fuerit , Judex
eum licentiam habeat exinde perfequendi .
XXVIII. De indulgentiis criminum . Impr,
Archadius . Data V. Kl. Mar. Mediolano .
Intpr. Sacrilegus , adulter , monete reus ,
raptor , fepulchri violator , adulter incefti ,
venificus , malificus , homicida , diebus Pa-
fche nullatenus abfolvantur . Alii , qui in
minore crimine fuerint detenti , venerabilis
dies Pafche in omnibus abfolvantur .
XXVIIII . De calumniatoribus . Impr. Grat.
Data HI. Kl. Jan. Intpr. Calumniatores
funt , qui caufas a fe non pertinentes fine
mandato caufare prefumunt , calumniatores
funt , qui cum jufto judicio de quacumque
caufa ante Judicem convictus fuerit , & ipfam
caufam iterum recaufare temptaverit ; ca
lumniatores funt , quod ad illos non perti-
net & petunt , aut in judicio proponunt ;
calumniatores funt , qui fub nomine fifci
facultates querent alienas , & innocentes
quietos effe non permittunt ; calumniatores
funt , qui falfa deferentes contra cujufcum-
que innocentes perfonas Principum animus
ad iracundiam commovere prefumunt . Hii
omnes , qui tales caufas minant , infamiæs
vel notati in exilio deputentur .
1
XXX. De pænis . Impr. Coftant. Data
V. Non. Novembr. Intpr. Cum Judex qua-
lecumque hominem de qualecumque crimi-
ne difcutere voluerit , non antea judicium
det , quam omni veritatem , aut de homi-
cidio , aut de adulterio , aut de maleficium ,
de ipfo malefactore fi commififfet , co-
gnofcat .
Item alia intpr. Cum Judex qualecum-
que hominem in culpa invenerit , non an-
tea eum judicet , quam hoc ad fuum do-
minum , vel ad fuum feniorem nuntiet .
Item alia intpr. Si Princeps aut quale
eumque hominem pro quacumque culpa mo-
rire , aut occidere preciperer ; illi qui face-
re debent , non ftatim hoc faciant , quod
irati domini ordinant , fed XXX. dies ipfum
hominem in occulto refervent ; forfitan fub-
venit pietas domini fui vel juftiffima amica .
Item alia intpr. Si aliquis qualecumque
hominem ad Judicem de qualecumque cri-
mine accufaverit , fi ille qui acufatus eft con-
victus fuerit , fecundum legem ipfum judice-
tur ; nam heredes ipfius , qui culpabiles ex-
inde non funt , nulla calumnia pro illo cri-
mine non incurrant .
XXXI. Ne fine juffo Principis certisJu-
dicibus liceat confifcari . Impr. The. Data
X. Kl. Febr. Inpr. Nullus Judex prefumat
T df
 494 LEX ROMA
de qualecumque privatum hominem fuas
res pro fifcale hominem fcribere , aut occu-
pare ; fed fecundum culpa , quale ipfe ho-
mo habuit , det fuper eum judicium . Nam
& fiſcale occafione eum damnare non debet.
XXXII. De bonis prefrefcriptorum , feu
damnatorum . Impr. Valent, Data VII.
Kl. Dec. Intpr. Si quis homo pro quale
cumque crimine damnatus fuerit , bona ip-
fius , quod habuit , fui filii accipiant , nifi
tantum fi de crimen magiftatis accufatus
fuerit & convictus , poftea fui filii ipfius
facultatem habere non poffunt .
Item alia intpr. Si quicumque homo per
fua culpa de aliquo crimine damnatus fue-
rit , aut occifus , fi uxorem pregnante di-
miferit , ipfa mulier de prefente ad Judices ,
vel ad Curiales , de fuo concepto dicat , ut
poftea hereditates patris damnati ipfe infans
recipere poffit .
Item alia intpr. Si quicumque homo in-
jenuus pro fua culpa damnatus fuerit , uxor
ejus fuam facultatem da fui mariti faculta
te feparet , & dotem quam ei fuus maritus,
vel ejus parentes dederunt , & quod ei an-
te nuptias in donationem pro conjunctio-
nem dedit , ipfa fibi vindicet , nec in ma-
titi crimine uxor non oblicetur .
XXXIII. De fententiis paſſis & prefti-
tutis & liberis . Impr. Conftant. Data XVIII.
Kl. Obr. Intpr. Si quifcumque homo
injenuus per fua culpa in exilio miffus fue
rit , & fi filium mancipatum in plenam æ
tatem ad domum fuam dimiferit , liceat ad
ipfum filium res patris fui gubernare . Quod
fi exinde ipfe filius aut per teftamentum ,
aut per alia cartam , per qualecumque
neceffitatem faliquid expendiderit de ipfa
facultatem , fecundum fententiam Papiani
hoc pater , fi reverfus fuerit , requirere ei
INCIPIUNT CAPITULA DE LIBRO
1. DE E jjuurree fifci .
II. De conlocationem fundorum .
III. De actoribus , procuratoribus , & con
ductoribus reipublice .
IIII. De petitionibus & ultra datis & di-
latoribus , & qui crimen majeftatis in-
ventus fuerit .
INCIPIUNT
E juris fifci . Impr. Conftanti
pus . Data XV. Kl. Jul. Intpr.
'D
Agros , vel mancipia , aut quod
quod de fefcale caufa per verbum Regis ad
qualecumque hominem donatum fuerit , li-
ceat ei in perpetuum poffidere ipfam rem
II. De conlocationem fundorum juves en
fecivoce ( 1 ) ✪ reipublice & temporum .
(i ) Enfecivoce : h. e . emphyteufcos .
NA :
non poteft : Nam alias fuas res , fi revers
fus fuerit , in integro recipiat . Nam quod
fi parvulos infantes , qui infra annis funt,
ad domum dimiferit , quando in exilio mif
fus fuit ; fi poftea exinde reverfus fuerit
omnia facultatem fuam ab integritatem reci.
piat . Et quod fi ipfi filii parvuli cuicum.
que exinde aliquid dederint , ipfe pater o
mnia in fuo dominio revocetur . Quod fi
pater aut prodicus , hoc eft , fine fuam
mentem , aut negligens , aut everfor , aut
libidinofus , effe convincitur , & per hoc
res filiorum devaftare debet ; poftea ipfi fi
lii , tamquam mortuo patre , fub tutorem ,
vel curatorem , cum res fuas regantur .
XXXIIII. De his qui ad ecclefiam con-
fugiunt . Impr. Coftant. Data X. Kl. Apr.
Intpr. Quicumque culpavilis ad ecclefiam
confugium fecerit , liceat ei , five in eccle
fiam , five in portica ecclefiæ , five per to
ta atria , falvi effe debeant ; & nullus pre-
fumar per fuam fortiam , quomodo de ec
clefiam nec trahere non debet , fic nec de
ipfa atria ; ut ne forfitan per timorem in
ipfas ecclefias non faciunt caufas inlicitas ,
aut fordidas ; fed liceat eis ipfa atria pro
fua neceffitatem fecurus ambulare , ut nulla
arma fecum habere non debeant . Et quod
fi fe in fua arma confidere voluerint , aut
defenfare , & ipfa arma ad ipfos cuftodes
non comendaverint , fed fuper fe ipfa arma
habere voluerint , liceat ab aliis armatis eosde
ipfa ecclefiam foras extrahere . Nam fifim-
pliciter fine fua arma fecum non habuerint,
& juxta altare manere voluerint , fi quis
eos poftea ' per fua fortia de ipfa ecclefia
trahere voluerit , fciat fe capitale fuppli
cium effe damnandus .
EXPLICIT THE. LIB. VIIII.
X.
V. Si petitiones focius fine bereditatem de-
fecerint .
VI. De avocatus fifci.
VII. De fefci debitoribus .
VIII. De debitum non habentibus unde red-
dere .
VIIII. De thefauris .
X. De quirendis thefauris .
LIB. X.
Impr. Valent. Data V. Kl. Jul. Intpr.
Omnes curiales hoc fciant , ut nullus pre-
fumat de extraneas civitates , aut de alte-
ra loca , terra prendere , aut conducere , ut
forfitam per illa occafionem fervicia vel
publica non faciant ; nam qui per quale-
cumque modo fic preferit , aut conduxerit,
non valebit .
III.
ļ
 LEX ROMAN
III, De actoribus procuratoribus vel con-
dutoribus reipublice . Impr. Coftant . Dara
III. Non. Febr. Intpr. Si quis Judex &
actor alicui homini res per fortiam , aut
per malo ingenio tulerit , aut cum aliquis
fine culpa predaverit , fi ille homo hoc ad
Principem fugefferit , Princeps poftea illum,
qui tale ordinem ipfum hominem conde-
mnavit , ignibus concrementur .
Item alia intpr. Hoc conftitutum eft ,
ut actores de domos dominicis nullis necef-
fitatibus turbetur , nec nullis injuribus fati
gentur ab eos , qui ante publicum a&tum
fecerint , in tantum ut rationabilem aut
neceffarium eft : nam alio modo Rectores
provinciarum oppremere eos non prefumant.
IIII. De petitionibus ultro datis , &
dilatoribus . Impr. Conftant. Data Kl . Sept.
Intpr. Dilatores funt , qui abfconfe ad Prin-
cipem de aliorum facultates male favellant ,
ut ipfi homines fine legem fuas res perdant;
dilatores funt , qui abfconfe ad Principem
de alteros homines tales caufas fupermit-
tent , ut ipfi homines , qui culpas non ha
bent , pœnas habeant . Princeps a tales di-
latores , qui hoc faciunt , fecundum legem
linguas ipforum per fecutores ( 1 ) capul
lentur ; & fi exinde convicti fuerint , ca
pite puniantur .
Item alia intpr. Si quis homo in cri-
men magiftatis inventus fuerit , fecundum
legem puniantur , & ejus facultatem fifcus
adquirat ; & nemo prefumat de ipfa facul-
tate a Principe querere ; quod fi poftula-
verit , nihil accipiat, & violator legis teneatur.
Nam tamen fi Princeps nullum poetentem
de ipfam facultatem aliquid cui donaverit ,
in perpetuo ipfa donatio firma obteneat
firmitatem .
V. Si petitiones focius fine bereditatem de-
fecerint . Impr. Coftant. Data XII . Kl. Aprl.
Intpr. Si ad quemcumque duo homines Rex
unam rem ad ambos commune de fifco de-
derit , fi unus de ipfis mortuus fuerit , nec
filios nec proximos non dimiferit , nec te-
ftamentum fecerit , poftea ille qui cum eo
in commune fefcale beneficium habuit , por
INCIPIUNT CAPITULA DE LIBRO XI .
I. DE
E anona & tributis .
II. Sine cenfu vel reliqui terra comparare
non poffit .
III. De exactionibus .
IIII. Ne damna provincialibus infligantur .
V. De exactores Judices .
VI. De apellationibus & pœnis eorum &
confoltationibus.
VII. Si petente appellationem mors inter
venerit .
Tom. IV.
( 1 ) Per fecutores : vel forte perfecutores
A. 495
cionem mortui de ipfa rem fibi recipiat .
VI. De avocato fifci . t Impr. Coftant . Da-
ta Id. Nov. Intpr. Ille qui fifcum Regis
exigunt , tales effe debent , ut per fuam ne-
gligentiam de ipfo fifco minus non exigant ,
nifi quod juftum eft , nec plus exigere non
prefumant , nifi quod juftum eft .
VI . De fifci debitoribus . Impr. Valent.
Data II. Non. Jul. Intpr. Si quis homo
mortuus fuerit , & brevis fcriptus , aut de
fifco , aut alios debitores fuos dimiferit , fi
teftes non fuerint , qui de hoc ipfos debi-
tores convincant , aur cautiones fcriptas de
hoc inventas non fuerint ; per illos breves
qui fic locum fecit , ipfa deb ta nec fui he-
redes , nec nullus homo inquirere non po-
teſt .
VIII. De fidem & jure afte . Impr
Valentinus . Data III . Kl. Jul. Intpr. Si quis
homo ad alterum hominem , aut de fifco ,
aut aliquo alium debito debet , & forfitan
alia pecunia non habet unde ipfum debitum
reddat , nifi terra fua vendiderit ; per tale
occafionem ille , cui debitor eft , ipfa ter-
ra a minore precium non prefumat recipe- 1
re , nifi quantum ipfa terra valet , nec per
tale ingenium ille qui alterum debet , da-
mnum de facultatem fuam habeat .
VIIII. De thefauris . Impr. Grac. Data
VI . Kl. Feb. Intpr. Si quis homo aut au-
rum , aut aliqua alia robufta re in fua pro-
pria terra invenerit , ad nullum hominem
exinde dare non debet ; nifi ipfe fibi in in-
tegro vindicetur . Nam fi quis homo in
alterius terra aut aurum , aut aliqua robu-
ftura invenerit , quarta portionem illi , cu-
jus terra eft , exinde reddat .
X. De metallis & metellariis ; hoc eft ;
ut nullus prefumat fub alterius fundamen-
tum , ubi ipfe homo edificium habet , nec
aurum , nec nulla rebuftura querere , nifi
per ejus convenientiam , cujus hedificium
eft , nec propter ipfa rebuftura illum edifi-
cium alterius deftruat .
EXPLICIT THEUDOSI LIBER X.
VIII. Quorum apellationem non recipiantur .
VIIII. De publica caufa .
X. De eo , qui judicium rennuit .
XI. De eo, qui contra teftamentum re-
caufat .
XII. De fide teftium , & cartarum , ideft
ftrumentorum .
XIII. De facramenta danda .
XIIII. Item alia ejufdem .
XV. De caufationes abfconfe .
Tt 2 IN-

496 L EX R OM
INCIPIT
1. E anona & tributis , Impr. Va-
lent. Data VI. Kl . Jul. Intpr.
"D
Si quis homo de facultatem fuam
quam habet , fi forfitan exinde aut fifcum
aut alium publicum aut laboratum a pa-
rentes reddere debet , fi ipfe tributus ei
gravis eft ad folvendum , ipfa facultatem ,
unde illum tributum reddere debuit , di-
mittat ad alios fuos heredes , qui ipfum
tributum de ipfa facultatem reddere debeat .
II. Sine cenfum vel reliqui terra conpa-
rare non poffint . Impr. Jul. Data XIIII . Kl.
Mar. Intpr. Si quis homo de altero homi-
nem fundum , hoc eft terra , conparaverit ,
aut ei donatum fuerit , nullo modo eam
fine cenfum , quod de ipfa terra exire de-
bet , conparare poteft ,
Item alia intpr. Si quis homo per aliquo
tenore terram adquefierit , de prefente de
hoc exactores. fifcales notitia faciat , & pro-
mittat fe , ut omnem tributum de ipfa ter-
ra reddere debeat , ficut & ille qui eam
antea tenuit . Si hoc fecerit , illum , qui
tributum non re-
ea antea tenuit , ipfum
quiratur .
III. De exactionibus . Impr. Coſtant. Da
ta XV. Kl. Jun. Quicumque homo terra
habuerit , unde fifcum folvere debeat , fi
ipfum cenfum dare non potuerit , ille exa-
tor qui ipfum fifcum tollere debet , ipfa
terra , unde ipfe cenfus exire debet , ven-
dat , & ille qui ipfa terra conparaverat ,
in perpetuo firma poffideat .
1
Item alia intpr. Si exactores publici a
populo acufati fuerint , ut eorum aliquid
capitanea mala feciffent , aut aliquid de pu-
blico plus quam debuerant exegiffent ; fi
exinde convicti fuerint , in eorum loco alios
meliores mittantur , & fecundum legem il-
li moriantur , & de corum res quadruplum
ad ipfos , cui male fecerint , reddantur . Ju-
dices vero provinciarum , fi hoc fapuerint ,
& ipfos exactores bene non inquifierint ,
ut de eos , ficut juffum eft , juftitiam fa-
ciant , XXX. libras auri illi folvatur .
IIII. Ne damna provincialibus infligan-
tur . Impr. Valent. Data II . Kl. Oct. In-
tpr. Si quifcumque homo in qualecumque
judiciariam pofitus eft , fimiliter & illi qui
Judices provinciarum obfecunt , aut illo
rum actum agunt , nifi forfitan rufticiis
homines per qualecumque malum ingenium
contra rationem damnaverit , aut fi co-
rum mancipium , aut caballum , aut bo-
vem in fua propria utilitatem pro fortia
minaverit , ut aliqua exenia eos fine culpa
fibi dare extorferit ; fi ipfe Judex hoc fe-
cerit , & ipfa exenia preferit , optimo exi-
( 1 ) Ob de vida : h. e. ubi de vita .
( 2 ) Dicendum eft . In codice : licendum eft ;
i
A NA
,
LIBER XI.
lio, deputetur , & fi hoc non reddiderit ,
facultatem rerum fuarum amiffionem da-
mnabitur ,
V. Item alia intpr. Nullus Judex , vel
exactor a provintiales homines plus exa-
tare non debent nifi quantum ipfi per
rationem dare debent aut quod in pollitico
fcriptum habent . Nam fi plus exigerit , pœ-
na fuperiore fubjaciat , & hoc , quod fuper
tulit , in quadruplum conponat .
VI. De appellationem & pœnis eorum &
conlationem Impr. Coftant. Data IIII. Non.
Nov. Intpr. Quicumque homo alterum ho-
ininem de capitale culpa a Judicem accu-
faverit , Judex vero & illum quem accufat.
& illum quem accufavit , ambos fub cufto-
diam mittantur ; dum ante Judicem ambo
pariter veniant , ut diligenter inquirat , fi
ipfe qui accufatus eft , culpa habeat , aut
non habeat . Quod fi de ipfa culpa convi-
&
tus fuerit , quale judicium Judex ei dare
voluerit fecundum legem , talem adtendat ,
Et fi de ipfa culpa convictus non fuerit ,
ille qui eum ad Judicem acufavit fimile
pœnam accipiat . Nam hoc obfervandum eft 2
ut antequam Judex veritatem cognofcat
quod ipfe homo qui acufatus eft , dum eum
culpabilem non invenerit , fub liberam cu-
ftodiam
ftodiam ambulet
ambulet , ut nec in carcere nec
in cuftodiam mittatur , fed ad agendam caus
fam fuam liber obferver .
Item alia intpr. Lex ifta hoc precepit , ut
qui in criminalibus caufis , ob de victa ( 1 )
ambe partis in dubio devocatur , licet unum
alterum apellare , nec apellandi vox non de-
negetur , & quæ in fupplicii fententiæ ad-
venerit , eum teneatur obnoxius .
Item alia intpr. Si alicui homini videtur ,
ut de fua caufa injuftæ convictus fuiffer , de
ipfa caufa iterum ante tercium menfem ad-
verfario fuo noticia faciat & infra ipfos
tres menfes ante Judicem ipfam caufam de-
liberent . Nam fi tres menfes tacuerit , pœ-
na , quam in lege ei data fuerit , adimpleat .
VII. Si pendente apellationem mors in-
tervenerit . Impr. Coftant, Data XIII . Kl. Jun.
Intpr. Si quis homo ad alterum hominem de
aliqua jure caufa ammallaverit , & ille qui
ammalatus eft mortuus fuerit , fi poftea ipfius
heredes exinde acufati fuerint , quattuor men-
fes ad ipfa caufa inquirendum fpatium ei de-
tur, ut ne forte per neglegentia damnu paciatur.
VIII. Quorum apellationes non decipian-
tur . Impr. Coft. Data XV. Kl. Mad. Intpr.
Si quicumque perfona de criminale caufa
acufatus fuerit , aut de homicidio
magnis criminibus , de ipfo crimine a Prin-
cipem dicendum eft ( 2 ) , ut bonorum per-
fo-
quod male fcriptum videtur ,
 LEX ROMAN
fonarum judicia ante Principe finiatur.
VIIII. Item alia intpr. De publicas cau-
fas , qui fifcales funt , ubi exinde caufatio
orta fuerit , nulla dilatatio exinde non pro-
ponatur , quia dominicas caufas fine omne
dilatationem finitas effe debent .
X. Item alia intpr. Si quis homo ad unum
judicem de fua caufa judicium acciperit , &
fi poftea de ipfa caufam ad alium Judicem
fimile judicium reciperit ; fi ipfum judicium
aptare noluerit , fi iterum ante tertium Judi-
ce ipfa caufam profequere voluerit , ipfa cau-
fa amittat , & ille fuus adverfarius ipfa rem ,
unde ipfa caufa agitur , recipiat .
XI. Item alia inpr. Si aliquis contra hunc
factum teftamentum appellare vedare volue-
rit ,
ut non debeat fcriptum heredem ad
hereditatem venire ; fi in tale parte Judex
appellatoribus confentire voluerit ; fi hoc fe-
cerit , tam ipfe Judex , quam ipfe qui ap-
pellaverit , XX. libras auri in fifco exolvat .
XII. De fidem teftium & cartarum , id-
eft ftrumentorum . Impr. Conſtant. Data IV.
Non. Mad. Intpr. De una rem hæc lex ve-
tat , ut nullus homo prefumar de unam rem
plures cartas facere aut vinditionem aut
donationem , aut cenfionem ; fed de unam
rem una carta homo facere debet . Nam fi
de una rem plures cartas factas fuerint , o
mnia rumpantur , quia inpugnantes carto
las hec lex vetat .
XIII. Quicumque homines ad facramen-
ta danda ante Judices venerint , ante quam
de ipfa caufa eos interrogentur , jurati di-
cant ut in nulla falfitatem non jurent , fed
quod rectum fciunt dicant . Sic poftea Ju-
dex, quem honeftiores , & meliores , & plus
INCIPIUNT CAPITULA DE
Ecurionibus , arcariis .
ID
INGIPIT
I.Ecurionibus . Impr. Coftant. Da
ta Id. Mar. Inipr. Judices pu-
'Dblici alios curiales , quæ fub fe
fe
habent , non eos dimittant per malo inge-
nio in alias operas vacare , nifi fua curam
faciant . Nam fi facultatem parva habuerit,
& illa cura agere non potuerint , a Prine
cipe fuum exinde noticia faciant .
Item alia intpr. A curialem hominem
non licet fuam civitatem dimittere , in qua
natus eft , & in alia civitatem habitare ,
aut curam agere : Nam fi hoc fecerit , in
ambas civitates ferviant ; in una pro curiæ
fue debitum , & in alia pro quare ibidem
habitet , aut pro qualecumque honorem quod
ibi recipit ,
Item alia intpr, Minores etates , hoc funt
Tom. IV
( a) X filios . Ex iis quæ fequuntur , colligo legendum effe , XII. filios .
A..
Á 497
juftas perfonas viderit ; nifi fi minor nume-
rus fit , ipfa pars juvare debet . Nam fi
unius hominis facramentum , quamvis alta
perfona fit , non ei credatur .
XIIII. Item alia intpr. Si quis homo qua-
lecumque carta in judicio prefentaverit , fi
ei judicatum fuerit , ipfe eam per facramen-
tum firmare debet , que legitima carta fit .
Quod fi eam firmare non potuerit ipfa
carta pro falfitatem teneatur,
XV. Intpr. Si aliquis homo alterum ho-
minem de qualecumque caufa ante Judicem
abfconfe accufaverit , ad illum folum non
credatur ; nifi ambe partes inter fe conpro-
bationem faciant .
Item alia intpr. Si contra Presbiterum
major crimen dictum fuerit , ad ipfum Pres-
biterum fine aliquo fuplicium corporis cre
datur : nam fi poftea cum ei creditum fue-
rit fuper ipfa caufa , fuerit conprobata, pro
ipfo mendatio reus criminis teneatur . Nam
alii clerici , fi de qualecumque majore cau-
fa acufati fuerint & convicti , ficut alii fe-
culares judicentur .
Item alia intpr. Lex hoc precepit , ur
probatio non a poffeffore qui rem poffedit ,
fed ad illum qui querit , ille debet proba-
tionem obtinere : nifi tantum interrogare
debet antea poffidentem , fi ex fua perfo-
na , aut ex fucceffionem cœperit poffidere.
Item alia intpr. Omnis homo in judi
cio pro caufa fua tales teftes prefentare de-
bet , cui fidem reprobata non eft , fed ido-
neas perfonas in fua caufa quilibet homo
prefentare debet ,
XI,
EXPLICIT THEUD. LIB.
LIBRO XII
II. De fufceptores , prepofitis .
LIBER XII.
pupilli qui infra annos funt , ante XVIII.
annos in cura publica nullus eos prefumat
mittere : nifi neceffitas fuerit , pro ea cau,
fa utilitatem publica facere debeant .
Item alia intpr. Si curialis in culpa in-
ventus fuerit , Judices fuper eum pacientiam
habeant , ne in ipfa tormenta deficiant .
Quod fi fic ipfi Judices non fecerint , pro
illo curiale ipfe Judex V. libras auri con-
ponat , & pro illa curia , quam ipfe age-
bat , X. libras auri in fifco conponat .
Item alia intpr. Curiales homo , qui X,
•
filios ( 1 ) legitimos habuerit , & ipfe pater
fuerit XIII. , omnem curiam ei vel publi-
cum ei concedatur , ut non ea agat ; &
infuper coram bonos homines honoratus effe
debeat ,
Tt 3 Item

498 LEX R
R OM
O M A
Item alia intpr. Si quis homo , qui filia
curialis a conjugium preferit , fi de ejus fa-
cultatem aliquid aut per teftamentum , aut
per qualecumque carta habuerit , poft mor-
te uxoris fuæ, ad ipfa curia agendi tenea-
tur obnoxius .
Item alia intpr. Gefta , hoc eft , omnis
carta fic firma effe poteft , fi cum aliis te-
ftes III. curiales eo firmaverint .
II. Item alia intpr. De fufceptores pre-
pofitis & arcariis . Impr. Gratianus . Data
VI. Kl. Sept. Curiales , qui fifcum , aut
publicum actum exigent , non in occulto
eos elegantur , fed ad electionem multorum
bonorum hominum , vel de alios curiales ,
ipfum minifterium accipiant . Quod fi infi-
deles exinde fuerint , ad eorum difpenfatio-
nem pertinebit , qui eos ante Judicem ele-
CAPITULA
1. D E luftrali conlationem .
INCIPIT
Eluftrali conlationem . Impr. Gra-
tianus . Data Kl. Novemb. Intpr.
'D '
Si aliqui quicumque rem , qui
non eft donata , aut qui non emit , & vin-
det , ad folutionem auri non teneatur ; fi
vero empta aut vendita probabit hoc il-
lucque difcurrere , folutione auri teneatur .
II. De cenfu five adfcriptionem . Impr.
Coft. Data XV. Kl. Febr. Intpr. Si tabu-
larii , aut alii , cui actiones publicas tra-
duntur , fi forfitan potentes homines volue-
rint fcufare , & ad minores homines aliquo
publici fuper inponere , ipfi pauperes non
CAPITULA
I. E collegatos . Impr. Archadius .
Data VIII. Kl. Jan. Intpr. Si
"D'
colligatus de civitatem fuam cum
rebus fuis ad aliam civitatem ambulave-
rit , & ibidem de colonam , aut de an-
cillam , filios habuerit , totos ipfos infan-
INCIPIUNT CAPITULA DE LIBRO XV.
DEjE
ufoperibus publicis . Item alia e-
I. dem.
INCIPIT
I.E operibus publicis . Impr. Coft.
Data IIII. Non. Decemb. Intpr.
'D
Illi qui in civitatem inhabitant ,
licet ei in terra publica fibi domum hedi-
ficare , & poftea in perpetuo fecurus pof-
fidere .
Item alia intpr. Si aliquis Judex anti-
qua publici habitationem in civitatem re-
novare voluerit , tercia parte cum adjutore
N
A.
gerint .
Item alia intpr. Quicumque curiales non
facta fervitia officii quam debeant , fi fe ad
ipfo officio declinaverit , ac civitate , unde
difceffit , in fuo officio irevocetur .
Item alia intpr. Judices publicos , qui fe-
fcales caufas judicant , vel exigunt , per fin-
gulos annos eos mudentur : excepto fi in ta-
le civitate funt , ut per confuetudinem , aut
per neceffitatem , duos annos ipfa judicia-
ria , & cura agant . Et poftea in altero an-
no alteros Judices , vel actoribus mittantur .
Nam fi Judex hoc non impleverit , &ipfum
Judicem , & officium fuum , graves pœnas
conftringantur .
EXPLICIT THEUDOSIANI LIBER XII.
DE LIBRO XII.
II. De cenfum , five adfcriptionem .
LIBER XIII.
amplius folvant , nifi quantum per lege cen-
fitum habent .
Item alia intpr. Si aliquis homo in cau-
fa publica occupatus fuerit , & non fuerit
ad prefente quando fifcus exigitur , fi aliqui
gravatus fuerit , infra annum exinde ad Ju-
dicem reclamet . Nam fi ad prefente fuit ,
& fi fuerit gravatus , infra V. menfes ipfa
caufa reclamet , unde gravatus eft : Nam fi
infra V. menfes de ipfa caufa non recla
maverit , poftea ea retinere non poteft .
EXPLICIT LIBER THEUD. XIII.
DE LIBRO XIIII.
tes mater ad fua parte vindicet . Nam
fi colligatus de injenua muliere infantes
habuerit , toti ipfi infantes colligati na-
fcuntur .
EXPLICIT THEUD. LIB. XIIII.
II. De infirmandis his , qui fub tyrannis
aut barbaris gefta funt .
LIBER XV .
fifci ipfum ædificium renovet .
II. De infirmandis bis , qui fub tørran-
nis aut barbaris gefta funt . Impr. Coftant.
Data Kl. Mar. Intpr. Quicumque homo ,
dum hoftes in qualecumque patria ad de-
predandum vadit , fi cum eos ipfe homo
pro fua morte timendo , & pro falvando
vitam fuam , conjunxerit , & aliqua preda
preferit ipfe homo , proinde eum non te-
nea-
 LEX ROMAN
neatur in culpa ; & fi forfitan ad reddere
ipfa caufa venerit , ille homo non plus red-
dat , nifi fimpliciter in quantum veritatem
cognofcitur , quin ( 1 ) de ipfa preda adobti-
INCIPIUNT CAPITULA DE LIBRO XVI.
1. DE Epiſcopos ecclefiæ & clericos .
II. De apoftatis .
INCIPIT
E Epifcopos ecclefiæ & clericos .
Impr. Coftantinus . Data XII .
'D
Kl. Decemb. Intpr. Clerici nul-
la alia cura officii agere non debent , nifi
tantum ecclefiafticas caufas agant , ut non
per alias vacationes ecclefias fuas derelin-
quant .
Item alia intpr. Nullus homo prefumat
Epifcopum per nulla caufa ad alium Judi-
cem acufare , nifi tantum ad alios Epifco-
pos , & ipfi eum judicare debeant ; & po-
ftea ubi ipfum Epifcopum emendatum con-
fpexerint , auxiliante domino recuperare
cum debeant .
Item alia intpr. Omnes caufas privatas,
hoc funt minores , qui inter clericos agun-
tur , ad Epifcopum cum aliis Presbiteris ju-
dicentur. Nam fi criminales caufas clerici com-
miferint , ante provinciales Judices finiantur.
Item alia intpr. Si quis Epifcopus cleri-
cum fuum , qui injenuus eft , fi ipfum cle-
ricum in feculares caufas converfare viderit,
& eum de ipfa malitia emendare non po-
tuerit , & fi eum pro malitia fua de gra-
dum fuum ejecerit , & fi ipfe clericus pro
fua voluntate officium clericati dimiferit ;
fi taliter aliqui clericus fecerit , a fefcales
Judices ipfi conjungantur ; & fi ipfe cleri-
cus de bona gente eft , vel fua res habue-
rit , aut idoneus apparuerit , inter ipfos cu-
riales officium publicum faciat . Si autem
ipfe clericus inferior perfona eft , inter col-
legiatos officium faciat . Ad tales clericos
feſcales actio non necetur . Si quicumque
Judex hoc eis denegare voluerit , duas libras
auri in fifco folvat .
INCIPIUNT CAPITULA
I. D E tituli legum Novellarum .
I
II. De confirmatione legum Novellarum .
III. DeJudeis , Samaritanis , Hereticis , &
Paganis .
IIII. Ne curiales precium alterius conducat ,
nec fidejuffor conductoris exeat .
V. De tutoribus .
VI. Contra fententia Perfectorum .
(1 ) Quin . Lege , quid .
A. 499
vam veniffet .
EXPL. THEUD. LIB. XV.
III. Ne Chriftianum mancipiumJudeus ba-
beat .
IIII. De religionem .
LIBER XVI.
Item alia intpr. Clerici , vel Presbiteri ,
qui ad ecclefias deferviunt , in domu fua
non debeant alias mulieres habere , nifi ma-
trem fuam , & filiam fuam , & germana foro-
ris fuæ , & muliere quam ante in matri-
monio habuit , quam honore recepiffe ec-
clefiaftice .
II. De apoftatis . Impr. Gratianus . Data
XII. Kl. Jun. Intpr. Chriftiani fi ad idola
facrificia offerunt , teftamentum facere non
poteft , & ipfi puniendi funt .
Item alia intpr. Si de Chriftianis Judeus
aliquis factus fuerit , facultate ipfius fifcus
adquirat .
Intpr. Si de Judeo Chriftianus factus fue-
rit , poftea non licet ad alios Judeos ipfum
inquietare ..
III. Ne Chriftianum mancipium Judeus
babeat . Impr. Data VIII. Id. Mad . Intpr.
Si Judeus Chriftianum mancipium habuerit,
& eum forfitam circumcidere , & ille Judeus
ipfum mancipium perdat , & poftea ipfe
mancipius libertus permaneat .
IIII. De religione . Impr. Archadius . Da-
ta IIII. Kl. Septemb. Intpr. Omnis cau-
fas , quod ad religionem ecclefiafticam per-
tinet , Epifcopus eas debet judicare . Nam
omnes caufas criminales ante publicos Judi-
ces finiantur .
Item alia intpr. Principes terrarum o-
mnes antiquas leges eorum clementia robora-
vit , ideft confirmavit ; & Novellas vero
titulum legum per omnia facratiffime cu-
ftodire precipimus ..
EXPL. THEUD. LIB. XVI.
DE LIBRO XVII.
VII. De paternis , five maternis bonis .
VIII. Ne decurio a Senatoria dignitate &
aliquid honore adfperet .
VIII. De teftamento .
X. De alluvinionibus & palutibus .
XI. De bonis decurionum , & de naturali-
bus filiis eorum in curia mittendis bere
tibufque adfcribendis .
I N

500 LEX RO
7 INCIPIT THEUDOSI LEGUM NOVELLARUM DI . VII. THEUDOSII . AG.
I. Mpr. Theudofius . Data VI. Kl . Mar.
Intpr. Hæc lex omnem legem Theu-
"I
' dofianum libros XVI. confirmat .
II. De confirmatione legum Novellarum ,
Di. VII. Theodof . Data Kl. Octobr. Intpr.
Hæc lex Novellarum libros omnes firmiter
precipimus recipere .
II . De Judeis , Samaritanis , Hereti-
cis , Paganis . Impr. Theudofius . Data XII.
Kl . Febr. Intpr. Nullus Chriftianus prefu-
mat Judeum vel Samaritanum nee Judice
nec actore mittere ; nec caufas Chriftiano-
rum Judeos judicare nullo modo debeat .
Quod fi aliquis fecerit , ille qui eum acto-
re mittere prefumpferit , L. pondus auri con-
ponat . Similiter nullus Judeus Chriftianum
fervum ad fua lege ducere prefumat ; nam
fi hoc fecerit , capite puniatur .
IIII. Nec curiales precium ( 1 ) alterius
conducat , nec fidejuffor conductores exiat .
Impr. Theudofius . Data III. Id. Apr. Intpr.
Nullus curialis prefumat de fefcale , vel de
privatum , agrum conducere , nec per alte-
rum conductore fidejuffor exire ; nam quod
fi aliquid in agro fuo curiale reciperit con-
ductore curialem fidemjufforem acciperit
fciat fe ipfe curialis , accionem fuam effe
vacuata & ipfum agrum que conduxit ,
fifci viribus conducetur .
V. De tutoribus . Impr. Thecod. Data VI.
Id. Jul. Intpr. Si mater tutilla de res filio-
rum fuorum poft morte mariti fui recipere
voluerit ad gubernandum , promiffione pro
facramentum faciat , ut alium maritum pre-
hendere non debeat . Quod fi poftea fuum
facramentum non cuftodierit , & ad fecun-
das nuptias venerit , antea quam maritum
prehendat , ad fuos filios reddat omnia , quod
de facultates patris eorum ad gubernandum
recepit . Quod fi antea ab integritate eis non
reddiderit , & alium maritum preferit ; fciat
fe ipfe maritus qui eam in conjugium pre-
fit , res fuas ad ipfos parvulos inpignorare
debeat , donec ipforum res de fui patris que
habuerint ab integritate reftituat .
VI. Contra fententia Perfectorum preter
injuftos fucceffiones intra biennium fuppli-
candum . Impr. Valent. Data VI. Id. Aug.
Intpr. Si quis homo aliqua judiciaria habue-
rit , & fi forfitan alicui contra legem aut
rationem aliquid fecerit ; fi poftea alius Ju-
dex in ejus locum introierit , & ille Judex
qui antea fuit , qui ipfum damnum ad ipfum
parvulum fecit , ille pauper poftea infra duos
annos ante illum alium Judicem , qui in ejus
locum intravit , fua caufa profequere debeat :
nam fi infra annos fua caufa non requifie-
rit , poftea requirere non poteft .
(1 ) Precium ; h. e. prædium .
N
MA
A,
VII. Depaternis five maternis bonis. Impr.
Theud. Data IIII. Id. Sept. Intpr. Quicum-
que homo poft mortem uxoris fue fi filios
habuerit , quodquod de facultate uxoris fuæ
habuerit it poft mortem fuam omnia ad
filios fuos dimittat ; nam fi exinde alicui
dare voluerit , hoc facere non habeat pote-
ftate ; fed ipfa facultatem fui filii in fuam
poteftatem ab integritatem recipiant . Et
quod fi facultate uxoris fuæ inter fe & filios
fuos diviſa habuerit , fi forfitan aliqui de filios
fuos ante patris obitum mortuus fuerit , ipfam
portionem filii mortui pater fuus recipere de-
bet . Nam tamen ipfam portionem alienare
nullo modo poteft ; nifi ad filios fuos poft
fua morte ipfa portio revertat . Similiter &
mulier poft morte mariti fui ad filios fuos
ipfa conditionem exigere debeant .
VIII. Ne decurio a fenatoria dignitatem
& aliquid bonore adfperet . Impr. Theod.
Data II. Id. Septb. Intpr. Quicumque cu
riales qui fifcales eft conftitutus ad nulla
alia caufa fuus fenior eum non debet pro-
movere ad agendum ; nifi tantum in fola
fifcale & curiale caufa permanere debet .
VIIII. De teftamento . Impr. Theod. Da-
ta II. Id. Sept. Intpr. Quicumque homo te-
ftamentum facere voluerit , oportet ei vii .
perfonas eum fubfcribere debeant > & ipfa
I
qui illum teftamentum facit , fi literas fcit ,
octavum fe fubfcribat ; & fi litteras nefcit ,
roget alium qui pro fe fubfcribat , & ipfe
fignum faciat .
X. De aluvionibus & palutibus . Impr.
Theud . Data XI. Kl . Octub. Intpr. Si flu,
vium de aluvio fuo exierit in alia parte ,
aut propter palutem , aut fic locum ambu
laverit , terra illi adquirant , de cujus fines
ceffat , nec poftea de ipfa terra qui de ta
lem adquifitionem eft , nec fifcus nec tri-
vutus exinde non exeat . Similiter & qui
palute potuerit exficare , & exinde aut a
grum , aut pradum , aut qualecumque per-
fectum ibidem fibi facere potuerit , & illum
verum fine omne cenfum in perpetuum pof-
fidere precipimus .
XI. De bonis decurionum & naturalibus
filiis eorum in curia mittendis , beretibuf-
que adfcribendis . Impr. Theud. Data VI.
Kl. Jan. Intpr. Si quis homo habuerit legi-
timos filios & naturales , fi voluerit , de
facultatem fuam octavam porcionem ad na-
turales filios dare poteft : & forfitan legiti
mos filios non habuerit , nifi tantum natu-
rales , fi forfitan éos curiales , aut in fifca-
le actione mittere voluerit , tota facultatem
fuam , fi voluerit , eis dare poteft ; nam quar
ta ad alios heredes fuos refervare debeat .
DE
 LEX ROMAN
DE LIBRO
1. DE maritum & uxores ſpenfis .
II. De bomicidiis cafu an voluntate factis .
III. De teftamentis de marito muliere
fine filiis.
IIII. Hoc de teftamento ,
V. De fepulchris violatoribus .
VI. De libertis & fucceffionibus eorum .
VIL De XXX. annorum perfcriptionibus cau-
fis obponenda .
VIII, De colonis vagiis & de vagationem
INCIPIT NOVELLA DI,
E fructibus inter maritum & uxo-
rem fpenfis . Data VIII. Id . Sept.
" D Intpr. Quicumque
homo injenuus
fi uxorem fuam fupervixerit , aut uxor ma-
ritum , quodquod de mobilia habuerint , &
commune voluntatem expendiderint , exce-
pto de terra aut de mancipia , anteponi-
mus . Nam de movilia fructibus libera ha-
beat poteftatem , nec hoc fui heredes poftea
requirere non debeant .
II. De homicidiis cafu an voluntate factis ,
Impr. Theud. Data II. Id. Decemb. Intpr.
Quicumque homo homicidium fine fua vo-
luntate fecerit & ipfe homo , qui hoc fecit ,
a Principe fuggefferit , quod per fua volun-
tate hoc non feciffet ; fi probatum fuerit quod
verum dicat , veniam confequatur . Nam fi
vero fine alterius culpa homicidium fecerit ,
taliter exinde paciatur , ficut reliqui homici
das , quod in fuperiore lege confcriptum eft ,
III. De teftamentis . Impr. Theud . Data
XII. Kl. Nov. Intpr. Si quis homo injenuus
habens uxorem , & filios non habuerint , fi
maritus uxorem fuam per cartam voluerit
heredem dimittere , aut uxor maritum , am-
bo unus alii parii cartas faciant inter fe ,
falva Falcidia ad alios heredes fuos, hoc eft,
quartam porcionem , nam de alia facultate
fua liberam habeant poteftatem faciendi in-
ter fe , ficut voluerint .
IIII. Item alia intpr. Si quis homo te-
ftamentum carta alicui facere voluerit , fi
reftes non fuerint , ille qui ipfa carta face-
re voluerit , propria manum fuam ipfa car-
ra fubfcribat . Qui hoc per fuam volunta-
rem fecerit , hoc quod facit integram obti-
neat firmitatem .
V. De fepulchris violatoribus . Impr.
Theud. Data III. Id . Mar. Intpr. Si quif-
cumque homo tumbas mortuorum de Chri-
ftianos homines per fraude expoliaverit , fe-
cundum legem moriatur .
VI. De libertos & fucceffionibus eorum .
Impr. Theud. Data III. Non. Jan. Intpr.
Si liberti , qui cives romani dimiffi funt ,
aliqua leve culpa ad filios patronorum fuo-
rum fecerint , pro hoc non cadant in fer-
vitio . Similiter vero fi ipfi liberti , five
A. 501
XVIII,
eorum avenas .
VIIII. De confirmandis bis , qui admini
ftrantibus vel publicum officium gerenti-
bus diftracte Junt , vel " donata , & de
advocatis , vel ceteris negotiis .
X. De parentibus , qui filios fuos per ne-
ceffitatem deftraunt , & ne injenibus bar-
baris venundentur , neque mare vendant .
XI. De Epifcopale judicio , vel de diverfis
negotiis .
VII. VALENTIN.
baro , five mulier , mortui fuerint , & unum
filium aut plures dimiferint , facultatem fuam
quod habent ipfi liberti , liceat ei ab inte-
gritatem fuam ad filios fuos dimittere . Et
quod fi filios non habuerint , tercia parte
facultate fua ad patronos fuos dimittant ,
ideft ad mafculos ; nam ad feminas de ta-
le facultate venire non poteft , nifi fi ipfi
liberti fuam propriam voluntatem ad fuas
patronas dimittere exinde voluerint . Et quod
fi ipfi liberti nec filios nec nepotes dimit-
tunt , poftea medietatem facultatis fuæ ad
fuos alios heredes, fi injenui fuerint , dimit-
tere poteft , & medietatem ad fuos patro
nos dimittant . Et quod fi illi injenui , qui
liberti dimiffi funt , vivo ipfo homine qui ejus
libertatem habet , forfitan cuicumque de fua
facultate carta facere voluerit , hoc fine
permiffo patroni fui non habeant licentiam
facere . Et quod fi forfitan ipfe libertus con-
tra filios & nepotes patroni fui forfitan aliqua
greve culpa dicere voluerit , quod probare non
poteft , fecundum lege moriatur .
VII. De XXX. annorum perfcriptione o-
mnibus caufis opponenda . Impr. Theud. Da
ta XV. Kl. Jul . Intpr. Omnes caufas , pre-
ter qui de poft liminum , hoc eft , qui de
captivitate revertunt , vel de minoribus qui
infra annis funt ; nam omnes alias caufas
quid unus ad alterum requirere vult , infra
XXX. annos inter fe deliberentur ; nam poft
XXX . annos eas requirendi homines non
habeant poteftatem .
VIII. De colonis vagiis , & agnatione
eorum , & de avenas . Impr. Theud. Da-
ta II . Kl. Feb. Intpr. Si colonus dominum
fuum fugerit , aut per qualecumque modo
ubicumque XXX. annos quieto ordine la-
tuerit , poftea poft XXX. annos dominus
fuus eum requirere , nec vindicare non po-
teft . Et quod fi ipfe colonus per ipfos XXX.
annos apud duos , vel tres homines conver-
faverit , & unufquifque eum X. annos habue-
rit , ipfe eum vindicet , qui pofteriores an-
nos eum habuerit . Et quod fi unus de ipfos
homines plures annos eum habuerit , quam
illi alii , ille,qui eum majore numerum eum
habuit , ipfe eum vindicet . Iterum de co
lona
 502 LEX ROMAN A.

lona vero , qui per XXX. ( 1 ) annos ubi aurum in fifco, componat .
cumque quieta ordine latere potuit , poftea XI. De epifcopale judicio , & de di-
poft XXX. annos dominus fuus eam requi- verfis negociis . Impr. Valent. Data XVI.
rere non poteft . Et fi ipfe colonus , aut. Kl. Mar. Intpr. Clericus fi de criminale
colona filios habuerint ; quantofcumque filios caufa ante publicum Judicem accufatus fue-
ille colonus infra XXX. annos habuerit , fi rit , fine omne dilatationem ipfam caufam
inventi fuerint , ille fuus prior dominus , refpondeat . Episcopi vero vel Presbiteri ,
quem ille colonus , fugivit , ipfos infantes il- fi de criminale caufa accufati fuerint , ad-
le vindicet . Similiter & illa colona quan- vocatos rogent , qui pro fe ipfa caufa in
tofcumque filios infra XX. annos ei nati judicio refpondere debeant . Nam alii fecu-
fuerint , fi inventi fuerint , fimiliter ficut & lares homines per fe ipfos in judicio fuas:
de colono , ille dominus , quem fugit , ipfos caufas refpondeant . Quod fi forfitan tercia
infantes ille vindicet . vicem amalati fuerint , & ante Judicem ve-
VIIII. De confirmandis bis , qui admi- nire noluerint , ficut alii contumaces pone
niftrantibus , vel publicum officium gerenti- feriundi funt . Similiter vero nullus inquil-
bus , diftrate funt vel donata, & de a linus , nec colonus , & fervus , ad officium
vocatis vel ceteris negotiis . Impr. Valent. clericati & monachati venire non debent .
Data II. Kl. Feb. Intpr. Anterior lex fue- Nam clerici vero nec negotia , nec alias
rat , ut qui militia agebat , vel qualecum- curas publicas agere non debent . Similiter
que officium publicum gerebat , ut dum in nec curiales publici , qui fefcales acciones
ipfa militia vel officio erat , nec comparan- habent , ipfas acciones dimittere non pof-
di , nec conmotandi , nec donatum recipe- funt , ut ecclefiarum caufas agant . Diaço-.
re , de altero hominem licentia non habe- nus vero , qui ex curiales parentes natus
re . Sed in hoc prefente legem veraciter eft , aut ipfe ipfas curias agat , quod fui
conftituimus , ut & conparare & conmuta- parentes agerent , aut pro fe vegarium det ,
re & donativum per qualecumque carta re- qui ipfas agere debeat . Nam Epifcopum
ciperit , hoc quod legitimum eft, libera ha- vel Presbiterum non teneatur in tale legem
beat poteftatem . Sed tamen cavere debeat, conftriéti . Originarii vero , & fervi , qui
ut per nullum malum injenium ad quale infra XXX . annos in clericati officio in-,
cumque homine fuam rem tollere non de- venti fuerint , a dominos fuos in fervitio.
beat . Et quod forfitan de qualecumque ho-
revertantur . Diaconus vero aut pro fe ve-
minem , dum in ipfo officio eft , de qua carium det , aut ipfe ad dominum fuum,
lecumque fua fortia , aut per fuam te- revertat . Similiter vero nullum clericum li-,
ma , aut ei alicum fupplicium faciant , aut ceat alias curas agere , nifi ecclefiarum .
per qualecumque injenio malo , fi ali- Nam feu clericorum , feu Diaconorum pe-
qua facultatem per tam mala fraudem com- cunia , qui urienarii ( 2 ) , vel fervi , fue
paraverit , aut commutaverit , aut donati- rint , fi hoc infra XXX . annos inventi fue-
vum extorferit , & carta receperit , & rint , ad dominos fuos revertantur . Nam
precium non dederit , ipfa carta reddat , & ficut in fuperiore tituli legum Conftan. fcri-
infuner ipfom precium quem pro illa facul- ptum eft , omnes caufas poft XXX . annos
ta em placuit ut det , & poftea nec ipfum eas homo requirere non poteft , nifi tantum
precium , nec facultatem non habeat . Simi- de poftliminio , hoc eft , qui de captivitate
liter curiales vero pro fefcale debita fuam reverfi funt , & de minoribus qui infra an-
facultatem vendere poffunt ; fed ficut in fu- nis funt . Illi vero , qui de captivitatem re-
periore legem fcriptum eft , terra fine fuo
vertunt fuper XXX. annos , III . annos cau
cenfu conparare Hullo modo nullus homo fas fuas inquirere poffunt . Minores vero
debet .
parvuli fuper XXX. annos V. annos cau
X. De parentibus , qui filios fuos per fas fuas inquirere poffunt . Nam fuper iftum
neceffitate diftrabunt , & ne ingenui barba- numerum caufas nullo modo infequere non
ris venundetur , neque trans mare vendan- poffunt . Similiter vero quicumque homo de
tur . Impr. Val. Data V. Kl. Feb. Intpr. fua caufa Judicem in fufpicionem habuerit ,
Quicumque ingenuus homo filios fuos aut ut ea per rationem non judicaffet , licet
per fame , aut per qualecumque neceffitate , ipfui homini ad alium Judicem fua jufti-
vendiderit , fi V. folidos filium fuum ven- tiam inquirere . Similiter vero de colono &
diderit , quando eum redimere voluerit , colona dicendum eft , quomodo filii eorum
VI. folidos reddat , & filium fuum reci- inter dominos fuos dividantur . Ille domi-
piat ; & fi X. folidos prefit , XII. reddat ; nus , cujus colonus eft , de filiis ejus duas
fi vero amplius receperit , fecundum iftum portiones recipiat ; & ille dominus , cujus
numerum pro filio fuo reddat . Et quod fi colona eft , de filiis ejus tertia parte reci-
ille homo , qui eum comparavit , aut ultra piat porcionem .
mare , aut in longa regionem vendiderit , EXPLICIT DI. VII. VALENTINI .
unde eum revocare non poffit , VI. uncias
IN-

( 1 ) Qui per XXX. & infra: potea pot XXX. in hac lege , ubi pariter de colona fermo eft .
In ambobus legendum arbitror AX Vide intra ( * ) Urienarii ; b. e. originarii .
 LEX ROMAN
INCIPIUNT CAPITULA DE LIBRO XVIIII.
I. DE E eos qui in duas provintias con-
verfantur.
II. De indulgentiis velicorum , & de pre-
INCIP. NOVELLI
1. Emine exibere de provintia a co-
mitatum , nifi a relatione Judi
cis , a quo fuerat apellatus , Impr.
Valent. Data II. Kl. O& tub. Intpr. Qui
cumque homo cum alio homine caufam ha
buerit , & unus de ipfos homines fuerint de
una patria , & ille inter eos alter de alia ,
in illa patria ipfa caufa judicentur , ubi il-
le homo inhabitat , quem de ipfa caufa
amallatur .
II. De indulgentiis veliquorum ; de pre-
tii civitatum omnium . Impr. Valent. Data
V. Kl. Febr. Intpr. Quicumque homo aur
per comparationem , aut per qualecumque
modo de fefcale caufam aliqua facultatem
habuerit , cenfum , quod exinde exire de
bet , reddat ; & fi ipfum redderit , tam il-
le , quam & fui heredes , ipfa caufa in per
petuo fecuri poffideant .
CAPITULA DE
E
ID E curialibus & de actionibus pre-
tiorum eorum, & de diverfis negociis .
INCIE. NOVELLI D 1.
I. E curialibus , & de agnationibus
preciorum ( 1 ) eorum , & de di-
"D
verfis negotiis . Impr. Leo. Da
ta VIII, Id. Novemb. Intpr. Si quis curia-
les filiam habuerit , ipfa filia non habet po-
teftatem fe ad alium hominem in matrimo-
nio jungere , nifi ad alium curialem . Et
quod fi in alia civitate ad maritum ambu-
laverit , quartam portionem de facultatem
fuam perdar . Nam clerici vero , omnes cle-
rici qui de curiales nati funt , fi honore non
habent , a curiale officium revertantur ; &
fi ad ecclefiam confugerint , Archidiacones
С А Р. DE LIBRO
DE abrogatis capitibus injuſtis legi .
INCIP. NOVELLI
I. Eabrogatis capitibus injuftis ,
Impr. Leo . Data X. Kl. Mar.
'D
Intpr. In hac lege fimiliter di
cit , ficut in anteriore legem fcripfimus .
(1 ) Preciorum ; h. e. prædiorum .
A. 503
tiis civitatum omnium .
III. De matrimoniis Senatorum .
IIII. De teftamentis clericorum , vel fan-
Bæmoniales .
DI. VII. MARCIANI.
III. De matrimoniis Senatorum . Impr.
Valent. Data Non. April. Intpr. Omnes
Senatores , excepto de vilioribus perfonas,
vel qui infamia deputati funt , uxores ei de
tales homines ducere non liceat . Nam quam-
vis de pauperes parentes fit injenua perfo-
na , eft & cum bona fama , Senator ad uxo-
rem eam prendere poteft .
IIII. De teftamentis clericorum , velfan-
demoniales. Impr. Marcianus . Data X. Kl.
Mad. Intpr. Hæc lex precepit , ut fancts.
moniales , & viduas , & qualefcumque fan-
&emoniales feminas , liceat eis per quale-
cumque fcriptura & ad Epifcopos , & ad
Presbiteros , & ad qualefcumque clericos ,
qui ad ecclefias deferviunt , de fuas quale-
cumque cartas , fi voluerint , facere eis
poffunt .
DI. VII. MAR.
LIBRO XX.
II. De Epif. cler. jud. & ne quis invitus
clericus ordinetur .
VII. MAJORIANI .
eos ad Judices curie prefentet . Nam Epi-
fcopus vero , vel Presbiter , aut Diaconus
fi de curiales nati funt , ipforum res non
licet de ipfa curia extrahere , & fi filios ha-
buerint , ad ipfam curialem actionem re-
vertant .
II. De Epif. vel Jud. , & ne quis invi-
us clericus ordinetur . Impr. Leo . Data 11.
Kl. Apr. Intpr. Nullus prefumat injenuo ho-
minem fine fuam voluntatem clericum fa-
cere .
EXPL. DI. VII. MAJORIANI .
XXI.
DI. VII. SEVER I.
Mulier poft mortem mariti fui nec de fua
dote , quod ei fuus maritus fecit , nec de
alia facultatem , quod ei fuus maritus di-
mifit , nulla licentia exinde habet alienare ,
nifi
 LEX ROMA
504
nifi tantum ufufructum exinde habeat ; &
poftea fi ad fecundas nuptias venerit aut
i mort ua fueri t , omn em facu ltat em mari ti
CAPITULA DE LIBRO
1. DE generibus ingenuorum , vel liber-
torum . 3 annis .
II. De numero fervorum teftamentum ma-
nuummittendorum ..
III. De jure perfonarum .
IIII. De inceftis matremoniis .
V. De adobtionibus .
VI. Quibus modis exeunt filii de poteftate
patris .
VII. De tutore . Aut legitimi funt , aut te,
INCIPIT LIBER
1. Ntpr. Ingenuorum ftatum unum eft .
Nam libertorum vero trea genera
Ifunt . Injenui vero funt , qui de in
jenucs parentes nafcuntur . Liberci funt , fic
ut jam diximus , trea genera ; hoc eft , ci
ve romanum , & latini , & divicicii . Cive
romani ingenui per tres modis facere poteft ;
ideft per teftamentum ; alium vero in ec
clefiam ante plebem ; tertia vero ante Prin-
cipem . Latino ingenuo vero per tres mo-
dis facere poteft , ideft , per minutas car-
tas ; alia eft , ante amicos ; tertia eft , fi
eum in convivio libertum dimittit . Didi
cius vero libertus per tres modis facere po-
teft ; id eft 2 i quicumque fervus in culpa
ceciderit Spro ipfa culpa multas poenas
reciperit , poftea vero pro ipfas poenas do-
minus ejus pro fua mercede ingenuum eum
effe dimittere debet ; alia eft , fi dominus
fuus ei de ferro calido qualecumque nota
In fuo membro fecerit , quem non poffer
dekleş tercia eft , fi per qualecumque cau
fm dominus fuus & tale fignum in fuo cor-
pore miferit , qui femper parere poffit . Nam
civem romanum libertus meliorem quam il-
li aliqua , & teftamentum facere poteft , &
omnia , quæ habet , per comiatum patroni
fui , cui voluerit , condonare poteft . Lati
nus vero libertus cum gratia, domini fui po-
teft ad hæc pervenire , ut cives romanus li-
bertus fiat . Didicicius vero libertus ad hoc
pervenire nullo modo poteft .
II. De numero fervorum teftamentum ma-
nummittendorum . Intpr. Quantos fervos ho-
mo per fuo teftamento liberos dimittere po- hoc fecerit , poenas fuperiores legis feriantur.
teft , ideft , qui duos fervos haber , ambos { Similiter vero fi injenua mulier in adul-
liberos dimittere poteft ; qui tres habet ,
duos dimittere poteft ; qui quattuor habet ,
duos dimittere poteft , qui fex habet , tres
dimittere poteft ; qui VIII. habet , IIII .;
qui X. habet , V, dimittat ; qui ufque ad
XVII . habet , V. dimittat , qui XVIII. ( 1 )
habet , VI.; qui plus habet , ufque ad XXX.,
(1 ) XVIII. Male in codice , XVIII.
NA .
fui ad filios fuos dimittat .
EXPL. DI. VII. SEVERI .
XXI S
ftamentorum . Legitimi funt .
VIII. De curationum . Peractis pupellaribus
VIIII. De teftamentis & de exereationem li-
berorum .
X. De exereationem
XI. De lege Falcidia :
XII. De fidejuffore .
XIII. De quibus modis obligatio tollatur
ideft de furto .
GAGII.
tertia parte dimittere poteft ; qui plus ufque
ad C. fervos habet , quarta parte liberos di-
mittat ; poftea vero , quamvis plures fervos
habet homo , C. ex ipfi per teftamentum
libertare poteft . Per minutas vero cartas
totos fuos fervos & ancillas libertáre non
poteft ; nifi fi fuerit ante Principe , vel an-
te amicos fuos , omnes fuos fervos vel an-
cillas libertare poteft . Quod fi ipfe homa
in egritudinem fuerit , qui ingenuos dimit-
tere volet , & prope fuerit ad morte , per
tale injenio per minutas cartas totos fuos
fervos & ancillas libertare non poteft ; nifi
quam legitime fuperius per teftamentum con-
tinet , illum numerum liberos dimittere poteft.
II. De jure perfonarum . Intpr. Nullus
ingenuus homo pro nulla culpa fuum fervum
per fe occidere non debeat ; fed ipfum fer-
vum culpabilem ad Judicem tradat , qui
ipfum jufta culpa fua punire debeat . Nili
eum antea fuus dominus pro ipfa culpa in
trabalio miferit , & forfitan occafio evenerit ,
& ibidem ipfe fervus mortuus fuerit , per
hoc dominum ejus non teneatur in culpa .
Similiter filii perfonarum , qui legitimi funt,
vel de legitimo matrimonio procreati , ante
quam mancipétur , in poteftate parentorum
fuorum permanebunt .
IIII. De inceftis matrimoniis . Intpr. Hæc
lex exfpecialiter precœpit , út ad nullum
hominem liceat cum fuam propriam paren-
re , nec in adulterio fe mifcere , nec in con-
jugio accipere , nec illa femina in matrimo
nio non liceat habere uxorem . Nam fi quis
terio de fervo conceperit , infans qui ex ea
de hoc natus fuerit , fervus effe debet . Nam
fi liberta , antequam libertatem percipiat ,
pregnans fuerit , & dum ipfum partum in-
fra fe habuerit & fic fuerit libera dimiffa , il-
le infans qui tunc ex ea natus fuerit , liber
permanebit .
V.
 LEX ROMANA.
V. De adobtionibus . Intpr. Quicumque
ingenuus homo alienum filium adoptivum
collegere voluerit , ut eo pro filio habeat ,
hoc facere poteft . Nam duobus modis eft
ita conditio : Illum dicitur adobtivum , qui
patrem habet vivum , & ad alium patrem
fe conmandare voluerit ; & illum dicitur
adrogatum , qui patrem vivum non habet ,
& ad alium patrem fe commendat ; & eft infans ,
adhuc fi ipfe qui cum recepit , rogat eum,
ut fecum pro filio converfare debear . Si-
militer vero & de filias ipfa condirio agen-
dum eft .
VI. Quibus modis filii exeunt de poteftate
patris , Intpr. Si pater eorum ab oftibus in ca-
ptivitatem ductus fuerit , aut in exilio mif-
fus fuerit , aut in peregrinationem ambula-
verit , dum ad proprium fuum non revene-
rit , filii adulti in poteftatem fuam rema-
neant . Et alio modo filii mancipantur ; hoc
eft inmancipatio , fi pater eorum eos per
manum dat ad alium feniorem , & eos ei
commendaverit , aut fi ad ipfos filios uxo-
res dederint , ut in fua ipforum poteftatem
eos dimittat vivere . Poftea vero fi duo fra-
tres fuerint , & filios habuerint , fi ipforum
pater mortuus fuerit , ipfi infantes in avii
paterni poteftatem remanebunt .
VII. De tutores. Tutores aut legitimi
funt , aut teftamentarii , Legitimi funt . Int-
pr. Si ingenuus homo mortuus fuerit , & eft , fi quicumque homo furtum fecerit , &
filios parvulos , qui infra annis funt , dimi-
ferit , fi heredes legitimos non dimiferit ,
aut teftamentarius libertus , qui res de ipfos
parvulos gubernare debeant , tunc Judex ip-
fius loci tales homines juftos inquirere de-
beant , qui eorum res fine omne damnum
de ipfos parvulos gubernare debeant .
VIII. De curationem . Peractis pupillari-
bus annis . Intpr. Parvuli , hoc eft , qui in
minore etate funt , poft XXV. annos etate
fuæ de tutorum poteftatem exeunt . Et co
fi (1 ) forfitan aliquid ipfi parvuli tale in-
firmitate habuerint , ut fuas res gubernare
non poffint , diebus vitæ fuæ ipfi parvuli in
tutorum poteftate debeant .
VIIII. De teftamentis . Intpr. Hii funt ,
qui teftamentum facere non poffunt , ideft
infans qui infra annis eft , & adobtivus fi-
lius , nec furiofus , hoc eft furiofus , qui fa
nam mentem non habet ; fi teftes cum inter
impetus a propria mente revenerit , tefta-
mentum facere poteft .
X. De exeretatione liberorum . Intpr. Si
quis teftamentum fecerit , fi filium mafcu-
CAPITULA DE
I. DE
E omne paltu , qui inter duos bo-
mines agitur .
II. De qualecumque caufa , unde inter duos
Tom. IV.
( 1) Co : h. e. quod fi .
505
lum habuerit , aut de prefente illum in ipfo
teftamento heredem fcribat , aut de pre-
fente illum exeredet ; nam fi fic non fece-
rit , ipfe teftamentus ftare non poteft . Et
quod fi filias habuerit , & illas in fuo te-
ftamento heredes fcribere noluerint , pro ipfas
filias teftamentus cadere non poteft . Nam
poftomi vero duobus modis dicuntur ; hoc
qui poft teftamentum factum
nafcitur ; & qui poft mortem patris natus
eft . Ille homo , qui teftamentum facit , in
ipfo teftamento fcribere debet , & dicat :
fi mihi filius aut filia nati fuerint , bere-
des meifint ; aut dicat ; exheredes . Nam fi
fic non fecerit , illi infantes , qui poftea na-
fcuntur , rumpunt teftamentum .
XI. De lege Falcidia . Intpr. Nullus ho-
mo nec teftamentum , nec alia carta , de
fua facultate facere poteft , ubi Falcidia ,
hoc eft quarta parte , non refervaverit .
XII. De fidei commiffis . Intpr. Si quis
homo pro fidemjufforem acceperit , fi fe ad
ipfum fidemjufforum vult , fide quod fe-
cit , folvat . Et quod fi illum fidemjuffo-
rem dimittere vult, ad fuum debitorem fe
tenere debet , ut fuum debitum ei reddat .
XIII. De quibus modis obligatio tollatur .
Intpr. De furto . Furtuorum genera funt
IIII. , ideft , manifefta , & ne manifefti
vel concepti , & oblati . Manifeftus furtus
fuper ipfum furtum conprehenfus fuerit . Ne
manifeftus furtus eft , fi aliquis furtum fe-
cerit , & eum fuper ipfum furtum non con-
prehenditur , fed tamen ipfum furtum fa-
&tum habet . Concepti furtus eft , qui rem
quod homo involat , & apud alium homi-
nem invenitur , & non apud illum , qui,
ipfum furtum fecit . Oblati actio furtus eft ,
ut fi aliqui homo alterius rem fine commia-
tum domini fui tetigerit . Oblati actio fur-
tus eft , ut fi aliquis alterius caballum fuper
convenientiam ipfius longius minaverit
quam inter eos convenerit . Oblati actio
furtus eft fi quicumque furtum faciat . O-
blati actio furtus eft , fi quicumque homo
alicui confilium dederit , ut quicumque fur-
tum faciat . Oblati actio furtus eft , fi qui-
cumque homo rem fuam in manum fuam
tenit eam , alter homo fi ipfam rem de ma-
num fuam excoferit , ut ea perdere debeat .
Iftas tales caufas omnis homo eas pro furtu
tenere poteft .
EXPLICIT LIBER GAGII FELICITER .
LIBRO XXIII.
bomines agit .
III. De ipfa caufa .
IIII. De procuratoribus , cognitoribus .
V. De omne rem , unde unus ad alterum
Vu de-
 J.

"
 LEX ROMAN
datum fuerit , & pater corum ad illum plus
fecerit , quam legitimum eft ad illum , qui
fine uxorem eft , aut ad Regem , aut ad
patronum commendatum non eft ; pater
ejus de fuum proprium ad illum ipfas res
adimpleatur , & ille , cui plus fecit , inte-
gra obtineat firmitatem .
VIII . Item alia . De calumniatoribus.
Ille non eft calumniatus ( 1 ) , qui inter duos
homines contendentes de qualecumque rem
juftitiam dicit ; fed ille eft calumniatus ,
qui rogitus , aut per primias , alterius caufa
defertat .
Item alia . Si quis alterum hominem per
fortiam aut in domo , aut in carcere ,
in catenis miferit , aut per qualecumque in-
jenio illum extorferit , ut illi de res fuas
qualecumque cartola facere debeat , ipfa car-
tula nullam obtineat firmitatem .
VIIII . Item alia . De minoribus etati
bus . Si quis infra legitimis annis funt , fi
aliqua graviora culpa commiferit , ficut lex
continet , folvat , ficut & ille , qui in ma-
jore etate eft .
Item alia . Quicumque in minore etate
funt ( 2 ) , rem fuam alicui commendave-
rit , & exinde damnum evenerit , totum
requirere illum non poteft , nifi fi ipfe pro-
priam fuam voluntatem illi reddere volue-
rit . Similiter & ille , qui in minore etate
eft , & ad alterum tale , qui in minore eta-
te eft , fua negotia commendaverit , fimili-
zer , ut fupra diximus , in integro ci requi-
rere non poteft , nifi fi ipfe minor propria
fua voluntatem ei reddere voluerit .
Item alia . Si duo parvuli confubrini ,
qui infra annis funt , & fine parentes re-
manferint , & unus de illos mortuus fue-
rit , ille qui vivit , amborum hereditatem
vindicet .
Item alia . Si minor fuerit infans , qui
infra annis eft , & fidejuffor alicui acceffe-
rit , qualem fidem fecerit , folvat .
Item alia . Si aliquis homo pro alterum ,
qui infra annis eft, fidemjuffor exierit , ille
qui ipfam fidem fecit , ille folvat , & ille
qui infra annis eft , illi nihil conponat .
Item alia. Quicunque homo , qui per ali-
quo injenio pro parvulum , qui infra annis
eft , fidejuffor exierit , ut illum parvulum
per malum injenium aliquid ledere poffit ;
ille qui fidejuffor exivit , de fuo proprio
conponat , & ficut fuperius diximus , illum
parvulum , pro quem fidemjuffor exivit ,
nihil requirat ,
Item alia . Si quicumque homo de illos,
qui infra annis funt , terra conparaverit , &
poftea , ubi ipfe parvulus ad legitima eta-
tem pervenerit , fi voluerit precium redde-
re illi , cui fuam terram vendidit , precium
Tom . IV.
( 1 ) Calumniatus : h . e . calumniator ; & fic
infra in hac lege .
(2 ) Quicumque in minore etatefunt &c. Le.
gis fenfus eft de iis , qui minoribus res fuas
A. 507
reddat , & terra recipiat ; & fructum de
ipfa terra , illum tenuit de illum qui ibi-
dem laborabat , ad illum nihil requiratur
X. Quicumque homo injenuus mancipia ,
aur terra fua inpignoraverit , aut infidutia-
verit , & ille mortuus fuerit qui ea inpi-
gnoravit ; poft fuam mortem liceat filium
fuum , quod pater ejus placuit , dare , &
rem fuam recipere .
Irem alia. Quicumque homo ad alterum
hominem rem fuam preftaverit , & ipfa rem
antea requifierit , quæ ( 3 ) inter eos con-
venit , aut forte meliore , aut plufquam ei
dederat , ipfa rem ille qui querit perdat.
•
XI. De fatisdandis . Intpr. Quicumque
homo injenuus de facultatem fuam alicui
carta fecerit & mortuus fuerit ; ille qui
ipfa carta recepit , ad heredes mortui legi-
timam porcionem docere debet ; & pro hoc
ambe partes fidejuffores dent ? ut ante Ju
dicem fe prefentare debent ; & ille qui il-
lam cartam habet , ante ipfum Judicem ad
illos heredes legitimam portionem confignet
quæ eis pater eorum pro ipfa carta dimif-
fiffet . Si ille , qui carta habet , hoc confi-
gnare poteft , fua carta integra obteneat fir-
mitatein .
XII. Item alia . De falfariis . Quicumque
homo , qui fciente falfa carta in judicio pro-
tulerit , jufta lege puniatur ; & qui nefcien-
do in judicio falfa carta protulerit , fcufan-
dum fe dicat , ut ipfa carta falfa non faupif-
fet . Si hoc fcufare poteft , minime conda-
mnetur .
XIII. Item alia. De libertis vel de fer-
vis . Intpr. Nec libertus de patronum fuum ,
nec fervus dominum fuum fe excutere non
poteft , nifi fi illius incredulus , & paganus
probare potuerit .
Item alia . Nulla femina pregnante pro
nulla caufa nec torquere , nec in nullum
vinculum mittere licentiam non damus an-
te quam ad partum veniat .
Item alia . Ille homo , qui de qualecum-
que crimine convictus fuerit , & fi Judex ei
aliquas poenas fecerit , aut in trabalium mi-
ferit , nec fi de qualecumque hominem illa
hora male loquatur , credendum ei non eft .
XIIII. Item alia . Filius antequam man-
cipetur , juffionem patris in omnibus adim-
pleatur ; de quo matres vero juffione in o-
mnibus non adimpleatur , nifi ea , quæ pof-
fibile eft , faciat .
Item alia . Si quis qualecumque cartam
alterius per malo animo , quid ei ad da
mnum effe debeat , aut raferit , aut incen
daverit , aut per qualecumque modo frau-
daverit , fecundum legem puniatur .
XV. De venditionibus. Intpr. Quicumque
ad alterum hominem legitimam vinditionem
Vu 2 fc-
commendant ; fed fcriptor mifellus adeo ma-
le fefe exprimit , ut contrarium efferre vis
deatur ,
( 3 ) Qua . Lege , quam .
V

X MA
508 LE RO
fecerit , & precium acceperit ; & ipfa rem
tradere noluerit , Judex eum invitum ipfam
rem tradere faciat .
XVI. Item alia intpr. Quicumque homo
alienum fervum fugire docuerit , aut furtum
facere , aut aliena ancilla per fortiam virgi-
Hem conruerit ( 1 ) , fecundum legem Aqui-
lienfe judicentur .
XVII. Item alia intpr. Quicumque homo ,
qui alterius terra malo ordine , aut per for-
tiam tulerit in quantum tempus eam te-
nuerit , omnia ab integro reddatur .
XVIII. Si duo heredes facultatem aut
terram infimul habuerint , qui equale divi-
dere debeant , & anus de illos majore por-
tionem habuerit , & fi ille , qui minus ha-
buerit , illum qui plus habet non requifie-
rit ; ille , qui amplius habet , nullum da-da-
mnum exinde paciatur , nifi quando eum
quefierit , de prefente per rationem dividant ;
& fi ille , qui minus habet , illum qui plus
habet , femper quafivit , & ille qui plus te-
net , denegaverit , fi ante Judicem convin-
tus fuerit , per tempus ei reddatur .
& fuerit , ipfum debitum in duplo folvatur .
XVIII . Item alia . Si quicumque pecu-
lium ad alterum hominem damnum fecerit ,
fi ipfe homo , cujus peculius eft , damnum
qui fecit conponere noluerit , ipfum pecu-
lium , qui ipfum damnum fecit , perdat . Si-
militer fi pecus alium pecus occiferit aut
fi canes qualecumque alterius peculium oc-
ciferit , dominus ejus , cujus ipfe peculius
eft , aut canis , qui illum alterum occifit ;
aut alterum tale peculium reddat , qualis
ille fuit , quem intrigavit , aut ipfum pecu-
lium , qui illum damnum fecit , reddat .
Item alia . Qualecumque fera , quod ho-
mo habuerit , & eam in illo loco ligave-
rit , ubi alicui de qualecumque rem damnum
fecerit , ille qui ibidem ligare juffit , ipfum
damnum quem ipfa fera fecit , conponat .
Et fi ipfe homo , qui ipfa fera cuftodire de-
bet , & fine juffionem domini fui ibidem
cam ligaverat , ubi alicui damnum faciat ,
de fuo proprio ille qui ibidem ea ligavit ,
damnum quod ipfa fera fecit , conponat .
Item alia . Si quicumque homo aut fera 2
INCIPIUNT CAPITULA DE
1. D E qualecumque caufa , aut de qua-
lecumque rem , unde inter duos homines
intentio fuerit .
II. De ftipulatione
III. Qui alienam rem perdit .
IIII. De pignus .
V. De ipfa caufa .
VI. De debito .
VII. De navigantibus .
VIII. De filio inmancipato .
VIIII. De fidejuffore mulieris .
(1 ) Conruerit . Lege , corruperit .
NA
.
aut quadrupedem , fi ea per fua prefumptio-
nem inritaverit , ut ei aliquid nocere de-
beat ; fi hoc fecerit , nulla compofitionem
exinde non requiratur ,
XX . De aqueducto & via publica pri-
vata ( hoc eft via privata , qui non eft
ftrata poblica ) , ille qui per duos annos
aqueductum , aut viam privata dimiferit ,
poflea eos requirere non poteft . Et qui eos
per duos annos quieto ordine poffiderit ,
alter homo ille poftea eos requirere non
poteft .
XXI. Si duo heredes ad dividendum res
fuas venerint , & exinde aliqua intentio-
nem inter fe habuerint ; Judex inter eos
alterum hominem juftum arbitratore mittat,
qui inter illos deliberet . Et fi aliquid in-
ter illos non divifum remanferit ipfi he-
redes inter fe illum , quod non divifum re-
manfit , fine arbitratorem dividant .
XXII . Item alia . Quicumque homo al-
teri debitor fuerit , & ipfum debitum ne-
gare voluerit , & poftea exinde convictus
Similiter & ille quicumque homo , qui rem
fuam vendiderit , & exinde cartam fecerit,
fi minus dederit quam in ipfa carta fcri-
ptum fuerit , in quantum exinde minus in-
venitur , in duplum perfolvat .
XXIII. De fidejuffores . Si de una cau
fa plures fidejuffores fuerint dati , & fi ali-
quid de ipfos fidejuffores mortuus fuerit ?
proinde caufa non perdit , fed per eos , qui
de illos fidejuffores vivit , quod promific
folvat .
XXIV. Item alia , Quicumque homo alie-
num mortuum fepelierit , & fi qualecum-
que caufa de fuum proprium ibidem expen-
diderit ille qui illum feppellivit ; parentes
mortui , quantum ille aufire juratus dice-
re , quid ibidem de fuo proprio expende-
diffet , de illius mortui facultatem ei red-
dantur .
EXPLICIT LIBER PRIMUS SENTENTIARUM
PAULI १
LIBRO XXIV.
X. De debitum , & pignus .
XI. De pecunia data ad ufuram .
XII. De eo , qui alterius rem vendit .
XIII. De commune pecuniam .
XIIII. De eo , qui vendit rem alterius fi-
ne ejus voluntate .
XV. De bomine muto .
XVI. De venditione fervi , five compara-
tionem .
XVII. Item de fidemjufforem .
XVIII. De filias , qui in poteftatem paren-
tum funt .
XVIIII.
 LEX ROMA
XVIIII. De nuptias , fiipfe fponfus prefens
non eft .
XX. De dote ante nuptias , &poft nuptias .
XXI. De donationem inter maritum & uxo-
rem .
XXII. De ancilla pregnante , fi injenua di
miffa eft .
XXIII, De muliere injenua , fi pregnans
INCIPIT LIBER
1. Ntpr. De qualecumque caufa , aut de
qualecumque rem , unde inter duos
'
I
homines intentio fuerit , & in judi-
cio ante Judicem venerint , ambe partes in
placito juratores prefentare debent ; & qui
meliores , aut plus juftos perfonas habuerit ,
ipfe juret .
Item alia . Si aliquis homo pro alterum ,
qui debitum alicui habet , & fi promiferit
illius debitum reddere , illum qui promifit
reddar , & illum alterum , pro quam pro-
mifit , non condamnetur ,
II. Item alia . De ftipulatione . Stipulatio
eft inter duos homines de qualecumque
rem intencio eft , poffunt inter fe ipfa cau
fa fine fcripta , & fine fidejuffores per fti-
pula finere . Stipula hoc eft , ut unus de
ipfos lever feftucum de terra , & ipfum fe-
ftucum in terra rejactet , & dicat : per ifta
Stipula omne ifta caufa dimitto : & fic ille
alter prendat ipfum illum feftucum , & eum
falvum faciat , & iterum ille alius fimiliter
faciar . Si hoc fecerint , & aliqui de illos
aut de heredes eorum , ipfa caufa remove-
re voluerit , ipfum feftucum in judicio co-
ram teftes prefentetur , ambo duo qui con-
tendunt , & hoc fecerint , ipfa caufa re-
movere non poffunt .
HI. Item alia . Si cuicumque fervus al-
terius rem quale libet fufciperet , & ipfa rem
in pugna dux ... , aut ubi mortis peri-
culum incurrat , & ipfa perdiderit ; reddat
ei , cujus res fuit , alteram talem , quales
illa fuit , quem perdidit .
Item alia . Quicumque homo ad alterum
hominem qualecumque rem fuam dederit
ad vendendum , & fi ipfe homo , qui ipfam
rem fe vindere promifit , fi ipfam rem per-
diderit ; ipfum precium , que inter eos con-
venit , ad quantum ipfa rem vendere de-
buerat , reddat ; aut altera tale rem , qua-
lis illa fuit quod vendere debuerat , reddat.
HII. Item alia intpr. Si quicumque ho-
mo pro qualemcumque debitum pignus fuum
dederit , & in die placito , quod inter eos
convenerat , pignus fuum non difpignora-
verit ; fic poftea ille , qui illos pignus ha-
bet
, per tres vices ad fuum debitorem di-
cat ,
ut pignus fuum recipiat , & fuas res red-
dat . acceffiones fuum pignus . . .
pignoraverit , ille poft • ipfos pignos
habet libera ...
... de habeat poteftatem fa-
cere , quod voluerit .
V. Item alia . Qui ancilla , aut jumen-
Tom . IV.
NA;
509
dimiffa fuerit .
XXIIII. De eo , qui captivus ductus eft .
XXV. De die , in qua injenuum dimittat .
XXVI. De eo , qui uxorem fuam cum alio
in adulterio deprebendit .
XXVII. De tutilla parvulorum in minore
etate .
XXVIII. De furonibus ,
SECUNDUS .
tum , aut vacca , aut qualecumque peculium
pregnante inpignoraverit , ille qui illos pi-
gnos recepit , illum caput habeat , ficut fu-
perius diximus , fi ipfe debitor fuum pignus
non difpignoraverit ; nam illum nutrimentum
ad dominum fuum revertatur , qui ipfum pi-
gnus pofuit .
VI. Item alia. Quicumque homo ad al-
terum debet folidos X. , & ille , cui illos
folidos X. deber , forfitan illi debet folidos
V. , & fi ille illos X. quefierit , & illos V.
non rememoraverit , quod ille illi debeat ,
totos X. illos folidos perdat pro hoc , quod
illos quinque non rememoraverat , quod il-
le illi quinque debeat . Similiter & de omne
fpecie fic debet homo facere .
VII. Intpr. Și naves in flumen , aut in
· • •, qui
lacum , aut in mare pereclita
cumque homo qui de ipfa rem , quod ibi-
dem cum ipfa nave perierat , aliqua exin-
de ipfa rem , aut fi ipfa naves liberare po-
tuerit , juxta legem ille qui exinde de ipfa
rem liberaverit , mercedes accipiet .
VIII. Intpr. Si inmancipatus filius , hoc
eft inmancipatum , qui adhuc fine uxorem
eft , aur qui nec ad Regem , nec ad nul-
lum patronum commendatum non eft , nifi
adhuc in fola voluntatem patris permaner ;
talis filius fic habet poteftatem , ficut &
fervus . Si talis filius , aut fervus , cuicum-
que homini rem fufciperit , & ipfa rem de
fuo patre , aut de fuo domino , expendi-
derit , ipfa rem pater , aut dominus fuus.
reddat .
Item alia . Si quicumque homo ad alte
rius filium , qui inmancipatus eft , qualecum-
que rem fuam commendaverit nefciente pa-
ter ejus , & fi ipfe filius mortuus fuerit ,
aut de ipfa patria migraverit , ad patrem
fuum illi qui comm.... it , nulla ex .....
• • ffunt .
VIIII. Intpr. Mulier pro nulla caufa fi-
dejuffor exire non poteft , nifi in tantum fi,
tutilla filiorum fuorum mortuo patre rece-
perit ad gubernandum , de illas res fidejuf-
forem & dare & recipere poteft .
X. Item alia . Quicumque homo alteri
debet folidos X. , & ille debitor ponit ei
alterum pignus , qui valet ei folidos XV. ,
& ipfe debitor ipfos X. folidos minime red-
dere ; ille homo qui ipfos pignos habet ,
quantum plus preferit precium de ipfos pi-
gnos , quod illi X. folidi valeant , ad fuum
debitorem hoc reddat .
Vu 3 Item
 5ro LEX ROMA
Item alia . Quicumque homo , qui aliqua
tem fuam impignoraverit alicui pro quale-
cumque debitum , ipfam rem ille qui in
pignoravit , ad alterum hominem ipfa rem
vendere non poteft , antequam ea rètollat,
de illo hominem , qui ea habuit inpignorata .
Item alia . Null ·
quod in pignus
rec .... parare non poteft, ni .... . de-
bitum recipiat , & ipfum pignus reddat .
Item alia . Quicumque homo ad fuum
debitorem pignus reciperit , & ille , qui ipfum
pignus recipit , eum meliorare potuerit , in
quantum illum meliorem facit , ille debitor
illi conponat , quantum fuus pignus melior
fuerit .
Item alia . Quicumque homo unam rem
ad duos homines inpignoraverit , & illum
non redderit quod ad illos debet , illi qui
ipfos pignos habent , unus ad alterum ipfos
pignos vendere .
Irem alia . Qui aliqua pecuniam fuam ali-
cui dederit ad ufuras , in quantum ipfe caput
eft , reddat , & centefima portionem , in
quantum ipfa pecunia eft , ufuras requirat ;
nam fi plus tollerit , ad debitorem reddatur .
Item alia . Quicumque homo qui alte
rius pec.... aut quale ... t ad ufuras
fi . a grandis tribula • · . t peregrinati
o
aut op. ffus fuerit de judice , vel ..
malos homines , ipfas ufuras reddere non
judicetur .
XI. Item alia . Si aliquis homo rogave-
rit alterum hominem , ut de féû ( 1 ) ipfius
precium qualecumque caufa ei conparare de-
beat , & ille qui rogitus eft , ei compara-
verit , & ille poftea , qui rogavit cónpáraré ,
ipfa rem recipere noluerit ; non folum tantum
precium pro hoc conponat , fed ufuras pro
eum ille det , qui pró fuum precium ille
conparavit .
XII. Item alia . Si duo homines rem
fuam in commune habuerint, fi eum aliquid
exinde perdiderint , ambo infimul perdant ;
excepto fi unus de ipfis aut per negligen-
tiam fuam perdiderit , aut furaverit ; qui
de illos hoc fecerit , inter fe folvere debeant .
XIII. Item alia . Quicumque homo al-
teri .. . . voluntá
ipfa rem , quam vendidit , in duplo con
ponat .
Item alia . Si duo homines terra ....
habuerint , & unus de illos alteri de fua
portionem mentierit , ille , qui mentitus eft,
ad ilum , cui mentivit , in duplo teddat .
Cetera defunt .
(1 ) Sci . Lege , fui.
EXPLICIT VOLUMEN QUARTUM .
NÅ .
Irem atia. Quicumque homo alieui man-
cipium fuum vendiderit peculium habente
liceat ipfum fervum aur de peculium fuum,
aut de arteficio fuo , de illum qui eum con-
paravit , redimere fe poteft ; & & dum in
ipfo fervitio eft , filium generaverit , ipfum
filium emptor vindicavit .
Item alia . Mutos homo & emere & vin-
dere poteft ; nam furiofus hoc eft furiofus,
qui multum fenex eft , qui ille qui in ni-
miam etatem eft , jam nec emere nec ven-
dere non poteft ..
XIII . Intpr. Quicumque homo ... fer-
vum fuum ... hominem ... qui eum ....
teftimoniaverit effe , fi poftea .... fervus
eum fugerit , qui eum ravit , ille qui
ipfum fer. · didit , & precium empto....
eddat , & fi aliquid ipfe vus de
ipfius rem fecum portaverit , ille qui cùm
vendidit , omnia emptori reddere cogatur .
Item alia . Terra que homo comparat ,
aut qualecumque rem , ipfius effe debet ,
ad cujus nomen cafta fcripta fuerit ; nam
non ipfius , qui pro alterum precium de-
dit ; & fi ille qui precium dat , ipfùm pré-
cium ei requirere voluerit , ad cujus nomen
carta tulit , fuum precium recipiat .
XV. Item alia. Qui pro qualecumque
caufa fidejuffore reciperit , fi fe ad ipfum
fidejufforem tenere noluerit , illum fi te-
neat ille qui ei debitor eft ; & poftea nec
illum fidejuffo .. nec ipfius heredes
·
exin .. .. nul lat enu s po ·
XIV. Item alià ftate
rentum voluntate • ... niain fe
júngéré non p ....
Item alia . Quicumque vir & mulier ,
qui in conjugium juncti funt , fi ali.. de
illis mentem fuam perdiderit , aut furibus-
dus fuerit , aut alias tales his fimilia cau-
fa ; per hoc fe dimittere non poffunt , nifi
tantum per illas caufas fe dimittere pof-
funt , quæ in fuperiori lege fcriptæ funt .
Item alia . Si libertus fuam patronam ,
aut patroni filiam in conjugium prehendere
prefumpferit , in carcere mittatur , aut in
metallo deputetür .
XVII. İtem alia . Quicumque homo , qui
puella ad uxorem prehendere debet , & ad
ipfam fponfum aliqua occafio talis advene-
rit , ut ipfa die ad ipfas nuptias effe non
poffint ; fui parèntes , vel fui amici ...
uella ad domum
INDEX
 INDEX RERUM.

Elfricus 288. c. 1. quis 314. c.1. Epiftolæ ejus

A 314. 323. auctor Epiftolarum 318. c. 1.
Bbates 312. c. s.
Abortus . Si ingenuus ingenuam
avortare fecerit 134. c. I. fi in-
genuus ancilla partum effude-
rit . ibid. fi quis potionem ad
A avorfum dederit . ibid.
Acceptorem fi quis furaverit 38. ε. z.
Accufare homicidam omnibus liceat 146. c. r.
proximis & extraneis ibid. c. 2.
Accufatio qualiter ad regem deferatur 131. c. I.
facerdotum 183. e. 1. purgatio accufationis
231. c. 1.295. c. 1. 2. de accufatione furti 240.
c. I. de accufatione capitális inimicitia 241.
c. 1. dè érébra accufationis infamia notatis
273. c. 2. de accufatione Presbyteri , Dia
coni 294. C. 1. De accufatione incredibilis
in hundredo 358.
Accufationes 490. c. f. 2. 496. c. z. quando re
tractari poffint 493. c. i .
Acoluthus , quis 315. c. z.
Actio contra minorem feu pupillum inftituta
fi fuerit 109.
Actor fequi debet forum 377. c. r.
Actor loci 129. c. 1. regia domus feu & pri-
vatorum fi occifus fuerit 27. c. 2. fifci rès Affirmare . Qui aliquid affirmat & poftea ne-
gii 181. c. z.
Actores , procuratores , vel conductores reipu
Blica 495. c. I.
Adoptiones 50s. c. t.
Advenæ ex Gothia vel alia regione 40.
Advenam ignotum fi quis fufceperit 23. c. 2.
Adulteram filiam fi pater vél propinqui in do-
mo occiderint 95. c. 2.
Adulteri 490. c. 2. 491. c. r. fi cum adultéra Agnitiones , id eft agnationes mancipiorum
occidantur 32. c. I. 95. c. 2.
Adulterorum conjugum rés cui tribuendæ 96.
c. I.
Adulteria inceftiva 23. c. 1. 99. é . i .
Adulterii crimen 131. c. I.
Adulterium cum uxore aliena 95. c. i. fi mu- Alemanni . Ecclefiæ pacis violatio quomodo
lier fecerit intra annum poft mortem mari-
ti 91. c. 1. uxoris 95. c. 1. ancillæ 97. c. 2.
ingenuæ mulieris cum fervo vel liberto pro-
prio gr. c. z. puellarum 25. c. z. fi pro eo
celando mancipium libértati tradatur 96. c.
1. qualiter perquiri & convinci jubetur 96.
c. 2. quibus perfonis accufare conceditur ib.
fi cuicunque viro fe mifceat mulier ingenua
96. c. i. pro eo torquendi fervi in capite do- Alienatio donationis nuptialis uxori prohibita
minorum ibid. 97. c. 1. 131. c. I.
Adulterium pro ftupro & quacumque fornica-
tione 31. c. I. quomodo puniatur hodie in Alienigena 232. c. 1. excufatio criminis in alie-
Hifpania 95. c. 1. pœna adulterii 227. c. z.
232. c. 1. 308. c. 2. adulterium cum uxore
fervi 230. c. 1. de adulteris & adultério 269.
c. 2. 304. c. i . 308. c. 1. 352. Jejunium a
dulterii 280, c. 2. 281. c. 2. de evitando á-
dulterio 188. c. z . de adultera a patre de-
prehenfa 356.
Advocati 305. c. 2. Epifcoporum & Abbatum
43. c. 2. fifci 495. c. 2.
Advocatorum errores 473. C. i .
Advocationes 289. c. z.
Egritudo & ætas jejunia ftatuta minuunt 70.0.2.
Eldredus Rex , frater Edwardi 344. c. 2.
Alfeah 267. c. 2.
Alfredus Rex , quando & quamdiu regnavit
243. c. I. Guthrum Rex Dacorum cum eo Anathemate notati reges qui per factiones fo-
foedus iniit 255. Limites ejus & Guthrumi
255. c. 1. caufa fœderis inter eum & Gr-
thrum ibid.
Enhamenfe Concilium , quando celebratum
296.
ftimatio capitis occifi 237. c. 2. de æftima-
tione capitum 242. c. I. 255. c. 1. 259. C. I.
z. 268. c. 2. c. 269. c. I. 273. c. 1. 351. de
poftulatione æftimationis capitum 242. c. I.
ftimatio capitis Thani & Regis 265. c. 1. 2.
Atas major poft viginti quinque annos 108.
c. 2. legitima ad teftimonium perhibendum
83. c. I.
Etatis ratio 473. c. z.
thelbertus Rex , primus Leges in Anglia
condidit 211. quando regnare cœpit & de-
fift 225. c. I. primus baptifma in Anglia fu-
fcepit 247.
Ethelredus Rex , quando & quamdiu regna-
vit 287. c. I. conftitutiones fub eo 289. 293 .
Ethelftanus Rex , quando & quamdiu regna-
vit 259. c. 1. conftitutio ejus de Juribus Ec-
clefiafticis 259. 260. conftitutio ejus de nu-
tritione pauperis 260.
Ethelweardus 288. c. I.
Affinitas idem ac propinquitas fo3. c. 1. 2. fe-
cundi gradus 103. c. 1. in quonam gradu af-
finitatis uxor ducenda 197. c. t.
gat in curia 355. c. 1 .
Agens & confentiens eadem pœna digni funt
406. c. I.
Ager . De damno agri 245. c. 2. de agrorum
finibus fi contentio orta fuerit 30. c. I. agri-
colæ decimam partem dant 331. c. 2 .
Aggratiandi jus Principi competens 132. C.1 .
Comitibus & Vicariis denegatum 43. c. z.
qualiter dividendæ 176. c. 2.
Alamannia ; fi quis in ea fervum alienum re-
démérit 30. c. I.
Alaricus Rex Wifigothorum lèges fuis provin-
cialibus tradidit go.
puniebatur apud eos 226. c. 1. Confacramen-
tales quid apud eos 230. c. 2. Afylorum pri
vilegia apud Alemannos 235. c. 2. lex eo-
rum contra occifionem mulieris grávidæ 249.
c. i. pœna furti jumentorum apud eos 250.
c. 1. lex eorum de morfu canis 250. c. 2. lex
eorum de dignitate coloni 252. č. 2.
Aliena res fi vendita fuerit 119. c. t.
20. c. 2. bondtum paternorum prohibita 18.
ċ. f.
nigena 233. c. 2. fi vagetur 234. c. 1. de fe-
ductione ejus 259. c. 1. alienigena libidinofi
ejiciantur 308. c. s.
Alluviones & paludès 500. c. 2.
Altare femina non appropinquet 277. c. 2.
refugiens ad altare quomodo emendet 292 .
c. 1. ad altare fi homicida confugerit 141 .
c. 1. aut alius 91. c. 2. 174. c. i .
Amerciamentum . Differentia inter amercia-
méntum & redemptio 363. c. 2.
Amita qualiter cam nepote hereditatem di-
vidat 33. c. I.
Amitæ vel amitini teftes non fint contra ex-
traneos 83. c. I.
Ammonitio judicis , id eft citatio 70. c. I.
lium confcendiffent 66. c. 2 .
Ancilla fi a fervo alterius rapta fuerit 94. c. z.
fi cum ea adulterium commiffum 97. c. z. &
in-
 INDEX
512
infantem expofuerit 710. c. 1. fi meretrix
volente domino 98. c. 1. aliena fi manumif-
fa fuerit 125. c. 1.2 . ejus agnitio , quæ fer
vo alieno peperit , inter utrofque dominos
dividenda 176. c. 2.
Ancillam fuam fi quis conjungat fervo alieno
92. C. 1.
Ancillæ quando torquendæ funt in capite do-
minorum 131. c . I.
Ancilla regia 92. c. 1 .
Andefera 274. c. I.
Angaria 487. c. 2. animalium 122. c. 1.
Angli ; eorum leges 209. & feq. tres eorum
leges antiquæ 212. 213.
Anglia . Lex Anglorum de incendiariis & ve-
neficis 242. c. 2. pacis compenfatio apud
Auftrales & Septentrion . Anglos 292. c. 1. de
Jure inter Wallum & Anglum 299. c. 1. de
Wallis in Anglia iter facientibus 299. c. 2.
quinam in regno Angliæ fufcipi debeant 342 .
c. 1. de Anglis & Francigenis appellantibus
fe invicem 348. de tripartitione regni An-
glia 369. c. 1. de Angliæ comitatibus & pro-
vinciis ibid. Angliæ procerum privilegia 377.
c. 1. de occifione Anglici 396. c. I.
Anglofaxones in feptem Dynaftias divifi 211 .
Aniani Breviarium so. & feq. 453.
Animal fi damnun intulerit 37. c. 2. 158. c. I.
fi interfecerit hominem 19. c. 1. fi in meffe
occifum fuerit 31. c. 2. præfitum fi fatige-
tur 157. c. 1. fi percuffione debilitetur vel
occidatur 158. c. 1. fi quid pavidum illi al-
ligetur 158. c. 2. vitiofum fi hominem oc-
ciderit ibid. fi quis vitiofum a fe abjiciat
159. c. 1. fi irritatum noceat ibid.
Animal alienum fi vineam vaftaverit 40. c. 2.
fi damnum intulerit 20. c. 2. 27. c. I. qua-
liter includatur 20. c. 2. præftitum fi alicui
aliquid debilitatis intulerit 122. c. 1. alie-
num fi cauda vel coma turpetur 157. c. I.
fi tefticulis defecetur ibid . fi partus ei ex-
cutiatur 157. c. 2. fi occidatur ibid.
Animalia aliena fi in frugibus damna fecerint
155. c. 2. & feq. fi præventa fint in vinea ,
meffe vel prato 156. c. 2. fi priufquam ex-
pellantur , de frugibus exierint ibid. fi quis
turpaverit ibid. i trituris area fatigentur
157. c. 2. fi in angariam præftita fuerint
122. C. I.
Animalia iter agentium fi quis incluferit 160.
c.1. qualiacunque fi ab invicem evertantur
157. c. 2. amiffa fi quis invenerit 38. c. 2.
in cuftodian fufcepta placita mercede 122.
C. I. errosed inventa 162. c . I. voluntaria
in medlem vel vineam miffa 155. c. 2. in-
quirenda 18. c . 2 .
Animalia five jumenta pacem habeant 42. c . 2 .
Animalis 300. c. 1. 351. valor de animalibus
239. c. 2. de redemptione eorum 350.
Amalian furta 15. c. 1. grex fi in pafcua
intraverit aliena 162. c. 1.
Anlavus 288.
Annonarius 169. c. I.
Annulus pron bus 88. c. 2.
Annulus , ornament in cadaverum in monu-
mento Goritienfi jacentium 163. forfitan fi-
gnum fervitutis ibid.
Antej ramentum quid 414. c. 2.
Antiocheni Epiftola Apoftolorum ad eos 246.
C. 2 .
Apes 15. c. 1. 335. c. 1. fi quis invenerit 162.
c. 2. fi qus firaverit ibid. fi damnum fa-
ciant ilid. in Apiario alieno fi quis compre-
henfus ferit thid.
Apoftate 499. c. I.
Apottatare legem 374. c. I.
Apostoli · pitolacorum ad Antiochenos , Sy-
& Cilicienfes 246. c. 2.
Appellare Principem cui liceat 72. c. 1. appel-
latio ad Regem 273. c.1 . 380. c. 2. appella-
RERU M.
tio ab una Curia ad aliam 273. c. 1. repa-
rationes appellationum 379. c. 2. de Francis
gena appellante Anglum 348.
Appellationes 496. c. 2.
Appropriatio . De appropriatione rei 357. c. 1.
Aprifio quid fit 203. 204. C. 2. 208. c. I.
Aquaductus 508. c. 2.
Aqua ferventis examen 130. c. 2.
Aquam fi quis fubtraxerit ex decurfibus alie.
nis 161. c. I.
Aratra fingula 176. c. I.
Aratrum 262. c. I.
Arbor incila fi hominem debilitaverit 154. c.
1. z. incifa qualiter componatur 1§4. C. I.
Arca , ideft terminus 179. c. I.
Arca publica 121. c. 1.
Area trituris animalia fatigare 157. c. 2.
Argentarii fi de rebus fibi commiffis aliquid
fubtraxerint 150. c. 2.
Argentarii Regis 80. c. 1. 2.
Arioli 132. c. 2 .
Aripennis 176. c. I.
Arius , quis , & quando damnatus 320. C. Zn
Arma data iis , quos quis in patrocinio habe-
bat 117. c. 1. & Sajonibus in patrocinio con-
flitutis 118. c. 1 .
Arma . Armorum accommodatio 227. c. I. 406
de armorum negligentia 252. C. J. 407 C. 2.
de armorum ablatione 308. c. 2. de armis
relictis præ foribus 310. c. 1. 406. c. 2. de des
licto ex armis accommodatis 406. c. 2.
Armati zavis , loricis , fcutis , fpatis , fcramis ,
lanceis , fagittifque 173. c. I.
Armatura militaris 43. C. 1. 2.
Armorici Britones fufcipi debent 343. c. 4 .
Arræ non revocanda 88. c. a.
Arthurus Rex Britonum 343. c. 2. fubjugavit
Scanciam ibid. Chriftianus fuit ibid. fuccef
fio in regnum Britanniæ ab eo ad Guil. Cons
queft. 343. c. 2. 344. 345. C. I.
Arufpices 213. c. 2.
Afinum alienum fi quis præfumpferit in am-
bafcia fua 39. C. 2.
Affaltus quid 335.
Affentatores cohibendi 304. c. 1.
Affertores , id eft caufarum patroni , apud
Wifigothos 78. c. 1. 2. aflertorem dare pro
fua perfona 70. c. 2. afferiores pacis 69. c. 2.
73. C. I.
Afeffores 470. C. 2.
Affeffores , quid 366. c. 2.
Attihil het , quid 340. c. 2.
Afylum . Aylorum privilegia 235. C. 2. 349.
403. c. 1. de alylis ad Templa 247. c. 1. 253 .
c. 1. de furis aiylo 264. c. 1 , de afylis ad Re-
gem , Archiep. , Nobilem , Epifcopum 292.
C. I.
Auctoritates fi quis falfare præfumpferit 147.
C. 2.
Audientia nulla clamore aut tumultu turbe-
tur 75. c. I.
Auguriis fi quis intendat 133. c. 2 .
Aurifices fi de rebus fibi commiffis aliquid
fubtraxerint 150. C. 2.
Auris . Vulnus auris quomodo compenfandum
128. C. 2.
Autocheiria a fepultura excludit 280. c. 1. p-
na ejus ibid.
Avunculi teftes effe non poffunt contra extra-
neos 83. c. 1 .
Avus qualiter nepotes in poteftate habeat 30.
C. 2 .
B
BAjuvarii .Poena fornicationis apud eos 237.
c. I. diei folis obfervatio apud eos 233. c. I.
Lex eorum de homicidio furis 233. c. 2. aly
lo-
 INDEX
lorum privilegia apud eos 236. c. 1. de mu-
tuati reftitutione lex 238. c. 2. lex de rapi-
na monialis 248. c. 1. lex de morfu canis
250. c. 2. lex de dignitate Coloni 252. c. 2.
pretium furti furem reum faciens apud eos
268. c. 2. pœna injufti Judicis apud eos 273 .
C. 2 .
Ballivi , quid 349.
Baptifma . De infantum baptifmate leges 235.
c. 1. Clericus baptifma fine mora peragat 276 .
c. a. fi infans abfque baptifmo moriatur 282.
c. 2. Presbyter fi baptifma negaverit 285.
c. I. quando infans baptizandus ibid. baptif-
ma ægroti non differendum 327. c. 2.
Baptifmi gratiæ ne Judæi fe fubtrahant 191.
C. 2 .
Barbari ne patrocinium præftent in caufis Ro-
manorum 20. C. I.
Barbarus 13. 25. c. 2. 26. c. 2. 30. c. 1. quali
ter teftamentum condere debeat 30. c. 2.
Barones Comitatus 377. c. z. quid Barones
fiot Regi Guil. 333. c. 1. de iis qui fuas ha-
-bent curias & confuetudines 339. c. 1. de re-
levio Baronis 353-
Battalia , conflictus , pugna 38. c. 1. fi ad bat
talia mulier exierit ibid.
Beborania quid fit 203. c. I.
Beneficia regia 42. c. 2. 112. c. 3.
Beneficium , id ett terra ad placitum accepta
175. C. 2.
Berghanftede 232 .
Beftia . De deltis beftix 251. c. I.
Biennium præfcribitur ad appellandum 500. c.1 .
Birhtwaldus Archiep. Cantuar. 232 .
Blafphematores Sanctæ Trinitatis 191. c. 1.
Blindintis , quid 414. C. 1.
Bocland , quomodo donanda pofteris 397. c. 2.
Bona quæ ex lege Julia cedere quis debet 483 .
C. 2. paterna & materna 488. c. 2. 489. c. I.
2. 500. c. 2. decurionum ibid. filiorumfami-
lias 489. c. 2.
Bona . De bonis propriis 256. c. 2. de bono-
rum permutatione 261. c. 2. nemo in poffef
fione fua infeftandus 296. c. 2.
Bona filiorum materna 105. c. I. 2. paterna
106. c. 1. in conjugio acquifita quomodo in
ter virum & uxorem dividantur 106 c. 2 .
Bona Principis patrimonialia & domanialia 66.
C. I.
Bos . De bovis cornu 241. c. 1. de bove pe-
tulco 245. c. 1. de damno a bove illato ibid.
de bovis furto ibid. de valore bovis 266. c. J.
Bos alienus fi operibus fubjugetur 157. c. 2. fi
pignoratus fuerit 39. c. 2.
Brachium . Vulneris brachii compenfatio 229.
C. I.
Breviarium Aniani ab Alarico Wifigotho pro-
vincialibus fuis traditum 50. Lex Romana
appellatum ib. ubi viguerit 51. 52. ex pro-
vincialium affenfu conditum 52.
Brevis trium vel quinque teftium fubfcriptio-
ne firmetur 109. c. 1. Brevem dare 122. c. 1.
Brihtnoth 267. c. 2 .
Britannia . Britones . Norveja Camera Britan-
niæ 344. c. I. LL. Danorum & Noricorum
in Britannia ibid. Britanni vocantur Angli
343. c. 1. Britones Armorici fufcipi debent
ibid. Edwardi R. jus in regnum Britanniæ
345. c. 1. fucceflio in regnum Britanniæ ab
Arthuro ad Guil. Conqueft. 343 344 345.
Bromdunenfe Concilium 295. c. I.
Buccellarii quid fint 117. c. 2. 118. c. 1. fi filiam
tantum reliquerint 117. c. 2.
Burgundiones . 1. & feq. Vandalica foboles 12.
c.I. compenfatio furti a libero homine facti
apud eos 226. c. 2. latronis poena apud eos
237. C. 1. lex de morfu canis 250. c. a.
Burgundiones & Romani 13. 23. C. 2 .
Burgus . Burgos exftrui vult Guil. I. 348.
RERUM . 513
C
Aballus alienus fi de ligamine tollatur aut
in aliquo fatigetur 157. c. 1. fi cauda ejus
turpetur ibid. fi ei pavidum quodcumque il-
ligatum fuerit 158. c. 2. fi quis eum afcen-
derit invito domino 15. c. 2. errantem fi
quis invenerit 162. c. 1. fi quis ei chara-
terem infixerit ibid. pervagans 27. c. I.
Cadwaladrus 343. c. I.
Cades quomodo probari poffit 82. c. 2 .
Calumniatores 34. C. 2. 493. c. 2. 507. C. I.
pœnæ eorum 231. c. 1. 305. c. I. 306. c. I.
de calumniis 246. c. I.
Camformium , locus duellorum judicialium in
Foro Julii 8. 9.
Camifili 44. C. 2.
Campi vacantes 160. c. I.
Cancellarii 470. C. 2 .
Canis . De occifione per canem 250. c. 2. de
morfu canis leges ibid. canum expeditatio
375. C. 2 .
Canis damnofus 159. c. 1. fi fine culpa occi-
fus fierit 30. c. 2 .
ad Canonem qui terras acceperit , placitum
fervet 175. C. 2.
Canonicus monafterium & feipfum fan& te con
fervet 290. c. I. 296. c. 2.
Canonis Toletani fententia 87. c. 2.
Cantium . Cantuaria . Villani Cantii 401. c. 2.
compenfatio pacis apud eos 292. afylum ad
Archiep. Cant. 292. c. I.
Cantus . Septem cantus horarum quando in-
flituti 320. c. 2 .
Capillum facere , quid fit 16. c . I.
Capilli . Capillorum compenfatio apud Wifigo.
thos , Suecos , Danos & Longobardos 228 .
c. 2. capillata fœmina quæ 229. c. I. capil
lorum honor apud veteres ibid.
Capitalia committere 143. c. 2. & paſſim .
in Capita quando hæreditas dividenda 104. C. 2 .
in Capite dominorum qualiter fervi torquen-
di 131. c. 1 .
Capiti prius & poftea membris medela adhis
benda 65. c. J.
Capitolia 291. c. 2 .
Captivi 338.
Capulare , cædere , fecare 38. c. I.
Carcerarius , id eft cuftos carceris 147. c. I.
Carcerem unufquifque Comes habeat in fuo
comitatu 43. c. 2. fi quis frangat 147. C. I.
fi quis eo detineatur ibid. carceris cuftodia
491. C. 2 .
Caro porcina 192. C. 2 .
Caro furtim ablata 237. C. 2. de carne a fera
relicta 246. c. I.
Carolus Magnus punit adulteros 228. c. 1. Lex
Caroli M. de jejuniis 233. C. 2 .
Caroli M. Præceptnm pro Hifpanis 203 .
Caroli Calvi Præceptum pro Hifpanis non fup-
pofititium 207.
Caffos fi quis alteri fregerit 135. c . 2.
Caftella exftruantur 348.
Caftellarium quid 372. c. I.
Caftellum . Caftrum . De emendatione caftri
262. C. 2.
Ca tigare filios parentibus licet 111. c. I.
Caftrare lex jubet Sodomitas 101. c. I.
Cathenaticium quid fit 147. C. I. 2 .
Caupulum , fcapha navis 38. c. I.
Caufa per commodum aut per ignorantiam
judicata 71. c. 2. nulla audiatur quæ legibus
non continetur 69. c. I.
Caufa . De protractione caufarum & diftinctio-
ne 365. c. I. de generibus caufarum 365. c. 2.
376. c. 2. de proprietatibus caufarum 366. c. 1 .
de qualitate caufarum 371. c. 1. de caufis cri
minalibus & capitalibus 384. c .1. de refpon-
fis
 514 INDEX
fis ad caufas 385. c. 1 .
Caufa criminales 69 c. z. quomodo agitanda
78. c. 2. majores vel minores & minimæ 82.
c. 2. de quibus fervi quoque teftes fint ibid.
terminatæ ne revolvantur 69. c 1. Ecclefia-
rum , pauperum , fifcales , & dominorum
fuorum fervis mandari poffunt 78. c. 2. in
quadragefima conquiefcant 493. c. 1. infra
apnum terminentur ibid . 492. c. 2 .
Caulæ momentaneæ 484. c. 2. publicæ 497. c. I.
Caufæ tertio non j dicentur 497. C. I.
Caufæ civiles & criminales 492. C. I.
Caufæ illorum , qui non funt ejufdem provin-
ciæ , ubi judicanda 503. c. I.
Caufam neino dicat tem t doctum ibid. illuftris non contemnat ignobi-
pore feriarum 68. c.
1. 2. nifi acti o inc hoa ta fuer it ib . num per -
agere ex mandato poilt fœmina 79. c. 1. alie-
nam fi quis proferat in judicio 78. c. 1. re-
volvere quando liceat 77. c. 2. 81. c. 2 .
Caufas dirimere quibus liceat 69. c. I.
Caufationes abfconfæ 497. c. 2.
Caufidic s 74. c. 2. 77. C. 2. 79. c. 1. id eft li-
tigans 77. C 2 .
Cautionis vinculo fe obliget maritus in uxo-
ris caufa 79. c. I.
Cenreda 234.
Cenfus 121. c . I. 498. c. I. 2. 503. C. 1. cen-
fus animæ lolvendus 297. c. 2 .
Centena & Centenarius 73. c. 1. 217. 218. Cen-
tenarius an idem ac Sculdafins 220. 221. Cen-
tenarius de exercitu fugiens 168. €. I.
Centenarii ne a fervo regis mancipia emant
42. C. 2 .
Centuria . Nemo liber in centuriam fe conji-
ciat 305. c. 1. de Centurionibus 340. c. 2.
de multa centuriæ , ubi reus judicio non
fiftitur 354.
Characteres infigere animalibus alienis non li
cet 162. c. I.
Charitas . De amore in advenam , in viduas &
pupillos 245. c. 2. 246. c. 1. opera charitatis
exercenda 302. C. 1. 331. C. 2 .
Charta a judice injufte facta 506. c. 1. ab ho-
mine fcripta qui caufam obtinuit ibid . fi aut
incenfa aut adulterata fuerit 507. c. 2 .
Chartæ vi extorte ne valeant 488. c. 2. de uni
ca re fiant 497. c. I.
Chartarum inftrumenta 86. c. 2 .
Chrifma , fi Presbyter non quæfiverit 285. c.
1. quomodo præparandum & quomodo ad-
hibendum 323.
Chriftiana mancipia Judæorum 197. c. 2
adhæreant Judais 187. c. 2. 194. c. 1. necne
Judæis vendantur aut libertati tradantur 187 .
c. I. nec circumcidantur ibid.
Chriftianam familiam fub ordine villicorum
atque actorum ne regant Judæi 194 , c. 1 .
Chriftiani Judaizantes 190. c. I.
Chrillianis ne quæftionem infcribant Judæi 186 . Cognatus . De cognatis carentibus hominibus
c. 2. nec contra eos teftificentur ibid. iis in-
terdictum ne Judæum vindiceat aut tuean-
tur 183. c. 2.
Chriftianum fi fe teftetur Judæus 195. c. I.
Chriftianus ne munus contra fidem Chrifti ac- Collationes parentum filiis tempore nuptiarum
cipiat a Judæo 193. c . 2. ne a fide Chrifti
moveatur a Judao 191. c. 2.
Chriftianifmus colendus 257. c.2 . 286. c. 1. 287 .
C. I. 289. 291. c. I. 296. c. I. 298. c. 2. quid
requiritur a Chriftiano 277. c. I. 313. C. 2. Colliftrigii compenfatio 259. C. 2.
Chriftiani non vendantur , nec pro rebus
parvis condemnentur 289. c. 2. 297. c. I.
304. c. 1. Chrifti adventus 246. c . I. 319. c. I.
Cilic entes . Epitola Apoftolorum ad eos 246.
C. 2.
Citterna . Cifterna aperta damnum quomodo
compenfetur 410. c. I.
Citatio quomodo fiat 70. c. 1.
Citatus fi tardius compareat in judicio 70. c. 2.
aut longius abfit 71. c. I.
Clandeftinum facinus 240. c. 2 .
RERUM .
Claudicans qui redditur 229. c. I.
Clericus . Clerici bona quomodo compenfanda
225. c. 1. excufatio criminis in clerico 233 .
c. 1. de feductione clerici 259. c. 1. de ca-
ftitate clerici 269. c. 1. 296. c. 2. de fanctitate
clerici , & obedientia ei præftanda 274. c.2.
301. c. 2. ad fynodum accedat , & quid il-
luc apportare debet 276. c. I. quid in fy-
nodo tractare debet ibid. negotia fua non
deferat ad judicium feculare ibid. Eccle-
fiam non deferat ibid. fua curet ibid. non
fufcipiat alterius fcholarem 276. c. 2. difcat
opificium ibid. doctus non contemnat femi-
lem ibid. non fit mercator injuftus ibid. ba-
ptifma fine mora peragat ibid. veneficium
extirpet ibid. quid infantes docere debet
ibid. 278. c. 1. quomodo dies folis & fefta
colere debet 276. c. 2. 277. c. I. 2. tonfura
clerici 277. c. 2. clericorum æquale falarium
ibid. 278. c. 1. prædicent ad populum 278,
c. 1. de occifione clerici 281. c. I. non fit
fcortator ibid. non fint ebrii , nec cervifia-
rii , nec fcurre 278. c. 1. non jurent , non
adient falfo teftimonio 278. c. 2. non dilia
gant uxores ibid. non vifitent ordalia aut ju-
ramenta ibid. non excufent Thanum ibid.
non fit venator ibid . de oleo clericorum ib.
juftitiam ament 290. c. 1. æftimatio capitis
clerici 294. c. 1. de clericis 296 c.1. 333. C. 2.
Rex clericis patronus 307. c. 1. cleri immu-
nitas a gladio feculari 388. c. 1. de clerico-
tum poffeffionibus 333. c. 2.
Clerici quando in hoftem pergere debeant 170 .
c. 1. 2. fi de rebus ecclefiæ aliquid poffede-
rint 115. c. 1. coram fæcularibus judiciis pro-
fequutores mittant 70. c. 2. fi caufas habue-
rint 502. c. 2. ne ordinentur inviti 503. c. 2 .
Clerici & monachi fi obierint inteftati 485.c.3.
Clerici & Epifcopi 499. C. L. 2.
Clericorum viduæ 115. c. 1. fraudes in emtio-
nibus venditionibus fervorum 120. c. 2, ha¬
reditas 105. C. I.
Clericum alienum fugientem ne quis fufcipiat
183. C. 2.
Cliens . De actione clientis verfus dominum
355. de jure clientelari 359. c. 2.
Clufuræ in minibus 160. c. 2. fi confringan-
tur 161. c. I.
Cnutus . Quando & quamdiu regnavit 300. 344.
c. 2. leges ejus 300.
a Codex Legis Romanx Barbaris regnantibus ob-
fervatæ facile in Italia 461. & feq. mutilus
464 quis ejus auctor ib . quam viam tenue.
Fit 465. is ett pervetullus 467. de Codicis
filo atque dialecto ibid.
Codicilla 481. c. 1. 2.
251. c. 2. fi homicida fit cognatione orbus 400 .
c. 1. cognati intra genu 400, c. 2.
Cognitores & procuratores 473. C. I.
Collatio luftralis 498. c. 1.
111. C. 2.
Collecta . De communi collecta 265. c. 2.
Colligati fi filios de ancilla aut de ingenua
genuerint 498.
Coloni & inquilini 486. c. 2. fugitivi ibid. res
dominorum ne alienent 487. c. 1. fi fuge-
rint & triginta annis latuerint 501. c. 2.
Colonus 232. c. 1. excufatio criminis in colo-
no 233. C. 2. de colono Regis 237. c. 3. de
colono fore 237. C. 2. 241. c. 1. de colono
- furti accufato 239. c. 1. 289. c. 1. de colo-
no vincto 252. c. 1. leges de dignitate co-
loni ibid. æftimatio capitis coloni 269. C. I.
de relevio colonorum 355. de colonis ibid.
Comes . De officio Comitum 312. c. 1. de re-
levio Comitis 353.
Co-
དའ
 516 INDEX
D Definitiones a minoribus factz 84. c. 2. fer-
Amna arborum , hortorum & frugum 154.
1 157. c. 1. eorum qui non accepta poteftate
judicant 69. c. 2.
Damnum in animalibus fi datum fuerit 32. c. 2.
ab animali factum 20. c. 2. 27.C.1 . 37. 6. 2.
a fera illatum 508. c. J.
Danegeldum , quando ftatutum 375. C. 2. quid
335. C. 2. 375. C. 1.
Danorum Leges 209. & feq. facrilegii pœna
apud Danos 224. c. 2. Ecclefiæ pacis viola-
tio quomodo puniebatur apud Danos 226.
c. 1. fornicationis poena apud Danos 227. c. 1 .
pœna accommodationis armorum 227. c. 2.
adulterii pœna apud Danos 228. c. 1. vul-
nerum compenfatio 228. c. 2. calumniato-
rum pœna 231. c. 1. de homicidio furis lex
Danorum 233. c. 2. de baptifmo infantum
lex Danorum 235. c. 1. cenfus Ecclefiaftici
apud Danos 235. c. 2. pœna latronis apud
Danos 237. c. 1. leges de inutuati reftitutio-
ne 238. c . 2. de tutoribus orphanorum 239.
c. 2. de incendiariis & veneficis 242. pœna
furti jumentorum 250 c. 1. poena ftupri 251.
c. 1. poena homicidii in præfentia teftium
251. c. 2. pœna inceftus 258. c. 1. de per-
mutatione bonorum lex 261. c. 2. pretium
furti furem reum faciens 268. c. 1. de tem-
plorum inftauratione 270. c. 1. leges contra
effractores domus 270. c. 2. pœna injufti ju-
dicis 273. c. 1. autocheiriæ pœna 280. c. 1.
fodomiæ pœna 280. c. 2. poena naufragantes
fpoliantium 288. c. 1. leges de Judæis 340,
c. 2. lex Danorum in Britannia 344. c. I.
David Wilkinfius leges in Anglia conditas col-
legit & edidit 224. in divifione præceptorum
Decalogi confutatus 243. 244.
Debilitas , membrorum mutilatio 30. c. 1. 2.
debilitatem redimere ibid.
Debilitatio de incifæ arboris ruina 154. c. 1.
Debita defuncti qualiter folvenda a vidua vel
filiis 31. C. 2.
Debitor unus fi reatu vel debito multis te-
neatur obnoxius 124. C. 2.
Debitores 506. c. 1. 2. 508. c. 2. 509. C. 1. 2.
510. c. 1. fi unde reddant non habeant 495.
C. 2 .
Debitum defuncti qualiter poft mortem inqui
rendum 124. c. 2. fi quis negaverit 25. c. 2.
Debitum . De recognitione debiti 250. c. 2. de
debita Ecclefiæ detinente 308. c. 1 .
Decalvare 67. c. 1. turpiter 76. c. 2.191 . c. 2 .
Decalvatio , quod fupplicium fuerit 94. c. I. 2.
Decanus 73. c. 1. fi de exercitu refugerit 168.
C. 2 .
Decanus & Decania 217. 218. 219.
Decima de porcis 161. c. I.
Decima 246. c. 1. 269. c. 1. 272. C. 1. 293. C. 2
334. c. 2. Deo reddenda 274. C. I. 278. C. I.
286. c. 2. 297. 301. c. 2. ad Ecclefiam Tha
ni pertinentes 302. c. I.
Decretum regium 74. c. 2. divalis obfervan
tiæ 66, c. I.
Decuria , id eft terminus 179. c. 2. decurias
tres facere , quid fit 162. c. 2.
Defenfio per juramentum 392. defendo Gal-
lorum idem quod prohibeo 363. c. 1. 2. de
defenfione licita præterquam contra domi-
num 405. c. 2.
Defenfor 73. c. I. 182. c. 2.
Defenfores civitatum 470. c. 2.
Definitio , id eft contractus 177. c. 3. per me-
tum extorta 84. c. 2. nuptialium foederum
88. c. 2. de futuro matrimonie 95. c. 1. co-
ram teftibus tantum 66. c. 1. definitionem
ordinare 110, C. J.
RERUM ,
Definitio injuta non valeat 73. c. 2. priorum
ab hærede non tollatur 83. c. 2.
vorum 84. c. 1. callida non obligant ibid.
Defuncti debitum aut violentia an poffit in-
quiri 124. C. 2.
Defunctis ne detrahatur 68. c. I.
Delatores 495. c. I.
Delegati judices 69. c. I.
Dementes nec teftimonium reddant , nec de
rebus fuis difponant 85. c. 1 .
Denarius . Poena pro retentione denarii 286.
C. 1.353. denarius Petri folvendus 293. c. z
353. quid fit 213. non ab Anglis tantum fol-
vebatur 214. unde originem duxerit 214.215.
Dentes excuffi 21. c. 1 .
Dentium compenfatio apud Wifigothos , Sue-
cos , Danos & Longobardos 228. c. 2. vul-
nus dentium quomodo compenfandum 229.
C. I.
Depactire inter fe 77. c. 2.
Defponfata puella fi contra voluntatem patria
alii nubat 88. c. 1. fi confentientibus paren
tibus rapta fuerit 93. c. 2.
Detractiones defunctorum prohibentur 68. c. I.
Deus . De cultu Dei 257. 291. c. 2. 300. c. I.
303. c. 1. de pace Dei 300, c. 1. Dei gra
tia Rex 302. C. I.
Diaconi confervandam & redintegrandam cu
rent rem ecclefiafticam 114. C. I. 2.
Diaconi bona quomodo compenfanda 225. c. 1.
Diaconus quis 315. C. 2.
Diaconus , fubdiaconus , clericus , monachus ju-
dicibus fæcularibus quid refpondere debeant
70. c. 2.
Diaphragmatis vulnus quomodo compenfandum
229. C. 1.
Dienstmanni qui fint 118. c. 1. hodie fuperfunt
in Carnea ibid.
Dies . De opere diei Solis 232. C. 2. 235. C. I.
de obfervatione diei Solis 233. c. I. 290. C. 2.
298. c. 2. 302. c. 1. 307. c. 2. 329. c. 1. de
obfervatione diei Veneris 264. c. 1. de fettig
diebus 272. c. 2. quomodo Clerici fefta &
dies Solis celebrare debent 276. c. 2. 277:
C. 1. 2. die folis nulla exerceatur mercatu-
ra 286. c. I.
Dies fefti & feriati , in quibus non exequen-
da negotia 68. c. 1. dominici obferventur
487. c. 2.
Dignitates ne quis ufurpet fine Principis juffu
487. c. I.
Dilatare judicium 70. c. 1.
Dilatio fraudulenta 79. c. I.
Dilationes 472. C. 2.
Difcipulus fi a patrono vel domino occifus fue-
rit 138. c. 2.
Difpendia cauffantium dolo judicis 71. c. 2.
Difpenfa regis & optimatum in carro ducen-
da 43. C. I.
Divalis obfervantia decretum 66. c. I.
Divinationibus maleficia ne comprobentur a
judice 133. c. 2.
Divinos fi quis confulat 133. c. 2. qui ad eos
concurrerint , non fint teftes 80. c. 1.
Divifio 474. c. 2. hæreditatis per capita 104.
c. 2. femel facta valeat 174. c. 1. fi in ea
plures fuerint confortes 174. c. 2. terrarum
inter Gothum & Romanum 175. c. 2.
Divifionis placitum fi quis irrumpat 175. c. 1 .
Divortium fi intenderit mulier 102. c. 2. ne
fiat inter conjuges 101. c. 2. quibus ex cau
fis permiffum 22. c. 2.
Dolum malum 473. C. 2.
Domanialia principis 66. c. a.
Domeftici 470. C. 2.
Domini ne fervos fuos extra culpam occidant
139. c. I.
Dominium rei 472. C. I.
Dominus litis 78. c. 2.
Des
 INDEX
Dominus fi fervum mentiens ingenuum , mu-
lieri ingenua conjunxerit 92. c. 2. fi cum
fervo fuo faciat furtum 143. c. 2. fi illicita
facere fervo jufferit 151. c. I.
Dominus . De abitu a domino fine venia 239.
c. 2. compenfatio firti per fervum facti 241 .
c. 2. de proditione domini 247. c. 2. pœna
pro infidiis domini 247. c . 1. de infidiis do-
mino factis 261. c . I. 308. c. 2. fidelitas er-
ga dominum fervanda 303. c. 1. dominus
propriæ familiæ fidejuffor . 306. c. 2. 338.
382. c. 1. dominus pro fugiente fervo refpon-
deat 382. c. 1. dominus non pugnet cum fer-
vo 405. c. I. ne quis judicet dominum fuum
379. c. 1. de privilegio domini fuper fervum
386. c. 2. de occiforibus dominorum 399. c. 2 .
Domum fi quis in confortis terra conftruxerit
175. C. I.
Domum defcribere quid fit 151. c. 2.
Domus ne abfente vel in expeditione confti-
tuto domino inquietetur 152. c. 2.
Domus ingreffor ob maleficium 227. c. 1. do-
mus effractoris homicidium 245. c. 2. de mi-
gratione domicilii 252. c. 2. de limitibus pa-
cis Regia domus 264. c. 1. de immunitate
domus 270. c. 2. de nummo in domos fin-
gulas impofito 272. c. 2. de invafione domus
309. c. I. 352.
Donandi libertas patribus attributa 14. c. I.
Donare non liceat rem in contentione pofitam
119. c. 1. num liceat alienam ibid. filios fuos
ne poffint parentes 119. c. 2.
Donatio inter virum & uxorem 90. c. I. 108.
C. I. 117. C. 1. cum ufusfructus refervatione
116. c. 2. a marito uxori facta præter dotem
115. c. 2. rei , quæ prius debuerat per ju-
dicium obtineri 121. c. I. violenter facta 115.
c. 1. fine charta 475. c. I. ›
Donationes conficere 84. c. 2. rerum ecclefia-
fticarum 115. c. 1. ecclefiis factæ 114. c. I.
& in patrocinio conftitutis 118. c. 1.
Donationes & teftamenta 25. c. I. 488. C. I. 2 .
inofficiofa 474. c. t. ante nuptias 476. c. 2.
477. c. 1. revocanda 488. c. 2.
Donationes fint cum teftibus 30. c. 2 .
Donationis nuptialis ufusfructus ad uxorem per-
tineat 20. c. 2.
Donum , De acceptione donorum 246. c. I.
emptiones & acquifitiones quomodo donan-
dæ 397. c. 2.
Dos mulierum 397. c. 2.
Dos uxorum 31. c. 1. neceffaria conjugio 91 .
c. I. unde conftituenda ibid. a viro accepta
102. c. 1. a marito vel parentibns confcri-
bebatur 89. c. 2. 90. c. I.
Dotales fcripturæ 91. c. 1. tabulæ ib.
Dotem difponere poteft uxor 90. c. 1. pater
puellæ exigat & confervet 90. c. 2. confcri-
bere 100. c. I. conficere 84. C. 2.
Dotes 478. c. a. inofficiofæ 474. c. I. Dotium
fidejuffores 479. C. I.
Dotis quantitas 89. c. 2. de quota parte judi-
care liceat mulieri 111. c. 2. conftitutio 89.
C. I.
Ducem fi quis fufpectum fe habere dixerit
72. C. I.
Duces inter Langobardos 221. iidem ac judi-
ces 222. Comitibus non præerant ibid.
Duellum judiciale quis induxerit ? 5. 6. legi-
bus fcriptis anterius 6. a veteribus improba-
tum ibid. non femper lethalibus armis ini-
tum 6. 7. adhuc Sæc. XIII. in ufu 7. 8. 9.
duelli locus 8. apud Canformium in Foroju-
lii 8. 9. ejus reliquiæ 9. 10. de duello leges
348. c. s.
Duplatio rei 175. c. 2.
Dux provincia 70. c. 1. fuper Comites , Vica
rios Comitum & Tyuphados 72. c. I.
Hac addantur fuis locis inferenda .
Diffamatio alicujus 273. C. I.
Tom. IV.
RERU M.
517
Diligiatus 383. c. 2 .
Dimenfiones 274. c. I.
Dimetum 300. c. 2.
Diffafiatus non placitet 386. c. 2.
Dombec , quid 255. c. 2.
F
E Adricus , quando & quamdiu regnavit 230 .
C. I.
Eadweardus , quando & quamdiu regnavit 255.
c. 2. ejus & Guthruni foedus 257.
Ecclefia . Ecclefiæ bona quomodo compenfan-
da 224. c. 1. Ecclefiæ pax quomodo com-
penfanda 224. c. 2. privilegia Ecclefiæ 232.
C. I. 235. C. 2. 313. c. I. 349. Ecclefiaftici
gradus feptem 234. c. 1. Ecclef. ordines vio-
lati quomodo compenfandi 234. c. 2. de Ec-
clefiæ cenfibus 235. c. 2. 269. c. I. 272. C.
1. de pace Ecclefiæ 257. c. I. 300. c. 1.333 .
c. 2. de fuppreffione Jurium Ecclefiaftico-
rum 258. c. I. de Juribus Ecclefiafticis 259.
260. pax Ecclefiæ obfervetur 272. C. 1.297 .
c. 1. clericus Ecclefiam non deferat 276. c.
1. 284. c. I. Ecclefiæ cuftodiendæ 277. c. 1.
encænia Ecclefiæ ibid. de fepulturis in Ec-
clefia ibid. 326. c. 2. de Ecclefiæ emptio-
ne 284. c. 1. qui Ecclefiam cum armis in-
greditur 285. c. 2. Ecclefiæ Doctoribus obe-
diendum 292. c. 2, Ecclefiæ frequentandæ
ibid. 293. c. 1. negotia non funt facienda
in Ecclefia 297. c. 1. debita Ecclefiæ deti-
nens 308. c. I. leges Ecclefiafticæ 324 Ec-
clefia munda fervanda 326. c. 2. juftitia Ec-
clefia 334. c. I. de univerfis de Ecclefia te-
nentibus ibid. de reis ad Ecclefiam fugien-
tibus ibid. 494. c. 2. de Ecclefiæ placitis
pertinentibus ad Regem 372. c. 2.
Ecclefiæ res ne vendantur aut donentur 114.
C. 2. 115. c. I.
Ecclefiæ fi quid collatum fit 111. c. I.
Ecclefiæ ut pacem habeant 42. c. 1. de dona-
tionibus ad eas factis 114. c. 1.2. eifque con-
fervandis & redintegrandis ibid.
ad Ecclefiam confugiens ne abftrahatur nifi ar-
mis defenfus 173. c. 2. fi dum fuis armis
defenditur , occidatur ibid. de damno abftra-
hentis 174. c. 1. fi homicidæ aliique rei con-
fugerint 140. c. 2. fi fervi 120. C. 2.
Ecclefiarum caufæ fervis mandari poffunt 78.
c. 2. familia 114. c. 1. & liberti ibid. fcri-
pturæ fint apud Epifcopum 113. c. 2.
Edgarus , quando & quamdiu regnavit 272,
C. 1. remedium contra repentinam mortem
274. avus Edwardi 344. C. 2 .
Edgarus filius Regis Edwardi apnd Ruſſos de,
tentus 345. c. I.
Edmundus . Lex Regis Edmundi de rapina
monialis 248. c. 1. quando & quamdiu regna
vit 269. c. 1. filius Eldredi 344. c. 2.
Edwardus Confeffor . Feftum S. Edwardi ob-
fervetur 290. c. 2. lex de viis publicis 355.
c. 2. quando & quamdiu regnavit 333. C. 1 .
Leges Edwardi 333. 344. c. I. 345. c. I. jus
in regnum Britannia 345. c. I. Leges Ed-
wardi fanctæ habitæ funt 349. Leges ejus ob
fervanda 360. c. 2. de confirmatione Le-
gum Edwardi 364. c. 1 .
Edwardus filius Edmundi , fugit ad Ruffos
345. C. I.
Effractores 22. c. I. 36. c. 2,
Electio Regis 75. c. I.
Eleemofyna diftribuendæ 278. c. I. 332. c. I.
Elutherius Rex . Epiftola ejus ad Lucium Re-
gem Britanniæ 337. c. 2.
Emancipati quando redeant in poteftatem pa
tris 488. c. 2.
Emancipatio filiorum apud Wifigothos 105,
C. 2.
X X Emen-
 D EX
518 IN
Emendatio fervorum 491. c. 2. propinquorum
ibid.
Emere . Emptio . De emptione in præfentia te-
ftium 231. c. 2. 256. C. 1. 275. c. 1. 287 .
c. 2. 305. C. 2. 393. C. I. 348. 357. 360. c.
1. de emptione popularium 237. c. 1. de
emptione fœminæ 238. c. z . de coactione
ad emptionem 241. c. 2. de conditione &
qualitate rei emptæ 241. c. 1. de emprione
extra portam 261. c. 2. de emptione bono-
rum 263. c. I. de emptione improvifa 275.
c. 1. de falfo teftimonio emptionis 275. C.
2. de emptione Ecclefiæ 284. c. 1. emptio-
nes & acquifitiones quomodo donanda 397 .
c. 2. de emptoribus 346. c. 1. de emporiis
360. c. I.
Emtio 510. c. I.
Emtio de fure 144. c. I. contrahenda 475.476.
C. I.
Emtio-venditio quomodo firmitatem habeat
118. c. I. 2.
Englefcheria 411. c. 2 .
Еorkenwolda 234.
Epifcopi hæredes proprii 114. c. 2 .
Epifcopi officium 42. c. 1. auctoritas in firman-
dis teftamentis 85. c. 2 .
Epifcopi , qui a fuis ecclefiis aliquid auferunt ,
coerceantur 112. c. 2. a Duce provinciæ ad-
moniti & judicati 70. c. 2. poteftatem ha-
bent diftringendi ac monendi judices nequi-
ter judicantes 73. c. 2. 74. c. 1. negotia fua
non per feipfos , fed per iuos agant 77. c. 2 .
quando a damnis immunes habeantur 200.
c. 1. de Epifcopis & clericis 499. c. I. 2 .
Epifcopi Gothorum primas obtinent , in Comi
tiis regni 53. 54. magni a Regibus habiti 54.
Reges Gothorum tutantur 36. & populum a
judicibus oppreffum 57. 58. 59. 60.
Epifcopus noviter ordinatus inventarium fa-
ciat de rebus Ecclefiæ 114. c. 2. fi ammoni-
tionem judicis contempferit 70. c. 2. quid
obfervare debeat circa Judæos 198. c. z. 200.
C. 2 .
Epifcopus . Epifcopi bona quomodo compen
fanda 224. c. 1. Epifcopi verbum inviola-
bile 233. c. 1. de æftimatione capitis Epi-
fcopi 269.
curii & eri1.s fit
Venc. 279.inc.fede fua
I. die Jovdiebus Mer-
is ante Pa-
fcha abfolutionem det 279. c. 2. Epifcopus
fi homicida fiat 280. c. 1. afylum ad eum
292. c. 4. officia fua obeat 303. c. 2. quis pri-
mus Epifcopus 321. c. 2. Epifcopos Comita
tui intereffe vult Henr. 1. 378. c. 2.
Epiftola precaria 176. c. 1. ne teftes per epi-
ftolam teftimonium reddant 81. c. 1.
Epiftola judicis fi quis ad judicium compella-
tur 70. c. 1 .
Epiftola Informationis exemplar 178. c. 2 .
Equa . De furto equæ 249. c. 2.
Equifo Regis 239. c. 1.
Equus . De equis 262. c. 2. de valore equi 266.
C. I.
Era quid fit 78. c. 2. unde dicta 184. c. 1.2 .
Errantia animalia 27. c. 2.
Errores hærefum abdicandi 185. c. 1 .
Efcas ne dijudicent Judæi 192. c . 2 .
Efoces , pifcium genus 160. c. 2.
Effonium 390. c. 2.
Ethnici . De fuperftitionibus Ethnicorum abo-
lendis 304. C. I.
Euchariftia ter in anno fumenda 297. c. 2. 302.
c. 2. quomodo præparent fe Euchariftiam fu-
mentes 333. C. I.
Euuart , Sacerdos , cuftodem legis fignificat $8.
Exactores 496. c. I. 2 .
Examen aquæ ferventis 130. c. 2 .
Examen Forenfe 361. c. 1. 2.
Exartum quid fit 24. c. 1. 2. 29. c. 2. in fylva
fi quis fecerit 17. c. 2. fi quis in exarto fuo
focum fecerit 24. c. 2.
RU
RE M.
Excommunicatio . De excommunicato 291. c.
2. de cullodia excommunicati 309. c. 1.
Excommunicationis poena 113. c. I.
Excufatio criminis in diverfis perfonis 233. c.
1. 2. excufatio ejus qui pacis violatorem ex-
cipit 295. c. 2. 296. c. 1. de defectu excula-
tionis 299. c. 2. excufatio ordinatorum 301.
C. I. purgatio furti 352. de purgatione forenfi
in judiciis publicis 360. c. 2.
Execrata Offa , quid 294. C. I.
Executio fententiarum ne fiat diebus feriatis
68. c. I. 2.
in Exercitum fiquem non fecerint ire præpo-
fiti 168. c. 1. li dam exercitum ad hoftem
compellunt , aliquid abftulerint ibid. c. a. fi
quis in exercitum non fuccefferit , vel refu
gerit 171. c. 1. quæ pars fervorum uniufcu
Jufque proficifci debeat ibid.
Exercitus 237. c. I.
Exhæredari non debent filii 110. c. 2.
Exhæredationis filiorum caufæ 111. c. I. 50s.
C. I.
Exilii pœna 101. c. I.
Exilio perpetuo relegari 110. c. 1. exilio da-
mnati fi filios reliquerint , aut in patriam
reverfi fuerint 494. C. I.
Exilium . Poenitentia forma 282. c. 2.
Exlex , quomodo tractandus 295. c. I.
Exorcifta , quid 315. c. 2.
Expeditio navalis 291. expeditionis apparatus
372. C. 2 .
in Expeditione fi quis conftitutus fuerit 15 .
c. 2. in expeditionem euntes fi quid de-
prædati fuerint ibid.
Expenfæ litis quando inter litigantes dividen-
da 73. c. 1. inter maritum & uxorem sor.
C. I.
Expofitio infantis 110. c. I. 486. c. I.
Exfecutores & exactiones 487. c. 2 .
Extranei non impetantur teftimonio parente
læ & propinquitatis 83. c. I.
Extremitas fexti gradus 103. c. 2.
F
Acultates fuas tranfducere , & poftea re-
pofcere prohibitum 67. c. 1 .
Falcidia lex sos. c. 2 .
Falfarii fcripturarum 147. c. 2. metallorum
150. c. I. chartarum 507. c. a.
Falfariorum damno multari 85. c. 2 .
Falfarius habeatur qui falfum teftimonium di
cit , & qui dicere perfuafit 81. c. 1. 2.
Falfum fi quis dixerit aut fecerit 492. c. s.
Falfus . De falfi hominis verbo 246. c. I.
Familia hercifcunda 474. c. 2 .
Familiæ ecclefiarum 114. c. 1. fifci 128, c. 2.
Fandung 383. c. 2.
Fara apud Langobardos quid fit 217 .
Faramanni , qui fint 29. c. 2 .
Fafcinationes 270. c. 2.
Felagus , quid 336. c. 1. 2.
Femur . Vulnus femoris 229. c. 2.
Feodum . De feodorum jure 359. C. 2.
Fera . De feris abigendis 310. c. 2.
Feriæ 472. c. 2. meffium 68. c. 2.
Feftivitates ne fuo ritu celebrent Judæi 191.
C. I.
Feftum . De fefti celebratione 253. c. 2. 290.
C. 2. 293. C. 2. 297. c. 2. 298. c. 2. 302. C. I.
307. c. 2. 308. c. 1. poenæ violationis fefto-
rum 253. c. 2. de operibus fefti diei 258. c. 2.
quomodo Clerici fefta celebrare debent 376.
277. pœna pro male indicatis feftis vel je
juniis 285. c. 1. ordalia & juramenta pro.
hibita funt feftis diebus 297. C. 2.
Fidejuflio . Leges de violatione fidejuffionis 247
c. 1. 308. c. 2. de fidejuffione 252. c. 1. 291.
C. 1. omnes apud veteres Saxones fub fide-
juf-
 INDEX
juffione erant 252. c. 1. de fidejufforibus 273.
C. 2. 275. C. I. 287. C. I. 350. qui fidejuffo
re caret 295. c. 2. de juftitiæ publicæ fide-
jufforibus 360. c. 2.
Fidejuffor 35. c. 1. 38. c. 2. detur , fi vendi-
tor non idoneus fuerit 118. c. 2. ejus , de
cujus fide dubitatur 68. c. 2.
Fidejuffores 505. c. 3. 508. c. 2. 510. c. 2. mu-
lieris 509. c. 2.
Fidelitas erga dominum 303. c. 1. erga Deum
359. C. I.
Fidelitatis facramentum 75. c. I.
Fidem jurare novo Principi fi quis diftulerit
74. c. 2. ejus poena 75. c. I.
Filiz quæ in poteftate funt parentum 510. c. 2.
Filiam adulteram fi pater vel propinqui occi
derint 95. c. 2.
Filii quomodo exeant de poteftate patris 505.
C. I.
Filii naturales 500. c. 2, matrefque eorum quid
de rebus patris habere debeant 481. c. 2.
Filii latronum ob delicta parentum puniti 26.
C. 2.
Filii in poteftate matris vel avi confiftant 30.
C. 2. ex inæquali matrimonio vel adulterio
procreati exhæredes 91. c. 2. illegitimi con-
ditionem patris fequantur 92. c. z. primi fint
in hæreditatis fucceflione 104. c. 1. flagellari
& corripi quando poffunt a parentibus III.
C.I. quando exhæredari poffunt ib. non ex
hæredentur 11o. c. 2. de filiorum facultati-
bus quid agere debeat pater 105. c. 1. fi vi-
vente patre vel matre res acquifierint 1 12. C.I.
Filii ex diverfis parentibus nati 112. c. I.
Filiifamilias fi fint fine uxore 506. c. 2.
Filiis pater dividat bona materna 28. c. I.
Filiolus . De liberatione filioli 402. c. 2.
Filios qui non reliquerit , faciat de rebus fuis
quod vult 108. c. 2.
Filium alienum fi quis involaverit 492. c. I.
Filius ante emancipationem patri fubjectus fit
507. c. 2. emancipatus 509. c. 2.
Filius qualiter hæreditatem paternam dividat
cum matre 31. c. I.
Fines regendi 474. C. 2.
Fines agrorum , de quibus controverfum fue-
rit 30. c. I.
Firma tenenda 387. c. I.
Fifcales fervi qui manumittantur 127. c. 1. de
eorum libertis & rebus ibid.
Fifcales caufæ fervis mandari poffunt 78. c. 1. 2.
Fifci debitores 495. c. 2.
Fifci actores 182. c. a. jus 494. advocatus 495.
C. 2 .
Fifcus 68. c. I. 176. c. 2. quando fuccedat 42.
C. 3. 91. c. 2. quibus commiffus eft , quid
pro re fifci facere debeant 79. c. 2. regius 13.
Flagellandi & corripiendi liberos poteftas fit pa-
rentibus III. c. I.
Flagellatio ante judicem 111. c. 1. notam in-
famiæ non inducat 70. c. I. 74. C. 2.
Flavia Gothorum Imperium dictum 64. c. I.
Flavius , prænomen a Langobardis & Wifigo-
this Regibus affumptum 64. c. I.
Flebotomum fi quis medicus exerceat 180. c.
2. flebotomare mulierem abfentibus propin-
quis non præfumat 180. c. I.
Flumen. De rebus fuper flumen deprehenfis 300.
C. 2.
Flumina quæ & qualiter concludenda 160. c. 12 .
Fluminis tranfitum fi quis coluerit 160. c. 2.
Foedus . De Regis foederatis 288. c. I.
Fœmina in omni hæreditate accipi debet 104.
c. 2. num caufam alienam fufcipere poffit
per mandatum 79. c. I.
Femina prægnans non torqueatur 507. c. 2.
Foemina capillata quæ 229. c. 1. 2. dos ejus 229.
c. 2. de emptione fœminæ 238. c. 2. de fœ-
mina incantatorum hofpite 245. c. 2. altare
non appropinquet 277, c. 2. fi ex verberibus
Tom. IV.
RERUM:
519
mariti moriatur 280. c. 1. de uxore duos fra
tres ducente in matrimon . 281. c. I. dẹ ea-
dem fede mariti & uxoris 310. c. 1. fœmina
invita non nubatur ibid. foemina quæ furata
recipit ibid. de foemina vi oppreffa 353. fœ-
mina prægnans fi occidatur 396. c. 2. foemis
na partum fponte perdens 397. c. I.
Fœminæ copulantes fibi pueros 89. c. I.
Folcmnote 341. 342. C. I.
Forefta . De placitis foreftarum 375. c.2 . Re-
gis Joh. LL. foreftæ 421.
Foreftarii regii ibid.
Foreftes dominicæ 43. c. 2.
Forisfactura 376. c. 2. 381. c. I.
Fornicatio manifefta divortii caufa legitima
102. C. I.
Fornicationis pœna 226. c. 2. 227. C. I. 281. C. I.
2. de fornicatione cum virgine 245. c. 2. de
fornicatoribus 249. c. I. 308. c. 2. de fornica-
tione cum moniale 281. c. 2. 286. c. 2. forni-
catio evitanda 290. C. 2. 297. c. 1. de pugna
contra fornicatorem 405.
Foffa . Foffe aperta damnum quomodo com-
penfetur 410. c. 1.
Foffas in campo fi quis fecerit 155. c. 1. 2 .
Foffatum protendat qui campum fepibus am-
bire non poteft 160. c. 1 .
Franci . Sacrilegii poena apud eos 225. c. 2. ec-
clefiæ pacis violatio quomodo puniebatur 226.
c. 1. calumniatorum pœna 231. c. 1. diei fo-
lis obfervatio 233. c. 1. leges de Baptifmo
infantum 235. c. I. cenfus ecclefiaftici 235.
c. 2. alylorum privilegia 236. c. I. pœna la-
tronis 237. c. 1. falforum teftium pœnæ 237.
c. 2. leges de expofitis infantibus 238. c. I.
LL. de mutyati reftitutione 238. c . 2. LL.
de conditione & qualitate rei emptæ 241. c. I.
LL. de incendiariis & veneficis 242. c. 2.
poenæ de infidiis domini 247. c. 2. lex de ra-
pina monialis 248. c. 1. perjurorum pœnæ
256. c. 2. pœnæ inceftus 258. c. 1. jejunio-
rum compenfatio 258. c. 2. pœnæ monetarii
falfi vel privati 262. c. 1. de templorum in-
ftauratione 270. c. 1. LL. contra effractores
domus 271. c. 1. pœna in ufti Judicis 273-
c. 2. autocheiriæ pœna 280. c. 1. fodomiæ
pœna 280. c. 2. Ecclefias non effe deferen-
das 284. c. 2. pœna homicidii Presbyteri 285.
c.3. venditio hominum prohibetur 290. c. 2.
quando vidua nubere poteft 291. c. 1. Reges
Normanni Francis placere ftudent 362. c. 2.
de homicidio Francigena 411. c. 2. Francige-
na Angliæ confuetudinibus fruatur 347. de
Francigena appellante Anglum 348.
Fratres fi nuptias puellæ differant 90. c. 2 .
non fint teftes contra extraneos 83. c. 1. fi
confentiant raptori fororis 93. c. 2.
Fratris thorum fi quis inceftu polluerit 101. c. I.
Fraudes clericorum in emtione- venditione fer-
vorum 120. c. 2 .
Fraus fi fiat in pretio rei yenditæ 119. c. I.
Friborgi 338. c. 2. 340. c. 2.
Frifiones . Sacrilegii poena apud Frifiones 225.
c. 2. fornicationis poena 226. c. 2. confacra-
mentales quid 230. c. 2. pœna eorum de in
fidiis domini 247. c. 2. pœna ftupri 251. c. I.
poena homicidii in præfentia teftium 251 .
c. 2. perjurorum pœnæ 256. c. 2.
Fructus rei controverfæ & expenfæ litis 483.
C. I.
Frugum ufuræ 123. c. 2. collectio violenta 154.
C. 2 .
Frumgildum quid 401. c. I.
Fuero Juzgo quid fit 47. 60, 201. c. 2.
Fuga . De hofpitio villani fugitivi 238. c. 2.
de evafione furis capti 239. c. 1. de appre-
henfione fugitivi 240. c. 2. de fuga furis 266,
c. I. de fugitivo 295. c. 2. 374. c. 2. Domis
dominus pro fugiente fervo refpondeat 382 ,
C. 1.
Xx 2 Fu
 526 INDEX
Fugere fi quis perfuadeat alienum mancipium
164. c. 1 .
Fugitivo fi fervus viam oftenderit 164. c. 2.
Fugitivorum furta 20. c. i .
Fugitivum qui prendiderit , qualem mercedem
inde accipiat 166. c. I. fi quis corripuerit
16. c. 1. repugnantem fi quis occiderit ibid:
fi quis nefciens fufceperit 164. c. i .
Fugitivum mancipium ad domum fufcipien-
tis immiffum propter lucrum 165. c. 2.
ventus 166
Fugitivus 1. fervus
& .inc.domo fife mentia
cujufcunque tur in
fuerit in
genuum 166. c. 2. & connubio mulieris in
genuæ focietur ibid. vinctus fi quocumque
ligamine abfolvatur 163. c. 1. Judæus ne
recipiatur 193. c. 2. fi ab alterius domino
vel fervo fufcipiatur 165. c. 1. vel celetur
163: C. i .
Functionem publicam implere izl . c. i .
Fundi extranei 494. C. 1. 2.
Fur fi occifus 145. c. 1. quomodo damnum
compenfet 144. C. 2. captus perducatur ad
judicem ibid. teftis effe nequit 79. c. 2. de
ejus hereditate & fucceffione 145. c. I. glas
dio fe vindicans fi occidatur ibid.
Fures aut rei capti fi excuffi fuerint 145. c.
1. fiquos confcios habuerint 144. c. 1. fi fe
pro furto in fervitio tradere cupiunt 43 ,
C. 2 .
Fures caballorum 36. c. 2 .
Furft 383. c. 2 .
Furta vinearum 21. c. 2. fugitivorum 20. c.
1. variarum rerum 144. c. 2. furtorum va-
ria genera sos . c. 2.
Furti indices & indicia 142. c. 1. de indicis
furti mercede 142. c. 2 .
Furtiva ne vendant negotiatores tranfmarini
181. c. 2.
Furtivam rem fi quis quærat 143. c. I. ejus
emptio 144. c. I.
Furtum puniatur 26. c. 2. canis aut accepto-
ris 38. c. 2. fi commiferit fervus 143. c. i .
fi fecerit ingenuus cum fervo 38. c. I. 144.
c. 2. in incendio commiffum 122. c. 1. fi
faciat dominus cum fervo fuo 143. c. 2.
vel cum fervo alieno ibid. fi fecerit Bur-
gundio aut Romanus 15. c. 1. 2. de pe-
cunia & rebus Regis furto ablatis 144. C. 2.
fi fervus domino aut confervo fecerit 145 .
C. 2.
Furtum a Rege quomodo compenfandum 226.
c. 1. de Furto 227. C. 2. 230. c. 2. 236. c.
2. 260. c. 1. liberi hominis Furtum 230. c.
2. 244. c. 2. de occifione furis 233. c. 2 .
239. c. 1. de furibus captis 237. c. 1.2.238.
c. 1. de accufatione furti 24. c. I. 256. C.
2. 295. C. 1. 2. de interceptione mercium
furtivarum 240. C. 1. 242. C. 2. 393. c. I.
de apprehenfione hominis furtim fubduci
240. c. 2. de compenfatione furti 241. c. 2.
de fure comprehenfo 242. c. I. de furto u
nius noctis ibid. de furto pecuniæ apud alium
depofitæ 245. c. 2. pœna furti Domini cum
fervo 260. c. I. de præmio a fure accepta
262. c. 1. de fure & Afylo ejus 264. c. I.
fur XII. annorum reus , & x11, denariorum
fur 265.c. 1. divino terræ furi propriæ ibid.
furi adftans reus ibid. fur ex Ordalio reus
redimi poteft ibid. fi rurfus furetur ibid. qui
furem defendit ibid. furtum quomodo æfti-
mandum 266. c. 2. furum apprehenfores
quomodo compenfandi 266. c. I. diligentia
in furibus inquirendis 267. c. 2. quomodo
Tures judicandi culpabiles ibid. fur xv. an-
norum non occidatur 268. c. r. quomodo
tractetur ibid. fur x11 . denariorum moria-
tur ibid. poena dimittentis furem ibid. 358.
393. C. 2. pretium furti furem reum faciens
258. c. 1. de profligatione furum 270. c. 2.
Cautela adverfus fures 275. c. 1. de furto
RERUM .
publico 291. c. 2 fartum manifeftum 371 .
c. 1. 372. c. I. furtum capitale & non, ca-
pitale 389. c. 1. culpam exigere de fure oc-
cifo 399. c. i . de purgatione furti 352. de
placito furti 377. C. I.
Fyrderinga quid 372, c, i .
G
Grdingi , id eft Palatini 64. c. 2. 170. c.
C. 2. 183. C. I.
Gaudia publica 487. c. 2.
Generis feptimi perfonæ legibus non tenentur
104. C. I.
Generis boni homines fi inique egerint 43 .
C. 2.
Gentiles . De converfione Gentilium 246. c. i ,
de fuperftitionibus Gentilium abolendis 304.
C. I.
Gerefa , vel Scyre- Gerefa , nunc Sherifi 217.
Germania . Potationes apud veteres Germanos
404. C. I:
Gefta fub tyrannis & barbaris infirmanda 498.
c. 2 .
Gibmundus Epifcopus Roffenfis 232.
Gillonarii 80. c. 2.
Gleba . Gleba adfcriptitij quinam fint 355.
Gloriofi nuncupabantur Reges Gothi 189. c. i ,
Gothi . Sacrilegii poena 225. c. 1. adulterii pœ-
na 227. c. 2. de emptione in præfentia te-
ftium 231. c. 2. de baptifmo infantum 235.
c. i . cenfus Ecclefiaftici 235. c. 2. LL. de
mutuati reftitutione 238. c. 2. pœna incen-
diariorum 249. c. 2. pœna furti jumentos
rum ibid. poena ftupri 251. c. 1. pœna ho-
micidii in præfentia teftium 251. c. 2. pœ
na inceftus 258. c. 1. LL . de permutatione
bonorum 261. c. 1. pœna dimittentis furem
268. c. 1. pretium furti furem reum faciens
ibid. de nuptiarum ritu 271. c. 1. pœna in-
jufti Judicis 273. c. I. Sodomie pœna apud
Gothos 280. c. 2. poena naufragantes fpo-
liantium 288. c. 1. venditio hominum pro-
hibetur 289. c. 2.
Gothia provincia , quæ 202 .
Gothice fortes vel Romana ne poft quinqua¬
ginta annos repetantur 177. C. 2.
Gotho Romanam fibi matrimonio fociare li
cet 88. c. I.
Gothum inter & Romanum fi terra dividen-
da 175. c. 2.
Gradu qui alterum præcedit , fucceffionem vis
cinior capiat 105. c. I.
Grafio , vel Gravio , quid fignificet 217. idem
ac Judex vel Comes 218. vel Dux 222.
Gravatum , vel Cravatum 376. c. J.
Gravida Uxor . De damno ei illato 245. c. I.
de occifione ejus 248. c. 2. 396. c. 2. de ea
capitali fupplicio damnata 356.
Greatauleagenfis Synodus 263. c. 2.
Greve , quid 341. C. 1 .
Guilelmus Nicolfon tres fuiffe negat leges in
Anglia 212. refutatur 213.
Guilielmus 1. feu Conqueftor . Poena injufti Ju-
dicis 273. c. 1. pœna pro retentione dena-
rii 286. c. 2. Leges ejus 347. in Ms. Scac
'carii 359. c. 1., Normannicam linguam in
Angliam introduxit 349. c. 1. civile ab Ec-
clef. diftinguit foro 378. c. 2. fecit fummo.
niri Barones Regni ad LL. condendas 333.
c. I. fucceffio in Regnum Britanniæ ab Ar-
thuro ad Regem Guil. 343 344 345. LL..
ejus 347 349. Chriftianifmum , Pacem &
Concordiam ac Fidelitatem commendat fub-
ditis 347. decretum ejus de homicida ibid.
nullum requirit tallagium ibid. vigilias no-
cturnas requirit ibid. juftas menfuras & pon-
dera requirit ibid. Charta Guil. Conquefto-
ris 361
GUA
 INDEX
Gundebada Lex , & Gundobada 1. & feq. 42 .
Gundebaldus Rex Burgundionum 3. 12. an pri
mus duelli legem fanciverit 5.
Guthmundus 288.
Guthrum Rex Dacorum , quando foedus iniit
cum Alfredo & quando obiit 255. c. 1. li-
mires ejus & Alfredi Regis ibid. caufa fo
deris inter eum & Alfredum ibid. Eadwear
di R. & Guthrumi foedus 257.
Guti fufcipi debent 343. c. I.
H ulteri cum adultera 32. c. 1. per incautam
Æredes fi de hæreditate litigent 43. c. I.
H duo fi ad dividendum hæreditatem vene-
rint 508. c. 2 .
Hæredes Epifcopi proprii 114. C. 2.
Haredi uni refpondere liceat , fi ab aliquo pe
titur 174. C. 2.
Hæreditas qualiter inter nepotem & amitam
dividenda 33. c. I. paterna qualiter inter fi
lium & matrem dividenda 31. c. 1. qualiter
tradenda 30. c. 2. clericorum vel monacho-
rum 105. c. 1. ejus qui fine liberis moritur
24. C. 2. filiorum qui matre fuperftite inte
ftati moriuntur 29. c. I.
Hæreditas patris quomodo dividenda inter fi-
lios & filias maritatas 480. c. I.
Hæreditate fe abftinere quomodo liceat 31. c. 2 .
Hæreditatem capere num poffit parvulus 107.
C. I. parvuli qualiter parentes affequi poflint
107. C. 2.
Hæreditates legitimæ 484. 485. c. 1. 2.
Hæreditatis petitiones 474. c. 1. de bonis hæ
reditariis , LL. 253. c . 1. de Hæreditate
maris & fœminæ 397. c. 1 .
Hæreditatum fucceffio 17. c. 2. 18. c. I. 34. C. I.
Hærefis 190. c. 2. abdicanda 85. c. 1 .
Hamfocna 376. c. 2.
Haraldos Harefote filius Cnuti 344. c. 2.
Hardicnutus filius Cnuti 345. C. 1.
Hariolus . De Hariolis 297, C. I.
Hebræus , id eft Judæus 193. C. I.
Hedda Epifcopus 234. C. 2.
Henricus 1. Legum ejus varia Exemplaria
MSS . 362. c. 1. LL. ejus recognitæ 368. c.
2. Epifcopos Comitatui intereffe vult 378.
c. 2. Epiftola ejus omnibus fidelibus fuis
362. Epiftola eu ad Archiepifcopos & No-
biles Angliæ 364.
Hereda mala 35. C. 2.
Heretochium , quid 342. c. I.
Heriotum , quid , quando inventum 309. c. 2 .
374. C. 2.
Hidagium . Hidegild 402. c. I.
Hieronymus Afquinus Codicem Legis Roma
næ Utinenfem publici juris facienduin cu-
rat 467.
Hifpani in regno Francorum excubias facere ,
aliaque præftare jubentur 204. C. L. 207. pro
majoribus tantum cauffis ad fuum Comitem
veniant ibid. 208. c. 1. fi in partem ab illis
occupatam , alios adtraxerint 204. c. 2. 208 .
c. I. dominium loci aliis concelli , poftea
relicti , retineant ibid. a fuo Comite ea non
cogantur præftare quæ fponte exhibent 205.
c. I. 208. c. 2. Comiti in valfaticum fe com-
mendent ibid. Conftitutionem Ludovici Pii
apud fe habeant 205. c. 2. quid de bonis eo-
rum excultis præceperit idem Ludovicus 206.
& Carolus Calvus 208. c. I. ab aliquibus one-
ribus eximuntur 208, c. 1. fuis vivant legi-
bus ibid. poffeffiones fuas vendere , donare ,
&c. poffint 208. c. 1. non inquietentur 208.
C. 2 .
Hifpania provincia , quæ 202 .
Hlotharius , quando & quamdiu regnavit 230.
c. I. Lex ejus , quando vidua nubere po-
teft 291. c. 1. 2.
RERUM . 521
Hludovicus Imper. Lex ejus de furto liberi
hominis 226. c. 2. adulteri pena in Legis
bus ejus 228. c. 1. Lex de fejuniis 233.c.
2. de matrimonio viduæ 291. c. I.
Homicida fi ad ecclefiam confugerit 140. C. 2 .
a cunctis accufetur 140. c. 1. tam proximis
quam extraneis 140. c. 2. teltis effe non po
test 79. c. 2.
Homicidia 17. c. I. cafu an voluntate 501. c. I.
Homicidii caufa fi quærenda 131. c. 1.
Homicidium 136. c. 2. actoris regia domus feu
privatorum 27. c. 2. pueri Regis 33. c. 2. ad-
difciplinam 138. c. 2. fervi ab ingenuo com-
miffum , ingenui a fervo & ingenui ab inge-
nuo ibid. voluntarium ibid. ne domini extra
culpam fervos fuos occidant ibid. & feq. de
incife arboris ruina 154. c. I. exorta cxde
138. c. 1. dum levis injuria infertur ibid. fi
jocans aut indifcretus occidat hominem ib.
furis fe gladio vindicantis 145. c. I. turis
nocturni dum capitur ibid. fi quis nefciens
aut non videns occideri hominem 137. c. 2.
fi quis impulfus occidat hominem ibid. fi
quis alterum percutere volens , alterum oc-
cidat 138. c. 1. fortuitum 19. c. I.
Homicidium fanguinis effufione componatur
14. c. 2. nifi quis verberibus aut vulneribus
urgeatur , ut alterum interficiat ibid.
Homicidium in Regis villa quomodo com-
penfandum 226. c. 1. liberi hominis quo-
modo puniendum 226. c. I. 234. C. I. in
Comitis villa 226. c. 2. quomodo compen-
fandum 227. c. I. 2. 261. c. 2. 292. C. I.
homicidæ fuga 227. c. 2. ab hofpite factum
ibid. furis , laici , tervi 233 C. 2 234. C. I.
237. C. I. 239. c. 1. de occifi ættinatione
capitis 237. c. 2. de homicidio filii luftrici ,
vel fufceptoris 242. c. 2. de homicidio 244-
C. 2. 269. c. 2. 270. c. 1. 288. c. 2. 299. c.
2. 304. C. I. 351. 398. c. I. 409. c. I. ho-
micidium effractoris domus 245. C. 2. de
gladio mut o dato ad homicidium 250. c . 1 .
de homicidio a turma factɔ 251. c. 1. in
præfentia teftium 251. c. 2. de homicidio
in vindicta 265. c. 2. de multa pœnæ &
homicidii 270. c. 2. jejunium pro honici-
diis 279. 280. 281. homicidium pecunia ex-
piabile 288. c. 2. homicida afylum quærens
293. c. I. de homicidio miniftri altaris 307.
C. I. 394. C. 1. altaris miniſter homicida
307. c. 2. homicida reus Epifcopo tradatur
308. c. 2. homicida quomodo inveftigandus
354 pacem fracturus quis occidatur 409. c.
2. cafu in nemore occifus 410. c. 2. cafua-
lia homicidia 410. de homicidio Francigena
359. C. I. 411. c. 2. decretum Guil . I. de
homicidii poena 347. de homicidio Anglici
396. c. 1. homicidium quomodo fiat 398.c
1. de homicidis ordinatis 398. c. 2. de ho-
micidio in curia Regis , exercitu , burgo ,
caftello 403. c. 1. de occifione dividentis di
micantes 409. c. 2 .
Homines boni generis fi inique egerint 43. c. 2 .
Honor . De honoribus cuilibet debitis 268. c. I.
Hortum alienum fi quis vaftaverit 154. c. I.
fi quis violenter ingreffus fuerit 21. c. I.
Hofpes . Hofpitium advenarum 231. c. 2. 339.
c. 1. de hofpitio villani fugitivi 238. c. 2.
qui pacis violatorem excipit 295. c. 2. 296.
C. 1. de hofpitio per triduum 306. c. 1. Le-
ges de hofpitibus 339. c. I. 358.
Hofpitalitas exercenda 329. c. 2. 330. c . 2.
præfcripta 23. c. 1. 2.
Hofpitalitatis jure poffidere 30. c. I.
Hoftis temporalis , id eft æitivo tempore 43
C. I.
Hoftis de manu fi quis mancipia vel aliud ex-
cufferit 169. c. 2.
Hu
 522 INDEX
Humerus . Vulnus humeri quando compen-
fandum 228. c. 2.
Humilis . Humiles exaltantur 292. c. 2.
Hundredus quid fignificet 218. divifores Sci-
rarum & Hundredorum 336. c. 1. de hun-
dredis 340. C. 2. 370. c. I.
Hyda terræ . De xx. hydas terræ poflidente
241. c. 2. de x. hydas habente ibid. de 1 .
hydas habente ibid.
I c. 1. de infantibus expofitis ibid. qui in fo-
Actus . De jactu velut ad legem Rhodiam
JA356.
Jejuniis per triginta dies diftringebantur Cle-
rici admonitionem judicis contemnentes 70.
C. 2 .
Jejunium . De carnis efu in jejunio 233. c. I.
ftricte eft obfervandum 233. c. 2. 290. c. 2.
293. C. 2. 297. c. 2. 298. c. 2. 332. c. 2. de
jejuniis 258. C. 2. 272. C. 2. 277. C. 2. 302.
c. I. jejuniorum compenfatio apud veteres
258. c. 2. jejunium pro homicidio 279. c.
2. 280. c. 1. 281. c. 1.2. jejunium & poena
adulteri 280. c. 2. 281. c. 2. jejunium Sodo-
mitæ 280. c. 2. 281. c . 2. morbum alicui in-
ferens quomodo jejunet 281. c. 2. quomodo
ægroti jejunium redimere debent 283. c. 2.
Nobiles & Magnates quomodo jejunium re-
dimere debent 283. c. 1. 284. c. 1. 2. pœ-
na pro male indicatis jejuniis 285. c. 1. je .
junium die Veneris 290. c. z. de jejunii
violatione 308. c. 1. jejunium quadragefima-
le obfervandum 332. c. 1. 2.
Ignorantia legum 65. c. 1. 136. c. 2.
Ignotus homo fufceptus fi multis diebus apud
quempiam commoretur 164. C. 2.
Illicitæ res 84. C. I.
Imagines . Præceptum de imaginibus in De-
calogo omiffum 243. c. I. 2.
Imbecillus . De commendatione imbecilli 250.
C. I.
Immobilia & mobilia 177. C. I.
Immundus . De protectione immundi 257. c. 1.
Immunis . De immunitate 295. C. 2.
Immunitas ab expeditione bellica 171. e . 1.
172. C. I. 2.
Impalare , in palum impingere 20. c. 2.
Impedimenta legitima 74. c. 2. 75. C. 2. 128.
c. z. teftibus vel juramento probata 71. c. I.
Implacitatus refragans 387. c. 2. non refpon-
deat 382. c. 2. 383. c. 2. de implacitatione
Judicii Fifcalis 391. c. 2.
Impudicus . De a&tionibus impudicis 249. c. I.
Ina , quando & quamdiu regnavit 234. c. I.
2. Rex electus per Angelum 343. c. I. de
uxore ejus ibid.
Incantatores 259. c. I.
Incendiarii . Leges de incendiariis 242. C. 2.
de igne fegeti immiffo 245. c. 2.
Incendiarii , qui in civitate five extra , domi-
bus immiferint ignem 153. c. 1. fi ignem
immiferint in filvam 153. c. 2. fi quis in
itinere ignem fecerit 154. c. 1 .
Incendium , ruina , vel hoftilitatis naufragium
122. C. 2.
Inceftiva conjugia & adulteria 99. c. I.
Inceftus 101. c. 1. incefti adulterium 23. c. I.
Inceftus poena 258. c. 1. de inceftuofis 308.
C. I.
Inculpatio 383. c. 2 .
Index fi furti fit confcius 142. c. 2. fi innos
centem accufaverit 143. c. 1. de indicis fur-
ti mercede 142. C. 2 .
Indicanti fervo quando credendum 142. C. 2.
Indices & indicia furti 142. C. I.
Indulgentia criminum in Pafchate 493. c. 2.
Infamatus 394. c. 2 .
Infamia falforum teftium intra fex menfes
RERUM .
comprobanda 81. c. 2. irrogata teftibus ob
falfum vel denegatum teftimonium 8o. c. 2.
falfariorum 148. c. 2. 149. c. 1. dominorum
qui fervos fuos mulieribus ingenuis conjun-
gunt 92. c. 2. infamix nota 83. c. I.
Infangthefe , quid 339. c. 1. 371. C. I.
Infans ingenuus fi expofitus fuerit vel proje
ctus 110. c. I. a partu acceptus & uutritus
486. c. 2.
Infantes . De infantibus & eorum baptifmate
235. c. 1. de infantis inventi nutritione 238.
mno opprimit infantem 282. c. 1. fi infans
abfque baptifmo moriatur ibid. quando in-
fans baptizandus 285. c. 1. qui infantes in
occulto gignit 402. c. 2.
Infanticidium 134. C. 2.
Infidus . De eo qui nemini fidus eft 287. c. 2.
de infidis in jurejurando 305. c. 2. de infi-
dis accufatis 306. c. 2. de infidis apud Cen-
turiatos ibid. infidus vadem regium exigat
306. c. 2 .
Infirmus fi ad placitum fufceptus moriatur
180. c. 2.
Informationis epiftolæ exemplar 178. c. 3.
Ingenuæ cum ingenuo conjunctio citra paren-
tum voluntatem 92. c. 2.
Ingenui 74. c. 2. per chartam ingenuitatis fi
inteftati decefferint 42. c. 2. qui tempore
tyranni fervierunt 486. c. 1.
Ingenuitas alia fi defuerit , etiam parentela &
propinquitas teftari poffunt 83. c. 1. fi quis
ingenuitatem poffederit per triginta annos
92. C. I.
Ingenuorum perfonæ quando fubdendæ fint
quæftioni 129. c. 1. genera 504. c. I.
Ingenuus fi rapiat ingenuam mulierem 93. c.
1. fi ingenuum percutiat 137. c. 1. fi fur-
tum faciat cum fervo 144. c. 2. fi cum fer-
vo alieno 143. c. 2. fi in raptu interfuerit
94. C. 2. fi a fervo percuffus fuerit 137. c.
1. fi fugitivum celaverit 163. c. 1. fi ictu
percuffus fuerit 134. c.2. fi fervum alterius.
debilitaverit 137. c. 1. fi fervum occidat 138.
c. 2. fi a falfo teftimonio accufetur 82. c. 1.
fi fe ancillæ alienæ conjungat 91. c. 2. fi
ancillam alienam confentientem adulterave-
rit 97. c. 2. fi virginem aut viduam inge-
nuam adulterio polluerit 97. c. 1. fi fer-
vum vel ancillam plagiaverit 146. c. 1. in-
genuus vel ingenua fi ingenuam avortare
fecerit 134. c. 1. fi ancillæ partum effude.
rit ibid. fi ad fervitium repetatur 126. c. I.
fi fe venumdari permiferit 119. c. 1. humi-
lior qualiter per mandatum quæftioni fubs
datur 78. c. 2. fi ligatus fuerit 22. c. 1 .
Inimicitia 271. c. 1. de inimicis malefactori-
bus 404. C. 2.
Injuria . De injuriæ vindicta 266. c. 2. de Præ
pofitorum auxilio ad vindicandam injuriam
267. c. 1. de querelis injuriæ factæ 305. c. 1.
Injuriæ 134. c. 2. earumque variæ fpecies 135.
mulieribus illatæ 22. c. 2.
Injuftitia . Pœna injuftitiæ Presbyteri 285. c.
2. 286. c. 1. qui in injuftitia perfeverat 286,
c. 2. injuftitia evitanda 291. C. 1. 2.
Innocens 246. c. I.
Infcriptio criminalis 33. c. 2. 129. c. I.
Infidiæ de mancipio fugitivo 165. c. 2.
Inftrumenta chartarum 86. c. z.
Interpellatio apud judices 35. c. I.
Inteflatus . De inteftato mortuis 309. c. z. de
re inteftata 354. de inteftatorum bonis 356.
Invafio & direptio 152. c. 1 .
Invenire . De rebus inventis 339. c. 2. 351 .
Inventarium 105. c. 2. 109. c. 1. de rebus ec
clefiæ faciat Epifcopus 114. C. 2.
Involare , id eft auferre 143. c. 2 .
Johannis P. VIII . Conftitutio de compofitio-
ne facrilegii 202 .
Johan
 *
INDEX RERUM . 523

Johannis Regis Magna Charta 414. & feq. LL. tiam male judicaverit 71. c. 2. fi muneri-
de Forefta 421 . bus corruptus fuerit 126. c. 1. fi injufte ju-
Islandia . Adulterii poena apud Islandos 227. dicaverit 13. 37. c. 2. qualiter faciat judica-
c. 2 . tum 72. c. 1. fi caufantes difpendia fuftine-
Iter publicum fi claufum fuerit 160. c. 1. iter re faciat 71. c. 2. neminem criminis accu-
agentium animalia nemo de campis vacan- fatum folus difcutiat 143. c. 1. fi interpel-
tibus & non conclufis expellat 160. c. 1. 2. lantem audire contemnat 71. c. 1. fi trau-
Itinerantem fi quis retinuerit injuriofe 136. dulenter vel ignoranter judicaverit ibid. nul-
c. 2. fi quis ei aliquid abftulerit 153. c. 1 . lam caufam audiat quæ legibus non conti-
Itinerantibus hofpitalitas non denegetur 23 . netur 69. c. 1. fi divinos confulat aut au-
C. I. guriis intendat 133. c. 2. fi pro crimine in-
Itineris quantitas , quo innocens fatigatur 76. terpellatus poftea contemnatur 146. c. 2. fi
C. I. caufam protraxerit 71. c. 1. fi quem epifto-
L Judzi ne caufas Chriftianorum judicent , nec la vel figillo admonuerit , ifque ad judicium
fervum Chriftianum ad Judaifmum ducant non venerit 70. c. 1. fi fufpectus dicatur 72.
500. c. 1. Leges de Judæis 340. c. 1. c. I. fi contra leges judicaverit ibid. fi be-
Judæi ne more fuo celebrent Palcha , nec cir neficio corruptus criminofum abfolvat 147.
cumcifionem , nec Chriftianum a fide di- c. 2. a Comite adjuvetur ad comprehen-
moveant 186. c . 1. 191. c. 2. nec feftivitates , dendos accufatos 147. c. I. quid fervare de-
nec fabbata more fuo celebrent 192. c. I. beat , ut caufam cognofcat 71. c. 2. filen-
in die dominico & feftivitatibus ab opere tium in audientia imperare poteft 75. c. 1.
ceffent. ibid. ne more fuo dijudicent efcas inique judicans in fervitutem detrufus 130.
186. c. I. 192. c. 2. quomodo nubere de- c. 1. nemo fit Judex in caufa propria 471.
beant 186. c. 1. 193. c. I. ne fidem noftram c. 2. fi juftitiam non fecerit 472. c. I.
fugientes alibi fe tranfducant 193. c. z . ne Judex ex regia juffione 73. c. 1. ex confenfu
libros legant quos Chriftiana Fides repudiat partium ibid. 69. c. 1. incompetens punia-
194. c. I. ne habeant mancipia Chriftiana tur 69. c. 2. non fuus 76. C. I,
187. c. 2. 194. c. 1. ne Chriftianum quem- Judicare nemo præfumat nifi qui poteftatem
quam imperare , plectere vel diftringere au- acceperit 69. c . 2 .
deant 198. c. 1. fervos , fi ad Chrifti gra- Judicatum qualiter fieri debeat a judice 72 .
tiam convolaverint , libertate donent ibid. C. I.
he adminiftratorio ufu Chriftianam familiam Judices fi aliena contingere præfumant 74. C.
regant ibid. quomodo diebus inftitutis con- 2. judicium temperent 18z . c. I. ne fibi
currere debeant ad Epifcopum 199. c. 1. a fubditos inquietent ibid. nequiter judicantes
folis facerdotibus diftringantur 199. c. 2. ab Epifcopis diftringantur 73. c. 2. & ad-
quomodo fi ad fidem venerint , profeffionem moneantur 74. c. 1. per regium decretum
fuam confcribant 195 , C. 2. quas conditio- inftituti 74. c. 2. ex commiforiis & infor-
nes jurare debeant ad fidem venientes 196. mationibus Comitum 70. c. 1. ne de perfi-
c. 1. fi Chriftiana mancipia quæ fe non pro- dis judicent 200. c. 1. ne præmia accipiant
diderunt habuerint 197. c. 2. ne quæftionem 13. delegati 69. c. 1. Judicum vis 483. c. 2.
Chriftianis infcribant , nec in eos teftificen- 484.
tur 186. c. z . ne Chriftianum mancipium Judices in Italia , regnantibus Langobardis
Icircumcidant 187. c. 1. fi Chriftiana man- 218. iidem ac Comites & Duces 202. etiam
cipia vendiderint aut libertate donaverint poft Langobardos 223 .
ibid. Judicia 473. c. 2.
Judæis omnibus libellum de fuis erroribus tra- Judiciaria , regio , cui Judex præerat 223.
dant Epifcopi 200. c. 2. Judiciaria poteftas 74. c. I. 147. C. 2.
Judæorum tranfgreffiones , ob quas leges anti- Judicis commoda vel damna 72. c. z . judicis
quæ confirmantur 190. e. 1. & novæ fan- nomine cenfentur qui poteftatem habent ju-
ciuntur 64. c. 2. 190. c. t . pœnæ 186. c. 2 . dicandi 73. c. I.
Placitum in nomine Principis factum 189 . Judicium Dei , id eft monomachia 17. c. 1 ,
C. I. errores extirpentur 185. c. z . Judicium judicis fi quis contempferit 37. c. 2 .
Judæum ne quis Chriftianus vindicet aut tuea- Judicium injuftam regio metu vel julu non
tur 188. c. 2. valeat 73. C. 2.
Judæus fi in Chriftianum manum miferit 39. Judicium dilatare 70. c. 1. iniquum reforma-
c. 1. ex aliis provinciis veniens Epifcopo re 74. c. I. 1
vel Sacerdoti fe præfentet 198. c. 2. fi fe fugum mercede conductum 241. c. 2. de Ju-
Chriftianum effe teftetur , nec a fe velit re- gis boum 255. c. 2.
jicere mancipium Chriftianum 195. c. I. Jumenta five animalia pacem habeant 42. c. 2 .
Judaizantes Chriftiani 190. c. I. Juniores . Honor Juniorum erga Seniores 276.
Judex . De jufto Judicio 246. c. 1. Judiciorum C. I.
Curiæ apud Saxones 256. c. I. de Judicio Juramenta in quibus caufis præftanda 72. c. 1 .
injufto 273. c. 1. clericus non deferat ne- Juramenti vinculis fe cum aliquo nectere non
gotia fua ad Sæculate Judicium 276. c. I. liceat 87. c. z.
Judicium tremendum cavendum 303. c. 2. Juramentum non felectum , quid 239. c. 1. 256.
mifericordia exhibenda in Judicio ibid. de c. 1. electum quid 239. c. 1. de juramento
Judicii contradictione 366, c. 1. Judicis offi- 246. C. 1. 247. c. 1. 255. c. 2. 258. c. 2. de
cium 371. c. 2. Rex Guil. Civile ab Ecclé- modo jurandi 264. c. 1. 2. de diverfo Jura-
fiaftico diftinguit Judicio 378. c. 2. Judicium mentorum valore 264. c. 2. 269. c. 2. quan-
per Pares 379. c. 1. Legi & Judicio refra- do peragenda 290. c. 2. prohibita funt in
gus 380. c. 1. de Judicatis ad Ordalium 335 . diebus feftis 297. c. 2. de fidelibus & infi-
C. 1. de Judice corrupto 352. de judicio in dis in jurejurando 305. c. 2. jurare per las
focium abfentem 356. de Judic is 357. de pidem 368. c. 2. defenfio per Juramentum
purgatione forenfi in Judiciis publicis 360. 392. Thani jusjurandum quantum valeat 393 .
c.2. de Judiciis fifcalibus 377. c. I. de æquo c. 1. Juramentum Paris contra Parem 395.
Judicio faciendo 377. c. 2. de Judicibus Re- C. I.
gis ibid. de implacitatione Judicis Fifcalis Juramentum fidelitatis 74. c. 2. fi quis jurare
391. c. 2. diftulerit 128. c. I.
Judex ne caufam ultra tres menfes differat Juramentum malitiæ , fraudis 131. c. 2 .
35. c. 1. fi per commodum aut per ignoran Juratores a litigantibus præfententur 509. c. I.
Jus
 524 INDEX
Jurifdictio civilis ac militaris in Republica
Barbarorum 215. &feq. de juriſdictione 471 .
C. I.
Jus repræfentationis 108. c. 1. poftliminii 40 .
C. I.
Jus . Poena facrilegii in Jure Civili & Canoni-
co 225. c. I. adulterii poena in Jure Civili
& Canonico 228. c. 1. de emptione in præ-
fentia teftium juxta J. Civile 231. c. 2. afy.
lorum privilegia juxta Jus Civile & Cano-
nicum 236. c. 1. de Juris poftulatione 236.
c. 2. de dignitate Coloni juxta Jus Civile
252. c. 2. de jure & lite 255. de Juris de-
negatione 256. c. I. 260. c. 2. de fuppref-
fione Jurium Ecclefiafticorum 258. c. 1. de
Juribus Ecclefiafticis 259. 260. de Jure cu-
juslibet 272. c. 2. de Jure inter Wallum &
Anglum 299. c. 1. de Juribus Dei obfer-
vandis 302. c. 1. de Jure urbium & pago-
rum 360. c. I. de Jure Regis 371. c. 2.
Juffio regalis 74. c. 2. fi quis eam contemple-
rit ibid.
Juftinianeum Jus apud Barbaros viguit in Ita-
lia 465.
Juftinus 288.
Juftitia colenda 293. C. 2. 297. c. 2. 298. C. 2 .
303. c. 1. Regis Juftitia 309. c. I. 376. c.
1. Juftitia pro miniftro Juftitia 386. c. 1. Ju-
ftitia Ecclefiæ 334. c. 1. de Juftitiæ publicæ
Fidejufforibus 360. c. 2 .
Juftitia quomodo inveftiganda , fi aliud loqua-
tur teftis , aliud fcriptura 80. č. 1. diligen-
da eft 64. c. 2. contra hoftem ante diriga-
tur a Principe , quam vibret fpicula miles
63. c. 2 .
Juta . Eorum leges 209. & feq.
L gum ibid. Lex data fub Moyfe 319. c. 1.
Ada 375. C. 2.
Laga vox male explicatur 369. c. I.
Laicus . Homicidium Laici 233. c. 2. de Lai-
cis 313. C. 1 .
Lancea . Qui lancea fuper humerum aliquem
occidit 497. C. 2.
Landhlaford quis 265. c. 2.
Laquei feris præparati , in quos fi quis inci-
derit 159. c. 2.
Latro . Latrocinium fervi 230. c. 2. quid
latrocinium 227. C. I. 236. c. 2. pœna la-
trocinii 236. c. 2. de latronibus per incu-
riam dimiflis 306. c. 1. capitale & non ca-
pitale 389. c. 1. de latronibus 345. c. 2.
de latrocinii reo 350. de latronis prehenfio-
ne 350. 355.
Latrones puniendi cum uxoribus & filiis 26.
c. 2. fi quis celaverit 167. c. 2. ad mortem
judicati 43. c. 2. latrones aliofque reos fi
quis occultaverit 493. c. I.
Lector , quid 315. c. 2 .
Leda 341. c. I.
Legergildum , quid 373. c. 2 .
Leges in Anglia conditæ regnantibus Jutis ,
Anglis , Saxonibus , Danis 209. &feq. An-
glice , an Latine primum confcriptæ 211.
Leges Normannorum Regum Guilielmi Con-
queftoris & Henrici I. 209. & feq.
Leges emendatæ quando vadere debeant 64.
C. I. 65. c. I.
Leges nefcire nulli liceat 65. c. 1. quomodo
fuadere debeat legislator 63. c. I.
Leges de Judæorum exceffibus 64. c. 2.
Leges alienarum gentium prohibita Wifigo-
this 68. c. 1 .
Legislator quid obfervabit in legibus fuaden-
dis 63. c. 1. utilitati civium confulat 62.
C. I.
Legitima impedimenta 71. c. I. 74. C. 2. 75.
C. 2 .
RERU M.
Legum ignorantia non excufat 136. c. 2.
Legum liber 68. c. 1. legum reverentiæ tam
Rex quam populus fubjiciatur 64. c. 2. Le-
gum Wifigothorum Codex quanti venunda-
ri debeat 121. C. 2 .
Legum condendarum artificium 62. c. 1. le-
gum artifex quomodo uti debeat , & quid
in eo requiratur ibid. & qualis effe debeat
62. c. 1. 2. legum tempora fi obviaverint
75. C. I.
Lenones quomodo in Hifpania puniantur 94.
C. 2 .
Leudes quid fint 112.
Lex quid fit 63. c. 1. quid agat & qualis ef-
fe debeat ibid. quare fiat 63. c. 2. de ho-
ftibus triumphat ibid.
Lex Romana ex Archivo Ecclefiæ Utinenfis
quid contineat 463. feq.
Lex Romana 13. 42. a Gothis a boletur 51.
68. c. I.
Lex Salica 42.
Lex Gundobada 42.
Lex Burgundionum 1. & feq. cur Gundebada
appellata 3. 42. quando lata ibid. cum libro
Refponforum Papiani convenit ibid. 4. vi-
guit in Regno Francorum & in Italia 4. 5.
ejus additamenta 37. & feq.
Lex Wifigothorum 45. feq. ejus auctores
47. in dialectum Hifpano - Romanticam tranf-
lata & Fuero Juzgo nuncupata ibid. 49. de-
letis Gothis , non periit 48. quando in Hif-
pania exoleverit ibid. fub Francis viguit &
in Italia ibid. in Conciliis Toletanis propo
fita 52. 53. affenfu populi confirmabatur 53.
Lex . Poena tranfgrefforum Legis 263. c. 2.
Leges obfervande 294. C. 2. 295. de oppo-
fitione contra Leges 298. c. 1. 2. de viola-
tore Legum 310. c. 2. de obfervatione Le-
Leges Ecclefiafticæ 324. 333. LL. de Ju-
dæis 340. c. 1. LL. de Duello 348. Legem
apoftatare 374. c. I. Legi & Judicio refra-
gans 380. c. 1. tempus LL. faciendi 391. c.
1. de Jactu velut ad LL. Rhodiam 356.
LL. Edwardi obfervanda 360. c. 2. de ob-
fervatione temporis LL. faciendi 391. c. 2.
Libelli famofi 493. c. I.
Liber legum 68. c. 1. Wifigoticarum legum
quo pretio conftiterit 121. C. 2.
Liber Judicum 45. & feq. Hifpanice LibroJulgo
201. C. 2.
Liber Homo . Furtum ejus quomodo compen-
fandum 226. c. I. 2. 230. c. 2. vincula ejus
227. c. 2. homicidium ejus per fervum 230.
c. 1. homicidium liberi hominis 234. c. I.
fi liber homo male tractetur 292. c. 1. ne
mo liber in Centuriam fe conjiciat 305. c.
1. de folutione liberi occifi 395. c. 1. 401.
C. 2.
Liberatio a damno 406. c. I.
Liberi parentibus orbi 230. c. 2. de liberos
clam procreante 238. c. 2. de venditione
liberorum 244. c. 2. obedientia liberos de-
cet 331. c. I.
Liberta fi a fervo rapta fuerit 94. c. 1. fi fer-
yo alieno fe fociet 92. c. I.
Libertas . De libertate mulctatis 240. c. 2. de
libertate fervi 244. c. 1. de libertatis amif-
fione 257. c. I. Charta Regis Joh. de Liber.
tatibus Angliæ 414.
Libertate fi quis fe donatum proclamaverit
125. c. 2. fruatur fervus bis venditus per
fugam rediens 165. c. 2. quando debeat re-
vocari 126. c . I.
Libertates quomodo dandæ 36. c. 1. fervorum
fifcalium 127. C. I.
Libertatis præfcriptio 177. c. 2. fcriptura 126.
c. 1. caufa 481. c. 2. 482. c. I.
Liberti deficientibus filiis heredes inftitueban-
tur 124. c. 2. regum eorumque pofteritas
fem-
 INDEX
femper ad bellum parati fint 128. c. 1. li-
berti vel eorum progenies ne cum pofteri-
tate patroni conjungantur , aut eis infolen-
tes exiftant 127. c. 2. ecclefiarum ne ineant
conjugia cum ingenuis 114. c. 1. religiofi ne
reducantur ad obfequium hæredis 127. c. 2 .
quando teftes effe poffint 31. c. 1. fi viam
difcedendi non habuerint 30. c. 2. quando
in fervitutem redeant 482. c. 2.
Liberti , eorumque fuccefliones 501. c. I. 507.
c. 2. eorum genera 504. C, I.
Libertorum tranfgreffiones 128. c. 2.
Libertus patronum ne accufet 490. c. 2 .
Libertus ancillæ fe fociet 92. c. 1. fi falfo
teftimonio appetitus fuerit 82. c. 1. fi inju
riam faciat manu niffori 126. c. 2. quomodo
tormenta portabit 131. c. 1. fi mulieri in-
genuæ fe conjungat , cui proprius eft 91.
C. 2.
Liberum fi fe dicat fervus 126. c. I.
Libri prohibiti Judæis 194. c. I.
Libros facros legant Presbyteri 326. c. 1.
Ligamenta fi quis fecerit in hominibus vel
animalibus 133. C. I.
Ligare innocentem hominem 22. c. I.
Ligna incidere omnibus indultum 21. c. 2.
Lignum . De ligni cafione abfque venia 240.
I c. I.
Limites collifi vel evulfi 179. c. 1. ut confer-
ventur ibid.
Lis . De lite 255-
Litigantium temere poena 75. C. 2. 79. C. I.
plures in una caufa 75. c. 2.
Litis dominus 78. c. 2. compofitio 77. c. I.
Locuftarum vaftationes 68. c. 2 .
Locutiones . De tractatione Locutionum 392.
C. I.
Londinenfis Curia 343. c. 2.
Longobardi . Fornicationis poena apud Lon-
gobardos 227. c. 1. pœna accommodatio-
nis armorum 227. c. 2. adulterii pœna 228.
c. 1. Vulnerum compenfatio 228. c. 2. Con-
facramentales , quid 230. c. 2. de emptio-
ne in præfentia teftium 231. c. 2. privilegia
Afylorum apud eos 236. c. 2. latronis poena
237. c. I. Lex de compenfatione furti 241 .
C. 2. pœnæ eorum de infidiis Domini 247.
c. 2. Lex de rapina monialis 248. c. 1. Lex
contra occifores mulieris gravida 249. c. I.
poena Incendiariorum 249. c. 2. LL. de mor-
fu canis 250. c. 2. pœna homicidii in præ-
fentia teftium 251. c. 2. pœna falfi vel pri-
vati monetarii 262. c. 1. pretium furti fu-
rem reum faciens 268. c. 2. de Templorum
inftauratione 270. c. 1. pœna effractorum
domus 271. c. I. poena homicidii Presby-
teri 285. c. 2. Longobardorum Merworphin
410. C. 2.
Loricis vel zavis muniti 172. c. 1 .
Lucius Rex Britanniæ 337. c. 2 .
Ludovici Pii Præceptum pro Hifpanis 204.
tres ejufdem defcriptiones 205. c. 2. Præ-
ceptum aliud in gratiam cujufdam Joannis
205. c. 1. ejus regni epocha 205. c. 2. Præ-
ceptum alterum pro Hifpanis 206.
Lundonia . Judicia Civitatis Lundoniæ 265.
Luparii , qui lupos capiunt 43. C. I.
M
Machecarii 346. c. z.
Magnates quomodo jejunium redi mant
283. c. 1. 2. 284. c. 1. 2.
Majeftatis læfæ crimen 66. c. 2 .
Major ætas quando incipiat 108. c. 2.
Majorennitatis initium 36. c. I.
Majores domus 13.
Mala bereda 35. C. 2.
Tom . IV.
RERU M. 525
Malefacta & indebite contracta 145. c. r.
Malefactor . De fufceptione malefactoris abfque
venia 257. C. I. 2.
Malefici & Mathematici puniantur 492. c. I.
Maleficia fi Judex comprobare pertentaverit
divinationibus 133. C. 2.
Maleficii 133. c. 1. teftes effe non poffunt 79.
C. 2.
Maleficii caufa fi quærenda fit . 131. e. 1.
Malefclotus Rex Rufforum 345. c. I.
Malitia juramentum 131. c. 2 .
Manbote , quid 372. c. 2.
Mancipia fervorum fifcalium . 127. c. 1. fugi
tiva quando ad fervitium revocanda 177.
c. 2. Chriftiana ne adhæreant Judæis 194.
c. I. fi per fcripturam five per teftes ma-
numittantur 125. c. 1. ab hoftibus occupata
vel vendita 121. C. 2 .
Mancipiorum agnitiones dividendæ 176. c. 2.
peculium ibid. comparatio 476. c. 2 .
Mancipium latens inventum infra quod tem-
pus judici præfentandum 164. c. 1. alienum
fi quis ufurpet 146. c. 1. commune i ma-
numittatur 125. c. 1. alienum fi quis folli
citaverit 15. c. 1. alienum fi quis de Fran
cis comparaverit 41. c. 1. fi manumittatur
pro celando adulterio 96. c. 1, alienum fi
quis perfuadeat ut fugiat eique humanita-
tem impendat 164. c. 1 .
Mancipium Chriftianum Judæus non habeat
499. C. 2.
Mandata Principum 469. c. 2.
Mandatarius fi ante caufam dictam moriatut
79. c. 2. mercedem fuam cum mandatore
definiat 79. c. 1. mortuus commoda man
dati tranfmittit ad hæredes 79. c. 2. cui
mandatum exhibere debeat 78. c. I.
Mandatarius domini fui fervus 77. c. I.
Mandato inftructus fit maritus qui caufam
uxoris peragit 79. c. I ..
Mandator , qui negotium fuum in judicio pe
ragendum alteri committit 78. c. 1. fi mo-
riatur antequam caufa dicatur 79. c. 2. ejus
lucra & damna 79. c. 1.
Mandatum immutare quando poffit mandator
78. c. 2.
Mandatum turpis vel illicitæ rei invalidum 84.
C. I.
Mandatum non detur in nobilium quæftioni
bus 78. c. 2. habeat qui caufam alienam in
judicio peragit 78. c. 1. per mandatum cau-
fam femina non fufcipiat 79. e. I.
Manumifi ne teftificentur 126. c. 2. fi abfque
legitimis filiis moriantur ibid. fi quid dono
acceperint a domino , vel teftamento 125.
C. I.
Manumiffi a domino non fuo 482. c. 2.
Manumiffio 24. c. 1. per fcripturam aut per
teftes 125. C. 1. quomodo fieri debeat 36. c.
1. præfente Presbytero vel diacono 125. c. z.
Manumiflio apud Wifigothos 125. c. I. man-
cipii 232. c. 2. fervi 402. c. 1. in ecclefia
481. c. 2.
Manumiffori fi libertus injuriam fecerit 116.
C. 1 .
Manumiffus ne teftificetur contra patronum
vel filios ejus 126. c. 2. fub certis conditio-
nibus 127. c. I.
Manuum comprobatio in fcriptura dubia 86.
C. I.
Marca , quid 267. c. I.
Margareta Scotorum Regina apud Ruffos de-
tenta 345. c. I.
Marito vel uxori fi qua res donata fuerit a
Rege 115. c. 2.
Maritus fi mafculorum concubitor fuerit 102 . 7
c. 2. fi uxorem invitam alteri adulterandam
permiferit ibid. fi caufam uxoris peragit in
judicio 79. c. I.
Maritus . Eadem fedes mariti & uxoris 310. C. I.
Yy Ma-
 526 INDEX
Mafculorum concubitores 100. c . 2. 101. c. 1.
Mater qualiter hæreditatem paternam divi-
dat cum filio 31. c. I. 34. C. 2. quando fi-
lios habeat in poteftate 30. c. 2. 105. c. I.
eorumque nuptias 90. c. 2. tutrix fit , fi vo-
luerit & fi in viduitate permanferit tog. c.
1. fi vidua permanferit 106. c. 1. quid age-
re debeat de rebus filiorum ibid.
Mater . Qui matrem percutit 244. c. 2. partus Minorum contractus 36. c. 1. atas 507. c. I.
fequitur ventrem 401. c. 2.
Materna bona filiorum 105. c. 2.
Matertera teftes effe non poffunt contra ex- Miffa non eft celebranda in domo privata,
traneos 83. c. I.
Matrimonia inter Gothos & Romanos , ante
vetita , permittuntur 88. c. 1. 2.
Matrimonia inçefta 504. c. 2.
Matrimonii invitis parentibus contracti pona
exhæredatio 93. c. I.
Matrimonium ingenui vel ingenue cum an-
cilla vel fervo alieno 91. c. 2. clandeftinum
88. c. 2. coactum 94. c. 2. a poteftate Prin
cipis pendet 91. c. 1. Gothorum cum Ro-
masis licitum 88. c. 1.
Matrimonium . De gradibus matrimonii lici- Molini inftrumenta fi furata fuerint 144. C. 2.
tis & illicitis 286. c. 2.
Medicorum prima cura 65. c. I.
Medicus quando flebotomare poffit mulierem
180. c. 1. ne cuftodia retentos vifitet ibid.
fi pro ægritudine ad placitum expectetur
ibid. fi de oculis ypocifmata tollat 180, c. 2.
ne indifcuffus cuftodia deputetur 181. c.I.
pra mercede difcipuli quid fufcipiat 180. c. z.
Membrorum mutilatio 135. c. 1. læfio 27. c.
I. 38. C. I.
Membrum . Membri genitalis abfeiffio quomo-
do compenfanda 229. c. 1. membrorum præs • Monafterium pœnitentia forma 282. c. 2 .
ciforum ratio 352
Mendacium 246. c. I.
Menfura . Rex Guil . I. juftas menfuras requi
rit 347. 360. c. I.
Mercator . De mercatore rus proficifçente 238,
c. 1. de mercatoribus 252. c. I. mercator ju- Monetæ corruptio 150. C. I
re Thani dignus 268. c. z . clericus non fit Monetarius . De Monetariis Angliæ 262. C.I.
mercator injuftus 276. c. 2. mercatura non
exerceatur die Solis 286. c. 1. decimam par-
tem dent Deo 331. c. 2 .
Mercenarius 166, c. 1. fi a negotiatore tranf-
marino translatus , vel pro commercio fu-
fceptus fuerit 181. c. 2.
Merces placita 122. c. 1. pro nutritione in-
fantuli 110. c. 2. judicum & fajonum 72,
C. 2 .
Mercii . Eftimatio capitis juxta LL. eorum Monomachia non ignota Wifigothis 130.
269. C. 2.
Meretrices apud Gothos non erant 97. c. 3 .
Meretrices ingenuæ vel ancilla 97. c. 2. ea-
rum poena , & patris vel matris , fi confen-
ferint filiabus 98. c. I.
Merworphin Longobardorum 410. c. 2 .
Mefoces , pifcium genus 160. c. 2 .
Mellem fi quis furatus fuerit in granariis 31.
c. 2. & de animalibus in ea occifis ibid.
Mefles incendio cremate 24. C. 2 .
Mellium feriæ 68. c. 2 .
Meffuagium 397. C. I.
Metallorum falfarii & corruptores 150. c. 1. 2.
Metus aut vis pacta vitiat 84. c. 2., qualis ibid.
vitiat venditionem 118. c. 2.
Miles . De rapinis militum 308. c. z. fubditi
militiam alant 347. militum fervitia 364.
C. I.
Milites militibus famulantes 117. c. 1. 2. Mi-
lites quid fuerint apud Barbaros 217. fi in-
teftati decefferint 486. c. I.
Millenarius 73. c. I.
Minifter . Miniftrorum Regis occifio 226. c. 1.
miniftrorum Dei Regula 235. C. 1. 276. C.
1. 298. c. 2. æftimatio capitis Miniftri Ec-
clefiaftici 269. c. 1. Miniftri Regis adjuvan-
di 294. c. 2, Minifter Ecclefiæ non ejicien-
RERUM ,
dus 297. c. 1. de homicidio Miniftri Alta-
ris 307. c. 1. 394. c. 1. minitter altaris ho
micida 307. c. 2. miniftrorum Regis privi-
legia 349.
Miniftrarum immunditia 98. c. 4.
Minor annis num definire aut teftari poffit
84. c. 2. fi in judicio impetitus fuerit 169.
c. 1. 2. quibus annis teftificari poffit 83.c. 1.
Mifericordia exhibenda 309. c. 1. Regis mife
ricordia ibid. 338. c. 1.
fed quomodo & quoties & qualiter 277. e. 1
pe a pro Miffa celebratione in non confe-
cratis ædibus , in ligneo calice , & abfque
vino 285. c. I. poena pro celebratione Mif-
fæ fæpius quam ter ibid. quando inftituta
32. c. 2. quomodo celebranda 316. c. 1. 2.
333. c. 1. 2. Miffa non nifi in Ecclefia ce-
lebranda 327. c. 1.
Milli dominici 44. c. 1 .
Mobilia & immobilia 177. C. I.
Molina fi quis violenter effregerit 161. c. 1.
Monachorum hæreditas 105. c. 1.
Monachus . De pecunia concredita Monacho
250. c. 2. fanctitatem colat 290. c. I. com.
penfatio Monacho facienda 294. c. 1. Mo-
nachus qui omnibus inimicus 294. c. 2. de
Monachis 296. c . 1. 312. c. 2. Monachorum
vita quando inftituta 320. c. I.
Monafteria virorum & feminarum 113. C. 2.
Monafterium . Monafterii pax quomodo com-
penfanda 225. c. 2. 226. c. 1. excufatio cris
minis in Monafterii Præfecto 233 , c. 1. 2,
pugna in Monafterio quomodo compenfanda
292. C. I.
Moneta qualis valere debeat 40. c. 3. fifalla
conficta fuerit 131. c. 1. probata fi non fue
rit accepta 41. c. r. falfa 492. c. 2 .
de monetis 274. c. I. de moneta corrigen-
da 304. c. I. poena falfi vel privati moneta
rii 262. C. 1. 295. C. 1. 296. c. 2.
Monialis . De rapina monialis 248. c. 1. 2.
269. c. z . de contrectatione monialis 250.c.
1. fi nupferit 281. c. 1. de fornicatione cum
moniale 281. c. 2. 286. c. 2. non nubenda
297. c. I. de monialibus 313. c. 1. de ftus
pra monialis 298. c. 1.
Monticola . De monticolis 300. c. 2.
Morbus . Morbum alicui inferens quomodo je
junet 281. c. 2. quomodo jejunium redime
re debent ægroti 283. c. 2
Morgengeba , five Morgengaba , quid fit 24.
Morgengabæ charta 25. c. 1.
Mors . De Confeflione moribundi 258. c. J.
de oblationibus pro mortuis 267. c. 1. Re-
gis Edgari remedium contra repentinam
mortem 274. de inteftato mortuis 309. C.
2. qui ex verberibus moritur 400. c. I.
Mortuus teflimonio vivi non afficiatur 82. c. I.
Muleta ordinaria , quid 226. c. 2. de mulets
pœnæ & homicidii 270. c. 2. multa Regi
propria 287. c. 2. muleta pro dignitate Ec-
clefiæ conferenda 300. c. 2 .
Muliebria ornamenta 28. c. I.
Mulier , cujus maritus fit fervus , alteri nu-
bere non poffit 102. c. 2. ingenua fi abfque
voluntate parentum marito ingenuo fefe con-
jungat 39. c. I. 92. e. 2. gravida fi percuf
fa fuerit 134. c. 1 fi ad fecundas vel tertias
nuptias tranfierit 20. c. 2. fi fponte ad vi-
ri coitum venerit 31. c. 1. ingenua fi le fer-
vo vel liberto proprio cunjungat vel com-
mifceat 91. c.2. fi fponte adulterium fecerit
96. c. . aut ftuprum ibid. fi ab ingenuo ra
ptą
 INDEX
pta fuerit 93. c. 1. fi fraudulenter fervo
juncta fuerit 92. c. 2. fi a fervis rapta fue-
rit 94. c. 1. defponfata fi adulteraffe repe
riatur 95. c. I. fi abfente viro alium fibi
affumat 92. c. 2. fi poft mortem mariti in-
fra annum nubat 91. c. 1. fi conjugio fe co .
pulaverit illi , quem fciat uxorem habere
fuperftitem 102. c. 1. 2. ingenua a viro fuo
repudiata 101. c. 2. fi fe fervo alieno con-
jungat 91. c. 2. fi divortium inter fe & vi-
rum fuum intenderit 102. c . 2. ingenua fi
injuriam paffa fuerit 22. c. 2. fi prægnans
mortuo marito relica fit 480. c. 2. ingenua
fi fervo fe conjunxerit matrimonio 491. c. I.
Mulierem ne medicus flebotomare præfumat
abfentibus propinquis 180. c. I,
Mulieres corruptæ 22. c. I.
Mulieri fi quis crines capulaverit 38. c. 1 .
Mulieris dos 31. C. I.
Mundus . Quatuor mundi tempora 318. c. 2 .
Munera regia pater filiis relinquat 14. c. I.
Municipium . De municipiis purgandis 306.
C. 2 ,
Munitio regia 183. c. 2.
Munus ne fufcipiat Chriftianus a Judæo 193 .
C. 2.
Murdrum , quid 364. c. 1. murdrum probatum
quid 412. c. 1. de inventione murdri 411 .
C. I. de folutione murdri 411. c. I. 2.
Mutilare fervos interdictum 140. C. I.
Mutilationes membrorum 135. c. I.
Mutuo . Dare de gladio mutuo dato 238. c. 2.
250. c. 1. de reftitutione mutuati LL. 238.
c. 2. de pecunia mutuo data 245. C. 2 .
Mutus homo . De muti ho ninis fceleribus 249 .
c.
4022.. pater
c. 2. pro muto
mutus pot&
eftfurdo
emerefilio
& emendet
vendere
SIO. C. 2.
N Octave 192. C. 2 .
NAmNafus ium quidcompenfatio
. ,Nafi 357. 365. c.apud
I. Wifigo.
thos , Danos , Suecos & Longobardos 228 .
c. z. vulnus nafi quomodo compenfandum
229. c. 1. nafi fciffura 405. c. 2.
Naufragium 122. c. 2. pœna naufragantes fpo
liantium 288. c. I.
Navigantes 509. c. 2.
Navis caupulum fi quis involaverit 38. c. 1 .
Navis . De navibus mercatoriis 288. c. I. de
fpoliis navis 288. c. z. de expeditione nava-
li 298. c. I.
Neapolitani . Calumniatorum poena apud eos
231. c. I.
Necabantur in luto imbelles & infames 22 .
c. 2.
Negante reo qualiter caufa probanda 25. c. 2 .
Negare . Qui aliquid affirmat & poftea negat in
eadem Curia 355 c. I.
Negotia principum & populorum 65. c. 1. prin-
cipum & Epifcoporum 77. c. z. diverfa soz .
C. 2 .
Negotiatores tranfmarini ne furtiva vendant
181. c. 2. fuis legibus audiantur ibid. fi mer-
cenarium fecum de locis noftris tranftule-
rint , & pro commercio fuo fufceperint ibid.
Nemus inopertum 376. c. I. cafu in nemore
occifus 410. c. 2. de nemoris cælione 381 ,
C. I.
Neomeniæ 192. c. I.
Nepos qualiter dividat hæreditatem cum ami-
ta 33. C. I.
Nepos neptifve teftes effe non poffunt contra
extraneos 83. c. I.
Nepotes qualiter in poteftate avi confiftant 30.
C. 2 .
Nicæna Synodus , & Acta ejus 314 , C. 2. 315,
C. I.
Tom. IV.
RERUM . 527
Nobiles & potentiores non fubdantur quæftio-
ni 129. c. 2. per mandatum non agitentur
in qualtionibus 78. c. 2.
Nobilis . Etimatio capitis ejus 269. c. 1. quo-
modo jejunium redimere debeat 283. c. 1 .
2. 284. c. 1. afylum ad eum 292. C. I.
Nobilis fi falfum teftimonium dixerit 8o . c. 1,
Nomen . Nemo nomen alterius affumere de-
bet 357. c. I.
Nomen falfum fi quis fibi impofuerit 149. c. I.
Normannus . Normanniæ Cuftumarium 351.
c. 1. Reges ex Norman. oriundi Francis pla-
cere ftudent 362. c. 2. de Normanni cade
359. c. 1. de jure Normannorum ante Guil .
I. 359. c. 2.
Northumbrenfes Presbyteri . Leges eorum , &
a quibus confe& tæ 284.
Norwegi . Adulterii pœna apud eos 227. c. 2.
Norweja Camera Britannia 344, c. I. Lex
Noricorum in Britannia ibid.
Notariorum commoda 13.
Novecuplum 142, C, I. 144. C. 2.
Numerarius 73. C. I. 182. c. 2.
Nummus . De Nam no Romano 302. c. I.
Nuptiæ 477. c. 2. 510. c. 2. fecundæ 116. c,
I. 477. C. 2. 478. c. I. ex refcripto 478. c.
1. violentæ ibid. incefte 478. c. 2. Genti-
lium 479. c. 1 .
Nuptias fororis fi fratres differant 90. c. z.
Nutriendum fi quis acceperit infantulum i10.
C. 2.
O
latio . De Oblationibus pro mortuis 267 .
O C. I ,
Occifi mors a quibus vindicanda 140. c. I.
quomodo componenda 137. C. 2. 139. c. 2.
140. C. I.
Oculi . Oculorum compenfatio apud Wifigo-
thos , Suecos , Danos , Longobardos 228. c.
2. vulnus oculi quomodo compenfandum 229 .
c. I. oculi effoffio quomodo compenfanda
353.
Oculorum effoffio 67. c. 1 .
Oda Archiepifcopus 269.
Offa execrata quid 294. C. I.
Officia palatina 65. c. 2. fervis demandata 80.
Officium palatinum 66. c. 2. 67. c. I. 128. c.
I. 171. C. I. ad illud fervus non tranfeat
183. C. 2.
Officium publicum gerentes emere , commu-
tare , & dona recipere poffunt 552. c. 1.
Officium Præfe& torum prætorio 469. c. 2. Re-
ctorum provincia 470. c. 1. Judicum civi-
lium & militarium ibid. Judicum omnium
470. c. 2.
Oleum . De oleo Clericorum 278. c. 2 .
Olographæ fcripturæ 86. c. I.
Opera libertorum 39. c. z. publica 498. c. 1 .
Oppidum . De pugna in oppido regio 270. c
1. de inftauratione oppidorum 304. c. 2.
Oppignerare non liceat parentibus filios 119.
C. 2 .
Oracula facra 64. c. 2.
Oratio . Septies orandum quotidie 234. c. I.
fedulo orandum 292. c. 2. 302. C. I. 327. C. I.
Ordalium . De ordalio 243 , C. I. 258. C. 2. de
ordalio fimplici 261. c. 1. de reo ex orda-
lio 262. c. 2. de compofitione pro ordalio
ibid. de fponfione ordalii 263. c. 1. fur ex
ordalio reus redimi poteft 265. c. 1. clerici
non vifitent ordalia 278. c. 2. quando pera-
gendum 290. c. 2. 297. c. 2. de judicatis ad
ordalium 335. C. I.
Ordines Ecclefiaftici . Ordinis violati poena
quibus diftribuenda 234. c. 2. de ordinati
honore 268, c. 2. poena pro fufceptis ordi-
Yy 2 ni-
 EX
IND
$ 28
nibus extra Dioecefin 285. c. 1. purgatio or
dinatorum 301. c. 1. feptem funt ordines in
Ecclefia 315. c. 2. Rex ordinatorum Patro-
nus 307. C. 1. de vinciente aut verberante
ordinatum 307. c. 2. ordinatus capitis reus
307. c. z. 406. c. I. de violatione ordinis
facri 308. c. I.
Originarius vel fervus fi in crimen vocetur
16. C. 2.
Ornongus , id eft filius naturalis 481. c. 2.
Os . Vulnus offis quomodo compenfandum 228.
c. I.
Oslac Comes 275. c. 2.
Diarius quis 315. C. 2.
Ofwaldus 284. cì i .
Overfeunelle Regis 380. c. 2. qui perdunt
overfeuneffan Regis ibid. de overfeuneffa
cujuslibet 381. c. 2 .
Ovis . De ovis pretio 241. c. 1. 266. c. 1. de
ove vellere induta 242. c. 1. de ovibus 334
C. 2 .
Outfangthefe quid 371. c. x I.
P..
1 honeftis adjun&tis judicentur in caufis 73.
Pacis Pactaavertor 73. c.
vel placita 1.fcripturam facta 83 .
per
c. 2. fervorum quomodo valeant 84. c. 1 .
Pacta & tranfactiones 472. c. 2. 506. c. I.
Pactum metu extortum ne valeat 84. c. 2. fi•
cut & de turpibus & illicitis rebus 84. c. I.
contra pactum fi quis injufte venerit ibid.
violenter extortum ibid.
Pactum . De Pactis 295. c. 2. 385. c. 1. 2.
Palatii regii primates feu feniores 89. c. z .
Palatina officia 65. c. 2. fervis data 8o . c. z .
Palatinum officiuin 66. c. 2. 67. c. 1. 128. c.
1. 171. c. 1. ad Principis prafentiam fi quis
ex palatino officio venire neglexerit 74. c. 2 .
Pali de fepibus fi incidantur 155. c. I.
Paludes & alluviones 5oo. c. 2.
Papiani Refponfa cum Burgundionum Lege
conveniunt 3.4. in Francorum Regno rece
pta 4. ab Aniani Breviario excerpta 51 .
Barangaria 487. c. 2.
Paratas facere 204. C. 1 .
Parcus . De fractura Parci 381. c. z.
Parem fuum fi quis adjuvare nolit 44. c. 2 .
Parentela ne dicat teftimonium in extraneos
83. c. 1. parentela tertii gradus 103. c. 1 .
Parentes qualiter affequantur parvuli hære- Peculium 475. c. 1. 508. c. 1. fervi feu man
ditatem 107. c. 2. ne filios poflint vendere ,
donare , vel oppignerare 119. c. 2. nuptiis
filiorum confenfum neceffario præbeant 90 . Peculium & peculiare idem fit 177. c. 1. ca-
c. z. & filiarum 88. c. 1 .
Parentes pro cognatis 403. c. 2. parentes qui
filios vendunt 502. c. 1 .
Pares . Judicium, per Pares 379. c. I.
Parochia . Corpus fi extra Parochiam conda- Pecunia . De pecunia Monacho concredita 250.
tur 297. c. 2. Parochiani ex libris docendi,
funt 330. c. I.
Parricide eorumque res 141. c. 1. fi cafu pro-
ximus a proximo fanguinis occidatur 141.
c. 2. fi fervus fit parricida 142. C. 2.
Parricidium 492. c. I.
Partus fequitur ventrem 401. c. 2.
Parvulus qualiter hereditatem capere poffit Pecus fi in clufuram mittatur 158. c. 1. alie-
107. c. 1. ejufque hæreditatem qualiter pa-.
rentes 107. C. 2.
Pafcha ne fuo more celebrent Judæi 191. c. 2.
Pafcua in aliena fi grex animalium iutrave-
rit 162. c. 1 .
Palcuatium ibid. ›
Pater . Qui patrem percutit 244. c. 2.
Pater materve flagellare & corripere liberos
poffunt 111. c. I.
Pater cum filiis qualiter dividat 28. c. 1 .
ufusfructus habet in bonis filiorum 105. c. I.
ejus thorum fi filius violaverit 101. c. I.
UM .
RER
Bater vel propinqui fi in domo fua adulteram
occiderint 95. c. I.
Patibulos habeant judices & vicarii 43. c. 2.
Patriam fi quis refugerit , vel contra eam in-
folens extiterit 66. c. 2..
Patrimonialia & domanialia Principis 66. c. 1.
Patrimonium Regis 27. c. 2.
Patrinus . De liberatione Patrini 402. c. 2.
Patrocinare in caufis alienis fi quis præfum-
plerit 76. c . 2 .
Patrocinii jura 118. c. 1. in patrocinio confti-
tuti terris a patronis donabantur ibid.
Patronus eft culpabilis , fi eodem jubente li-
bertus illicita perpetraverit 151. c. 1. contra
eum ejufque filios teftificare ne andeat ma
numiflus 126. c. 2. fi relinquatur ab eo , qui
in ejus eft patrocinio 117. c. 1.
Patrui teftes effe non poflunt contra extra
neos 83. c. I.
Pauper. Æthelftani Conftitutio de nutritione
pauperis 260.
Pauper ne patiatur dilationem 72. c. I.
Pauperes quibus profequendas actiones injun-
gant 79. c. 2. fervis fuas caufas mandare
poffunt 78. c. 2. curæ facerdotum Dei com
mifli 74. c. 1. ab Epifcopis aliifque viris
C. 2 .
Paupertas gravis repellit a teftimonio 82. c. 2.
Pax . De violatione Pacis , Urbis & Miniftri
Regis 240. c. 1. 253. C. 1.270 . c. z. de pace
Ecclefiaftica 248. c. 1. 285. c. 1. de pace 256,
c. z . 267. c. 2. 288. c. 1. 295. C. I. 304. C. I.
de pace Regia 259. C. 1. 264. c. I. 335. C.
2. 340. C. I. 374. C. 1. 375. C. I. 404. C. I.
de pacis violatione intra curiam 288. c. 2.
ante pacem malefa &ta dimittantur ibid. pax
diebus feftis 291. c. 1. de Pace Dei & Ec-
clefiæ 291. 333. C. 2. 334. c. 2. violatio pa
cis Regia , Archiepifcopi & Nobilis , quomo-
do compenfanda 292. c. 1. fi pacem factu-
rus quis occidatur 409. c. 2. de temporibus
& diebus pacis Regis 333. c. 2. de emen-
datione pacis 340. c. I. de violatione pacis
publicæ 350. 359. c. 1. de pacis fractione
376. C. 2.
Peccata . Quænam peccata pœnitentia com-
penfanda 279. c. z . de perfeverantia in pec-
cato nefando 281. c. 1. fagienda 303. c. 2.
quænam inexpiabilia 309. c. 1. de peccato
in locis facris commiffo 307. c. I.
cipii 120. c. 1. 166. c.2 . quando inter duos
dominos dividendum fit 176. c. 2.
ftrenfe & adventitium 112. c. 1. fi fervus
de fuo peculio emptus fit 120. C. I.
Pecunia publica fi involata fuerit 144. C. 2.
perdita ejufque ufura 122. c. 2 .
c. 2. de pecunia in domos fingulas impofita
272. c. 2. homicidium pecunia expiatur 288.
c. z . pecunia fepulchralis folvatur 290. c. 2.
293. 302. c. 1. pecuniaria compenfatio 298.
c. 2. de pecunia pro Lucernis 302. c. 1. vi-
va pecunia quid 335. c. 1. de difceffu fo
ciorum ejufdem pecuniæ 386. c. 2.
num fi gregi alterius mifceatur ibid.
Pecus . De pecude errante 246. c. 1. de pe-
coris deprehenfione 261. c. 2. de pecoris
vendicatione 261. c. 1. 267. c. 2. de peco-
ris inveftigatione 264. c. 1. 266. c. I. 299.
c. 1. de auxilio cujuslibet ad inveftiganda
animalia 267. c. 1. de poffeffione pecoris
ibid.
Percutere flagello , fufte , calce vel pugno 15.
c. 2. fi ingenuus ingenuum percutiat 137.
C. 1 fi fervus ingenuum ibid. volentem per
cutere num liceat prævenire 36. c. z.
Per
 INDEX
Percutere . De percuffione alterius 249. c. 2.
de percuffore 351 .
Perdere . De rei amiffe recuperatione 289.
C. I.
Perduellionis crimine reus 66. c. 2.
Peregrinus . De peregrinis 237. c. 2. 307. C.
1. de peregrini cæde 238. c. 1. Rex eorum
Patronus 307. c. 1. de peregrino plegios non
habente 394. C. I.
Perjuria prohibenda 25. c. 2.
Perjurus De perjuris 256. c. 2. 259. C. I,
263. c. 2. 270. c. 2. 304. c. I. perjuria evi-
tanda 291. c. 1. 329. c. 2. pejerantium pœ-
na 307. C. I.
Perfona potentior 84. c. 1. inferior nobiliorem
fe non infcribat 129. c. 2. una fi reatu vel
debito multis teneatur obnoxia 124. c. 2.
Perfona & res callidis definitionibus non obli
gentur 84. c. I.
Perfonæ nobiles idoneæque , & viliores humi
liorefque 67. c. 2. nobiles vel minoris loci
IOI . C. 2. nobiles quæftiones per mandatum
non agitent 78. c. 2. ingenuæ minoris di-
gnitatis fi falfum teftimonium dixerint 80.
C. I. nobiles & potentiores quæftioni ne fub-
dantur 129. c. 2. num perfonæ ingenux ?
ibid.
Perfonæ feptimi generis 104. C. I.
Perfonam non accipiat legum artifex 62. c.
2. perfonam fictam induere ibid.
Perfonarum jus 504. C. 2.
Pes . Pedis amputatio quomodo compenfanda
229. C. 2.
Petitio de cyrograffis 474. c. 2. de fnffragiis
475. C. 1 .
Petitiones 495. C. I.
Pietas diligenter colenda 294. c. 2.
Pignora 475. c. 2. 476. c. 2. fi quis abftulerit
ante audientiam . 19. c. 1. eorum captio 19.
C. 2 .
Pignorate fi quis præfumat alienos boves 39.
c. 2. num liceat 124. c. I.
Pignoris loco fi quis tulerit ingenuum 19. c. 2.
Pignus . De pignore veitimenti unici 245. c.
2. de pignoribus 299. c. 2. pignus non du-
catur extra Hundredu n 378. c. 1. fi depo-
fitum & furatum fuerit 124. c. 1. fi pro de-
bito deponatur ibid. fi repræfentato debito
non reddatur ibid.
Pignus 507. c. 2.. 509. c. I. 2. 510. C. I.
Placita merces 122. C. I.
Placita vel pacta per fcripturam 83. c. 2.
Placiti vinculum 78. c. 2.
Placito de profequendo negotio conftringantur
litigantes 75, c. 2.
Placitorum fcriptis fe obligare . 83. c. 1. 73.
C. 2.
Placitum . De placito 355 379. c. 2. de pla-
citis Ecclefiæ pertinentibus ad Regem 372.
c. 2. quæ placita emendarl debent 373. c. 2 .
quæ placita mittunt homines in mifericor-
dia Regis 374. c. I. de placitis Foreftarum
375. c. 2. de furti placito 377. c. I. de ca
pitalibus placitis 378. c. 2. de fuperfeffioni-
bus placiti 385. c. 2. de proprio placito Re-
gis 386. c. 1. de contramandatione Placiti
388. 389. 390. c. 1. de placito Domini cum
fibi fubjectis 390. c. I.
Placitum fi quis contra venerit 84. c. 1. pla-
citum divifionis fi quis irrumpat 175. c. I.
turpis vel illicitæ rei invalidum 84. c. 1. de
futuro conjugio 95. C. I.
ad Placitum qui accepit terras , fi culturas ex-
tendat 176. c. 1. ad placitum fufceptus in-
firmus fi moriatur 180. c. 2.
Plagium fervi aut ancillæ ab ingenuo commif-
fum 146. c. 1. filiorum ingenui ibid. fervi
alieni a fervo commiffum 146. c. 2. inge-
nui a fervo commiffum dominum imperan-
te vel negligente ibid.
RERUM.
529
Plebem fi quis concitaverit 493. c. I.
Plebs & Plebanus , unde 216. 217.
Plegium . De plegiis 383. c. 1. omnes in ple
gio effe vult Rex Guil. I. 348.
Poena temere litigantium 79. c. I. contuma
ciæ 70. c. I. quæ fit in placitis inferenda
84. c. J.
Poenæ quibus infligende 493. C. 2..
Poenitentia . De Poenitentia 278, c. 2. 282. 283,
302. c. 2. Pœnitentiam imponendi modus
juxta ætatem & conditionem 279. c. I. quæ-
nam peccata poenitentia compenfanda 279.
c. 2. exhortatio ad poenitentiam 324. 325-
Pollex . Vulneris pollicis compenfatio 229. c. I.
Polluere . Qui feipfum polluit 281. c. 2 .
Ponderofitas fi cui facta fuerit 135. c. 2.
Pondus . De jutto pondere 304. c. 2. 346.360,
C. I.
Pons . De inftauratione pontium 304. c. 2.
Pontifex , id eft Epifcopus 98. c. 2. territorii
100. C. 2.
Pontificium , id eft jus , poteftas 24. c. I.
Porcellus . Decima de porcellis 334. c. 2.
Porci in glandem miffi 161. c. I.
Porcina caro 192. C. 2 .
Poffeffa ab alio res abfque judicio non ufur
petur 152. c. I.
Poffeffio bonorum poft mortem patris 480,
C. I.
Poffeffor fi per violentiam expulfus fuerit 151,
C. I.
Poffeffura idem quod poffeffio 87. c. 1 .
Posthumus 108. c. I.
Poftliminium 486. c. I.
Poftulatio 472. c. 2.
Potationes apud yeteres Germanos 404. C. I,
Potens fervos fuos defendat 402. c. I.
Potentes quibus actiones fuas profequendas
injungant 79. c. 2. potentum nomine abuti
473. C. I.
Potentior perfona 84. c. 1. fi de patrocinio
requiratur 76. c. 2 .
Poteftas in liberos patri , matri , avo , avia-
que competit III. c. I.
Præcepta x . Dei 243. c. I. 2. 244. C. I. præ-
ceptum de Simulacris in Saxon. omiffum &
quare 243. c . I. 2 .
Præceptio regia 74. c. 2.
Prædam fine caufa fi quis fecerit 487. c. I.
Præmia ne accipiant Judices 13.
Præmium . De præmio a fure accepto 262 .
C. I.
Præpofitus Paganus 232. c. 1. de pactione ejus
240. c. 2. fi milites providere nolit ibid. de
itinere ejus 241. c. 2. æftimatio capitis ejus
269. c. I. de expulfione Præpofiti Pagani de
terra 242. C. I. qui a jure deflectit 256. c.
2. de auxilio eorum ad vindicandam inju-
riam 267. c. I.
Præfcriptio triginta annorum 34. 35. c . 2. 501 .
c. 2. quinquaginta annorum 176. c. 2. 177.
c. 2. quinquennii 482. c. 2.
Præfcriptio 109. c. 1. quomodo, interrumpatur
178. c. I. caufarum intra tricennium 177 .
c. 2. temporum 34. c. 1. fervitutum 37. c. I.
Præftationes promiffæ fi non folvantur 177.
C. 1 .
Præftitæ res incendio vel furto, exterminatæ
122. C. I.
Præftitum 507. c. 2.
Præftitum animal fi cui aliquid debilitatis in-
tulerit 122. c. I.
Præfumptio , ideft attentatum 70. c. 1. 136.
C. 2 .
Præfumptiones & præfumptores 134. c. 2.
Prævenire percutere volentem num liceat 136.
C. 2 .
Pragnia fuum emendatis legibus affignare 64.
C. I.
Precaria epiftola 176. c. I.
Pre
 539 INDEX
Precario jure res fuas repofcere 67. c. I.
Presbyter , clericus , & monachus fi coram fo-
ro fæculari conventi fuerint 70. c. 2 .
Presbyter quis 315. c. 2. officium Presbyteri
circa Sacra 315. C. 2. 316. 317. 318. exhor-
tatio ad Presbyteros ad virtutes excolendas
318. 319. 320. 321. 322. 323. Presbyteris cu-
ra animarum fedulo habenda 325. 330. c. i .
Libros Sacros legant 326. c. 1. non habitent
in eadem domo cum muliere 327, c. I. non
ament convivia ibid.
Presbyteri confervent & redintegrent res ec
clefiafticas 114. C. 2 .
Præftationes . De fubtractione præftationum
356.
Pretium fi folutum , aut arræ datæ fuerint ,
num fubfiftat emtio 118. c. 2. fi quis dicat
rem fuam vili pretio vendidiffe 119. c. 1 ,
Pretium . De pretio cujuslibet 400. c. 2.
Primitia feminum 241. C. 2. 302. c. 1. fol-
vantur 290. c. 2. 293. C. 2. 297. c. I. 2 .
Princeps non criminandus , nec ei maledicen-
dum 67. c. 2. quomodo rem acquirere pof-
fit 66. c. 1. ejus bona patrimonialia & do-
manialia 66. c. 1. 2. ejus refcriptum fi quis
falfaverit 147. c. 2. quid, fi Judex moritur,
ad quem refcriptum Principis directum fue
rat ? 148. c. I.
Princeps contra hoftem ante juftitiam dirigat,
quam vibret fpicula miles 63. c. 2. parcere
poteft 132. c. I. 200. c. 2. fi quis contra
eum refugerit vel infolens extiterit 66. c. 2 .
Principis fervus 67. c. I.
Principum negotia antea ordinentur , & pa-
ftea populornm 65. c. 1. cupiditas damnatur
65. c. 2. fcripturæ quomodo conficiendæ fint
* ibid. & Epifcoporum negotia per fuos agan
tur 77. c. 2 .
Privati & curiales 121. c. 1 .
Probatio per teftes 71. c. 2. ab utraque cau-
fantium parte requiratur 76. c. 1 .
Proceres Angliæ . Privilegia eorum 377. c. 1.
de libertate procerum in placito Comita
tuum 378. c. 2 .
Procuratores & cognitores 473. c. I. 506. c. I.
Proditio . De proditione Domini 247. c. 2 .
399, C. 2 .
Profeffio Judæorum , qui ad Fidem Chriftia-
nam veniunt 195. c. z .
Profligatio , id eft acquifitio 106. c. 2.
Profugi 66. c. 2.
Promiffio fi pro acceptis rebus non folvatur
177. C. I.
Propinquitas ne teftimonium dicat contra ex-
traneos 83. c. I.
Proprietas religiofi 66. c. 2.
Profcriptorum feu damnatorum bona 494. C. 1 .
Profequutor clericorum 70. c. 2.
Proximus . Qui proximum percutit 245. c. I.
Puella fi pro adulterio ad domum alterius ve-
nerit 95. c. 2. fi impudice nuptias præfu-
mat 90. c. 2. rapta & corrupta 17. c. 2. quæ
fine patre & matre ad maritum traditur
31. C. 2 .
Puellarum adulteria 25. c. 2.
Pueri de facultatibus fuis difponunt 85. c. I.
Pugna . Poena pugnarum in area 231. c. 1. 2.
252. c. 2. de pugnis 236. c. 1. 249. C. 2. 253.
c. I. in aula Regis 248. c. z . coram Sena-
tore 252. c. 2. dominus & fervus non pu-
gnent 405. c. 1. poena pugnæ Presbyteri 285.
c. 2. pugna in Monafterio quomodo com-
penfanda 292. c. I. de pugna contra fornie
catorem 405. C. I.
Pulfari 70. c. 2.
Pupillorum tutela quomodo fufcipiatur 35. c.
2. 109. c. I. de eorum rebus quota pars
tutoribus detur 109. c. 1.
Pupillus quis 1c8. c. 2. num poffit pacifci cum
tutore 109. c. 2, contra euro fi actio inten-
RERUM .
tata fuerit ibid. pacem habeat 42. c. I.
Purgatio . De purgatione occiforum 399. c. I.
Puteus . De aperto puteo 245. C. I.
Uadragefima . De obfervatione quadrage.
fimæ 308. c. I.
Quadrupes fi damnum fecerit 158. c. 1. Ai
furtive occidatur 145. c. 2. fi in laqueos &
foveas inciderit 159. C. 2.
Quæftio per triduum agitetur 139. c. 1.
Quæftiones , id eft caufæ criminales quomodo
agitanda 78. c. 2 .
Quæftionibus feu tormentis quando & quomo-
do fubdendi fint ingenui 129. C. I.
Querceti occupatio abfque domini venia 240.
C. 2 .
Quingentenarius 73. c. I.
Quinquennii præfcriptio 482. c. 2,
R
Apina 236. c. 2. 309. c. I. de rapina mo-
nialis 248. c. 2. de rapinis militum 308.
C. 2 .
Raptor virginis vel viduæ fi occidatur 93. c.
2. fponfæ alienæ ibid. ingenuitatis fuæ ftatu
careat 93. c. I. infra quod tempus accufati
poffit 94.c. 1. ei fi parentes aut fratres con
fenferint 93. c. 2.
Raptum fi quis fecerit , teftis ne fit 79. c. 2.
Raptum fi quid fuerit de incendio , ruina ,
naufragio 145. C. I.
Raptus puellarum 17. c. 2. virginum vel vi-
duarum 492. c. 2. fanctimonialium ibid.
Rebellis . De rebellione 291. c. 2. Legi & Ju-
dicio refragus 380. c. I.
Recantatio quid fit 201. c. 2.
Recellulæ quid fint 18. c. 1.
Recefvindus Rex Gothorum Jus Romanum
abolet 51. Gothorum legifer 52.
Recordatorum ufus quando 384. c. 1 .
Redempti ab aliis gentibus 30. c. 2.
Redemptio . Differentia inter amerciamentum
& redemptionem 363. c. 2.
Redibitio 208. c. I.
Regalia 371. 6. 2.
Reges Gothorum a populo eonfirmabantur 53.
parvi ab eodem habebantur 54. 55. 56. Wi-
figothorum juramenti foedere adftricti 66. c. 2.
Regia poteftas 84. c. 2.
Regiæ utilitatis caufa fi quis aliquid fcire fe
dixerit 72. c . I.
Regiæ poteftatis deceptio 87. c. 2 .
Regnum terrenum & coelefte 63. c. 2.
Regnum apud Wifigothos electivum 66. c. 2,
qui per machinationes adeptus effet , ana-
thema fit ibid.
Regum Wifigothorum electio 75. c. 1. fervi
teftificari poffunt 80. c. 2. pecunia & res fi
furto ablatæ fuerint 144. c. 2. donationes
115. C. 1. auctoritas circa matrimonia 91.c.
1. patrimonium 27. c. 2.
Rei corripiantur 36. c. 2. coerceantur 41. c.
J. 2.
Rei vindicatio 34. c. 2. 35. C. I. 474. C. 2.
Relegatio perpetua 67. c. I.
Relegatis ne tricennale tempus impediat 178.
C. 2 .
Relevium . De releviis 353. 354. 356. de rele
vio Comitis 353. de relevio Baronis ibid. de
relevio Vavafforis 354. de Colonorum rele-
vio 355. de relevio eorum qui cenfum pens
dunt 356 .
Religio obfervanda 300. c. I. 359. c. I.
Religionem profeffi fi ad fæculum redierint
99. c. 22
Re
 INDEX
Religionis caufæ 499. c. 2.
Religiofus rerum fuæ proprietatis difpendio
multatus 66. c. 2.
Reliquiæ Sanctorum 42. e. 1.
Rem alienam fi quis recipit ad ufuras 506.
c. 2. fi quis perdiderit 509. c. 1. fi quis
vendiderit 510, c. I. 2,
Reorum cuftodia 490. c. a.
Reparationes appellationum 379-
Repedare 194. c. I.
Repetitio rei ablatæ 493. C. 1.
Repræfentationis jus 108. c. 1.
Reprobatio teftium intra fex menfes inftitua-
tur 81, c. 2.
Repudia 479. c. I.
Res ingenua mulieris quæ liberto ecclefiaftico
nupta fuerit 114. C. 3.
Res tradite vel per fcripturam donata 116.
c. I. præftitæ , incendio vel furto extermi-
natæ 122. c. 1. quæ parentes in nuptiis filiis
dederint 1. c. 2, quæ filii patre vel matre
vivente videntur acquirere 112. c. 1. fervo
rum fifcalium 127. c. 1. inter maritum &
uxorem invicem data 117. c. I. eorum , qui
in patrocinio conftituti funt 118. c. 1. fervo
rum vendita 119. c. 2. fervo commendatæ
domino nefciente 123. c. 1. privatorum &
curialium non alienandæ 121. c. I.
Res majores , parva , viles 120. c. 1. in con-
tentione pofitæ nec vendi nec donari pof-
funt 119. c. 1. ecclefiis donate 114, C, 1. ec-
clefiafticæ conferventur & redintegrentur ibid.
illicite & turpes 84. c. 1. alienæ callidis de-
finitionibus non obligentur ibid. ecclefiæ ab
iis poffeffe qui ecclefiæ obfequiis manci-
pantur 115. C. I.
Res de conquifitu 66. c. 2. res quæ prius de-
buerat per judicium obtineri , fi vendatur
aut donetur 121. C. 1. judicata 483. c. 1. rei
judicatæ ufuræ ibid. res in communi 510.
C. I.
Res litigiofe 481. c. 2.
Refcripta diverfa 469. c. I.
Refcripti adnuntiatio & editio 472, c. I.
Refponfa prudentum 469. c. 2.
Refpublica . De Confiliis ad Reipubl. utilita-
tem 304. c. 2.
Reftitutio in integrum 109. c. I.
Reftitutiones integræ 473. c. 2.
Revelati criminis merces 150. C, I.
Revolvere caufam terminatam non licet 69.
C. I. caufam quando liceat 77. c. I. 81. c. 2.
Reus captus infra quod tempus judici præfen-
tandus 145. c. 2.
Rex . In domo ubi Rex , quomodo pax com-
penfanda 126. c. 1. patrocinii regii viola-
tio 226. c. 2. Regis verbum inviolabile 233.
c. I. æftimatio capitis Regis 265. c. 1. 2.
268. c. 2. de appellatione ad Regem 273. c.
1. ftatuta Regni obfervanda 274. C. 2. de
foederatis Regis 288. c. 1. de infidiis vitæ
Regis 291. c. 2. 298. c. 1. 308. c . 2. Rex co-
lendus 291. c. 2. 300. c. I. afylum ad Re-
gem 292. C. 1. Rex Clerico & alienigena
loco cognati 294. c. 2. 307. C. 1. de aucto-
ritate Regis in violatione pacis 304. c. 2.
Regis mifericordia & juftitia 309. c. 1. de
victu ex Regis prædiis 309. c. 2. de Regis
officio 311. c. 1. 337. c. 1. de Regni colu
mnis 311. c. 1. de regii folii bafibus ibid.
de jure & appendiciis Coronæ Regiæ Bri-
tannica 337. c. I. Regiam dignitatem fub-
diti defendant 347. 360. c. 1. de fide & ob-
fequio erga Regem 359. c. 1. de Jure Re-
gis 371. c. 2.
Rhodia Lex 356.
Ripuarii . Lex eorum contra occifionem mú-
lieris gravide 249. c. I. pœna homicidii
Presbyteri 285. c. z . prohibent venditionem
hominum 290. c. 1.
RERU M. 531
Rixe auctor 138. C. Y.
Rixandi caufa fi quis accefferit ad domum
alterius 13. c. 2.
Robertus Dux Normanniæ oculis privatur 349.
C. I.
Romana Lex 42.
Romana confuetudo , vel Barbarica 30. c. 2.
Romanæ Leges abrogate apud Wifigothos 68,
C. I,
Romanæ fortes vel Gothica ne' poft quinqua
ginta annos repetantur 177. C. 2 .
Romani Romanis legibus judicandi 13.
Romani & Burgundiones 13. 23. c. 2.
Romanorum tertia pars 175. c. 2. 176. c. 2.
Romanum inter & Gothum fi terra dividen-
da fuerit 175. c. 2.
Romanus fi Gotham matrimonio fibi fociave-
rit 88. c. 1.
Romefcot 335. c. 1.
Ruina & incendium 1zz . c. z .
Rumor . De fictitiis rumoribus 252. c. 1 .
Ruffi . Edwardus filius Edmundi R. ad Ruf-
fos fugit 345. c. 1. Edgarus & Margarita
apud Ruffos detenti ibid.
Rufticus . De prædio ruftici 239. c. 2. de pa-
fcua ruftici ibid. æftimatio capitis 269. c. 1.
S
Abbata ne ritu fuo celebrent Judæi 192,
Seba
Sacerdos . Quomodo bona ejus compenfanda
225. c. 1. excufatio criminis in eo 233. c. 1.
de Sacerdote homicida 250. c. 2. 394. C. I.
2. pœna ejus fi homicida fit 250. c. 1. 2,
280. c. 1. 294. c. I. de criminum ejus com-
penfatione 257. c. 2. de Sacerdotis honore
264. c. 2. 315. c. 2. 395. c. r. de injuria ei
facta 284. c. 1. de delicto ejus 284. c. 2. fi
laicis tributum det ibid. fi Epifcopi vel
Archidiaconi edictum negligat ibid. qui Sa-
cerdotem ejicit ex Ecclefia 285. c. 1. qui
Sacerdotem vulnerat vel occidit 285. c. I.
2. pœna Sacerdotis Ecclefiam dedecorantis
285. c. 2. pena ejus Ecclefiam deferentis
ibid. homicidii Sacerdotis poena ibid. poena
Sacerdotis fi non admoneat alios ibid. de
concubina ejus ibid. fi negligit officium fuum
ibid. 286. c. 1. fi ebrietati deditus fit 285.
c. 2. fi Synodum negligat 286. c. z. fi fal-
fus teftis fit 294. c. 1. Sacerdos qui omnibus
inimicus 294. c. 2. de reverentia Sacerdoti-
bus præftanda 301. c. 1. officia fua obeant
303. C. 2. 312. C. 2. 313. c . I. 328. c. 1. 2.
329. c. I. 2. non fit uxoratus 315.ć. 1. non
abeat ad alienam Parochiam 327. c. 1. 2 .
quomodo Miffam publicam celebrare debeat
333. C. I. 2 .
Sacerdotes tam Ethnici quam Chriftiani cauf-
fis judicialibus præfecti 59. 60.
Sacerdotes quid obfervare debeant circa Ju-
dæos 198. c. z. foli omnem curam habeant
diftringendi Judæos 199. c. 2. fi in Judæis
conftituta legum non adimpleverint ibid. co-
gnitores fiant ab Epifcopis de utilitatibus
ecclefiæ fuæ 113. c. 2. teftamentorum publi-
cationibus fint præfentes 85. c. 2 .
Sacerdotibus cura pauperum divinitus com-
miffa 74. C. I.
Sacerdotum viduæ 115. c. I. accufatio 183. c.
i. immunditia 98. c. 2.
Sacha 339. c. I.
Sacramento confcientiam purgare 129. c . 2 .
Sacramentum , id eft juramentum , fero ad-
mittendum 72. c. 1. quando præbendum 16.
C. 2.
Sacramentum non fractum 392. c. I. 2.
Sacrificia nocturna dæmonibus celebrare 133.
C. I.
Sa-
 532 INDEX
Sacramenta quibus danda 497. C. I. 2.
Sacrificium . De facrificio diabolo facto 233.
c. 1. de facrificio alieno 245. c. 2 .
Sacrilegii compofitio 202.
Sacrilegium eft fraudare ecclefiam Dei 112.
C. 2 .
Sacrilegium . Poenæ ejus varia 224. c. 1. de
facrilegio 248. c. I.
Saga 259. c. 1. 297. c. I. 304. C. I.
Sajo 70. c. 1. ejus commoda vel damna 72.
C. 2 .
Sajo judicis 131. c. 2.
Sajones forenfes & militares 118. c. 1. 2. fi
Pro caufis alienis vadunt 72. c. 2. in patro-
cinio conftituti 118. c. 1 ,
Salica Lex 42. 407. c. 2. 498. c. 2. 409. c. I.
Lex de violatione fidejuflionis 247. C.c. I. Lex
de occifione mulieris gravida 248. c. 2. pœ-
na furti jumentorum 250. c. 1. pœna ho-
micidii juxta Legem Salicam 251. c. 2. pœ-
na furem dimmittentis 268. c. I.
Saltarius . Ejus munus & jurifdictio 219. 220.
an idem ac Compulfor exercitus , ibid.
Sanctimonialium hæreditas 105. c. 1. fucceffio
ad hæreditatem paternam 18. c. I.
Sanctio legis 65. c. I. 92. C. 2. novella 64. c. I.
Sanétionum obfcuritas turbat ordines æquitatis
64. C. I.
Sanctuaria honoranda 234. C. I.
Sanguis . De effufione fanguinis 270. c. 2. ne-
mo edat fanguinem 278. c. I.
Sarcilli 44. c. 2 .
Sarcophagum mortui fi quis abftulerit 181. c. 1.
Satifdanda 507. c. 2.
Satrapa . Nemo alium intra Satrapam coer-
ceat 305. c. I.
Saxonia. Saxonum leges 209. & feq. Ecclefiæ
cenfus apud Saxones 235. c. 2. afylorum
privilegia apud eos ibid. latronis pœna 236.
c. 2. LL. de incendiariis & veneficis 242. 1
c. I. Lex de violatione fidejuffionis 247. c.
1. pœna pro infidiis domini ibid. pœna Sa.
cerdotis homicidæ 250. c. 1. pœna ftupri
251. C. 1. onnes apud eos fub fidejuffione
erant 252. c. 1. de dignitate Coloni LL. RR.
Saxonum ibid. poena violationis fetorum
253. c. 2. Judiciorum Carie 256. c. I. per-
jurorum poenæ ibid. de fufceptione malefa-
toris 257. c. I. poena criminum Sacerdotis
257. c. 2. jejuniorum compenfatio 258. c. z .
de terminis conventuum 262. c. 2. de inve
ftigatione pecoris 264. c. 1. furum appre-
henfores quomodo compenfandi 266. c. 1.
contra effractores domus 270. c. z. quomodo
virgo defponfanda 271. autocheiriæ pœna
280. c. 1. Sodomie pœna ibid. pena pro re-
tentione denarii 286. c. 1. venditio homi-
num prohibetur 289. c. 2. Lex , quando nu-
bere poteft vidua 291. c. 1. de hofpitibus
LL. RR. Saxonum 339. c. 1 .
Scandalum fi infra fines Hifpaniæ furrexerit.
169. c. 2. in contrafietatem regni vel gen-
tis commiffum 67. c. I.
Schola . Scholas diligenter curent Presbyteri
327. c. 2 .
Scira . Divifores Scirarum & Hundredorum
336. c. I.
Scotia . Scotorum uxores 343. C. I.
Scrinia , fceuniæ , fcreuniæ , quid fint 22. c. I.
Scriptura libertatis 126. c. 1. teftibus fubfcri-
ptoribus roborata 66. c. I. quomodo com-
probanda fi quis eam neget 8o. c. 1. 86. c.
1. ne aliud quis per teftem , aliud per fcri-
pturam allegare præfumat 87. c. 1. fi per
eam res donata & tradita fuerit 116. c. I.
Scriptura per metum extorta eft invalida 84.
c. 2. fi accefferit in emtione venditione 118.
C. 2. ne fibi incognita a tefte fubfcribatur
83. c. 2.
Scriptura contractus 73. c. 2 .
7
RERU M ,
Scripturæ Ecclefiæ 113. c. 2.
Scripturæ commendatæ cui debeant reftitui
123. C. 2 .
Scripturæ potius quam tefti credendum 8o. c. I.
Scripturæ quales valere debeant 83. c. 1. Prin
cipum nomine facta quomodo conficienda
65. c. 2. 66. c. I. teftium in teftamento 85.
c. 1. olographæ 86. c. 1. dotales 91. c. 1. a
minoribus confecta quid valeant 84. c. 2. fi-
&x 67. c. 2. fuperftuæ 84. c. 2 , anteriores
vel pofteriores fraudulenter confecta 149 .
C. I. 2.
Scripturarum falfarii 147. c. 2.
Sculdafia 221.
Sculdafii in Italia 218. an iidem ac Centena-
rii 220. 221 .
Scutarii 262. c. I.
Scyldwita , quomodo emendatur 381. c. 1.
Scyra apud Anglos 217.
Scyremote , quid 342. c. 2.
Securitatem accipere 109. c. 2.
Seditionem fi quis excitaverit 151. C. I.
Joh. Seldenus . Eadmeriana ejus 382. c. 2..
Senator . De æftimatione capitis ejus 269, C, I.
Senatorum matrimonia 503. c. 2.
Senefchallus 355
Seniorem fuum dimittere quomodo liceat 43.
C. 2.
Seniores palatii 64. c. 2.
Seniores loci fervum in crimine accufatum in
judicio præfentent 129. c. I..
Sententiæ non immutentur 483. c. I.
Sententiam legis publice percipiat reus 147-
C. 2.
Sepelitio mortui 08. c. 2.
Sepem alienam fi quis ruperit 21. c. 1.
Sepes i incidatur vel incendatur 154. C.
Septum . Violatio fepti 227. c. 2.
Septupla compofitio 144. c. I.
Sepulchrorum violatores 501. c. I.
Sepulchrum fi quis violaverit 181. c. 1 , fi aus
feratur ibid.
Sepultura . De fepulturis in Ecclefia 277. c. I.
325. c. 2. fepulchralis pecunia folvatur 290,
C. 2. 302. C. I.
Servi militis fi quid inlicitum faciant 152. C.
2. quando teftes poffint effe 31. c. 1. quan.
do teftes in teftamento 85. C. 2.
Servi & ancillæ peculium 176. c. 2 .
Servi , an omnes detonderentur 164. c. I. 2.
Servi venditi facultatem dominus quærat 120.
C. I.
Servi fi ingenuam mulierem rapuerint 94. c. I.
Servi & ancillæ pro adulterio torquendi in ca-
pite dominorum 96. c. I. 97. C. 1. 131. C. 4.
& pro corruptione monetæ 150. c. 1 .
Servi ad palatinum fervitium pertinentes 80.
c. 2. dominici , id eft compulfores exercitus
168. c. I. fifcales 177. c. 2 .
Servi Judæorum fi fiant Chriftiani , libertate
donentur 198. c. I.
Servi quas res vendere poffint 120. c. 1. mi.
lites 171. c. 1. quando teftificari poffint 82.
C. 2.
Servi 507. c. 2. quanti per teftamentum ma-
numitti poffint 504. c. I.
in Servitium fi quis revocare velit manumif-
fum 24. C. I.
Servitute mulctatur libertus patrono injuriofus
126. c. 2. fi ingenuus ad fervitutem repeta
tur 126. c. I. & qui in libertate eft confti-
tutus 125. c .1 2. fi ei qui ad fervitutem re-
petendus eft , aliquid auferatur ibid. fi quis
eum quem prius liberum effe dixerat , in
fervitio repetere velit 126. c. I.
Servitutes reales 37. c. I.
Servo fi domino nefciente res commendatz
fuerint 123. c. I. indicanti non credatur nifi
domino tefte 142. c. 2. fuo fi fe conjungat vel
commifceat ingenua 91. c. 2. alieno petenti
ref
77
 INDEX
refpondere ingenuus non recuſet 77. c. 1 .
Servorum Regis libertates 15. c. 1. pacta vel
definitiones quomodo valeant 84. c. I. con-
tubernium 176, c. 2. res venditæ 119. c. 2.
contractus 20. C. I.
Servorum fifcalium mancipia 127. c. I. ven-
ditiones & libertates ibid.
Servos qui fugere docuerit aut corruperit 508.
C. I.
Servum fi quis extra regionem vendiderit 40.
c. I. fuum nullus vendat invitus 120. c. 2 .
fi quis alienum ad libertatem impellat 82.
c. I. fi dominus mentiens ingenuum mulie-
ri ingenua conjunxerit 92. c. 2.
Servum fe effe fi quis timore compulfus di
xerit 126. c. I.
Servus ejus quis fieri poterat , contra quem
falfum teftimonium dixerat 81. c. 1. 82. c. 2 .
Servus fugitivus non fufcipiatur 24. c. 1. fi fe
Tiberum effe dicat 126. c. 1. fi fuerit inter-
fectus 17. c. 1. fi infantem expofuerit 110.
c. 1. fi de fuo peculio fit emptus 120. c. 1 .
venditus fi in priorem dominum crimen
objiciat ibid. fi quid fecerit domino non ju
bente 175. c. 2. alienus fi ad illicita fuadea-
tur 143. c. 2. Regis fi occifus fuerit 15. c.
1. fugiens fi fe mentiatur ingenuum 166.c.
2. & ob hoc ingenua connubio focietur ibid.
fi quid adquifierit ibid. vel originarius fi in
crimen vocetur 16. c. 2. fi fugitivo viam
oftenderit 164. c. 2. Principis 67. c. I. fu-
gitivum vinctum fi folverit 163. c. 1. accu-
fatus petatur a domino vel fenioribus loci
129. c. I. fi ictu percuffus fuerit 134. c. 2.
fi ignem fubmiferit 154. c. 1. fi fervum alie-
num plagiaverit 146. c. 2. vel ingenuum do
mino jubente vel nefciente ibid. fi abfente
domino occifus vel quæftioni fubditus fuerit
152. c. 2. quando & quomodo tormenta por-
tabit 131. c. 1. fi mentiatur dominum pe-
tere commodanda 123. c. 1. ex ingenuo fa-
tus 119. c. 1. fugitivus fi domino fuperve
nienti non reddatur 167. c. 1. quando man-
datarius effe poffit 78. c. 1. qualiter per man-
datum fubdatur quæftioni 78. c. 2. ad alium
tranfiens , fi quid co nmittat illicitum 143.
c. 2. rufticus , vel viliflimus 84. c.1. fi per-
cutiat ingenuum 137. c. 1. fi ingenuo feces
rit contumeliam ibid. fi ante aut poft liber-
tatem furtum fecerit 143. c. 1. num teftis
effe poffit 8o. c. 2. bis venditus , per fugam
rediens , in libertate permaneat 165. c. 2. fi
in raptu interfuerit 94. c. 2. fi fervum de-
biliter 137. c. 2. fi pro aliquo crimine ad
dominium alterius tranfierit 120. c. 2. fi fe
effe ingenuim mentiens fub mercedis con-
ditione apud alium commoretur 166 c. I.
alienus manumittatur 125. c. 2. fi domi,
no vel confervo furtum fecerit 145. c. 2. fi
ingen æ vim pudoris intulerit 23 , c. I. fi
virginem aut viduam ingenuan violenter
adulterio polluerit 97. c. 1. fi ancillam al-
terius rapuerit 94. c. 2. fi jubente domino
illicita perpetraverit 151. c. 1. fi parricida
142. c. 2. fi ancillam alienam adulteraverit
97. c. 2. fi fugitivum celaverit 163.c. 1. fu-
gitivus fatens judici præfentetur 164. c. I.
domini fui mandatarius 77. c. 1. fi a do-
mino ancillæ conjungatur 92. c. I. fi ab in-
genuo debilitatus fuerit 137. c. 1. fi mulie-
rem rapuerit libertati traditam 94, c. 1 .
Servus Dominum accufare non poteit 490. c. 2.
Servus . Homicidium Servi 230. c. 1. vulnera
ei data 230. c. 2. 245. c. 1. furtum , & latro-
cinium fervi 230. c. 2. 266. c . 1. fi occidat
Nobilem 230. c. 1. fi ocaidat liberum ibid.
evafio fervi ibid. accufationes & purgatio .
nes fervorum 233. c. 2. de occifione fervi
234. C. 1. 238. c. 1. 395. c. 1. de fervis do-
Tom. IV.
RERU M. 533
mino carentibus 260. c. 2. de fervi alterius
fufceptione 263. c. 1. de fervis reis 287. c.
z. de fervo per ordalium examinato 306. c.
2. de fervo deferente dominum 310. c. 2,
Leges de fervis 358. 361. dominus pro fu-
giente fervo refpondeat 382. c. 1. fervus
quomodo admittendus & dimittendus ibid.
potentes fervos fuos defendant 402. c. 1. ma-
numiflio fervi 360. c. I. 401. C. 2. 402. C. I,
dominus non pugnet cum fervo , nec vice-
verfa 405. C. 1.
Sexcupla compofitio , 142. C. I. 145. C. I.
Sicarii 491. c. 2.
Sicula Conftitutiones . Vulnerum compenfatio
juxta eas 228. c. 1. calumniatorum pœna
apud Siculos 231. c.1. LL. de incendiariis &
veneficis 242. c. 2. Lex de monialis rapina
248. c.1. pœna falfi monetarii 262. c, 2. pœ
na injufti Judicis 273. c. 2. pœna naufra
gantes fpoliantium 288. c. 2. LL . de Judæis
340. c. I.
Sigericus Archiep. 288. c. 1 .
Sigillam quid fignificet 70. c. 1.
Sigillum vel epiftola Judicis ne contemnatur
70. c. I.
Sigillum negare querelanti 71. c. 1.
Silentium imponere poteft Judex in audientia
fua 75. C. 1 .
Siliqua , monete genus 123. c. 1. 162. c. I.
Silva aliena fi incenfa fuerit 153. c. 2. fi in ea
furtum commiffum fuerit 155. c. I.
Silvæ inter Gothum & Romanum indivifa 175.
C. 2 .
Sipeflocna , quid 369. c. I.
Soca 339. c. I.
Societas 265. c. 2 .
Socios is nominet , apud quem pars rapine
fuerit inventa 153 , c . 1 .
Sodomia . Poena Sodomiæ 245. C. 2. 280. c. I.
Sodomitæ jejunium 280. c. 2. 281. c. 2.
Sokпа 376. c. I.
Solidi valor apud Wifigothos 150. c. 1. divifio
ibid. c. 2.
Soliditas æterna 65. c. 2.
Solidum aureum integri ponderis nemo recu-
fet 150. c. 2 .
Solitudines in regionibus limitrophis 204.
Sollicitator adulterii uxorum vel filiarum alie-
narum , viduarum vel fponfarum 94. C. 2 .
Somnus . Qui in fonno opprimit infantem 282 .
C. I.
Sorores ne fint teftes contra extraneos 83. c.
1. cum fratribus fuccedant in parentum he
ræditatem 104. C. I.
Sororis nuptias fi fratres differant 90. c. 2.
Sortes Gothicæ & Romanæ ne poft annos quin-
quaginta repetantur 177. c. 2.
Sortilegi 8o. c. 1. de fortilegis ejiciendis 304. c. I.
Sortis titulo acquifita terra 14. c. I. 29. C. I.
35. c. 1. 2. vel poffeffa 18. c. 1 .
Spatham quis eduxerit ad percutiendum 23 .
C. I.
Spenfa , vel difpenfa 43. c. 1 .
Spiritus S. dona feptem 234. C. I.
Spolium 152. c 1. de fpoliis navis 288. c. 2.
Sponfa fi ad alterius confortium tranfierit 28.
C. 2 .
Sponfa . De ereptione defponfatæ 281. c. 1 .
Sponfalia 477. c. z .
Sponfalia unius voluntate ne rumpantur 89.
c. 1. non amplius fint quam biennio ibid.
Sponfio litigantium de profequendo negotio
75. c. 2 .
Sponforum difcidium 102. C. 2 .
Stableja , quid 375. c. 2.
Stabularii 8o . c. z.
Statuta . Poena violatorum 274. c. I. Statuta
Regni obfervanda 274. C. 2. 295. c. I. pœna
neglectus Statutoruin R. 287. c. 2. Statuta
ZZ Dei
 534 INDEX
Dei obfervanda 290. c. 2.
Stipulatio 509. c. I.
Stuprator non cogebatur ftupratam ducere 31.
C. I.
Stupro fi fe mifcuerit ingenua marito alterius
96. C. I.
Stuprum . De ftupra 251. c. I. 303. c. 2. de
ftupro monialium 269. c. 2. 298. c. 1.
Stybb 267, c. 2.
Suafio prava 143. C. 2. 153. C. I.
Subdiaconus , quis 315. c. 2.
Subditus . Injuria fubditorum quomodo com-
penfanda 225. c. 2. fubditi militiam alant
347. dignitatem regiam defendant ibid. 360.
Submonere . Submonitus appareat 386. c. 1. de
fubmonitionibus 382. c. 1. de fubmonitione
Hundredi 385. c. z.
Subfcriptiones teftium in teftamento 85. c. I.
Subfcriptores 490. C. 1. 2.
Succeffio filiorum ex diverfis parentibus 112.
c. 1. in bona clericorum vel monachorum
105. c. 1. in hæreditatem parvuli 107. c. 2.
fororum cum fratribus 104. c. 1. collatera
lium ibid. fratrum & fororum , & eorum
qui de diverfis parentibus generantur 104.
c. 2. avi vel aviæ ibid. fororum patris aut
matris ibid. filiorum fratris vel fororis ibid
mariti & uxoris 105. c. 1.
Succeffio hæreditaria 17. c. 2. 18. C. 1. 24 C.
2. 34. C. I.
Sueci . Pacis Ecclefia violatio quomodo punie
batur 226. c. I. adulterii poena in Jure Sue-
cica 227. c. 2. 228. c. 1. vulnerum compen-
fatio 228. c. 2. calumniatorum poena 231. c.
1. de emptione in præfentia teftium 231. c.
2. de Baptifmo, infantum 235 c. I. cenfus
Ecclefiaftici 235. c. 2. afylorum privilegia
ibid. poena latronis 237. c. 1. de mutuati re-
ftitutione 238. c. 2. de tutoribus liberorum
239. c. 2. Lex de Incendiariis & Veneficis
242. C. 1. 249. C. 1. de occifione mulieris
gravida 248. c. 1. poena furti jumentorum
250. c. 1. prena Sacerdotis homicida 250. c.
2. pœna ftupri 251. c. 1. homicidii pœna in
præfentia teftium 251. c. 2. LL. de bonis
hæreditariis 253. c. 2. LL. de permutatione
bonorum 261. c. 2. pretium furti furem reum
faciens 268. c. 1. de templorum inftauratio-
ne 269. c. 2. appellatio ab una Curia ad
aliam 273. c. 1. Sodomiæ pœna 280. c. 2.
poena homicidii Sacerdotis 285. c. 1. pœna
naufragantes fpoliantium 288. c. 1.
Sueones . Pacis Ecclefia violatio quomodo pu-
niebatur 226. c. I. fornicationis pœna 226.
c. 2. accommodationis armorum pœna 227 .
c. 1. de emptione in præfentia teftium 231.
c. 2. de Baptifmo infantum 235. c. r. cen-
fus Ecclef. 235. c. 2. LL. de mutuati refti-
tutione 238. c. 2. de tutoribus orphanorum
239. c. I. pœna incendiariorum 249. c. 1 .
poena furti jumentorum 249. c. 2. pœna ftu..
pri 251. c. I. pœna homicidii in præfentia
teftium 251. c. 2. LL. de bonis hæreditariis
253. c. 1. de fufceptione malefactorum 257.
c. I. pœna inçeftus 258. c. 1. de permuta-
tione bonorum LL. 261. c. 1. furum appre-
henfores quomodo compenfandi 266. c. I.
poena dimittentis furem 268. c. 1. pretium
rei furem reum faciens ibid. de templorum
inftauratione 269. c . 2. nuptiarum ritus 271 .
c. I. pœna injufti Judicis 273. c. I. pœna
naufragantes fpoliantium 288. c. 1. venditio
hominum prohibetur 289. c. 2.
Superventores feu latrones 22. C. I.
Supplicium . De fuppliciorum modo 361. c. s.
Surdus . Pater pro furdo filio emendet 40%.
C. 2 .
Sus . De valore fuis 266. c. T.
Sufceptrix non ducenda in uxorem 297. c. I.
RERUM.
Sufpectus de crimine 391. c. 3.
Sylva qualiter dividenda 32. c. 1.
Sylva combufta 240. c. I. 249. c. 2.
Symbolum Apoftolorum addifcendum 303. c.1.
Synodus Toletana 182. c. 2. feq.
Synodus . Clerici ad fynodum accedant , &
quomodo 275, c. I. 326. c. I. quid in fyno-
do a Clero tractandum 276. c. I. quatuor
fynodi olim in Ecclefia 316. c. 2. 320. feq.
Syrus . Epiftola Apoftolorum ad eos 246. c. 2.
T
Abernaculorum feftivitates 192. c. r.
Tabularul & alifJudices ad caufas tra
&
tandas ingenuos conftituant 487. c. 1. 2.
Talionis poena 35. c. p. compofitio ibid.
Talionis Lex 367. C..2.
Tallagium . Rex Guil. I. nullum requirit Tal
lagium 347.
Tatlilonis Decretum 233. c. 2.
Telonarii 181. c. 2.
Templum . De afylis ad Templa 247. c. 1. de
fractura Templi 261. c. I. 352. de Templi
inftauratione 269. c. z . de pugna in Templo
270. c. 1. de peccato in locis facris commif-
fo 307. c. 1. de reficiendo Templa 309.c. 1.
Tempora legum fi obviaverint 75. c. I.
Temporalis hoftis , id eft æftivo tempore 43.
C. I
Temporum præfcriptio 34 c. I.
Tempus quo leges emendatæ valere debeant
64. c. I. 65. C. I、
Tenfuræ ad occidendum lupos pofitæ 26. c. 1.
Termini conferventur 179. c. 1. fi de iis con-
tentio oriatur ibid. fi alter intra terminos
alienos poffidere dicatur 179. c. 2. fi aliqua
pars de alio loco tempore Romanorum re-
motą fit 180, c. 1 .
Terminorum figna confueta 179. c. 2.
Terminum fi quis evellerit vel moverit 30,
C. 1
Terminus . De terminis Conventuum 257. C. 2.
262. c. 2. de temporibus Juftitiæ 302. c. 2.
de temporibus pacis Regis 333. c. 2. de ob
fervatione temporis LL. faciendi 391. c. 2.
Terra fortis titulo acquifita 14. c. 1. fortis
jure poffeffa 18. c. I.
Terra . De virgata terræ 241. c. 2. de terra
hæreditaria 253. c. 1. de hominibus terra
carentibus 261. c. 1. terræ furi propriæ divi
fio 265. c. I. qui terram lite tutam præftat
310. c. 2.
Terræ ad canonem datæ 175. c. 2. ad placi
tum datæ 176. C.. L.
Terra vindicatio 34. c. z. venditio 35. c. 2.
Terram alterius fi quis invalerit 508, c. 1. fi
duo hæredes infimul habuerint ibid.
Tertia Romanorum 175. c. 2. 176. c. 2.
Teftamenta & donationes 25. c. I. quot te-
ftes exigant ibid.
Teftamenta olographa 86, c. I.
Teftamenta fanctimonialium 503. c. 2. mariti
& uxoris , qui filios nɔn habeant 500. C. 1.
Teftamenta ne appellentur 497. C. I.
Teftamenta & codicilla 481. c. I. 2.
Teftamentorum quatuor genera apud Wifigo-
thos 85. c. I.
Teftamentum condere quo anno poffit minor
110. C. F. fi quis contra viventis voluntatem
aperuerit 148. c. 2. fi quis celare vel falfa
re tentaverit ibid. alienum fi quis fuppref
ferit vel vitiaverit ibid. commendatum cui
debeat reftitui 123. c. z. quomodo confici
debeat vel firmari 85. c. 1. eorum qui in
itinere moriuntur , quomodo confirmandum
85. c. 2. conficere 84. c. 2. quomodo publis
candum 85. c. 2.
Teftamentum non faciebant Barbari 30. c. 2.
31.
 INDEX
31. c. I.
Teftamentum facere denegatum iis qui Reli-
gionem profeffi ad fæculum redeunt 100.
C. I.
Teftamentum inofficiofum 474. c. I. a tefti-
bus fubfcribendum 500. c. 2. 501. c. I.
Teftamentum qui facere poffit 505. c. 1.
Teftandi poteftas ufque dum fit libera 111. c. 1 .
Teftari qualiter quis debeat 30. c. 2. num an-
nis minor poffit 84. c. 2. num demens 85.
C. I.
Teftes qualiter recipiendi in judicio 72. c. 2.
fubfcriptores in fcriptura 66. c. 1. qualiter
adhibendi in donationibus 30. c. 2. fi falfa
referant 34. c. 2. qui effe non poflint 79. C.
de alieno territorio quomodo teftimonium
reddant 81. c. 1. fine facramento non funt
credendi 80. c. 1. fi vera teftificari negle-
xerint ibid. ab utraque parte litigantium pro-
lati ibid. quales & quanti effe debeant 80.
C. 2. teftamentis fubfcribunt 85. c. 1. falfi
81. c. 2. quando poffint effe fervi 82. c. 2 .
Teftificari ne audeat manumiffus contra pa-
tronum vel filios ejus 126. c. 2.
Teftimonium qualiter injungi poffit 81. c. I.
falfum qui dixerint ibid. dicere non poffunt
manumifli 126. c. 2. falfum fi quis dixerit,
ulterius teftis ne fit 80. c. 1. falfum fi quis
dixerit provocatus 82. c. 1. falfum dicere fi
quis alii fuadeat 81. c. 1. ne dicat contra
extraneos parentela & propinquitas 83. c. 1.
Teftis melioratus & legitimus 81. c. 1. fcri-
pturam fibi incognitam ne fubfcribat 83. c.
2. fi contra fcripturam teftimonium dixerit
87. c. I. quo anno quis poifit effe idoneus
83. c. 1. fi mortuus fuerit 82. c. I. per procu-
ratorem jurans 81. c. 1. fi contra fcripturam
dixerit , quam ipfe fubfcripfit 8o . c. 1.
Teftis . De teftibus falfis 237. C. I. 329. C. 2.
teftium falforum pœnæ 237. c. 2. de tefte
homicidii 239. c. I. 295. C. 2. LL. de ho-
micidio in præfentia teftium 251. c. 2. te-
ftes in qualibet urbe fint 275. c. 1. de tetti-
monio vero 295. c. r . de falfi teftimonii ac-
cufato 307. c. I.
Thanus . Aftimatio capitis ejus 265. c. 1. 2. 351.
c. 2. de jure Thani 268. c. 2. Clerici non
excufent Thanum 278. c. 2. Thani jusju
randum quantum valeat 393. C. I.
Theam 339. c. I. 376. c. I.
Theoderici Regis Edictum . Adulteri poena in
LL. ejus 228. c. I. Lex ejus de facrificio
233. c. 1. afylorum privilegia 236. c. I. te-
ftium falforum pœnæ 237. c. 2. pœna in-
cendiariorum 249. c. 2. pœna ftupri 251. C.
2. pœna injufti Judicis 273. C. 2.
Theodofianum Jus apud Barbaros viguit in
Italia 465.
Theodredus Epifcopus 268. c. I.
Thefaurus . De Thefauris 336. c. 2. 495. c. 2.
Thiufadus . Vide Thyuphadus .
Thol 339. c. I.
Tholet 376. c. I.
Thongooder , quid 413. c. I.
Throno judiciali præfidere 65. c. 2.
Thunresfelda Concilium 264. c. I.
Thureth 296.
Thyuphadia 168. c. 1. 169. c. 2.
Thyuphadus 73. C. I. 113. c. I. 170. c. I. fi
de thyuphadia fua beneficio fuerit corruptus
168. c. I. 169. c. z . idem ac Millenarius
216. vilior erat perfona 217. fi ab aliquo ha
beatur fufpectus 72. c. i . quales caufas au-
dire debeat 69. c. 2.
Tintinnabulum de jumento fi furatum fuerit
144. C. 2.
Toletana Synodus 182. c. 2. feq.
Toletana Concilia Wifigothorum legibus plu-
rimum tribuunt 52. & feq. fæpe fuere Con-
cilia Nationalia , & Comitia Regni genera-
Tom . IV.
RERU M. 535
lia 52.
Toletani Canonis fententia 87. c. r.
Toletanum Concilium XI. 113. c. 1.
Tomi a Regibus Gothorum Conciliis Toleta
nis oblati 52. & feq.
Tonfuram & habitum monafticum fi quis præ-
varicaverit 99. c. 2. tonfura infirmis im-
pofita nefcientibus , illos vitæ monafticæ ob-
ftringebat in Hifpania roo. c. I.
Tonfuratus fi extra vagetur 232. c. 2. ton-
fura Clerici 277. c. 2. 285. C. 2.
Tormentis affligere 78. c. 2.
Tortura fervorum vel ancillarum 131. c. 1. &
libertorum ibid.
Torum paternum fi quis violaverit vel fra-
ternum 101. c. I.
Traditio rei per fcripturam 116. c. 1 .
Tranfgreffiones libertorum 128. c. 2 .
Tributa quomodo recte folvenda 274. c. I. fi
quis folvere nequit 496. c. 1. folvere debet
qui fundum emit ibid.
Tributorum relaxatio 183. c. I.
Tricennale tempus ne impediat religatis 178.
C. 2 .
Tricennii interruptio 178. c. I.
Tricennio omnes caufæ concludantur , 177. C.
2. exceptis fifcalibus fervis ibid.
Trihinga 341. C. I.
Trinitatis tanaz blafphematores 191. c. I.
Trituris area fi quis aliena animalia fatigave-
rit 157. C. 2 .
Tumultus nullus aut clamor audientiam Judi
cis turbet 75. c. I.
Turba fi coadunetur ad faciendam cædem 151 .
C. I ..
Turma 237. c. 1. de homicidio a turma facto
251. C. I.
Turpes & illicitæ res 84. c. I.
Tutela pupillorum qualiter & a quibus fufci-
pienda 109. c. 1.vulorum 479. c. 2.
Tutor effe poteft pater filiorum 105. c. 2. a
Judice conftituatur ibid. cum pupillo num
pacifci poffit 109. c. 2. quomodo rationes
reddat ibid. quæ commoda percipere poffit
109. c. I. ne a pupillis fcripturas extorqueat
109. c. 2. fi pupillam corruperit 491. c. I.
Tutores legitimi , eorumque officium 35. c. 2 .
'
479. c. 2. legitimi & teftamentarii 505. c. i.
Tutores liberorum 239. C. 2 .
Tutorum adminiftratio & cura 479. C. 2.480.
500. c. I.
Twelfhindi weregildum 401. C. I.
Twihindi weregildum 401. c. I.
Tyuphadus . Vide Thyuphadus .
V
Acca. De vacca cornu 241. C. 1. de fur-
to vacca 249. c. 2. de valore vaccæ 266.c. 1 ,
Vadimonium . De negatione vadimonii 239.
c. 2. de vadiis 247. c. I. 267. c. 2. de vio-
latione vadimonii 247. c. 2. infidus vadem
Regium exigat 306. c. 2. de vadimonio de-
ferto 358.
Vagari . De homine vagante 388. c. I.
Valor librorum fæculo feptimo 121. c. 2.
Vanetunga 295.
Vas facrum non adhibeatur ad ufum com-
munem 327. c. 2 .
Vaffali . De præftationibus vaffalorum 360. c. 1 .
Vaffaticum 205. c. 2.
Vaticinatores fi quis confulat de falute vel
morte hominis 132. c. 2. 133. c. 2.
Vavaflor . De releviu Vavafforis 354. de liber-
tate Vavafforis 377. C. 2.
Vegiatura 18. c. 2.
Vegius , divinator , vates 18. c. 2. 38. c. 2 .
Venari . Clericus non fit venator 278. c. 2.
Vendere . De venditione liberorum 244. C. 2 .
qui
 X M
536 INDE
qui Chriftianum vendit 282. c. 1. 289. c. 2.
venditio hominum prohibetur ibid. 349.
Vendere non liceat rem in contentione pofi .
tam 119. c. 1. num liceat aliena ibid. filios
fuos non liceat 119. c. 2. fervum fuum nul-
lus cogatur invitus 120. c. 2. quas res pof-
fint fervi 120. C. I.
Venditio filii 476. c. 2 .
Venditio vili pretio 119. c. 1. rei , quæ prius
debuerat per judicium obtineri 121. c. 1. in-
genuorum a fervo vel ingenuo facta 119. c.
2. terrarum 35. c. 2.
Venditiones 507. c. 2. 510. c. 2. rerum eccle-
fiafticarum 115. €. I.
Venditor fi non fuerit idoneus , fidejuffor de-
tur 118. c. 2.
Venefici 132. c. 2. teftes ne fint 79. c. 2.
Veneficus . LL. de veneficis 242. c. 1. 2. 261 .
c. 1. Clericus veneficium extirpet 276. c. 2 .
286. c. I. 291. c. 1. qui veneficio amorem
conciliat 281. c. 2 .
Vennæ , id eft pifcature 44. C. I.
Verberare . Qui ex verberibus moritur 399. c. 2.
de verberatione 406. c. 1. de verberatione
abfque fanguinis effufione 413. c. 2 .
Veritas indaganda , fi aliud loquatur teftis ,
aliud fcriptura 8o. c. 1 .
Vertebra . Vulnus vertebræ quomodo compen-
fandum 229. C. 2.
Veftem alterius fi quis læferit aut ruperit 159.
C. 2 .
Veftem religionis fi quis prævaricaverit 99. c. 2.
Veftigium . De inveftigatione veftigiorum 267.
C. 1.
Via . De viis publicis reficiendis 309. c. 1. de
viis publicis Lex Edo . Confeff. 355.c.2. viæ
publicæ quæ 355. 372. c. z.
Via privata 508. c. 2.
Viam publicam fi quis clauferit 21. c. 1. 37.
c. 1. 160. c. I. viæ publicæ latitudo ibid.
Viatores 38. c. 2.
Vicarii ne a fervo Regis emant mancipia 42.
C. 2 .
Vicarius Comitis fi fufpectus dicatur 72. c. 1.
Vicinus . De querela vicinorum 387. c. 1. 2.
Victualia qua lege vehenda 482. c. 2.
Victus . De victu ex Regiis prædiis 309. c. 2.
Vidua . Patrocinium viduæ 229. c. 2. quamdiu
abfque marito remaneat 291. C. 1. 297. C. 2 .
LL quando vidua nubere poteft 291. c. I.
310. c. I. de violante viduam 308. c. 1. de
viduis 313. c. I.
Vidua fi fe mifcuerit alicui 25. c. 2. de hære.
ditate mariti quam portionem capiat 32. C.
2. fi ad fecundas nuptias tranfeat 20. c. 2.
32. c. I. fi ad domum alterius pro adulte-
rio venerit 95. c. 2. fi defuncti mariti de-
bita folvere debuerit 31. c. 2. Ingenua fi
violenter compreffa fuerit 97. c. I. fi ad
tertias nuptias tranfierit 20. c. 2. adolefcen-
ti , qui necdum uxorem habuit , nubere po-
teft 89. c. 2.
Vidua pacem habeant 42. c. 1 .
Viduæ facerdotum & clericorum 115. c. I.
Viduam Principis ne quifquam fibi aut con-
jugio aut adulterio audeat copulare 183. c. 2 .
Viduarum fraudulentia quomodo compefcenda
100. C. I.
Vigiliæ nocturne . Rex Guil. I. eas requirit
347.
Villa . Villani Cantii 401. c. 2.
Villici funt præpofiti villis 152. regii 44. c. I.
Villicus vel actor loci 129. C. I.
Vinculum a caufidicis violenter exactum fit
invalidum 73. c . 2.
Vindicta 153. C. I.
Vindicta . De homicidio ex vindicta 265. c. z.
de injuriæ vindicta 266. c. 2. de vindicta
406. C. 2.
Vinea . De damno in vinea 245. C. 2 .
RERU .
Vinea fi devaftata fuerit 154. c. 2. fi in con-
fortis terra plantata fuerit 175. c. 1. fi in
vineam alienam quis intraverit 39. c. 2.
Vineæ ubi plantandæ 22. c. I.
Violentia defuncti qualiter poft mortem poffit
inquiri 124. C. 2.
Violentiæ infátæ 17. c. I. ISI . C. I. 2.
Virga decima hæreditatis 43. C. I.
Virgo quomodo compenfanda 229. c. 2. virgi-
nis emptio ibid. virginis violenta violatio
ibid. 230. c. 1. quomodo virgo defponfanda
271. 272.
Virgo ingenua fi per vim corrupta fuerit 97.
c. 1. Deo devota fi violenter aut per con-
fenfum conjugio copulata fuerit 99. c. 1. 2.
Viris minoris ætatis ne defponfentur fœminæ
majores 89. c. I.
Virtus , id eft homines armati 171. c. 1. 172.
C. 2.
Vis metufque pacta vitiat 84. c. 2. vis publi-
ca & privata 491. C. 2.
Vifitatio . De vilitatione ægrotorum 278. c. 2.
Vitia evitanda 298. c. 1. 2. occulta vitia quo-
modo compenfanda ibid.
Ultimæ voluntates defunctorum quomodo va-
leant 83. c. I.
Ultio . De ultoribus 236. c. 2.
Ungues quomodo compenfandi 229. c. I.
Voluntates ultimæ defunctorum 83. c. 1.
Vota jufta folvenda funt 112. C. 2.
Uplandicum Jus . Fornicationis poena in Jure
Uplandico 226. c. 2. adulterii poena 228. c. I.
Ufura qualis apud Wifigothos 123. c. I. 2.
Ufuræ 475. c. 2. 510. c. I.
Ufuræ frugum 123. c. 2. pro debito 124. c. I.
pecuniæ perditæ 122. c. 2 .
Uluræ reddendæ 123. c . 2 .
Ufurarii 346. c. I.
Ufusfructus in bonis filiorum cui competat
105. c. 2. 106. c . I.
Uterini contra extraneos ne fint teftes 83. c. I.
Vulnera 17. C. 2. 27. C. I.
Vulnus . Vulnerum compenfatio apud Wifigo-
thos 228. c. 2. vulnera quomodo compen
fanda ibid. 245. C. I. 253. C. 2. 254. 292. C.
I. 412. C. 2. qui ex verberibus moritur 399.
c. 2. de vulnere indito 355.
Uxor fi adultera 95. c. 2. fi adultera poft mor
tem mariti detecta fuerit 116. c . 1. fi quid
marito donaverit ibid. fi non reliquerit fi-
lios , liberam habeat difpofitionem dotis 90.
c. 1. quid fi inteftata decefferit ibid. fi ma-
ritum fuum dimiferit 22. c. 2. quid , fi ejus
negotium maritus exequatur in judicio 79.
c. I. in poteftate eft mariti cum omnibus
rebus fuis 106. c. 2. quam partem accipiat
ex bonis mariti defuncti 24. c. 2. latronis
ob delictum mariti punitur 26. c. z . fi quid
præter dotem a marito acceperit 115. c. 2.
vel a Rege ibid. poft mortem mariti quid
alienare poffit 503. c. 1. 2.
Ꮤ
W Acta , id eft excubiz 204. C. 1. 207. c. I.
wallus . De wallo agrum poffidente 239.
c. 1. de Wallo liberum hominem occidente
242. C. 2. æftimatio capitis walli 269. c. I.
S. C. de Monticolis walliæ 299. de jure in-
ter wallum & Anglum 299. c. 1. de Anglis
in wallia iter facientibus 299. c. 2. de Wal-
lo Anglum occidente 396. c. I.
Wapentachium 340. c. 2.
Wardiæ , quid , & earum Leges 342. C. 2.
Werini . Lex eorum de veneficis & incendia
riis 242. C. 2.
Wefmannicum Jus. Adulterii pœna in Jure Wel-
man . 228. c. I.
Weftfeaxene Confuetudines 396. c. I.
wil.
 INDEX RERUM .
537
Wihtbordefftane 274. c. I. Withredus quando & quamdiu regnavit 232 .
Wifigothi . Eorum Leges 47. leges etiam Ro- c. z. Leges ejus 232.
manis provincialibus dederunt 49. 50. adul- Witlan 268. c. I.
terii poena apud eos 228. c. 1. vulnerum wittemon , quid fit 31. c. 2. 32. c. I. 35. c .
compenfatio 228. c. 2. de emptione in præ- 2. 39. C. I.
fentia teftium 231. c. 2. diei fɔlis obferva Wittifcalci , exactores multarum 33. c. 1. 2.
tio 233. c. 1. afylorum privilegia 236. c. 1 . Wlite , quid 266. c. I.
teftium falforum pœnæ 237. c. 2. de expo Wodftocum 287.
fitis infantibus 238. c. 1. LL. de mutuati Wulfhelmus Archiepifcopus 259. 263. C. 2a
reftitutione 238. c. 2. de tutoribus orphano- Wulfftan Archiepifcopus 269.
rum LL. 239. c. 2. pœna wifigothorum de
proditione Domini 247. c. 2. Lex contra oc-
eifionem mulieris gravida 248. c. 2. pœna Y
incendiariorum 249. c. 2. pœna furti jumen-
torum 250. c. 1. de morfu canis 250. c. 2.
pœna inceftus 258. c. I. pœna furti domi- C. 2 .
Y Pocifmata de oculis & medicus tollat 180,
ni cum fervo 260. c. 1. pœna falfi moneta-
rii 262. c. 1. pretium furti furem reum fa-
ciens 268. c. 2. poena effractoris domus 271 . Z
c.1. pœna injufti Judicis 273. c. z. Sodomiz
pœna 280. c. 2. LL. de Judæis 340. c. 2 .
Wifigothicum regnum electivum 66. c. 1. 2. Z Avis & loricis muniti 173. c. 1.

FINI S.

Legum Barbarorum Volumen 1. excufum Venetiis Anno MDCCLXXXI. proftat apud Se-
baftianum Coletium , & Francifcum Pitterium , pretio Librarum Ven. XX. , Volumen
II. Libr. XXVI. , Volumen III. itidem Libr. XXVI. , & boc IV. Anno MDCCLXXXIX.
in lucem editum , pretio Librarum XXIV.
 ERRATA CORRIGE .

Pag. 13. Nota 2. DXII Lege DXVII.

Pag. 16. nota 2 . Obtgieſter Potgiefer
Pag. 23. nota I. diverfariorum diverforiorum
Pag. 60. lin. 33 . afcientia facientia
Pag. 89. nota 2. coetanos coetaneos
Pag. 117. nota 2 . hac voce
hac voce , cum antiquis Glof-
fographis .
Pag. 118. nota 1 . Magiftratum Magiftratuum
Pag. 134. nota 2 . formandum formatum
Pag. 139. nota I. fervos , claudos fervos claudos
Pag. 141. nota 2. culoum culeum

Pag. 163. nota 1 . afleus offeus

Pag. 169. nota 2. levantur levantar