This is a reproduction of a library book that was digitized

by Google as part of an ongoing effort to preserve the

information in books and make it universally accessible.

https://books.google.com
 0
181
 Si

62. Q.39.

5
SS

MENTEM ALIT ET EXCOLIT

190

‫ם ם ם‬
‫םרחם‬

K. K. HOFBIBLIOTHEK

ÖSTERR . NATIONALBIBLIOTHEK

62.Q.39
0
0
5

D
 G
8
i
 BARBARORUM

LEGES ANTIQUE

CUM NOTIS ET GLOSSARIIS .

VOLUMEN TERTIUM .
 BARBARORUM

LEGES ANTIQU
Æ

CUM NOTIS ET GLOSSARIIS ,

ACCEDUNT

FORMULARUM FASCICULI

ET SELECTÆ CONSTITUTIONES MEDII ÆVI.

Collegit , plura Notis & Animadverfionibus illuftravis ,

Monumentis quoque ineditis exornavit

PAULUS CANCIANI
F.

Ord. Serv. B. Maria Virginis S. T. D.

VOLUMEN TERTIUM

Qua cantinentur Leges Frifionum , Angliorum & Werinorum ,

Saxonum , Libri Capitularium Regum Francorum , & Liber

Confuetudinum Imperii Romania,

VENETI MDCCLXX
IS X V.

SEBASTIANUM COLETIUM ,
Apud
FRANCISCUM PITTERIUM
{

SUPERIORUM LICENTIA AC PRIVILEGIO.

20FIIOEN PICERIENCE* TE
773 2 .
ZZ ZN
RM FLTI 2 AD C
こ
*
OT
HE
WIE
N
HE
HI

IC

AI
SE

GL

KOL
RL
IC
HE

a. pine.
Amirch
wity
STARA JEKLION
Var [ 2 L
CVИC IVI
ini! Eventos
gonde . ab & das ad noftrovber avertelli
LI )T
78Z011 } !T? ZC , POSTA INE
FOBFILEVKAZ EVRCIGARI
VC CECA λ I
CON VOIR ET EFOPEVKI12 "
TECE? E
VALION
BV KBV KOKGAT
 JOSEPHO MARIE

GARAMP IO
ΡΙΟ

S. R. E. CARDINALI

EPISCOPO CORNUETI ET MONTIS PHISCONIS

SEBASTIANUS COLETIUS ET FRANCISCUS PITTERIUS

F.

D Ivinarum humanarumque legum ftudium vetus illud qui-

dem eſt , Cardinalis Ampliffime , & ad moderandam re-

ligionem , ad res publicas , & civilem focietatem conftituendam , ad

mores hominum efformandos apprime neceffarium . In quo excolen-

do cum Græci & Romani , tum liberæ poftea nationes quæquæ , &

Europæ populi univerfi follertem profecto curam adhiberi voluerunt ,

ut ampliffima hæc omnium artium bene fancteque vivendi diſciplina

præ ceteris etiam exiftimatione ufuque floreret . Nec vana nos eru-

di-
3
 II

ditionis fpecie hic illos percenfere velimus , qui plurimi fuperio-

rum temporum curfu in Europa de communi jure , aut de pa-

trio tantum , qui de facro aut civili acutiffime fapienterque dif

feruere . Exiftunt etiam nunc ftudiofi legum cultores , iique mul

ti , qui de utroque jure benemereri ftudent , & veterum veſtigia

recto firmoque gradu confectantur : at quam plures numero funt ,

quorum conatus ut fert noftrorum temporum inveterata auda-

cia , co tendunt omnes , ut antiquis nova anteponant , ut vetu-

1
ftos cujufque gentis legislatores , eorumque inftituta de ftatu at-

que avita poffeffione dejiciant tum perinde ac ab iis non bene

provifum publicæ utilitati , nec diligenter explorata fuerint na-

turæ , rationis , & religionis principia , alia , quæ civitatibus fir-

mandis , ſtabiliendis regnorum viribus , fanandis populis ipfi fibi

effingunt ftulte pro ea , qua abripiuntur , novitatis libidine , &

fallaciffime venditant , & impudentiffime tutantur ! Verum non

eft propofiti noftri horum errores oppugnare , qui , dum ſua ja-

Etitant inventa , in iifque gloriantur , multa pernicioſe , multa pe-

ftifere fcifcunt , ac in populos difpergunt . Eft autem lex juſti in-

juſtique diſtinctio ad divinum rationis humanæ lumen exprefla ,

quod procreator ille rerum omnium Deus in noftris mentibus ac-

cendit a quo fi leges hominum dirigantur , legum nomen te-

nent fi abfint , violentiæ formam attingunt . Hinc illa ipſa ra-

tionis bonitas , qua præditi fumus , quæque lex fumma eft infita

in natura , tam multa , tam varia gignit pro temporum & loco-

rum hominumque diverfa indole ac temperatione legum genera ,

quæ juftitiam defendant , atque tueantur , quæ iniquitatem fup-

plicio afficiant , quæque purum religionis cultum , civium falu-

tem , civitatum incolumitatem , vitam hominum quietam confer-

vent ; hinc antiquitas omnis , licet plurima exhibeat , quæ vel

ufu jam , vel neceffitate , vel rerum viciffitudine funt immutata ,

iifdem tamen innititur boni honeſtique principiis , ex quibus to-

ta legum natura proficifcitur , & ejufdem fanctitatis , virtutis ,

fapientiæ , prudentiæque documentum eft , in queis legum conden-

darum ars & ftudium confiftit ; & hinc univerfa demum legum

latio-
t

III

lationis hiftoria per ætatum feriem , ac regnorum & rerumpubli-

carum fucceffionem contexitur ad legendum jucunda , utilis ad

difcendum , & cujufcumque juris integra inftitutio atque doctri-

na apta veterum cum novis permixtione formatur . Quæ quidem

omnia in nova hac Legum , ut ajunt , Barbaricarum collectione ,

cujus Tertium Tomum tuo nomine infcribi ornarique affenfus es

perhumaniter , contineri videmus ; & ex illa hæ præcipue oriun-

tur utilitates , hi fructus , quibus uberrime redundat . Cum vero

pro fingulari ingenii tui , quo maxime polles , judicio graviffi-

mam antea de toto hoc opere fententiam tuleris , & commoda ,

que inde nafcuntur , probe cognoveris , multo certior fpes nobis

oftenditur , fore nimirum , ut idem opus , tuo nunc interpofito

patrocinio , magis litteratis hominibus probetur , majoremque fibi

laudem adſciſcat , atque exiftimationem . Cui enim ว ubi te no-

minari contigerit , illico non obverfentur animo præclara animi

tui dotes , eximiæque virtutes , quibus te jampridem ornatum Ro-

ma admirata eft ? cum in ecclefiafticis muneribus primos digni-

tatis & honoris gradus obtinuifles ; cum ibi domicilium figens

& in Pontificiam Aulam admiffus egregiam religioni & Chriftia-

næ Reipublicæ operam navare inceperis ; cum inter confpicua pie-

taris , inter nobilia modeftiæ in primis , humanitatis , prudentiæque

exempla vaftum illud præ te ferres ingenium ad doctrinas , & ad

eruditionem natum ; cumque Pontificiis Tabulariis cuftodiendis præ-

fectus immenfum plane opus excogitaveris , & magnam partem

compofueris , quod univerfi Chriſtiani orbis Epifcopalia per fin-

gulas Ecclefias monumenta complecteretur , &, qui de facra eru,

ditione , & tua Ariminenfi Patria & Ecclefia , doctis editis Com,

mentariis , bene meritus eras , in omnes Catholicæ religionis par-

teş Audiorum atque laborum tuorum beneficentiam & utilitatem

diffundere volueris . At dum inter privatas , ut ita dicam , harum

occupationum curas verfaris , nonne divino plane confilio factum

eſt , ut , vitæ tuæ ratione Summis probata Pontificibus , te apud

Poloniæ Regem primo , deinde apud Cæfarem , Internuncium de-

ftinarent , quo & publicis Ecclefiæ rebus profpiceres , & corum

4 ma-
 IV

majeftatem fuftineres ? neque enim in unius Urbis quantumvis ma-

xima anguftiis coerceri tua virtus poterat , quæ magnis aucta ani-

mis vel unius Regni , uniufve Imperii finibus longe lateque ex-

cedebat . Nam quis in graviffimis difficillimifque agendis negotiis

prudentiam , quis confiliorum fapientiam , fententiarum maturita-

tem , invici pectoris fortitudinem jufta laudatione comprehendet ,

quibus præfidiis & tua fulta auctoritas , & Apoftolicæ Sedis jura

fteterunt ? Hæc autem dum aliis temporibus , aliorumque ingenio

& facundiæ uberius digniufque celebranda relinquimus , illud ta-

men filentio præterire non poffumus , quod fummum eft debitą

tibi laudis caput , quod divinæ pæne & infuetæ virtutis eſt , te

talem femper fuiffe , ut in auguftis Regum , Procerumque con-

ſpectibus uno omnes confenfu nihil in te ne levi quidem repre-

henfione dignum animadverterent ว omnes innocentiæ candorem ,

& fuaviflimos mores diligerent , mentis animique gravitatem ro-

burque vererentur , fufpicerent dignitatem . Igitur , quo infignia

in rem Chriftianam merita te tua ducebant , eo tandem Pii VI,

Pontificis Maximi & Optimi beneficio evectus , & in Sacrum Car-

dinalium Collegium cooptatus multo quidem fplendidiori virtu-

tum tuarum , quam Romanæ Purpure luce corufcas ; jamque in

Italiam propediem , & in Urbem reverfurus : tot tecum referes

rerum a te geftarum trophæa , tot monumenta , quot plaufibus

Ecclefia univerfa tuo ifto novæ dignitatis ornamento gavifa & læ-

tata eft , quam multiplici exultatione te boni omnes confpicient ,

te Romani Proceres admirabuntur , te Summus Ecclefiæ Paſtor

excipiet & complectetur . Quanto igitur magis lætandum nobis

eſt , qui in res noftras tanti nominis & honoris , tantæque aucto-

ritatis patrocinium immiffum videmus , quique tuis affueti bene-

ficiis novo præterea fruimur & cumulamur munere tuæ benigni-

tatis ? & quanto exultatio major , fi te præfentem hic , ut fpera-

mus , obfequio colere , & alloqui , tibi donum hocce & nofmet

offerre , tum maximas gratias agere , majorefque habere permiſ

fum erit ? Quod quidem munufculum , exiguum efto vel maxime ,

at tibi pergratum ; etenim in Frifionum legibus , & Angliorum

& We-
 J
& Werinorum ac Saxonum , quas comprehendit ; illud alimenti

epulique genus fuppeditat in ecclefiafticis rebus , quo tua educata

eruditio eft , quo affidue pafceris , quo delectaris , quo perfrueris ;

exquifitiorem vero voluptatem præbent Caroli Magni , & Lude

vici Pii Imperatorum fanctiffima inftituta , quæ Capitularia dicún-

tur , in quibus cum religione juftitia , cum pietate bonitas , cum

mifericordia æquitas , cum munificentia majeſtas regia decertant ,

utræ magis emineant , ac fulgidiori luce fubjectos populos in fpem

omnem certæ felicitatis extollant . Nec mirum profecto , cum in

iis videas , fapientia atque confilio doctorum æque ac piiffimorum

illius ætatis hominum , fummorumque Præfulum , & Antiftitum

conſociata Ecclefiæ Imperiique jura , religiofoque foedere juncta ;

ut , quæ præfertim religionis poteftati judicioque funt commiſſa ,

regalis auctoritatis defenfione firmiora confifterent . Habuerunt

iſta concordes populorum affenfiones , habuerunt , & etiam nunc

habent omnium admirationes : eadem vero tuis approbari au-

fpiciis tuo ornata nomine 2 tuo fulta patrocinio , eo pluris æfti-

mandum , quo verior tui comparatio cum magnis illis Epifcopis ,

qui Carolinarum legum optimi confiliarii , auctoreſque prudentiſ-

fimi extiterunt maximis Imperatoribus , Teftis quippe Cornueta-

na , teftis Montis Phifconis una Ecclefia , cui regendæ præpofitus

jamdiu Epifcopali munere illuc abfens cogitationum , illuc cura-

rum tuarum follicitudinem tam impenfe convertis , ut unica ejuſ-

dem gubernatione occupatus videaris , & , cum fponſæ tuæ , quæ

dudum te præfentem exoptat , amplexu divelli ægre feras , nihil

a te unquam omiflum , nihil neglectum , quod gregis tui mores

inftrueret , vitia reprehenderet , & fanaret , quod Cleri dignitati ,

fanctimoniæ , difciplinæ profpiceret , quod facrarum Virginum de-

cus ,
cuftodiam , tranquillitatem fervaret , quod templis ornamen-

tum , cultumque , viduis tuitionem , pupillis alimoniam , egenis

ægrifque folamen afferret , quod denique fummam in omnes tuam

charitatem , providentiam , vigilantiam exerceret . Sed ne plura ;

tua enim modeftia vetat ; & cavendum nobis eft , ne recta licet

& jufta datæ laudationis obfequia , quæ nullis metiri terminis pof-

fu-
 VI

fumus , moderationem offendant , & tolerantiam tuam . Macte in-

terea virtutibus iftis ; macte tantis in Ecclefiam promeritis ; per-

ge , quo te divina bonitas provehit , & communis felicitas , ad

capeffenda majora : quam vero gratiam nobis benigniffime contu-

lifti , hanc ut tuearis , & augeas , demiffi humileſque petimus ,

atque oramus .

..

JE

CON-
 VII

CONSPECTUS

HUJUS TERTII VOLUMINIS .

EGES fub Francis facile condite Popu- Liber II. 174.

Liber III. 184.
L lorum qui Francie Orientalis Regno ac-
Liber IV. 196.
cefferunt , Frifionum , Angliorum & We-
rinorum Saxonum . Subjiciuntur Capitu- Capitula Karoli Augufti . 208.

laria ad Saxones proprie ſpectantia , Ab- Capitularium Libri tres pofteriores collecti
renuntiatio Diaboli , Profeffio Fidei at- a Benedicto Levita . 212 .
Liber V. 214.
que Indiculus Superftitionum & Pagania-
rum , tandem Libellus antiquus de Bene- Liber VI. 263.
Liber VII.
ficiis. 308.
Capitularium Additiones IV. 357.
•
In Leges • Frifionum , Angliorum Weri- Francifci Pithoei Gloffarium ad Libros Ca
norum " Saxonum Monitum Colle&
toris · pitularium . 4II.
Pag. XI.
Lex Frifionum cum notis Sibrandi Siccame . FORMULE Veteres .
I.
Additio Sapientum . 23. In Formularum Fafciculos Monitum Colle-
Lex Angliorum Werinorum cum notis Col- &
toris . 433.
lectoris . 31. Formule Sirmondi cum notis Hieronymi Bi-
Lex Saxonum cum notis Caroli Guil. Gert- gnonii, 434
ner 37. Formule Baluzii cum ejufdem Baluzii no-
tis . 45 .
Caroli Magni Capitulatio de partibus Sa-
xoniæ . 62. Alie Formula Veteres a Baluzio edite .
Capitulare Saxonum . 71. I 464.
Abrenuntiatio Diaboli , Profeffio Fidei , In- Formule Mabillenii . 468.
diculus Superftitionum & Paganiarum cum Formule Lindenbrogii. 481 .
Animadverfionibus Collectoris . 76.
Libellus antiquus de Beneficiis . 113 . LIBER Confuetudinum Imperii Romanie in
Venetorum & Francorum ditionem redacti
LIBRI Capitularium Regum Francorum ex concinnatus in ufum Principatus Achaje ,
collectionibus Anſegifi Abbatis , & Bene- a Ser. Republica Veneta Senatufconfulto
dicti Levitæ , nec non Vetufte Additiones approbatus , ex authentico vetere Manu-
cum notis Stephani Baluzii , & Gloffario fcripto , cum correctionibus variantibus
Francifci Pithai . lectionibus , & nonnullis fuperadditis Ca-
pitulis , ex Codice Bibliothecae Ducalis

In Libros Capitularium Regum Francorum D. Marci .

Monitum Collectoris . 129.
Capitularium Caroli Magni Ludovici Pii In Librum Confuetudinum Imperii Romania
Monitum Collectoris .
Libri VII. collecti ab Anſegiſo Abbate & 495,
Benedicto Levita . 137. Liber Confuetudinum Imperii Romanie 497,
Liber I. 138,

TA-
 VIII

TABULE IN ERE INCISE,

Viri tres , Har

, Jafnhar , Tredia , in thronis fedentes , quos Ganglerus
adorat .
Pag. XVII .
Orlandi & Oliverii effigies A 34.
Colliculi , five Tumbæ . 80.

∞ ∞
Cornua in Kalendario Keysleri , 82.

Collis , cui fuperstructus ett pagus , 87.

Amuletum Thoroni facrum , 92
Melereti Villa . 103.

Agger prope Meleretum , 105,

Taurus æneus in tumulis Gentilium repertus , 111 ,

NOIRIFORMATORI

DELLO STUDIO DI PADOVA ,

Vendo veduto per la Fede di Revifione , ed Approvazione del P. F. Gio . Tomma-

A Mafcheroni Inquifitor General del Santo Offizio di Venezia nel Libro intitolato
Leges Jub Francis facile condita Populorum &c. Mf. e Stampato , non vi effer cofa al-
cuna contro la Santa Fede Cattolica ? e parimente per Atteftato del Segretario Noftro
niente contro Principi , e buoni coftumi , concediamo licenza a Niccolò Coleti Stampator
di Venezia , che poffa effer ftampato , offervando gli ordini in materia di Stampe , e pre-
fentando le folite Copie alle Pubbliche Librerie di Venezia , e di Padova .

Dat, li 15. Luglio 1783 .

Andrea Tron Kav. Proc. Rif.

Niccolò Barbarigo Rif.
( Alvife Contarini 2°, Kav. Proc. Rif.

Regiſtrato in Libro a Carte 88. al Num. 824 ,

Davidde Marchefini Segr.
Adi 28. Luglio 1783,

Regiftrato nel Magiftrato Eccellentifs. contro alla Beſtemmia a Carte 114. tergo ,

Andrea Sanfermo Segr,

ERRATA CORRIGE

Pag. 132. lin. 14. anno DCCCCIV. anno DCCCLXXXXVIII.

497. lin. 41. judicetur judicentur

LEGES
 LEGES

SUB FRANCIS FACILE CONDITE

POPULORUM

QUI FRANCIA ORIENT ALIS REGNO ACCESSERUNT ,

FRISIONUM , ANGLIORUM ET WERINORUM , SAXONUM ,

SUBJICIUNTUR

Capitularia ad Saxones proprie Spectantia , Abrenuntiatio Diaboli ,

Profeffio Fidei , atque Indiculus Superſtitionum , &

Paganiarum ,

TAN DE M

LIBELLUS ANTIQUUS DE BENEFICIIS .

NI
GL
IC
HE

N
WIE
ER
LIOTH
BIB
{
 IN LEGES

FRISIONUM , ANGLIORUM ET

WERINORUM , SAXONUM

MONITUM COLLECTORIS .

Arolus Magnus , referente Eginhardo ( 1 ) , poft fufceptum Imperiale no-

men • omnium nationum , que fub ejus dominatu erant , jura que Scri-
pta non erant , defcribere ac litteris mandari fecit .

Eginhardo confonat & Poeta Saxo , hæc de præfato canens Auguſto ( 2 ) :

Ipfe decem poft bac & ternos circiter annos
Augufto latus vixit in Imperio ..

Cunctorumque fui Regni leges populorum

Collegit , plures inde libros faciens ,
Sed quorumnam quæfo populorum leges Auguftus Carolus primum in fcri-
pturam redigi juffit ? Ego profecto reor , inter eas recenfendas effe has ipfas ,
quas modo trado , cum illarum incunabula aliunde repetere nequeam , & præ-
fertim cum inter omnes fcriptos Barbarorum codices , qui ad noftra ufque tem-
pora pervenere , alii certe non occurrant , quorum primordia ad hanc epocham
referri valeant ,
Neque quis putet , antiquiorem effe Frifionum Codicem , eo quod in ipfo
occurrant , quæ vetuftum fapiunt Ethnicifmum ( 3 ) . Hæc namque jure crede-
re poffumus in fcriptum codicem irrepfiffe ex vetuftioribus legibus , prout
quondam memoria recolebantur ; quod & in aliis legalibus codicibus , cum pri
mum litteris mandati fuerunt , eveniffe edocemur ex Prologo , quod fuperiori
Volumine aliis populorum Regni Auftrafiæ legibus ego præpofui ,
Et profecto in ipfa Frifionum lege non unicum adeft exemplum , quod fta-
bilita jam in gente Chriftiana facra liquido declarat ; uti funt ea quæ haben.
tur de juramento ad reliquias Sanctorum ( 4 ) , de fortibus fuper altare mit-
tendis advocato Presbytero ( 5 ) , de oblervantia diei dominicæ ( 6 ) ..
De lege Angliorum & Werinorum nihil habeo peculiare quod dicam , nifi
quod in illa memoretur fapiens Wlemarus ( 7 ) , cujus & in additionibus Frifi-
cis mentio fit ( 8 ) Quare fi additiones ipfæ Frifionum Codici affutæ funt , cum
primum veteres Frifionum leges redacta fuere in fcripturam quod profecto
non abludit a vero ) , inde colligere licet Angliorum & Werinorum codicem
Frifico effe coævum . Hæc autem , ut verum fatear , infinuant quidem , fed non
fat firmiter probant epocham , quam fupra tradidi , ut mirum non fit , do-
tiffimos viros in alias æque faltem incertas abiiffe fententias .
Codex Legis Saxonum nobis indigitat certiora primordia ; ex ipfo namque
perfpicimus , Saxones tum fubiiffe jugum Regum Francorum ( 9 ) , & Chriſtia-
na facra jam conftituta . habuiffe ( 10) , quin & quamplures nobiles Saxones actos
fuiffe

( 1 ) Eginhardus in Vita Caroli M, (2 ) Poeta Saxo lib. V.

( 3 ) Confule Leg. Frif. Tit. V. 1. & leg. fin. codicis .
( 4 ) Lex Frif. Tit. III. 1. X. 1. XIV. 1. 3 . ( 5 ) Ibid. Tit. XIV. 1.
( 6 ) Ibid. Tit. XVIII. ( 7 ) Lex Angl. & Werin. Tit. V. ad legem XII.
( 8 ) Lex Frif. Add . Sap. ad Tit. I. Tit. III. 76. Tit. VIII.
(9 ) Lex Sax. Tit. I. 1. ( 10 ) lbid. Tit. II. 8. 10. XV. 2.
 X11 AN LEGES FRISIONUM , &c.

fuiffe in exilium ( 1 ) , Quod profecto innuit , Codicem confcriptam fuiffe poft

celebre illud apud Hiftoricos exilium , feu verius deportationem perduellium
Saxonum , quæ ad annum DCCCIV . refertur , dum Carolus Magnus decem bo-
minum millia ( verbis utor Eginhardi ( 2 ) ) ex bis , qui uirafque ripas Albis
fluminis incolebant , cum uxoribus & parvulis fublatos tranftulit , & huc atque il-
luc per Galliam & Germaniam multimoda divifione diftribuit.-
Sed ut ad alia procedamus , funt qui putent , non legem integram Saxo-
num , fed ejus tantummodo partem , feu fragmenta ad nos ufque perveniffe ( 3 ) ,
eo innixi argumento , quod veteres ex legibus Saxonum quædam citent , quæ
in lege , prout hodie habetur , defiderantur .
Inter has unicam recenfere non pigebit , ex qua perbelle dignofcitur , quan.
tum Germanis veteribus cordi effet , generis ordinem , & fanguinis nobilitatem
immaculatam fervare , & imparibus conjugiis non confundi aut dehoneftari
propagines . Legem ipfam refert Adamus Bremenfis ut ex Eginhardo exfcri-
ptam , his verbis ( 4 ) Generis quoque , ac nobilitatis fua providiffimam curam
babentes > nec facile ullis aliarum gentium , vel fibi inferiorum connubiis infecti

propriam & finceram , tantumque fibi fimilem gentem facere conati funt . Unde ha-
bitus quoque , ac magnitudo corporum , comarunique color , ficut in tanto numero bo-
minum , idem pene omnibus . Quatuor igitur differentiis gens illa confiftit , nobilium

fcilicet & liberorum , libertorumque , atque fervorum . Et id LEGIBUS FIRMA-

TUM , ut nulla pars in copulandis conjugiis propria fortis terminos transferat , fed
nobilis nobilem ducat uxorem , & liber liberam , libertus conjungatur liberta , & fer-
vus ancilla . Si vero quifpiam borum fibi non congruentem , & genere præftantiorem
duxerit uxorem , cum vita fue damno componat .

Cum itaque hæc lex , uti & aliæ nonnullæ ex legibus Saxonum a veteribus
L
allegatæ , in codice hodie exiftente non reperiantur , collegere eruditi Codicem
ipfum effe imperfe &
tum .
Sed hæc illatio infirma eft . Etenim hæc allegari potuere vel ex antiquiore
Saxonum Euua non fcripta , qualem certe effe reor legem , quam modo de con-
jupiis retuli ex Eginhardo decerptam , quam ipfo Carolo Magno antiquiorem
fuifle dffitebitur nemo : vel allegari potuere ex Decretionibus , latiori ſenſu
legibus nuncupatis , quæ tamen nunquam in Corpus juris tranfierint . Et reve
ra fuperfunt adhuc Capitulatio de partibus Saxonix , & Capitulare Saxonum plu-
ribus referta decretis , quæ in ipfa lege non extant . Alias quoque Saxones quon,
dam fervavere fanctiones , Heroldo tefte , qui de Haraldo Daniæ Rege verba
faciens habet ( 5 ) : Hujus viri induftria in Divinis quidem rebus fuit eximia ; ni-
bilominus tamen etiam in mundana fapientia , in bis videlicet , qua ad Regni gu-
bernationem pertinere videntur adeo claruit , ut leges , & jura ftatuerit , que pro
authoritate viri , non folum Dani
, fed & Saxones adbuc bodie fervare contendunt .
De his ergo , vel ejufmodi legibus feu fanctionibus quæ non continerentur in
Codice , Authores antiqui loqui potuerunt ; adeo ut ex illis imperfectio Codi-
cis , qui adhuc fupereft , non evincatur .
Tranfeo ad Capitulationem de partibus Saxonia pluribus digeftam capitulis , de
quorum ætate quidquam pronunciare non aufim . Multa namque lata perfpi-
ciuntur , quo tempore in Saxonia condebantur Ecclefiæ , in ipfa allati per Ca-
rolum M. Chriftianifmi infantia , magno adhuc robore vigentibus fuperftitioni
bus Ethnicis . At vero Lex Saxonum fupponit Chriftiana facra firma radice
plantata , & Ecclefiam folido fatis fundamento roboratam .
Ex altera vero parte in ipfa Capitulatione ifthæc occurrunt : De perjuriis ſe-
cundum legem Saxonum fit ( 6 ) ; quæ oppido alludunt ad ea , quæ in Saxonum
lege fcripta funt adverfus perjuros ( 7 ) .
Sufpicio exinde oritur mihi , Capitulationem de Partibus Saxonia non ex inte-
gro conftitutam fuiffe uno tempore , unoque contextu fed effe centonem ex
Ca-

( 1 ) Ibid. Tit. XVII. 1. ( 2 ) Eginhardus loc. cit.

(3 ) Confule allegata ab Heineccio Hift. Jur. Civ. Rom . & Germ . lib. II. N. 35.
( 4) Adamus Bremen . Hift. lib. I. ( 5 ) Heroldus lib. 1. cap. 15.
( 6 ) Capitul. de Partib. Saxoniæ cap. XXXIII . ( 7 ) Lex Saxon . Tit. II. lege 8. 9.
 MONITUM COLLECTORIS . XIII

Capitulis variis temporibus latis ; & alia quidem ante fcriptam legem , alia
vero poft fcriptam legem condita fuiffe .
Aliud Capitulare in Saxonum gratiam editum epocham refert anni DCC-
XCVII . v. Kal. Novembris ; ac proinde ex mea quidem fententia eft Saxonum
lege vetuftius .
In hoc quidem Capitulari memoratur Saxonum Euua ; quæ vox ab eruditis
interpretari folet , lex . Sed notandum vocem illam apud Barbaros effe fcriptis
tum non
legibus antiquiorem , & defignare generatim legem tum fcriptam
fcriptam , & magis proprie confuetudinem antiquam femperque obfervatam ( i ) ,
Quare neutiquam ex eo vocabulo inferri poteft , ut ad fcriptum 'Saxonum co-
dicem alludatur .
Cæterum meam fententiam firmat conftitutio , quæ legitur in præfato Capi-
tulari ; fcilicet , ut de malefactoribus ( 2 ) , qui mori debent rex babeat licentiam
,
ipfum malefactorem cum uxore , & familia , & omnia fua foris patriam infra fua
vegna , aut in marca , ubi fua fuerit voluntas , collocare , & babeant ipfum quafi
mortuum . Quæ fane conftitutio antiquior effe deprehenditur tum Saxonum de-
portatione anno DCCCIV. peracta , de qua fupra actum eft , tum & Saxonum
lege , quæ nobiles jam in exilium miffos fuiffe fupponit .
Obiter hic advertas velim , quod quamquam Regalis majeftas , atque auctos
titas eximia ævis illis inter Francos incrementa fufcepiffet , & quamquam Ca-
rolo Magno fas effet animadvertere in Saxones , non tantum ex jure imperii ,
fed & ex jure belli & victoria , ille a Comitiis Generalibus , ( in quibus San-
&
tio ipfa peracta fuit ) veniam obtineret , ut reos , qui pœnæ mortis legibus
ftatuta obnoxii erant , mitiori fententia muletaret . Simile Carolus ipfe exem-
plum præbet , dum congregatis Comitiis caufam exagitans Taffilonis Bajuvario-
rum Ducis , qui utpote rebellionis incufatus ex Bajuvarica lege ( 3 ) viam fa-
lutis amiffurus erat , omnibus capitalem fententiam proclamantibus , Rex mife-
ricordia motus ( verba funt Reginonis ( 4 ) ) eo quod confanguineus ejus effet ?
obtinuit ab ipfis Dei , & fuis fidelibus , ne moreretur .
Ut ad rem noftram revertamur , Legem Frifionum notis Sibrandi Siccama

Jurifconfulti , viri celebris , illuftratam trado . Angliorum & Werinorum Legi

notulas paucas ex calamo meo fubjicio . Legem Saxonum , & quæ ad Saxones
pertinent Capitularia , illuftrationibus Caroli Guillelmi Gartneri , in Academia
Lipfienfi juris quondam Antecefforis , erudite expofita exhibeo .
Saxonum Legem & Capitularia excipiet Abrenuntiatio Diaboli , & Profeffio Fi
dei , atque Indiculus Superftitionum & Paganiarum . In quo exemplar fequor CL
Eccardi , cui ea fuæ legum collectioni interferere , & quidem Legi Saxonum
fubjicere animus erat ( 5 ) .
Hæc ex Codice Bibliotheca Vaticana deprompta Monumentis Paderbornen-
fibus inferuit Celfiffimus & Reverendiffimus Princeps Ferdinandus L. B. a Fur-
Stemberg Epifcopus Paderbornenfis , & Monafterienfis &c. , qui præmiffa rubri-
ca hæc monet (6 ) : In alio vetusto Ms. Palatino fubjungitur Concilio Liftinenfi
anni DCCXLIII. Abrenuntiatio Diaboli › operumque ejus , & brevis Profeffio Fidei
veteri lingua Tbeotifca , cum Indiculo fuperftitionum , a quibus populum Epifcopo.
rum follicitudine revocandum Synodus illa ftatuit parte I. can. 5. quo vix ullum
antiquitatis Germanica monumentum vetuftius extat : annos enim fuperat DCCCC .
Ea autem in Saxonum gratiam condita fuiffe præfata Abrenuntiatio Diaboli
declarat , qua baptizandi jubentur inter cætera abrenuntiare Saxnote ideft
Orbino Saxonico , vel , ut alii aptius explicant , Saxonico confortie . Ad quos & fa-
tare dignofcitur Indiculus Superftitionum , & Paganiarum , quo fcilicet
cile fpe&
neophyti nofcerent , a quibus ipfis cavendum effet , ne in ritus inciderent
quibus vel Pagani operam dabant , vel ipfi quoque recens converfi Chriſtiani ,
qui veterum inftitutorum oblivifci nefcii aut Ethnica quædam adhuc non defe-
Tom. III. * *
rue-

(1 ) Wachter Gloffar. V. Ebe . ( 2 ) Capitulare Sax. cap. X.

(3 ) Lex Bajuvar. Tit. II. c. 9. XXVILI,
(4 ) Regino ad an. DCCLXXXVIII,
(5 ) V. Bibliotheque Germanique Vol . III . P. I. pag. 296.
( 6 ) Monum . Paderborn. pag. m. 330.
 XIV IN LEGES FRISIONUM , &c.

ruerant aut ea ad Chriftiana facra ftulte detorquebant . Quo morbo profecto

laborarunt & pofteri , neque defunt qui laborent ufque in hodiernam diem .
Indiculus ipfe breviffimus quidem , fed rebus adeo gravidus eft , ut verbum
pene in eo non occurrat incuriofe prætereundum , Quare dignus habitus fuit ,
ut in illum Commentaria inter cæteros ederet præfatus eruditiffimus Eccardus ,
Tanti viri exemplo & ego animadverfiones meas ( quæcumque tandem ex fint )
in ipfum inftituere aggreffus fum , cum perfuafum habeam , illum adhuc hac
illac exponi poffe quibufdam argumentis , quæ Eccardus ipfe , aliique ſcripto-
reş reliquerunt intacta .
Ejufmodi conatus forte quis irridebit , cum ridicula & puerilia Indiculus fæ-
pe præfeferat , Sed animadvertendum eft , hafce futilitates non modica præbe-
re fubfidia explicando , atque illuftrando , imo & intelligendo intimo fenfui ?
ac fpiritui quamplurium Legum , Canonum , atque Capitulorum , inter Barba-
ros præfertim latorum ; & perveftigandis genuinis rationibus & caufis co-
rum , quæ inter gefta medii ævi occurrunt , ac quorum haud minimam par-

tem ad noftra ufque tempora obfervari confpicimus . Ut parva itaque habenda

non funt , fine quibus magna conftare non poffunt ,
Sed & dum ad ineptias ipfas , quatenus ineptiæ funt , animum quis tantif
per adverterit , has quoque eruditis gratum nonnunquam pabulum præbere per-
fpiciet , Dum enim non tantum apud Barbaros , fed & apud Romanos , Græ
cos , Orientales , Indos , & America populos ejufdemmet generis futilia Phi-
lofophus animadverterit obfervari , forte haud fine emolumento inquiret in cau-
fam , cur in tam lato orbe , & inter tot populos , inter quos aut nullum aut
vix ullum intercedebat commercium tanta & in rebus frivolis opinionum &

rituum convenientia deprehendatur ,

Hunc autem exterorum cum Barbaris parallelifmum perfequi inftituti mei
ratio & brevitas non finit , cum aliunde fatis in longum abierit oratio ; quam-
quam plus follicitus fuerim , quæ de animadverfionibus meis detraherem , quam
quæ fuperadderem . Quapropter analogias & confectaria eliciet marte fuo eru-
ditus Lector , qui volupe paratæ meffis amoenos colliget fructus .
Quin imo ne tædio ac faftidio nimius effem de ineptiis longius agens , fta-
tui quoque plura vel pene vel prorfus intacta relinquere ; led & nonnullos In-
diculi articulos parvula ac trivialia exhibentes , tantum ferme quafi occafiones
arripui , ut de non penitus parvulis agerem .
Ut autem quo verius , quo dilucidius poffem , Indiculi exponerem argumen-
ta , ufus maxime fum fanétionibus tum ecclefiafticis tum civilibus circa inhibi-
tos ritus verfantibus , atque illis præcipue , quæ conftitutæ funt inter populos ,
Magno quoque adjumento mihi fue
inter quos ejufcemodi inftituta vigebant ,
runt hiftoriæ & documenta Germanorum Septemtrionalium , atque Slavorum ,
utpote qui antiquiffima Scytharum , Celtarumve inftituta , quibus & Germani
veteres imbuti fuerant , diutius , fanctiufque fervaverint , atque ad notitiam no-
ftram puriora tranfmiferint .
Subdo tandem libellum de Beneficiis , qui antiqui Juris Feudalis fumma capi
ta exhibet , paucis , brevibufque notulis Chriftiani Thomafii fubje&
tis , quibus
vel quædam obfcura loca illuftrantur , vel quædam ex mendis , quibus libellus
plurimum fcatet , corriguntur . Eum hic reponere opportunum duxi ; quamquam
enim privata tantum authoritate confcriptus effe videatur , maximi tamen ufus
illum extitiffe reor præcipue in regionibus , e quibus Francia Orientalis Re-
gnum conftiterat . Et quidem ab aliis jam obfervatum eft , quamplurima ex co
decerpfiffe Juris Feudalis Saxonici , & Alamannici concinnatores . Ipfe Cl. Tho
mafius hunc jampridem ab Havichorftio editum iterum quafi ineditum exhi
bens , ad fingulos paragraphos adjecit loca parallela Speculi Saxonici , & Spe-
culi Svevici , quæ ex eodem Authore & ego hic inferui fignata litteris S. L. A.
S. denotat jus Feudale Saxonicum Germanicum , edente Zobelio . L. indicat idem jus La-
tinum , fecundum editionem Goldafli in Confuetudinibus Imperialibus . A. fignificat
jus Feudale Alammanicum ex editione Schilteri ( 1 ) .
Præ-

(1 ) Hac ex Thomafio Select. Feud. pag. m. 72.

 MONITUM COLLECTORIS . XV

Præfatus Thomafius ratus eft , libellum hune fcripto traditum fuiffe ( 1 ) ' an-
te tempora Conradi Salici , quod confcriptus effe videatur , quando nepotibus
jus non erat fuccedendi in feudo ( ? ) , quos ad fucceffionem admift ipfe Con-
radus .

Porro Conradus Salicus regnum adeptus anno MXXIV. in Italico Regno

Conftitutionem de fucceffione nepotum in feudis emifit anno ( juxta exactio-
rem calculum ) MXXXVIII. in obfidione Mediolani ( 3 ) , quæ Conftitutio inter
Leges Langobardicas relata fuit . Thomafius autem ex teftimonio Wipponis col.
ligit ( 4 ) , idem jam ab ipfo Conrado fancitum antea fuiffe pro Regno Ger-
manico .

Atqui non inter eruditos omnes convenit , evinci ex libello , ipfum fcriptum
fuiffe , quando nepotibus jus non erat fuccedendi in feudo ( 5 ) Ego hæc &
fi quæ alia doctorum virorum hac in re argumenta infirmare minime aufim ,
dum promo opinionem meam , Adeft in libello articulus in quo hæc legun-

tur: Rex ( 6 ) quem eligunt Teutonici , cum Romam vadit ordinari , fecum ibunt de
jure Sex Principes , qui primi funt in ejus electione , ut pateat Apoftolico Regis jutn
fta electio .
Articulum autem hunc ego fcriptum reor ? poftquam invaluerat , ut Rex
Germania & Italia in Germaniæ partibus eligeretur uno contextu , & fic ele-
to jus quoddam ad adipifcendam Romani Imperii coronam competeret , quæ
inde a Carolo Magno conferebatur a Romano Pontifice • accedente forte Cle
ri , Senatus , Populique Romani fuffragio .
Id autem ante Conradum Salicum neutiquam obtinuerat . Aliter enim rem
fe habuiffe de Auguftis Othonibus evincunt , quæ folide , eruditeque allegavic
nofter Muratorius , quin & de Henrico Sancto immediato Conradi præceffore .
Defuncto enim Othone III. Germani quidem Regem fibi ftatuerunt Henricum ;
at Italorum divifis fuffragiis alii in Henricum fuffragia tulerunt , alii in Ar-
duinum Eporediæ Marchionem , cujus partes eo tunc prævaluere . Sed biennio
poft Arduini Spreto dominio Henricus ipfe in Comitiis Roncalienfibus unanimi-
ter electus fuit in Regem , & Imperatorem ; quæ innuunt , tunc jus prætendi
Italia Regi ( quatenus fcilicet ab Italis , non quatenus a Theutonicis electus erat )
ad Imperiale diadema fuo tempore obtinendum . De his omnibus confulatur
eruditiffima Muratorii Differtatio de Imperatorum Romanorum , & Regum Itali=

corum electione ( 7 ).
Hæc vero funt quæ me impellunt , ut negem libellum de quo agimus
Conrado Salico effe vetuftiorem .
Alia interim non eft omittenda obfervatio Marquardi Freheri ( 8 ) ; quod

nimirum in toto libello nunquam feudi , aut feudalis fiat mentio , fed femper be-
neficii , beneficialis , inbeneficiati voces occurrant . Ex quo facile colligitur li
bellum exaratum fuiffe , antequam feudi vox invaluiffet in foris .
Egregia obfervatio ; fed noffe adhuc fupereft , quando præcife vox Feudum
invaluerit in foris , Ego equidem nefcio , num vox illa occurrat in charta ulla
ante fæculum XI., quæ fubleftæ fidei fufpicione non laboret . Muratorius , qui
eam reperit apud Landulphum feniorem , qui anno MLXXXV. fcribebat , &
aliam fubinde chartam exhibet anni MXCI. , in qua Feudum memoratur , fub,
dit : Frequentiores deinde in Archiviis offerre fe incipiunt Tabula , formulis be-
ne conceptis Feudum exprimentes ( 9 ) . Quare vox ipfa non videtur adeo adulta
fuiffe , ut fatis virium acquifierit in foris , A ante fæculi undecimi fines , vel etiam
inchoato jam fæculo fubfequente .
Ex dictis ergo colligere mihi eft , libellum noftrum fcriptum fuiffe non qui-
To Tom. III.
dem

( 1) Thomas ibid. de Authore , fato , & vetuftate &c. n. XXV. & n. XXXV,
(2 ) Confle libellum ipfum Art. V. XX. XXIV . XXV . XLIV. LXXVI.
( 3 ) Ap. Murator. Antiq. Ital . Differt. XI. (4) Thomaf. 1. c. n. XXVIII. XXIX.
( ) Vide Heinecc. Hift. Jur. Civ. Rom. & German. in Præfat. verfus finem ,
( 6 ) Libell. Art. XII. ( 7 ) Murat. Antiq . Ital. Diff. III.
( 8 ) Marquardus Freherus not. ad Conftit. de expeditione Romana a Thomafio allegatus
Loc. cit. n . XV. (9 ) Confule Murator. Antiq. Italic. Differt. XI. Confule quoque
Cangium in Gloff. V. Beneficium , & V. Feudum .
 xvi IN LEGES FRISIONUM , &c.

dem ante Conradum Salicum eo tamen fæculo quo Conradus Salicus vixit ,

vel ad fummum in ipfis fubfequentis fæculi primordiis .

De Paganiis , & fuperftitionibus Ethnicis acturus , haud incongruum duxi
quædam præmittere de Ethnicifmo Barbarorum , atque de eorum circa Poly-
theifmum fuperftitiofa fide . Utile namque erit ifthæc prænofcere iis præfertim
quibus otium erit animadverfiones meas in Paganiarum Indiculum percurrere .
Certum eft , Barbaros inter magnam Deorum multitudinem unum agnoviffe

fupremum Numen , eumque talibus diftinxiffe attributis , quæ fummæ Divini-

tatis notioni exhibendæ aptiffima funt . Turcæ , Scytharum genus , referente Si-
mocatta ( 1 ) , admodum effufe ignem colunt , aerem & aquam venerantur , telluri
bymnos concinunt . Adorant autem tantummodo , & Deum nuncupant illum , qui cœ-
lum & terram fecit . Slaveni , & Antæ , tefte Procopio ( 2 ) , unum Deum fulgu-
ris effectorem , Dominum bujus univerfitatis folum agnofcunt . Slavi , narrante Hel-
moldo ( 3 ) , inter multiformia Deorum numina , quibus arva , fylvas , triftitias ,

atque voluptates attribuunt , non diffitentur unum Deum in cœlis cateris imperitan
tem. Cui confonat & Tacitus de Svevis Semnonibus loquens dum de qua-
dam illorum facra fylva yerba facit ( 4 ) : Ibi regnator omnium Deus , cætera fub-
jecta , atque parentia .
Supremum hocce Numen pulchre pingit Islandica Edda , quæ Ethnicorum
Septemtrionalium exhibet Mithologias . Eam refero ex Latina verfione . Anti-
quiffimus ( 5 ), omnium Deorum Alfader ( omnium pater ) appellatur . Hic Deus
per facula vivit , & regnum fuum gubernat , omnia regens , magna & minima , fum-
・ma & ima · Is cœlum , terram , & aerem condidit , omnemque eorum poffeffio-

nem ; & quod maximum eft , bominem fecit , cui animam tribuit femper victuram ,
nunquam interituram .

Hinc ex Septemtrionalium faftis colligimus , Ethnicorum faniores huic fupre-

mo Numini vota nuncupaffe , huic preces obtuliffe , hunc in neceffitatibus in-
vocaffe . Gieftus Reifi avunculus hæc nepoti precatur ( 6 ) : Obteftor , atque pre
cor illud idem , quod folem creavit , ut in omnibus te profperum reddat . De
Thorkillo in maris periculo conftituto hæc habet Saxo ( 7 ) : Igitur cateris pro-
penfiora fibi numina nequicquam deprecantibus , Thorkillus Univerfitatis Deum votis
aggreffus , eique cum precibus libamenta defundens , mox prioris cœli ufum , ac per-
Spicua rerum elementa profpera navigatione collegit . Thorkillus alter , Mane nun-
cupatus , moribundus ( 8 ) in apricum ferri voluit , ei Deo fe commendans , qui ſo-
lem creavit . Haraldus Pulchricomus adbuc adolefcens ( 9 ) fertur in frequenti inco-
larum conventu in bac verba locutus : SanƐle juro , & polliceor , inquit , me nulli
ex vulgaribus Diis boftiarum oblatione ferviturum effe , fed ei foli , qui mundi bu
jus , & univerforum parens , & fabricator eft . Ipfeque Haraldus , referente Snor-
rone ( 10) ,‫ زا‬votum nuncupat Deo fuo conditori , rerumque omnium moderatori . Hæc
protuliffe fufficiat .
Ego tanquam certum non venditabo , fummum hunc Deum illum fuiffe
14
qui ab antiquis Europæis juxta varia Celtica dialecta Teut , Tau , Tus , Tis ,
Dis &c. appellabatur , & qui blando nomine Patris ( Atta ) adjun & to , Latine
Joquentibus Ditis Pater , Latino- Celtice celebrabatur Teutates ( 11 ) . Vehemen-
tiffime tamen perfuafus fum , ab ipfo Celtico Teut , lenita Græcorum more pro-
nunciatione , vocem Græcam Theos , & fubinde Latinam Deus profluxiffe .
Quare genuinam vocis Theos & Deus fignificationem facile agnitam iri pu-
tarem , fi Celtici primigenii vocabuli Teur vis apte percipi poffet . Ego quon-
dam Regnatorem ( 12) interpretatus eram . Sed in aliam me traxit fententiam

Cl. Johannes Ihre ( 13 ) , qui Teut interpretatur Bonus . Et quidem hæc vox
in Evangelio Ulfile occurrit eadem fignificatione , ut Lucæ I. Thiube gafotbi-
da

(1 ) Theophyl. Simocatta lib. VII . cap. 8. (2 ) Procop. de Bello Goth. lib. III. cap. 14.
(3 ) Helmold. lib. I. cap. 83. alias 84. (4 ) Tacit. Germ. cap. XXXIX.
(5 ) Edda Mithol. III. ( 6 ) Krokarefs Saga ap. Barthol. Antiq. Dan. lib. I. cap. 6.
( 7 ) Saxo lib. VIII. ( 8 ) Landnama Saga ap. Ihre Gloffar. V. Befalla .
(9 ) Ap. Bartholin. 1. c. ( 10 ) Snorro Hiftoria Haraldi cap. IV.
( 11 ) Videatur de his Pelloutier Hift . de Celtes lib. III. cap. 6.
( 12) Confulatur Wachteri Gloffar. V. Teut. ( 13 ) Ihre Gloffar. V. Gud.
 MONITUM COLLECTORIS . xvii

da gredagans : Bonis fatiavit efurientes . Congruit & dialectorum Germanicorum

analogia , quibus Deus nomen fuum ex bonitate ( God ) pariter fortitus eft ,
Congruit præcipue . Ethnicorum inftitutum , qui Malum quoque agnovere prin-
cipium , ut propterea contrapofitis vocibus , Deum illum Bonum , hunc vero
Malum abfolute appellare confueverint . Sed de Malo agemus inferius .
Otii gratia hic quæri poffet , num trinum quid Barbari in fuprema Divini.
tate excogitaverint , ut alii quoque cogitaffe perhibentur Philofophi ( 1 ) ; non
quod Divinam Chriftianorum Triadem agnoverint , fed quod ternarium nume-
rum in fumma Divinitate perfcrutari conati fint ; qui magnus certe Chriſtianæ
veritatis triumphus effe mihi videtur . Hac in re profecto non unum quoad
Barbaros proponere poffem argumentum , fed ex Edda illud feligo , quod ma-
gis videtur accommodum .
In fatidica vifione Gangleri ( 2 ) tres perfonæ apparent , tribus infidentes
thronis , quarum nomina funt , Har , Jafnbar , Tredia , hoc eft , Excelfus , Eque
excelfus , Tertius . Animadverfione digna funt tria nomina relativa nec non

imago ex antiquo Edda Codice defumpta , quam hic ex Bartholino oculis eru .
ditorum fubjicio , ubi profpicitur Ganglerus fcipioni procumbens ante tres vi-
ros in thronis fedentes corona redimitos , atque ex fupremo loco pofiti occipi
te procedens Sol , quafi ipfe effe indicetur Creator Solis ; quo attributo fupra
vidimus a Septemtrionalibus Ethnicis fupremum numen donari .

...

Hac
3

(1) Vide Schedium de Diis Germanis , qui de his fufo calamo agit pag. m. 321. feqq.
(2 ) Edda Mithel . II.
 XVIL IN LEGES FRISIONUM , &

Hæc pro fumma Divinitate a gentibus illis habita fuiffe fuadent quoque re.
lata a Jo. Chriftophoro Cleffelio ( 1 ) narrante , inter Codices Manufcriptos Ar-
næ Magnæi Academia Hafnienfis Profefforis fe vidiffe vetuftiffimos quofdam ,
in quibus collecta erant fidei chriftianæ fymbola , atque preces ; in quorum prin-
cipio rudi penicillo , & fine ulla arte depicta erant tres Divina Perfonæ ca-
dem ratione , qua nos hic trinum Ethnicum exhibemus , nifi quod ei , qui in
excelfo fedet , nomen Dei Patris , medio Dei Filii , & infimo Dei Spiritus San-
Ai appofitum fuerit .
Fateor hæc non fufficere evincenda ulli circa fummæ Divinitatis ternarium
credulitati Ethnicorum ; at vero fatis funt , ut inferamus , quod ficuti levis ef
fet , qui ejufmodi innixus argumentis id affeveranter affirmaret , ita effet duræ
cervicis , qui perfracte negaret .
Præter fupremum Numen , alia multiformia inferioris ordinis numina a Bar-
baris exculta fuiffe monumentis edocemur innumeris ; de quibus quædam fal-
tem generatim juvat inquirere ,
Aftra , elementa , terram , aliaque vifibilia corpora , & fub fenfibus cadentia
pro Numinibus culta fuiffe , facile perfuadent quamplurima Scriptorum vete-
rum teflimonia . Ex quibus unum ad inftar omnium allego Canutum Regem ,
qui Ethnicifmi reliquias lege inter Anglofaxonicas relata cohibuit : Prohibemus
(2 ) etiam feria omnem Erbnicifmum . Ethnicifmus eft , quod quis Idola adorét , boc
eft , quod quis adoret Deos gentiles , & Solem vel Lunam , ignem vel fluvium , tor-
rens vel faxa , vel alicujus generis arborum ligna .
At vero ifthæc , & alia ejufcemodi vel a Legislatoribus conftituta , vel ab
Hiftoricis enarrata , apta quidem funt , ut quoad Ethnicifmum Barbarorum hi-
ftorica firmetur veritas , fed non ut intimum dignofcatur fuperftitionis inftitu-
tum . Etenim fi rem medullitus infpectemus , planum fiet Ethnicos non in

ipfas res vifibiles ,, atque corporeas cultu perlatos fuiffe › fed in fpiritus , ac
genios , quos veluti rectores , aut motores , aut cuftodes , in ipfis viſibilibus re-
bus verfari opinabantur ,
Id diferte docet Procopius , verba faciens de Thulitis , qui utpote ab exte-
rorum commercio femoti , vetera inftituta mordicus fervabant . Complures Deos ( 3 ),
ac Genios colunt , partim cœleftes , partim acrios , alios terreftres , quofdam marinos ,
& alia quadam minora Numina , que in aquis fontium , fluminumque verſari per-
bibent .
Affertum firmat Ecclefiafticus Canon a Burchardo allegatus : Perfcrutandum (4) ,
fi aliquis vota ad arbores , vel ad fontes , vel ad lapides quofdam , quafi ad alta-
ria faciat , aut ibi candelam feu quodlibes munus deferat , VELUTI IBI QUOD-
DAM NUMEN SIT , quod bonum aut malum poffit inferre . Vides , quod arbo-
ribus , fontibus , & lapidibus cultus exhiberetur , non quod hæc haberentur ut
Numina , fed quod illis quoddam Numen ineffe creditum fit .
Inde lumen accipit & locus Taciti de Germanis loquentis quem male

impegerunt Interpretes . Ceterum ( 5 ) nec cobibere parietibus Deos , neque in ul-

lam bumani oris fpeciem affimilare ex magnitudine cœleftium arbitrantur . Lucos
ac nemora confecrant , Deorumque nominibus appellant fecretum illud quod fola re-
verentia vident . Si corporeas res , or aftra , fontes , faxa , & ea , de quibus hic
fermo eft , confecrata nemora , & lucos , proprie coluiffent , ut Deos , non eft
cur Deorum nominibus appellarent fecretum illud , quod fola reverentia videbant .
Pulchre ejufmodi Numinum indolem exponit Helmoldus , dum de Slavis ſcri-
bit ( 6 ) : Inter multiformia Deorum numina , quibus arva , ſylvas , triftitias , atque
voluptates attribuunt , non diffitentur unum Deum in cœlis cateris imperitantem ; il-
lum præpotentem cœleftia tantum turare ; bos vero diſtributis officiis obfequentes de
San-

(1 ) Cleffelius Antiq. Gerpan . pag. 452. (2 ) Leg. Anglof. ex Verfione Wilkinfil

pag. 134. (3) Procopius de Bello Goth. lib. II. cap. 15.
(4 ) Ex Cod. Ms. Burchardi lib . II. cap. 32. allegat. ex Conc. Agath. Vide Tom. VIII.
Conc. Edit. Ven. novifs. Zatta . Idem Canon ex Conc. Rothomag. allegatur apud Rheginonem
de difciplina Ecol. Edit. Stepb. Baluzii lib. II. pag. 210.
( 5 ) Tacit. Germ. cap . IX. (6 ) Helmoldus lib. I. cap. 83. alias 84.
 MONITUM COLLECTORIS. XIX

fanguine ejus proceffiffe , & unumquemque eo præftantiorem , quo proximiorem illi

Deo Deorum .

Tranfeamus nunc ad alia , quæ ipfe enarrat Helmoldus ( 1 ) ; Eft autem , in-
quit , Slavorum mirabilis error : nam in conviviis & compotationibus fuis pateram
circumferunt , in quam conferunt , non dicam confecrationis , fed execrationis verba ,
fub nomine Deorum boni fcilicet atque mali omnem profperam fortunam a bono
Deo , adverfam a malo dirigi profitentes ; ideo etiam malum Deum fua lingua Dia-
bol , five Zcerneboch , ideft nigrum Deum appellant ,
Eorum , quæ de Slavis fuis refert Helmoldus , reliquiæ fupereffe hodienum
videntur apud Slavos Morlaccos in vocibus ufitatis , Dobra frichia , Nefrichia
( Bona fortuna , Mala fortuna ) , quas duas veterum Divinitates fuiffe feribit Jo-
annes Lovrich ( 2 ) . Profecto etiamnum apud ipfos Nefricbia Cacodæmonem
denotat ,

Fabricius narrat & apud Saxones eamdem viguiffe credulitatem : Ante tem-
pora ( 3 ) Karoli Magni Saxonibus prater Tinnum Deum , & Deam Sibam , malus
Deus , quem atrum ajebant , colebatur , ne noceret . Ad quæ Voffius ( 4 ) : Quem
Slavi Zcerneboch , bunc Saxones antiqui , fi audimus Fabricium in Saxonia fua , vo-
cant Tybilenum , imo , ut ait , hodieque fic malum damonem nuncupant .
Neque a vero abludit Fabricius , cum & Septemtrionales populi , quorum cum
cæteris veteribus Europæis , & præcipue cum Saxonibus eadem generalia fue-
re inſtituta doctrinæ , malum Deum pariter agnofcerent . In Edda namque fit
Geniorum malorum plurima mentio , inter quos eminet Surtr , qui verbotenus
ater interpretatur ,
Cum ergo Septemtrionales , Saxones , & Slavi , feu Vandali , Deum malum
uno confenfu admitterent nemo cordatæ mentis Pellouterio ( 5 ) affentietur

opinato , Barbaros doctrinam hanc a Chriftianis didiciffe , quafi vero adeo dif-
fufæ gentes in id omnes confpiraverint , ut ex Chriftianorum Cacodæmone unum
fibi Deum mali authorem effingerent ; quo etiam antiquas Theogonias , Mi-
thologiafque fuas pene interverterent , novamque fententiarum , & dogmatum
catenam ædificarent , quæ veteribus vel diffona , vel etiam penitus forent ad-
verfa .

Neque vocem ipfam Diabol , qua fupra vidímus Slavos nigrum Deum com-
pellaffe , a Græcis , aut Latinis mutuatam credo ; eam enim Scythice , aut Celtica
originis effe reor , e qua fuam plaſmaverint veteres Græci , & Latini . In lingua
Cambro-Britannica , quæ Celticas plurimas radices fervavit , Dywyl interpreta-
tur Niger ; nigri coloris , vel faltem ab albo diverfi ( 6 ) : ficuti re vera vidimus ,
malum Deum atrum , ſeu nigrum ab aliis fupra relatis populis compellari . Ego
tamen probabilius reor , Diabolum ex vi vocis interpretandum effe malum . Ubel
verbotenus idem eft ac malus : Vox rei coeva , ait Wachterus ( 7 ) , boc eft an

tiquiffima , quæ varias juxta varias dialectos inflexiones fufcepit . Si autem vo-
ci Ubel præinfixum jungas articulum præpofitivum , quem Italice exprimimus
il , la , lo , cujus ufus inter Barbaros antiquiffimus eft ] vocem Diabolo ana-
logam facillime habebis . Quem nos dicimus il maligno , ego novi optime qui-
bufdam dialectis dici the evil , the yfel . Mecum fentit Muhlius ( 8 ) , qui Bel-
gicum Duvel dictum cenfet , quafi duvel , Italice il maligno . Idem dici pote-
rit de Germanica voce Teuffel [ the-uffel ] vel de aliis parum diverfis vocabu-
lis , quibus Diabolus Germanicis dialectis exprimeretur . Certe hæc interpreta-
tio vocis Diabolus mihi videtur fimpliciffima , & objecto apprime apta . Con-

gruit quoque quam maxime ex antilogia ratione , ut ficuti principium bonum

appellatum ex bonitate creditur Teut , hoc eft Bonus , ita contrapofito vocabu
lo Deus author mali a malitia appellaretur Malus . De his autem peritiores
dijudicent .
Interim Dei boni , & Dei mali fententia in mentem revocat hærefin Mani-
chzo.

(1) Idem 1. c. cap. 53. alias 54. (2 ) Lovrich Offervaz. pag. 190.
( 3 ) Fabricius Orig. Saxon. lib. I. apud Voffium de Origin. & progr. Idolol. lib. I. cap. 8.
(4 ) Voffius ibid. cap. 38.. (s) Pelloutier Hiß. des Celtes lib. III. cap. 5. art. 6.
(6 ) Votton. Gloff. hac voce . ( 7 ) Wachter Gloff. V. Ubel . ८
(8) V. Ibre Gloffar. V. Diocfwul .
 XX IN LEGES FRISIONUM , &c.

chæorum . Num idem fuerit Dei mali conceptus Ethnicis , ac Manichæis , non
definiam . At in ejufmodi objectis quam facile fit analoga effingere , norunt
omnes . Manes ftudiis operam dedit in Perfide , ubi Dei boni atque mali fen-
tentiam viguiffe , vetera evincunt teftimonia a Pellouterio ipfo allegata ( 1 ) ,
Manichæi qui medio ævo mifere divexarunt Europe plagas , originem du-
xerant ab Ethnicis illis Europæis , qui malum Deum agnofcebant , & penes

quos aliæ quoque veterum inftitutorum reliquiæ fupererant . Videntur propte-

rea hæc proprie non fuiffe hæreticorum atque hærefiarcharum inventa , fed Eth-
nica vetufta principia in Chriftianorum coetum traducta .
Sicuti Deus author boni , ita & author mali fuos inferiores Deos , ac Genios

habebat , ut e pluribus edocemur & præcipue ex Edda , que multoties de his

*
verba facit . Variis appellati nominibus , variorum generum incommoda , & no-
cumenta hominibus afferre cenfebantur . Erant namque , qui homines fuffoca-
rent , qui in aquis necarent , qui procellas excitarent &c.
Omnium vero celeberrimi funt , quos Dufios Galli nuncuparunt , & quorum
Auguftinus , Ifidorus , Hincmarus , aliique meminere ob impudicitias , præci
pue cum mulieribus ab iis peractas (2 ) . Jornandes ab ejufmodi Geniorum im-
mundo congreffu cum quibufdam magicis mulieribus ortam fabulatur Hunno-
rum gentem ( 3 ) . Keyslerus Manufcriptum ( non equidem remotæ antiquitatis )
e Bibliotheca Bodlejania eduxit in lucem ( 4 ) , quod ex Dæmonum incuborum
cum freminis impuro conventu repetit fabulofam originem gygantum in Infu
Albion . Pronum eft credere , has effe calumnias ab aliis male affectis gen
tibus erga populos illos impactas , ut qui plurimum de propriæ , originis no-
bilitate gloriari confueverant , foetidas origines impingerent inimicis . Perfpicue
tamen probant populorum credulitates circa malos Genios , de quibus eft fermo .
Sicuti Dii boni , ut effent præfidio , ita & Dii mali colebantur , ne effent
nocumento: Inter bac facrificia , ait Olaus Wormius , frequens fuit Alfflblot di-
Etum , quod Diis fubterraneis dicatum . Alfur enim Spectra cautium , montiumque

nuncupabant , quibus , ne nocerent , fua quoque dicata erant Sacra .

Habes hinc , optime Lector , Barbari polytheifmi brevem confpectum ; cu
jus caufam atque initia ( omiffis Philofophorum fyftematibus , quæ ut pluri-
mum illufioni obnoxia funt ) facile meo judicio divinabit , qui facris inhærens
Scripturis credat ufque a Protoplaftæ temporibus agnitam fuiffe exiftentiam
Angelorum , notofque extitiffe Angelos bonos , & Angelos malos , & præcipue
Angelos Cuftodes . Finge Angelis ipfis quidquam Divinitatis ineffe , eos latreu
tico profequere cultu , continuo tot Numina evadent tibi , quot Angeli . At-
que hic profecto conceptus Barbarorum animis inhærebat , cum illos uti Deos
invocarent , ab illis aufpicia , & fauftos rerum exitus peterent , iis facrificia of,
ferrent , aliofque latreuticos exhiberent honores . Divinitatis itaque rationem
Geniis ac fpiritibus Barbari tribuebant , imo & eos cenfuiffe videntur ex ef
fentia filios Dei , feu ut preffius loquar , fumma Divinitatis emanationes ; fus
pra quippe vidimus ex Helmoldo , Slavorum fuiffe doctrinam , inferiora Nu-
mina ex fanguine Dei imperitantis proceffiffe .
Et hæc quidem , fi de cauſa & initiis erroris fermo fit . Nam quod attinet
ad Ethnicifmi progreffus , hos affequi fane non valeo . Prophetæ , atque Theo
logi gentium de quibus agimus , fuere Poetæ , qui religionis arcana velan-
tes , Theogoniis , Mythologiis , aliifque allegoricis tricis , primigenium , atque
4
fincerum rei conceptum adeo male implicaverunt , obfufcaverunt , labefactave-
runt , ut in quamplurimos errores facile lapfi fuerint , qui eorum doctrinas fe-
quebantur , & nunc quoque labantur , qui illis explicandis , atque enucleandis
operam impendunt .
Nunc de alia Numinum fpecie fermo nobis inftituendus eft ; de Heroibus
fcilicet , qui fato functi , a Barbaris in Deorum album referebantur .
Quifnam penes veteres Europeos effe cenferetur ftatus animarum poft mor
tem ,

(1) Pelloutier 1. c. ar. 7. (2 ) Vide Cangii Gloffarium V. Dufii.

(3 ) Jornandes cap. XXIV. ( 4 ) Keysler. Antiq. Sept. & Celt. pag. 209.
1
 1

MONITUM COLLECTORIS . XXL

tem , primo inquirendum . In tres abeuntes fententias videntur alii quidem Me-
tempfychofin credidiffe ; alii extinctionem animæ una cum hominis morte ; alii
alteram poft mortem animarum vitam , melioremque ftatum . Hæc certe de

Gætis refert Pomponius Mela ( 1 ) : quod fcilicet , alii redituras putant animas
obeuntium . Alii , etfi non redeant , non extingui tamen , fed ad beatiora tranfire.
Alii emori quidem , fed id melius effe quam vivere .
Verumtamen abfque erroris periculo affirmari poteft , magis receptam , ma-
gifque communem fententiam › purioribufque Barbarorum dogmatibus confo-
nam illam fuiffe , quæ alterum poft mortem animarum ftatum docebat . Hæc

enim potiffimum firmatur tum folidiori authoritate Scriptorum , tum præcipue

rebus inter Barbaros geftis , uti Heroum apotheofi , divitiis mortuo vel concre
matis , vel confepultis , immodico violentæ mortis amore &c.
De hac itaque verba faciam , quam mire enucleavit Thomas Bartholinus al-
terius Thomæ filius in aureo fuo opere , quod infcripfit : De caufis contempla a
Danis mortis ; in quo ex Edda præfertim , ex Volufpa , & ex aliis vetuftis Se-
ptemtrionalium codicibus egregio ftudio tanquam ex fontibus rem eduxit , uti

credita fuit a Septemtrionalibus populis , & præcipue ab Islandia colonis , pe-

nes quos ( utpote ab Europa reliqua femotos ) antiqua Barbarorum inftituta
fanctius & diutius fervata fuere , & exactius ad nos ufque tranfmiſſa .
Quapropter integrum dogma ex Bartholino deprompfi , non quidem quod
omnia , quæ in eo continentur , venditare audeam veluti a cæteris Barbaris ad-
amuffim admiffa , fed quod ea profluxiffe cenfeam ex genuinis veterum Euro-
pæorum principiis , quæ proinde ex Septemtrionalium inftitutis præcognitis
aptari valeant & reliquis Barbaris , & præcipue Saxonibus , aliifque Saxonum
finitimis Germanis , quos arctiffimo dogmatum & inftitutorum nexu cum Ger-
manis Septemtrionalibus novimus fuiffe devinctos .
Animarum itaque poft mortem locus & ftatus , alius credebatur effe ante finem
mundi , alius poft finem mundi . In primo ftatu affignabant defunctis recepta
cula duo; alterum quod morbis aut fenecta extinctos exciperet ; alterum , quod
vi , ferroque cælos admitteret ( 2 ) . Illud Islandis dictum eft Niflheimum , hoc
Valballa , ad quam veluti appendices quædam referuntur Numinum Freya ,
Thorique palatia ,
Quid Nifbeimum fuerit novimus ex Edda , quæ Latine verfa fic effertur :
Helam ( 3 ) in Niflheimum demifit , imperiumque dedit fuper mundos novem , ut
manfignes inter omnes , qui ad eam mittuntur diftribuat : bi vero funt morbis &
Senio mortui . Ingentia ibi babitacula poffidet , fepimentaque illius praalia funt , can-
cellique grandes . Ejus Palatium , Nimbus vocatur : Menfa , fames : Culter, Efurigo:
Servus , Tardigradus ; Ancilla , Tardigrada : Limen , Præcipitium .
Valballa e contra erat locus gaudiorum , quibus una cum Deaftro Othino per-
fruebantur bello & vi cæfi . Sed quænam gaudia ? Omnino accommoda gentibus ,
quæ ifthæc fibi fomniaverant , fcilicet ( ut rem paucis comprehendam ) fym-
pofia & bella . Quotidiana fympoſia ( 4 ) , in quibus aper ( in deliciis habitus )
comeffabatur , & cerevifia aut mero ftrenuiffime compotabatur . Quotidiana
itidem bella , de quibus fic loquitur Edda : Quotidie poftquam veftes induti funt ,
armaturam affumunt , deinde in aream exeuntes dimicant , unufque alterum profter-
nit ; bọc corum exercitium eft . Iftante vero prandii tempore , domum ad aulam

equitant , ac ad potandum confident ,

Ejufmodi fpe freti Barbari , quid mirum fi violentam mortem non tantum
æquo , fed & libenti animo ferrent ? Recenferi meretur canticum Regneri Lod-
brog, qui viperarum morfibus ufque ad internecionem damnatus , & jam mor-
ti proximus , magna ex parte recolens ea , quæ de Valhalla gaudiis vendita-
bantur , fertur hæc ceciniffe ( 5 ):
Secuimus enfe .
Illud me femper gaudere facit ,
}

Quod

(1 ) Pomp. Mela lib. II. cap. 2. 43. ( 2 ) Bartholin. Antiq . Dan . lib. II . cap. 13.
( 3 ) Edda Mythol. XXVIII. ( 4 ) Edda Mythol . XXXIII. XXXV.
(5 ) Canticum Regneri Lodbrog, Stropha XXV. Latine verfa apud Bartholin. loc. cit. lib.
II. cap. 4. 12.
 XXII FRISIONUM , & c.
IN LEGES

Qued Balderi Patris Scamna

Parata fciam ad convivium .
Bibemus cerevifiam brevi
Ex concavis craniorum poculis

( Non exborret mortem animofus )

In praftantis Odini domicilio .
Non venio cum timoris
Verbis ad Odini aulam .
Tandem vero fic canticum claudit :

Vita elapfa funt bora;

Ridens moriar .
Obiter hic animadverte concava craniorum pocula . Mos namque fuit , ut He-
roes craniis hoftium ab ipfis interfectorum perpolitis , & auro , argentove ob-
ductiş , aut ornatis , quafi fcutellis uterentur ad bibendum . Plura ejufce rei re-
fert documenta eruditus vir Godofredus Schutze ( 1 ) , ex quibus ego feligam

unum , quod attinet ad Langobardorum Regem Alboinum : In eo pralio Alboin

Cunimundum occidit , caputque illius fublatum , ad bibendum ex eo poculum fecit ,

quod genus poculi apud eos fcbala dicitur , lingua verò latina patera vocitatur . Ver-
ba funt Pauli Diaconi ( 2 ) , Id autem Scythici fuiffe inftituti innuunt nonnullą
veterum teftimonia ab ipfo Schutzio ( 3 ) laudatorum , inter quos unum alle-
gabo Herodotum de Scythis loquentem ( 4 ) : At capitibus non quidem omnium ,
fed inimiciffimorum , boc faciunt , ut quifque illud , quod eft intra Supercilia , reci-
fum prorfus excutiat & crudo tantum bovis corio , fi pauper fit , fin dives , non
modo exterius inducat bovino corio , verum etiam interius inauret , & fic uterque pro
pocula utatur . Adhuc fæculum Chriftiani nominis decimum tertium moris in Eu-
ropa fuperftitis præbet exemplum , fi Georgio Logothetæ fides , dum de Joan-
niza Bulgarorum Rege , qui Balduinum Comitem Flandriæ Imperatorem Ro-
maniæ bello ceperat hæc fcribit ( 5 ) : Balduinus Imperator captus , & vinculis

gravis , ad Bulgarorum Regem Joannem adducitur , illius caput abfciffum , fordibuf-

ૐ

que internis expurgatum , & ornamentis undique circumfeptum , poculi loco Barbar●
inferviiffe fama eft . Sed ad argumentum noftrum redeamus .
Cum gaudia Valhalla effe prædicarentur affidua bella nil mirum , quod
defunctis arma concremari vel contumulari confueverint ; quod Tacitus de
2
Germanis diferte refert ( 6 ) : Funerum nulla ambitie . . . fua cuique arma que
rundam igni & equus adjicitur . Et cum ejufdem Valhalla deliciæ effent quoti-
diana fympoſia , facile dignofcitur , cur adjicerentur fcutellæ , phiale , urcei ,
lagenulæ , quæ in quibufdam urnis inventæ funt ( 7 ) .
Anno MDCCLXIX. prope Utinum urnæ , feu vafa duo detecta fuerunt , fin-
gula continentia ambuftos humani cadaveris cineres . Intro cineres duo inven-
tæ funt monetæ , altera Germanici Cæfaris , altera Tiberii Claudii Augufti ,

quæ innuunt cineres ipfos multo antiquiores effe irruptionibus Barbarorum , Im-
mixta pariter cineribus repertæ fuere duo parvæ fcutella , parva item paro-
pfis , urceolus , & alia tria vafa , lagenularum fpecies . Hæc humaniffimis lit-
teris fignificavit mihi Nobilis Comes Hieronymus Aſquinus Utinens Patritius ;
quorum omnium
, quæ in ejus cimelio affervantur mihi tranfmittere digna-
tus eft elegantia diagrammata . Hæc profecto firmant id , quod & aliis ratio
nibus indigitatur ; fcilicet non Septemtrionalium , ac Germanorum tantum , fed

& aliorum dogma fuiffe de homine poft mortem fympofiis atque conviviis ope-
ram dante ( 8 ) , illudque proinde cenferi poffe ab antiquis Celticis , ſeu Scỵ,
thicis gentibus derivatum .
Cum ejufmodi gaudiis perfrui crederentur violentam mortem obeuntes , cau-
fa patet , cur Barbari hujufce generis mortem adamarent , languidam quadam,

modo

(1 ) Schutze Exercitatio de confuetudine Germanorum Gentilium Deorum memoriam in

ter fcyphos renovandi . Art. XL. XLI.
( 2 ) Paul. Diac. lib. I. cap. 27.
(3 ) Schutze 1. c. Art. XLI.
(4 ) Herodotus lib. IV. cap. 55. 9
(5 ) Ap. Raynaldum ad an. MCCV .
(7 ) V. Keysler Antiq. pag. 172. 516. ( 6 ) Tacit. Germ. cap. XXVII.
( 8 ) Vide Infra Indic. Pagan. N. I.
 MONITUM COLLECTORIS . XXIII

modo exhorrefcerent . Plurima namque teftimonia nos edocent , quod vel mor-
tem in bello oppeterent , vel fene&ute , ſeu infirmitate gravius oppreffi aut c
præruptis locis fe darent præcipites , aut alia ratione fibimetipfis necem infer
rent , aut amicorum manus in học opus advocarent : ut videlicet heroica morte
perfuncti gaudiofo receptaculo perfrui , & trifte ac languidum effugere poffent .
Hucufque de Ethnico dogmate circa defunctos in primo ftatu , hoc eft , an-
te finem mundi ; nunc infpiciamus , quinam futurus effe crederetur poft finem
mundi ( 1 ) , quem Ragnarockr , feu crepufculum Deorum Islandi appellarunt .
Ergo poft mundi finem bina item defunctis affignata funt receptacula ; al-
terum beatum , in quo qui bona egiffent , perpetuo duraturis præmiis , & gau
diis afficerentur ; alterum ærumnofum , in quo qui mala perpetraffent , poenis
affligerentur . Illud Gimle dicebatur , hoc Naftrondum . Quod perfpicue exponit
antiqua fatidica Oda , Voluspa , quæ mundi interitum defcribens , hæc inter cæ
sera canit de finali judicio , & de bonorum , malorumque fato ( 2 ) :

Domum ftare videt

Sole clariorem
Auro teƐtam
In Gimli ;
Ibi probi
Populi babitabunt ,
Et per fæcula
Gaudio fruentur ,

Tum prodit potens ille ( 3 )

Inftante Divino judicio
Validus e fupernis ,
Qui omnia regit ;
Hic fententiam fert ,
Et caufas dirimit ,
Sacra fata ftatuit ,
Que durabunt .

Domum ftare vidis

A Sole remotam
In Naftrondo ;
Fores Boream Spectant,
Deftillant veneni gutte
Intro per feneftras ;
Hac contexta eft domus

Spinis ferpentinis.

bi vadare vidit
Rapida Auenia
Viros perjuros ,
Et ficarios ,
Et qui alterius vellicans
Aurem conjugis ;
Rodebat ibi Nidhoggus
Mortuorum cadavera ;
Laniavit Lupus viros ,
Noftin adbuc ? aut quid rei geritur?

Dum Barbari dogmatibus , quæ fupra relata funt , circa mortuorum ftatum
imbuerentur , incongruum non ducebant , quamplures defunctos Heroas apotheofi
donare . Bartholinus ( 4 ) equidem in ea effe videtur fententia , quod preffius
loquendo hi tantum ut Semidei haberentur , feu ut medium quid inter homi-

nes

(1 ) Vide Bartholin. Ant. Dan. lib. II. cap. 14.

(2 ) Latine verfa ap. Bartholin. 1. c.
(3 ) Deeft hæc ftropha in quibufdam codicibus ; quare non defunt , qui cenfeant , eam effe
a Chriftiano fequiore intrufam . (4) Bartholin. loc. cit. lib. II. cap. 11.
 XX1V IN LEGES FRISIONUM , & e,

nes & Deos ; & diftincti tam a Diis , quam a reliqua plebe fuperorum . Ipfe.
met autem Bartholinus diferte fatetur & probat , illis impenfa fuiffe facrificia ,
aliofque divinos honores . Quod idem indicat & unus ex Canonibus editis fub
Eadgaro Rege inter Leges Auglofaxonicas a Wilkinſio ( 1 ) relatus , atque la
tine ita redditus : Docemus etiam ut quilibet Sacerdos Cbriftianifmum diligenter
promoveat , & omnem Gentilifmum omnino extinguat , & probibeat cultum volunta-
Frium, & necromantiam , & auguria , & incantationes , & DIFINUM HOMINIS CUL-
TUM &c. Homines proinde defuncti , qui inter Numina referebantur , totidem

erant objecta , quibus Ethnicorum Polytheifmus incrementa fufcipiebat .

Exempla hominum inter Deos relatorum quamplura fuppeditant Bartholi
nus , aliique Scriptores , ex quibus & ego nonnulla referam aptiore loco ( 2 ) .
Jornandes quoque nofter fcribit , quod Taunafin ( 3 ) Regem Gothorum jam mor-
tuum inter Numina fui populi coluerunt . Sed quid opus eft exemplis ? Pagania
in Indiculo , quem exponere fufcepimus , interdicta : De eo ( 4 ) , quod fibi San-
Etos fingunt quoslibet mortuos ; digito indicare videtur fummam facilitatem , qua
Pagani Saxones illius ævi defunctos fuos apotheofi donare folebant .
Silentio tamen præterire non poffum factum , quod vix credam , quantum-
vis Helmoldus teftis omni exceptione major , inter Slavos verfatus , de eo di-
ferte loquatur ; quod fcilicet Slavi Rugiani inter Numina collocaverint glorio-
fum Chrifti heroem , & Martyrem San&tum Vitum , Cultus originem ex tra-
ditione , quæ profecto effe poteft incerta , retulere Helmoldus ipfe , & Saxo

Grammaticus , qui etiam Numinis ipfius Idolum , feu potius monftrum , pro-
lixe , minutatimque defcribit ( 5 ) . Sed dum de cultu ipfo , qui fuo ævo vige,
bai , Helmoldus loquitur , in hæc progreditur verba ( 6 ) Itaque Sanctum Vi-
tum , quem nos Martyrem , ac fervum Chrifti confitemur , ipfi pro Deo venerantur ,
Creaturam anteponentes Creatori . Nec eft aliqua barbaries fub cœlo que Cbriftico-
las , ac Sacerdotes magis exborreat . Solo nomine S. Viti gloriantur ? çui etiam tem-

plum , ac fimulacrum ampliffimo cultu dedicaverunt , illi primatum Deitatis fpecia-

liter attribuentes . Et alibi de eodem Numine loquens fubdit : Adeo autem ( 7 )
bac fuperftitio apud Ranos invaluit , ut Zwautevit Deus terra Rugianorum inter omnia
Numina Slavorum primatum obtinuerit , clarior in villoriis , efficacior in refponfis ,
Unde etiam noftra adhuc atate non folum Wagirenfis terra , fed & omnes Slavorum
Provincia , illuc tributa annuatim tranfmittebant illum Deum Deorum effe profi-
tentes . Helmoldo confonat & Compilatio Chronologica , quæ in Leibnitiana col-
lectione Scriptorum Rerum Brunfvicenfium legitur . Sic namque ad annum
DCCCXLI . ( 8 ) Hoc tempore egreffi funt de Corbeja Monachi fanctitate infignes ,
qui Sclavorum gentem , qua Rugiana dicitur , convertebant , & Oratorium in nomine
Domini , & S. Viti eorum Patroni , fundaverunt . Qui Sclavi poftmodum a fide defi-
cientes , religionem verterunt in fuperftitionem , S. Vitum pro Deo venerantes . Satis
hucufque .
Hæc funt , egregie Lector , quæ de Ethnicifmo Barbarorum præmittenda effe
duxi , non incuriofe prætereunda iis , quibus in Paganicas fuperftitiones inqui
rere lubet , quarum non modo in Indiculo inferius exponendo , fed in Cano-
nibus , Legibus , atque Capitularibus pluries fit mentio , & quorum reliquiæ
1 haud paucæ ad noftra ufque tempora pervenere .

( 1 ) Wilkins Leges Anglofaxonicæ pag. 83. ( 2 ) Infra ad Indicul. Pagan. a. IX.

(3 ) Jornandes cap. XVI. ( 4 ) Indicul. Pagan. n XXV .
( 5 ) Saxo Grammat . lib. XIV. ( 6 ) Helmoldus lib. I. cap. 6.
(7) Idem lib. II. cap. 13. ( 8 ) Apud Leibnit. Script. Rer. Brunfvic. Tomo II. pag. 63 .

LEX
 }

LE X

FRISIONUM

CUM NOTIS SIBRANDI SICCAMÆ .

CAPITULA LEGIS FRISIONUM .

XIX. De parricidiis .
I. DE Homicidiis , XX. De mordrito
II. De Forrefni . XXI. De Plagio .
III. De Thiubda , XXII. De dolg.
IV. De fervo , aut jumento alieno occifo .
V. De bominibus , qui fine compofitione occi ADDITIO SAPIENTUM ,
di poffunt .
VI. De Conjugiis ignoratis , 1. De pace Faidofi .
VII. De Brand . II. Compofitio vulnerum
VIII. De Notnumfti III. De vulneribus , quæ in triplo componun
IX. De Farlegani . tur .
X. De Teftibus . 1 IV. De eo , qui alteri viam contradixit .
XI. De Lito , V. De eo , qui alterum de caballo jaltaveris
XII. De delicto fervorum . VI. De muliere occifa .
XIII. De ftupro ancillarum . VII. De flumine obftructo
XIV. De homine in turbis occifo . VIII. De rebus fugitivis .
XV. De compofitionibus & Wergildo ² , IX. De pignoribus .
XVI. De Fredo . X. De compofitione ,
L

XVII. Hic Bannus eft XI. De re præftita.

XVIII. De die dominico , XII. De bonore templorum .

INCIPIT LEX FRISIONUM (

9 ,

ET HÆC EST SIMPLA COMPOSITIO (2) .

TITULUS I adhibitis fecum x1 . ejufdem conditionis ( 7 )

hominibus , juret .
De Homicidiis ( 3 ) , III. Si nobilis liberum occiderit fol. LIII. s
I. I nobilis nobilem occiderit ( 4 ), & unum denarium folvat , & fi negave-
LXXX. fol. ( 5 ) componat de rit , cum vII . facramentalibus juret ( 8 ) .
qua muleta duæ partes ad he- Inter Laubachi & Wifaram cum v. O
redem occifi ( 6), tertia ad pro- Cisfli fimiliter.
S
pinquos ejus proximos pertineat . IV. Si nobilis litum occiderit , xxvII.fo-
II. Et fi negaverit , fe illum occidiffe , lid. uno denario minus componat domino
Tom. III. A fuo ,

Lindenbr. in curba , 2 Lindenbr. De compofitionibus ueregildi. 2 Lindenbr. De banzo .

4 Lindenbr. obftruſo . Lindenbr. folid. LIV.

( 1 ) Frifionum . ) Similiter leg. Ripuar. tit. 38.
5. 1. Si quis Ripuarius advenam Alemannum ,
feu Frifionem , vel Bajuvarium feu Saxonem in-
terfecerit, CL. Sol. culpabilis judicetur . Leg. Fran-
cic. lib. 4. Tit. 106. Excepto ubi contentio inter
Saxones & Frifiones exorta fuerit . Romani fcri-
ptores , & qui Romanos imitantur , Frifios nos
appellant , Dion perious , Ptolomæus Piparies ,
per fynærefin prius , quod proxime accedit
ad medii fæculi fcriptores Germanos , qui nos
paffim Frefos , Frefones , Frefiones , provinciam
Frefiam , mare Freficum vocant . Majores nos
ftri ante Saxonum , & Geldrorum tempora ,
quando Frifica lingua illibata in ufu erat , mus
tuo fe falutabant : Ela fria freſena vel frefa ,
id eft , Nobilis , liber Frefo . Nec aliter in li
bris manufcriptis , & Inftrumentis , ante cc. &
ccc. annos exaratis , quam frefen,fcribitur : ue
vera & genuina pronunciatio per e dici pof-
fit , quam idiotifmus adprobat . Nam qui nos
Frifios a libertate dictos putant , non animad
vertunt , etiam Augufti tempore Frifios fuiffe
ལྷ
 LEX FRISIONUM .
I
fuo, & propinquis occifi fol. ix. excepta
tertia parte unius denarii ; & fi negaverit ,
Herold. & Lindenbr. excepto
appellatos , cum non magis liberi effemus ,
quam vicini noftri : libertatis titulum præferre
& frije friefen dici cepimus , poftquam fubin-
de Francicam & Danicam fervitutem exuimus ,
foli Romano imperio fubjecti , & fideles : un-
de & Chronicon Hollandię nos Renfers urije
adpellat . Sed de his alias plura dicemus .
(2) Simpla Compofitio . ) Simplam compofitio-
nem adpellat luitionem feu folutionem poena ,
que non duplicatur , aut triplicatur . Huic op-
ponitur in Additionibus Sapientum titulus ter-
tius : Hoc totum in triplo componatur , & feqq.
Nonnumquam & poena octies , novies multi-
plicabatur . L. Long. Lutpr. R. tit. 85. Si abf-
que colludio & fraude eum comprehendiffet ,
furtum ipfum in octogild. componat . L. Alleman
nic. Tit. 51. Si quis liberum de terra effodierit ,
quidquid ibi tulerit novem geldos reftituat &
XL. fol. componat , & alibi fæpius . Vide doctiff.
Bignonium ad formulas Marculphi , & notas
noftras ad Tit. XVII. Hic Bannus eft .
( 3 ) De Homicidiis . ) Titulus primus de fim-
plici homicidio tractat , nam de mordo feu
mordrito XX. capite, agetur . Continet vero
hic titulus egregiam , & æquabilem pœnarum
pro qualitate perfonarum diftinctionem , quam
non facile in aliorum populorum legibus repe-
rias , ut mirari liceat majorum noftrorum ac-
curatam in jure dicundo æquitatem , & dili-
gentiam , tum Nobilitatis , & libera plebis an-
tiquitatem . Cum vero tota hac lege ( ut in
fcriptio habet ) Nobilium , liberorum , lito
rum , fervorumque occurrat diftinctio , pro bo-
no vifum fuit , ftatum , & conditionem fingu
lorum hic fummatim explicare , ne ad fingu-
los titulos cogamur notare , nifi neceffitas po-
ftulet , Liberorum hominum apud veteres Ger-
1 manos , Frifiofque , alii Nobiles , alii plebeji
fuere . Tacitus de Morib. Germ. omnes Ger-
mania populos in duos ordines diftinguit , Nobi-
les & plebejos , cum inquit : Reges ex Nobilita
te, duces ex virtute fumunt . Item: Rex vel
princeps , prout etas cuique , prout nobilitas ,
prout decus bellorum , prout facundia eft , au-
diuntur . Item : Infignis nobilitas , aut magna
patrum merita principis dignationem , etiam ado-
lefcentulis adfignant . Item: Si civitas , in qua
orti funt , longa pace & otio torpeat , plerique
Nobilium adolefcentium petunt ultro eas natio
nes, que tum bellum aliquod gerunt . Et procul
dubio ex fumma nobilitate fuere Verritus , &
Mallorix , gentis noftræ principes , ut narrat
Tacitus lib. 13. Annal. qui preces ad Nero-
nem fufcipere juffi , Romana civitate donati
funt . Sub Francorum imperio Nobilitatis or-
do non modo claruit , ut ex legibus hifce ma-
nifeftum eft , fed etiam Francorum reges præ-
mia, honores , infignia addidere . Siquidem
Nobiles & liberi plebeji eos in militiam fe-
quebantur , ubi , fi egregiam , fortemque ope-
ram navaffent , Nobiles equeftri dignitate ,
que femper apud nos fumma fuit , ornati , ple-
beji in ordinem Nobilitatis adlecti , tum novis
armorum feutorumque infignibus donati , qui-
bus a plebe diftinguebantur . At , paulatim li-
bertati reftituti , longiffima ferie per fæcula
aliquot , antiquiffimas majorum imagines , &
infignia ad pofteros tranfmifere . Plebeji ple-
ramque agros & prædia colebant , femina ar-
vis inferendo , & armentis pafcendis intenti ;
nifi ad bellum evocarentur ; fed & is quoque
ordo fub Francis paululum mutatus . Siqui-
dem quo quis plures agros poffidebat & præ-
dia , quæ tunc manfos , hobas , curtes pro ma-
cum tribus juratoribus fe excufet .
Inter Laubachi & Wifaram & Cisfli
cum
gnitudine' vocabant , eo plures fumptus milita
res fuftinebat, quod ex capit . Caroli magni
conftat lib. III. cap. III. Ut omnis liber homo ,
qui quatuor manfos veftitos , de proprio fuo , fi
ve de alicujus beneficio habet , ipfe fe præparet ,
& ipfe in hoftem pergat , five cum feniore fuo .
Qui vero tres manfos de proprio habuerit , buic
adjungatur unus , qui unum manfum habet ,
det illi adjutorium , ut ille pro ambobus ire pof-
fit . Qui autem duos manfos tantum de proprio
habet , jungatur illi alter , qui fimiliter duos man-
fos habet , & unus ex iis , altero illi adjuvante ,
pergat in hoftem. Qui etiam unum tantum man-
fum de proprio habet , adjungantur ei tres , qui
fimiliter habent , & dent et adjutorium , & ille
tantum pergat , tres vero , qui illi adjutorium
dederunt , domi remaneant . Quod fi agros non
poffiderent , fed omnem fubftantiam haberent
in pecunia , & armentis , pro bonorum quan-
titate heribannum fuum folvebant : de quibus
vide Capit. lib. II. cap. II. Sed poftea liberta-
ti reftituti , prædia , manfofque fuos , uti opti-
mi maximique erant , omni onere militari
immunes poffidebant non folum plebeji , fed
etiam nobiles . Et quemadmodum fub Franco-
rum imperio , Nobilium , & plebejorum fundi
agrique , five liberi , five beneficiarii effent ,
pari onere ftipendiorum erant onerati , ita poft
redintegratam libertatem pari jure , in fuftra-
giis ferendis , jure dicundo , & Magiftratibus
obeundis cenfebantur . Siquidem Nobiles , &
liberi plebeji , dummodo prædia poffiderent ,
æquabili jure Rempublicam & libertatem tu-
tabantur , non alio quam popularis communita-
tis titulo , id eft Gemene gemeente , ut ex an-
tiquiffimis foederum , legum , pactorumque ta-
bulis probari poffet . Nonnumquam communes
terrarum Judices vocabant , quod juriſdictio-
nes , & Magiftratus per hæreditarias agrorum
poffeffiones in ordinem ambularent , abfque
ullo nobilitatis , aut plebeji ordinis difcrimine :
donec paulatim ambitio & avaritia , pernicio-
fiffime ftatus popularis peftes , primores Nobi-
lium , quod publicum & in commune pofitum
erat , tanquam privatum invadere perpulere .
Sed litem nobis movent de facro Sacerdotum
ordine , quos maximæ dignationis & auctori-
tatis fuiffe apud Germanos Tacitus notat lib.
de morib. German. Cæterum neque animadver-
tere, neque vincire , neque verberare quidem ni-
fi Sacerdotibus permiffum , non quafi in pœnam ,
nec ducis juffu , fed velut DEO imperante , quem
bellantibus adeffe credunt . Item : Silentium per
Sacerdotes , quibus tum ( de Comitiis loquitur )
coercendi jus eft , imperatur . Quod vanum
certe, & incredibile videri poterit , fi non &
Sacerdotibus , queis tanta ubique auctoritas ,
par cum nobilibus , & plebe confultandi jus
fuerit , ut apud Gallos , Germanorum vicinos ,
ubi Druides Gallorum Sacerdotes , ante Equi-
tes , five Nobiles ; Plebeji nullo ordinum nu-
mero fuere . Cafar lib. VI. de bello Gall. In
omni Gallia , eorum hominum , qui aliquo funt
numero , atque honore , genera Junt duo : nam
plebs pene fervorum habetur loco , que per ſe
nihil audet , nullo adhibetur concilio . Et pau-
lo poft : In bos ( plebejos loquitur ) eadem o-
mnia jura funt, quæ dominis in fervos . Sed de
bis duobus generibus , alterum eft Druidum , al-
terum Equitum . Tanto certe liberiores Germa-
ni fuere , quam Galli , apud quos etiam plebe-
ji ad concilium admiffi , imo ordinem fecere .
Contra apud Germanos Sacerdotes jus Comi-
tiorum , judiciorumque non habuiffe conftanter
ad-
 LEX FRISIONUM . 3-

cum duobus , inter Wifaram & Lau- V. Si liber nobilem occiderit , LXXX . fol.
bachi & Cisfli cum xx111. juret . componat , autfi negaverit , cum xvII . juret .
Tom. III. A 2 VI.

Lindenbr. ultra .

adferimus , cujus expedita ratio eft , quod , thardus Hiftor. libro quarto de Saxonibus fcris
que de poteftate puniendi dixit Tacitus , non bens : Qua gens omnis tribus ordinibus divifa
nifi de tempore belli , & Comitiorum fpeciali confiftit . Sunt enim inter illos , qui Edlinghi
ter fit intelligenda , fcilicet ut majore religio funt qui Frilingi , funt qui Laffi illorum lingua
ne animos in prælium euntium vincirent, du- dicuntur , Latina vero lingua boc funt , Nobiles ,
cique obediendum monerent , quafi Deos ipfos ingenuiles , atque ferviles . Leg. Salica Tit.
ultores habituri . Nec pugnat Tacitus , quod XVI. §. 4. Si quis Lidam alienam in conjugium
in Comitiis publicis dicendi coercendique jus adfociaverit , MCC. denariis , qui faciunt Jolid .
habuere , quod item non aliter , quam Deo- LXXX. cum dimidio culpabilis judicetur . Otto
rum reverentia factum intelligo: & fignate ad- Rex in charta libertatis Rijperfbout : Quædam
didit Tacitus Tum , id eft , in Comitiis & præ- noftri juris mancipia , litam videlicet Thiedfai-
liis , nec ufpiam apud Tacitum , aliofque fcri- den dictam cum filiis ejus , & filiabus tradidi-
ptores de rebus Germaniæ legimus , Sacerdotes mus . Et ita paffim hifce legibus . Privileg.
apud Germanos conftituiffe facrum ordinem . Ecclef. Mindenf. Homines ipfius Ecclefiæ fran-
Claudius , civilis Batavorum dux cum Bata- cos , liberos , & Ecclefiafticos , litones , Malmans ,
vos , Caninefatates , Frifios ad aria focianda vel fervos cujufcumque conditionis . Frifii vero
adverfus Romanos in facrum nemus vocaffet , leffos fuo idiomate vocaffe videntur . Leffe fir
primores gentis , & promptiffimos vulgi compel quidem veteri lingua Frifica poftremum vel
lat , facerdotum nulla mentio . Tacitus lib. IV. minorem fignificat; ut leſſa ſchot , leffa wiepen ,
Hiftor. Item libro V, Hiftoriar. ubi Batavi de id eft minor cenfus , minora arma ; item liitſe
Infula Romanis dedenda concilium agitant , pufillum , quod poftremi & minimi effent in
proceres, & vulgus , id eft , Nobiles , & exple- populo . Flandri laten adpellant , quafi ad agros
be precipui diftincte loquuntur , de Sacerdoti- colendi relicti . Erant autem duplices . Origi
bus altum filentium . Quod ad facrum & Ec- narii , qui ex parentibus litis nati erant , aut
clefiafticum ordinem pertinet , poftquam Chri- dedititii , qui fe ipfos ob paupertatem , vel
ftianam fidem fufcepimus , ad ftatuta Opftalbo- maleficium , alteri in fervitutem mancipaffent .
mica dicemus , nunc ad fervos pergamus . Eo Albertus Stadenf. Plures fe eis dediderunt pro-
rum alii ministeriales , qui domino & familiæ prios , qui ab iis vivere funt permill , litor
domi , ruri , militiæ inferviebant , quamquam nes funt ab eodem vocabulo nuncupati . Infra tic
veteribus Germanis eos non fuiffe in ufu in- XI. de lito §. primo . Si liber homo Spontanea
nuat Tacitus ; alii colonici , certis agris fun- voluntate vel forte neceffitate coactus , nobili ,
difque colendis adfcripti , quos ferviles adpel- vel libero , feu etiam lito in perfonam & fern
Tabant , ex quibus domino certam mercedem , tium liti , fe fubdiderit , & poftea se boc feciffe
vel fructuum partem præftabant , nec de præ- negare voluerit . Formularum , que ejus vendi-
diis iftis fervilibus difcedere , aut relinquere tionis apud Marculphum plures extant , duas
ea pro arbitrio licebat , fed & liberi pofteri hic adfcribam . Una extat pagella 371. Dum
que in iis commanere , agros colere , cenfum omnibus babetur percognitum , qualiter ego minime
aliaque perfonalia fervitia præftare tenebantur . habeo unde me pafcere , vel veftire debeam , ideo
Antiquum fane fervitii genus , cujus & Taci- petiipietati veftra & mihi decrevit voluntas , ut
tus lib. de mor. Germ. ita meminit . Servis me tam de victu quam de veftimento , juxta
non in noftrum morem , defcriptis per familiam quod vobis fervire , & promereri potuero , adju-
minifteriis , utuntur ; fuam quifque fedem , fuos vare vel confolari debeas , & dum ego in caput
penates regit ; frumenti modum dominus , aut advixero , ingenuili ordine , tibi fervitium vel
pecoris , aut veftis ut colono injungit , & fervus obfequium impendere debeam , & me de veftra
hactenus paret . Non negamus tamen Franco- poteftate vel mundiburde tempore vite potefta-
rum tempora nonnihil in iis mutaffe . Franci tem non habeam fubtrahendi . Liti enim plane
enim , cum univerfam Germaniam fervilem in de poteftate fua exibant , feque in mundibur
modum fubjugaffent , Nobilium & plebejorum dium , id eft , defenfionem domini tradebant ,
agros in cenfum redigebant , proque modo eo unde & liti ipfi unmondling dicebantur . Charta
rum onera militaria indicebant ad exercitum Ottonis Imp. qua libertates monafteriis con-
inftruendum , quem heribannum vocabant , ut ceffe : Si vero aliquis ex libertate unmundling ,
fupra diximus . Servos vero , & infimos vul- vel litus fieri , aut etiam colonus ad monafteria
gi in agros & prædia , quæ fibi fervaverant , fupradicta cum confenfu cohæredum non prohibea
diftribuebant , utque ea colerent , fub certa tur. E contrario qui ad libertatem veniebant ,
annua penfione , aliifque præftationibus . Sed Sellmundich fieri dicebantur . Altera formula
& privati quoque fuos colonarios fervos habe- extat pagella 413. Contigit quod cellarium vel
bant , ut duplex fervorum genus effet , alii- fpicarium veftrum infregi , & exinde annonam ,
que publici , alii privati dicerentur . Publici vel aliam raupam in folidos tantos furavi , dum
erant , qui principis , aut eorum , quibus prin- & vos & advocatus vefter exinde ante illum
ceps concefferat , agros colebant . Principis comitem interpellare feciftis , & ego hanc caufam
quidem , Regii & filcalini dicebantur , quod nullatenus potui denegare . Sic ab ipfis Racimbur
cenfus & præftationes eorum ferviles fifco re- giis fuit judicatum , ut per wadium meum eam
gio inferrentur , agri ipfi fifcalini , majores no- contra vos componere atque fatisfacere debeam ,
ftri Dofflande adpellabant . Quos Ecclefiis do- boc eft folidos tantos . Sed dum ipfos folidos mi-
nabant , Ecclefiaftici , & prædia Ecclefiaftica nime habui , unde transfolvere debeam , fic mihi
dicebantur , quarum donationum , five Tradi- aptificavit , ut brachium in collum pofui , & per
tionum tabulas apud Marculphum , aliifque comam capitis mei coram præfentibus hominibus
formulis ab eruditiffimo Hieronymo Bignonio tradere feci , in ea ratione , ut interim , quoad
editis videre licet . Privati erant , qui jure ipfos folidos veftros reddere potuero , & fervi
privato , five fucceffione , five Regio benefi- tium veftrum & operam , qualemcumque vos vel
cio ad privatos Nobiles , liberofque pertine juniores veftri injunxeritis , facere & adimplere
bant . Hos ipfos Romani colonos , Germani debeam . Et fi exinde negligens vel jactivus ade
Laffos , & pro varietate dialectorum Laitos , paruero , fpondeo me contra vos , ut talem difci
Lidos , Litos , Litones videntur vocaffe . Ni plinam fuper dorfum meumfacere jubeatis , quara
Jun
 4 LEX FRISIONUM .
VI. Si liberum occiderit , fol. LIII. &
'
unum denarium folvat , aut fi negaverit ,
Herold. & Lindenbr. & .
fuper reliquos fervos veftros . Ubi recte notan-
dus folemnis , & antiquus ritus , femet in fer-
vitium alterius tradendi , nempe , ut brachium
in collum mittat , in fignum fubjectionis , &
fervitii , per come adprehenfionem , legitima
traditio fignificetur ; de quibus alias plura no-
tabimus . Porro differebant liti ab ipfis fervis ,
fupraque fervos eorum conditio erat . Siquidem
fervi jurare non poterant , fed domini pro ipfis
jurabant . Hoc titulo S. 15. Et fi fervus hoc fe
perpetraffe negaverit , dominus ejus juret pro il
lo . Item 9. 18. Si litus erat , ipfe medietatem
facramenti cum uno lito juret . Dominus pro
fervo poenam folvebat , quia fervo nihil in
bonis erat . Infra tit. IX. §. 17. Si fervus ali-
quid vi fuftulit , dominus quantitatem rei fubla
a pro ipfo componat , ac fi ipfe fuftuliffet ; litus
vero de fuo folvebat . Tit. III. §. 4. Litus con-
ditionem fuam per omnia fmiliter faciat , id eft ,
Jua fexta manu juret , vel quod abftulit in du
plum reftituat . Poftremo que proportio erat in
pecuniariis pœnis inter Nobilem & liberum ,
eadem fere inter litum & fervum , de quo
vide notas noftras ad tit. XV . de Compofitio-
nibus . Nunc manum de tabula , & ad reli-
qua pergamus .
(4 ) Occiderit . ) Antiquæ libertatis Germani-
cæ non infima pars erat , quod leviora delicta
non capitali fupplicio , fed pecuniaria pœna
luerentur . Tacitus de Morib. Germ . Sed &
levioribus delictis pro modo pœnarum , equorum
pecorumque numero convicti muletantur . Et in
ter leviora delicta homicidium numeratum .
Tacitus ibidem : Luitur enim etiam bomicidium
eerto armentorum ac pecorum numero . In anti-
quo jure noftro Refling XVI. Dat alle frefena
biara fird beta mey biara fia , id eft , ut , omnes
Frifii poenam vel fredam fuam pecoribus redi-
mant . Statuta Opftalsb. §. 7. Si quis aliquem
alterius terræ aut infula occiderit , Judicibus in
LX. hæredibus in totidem fit obligatus . Vide
leg. Salice tit. XLIV. §. 1. Bojoar. tit. XXXII .
Sax. tit. II. Anglorum tit. I. Francorum lib.
IV. cap. 82. & alibi .
( 5) LXXX. fol. ) De Solidorum , denario-
rum tremiffiumque pretio , deque tota re mo-
netaria Francica , & Frifica , ad tit. XV . de
Compofitionibus accurate dicemus .
(6) Ad heredem occifi . ) Et illud ex anti-
quo jure Germanico reliquum eft . Tacitus de
morib. Germ. Sufcipere tam inimicitias feu pa-
- tris feu propinqui , quam amicitias neceffe eft,
nec implacabiles durant , luitur enim homicidium
certo armentorum ac pecorum numero , recipitque
fatisfactionem univerfa domus . Item : Sed le
vioribus delictis pro modo pœnarum , equorum ,
pecorumque numero convidi muletantur , pars
mulae regi, vel civitati , pars ipfi , qui vin-
dicatur, vel propinquis ejus exfolvitur . Statut.
Opftal. §. 27. Si quis hominem occiderit ab in-
greffu Ecclefia , juxta confuetudinem antiquitus
obfervatam per annum integrum arceatur , alio-
quin in decem Marcis judicibus maneat obliga-
ius. Si vero idem bæredibus plenam emendam
non poteft præftare , captus ejufdem hæredibus
tradatur . Sed cur non integra hæredibus fo-
luta ? Equidem ita exiftimo propinquorum no-
mine agnatos intelligi per virilem fexum con-
junctos , nam ad illos hæc compofitio pertine-
bat . L. Anglorum Tit. VII. §. 5. Ad quem-
cunque bæreditas terra pervenerit , ad illum ve-
fis bellica, id eft , lorica , & ultio proximi , &
folutio leudis debet pertinere . Conftat item ex
jure noftro antiquo ante annos 140. impreff.
cum undecim facramentalibus juret .
VII. Si litum occiderit , folid. xxvII . uno
de-
fol. 103. ad compofitionis poenam admitti pri-
mo fratrem occifi , deinde fratris filium , de-
inde patruum , & patrui filium ; illis ordine
deficientibus , tandem hæres admittitur : 0-
mnes vero , qui leudum feu Wergildum par-
ticipant , homicidam perfequi tenentur .
( 7 ) Ejufdem conditionis . Infra §. 8. fua con-
ditionis . Hoc vult legislator , in crimine ho
minis Nobilis folos nobiles , liberi liberos , liti
litos ad facramentum dicendum admitti de-
bere .
(8 ) Cum feptem Sacramentalibus juret . ] Ali-
bi feptima fua manu . Marculphus libro primo
Form. 38. Fuit judicatum ut de quinque deno-
minatis , idem ille apud tres , & alios tres , fua
manu feptima , tunc in palatio noftro fuper ca-
pellam Domini Martini , ubi reliqua juramenta
percurrunt , debeant conjurare . Alibi manu XII .
XXIV. XXXVI . alibi I. II. III. IV. pro va-
rietate delictorum , & perfonarum . Antiquif-
fimus purgandi , & defendendi per Juramen-
tum modus fuit apud veteres Francos , & Fri-
fios etiam ante Chrifti fidem fufceptam , cum
adhuc Pagani effent , quod ex tit. L. LI. LV,
LXI. Legum Salicarum , quas ante Chriftia-
nifmum latas effe certum eft , conftat , ubi ju-
ratores non Sacramentales dicuntur , quod fa-
cra & ceremonias Chriftianorum adhuc dum
non fufcepiffent . Sed poftquam aufpiciis Clo-
dovei Regis , Chrifti facris initiati , Pontifices
Romani populis illis adhuc patriis legibus, mo-
ribufque adfuetis indulgentes , morem per ju-
ramentum , aliafque purgandi formulas , de qui-
bus poftea dicemus , decretis fuis adprobarunt,
de quibus vide titulos de Purgatione Canon .
& vulg. Obtinebat primum , ut refert Ivo Car-
notenfis Epifcopus , ut is tantum ad juramen
tum admitteretur , qui prava alicujus criminis
macula laborabat , poftea etiam alii admiffi ,
qui non de facto ipfo , fed credere fe verita
tem dixiffe , qui accufatus erat , jurabant . Hi
facramentales , vel confacramentales diceban-
tur, quod in loco facro , in bafilicis , templis ,
ad aras , ad fepulchra vel reliquias martyrum ,
tactis aris , facris Evangeliis , vel reliquiis pre-
ftabantur . Infra Tit. XII. Si fervus rem ma-
gnam quamlibet furaffe dicatur , vel noxam gran-
dem perpetraffe , dominus ejus in reliquiis fan-
Borum pro hac re jurare debet . Gregorius Tu-
ronenf. libro IV. capite 46. Requirit hominem
alium Urfum nomine , quem ad altare clam du-
tum jurare fecit , & dicere . Idem libro V.ca-
pite 32. Si , inquiunt , eft innoxia , Juper tumu-
lum hoc Beati Dionyfii Martyris facramentis ad-
firma . Sed quod modo diximus, diligenter ad-
vertendum , non facile ad ejufmodi juramenta
admiffos fuiffe , nifi in caufis dubiis , & ad te-
ftandam innocentiam ejus , qui in fufpicionem
criminis adductus , vel alterius facti , debitive
in jus vocatus erat . Vide tot. tit. X. de Pur-
gat. Can. L. Bojoar. Tit. VI. S. 1. & 2. Ju-
dex bene caufam cognofcat , & prius id tacitus
inquirat , ut eum veritas latere non poffit , nec
facile ad facramenta veniatur . Hoc autem volu-
mus inter Bojoarios perpetuo cuftodiri , ut caufa
investigata , & que veraciter inventa apud ju-
dicem fit indicata ; nulli liceat perjurare , fed
ficut judicatum eft , cogatur exfolvi . In his ve-
ro caups facramenta præftentur , in quibus nul-
lam probationem difcuffio judicantis invenerit .
Forma hujus facramenti folemnis defcribitur
L. Aleman. tit. VI. de juratorib. §. 7. in fine .
Ifa vero facramenta fic debent fieri , ut illi con-
juratores manus fuas fupra capfam ponanı
ille
 LEX FRISIONUM.
denario minus componat domino fuo , & pro
pinquis occifi fol. ix. excepra 1 tertia par-
te unius denarii , & fi negaverit , cum quin-
que facramentalibus juret .
VIII. Si litus nobilem occiderit , fimiliter
LXXX. fol. componat , aut , fi negaverit ,
cum triginta quinque juratoribus fuæ condi-
tionis fe excufer .
Inter Laubachi & Wifaram & Cisfli
cum XLVIII. juret .
IX. Si liberum occiderit , folid. LIII. &
unum denarium folvat , & fi negaverit , cum
viginti tribus facramentalibus juret ;
X. fi litum occiderit , fol. xxvII . unode-
nario minus componat domino fuo , & pro-
Tom. III.
Herold. & Liudenbr. excepto , & ita quoque in feq :
tamen apud Herold. & Siccam .
alle folus , cujus caufa requiritur , verba tan-
tum dicat , & fuper omnium manu's manumfuam
ponat , ut fic eum DEUS adjuvet , vel ille re-
liquia, illas manus quas comprehenfas ba-
bet, ut de illa caufa , unde interpellatus eft ,
culpabilis non fit . Capfam intelligit in qua offa
vel alia reliquiæ Martyrum condebantur , quæ
deinde & capella dicta eft . Vide Marculphum
lib. I. form. 38. Juramenti ipfius formulæ a-
pud Marculphum & in veteribus formulis fimul
editis varia extant ; nos unam tantum ex for-
mula XXIX. pag . 244. proponemus : Hic juro
per bunc locum fanctum , Deum altifimum ,
virtutes Janeti illius , quod homo aliquis , no-
mine ille , ita factus cum armis Juis Juper me
venit, & colpus fuper me mifit , fic mihi
dominus directum dedit , ego ipfum de armis meis
percuffi , & tales colpus ei dedi , pro quibus ipfe
mortuus eft, quod feci fuper me fecit ,
ego ipfum hodie facio infra damnum, forba-
Budum infra noes XLII. ficut lex eft & noftra
confuetudo . Sacramentales vero five conjura-
tores nihil aliud jurabant , quam credere fe
quod verum dixiffet , c. 13. X. de Purg. Can ,
Illi , qui ad purgandam alicujus infamiam indu-
cuntur, id folum juramento tenentur firmare ,
quod veritatem credunt , eum dicere , qui pur-
gatur . L. Rom. form. XXXI. Similiter teftes
fibi fimiles vifores , & cognitores fecundum quod
ei judicatum fuit , poft ipfum juraverunt , ut
quidquid jam dictus ille de hac caufa juravit ,
erum idoneum facramentum dedit . Fuit a-
pud majores noftros eorum facramentorum ma-
gna religio , frequenfque in legibus noftris pa-
ario idiomate confcriptis mentio , quarum loca
e multis pauca notabimus . Landrecht XIX. Jeff
ma in man bitygat dat hy in famna aen nede
nijmen haet , Jeffbijt fecht fo jelde byfe tweda,
Jeff bijt bifechtt fo ontfwarza byla , achtarfium
an da Wytede . Id eft : Si aliquem accufamus
quod virginem aliquam vi rapuit , ipfe cum
feptem Sacramentalibus juret . Item, Warfo in
man ores goed felt inda nara nivel tioeftere na-
cht, binna doren en binna drompele , in dat
in dat
met oen hem vint , ende bekenne , iefte oenfin
Selff banden, fo ne meyma der derde my Wyt
ede bieda , want dy bondena tiaeff ne mey [chi-
digera baria , in des iech tiga ne meyma naet
byleka . H. e. Si quis rem alterius anxia & te-
nebrofa nocte intra fores , & limen furatus fue
rit,& res furtiva penes ipfum inventa agnofcatur,
facramentum offerri non poteft , quia victus
fur nocentiorem monftrare , nec quod in con-
feffo eft , negari non poteft . Jus Synodale de-
canatus Bolfverdienfis fcriptum anno MCC
LXXII. art. XXIX. Wafo in man daedflacht ,
ur fetta foen, ur Kefneda monda ende ur war-
na etben , di ſchil da ban beta mey ſex merkum,
5
pinquis occifi folidos Ix. excepta tertia par-
te unius denarii , & fi negaverit , fibi duor
decimus juret .
Inter Fli & Sincfalam Weregildus no
bilis c. folidi , liberi 1. liti xxv. ſo-
lid. • denarii 11. nova monetæ . Inter
Laubachi Wifaram Weregild. nobi-
lis cv . folidi , & duo denarii , liberi
LIII. folidi & denarius , liti XXVI . fo-
lidi & dimidius 2 , & dimidius tre-
miffis .
XI. Si quis homo five nobilis , five liber
five litus , five etiam fervus , alterius fer-
vum occiderit , componat eum , juxta quod
fuerit adpretiatus ( 1 ) , & dominus ejus , ir
A 3 pfius
2 Es dimidius , defuar in Lindenbr. Habentur
7
bit in fe dat , by mey ziin perfonna , enda voo-
chten , ende mit fex trouwe buren bemyfa mor
ga , dat dy der slain is hem reda efta da Sin-
na oen zijn lijff ende ledena , ende aen zyn goed,
ende by din eed ende foen hat inbritfen , fo fchil
by da ban beta mey tria merkum . Si quis alte
rum poft reconciliationem , poft ofculum pa-
cis , & facramenta præftira occidat , Bannum
folvet fex marcis , nifi cum presbytero vel per-
fona fua , templi curatoribus & fex vicinis fi-
de dignis probare poffit forbatutum , five oc-
cifum , poft folis occafum , corpori , membris ,
bonifque ipfius manus injeciffe , atque ita ju-
ramentum & reconciliationem fregife . Recen
tius adhuc in Statutis Wagenbruggenfibus ho-
die Wimbritferadeel , art. XIX. Wherlo in man
befchriouwen Wit om een berichtma effte om ora
fecka fanda riuchteren , wol bin Jykera ſex at-
ten, ende fex buren , thre atten en thre buren
binnes gaes inda da o a tonimmen in da dela ,
dy mey bem fikera voer da Grectman ende al-
daer my vry fan da Greetman . Id eft ; ubi ali-
quis accufationis vel alterius rei caufa a judi-
cibus fcripto citatur , fi fex Attæ , & fex vi-
cini , quorum tres Atta & tres vicini ex ipfo
pago , cæteri fex ex territorio fiumentur , cer-
tiorare vel purgare ipfum velint purget fe
coram Grietmanno ; quo facto a Grietmanno
liber erit . Et alibi centies in jure noftro . At-
ten judices dicti vicani , unde in Drentia XXIV.
Judices , qui cum Prætore vel Satrapa conven-
tus jurisdicundi caufa obeunt, XXIV. Etten er
tiam hodie adpellantur . Habeo inftrumenta
purgationis ante annos CXL. fcripta , ex qui-
bus conftat , etiam tum temporis facramenta
illa in publicis etiam Comitiis fuiffe adproba
ta . Atque hæc de Sacramentalibus .
(1) Fuerit adpretiatus . ) Lege Aquilia tene-
tur , qui fervum alterius injuria occiderit , in
tantum quanti eo anno plurimi fuerit 1. 2. .
ad 1. Aquil. anno retrorfum computato ab eq
die , quo vulneratus fuit , 1. 51. §. 2. T. eod.
In æftimatione vero fervi veniebat , non fo-
lum corpus occifi , fed quanti intererat non
occifum fuiffe , 1. 21. §. fui. T. eodem . Brevi-
ter omnia commoda , quæ intra annum , quo
occifus eft , pretiofiorem fervum facerent , hæc
accedere ad æftimationem dicendum eft , I. 23
§. 6. . eod. Eam fervi æftimationem domi-
nus juramento fuo definire poterat in odium
occidentis . Hæc in confitentem ; quod fi ne-
gaverit , majori vel minori facramento , pro
fumma pretii æftimati , fe purgabat . Ergo pre-
tii magnitudo & perfone qualitas facramentum,
vel intendebant vel minuebant , id eft , plures
vel pauciores facramentales requirebant ? Ho
videtur velle S. fequens , vide & titulum fe
quentem 9. 5. & 6. & alibi paffim .
 LEX FRISION U M.

pfius pretii eum fuiffe facramento fuo ju- bilibus , & uno libero juret .
raverit XVIII. Si litus erat , ipfe medietatem fa-
XII. Quod fi quælibet ex prædictis per- cramenti cum uno lito juret .
fonis hoc homicidium fe perpetraffe negave- XIX. Si dominus fervi liber eft , & no-

rit , juxta quod fumma pretii occifi manci
pii fuerit æftimata , majori vel minori facra-
mento fe excufare debebit .
Inter Laubachi Wifaram fuam habet
compofitionem .
XIII. Si fervus nobilem , feu liberum , aut
litum , nefciente domino occiderit , dominus
ejus , cujufcunque conditionis fuerit homo qui
occifus eft , juret , hoc fe non juffiffe , &
mulctam ejus pro fervo , bis fimplum com-
ponat ( 1 ).
XIV. Aut fi fervus hoc fe juffu domini
fui feciffe dixerit , & dominus non negave-
rit , folvat eum , ficut manu 4 fua occidif-
fet , five nobilis , five liber , five litus fit .
XV. Et fi fervus , hoc fe perpetraffe ne-
gaverit , dominus ejus juret pro illo .
XVI. Si nobilis erat , qui occifus eft , &
nobilis ille cujus fervus eft , cum tribus fa-
cramentalibus juret .
XVII. Si liber erat , qui occifus eft , duas
partes prædicti facramenti cum duobus no-
Lindenbr. iftius . 2 Lindenbr. jures .
Lindenbr. fut fi manu . ‫ ގ‬Lindenbr. ad occidendum .
bilis , qui occifus eft, fua fexta manu , pro
fervo facramentum perficiat .
XX. Si fuæ conditionis , id eft , liber e-
rat , cum tribus æque liberis juret .
XXI. Si litus erat , cum uno libero fa-
cramentali juret .
Inter Laubachum & Wifuram , dominus
fervi non juret , fed componat eum , ac
fi ipfe eum occidiffet .
TITULUS II.
De Forrefni ( 2 ) .
1. I nobilis nobilem per ingenium ( 3 )
Salio homini ad occidentem expofue-
rit , & is , qui eum occidit , patria relicta
profugerit , qui eum expofuit tertiam par-
tem leudis ( 4 ) componat .
II. Si vero homicida non fugerit , nihil
folvat , fed tantum inimicitias propinquorum
( 5 ) hominis occifi patiatur , donec quomo
do potuerit , eorum amicitiam adipifcatur .
III.
3 Lindenbr. At fi .

( 1 ) Bis fimplum componat . ) Jure civili fer-
vum noxalem tradere potuiffet , eoque libera-
ri , non enim dominus debuit in plus teneri
ex maleficio fervi , quam ut noxa eum dedat
2. T. de Nox . Act.
( z ) Titulum de homicidio fequitur titulus
de Forrefni five expofitoribus . Quale illud cri-
men , qualifque modus exponendi fuerit , equi-
dem pro certo affirmare non poffum . Quan-
tum ex ipfis legis articulis eft colligere , vi
S
de tali crimine puniatur , ficut de incendiariis
eft præmiffum. Fortaffe inde traditores , Gall.
traitres , Hifpanice tradidor , Italice traditori ,
id eft , proditores diai.
(3 ) Per ingenium . ) Per dolum & fallaciam ,
verbum iftis feculis plane in ufu. L. Salic. tit.
XXXVII. 9. 3. Si quis per malum ingenium , in
curtem alterius , vel cajam , vel ubi lubet , ali-
quid de furato miferit , nefciente domino cujus
poffeffio eft . L. Longobard. tit. LXXXV. §. 1.

dentur apud paganos & nondum Chrifti fide
imbutos homines fuiffe fcelerati , qui vindictę
caufa , vel alias atroci animo , inimicos , aut
quos fublatos vellent , alteri occidendos trade-
rent , quem ad hoc prece vel pretio conduxe-
rant . Idem , aut plane non diffimile fuiffe cri
men elocationis , cujus mentio eft L. Salic. tit.
XXXI . §. 1. Si quis in furtum aliquem elocare
voluerit , qui hominem interficiat , & inde pre-
tium accipiat , in alba avena 3000. denariis ,
qui faciunt fol. c. culpabilis judicetur 5. 3. Si
militer & ille qui pretium accepit ut hominem
occideret , 2500. denariis , qui faciunt folidos 62.
F
Si quis fervum , aut aldionem alterius per col-
ludium comprehendere præfumpferit dicendo
quod fuper furtum fuum comprehendiſſet , aut ta-
cite in curte Jua noctis tempore inveniffet , &
colludium ipfum apparuerit , & certa veritas
fuerit adprobata , componat ipfe , qui eum per
tale ingenium adprehendere præfumpferit . L.
Franc. lib. IV. tit. XII . Et fi per odium aut
malum ingenium , nifi per juftitiam faciendam 2
bominem defecerit , honorem fuum perdat . L.
Longobard. tit. XI. 9. 1. Si quis hominem libe-
rum de caballo in terram per quodlibet inge-
nium iniquo animo jactaverit , LXXX. Solidos ei

dimidium , culpabilis judicetur . Que verba componat . Marculphus libro II . For, 28. Qaed
equidem non aliter interpretor , quam , fi quis fi non fecero , aut me per quodlibet ingenium de
clanculum alterum conduxerit , locando ope- fervitio veftro abftrahere voluero . Et alibi fæ-
ram fuam , ut hominem interficiat &c. nam pius . Vide Doctiff. Bignonium ad For. Mar
quod hic exponere dicitur , in lege Salica elo- cul.
care dici exiftimo , certe non valde differre . (4) Tertiam partem leudis . ) Ita & feqq . $$,
Quod fi verum fit , jam certum erit pro For hujus tituli . Significat igitur leudis compofi-
refni , Forredni five Forreednie refcribendum tionem homicidii . Form. veteres CXXIII. Sic
effe , id eft , de Proditione . Nam quæ fcele- ab ipfis viris fuit judicatum , ut illam leudem ,
ratior effe proditio potuit , quam ficarium , ut lex erat , folvere debeat , quod ita in præfen-
aut latronem conducere ad aliquem occiden- ti & fecit . Item form. XII. Exinde taliter ab
dum , eumque vinctum , vel feductum , aut ipfis hominibus fuit judicatum , ut lex erat , ipfi
tranfvectum in loca folitaria ficario quafi in leudem folvere deberet , quod ita in præfenti fe-
manus tradere ? Simile fuit crimen illud de cit . Infra tit. XIV. Si campio , qui mercede con-
confilio in alterius mortem , de quo L. Lon- ductus eft , occifus fuerit , qui eum conduxit ,
gobard. tit. III. per totum . Sitne idem , judi LX. folidos , id eft , libras tres ad partem Regis
cet Lector. Sed & Stat. Opftalbom. idem ex- componat, & leudem occifi hominis exfolvat
pofitionis vel traditionis crimen innuere vi- Reliqua dicemus ad tit. de Wergildo & Fredo ,
dentur §. 4. Si quis precio vel pecunia corru- (5) Inimicitias propinquorum . De quibus fu-
ptus , dominum fuum occiderit , feu cuicunque oc- pra capite primo diximus , & Tacitus lib. de
cidendum tradiderit , de boc convictusfuerit , Mor. German. Sufcipere tam inimicitias , feu
pa-
 LEX FRISIONUM.
III. Si autem hoc feciffe dicitur , & ne-
gaverit , cum tribus facramentalibus juret .
Si ille , qui hominem occidit , profugium
fecit . Sin vero homicida infra patriam eft,
expofitor nihil juret , fed tantum inimicitias
propinquorum occifi hominis patiatur , do
nec cum eis , quoquo modo potuerit , in
gratiam revertatur .
IV. Si nobilis liberum hominem expofuiffe
dicitur , tertiam partem leudis ejus comp.
Si extra patriam fugit qui hominem occidit :
fi vero infra patriam eft , nihil folvat. Quod
fi negaverit , fimiliter ficut de nobili facra
mentum juret , tertia facramenti portione a
dempta , propter viliorem perfonam liberi
hominis .
V. Si de lito idem fcelus ei imputetur ,
& homicida defuerit , ut fuperius de libero
facramentum perficiat , adempta ipfius facra-
menti dimidia portione , folvens tertiam por-
tionem leudis ejus , fi negare non potuerit ,
& fi is , qui cum occidit , infra patriam fue
tit , ficut fuperius diximus , expofitor nec ju-
ret , nec leudem folvat , fed inimicitias pro-
pinquorum occifi patiatur , donec fe cum eis
reconcilier .
Lindenbr. faydofus.. 2 Heroldus , dempra ..
patris , feu propinqui , quam amicitias neceffe eft ,
nec implacabiles durant : luitur enim homici
dium certo armentorum ac pecorum numero , re-
cipitque fatisfactionem univerfa domus . Hæredes
igitur , & propinqui , id eft , agnati proximi
occifi , inimicitias homicide fufcipiebant , &
primo, ultionis & inimicitie teftande caufa ,
cum defunctus fepeliretur , ad ipfum fepul-
chrum , præfentibus qui funus deduxerant ,
unus ex propinquis evaginato gladio ter tu
mulum feriebat , cum fuperindicto : Wracct,
wraect, wraect ; id eft , Ultio , Ultio , Ultio .
Nec ipfum corpus occifi fepelire jus erat,
priufquam judici territorii vel Greetmanno ef-
fet præfentatum , nec Greetmanno homicidam
perfequi aut punire licebat , nifi hæredes pro-
ximi & propinqui , van dae (mirds fude , id
eft , ex mafcula linea, juftitiam peterent . So-
lemnes illi ritus , & plane barbari , accufandi ,
defendendi , & profequendi homicidam in
judicio , codice juris Frifici 41. pag. 105. 106.
107. 108. prolixe defcribuntur , quos hic ad-
fcribere operæ pretium non eft , eofque plane
abolere in animo erat Joanni IV. Epifcopo
Trajectenfi , auctoritate Privilegii a Carolo IV.
Imp. Anno MCCCXLIX . conceffi , fed parum
effecit . Verba privilegii , quæ huc facere vi-
dentur , adfcribere placuit . Item quia infratex
ritorium menfe Epifcopalis Trajectenfis , bujufmo- ,
di corruptela furrexit , quæ pro confuetudine ob
tinetur ibidem , videlicet quod quicumque homi-
cidium ibi perpetrarit , homicidam Epifcopus pu-
nire non poffit , nifi ad requifitionem , & inftan-
tiam parentum, & confanguineorum occifi qui
confanguinei parentes aliquando propter po-
tentiam homicide , aliquando propter negligen-
tiam , aut favorem , aut collufionem , five ex
aliis caufis frivolis exquifitis , occifi injuriam
profequi prætermittunt . Pro confuetudine etiam
abutentes , ut nullus occifi etiam injuriam profe
quatur , nifi coram Epifcopo Trajecten corpus
•ccifi præfentetur , quod corpus quandoque rapi
tur, & occultatur , & fic plerumque maleficia
tam enormia remanent impunita , atque per con
fequens frequenter`occafio nafcitur fimilia perpes ,
7
VI. Si liber in nobilem hominem tale
fcelus dicitur perpetraffe , fimiliter ut nobi
lis facramento fe excufet , addita fuper fa-
cramentum , quod nobilis jurare debet , ipfius
facramenti tertia portione ; aut fi negare non
potuerit , & homicida defuerit , folvat ter
tiam partem leudis ejus ; fi vero homicida
infra patriam fuerit , nec juret , nec aliquid
folvat , fed tantum inimicitias propinquorum
occifi patiatur , donec cum eis in gratiam
revertatur .
VII . Si vero de libero idem fcelus illi
imputetur , fibi quarto facramentum juret ,
vel fi homicida profugerit , tertiam portio-
nem leudis ejus componat , fi negare non po-
tuerit . Si vero homicida infra patriam eft ,
nec juret , nec aliquid folvat , fed tantum ut
donec in gra
fuperius faidofus permaneat ,
tiam cum propinquis occifi revertatur .
2
VIII. Si de lito idem agitur , adempta
facramenti dimidia portione , jurare debebit :
aut fi negare non potuerit , & homicida pro-
fugium fecit , ut fuperius diximus , tertiam
portionem leudis ejus componat . Si vero ho-
micida profugium non fecit , expofitor, nec
juret , nec aliquid folvat , fed tantum ut fu
pe-
trandi . Quapropter confuetudinem hujufmodi mi-
nus juftam , imo corruptelam potius juri contra-
riam & iniquam, de regalis auctoritatis noftræ
excellentia penitus abolentes c. Moris quoque
erat , ut propinqui homicidam fugitivum , &
latitantem ex una provincia in aliam perfe-
querentur , Judices terra perfequentes adfifte-
rent , captumque , ut faidofum , & publicę pa
cis violatorem punirent , aut ad pecuniariam
poenam folvendam conftringerent . Stat. Opftalf.
art. XXVII. Si quis hominem occiderit , ab in-
greffu Ecclefiæ juxta confuetudinem antiquitus
obfervatam per annum integrum arceatur , alio-
quin in detem marcis maneat judicibus olliga-
tus . Si vero idem plenam emendam hæredibus
non poteft præftare , captus iifdem hæredibus tra-
datur . Si vero alius eum contumaciter detinue--
rit, pro eo fatisfacere compellatur ; Judex vero
in cujus territorio detentus fuerit , fi confcius
fuerit , & ipfum repetere negligat , cæteris judi-
cibus in viginti marcas maneat obligatus . Ítem
in adprobatione ftatut. Obftalsb. anno MCCC-
LXI. Quicunque commiferit homicidium , & non
fatisfecerit de Wergildo , fi profugando tranfierit
ad aliam terram , intra terras noftras dictas ,
ibidem detentus fuerit , fi tunc amici interfecti
conquerantur in terra, ubi homicida detinetur ,
quod tunc detentor illius homicide debet ipfum
amovere infra octo dies immediatefequentes , aut
folvat pro eo amicis interfeci XL. marcas an-
tiquas , & totidem judicibus iftius diftrictus -
Quod fi vero homicida factum negabat , ac
legitime purgare fe offerebat , ad facramentum
dicendum cum juratoribus fuis coram iudici-
bus poft 12. 14. vel 40. noctes quæ erant le-
gitima dilationis tempora ) admittebatur ; ejus
formulas. vide in form.. Romanis Marculpho
additis , formula 30. & 31. Si vero factum tam
evidens effet , ut negare non poffet , ad tran-
factionem fæpius defcendebant in udicio, ejuf-
que compofitionis , & fecuritatis notitiam , ut
vocant, parentes , & propinqui interfecti ho-
micidæ tradebant , cujus formule extant in for-
mulis Antiquis Marculpho additis , form. 7...
& 8. ad quas, lectorem, remittimus .
 8 LEX FRISIONUM .
perius , inimicitias propinquorum occifi pa-
tiatur .
IX . Si litus de nobili homine eodem fce-
lere fuerit incriminatus , juret medietate ma-
jori facramento , quamliber de nobili jurare
debeat . Aut fi negare non potuerit , & ho-
micida defuerit , omnia ut fuperius de aliis
perfonis fcripta funt , impleat ; quod fi de
libero idem fcelus ei imputetur , medietate
majori facramento juret , quod liber de li-
bero jurare debeat : aut fi negare non potue-
rit , & homicida profugerit , tertiam portio-
nem leudis componat , & omnia , ut fupe-
rius dicta funt , implere compellatur .
X. Si de lito fuerit incriminatus , fua quar-
ta manu facramentum perficiat , aut fi nega-
verit , & homicida profugerit , ea , quæ fu-
perius fcripta funt , per ordinem impleat .
HÆC VVLEMARUS ( 1 ) ADDIDIT .
Si quis fervum , aut ancillam , caballum ,
bovem , ovem , vel cujufcunque generis ani-
mal , vel quodcunque homo ad ufum necef-
farium in poteftate habuerit , arma , veſtem,
utenfilia quælibet , & pecuniam alii ad au-
ferendum expofuerit . Si ille , qui abftulit ,
patria profugerit , expofitor tertiam portio-
nem compofitionis exfolvat , aut fi negare
voluerit , majori vel minori facramento , pro-
Lindenbr. quam . a Lindenbr. fua fexta manu .
Addit Herold. & Lindenbr. ad partem Regis pro freda componąt.
(1 ) Hec Volemarus . ) Ut olim Senatus vel
Prætor Romanus rigorem juris civilis , beni-
gna interpretatione moderari , vel ad fimiles
facti fpecies extendere folebat , ut infinitis ju
ris articulis probari poteft , ita Vulemarus le-
gem hanc de folis hominum traditoribus , vel
expofitoribus fancientem , ad fervos , animan-
tia , & generaliter ad res mobiles nova addi-
tione extendit . Alias additiones vide infra in
Addition. Sapient. ubi de Vulemaro & Saxmuns
do fapientibus latius dicemus .
( (2 ) Tbiubda. ) Quod paffim eft hifce legi-
bus animadvertere , vitiofiffime Frifica vocabu-
la , ut & aliarum gentium fuis quæque legi-
bus , funt expreffa ; refcribendum itaque Thiaf-
tha . Hodieque furem thiaeff vel thieeff, furtum
thiaftha , adpellamus , Belgice Dieff& Dieveri-
je , nam veteres Franci , Frifii , Saxones fem-
per t pro d ufurpabant , quod etiam nunc Fri-
fu & Angli obfervant . Nam ubi Belge door ,
djen, dat , dele , deerne , dulden , dingen , pro-
nunciant , majores noftri torch , thi , that , this
ra , thiorne, thulden , thingen cum afpiratione
efferebant , quæque latine fonant , per , ille ,
hic , quod , famula , pati , litigare . Habeo ve-
tera inftrumenta ante annos CC. & CCC. fcri
pta , ubi omnia per th, raro per d efferri in-
venies , nec aliter pronunciabant , hodieque
pronunciant puri puti auftrales Frifii . Porro
poenam quod attinet , non ea apud omnes Ger-
maniæ populos eadem fuit . Apud Francos , Sa-
licos , Bojoarios , Longobardos pecuniaria fuit ,
ut ex legibus eorum conftat ; apud Saxones ca-
pitalis fuit L. Saxon . Tit. IV. §. 7. Qui in re
qualicumque , vel interdiu , vel nocu , trium fo-
lidorum pretium furto abftulerit , capite punia
tur . Apud Ripuarios fufpendio punitum fuit .
L. Ripuar. tit. LXXXI. Si quis bomo propter
furtum comprehenfus fuerit , & legitime fuperju
ut qualitas pecuniæ fuerit , fe excufare de-
bet . Si qui abftulit non profugit , expofitor
nec juret , nec folvat , fed tantum inimici
tias portet ejus , cujus pecuniam abftulit ,
TIT ULUS III.
De Thiubda ( 2 ) .
1. petraffe , & negare voluerit , cum quin-
nobilis furtum quodlibet dicitur per-
S'¹
que facramentalibus juret .
II. Aut fi negare non potuerit , quod ab-
ftulit , in duplum reftituat , & ad partem
Regis LXXX. folid. pro freda componat ,
hoc eft , weregildum fuum ( 3 ) .
III. Si liber furti arguatur , & negare vo-
luerit , fua fexta manu , cum æque liberis
juret , aut fi confeffus fuerit , rem , quam
abftulit , in duplum reftituat , & ad partem
Regis pro fredo weregildum fuum .
IV. Litus conditionem fuam per omnia
fimiliter faciat , id eft , fexta manu 2 juret ,
vel , quod abftulit , in duplum reftituat , &
weregildum fuum 3 .
V. Si fervus furti reus effe dicatur , do-
minus ejus in veftimento fuo ( 4 ) facramen-
tum pro illo perficiat .
VI. Aut fi res grandis erat , in reliquiis
juret , fervum autem ad judicium Dei in a-
qua ferventi ( 5 ) examinet
VII.
4 Liadeabr. eris .
ratus , judicio principis pendutus fuerit , vel
in quocumque libet patibulo vitam finierit , omnes
res ejus hæredes poffideant , excepto quod capita
le , & delatura in locum reftituant . Frifii præ-
ter duplum etiam fredam ad partem Regis
folvebant , quod furto etiam pax publica vio-
laretur . Hinc Fridericus Imperator tit. de pa-
ce tenend . libro fecundo Feud. conftituit , ut
fur , tanquam publicæ pacis turbator , qui quin-
que folidos valens , aut plus fuerit furatus , la
queo fufpendatur , fi minus , fcopis & forcipe ex-
corietur , & tondeatur : nec dubito , quin Im-
perator legem Ripuariam vel aliam fimilem in
animo habuerit , cum illam conftitutionem pu-
blicaret . Poftea etiam apud Frifios receptum
fuit , ut fures fufpenderentur ; vide infra ftat.
Obftalsb. art. 3. Quid ? in fimplici furto . Et
ad partem Regis LXXX. folid. pro freda
LXXX. folidi foluti , cum pro vi , & rapina
tantum XII. folidi folverentur . Sic enim infra
tit. 8. Si quis rem quamlibet vi rapuerit , in
duplum eam reftituere compellatur , & pro freda
12. folid. componat , hoc eft , 36. denarios . Idem
obfervo in Stat. Obftalsb. art. 3. in furen &
fpoliatorem eandem poenam ftatui . Vide qua
ibi dicemus .
( 3 ) Wergildum fuum . ) Freda pro Wergildo
foiuta quafi poenam capitis vel certe manum
eo redimens , ut fequentibus §§ . Wergildum
pro freda ponitur .
(4 ) In veftimento fuo . ) Quod fupra monui ,
pro qualitate delicti , & pœne , majori vel mi-
nori facramento juratum fuiffe , ita qui fe fuo
proprio juramento purgare volebat , vel majo-
re vel minore folemnitate juramentum fuum
peragebat , de quo latius dicemus tit. XII. de
Delictis fervor.
( 5 ) Aqua ferventi . ) Vide ibidem tit. XH.
potas noftras .
 こ

LEX FRISIONUM . 9.

VII. Quod fi fervus in judicio approba- ad ufum hominum ( 3 ) pertinet , ufque ad

I
tus apparuerit , vel confeffus fuerit , quanti
res , quæ ablata fuerit , æftimabitur , tantum
dominus pro fervo componat , & fervus va-
pulet , nifi dominus quatuor folidis corium
ejus redimere voluerit ( 1 ) .
VIII. Si quis in furto deprehenfus fuerit ,
& ab ipfo , qui eum deprehendit , furti ar-
guatur, & negaverit , juret uterque folus ,
& ad examinationem ferventis aquæ judicio
Dei probandus accedat : fi ille , qui fur effe
dicitur , fuerit convictus , componat weregil-
dum fuum ad partem Regis , & manum LX.
folid. redimar , & in fimplo furti compofi-
tionem exfolvat .
IX. Si vero is , qui alium furem inter-
pellavit , falfo eum calumniatus eft , & in
judicio ferventis aquæ fuerit convictus , Lx.
folidis manum fuam redimat .
TITULUS IV.
canem ( 4 ) , ita folvantur , prout fuerint a +
poffeffore earum adpretiata .
III. Aut fi negaverit , juxta quod judex
dictaverit , juret .
Hoc inter Laubaci Cincfalam 2 .
IV. Canem acceptoricium ( 5 ) vel bra-
conem parvum (6) , quem barmbraccum vo-
cant , 111. folid. componat .
V. Eum autem , qui lupum occidere fo-
let , duobus folidis .
VI. Qui lacerare lupum , & non occide-
re folet , duobus folidis .
VII. Canem cuftodem pecoris folido com-
ponat .
Trans Laub, canem acceptorem v111 . Barm-
bracum x11 . cuftodem pecorum , vel do-
mus iv. qui lupum lacerat vIII. 5
VIII. Illum vero , qui nihil facere folet ,
fed tantum in curte aut in villa jacet , uno
tremiffe componat .

De fervo aut jumento alieno occifo . TITULUS V.

quis fervum alterius ( 2 ) occiderit ,
De bominibus ( 7 ) , qui fine compofitione
I.ST componat eum , juxta quod a domi-
no ejus fuerit æftimatus . ( 8 ) occidi poffunt .
II. Similiter equi & boves , oves , capra, I. Ampionem ( 9 ) , & eum , qui in præ-
porci , & quicquid mobile in animantibus C lio fuerit occifus , & adulterum ( 10) ,
et
Herold. & Lindenbr. probatus . 2 Herold. & Lindenbr. Sinefalam .
3 Herold. & Lindenb. IV. folid. 4 Herold. & Lindenbr. 111. folid. s Addit Lindenbr. folid. componat .

(1 ) Corium ejus redimere voluerit . ) Leg. de L. Aquil .

Salic. tit. XLIII. §. 1. Si cujus fervus in fur- (5 ) Acceptoritium . ) Alibi acceptorem ad-
tum fuerit inculpatus , ft talis caufa eft , unde pellant , id eft, cuftodem , & vindicem Tepo-
ingenuus DC. denarios , qui faciunt folid. XV. ris capti , ne ab aliis canibus difcerpatur .
componere debeat , fervus fuper fcamnum trufus ( 6 ) Braconem parvum . ) Canem odorum
CXX. iaus accipiat . Si vero antequam torquea- qui ex odore lepores , perdices perfequitur ,
tur , fuerit confeffus , & ei cum domino fuo con- quem etiam nunc brac appellamus . Barm ve-
venerit , CXX. denariis , qui faciuntfolidos tres , teres parvum dicebant . Hinc barmhertich , id
dorfum fuum redimat : dominus vero fuus capi- eft , pufillanimus , facilis ad mifericordiam .
tale reftituat . In formulis , Marculpho additis , (7) De hominibus . ) Valde barbare & pene
form . ult. in fine : Et fi exinde negligens , vel fine fenfu hæc lex confcripta eft : mens legis
jativus adparuero , fpondeo me contra vos , ut hæc eft : Sine compofitione , id eft , impune
talem difciplinam fupra dorfum meum facere ju- occidi poffunt , Campio , hoftis in prælio , adul-
beatis , quam fuper reliquos fervos veftros . Ad- ter, fur , incendiarius , Templi effractor , &
nunciatio Caroli apud Piftas , Cap. XX. ubi mater, quæ infantem ab utero fublatum enecat .
de menfuræ adulteratione agitur , poft alia : ( 8 ) Sine compofitione . ) Sine poena fifco ,
Si autem colonus vel fervus inde reputatus fue- vel hæredibus , & propinquis occifi præ-
rit, aut judicio DEI fe examinet , aut fi inde flanda .
convictus fuerit , boc eft , ut fupra diximus , un- (9 ) Campionem . ) Campio jure feudali di-
de menfuram adulteravit , perdat , infuper citur , qui pro alterius innocentia feu crimine
virgis nudo corio vapulet . Fridericus Impera- purgando duellum fufcipit , & cum adverfario
tor tit. de pace tenend. fcopis excoriare dixit . in campum pugnandi caufa defcendit . Infra
Romani quoque in fervos fuos delinquentes , tit. XIV . de homine in turba occifo §. 7. In hac
foris & flagellis animadvertebant 1. in fervo- tamen contentione liceat unicuique pro le campio¬
rum 10. z. de Poen. nem mercede conducere , fi eum invenire potue-
(2 ) Si quis fervum alterius . ) Vide quæ no- rit. Nonnunquam & ipfi , qui criminis alicu-
tavimus ad Tit. primum de Homicidiis §. 11. jus fufpecti erant, in campum defcendebant .
(3 ) In animantibus ad ufum hominum . ) Pe- Ibidem §. 5. Producat hominem , quem voluerit ,
cudes intelligit. Capite primo Legis Aquilix juret , quod ille homo homicidii , de quo ego
cautum fuit: Si quis fervum, fervamve, alienum interpellatus fum , reus eft , tenens eum per oran
alienamve , quadrupedem , vel pecudem injuria fagi fui . Ille autem fi hoc facramentum negare
occiderit , quanti id in eo anno plurimi fuerit , voluerit , juret , & contra ipfum cum armis fuis
tantum es dare domino damnatus efto ; 1. 1. z. L. in campum procedat . Campum appellabant cir-
Aquil. pecudum numero funt , quæ gregatim cum in campo locoque publico , tabulatis , pa-
habentur , veluti boves , oves , capra , fues , lifque circum feptum , quem certaturi intra-
equi , muli , afini , 1. 65. . de leg. 3.quas ele- bant , a judicibus introducti , in quorum præ-
ganter lex noftra ad ufum hominum compara- fentia jurabant , quique arma infpiciebant utriuf-
tas effe dicit . que , an legitima , & fecundum formam præ-
(4 ) Ufque ad canem . ) Pecudum adpellatio fcriptam effent . Reliqua folemnia , que a can-
ne canis non continetur l. 2. . ad L. Aquil. pionibus erant obfervanda , vide in Codice ju-
itaque ad tertium caput L. Aquiliæ pertinet , ris Frifici pag. 24. 25. 26. 27. 28.
ubi de beftiis , & feris difponitur , §. 13. Inftit. (10) Adulterum . ) Non quemvis , fed eum ,
qui
 LEX FRISION U M."

& furem , fi in foffa , qua domum alterius libera permaneat , & filii , quos procreavit .
effodere conatur , fuerit repertus , & eum , II. Si vero jurare non poffit , in compo-
qui donum alterius incendere volens , facem fitionem mariti ( 6 ) fui una cum filiis fuis
manu tenet ( 1 ) , ita ut ignis tectum vel pa- tranfeat .
rietem domus tangat : qui fanum effregit (2 ),
TITULUS VII.
et infans ab utero ( 3 ) fublatus , et eneca-
rus a matre¹ .
De Brand.
II. Et fi hoc quælibet fœmina fecerit ,

leudem
cum v. fuam
juret .Regi componat, & fi negarit , I.SI domum
quis domum alterius incenderit
, & quicquid , ipfan
in ea concrema-
tum eft , in duplo componat ( 7 ) .
TITULUS VI. II. Si autem do inum domus flammis ex
ipfa domo ( 8 ) egredi compulit , & egreffum
De conjugiis ignoratis .
occidit , componat eum novies , cujufcunque
I. I libera fœmina lito nupferit , ( 4 ) ne- fuerit conditionis , five nobilis , five liber ,
S'fciens eum litum effe , & ille poftea five litus fit . Hæc conftitutio ex edicto Re-
de capite fuo , eo quod litus fit , fuerit ca- gis ( 9 ) proceffit .
lumniatus ( 5 ) ; fi illa fua fexta manu ju- Trans Laubaci in fredam novies compo-
rare poterit , quod poftquam eum litum effe nit weregildum fuum .
refcivit , cum eo non concumberet 2 , ipfa
TL-

Lindenbr. & infantem ab utero matris fublatum enecas . 2 Lindenbr. concubuit ,

qui a patre , fratre , curatore , marito , in cu- civitas, libertas amittitur , veluti cum in
jus poteftate fuerit mulier vel puella , in fla cenfus aliquis venierit , aut cum mulier alieno
granti crimine deprehenf s fuerit ; alioquin fervo fe junxerit , denunciante domino , & an-
convicts , vel confeffus legibus puniendus . cilla fata fuerit , ex S. Confulto Claudiano .
1) Facem manu tenet . Vide jus Frificum Tertull. ad Uxorem : Nonne infuper cenfuerunt
Landrecht XXIV . fervituti vindicandas , que cum alieno fervo poft
( 2 ) Fanum effregit . ) Vide jus fynodale dominorum denunciationem in confuetudine per-
Friftum . 7 feverarent ? quod deinde in muliere aJuftinia
3 Infans ab utero . ) Videtur illud crimen no Imp. fublatun eft . C. de Senat. Confulto
apud Germanos , nondum Chrifti fide imbus Claud. toll.
tos , non infrequens fuiffe . Equidem fufpicor ( 5)
5 ) Fuerit calumniatus . ) Calumniari pro
non fimpliciter necaffe , fed potius Diis fuis accufare pofteriori fæculo ufurpatum , calu-
inmolaffe , cum dicat lex de infante ab utero mnia quæcumque actio dicta fuit . Infra tit.
fublato , id eft , ut ego interpretor , adhuc a XI. §. 2. Si litus femet ipfu propria pecunia
matre rubente , quique materna ubera nondum a domino fuo redemerit , & unum , vel duos ,
fuxerit . Nam ex vita divi Ludgeri conftat , vel tres , vel quotlibet annos in libertate vixe-
Gentiles ejufmodi infantes diis obtuliffe , an- rit, iterum a domino , de capitis Jui conditio-
tequam lac fugerent , vel manfum ederent : ne fuerit calumniatus . Et §. 3. Si aut calumnia,
fed ipfa verba ex capite fexto adfcribemus . tor , aut ille , cui calumnia illata eft , fe folum
Memorata Liaffburgh . cum nata effet , habebat ad facramenti myfterium perficiendum protulerit.
.
aviam gentilem , matrem videlicet patris fui , Formul. veterib. capite feptimo : Et fi fuerit
abrenunciantem omnino fidei catholicæ , quæ non aut ego ipfe , vel ullus de bæredibus meis , vel
nominanda in furorem converfa , co quod præno- quælibet perfona , quæ contra hanc precariam ali-
minata conjux filias tantum genuiffet , & filium quam calumniam , vel repetitionem , aut contem
viventem non haberet , mifit lictores , qui rape- ptum generare præfumpferit . Item capite deci-
rent eandem filiam , tunc natam , de finu matris mo: Et quod fieri non credo , fi fuerit ulla quæ-
necarent, priufquam lac fugeret matris ; quia libet perfona , que contra hans venditionem ,
fic mos erat paganorum , ut , fi filium , aut filiam quam ego mea Spontanea voluntate fieri rogavi ,
ecare voluiffent , abfque cibo terreno necarentur . aut qui contra cam aliquid agere , vel calumniam
Deinde capite feptimo . In bac igitur collucta generare conaverit . Et alibi centies . Hinc Gal-
tione mirabili , juxta mifericordis Domini difpofi- licum calange , & calanger , actio , accufatio ,
tionem , fupervenit vicina mulier, & mifericor- accufare .
dia mota eripuit puellam de manu præfati man- 6 ) In compofitionem mariti . ) Lege condi-
cipii , cucurritque cum ea ad domum fuam , & tionem mariti .
claudens poft fe oftium , pervenit ad cubiculum , (7 ) In' duplo componat . ) Jure Saxonum ca-
in quo erat mel , mifit ex melle illo in os ju- pitale fuit. L. Sax. tit. v. §. 2. Qui domum al
venculæ , quæ ftatim forbuit illud . Venerunt in- terius , vel nou , vel interdiu juo tantum con-
terea prædict carnifices , juſſa domine fue ex filio , volens incenderit , capite puniatur . Dein-
pleturi : dominabatur enim illa furibunda in to- de, etiam poenæ exafperate . Stat. Obftalb. Art.
ta domo filii fui . Mulier autem , quæ infantem 3. Incendiarii nocturn crementur , diurni vere
rapuerat , occurrit li&oribus , dixitque mel come- damnum incendii taxatione præmiffa in feptuplum
diffe puellam, & fimul oftendit eis illam adbuc recompenfent , & in pœna viginti marcarum ju-
labia fua lingentem , propter hoc illicitum erat dicibus maneant ob igati . Jure civili quoque in-
juxta morem gentilium illam necare . Abomina- cendiarii cremantur ; 1. 9. « . de Incend. 1. 28.
bilis fed notabilis ritus ad hunc locum . §. 12. . de pœnis .
4 ( 8 ) Flammis ex ipfa domo . ) Noftrates Moord
(4 ) Si libera fæmina lito nupferit . ) Itaque
foemina, fi fciens volensque liti , de cujus brand adpellant , cujus atrociffimi criminis e-
conditione fupra diximus , & infra dicemus , xempla in annalibus nimium quam fæpe oc-
nuptias fecuta fuerit , in mariti conditionem currunt .
tranfibat , quod etiam jure civili ex S. Con- ( 9 ) Ex edio Regis . ) Francorum puta ,
fulto Claudiano obtinuit . Ulpianus Inftit. tit. nam quæ præceflit lex , antiqua & Frific,
11. , 11. Maxima capitis diminutio eft , per quam fuit .

!
 LEX FRISIONUM. 11

TITULUS VIII. partem regis weregildum fuum . Hoc nobi-

lis & libera faciant .:
De Notnumfti ( 1 ) .
II. Lita vero ad partem domini fui .
1. quis rem quamlibet vi in III. Si vero ancilla & virgo erat ( 3 ) ,
S'duplum eam
calu reftituere compellatur , cum qua quislibet homo mechatus eft ,com
& pro freda folid. XII . componat , hoc eft , ponat is, qui eam violavit , domino ejus fo-
XXXVI. denarios . lidos iv. hoc eft denarios XII .
Trans Laubaci in fimplo componat ·. IV. Si autem ab alio ( 4 ) prius fuit
II. Et pró freda weregildum fuum . conftuprata , folidos 111.
V. Si vero tertius hic erat , qui tunc eam
TITULUS IX. violavit , duos folidos .
VI. Si vero quartus , folidum unum .
De Farlegani ( 2 ) .
VII. Si quintus , tremiffem unum , & quot
I.
I foemina quælibet homini cuilibet for- cunque poftea accefferint , tremiffem unum tan-
Sicando quamifcuerit ,
nicando fe mifcuerit , componat ad tum componant , id eft , culpabilis tremiffem .
VIII.

■ Lindenbr. ab aliquo .

(1 ) Notnumfti . ) Vix intelligo , nifi ex tex- fickeria nellet , ſo ſchilma om da fonde da herm-
tu legis vim feu violentam rapinam interpre- fcheed ontfaen, ende da ban beta mey try en
temur , quafi need nimmers , nam need Frifice tzechfticb fchillinge . Id eft : Ubi mulierem ac-
vim fignificat . Etiam Schaecrack dicitur , in cufamus , quod adulterium commiferit , is , in
jure Frifico tit. van Schaecraef. Dit is en Schae cujus poteftate eft , eam purgare tenetur ; fi
craef. Whafo farat onbiradis mey onriuchter wald eam purget , id eft , purgare fufcipiat , & fa-
ti ena fandara bufa , enda dir binima tha lioe cramenta deficiant , ei , in cujus poteftate eft ,
den biara goed , dir hia fchoulden dat liiff mey tenetur , eique optio datur , an ipfam excoria
veda , en hiara fela van reda , fo bringt by him re , an gladio , fub quo domum ( fponfi intel-
falm inda fchakera rauwa , enda in biarra rio- lige ) intrabat , ferire velit . Si ipfam ad ſe
cbt, Ieff by dir tho biradit wirbt dat hy mitta recipere , nec purgare velit , propter pecca-
fia beta fchil , fo fchil biit ewre fchot beta , ende tum , poenitentiæ caufa peregrinetur , & ban-
da alder bagifta freda twifald beta , als da lioe num folvat tribus & fexaginta folidis . Ubi no-
da wilkaret babbat . Id eft: Hoc eft Schaecraeff. tandus vetus & folemnis ritus , quo uxor , vel
Si quis inconfulto , & injuffus ad domi fadium fponfa , domum mariti vel fponfi folebat in-
alicujus profectus , atque ibi bominibus bona fua trare . Quod vero filen excoriare interpretati
rapit , de quibus corpus alere & anime confule fumus , non eam habet fignificationem , quod
re deberent , feipfum in fchaecraef crimen , ejuf- cutem totam detrahendi , fed cædendi , & fla-
que pœnam conjicit . Si eo inducatur , ut pecu- gellis corium tergoris rumpendi , poteftatem
niam componere debeat , in duplum componat , & habuerit . Nam flunge veteribus flagellum fuit ,
Supremam fredam in duplum folvat , ut judices flun flagellare . Vide Lipf. Centuria III. ad
ftatuerunt . Debuiffet hic titulus fequi titulum Belgas Epift. 44. Præterea notandus hie vetus
de furtis . & folemnis ritus fponfam domum mariti de-
( 2 ) De Farlegani . ) Vix effet ariolari hujus ducendi . Siquidem ipfo nuptiarum die fponfa
tituli fignificationem , nifi textus ipfe de adul- longo virginum , juvenumque comitatu , tum
teriis , & ftuprationibus agi indicaret ; refcri- multo auro , argentoque onerata magis , quam
bendum itaque de Horleganis , id eft , Doerleg- ornata , paffis capillis , corona redimita , ad
gers , ad verbum , de Concubinis ; hinc concu- templum deducebatur ; viæ , qua ibat , faci-
bina bileggerfe , & doctiffimus Kilianus in fuo bus , ignibufque ftramentitiis collucebant , fie-
Etymologico adnotavit , bileggher apud veteres batque ea deductio more Romano , noctu . Sta-
concubinum , id eft , fcortatorem denotaffe . bat ad fores templi presbyter , vel vicarius e-
De Veterum Germanorum pudicitia ita Taci jus , qui adprehenfa fponfæ manu , eam ad
tus de morib. Germ. cap. XIX. Pauciffima in aram deducebat , ubi ipfe fponfus cum fuis
tam numerofa gente adulteria , quorum pœna paranymphis ad finiftram fponfę adftans fo-
præfens, maritis permiffa . Accifis crinibus lemni ritu jungebatur . Quo peracto , ad do-
nudatam coram propinquis expellit domo mari- mum fponfi deducebatur eadem pompa , ubi
tus , ac per omnem vicum verbere agit ; publi- cum perveniffet , ex fponfi propinquis aliquis
cata enim pudicitiæ nulla venia , non forma , ante limen ſcopas projiciebat , quas ipfa fpon-
non ætate , non opibus maritum invenerit : nemo fa ominis , & maleficii averruncandi ergo ,
enim illic vitia ridet , nec corrumpere , & cor- tranfire moris erat . Limen tranfitura alius ex
rumpi fæculum vocatur. Divus Bonifacius , Fri- vicinis , vel propinquis fponfi , gladio evagina-
fiorum Apoftolus , & Martyr , Epiftola ad E- to , quem januæ tranfverfum prætendebat ,
thelbaldum Regem Anglorum: In antiqua Sa- ingreffum impediebat fponfa , multo conatu
xonia , ubi nulla Chrifti cognitio , fi virge in ma- irrumpere conantis , nec admittebatur , nifi
terna domo , vel maritata fub conjuge adultera- munufculo, aliquo quafi mitigaflet . Quo ritu
ta fit , manu propria frangulatam cremant , aut fponfa , pudicitiam & caftitatem viro fervaret
cingulo tenus veftibus abfciffis Aagellant cam ca- integram , monebatur : quod fi eam proftituif-
fa matrona, & de villa in villam miffæ occur- fet , marito jus erat , de adultera , ipfo gladio ,
く

runt nova Ragellantes , cultellis pungunt fub quo mariti domum intrarat , quemque
donec interimant . In veteri noftro jure Frifico: Aeft /wird , id eft , gladium nuptialem voca-
Werfome een Brouwe wroeget , dat bioe en Brboer bant , fupplicium fumere , ut fupradicta lex in
deen babbe , fo aegble her voormond tho fickeren , dicat .
ief byfe fickert , vrbreckt ber de ra ludena , fo ( 3) Ancilla & virgo erat . ) Etiam ancilla
wertje her voormond_al ſchieldich , ſo aegh dy virgini ftuprum inferri dicitur jure civili .
voormond dine ker , bor byfe filla , jo byfe ban ( 4 ) Si autem ab alio . ) Id eft , fi alter prior
dia mit ta [wird , deerfa onder ginga , dofe dat pudorem ejus imminuerit , ut jam amplius
aefte begingh, fo byla tho bem nima, ende biafe virgo non fit , pœna domino præftanda quo-
que
 12 LEX FRISIONUM .
VIII. Si quis puellam virginem rapuerit,
& violatam demiferit ( 1 ) , componat ei We-
regildum ejus , five nobilis five libera fue-
rit ad fatisfactionem , & ad partem Regis
fimiliter .
IX. Tertium Weregildum patri , five tu,
tori puellæ .
X. Si vero puella lita fuerit , fatisfaciat
ei fimiliter folutione Weregildi fui , & do
mino ejus decem folidos componat .
XI. Si liberam fœminain extra volunta
tem parentum ejus , vel eorum ( 2 ) qui po-
teftatem ejus habent, uxorem duxerit, com-
ponat tutori ejus folid. xx. id eft denarios LX.
XII. Si autem nobilis erat fœmina , fol,
XXX .
XIII. Si lita fuerit , folid. x, domino
ejus perfolvere cogatur .
Inter Laubachi & Wifaram fluvium ta
lis eft confuetudo .
XIV. Si nobilis feu liber ( 3 ) libero vi
aliquid abftulerit , aut ipfum, aut aliud fi-
mile in locum reftituat , & XXIV. folid,
Lindenbr. minoris compoſitionis . 2 Lindenbr. fublatam .
que minuebatur , ut & feq. ss. conftituitur ,
quia ancilla violata non tanti pretii eft , quan-
ti virgo , . 11. §. 5. . de Act. Empt. Quid
fi fæpius quan quinquies coitus admiferit ?
ceffaffe poenam , & pro ea , quæ paflim fui
copain faceret , habitam exiftimo . Vide infra
tit. XIII.
I Si quis puellam virginem rapuerit , &
violatam demiferit . ) Fuit itaque raptus virgi-
num capitalis , quod vergildo fuo redimere po
terant , eoque triplici , ad partem virginis , &
ad par en tutoris , ut loquebantur . L. Sax.
Tit. VI. S. 1. & 2. Qui fœminam ab alio def-
ponjatam rauerit , CCC. fol. patri puella , CCC.
Sponfo componat , infuper CCC. folidis emat
eam, cum matre euntem in via rapuerit
etiam matri CCC. folidis componat . Veteri
jure Frifico , art. 40. de uxore alterius rapta .
Hot is riocht , wharfoma en wijff an neda nimpt ,
ende dat clagiet da frana , fo fchilma ber volgia
metta Aelga tida fordel ther bio binna is , en da
frana fchil her fregia . bole dir kome , hor wil-
lens fo onwillens : bockera bia dan quet , fo fchil
bia inda frana wald wela tra nachta , truch da
need derma aldir clagiet . Dis tredda dris aegse
di frana, anda werff te bringhen, ende tue fte
ven te fetten , her willa tho barien . Byda ene
feve fania hera Wegen , ende by da ora her man
Jeff hia vida man geet , ſo bruckfa des manas
mit willa , om dat bia hera ledena wald aegh .
Jeff bia tida me gen geet , ſo ſchil bifa tweda
felda , en brand en breck tielda , ende tachtentich
pond beren en lioeden jaen . Id eft : Juris eft :
Ubi foemina vi rapitur , & ad Franam queftus
deferatur , fequentur eam cum Aefga ad fun-
dum vel domum , in qua moratur , & Frana
ipfam interrogabit , quomodo iftuc venerit ,
volens , an invita . Quodcumque refponderit ,
tribus noctibus in poteftate Franæ erit , propter
raptus accufationem . Tertio die Frana ipfam
ad judicium producet , duofque palos terræ
infiget , & mulieri liberam optionem dabit ;
ad unum confiftent mulieris propinqui , ad al-
terum maritus , puta raptor ipfius . Si ad ma-
ritum , fui raptorem fe receperit , utatur ipfa
volente , quia membrorum fuorum poteftatem
habet . Quodfi ad propinquos accefferit , ipfam
duplici Wergildo componat , incendium & ef-
pro facti fcelere componat , & Weregildum
fuum ad partem Regis cogatur exfolvere .
XV. Si autem nobilis vel liber nobili vi
aliquid abftulerit , medietate majori compo
*
fitione facinus cogatur emendare , & We-
regildum fuum , ut fuperius , ad partem Re,
gis exfolvat .
XVI. Inter litos visfacta , medietate mi-
nori compofitione folvenda eft . Infuper
Weregildum fuum ad partem regis .
XVII. Si fervus vi aliquid fuftulit , do-
minus ejus pro illo quantitatem rei fublatæ
componat , ac fi ipfe fuftuliffet " & pro
Weregildo fervi Iv. folid. hoc eft , dena,
rios XII. ad partem Regis componat .
TITULUS X.
teftibus .
De
I quis homo fuper reliquiis fanctorum
S¹falfum facramentum juraverit ( 4 ) ,
ad partem Regis Weregildum fuum compo-
nat , & alio Weregildo manum fuam redi
mat,
fracturam luat domino , id eft , Regi , & judi-
cibus LXXX. libras folvat . Frane , five ut Sa-
xones , Frone , apud veteres , hominem fapien-
tem , juris peritum , five virum præcipuum
& proprie judicem vicanum adpellabant , qui
res vici fui curabat , delinquentes adprehendes
bat , inter vicanos de rebus minimis jus dice.
bat , tum etiam partes ad judicium citabat ,
ut paffim ex jure veteri Frifico probari poteft .
Aelge vero judex erat ordinarius in caufis ci-
vilibus , quem Germani Schuldaeysch vocabant ,
nos Schout dicimus , quafi debitorum exactor ,
vel cujus auctoritate debita exigebantur . Ve
rum apud Frifios diverfi judices erant , fiqui-
dem Aefgba , ut modo dixi , de caufis civili-
bus & pecuniariis jus dicebat , Schout , five
Schelte , ex parte Regis vel Comitis poenas e-
xigebat , & de criminibus cognofcebat : hinc
frequenter injure noftro Aefgha doem , & Schel
te ban , id eft , Afghac fententia , Scheltonis
bannum feu pœną ,
(2 ) Parentum ejus , vel eorum . ) Apud ve
teres Germanos fœminæ in perpetua tutela e-
rant , maritorum uxores , patris puelle , vel
patre defuncto , fratris , patrui , vel alterius
propinqui , quod Mundium feu Mundiburdium
dicebant. L. Longobard. tit. LXXXIII. Nulli
mulieri libera , ſub regni noßri ditione , legibus
Longobardorum viventi , liceat in fuæ poteftatis
arbitrium , id eft , Selbmundio vivere , & fem-
per fub poteftate virorum , aut certe Regis de-
beat permanere . Burchardus ex pœnitentiali
Romano : Rapuifti uxorem tuam , & vi fine
voluntate mulieris vel parentum , in quorum
Mundiburdio tenebatur , illam adduxifti . Ex eo-
dem jure etiam nunc in Hollandia , Geldria ,
Tranfifulania obtinet, nihil in judicio fine cu
ratore ad actum illum dato mulieres agere pof-
fe . Sed alibi latius dicemus .
( 3 ) Şi nobilis , feu liber . ) Pertinent fequen-
tia ad finem tituli , proprie ad tit. præceden-
tem De Notnumfti , & tranfpofita effe exifti
mo , ut multa funt in hoc libello , mutila , lu
xata , & non fuo loco pofita .
(4) De pœna eorum , qui in reliquiis San-
&torum pejerarunt . Moris erat apud veteres ,
juramenta præftari in caufis magni momenti ,
in locis facris , vel ad reliquias Martyrum
un-
 LEX FRISIONUM .
mat , de conjuratoribus ejus unufquifque We-
regildum fuum perfolvat .
TITULUS XI.
De lito ( 1 ).
I. liber homo fpontanea voluntate, vel
S forte neceffe contus (3) nobili
feu libero , feu etiam lito in perfonam &
in fervitium liti fe fubdiderit , & poftea fe
hoc feciffe negare voluerit , dicat ille , qui
eum pro lito habere vifus eft : Aut ego te
nunc conjuratoribus meis fex , vel feptem,
vel decem , vel duodecim , vel etiam vigin-
ti , facramento meo mihi litum faciam , vel
tu cum tuis conjuratoribus de mea poteftate
te debes excufare . Si ille tunc jurare velit ;
jurer , & fervitute liberetur . Si autem ju-
rare noluerit , ille , qui eum poffidere , vi-
debatur , juret , ficut condixit , & habeat il-
lum , ficut cæteros litos fuos .
II. Si litus femetipfum propria pecunia a
domino fuo redemerit ( 3 ) , & unum vel
duos , vel tres , vel quotlibet annos in li
bertate vixerit , & iterum a domino de ca-
pitis fui conditione fuerit calumniatus , di-
cente ipfi domino : Non te redemifti , nec perpetraffe ( 4 ) , dominus ejus in
Tom. III.
Herold. & Lindenbr. cum . Lindenbr. quanti .
unde & Sacramenta dicebantur , & teftes fa-
cramentales , ut fupra monebamus . Gregor.
Turonenf. lib. IV. cap. XLVI . Requirit homi-
nem Urfum nomine , quem ad altare clam addu
Aum, jurare fecit , dicere: Per bunc locum
Jandum, reliquias Martyrum beatorum . Idem
lib. X. cap. XXXII. Si , inquiunt , eft innoxia ,
Juper tumulum hoc beati Dionyfii Martyris facra
mentis adfirma . Formula ejus juramenti fre-
quenter occurrit apud Marculphum , & form.
veteribus in hæc verba : Hic juro per bunc lo
cum fan&um, & Deum altiffimum , & virtutem
Sandi illius . Veteres Frifii dicebant : op da bol-
gena witen ; & in Drentia , Tranfifulania , &
alibi frequenter auditur : Dat wil ik wel ten
billighen fweeren . Si quis ita pejeraffet , dupli,
ci Wergildo componebat , uno ad partem Re-
gis , altero pro manus redemptione , dextræ
fcilicet , qua pejeraverat . Sed acriter repre-
henditur hic abufus Synodi Meldenfis cap.
XXXIX. Tantum boc malum eft , ut ad fanctua-
ria Martyrum , ubi diverforum ægritudines fa
nantur , ibi perjuri , licet manifefte interdum ve
ari non videantur , jufto DEI judicio arripians
tur a dæmonibus .
( 1 ) De lito. ) De conditione litorum fu-
pra prolixe diximus , probavimufque , fuiffe
Tervos colonarios , five adfcriptitios , fundi vel
prædii , quod ex præfcripto domini colebant ,
fub certo fervitii , & annui cenfus modo , a:
liofque originarios fuiffe , alios, qui fponte
fua fe fervituti ifti obnoxios reddiderant . Fue-
runt ifti ab ultima antiquitate per univerfam
Germaniam fparfi , ut ex Tacito probavimus ,
& Sofimo intelligi puto , libro IV. ubi de Va-
lentiniano Cæfare , Germanorum agricolas ad
bellum evocante , fic fcribit : Quapropter ma-
xima juvenum multitudine , tum de Barbaris
Rbeni accolis , tum de fubje &arum Romano impe-
rio gentium agricolis collecta , numerifque mili
taribus adfcripta , fic eos bellicis in rebus exer
cuit , ut metu exercitationis , & experientia mi
litum totos novem annos nemo Tranfrbenanorum
fubjecta Romanis oppida vexaret . Hi ipfi funt ,
qui in Notitia Imperii occidentalis lati adpel
13
ego te libertate donavi ; Refpondeat ille
Aut tu cum juratoribus tuis Jex , vel duo-
decim , vel viginti , vel etiam , fi triginta
dicere voluerit , me tibi Jacramento tuo ad
fervitutem acquire ; aut me cum meis ju-
ratoribus tantis , vel tantis ab bac calu-
mnia liberare permitte . Si ille qui dominus
ejus fuerat cum totidem hominibus , quorum 2
ei propofiti funt , jurare velit , conquirat
eum fibi ad fervitutem ; fin autem , juret
alter , & in libertate permanear .
III. Si autem calumniator , aut ille , cui
calumnia irrogata eft , fe folum ad facra
menti myfterium perficiendum protulerit , &
dixerit : Ego folus jurare volo , tu , fi au-
des , nega facramentum meum, & armis
mecum contende . Faciant etiam illud , fi hoc
eis ita placuerit , juret unus , & alius ne
get , & in campum exeant , Hoc & fupe-
riori capitulo conftitutum eft .
TITULUS XII.
De delicto fervorum ,
I. fervus rem magnam quamlibet fu
S raffe dicatur 9 vel noxam grandem
reliquiis
Ᏼ . fan-
lantur , & per provincias difperfi , fub præfe
12+
tis fuis militabant : inter quos cenfen ur ,
ti Batavi , æti Suevi , læti Franci , & cætera .
Latos Romani vocabant , quos Germani litos ,
laitos , laffos , leffos a relinquendo , quod agris
colendis relinquerentur , unde & ** herislitium ,
crimen exercitus relicti , vel quod poftremi &
minimi effent . In veteri gloffario Letifton ,
Notitia , & inici , parvi . Judicet lector .
(2 ) Spontanea voluntate , vel forte neceffitate
coactus . ) Solebant apud veteres Germanos fei
pfos vendere , perditi nimirum aleatores , qui
fæpe uno jactu libertatis fue periculum fubi-
bant . Tacitus de Mor. Germ. Aleam & quod
mirere Jobrii inter feria exercent , tanta lus
crandi perdendique temeritate , ut , cum omnia
defecerunt , extremo & noviffimo jaɛtu de libert
tate & de corpore contendant . Victus volunta-
riam fervitutem adit , quamvis junior , quam¬
vis robuftior , alligari Je , & venire patitur .
Forfitan ab eo fluxit , ut & aliis ex caufis fei-
plos venderent . Spontanea venditionis formu-
la in form . Veter. form. X. Doming femper meo
illi , ego ille . Placuit mihi , ut ftatum ingenuitas
tis mea in veftrum deberem obnoxiarefervitium ,
quod ita feci . Unde accepi a te pretium , in
quo mibi bene complacuit , folid. tantos , ita u
ab bodierno die , quidquid de me fervo tuo , fi-
cut de reliquis mancipiis tuis facere volue
ris , a die præfenti liberam habeas poteftatem .
Neceffarie yel coactę venditionis formula ex-
tat ibidem form. 44. Dum & omnibus habetur
percagnitum , qualiter ego minime babeo , unde
me palcere vel vefire debeam , ideo petii pieta
ti veftræ , & mihi decrevit voluntas , ut me tam
de viau , quam de veftimento , juxta quod vo
bis fervire, & promereri potuero , adjuware vel
confulere debeas . Et dum ego in caput advixe
ro , ingenuili ordine , tibifervitium vel obfequium
impendere debeam .
(3 ) A domino fuo redemerit . ) Vide formu
las veteres , form. 2. 3. 4. 5.
(4 ) Vel noxam grandem perpetraſſe . ) Vide
tit. III. de Thiubda 9. s . & 6. & que ibidem
notavimus ,
 14 LEX FRISIONU M.

fanctorum pro hac re jurare debet .
II. Si vero de minoribus furtis & noxis
a fervo perpetratis fuerit interpellatus , in
veftimento vel pecunia jurare poterit ( 1 ) ,
TITULUS XIII.
De ftupro ancillarum ,
1. Ui cum ancilla alterius , quæ nec mul-
Qgere , nec molere foler ( 2 ) , quam
bortmagad vocant , machatus fue-
rit , folid. XII. multam domino. ejus coga-
tur exfolvere .
TITULUS XIV.
homicida poterit inveniri propter multitudi-
nem eorum , qui aderant , licet ei , qui com-
pofitionem ipfius quærere vult , de homici-
dio ufque ad feptem homines ( 4 ) interpel-
lare , & unicuique eorum crimen homicidii
objicere , & debet unufquifque eorum fua
duodecima manu objecti criminis fe purifi-
care facramento . Tunc ducendi funt ad ba-
filicam ,& fortes fuper altare mittendi 2
vel fi juxta Ecclefiam fieri non potuerit ,
fuper reliquias fanctorum . Quæ fortes tales
effe debent ; Duo tali , de virga præcifi ,
quos tenos vocant ( 5 ) , quorum unus figno
crucis ignofcatur 3 ( 6 ) : alius purus dimit-
titur , & lana munda obvoluti , fuper altare

De homine in turba occifo ( 3 ) . feu reliquias mittuntur , & presbyter fi ad-

fuerit , vel fi presbyter deeft , puer quilibet
I. homo quislibet in feditione aut * innocens , unum de ipfis fortibus de altari
1. Sturba populi fuerit interfectus , nec , Deus exorandus
rollere debet , & interim
f
Lindenbr. 4t , 2 Lindenbr. mittende . 3 Herold . inofcatur .

(1 )In veftimento vel pecunia jurare poterit . ) Pro cafeis conficiendis , tum frumento molendo ,
cafeis.conficiendis
criminis gravitate, & perfonę committentis fta- panibufque pro rufticana familia pinfendis .
tu , purgationes majores vel minores require Bortmagad quæ fuerit , non adfequor , nifi bert
bantur . In graviffimis delictis , duello , vel magad legamus , quæ in interiori domo pro
ferro candenti locus erat , in minoribus facra- domino , & familia , focum & ftratum procu
menta ad reliquias Martyrum , in minimis fo- rabat , quæ majoris pretii videtur fuiffe , cum
lius fe purgantis juramentum requifitum . In ftuprum ejus XII . folid. rufticanæ IV. folidis
veftimento jurare , fuiffe exiftimo ; ut jurans componeretur . Sed vereor , ne hic quoque ti-
oram veftis ejus , cui fe purgabat , vel alterius tulus interpolatus fit .
teftis , vel fui ipfius adprehendens , folemni ju- (3 ) De homine in turba occifo . ) Hoc capite
ramento fe , vel fervum fuum purgaret . Infra tres modi explorandi homicidii in turba com-
in additionibus Sapientum Tit. III. §. 49. Li- miffi proponuntur . Primus eft per fortis exa-
ceat ei , qui vulneratus eft , fua folius manu laminationem inter Laubachum & Flehum , quę
cramentum peragere , quod tot vulnera uno iu hodie proprie Frifia , in Doftergaam , Weftergoam ,
ei fuiffent illata . Item tit. IV. S. 1. Ter quater & feptem Sylvas diftributa , olim obfervatus,
folidis componat , aut fi negaverit , folus juret in & antiquiffimus , quem fic defcribit Tacitus ,
manu proximi . Supra de Thiubda tit. III. §. 5. de Morib. Germ. cap. X. Sortium confuetudo
Și fervus furti reus effe dicatur , dominus ejus fimplex . Virgam frugifera arbori decifam infur-
in veftimento fuo facramentum pro illo perficiat . culos amputant , eofque notis quibufdam difc.etos
In pecunia vero jurabant ita , ut prolato num- fuper candidam veftem temere , ac fortuito par
mo folido , vel denario , in quo vultus Regis , gunt . Mox fi publice confulatur , Sacerdos civi-
yel crux effigiata , ei manum imponeret , at- tatis, f privatim , ipfe paterfamilias precatus
que ita , quafi tefte Rege , vel cruce juraret . Deos , cœlumque fufpiciens , ter fingulos tollit ,
Extat in jure noftro Frifico art. LXXXI. alia fublatos fecundum impreffam ante notam inter-
jurandi forma , feu ritus folemnis , quem ad- pretatur . Si probibuerunt , nulla de eadem re in
fcribere non gravabor . Dit is dio riuchte Boe- eundem diem confultatio . Sin permiffum , aufpi-
del eed , di da iena Schwarra fchil , der kamer ciorum adbuc fides exigitur . Poftquam Chriſtia-
en kaien warada , fo aegh by op tho nimen mit nis, facris initiati fuimus , retenta quidem for
finer winfera band fine wintera bara , ende der tium confuetudo , fed crux aliique ritus Chri-
op tho lidfena tween fingeren mit fima foraband, ftiani adhibiti , & mutati .
en fchwarra dan . Hoc eft legitimum juramen- • (4 ) Ufque ad feptem homines . ) Vide infra
tum ejus , qui in domo mortuaria cameras & §. 3. Sed quamvis viginti , vel etiam triginta
claves cuftodit , Tollat finiftra manu finiftros fuerint , non tamen amplius quam feptem in-
capitis capillos , eifque imponat dextræ ma- terpellandi funt . L. Sal. tit. XLVI. de Homi-
nus duos digitos , atque ita juret . Qui mos cid. in conv. fact . § . 2. Si vero in illo plus
jurandi , cum apud majores noftros effet fre- quam feptem fuerint , non omnes teneantur obno-
quentiffimus , & fanctiffimus haberetur , pro pro- xi, fed quibus fuerit imputatum , illi fecundum
verbio lócum dedit vicinis & finitimis po- legem componant .
pulis , tum demum Frifio credendum , fi ( 5 ) De virga præcifi , quos tenos vocant . )
manu capillos adprehendiffet , atque ita fa- Mallem de virga præcifi, quam tenam vocant .
cratiffimo juramento fidem alteri adftrinxif Tien etiam nunc vimen dicitur, ex quibus cor◄
fet . Per arma quoque jurabant , de quo Ai- bes fiunt ,
monius lib. IV, cap. Padum inter Francos ( 6 ) Signo crucis ignofcatur. ) Leg. dignofca-
Saxones , facramento fuper arma , ut eis mos e- tur . Putat doctiff. Bignonius ad form . Vet.
rat , jurantibus , firmatum eft . Formulis veterib. Marculpho addit. hic defcribi formam purga-
form. XXX. Ideo etenim , dum fic veritas com- tionis per crucem , fed fallitur . Siquidem jus
probatur , jam dictus ille , adprehenfam manum , dicium crucis ita peragebatur , ut partes co-
vel arma indicis prædicti , ficut mos eft , apud ram judicio venientes , poft accufationem &
homines XII. manu fua tertiadecima , diftratus , negationem hinc inde ( Frifii Jechtwird , &
vel juratus dixit. Deckwird dicebant ) interpofitam , ad crucem
( 2 ) Nec mulgere , nec molere folet . ) Rufti ftare per XLII . noctes juberentur , & qui per-
canas ancillas intelligit , quarum minifterium ftitiffet , victor , qui ceffiffet , victus habeba
confiftebat in pecoribus mulgendis , lacte & tur . Ejus ritus ita defcribitur form. lib. po
form
 LEX FRISION U M.
fi illi feptem , qui de homicidio commiffo
juraverunt , verum juraffent , evidenti figno
oftendat . Si illum , qui cruce fignatus eft , unum vel duos , vel etiam tres aut quatuor,
fuftulerit , innocentes erunt , qui juraverunt; • vel quotlibet fuerint , qui eum , qui occifus
fi vero alterum fuftulit , tunc unufquifque eft, vulneraverunt , de homicidio interpellet .
illorum feptem , faciat fuam fortem , id eft,
tenum de virga , & fignet figno fuo , ut
eum tam ille , quam cæteri , qui circum-
¹
ftant , cognofcere poffint , & obvolvant
lana munda , & altari feu reliquiis imponan-
tur, & presbyter fi adfuerit , fi vero non ,
ut fuperius , puer innocens unumquemque
illorum fingillatim de altari tollat , & ei ,
qui fuam fortem effe cognoverit , rogat
Cujus fortem extremam effe contigerit , ille
homicidii compofitionem perfolvere cogatur,
cæteris , quorum fortes prius levatæ funt ,
abfolutis ,
II. Si autem in prima duarum fortium
miffione illam , quæ crucis figno notata eft,
fuftulerit , innocentes erunt , ficut prædixi-
mus , feptem , qui juraverunt , & ille , fi
velit , alios de codem homicidio interpellet,
& quicunque interpellatus fuerit , fua duo-
decima manu perfectorio facramento fe de-
bet excufare , & in hoc interpellatori fuf-
ficiat ; nec ulterius ad fortem quemlibet com-
pellere poteft .
Hec lex inter Laubachi & Flebum cu-
ftoditur ceterum inter Flebum & Sinc-
falam fluvium pro hujufmodi caufa ta-
lis eft confuetudo .
III. Is , qui compofitionem homicidii quæ-
rit , in reliquiis fan&
torum juret , fe non a
Tom. III.
Lindenbr. obvolvantur . 2 Lindenbr. Qui in judicia .
4 Lindenbr. jurer : ille home &c.
form. XII. Sed venientes ad ipfum placitum ,
ficut eis fuit judicatum , ante ipfum Vigarium ,
vel ante ipfos pagenfes , ad ipfum judicium , vel
ad ipfam crucem vifi funt fetiffe , fed ipfe illum
hominem , qui ipfam terram proprifit , ad ipfum
judicium , vel ad ipfam crucem convicuit , fed
ipfe in ipfo placito , ad ipfam crucem vifus ca-
diffe . Sed dum bec caufa fic fuit inventa, quod
ipfe ille , qui ad ipfum judicium , vel ad ipfam
crucem cadiffet , folidos tantos ei transfolvere de-
beret , quod ita & fecit , de ipfa terra illum
ipfum legibus revestire deberet : quod ita fe-
cit . In Capitulari Caroli Magni : Quid fi ac-
cufator contendere voluerit de ipfo perjurio , ftent
ad crucem: , fi jurator vicerit , lege fua ac-
cufator emendetur . Altera explorandi , feu exa-
minandi ratio defcribitur 5. 3. quæ fiebat per
aquam ferventem , & inter Flehum & Sincfas
Ium , quæ olim occidentalis Frifia , vel Cif
rhenana dicta fuit , in ufu erat . Ejus purga
tionis ritus , quoniam in hifce legibus frequens
ter occurrit , operæ pretium erat , ex jure Fri-
fico , latinis verbis , quia Frifica prolixa funt ,
multifque capitibus conftant , carptim defcri-
bere. Si quis tanti criminis accufaretur , ut
judicio DEI per aquam ferventem purgandus
effet , ad judicem accedebat ; is , poftquam
pronunciaffet , ordalium fic enim adpellabant
purgationis judicium ) ad vallum vel foffam
templi , quod decanatus jure præfidebat cæte-
ris , futurum poft XLII. noctes , & facramen-
ta præftita , ád foffam templi , tamen extra
aqua benedicta jactum , fe fiftebat cum pref
bytero, Scheltone , Aefgone ( Judicum nomina
IS
lium de hac re interpellaturum , nifi eos ,
qui ei ipfius homicidii fufpecti funt , & tunc
Sed quamvis viginti vel etiam triginta fue-
rint , non tamen amplius , quam feptem in-
terpellandi funt , & unufquifque eorum , qui
interpellatus eft , fua duodecima manu juret,
& fe poft facramentum judicio Dei exami-
nandum , ferventi aqua innocentem oftendat .
Qui primus juravit , primus ad judicium e-
xeat , & fic per ordinem , cum judicio pro-
batus inventus fuerit , compofitionem homi-
cidii perfolvat , & ad partem regis bis We-
regildum fuum . Cæteri conjuratores , ficut
fuperius de perjuris dictum eft .
De eadem re , inter Laubachi & Wifa-
rum fluvium talis et confuetulo .
IV. Ille , qui compofitionem homicidii quæ-
rit , unum hominem interpellet , homicidam
eum proximi fui vocans , & eum leudem oc-
cifi debet perfolvere ; & ille , fi refponde-
rit , & dixerit , fe velle cum conjuratoribus
fuis facramento fe purgare , dicat ille , qui
homicidam eum interpellavit , fe in placito
publico eum interpellare velle , et ita faciat,
interpellet eum in placito, coram judicibus ,
& ille , qui interpellatus eft , fi negare non
poterit alium , quod fibi objectum eft , homi-
cidii reum oftendat , quod ita 3 facere debet .
V. Producat hominem , quem voluerit ,
& juret , quod ille homo homicidii , de
quo ego interpellatus fum , reus eft , tenens
B 2 eum
3 Lindenbr, qui, isa .
funt ) & quatuor regiis teftibus , qui dexte-.
ram ejus infpiciebant , & illæfam pronuncia
bant . Quo peracto , Sacerdos templi intra fof-
fam & aqua benedictæ jactum confiftens , pre-
cibus judicium confecrabar , orabatque Deum ,;
ut , fi innocens effet , qui dextram in aquam
ferventem miffurus erat , ficut tres pueros Ba-
bylonios in ferventi camino , illafan fervaret ;
fi vero culpabilis effet , fuo jufto judicio in
corpore ejus manifeftaret , & animam pœni-,
tentis falvaret . Pendebat extra vallum vel
circulum templi cacabus , vel olla profunda ,
plena aqua ferventi ; in eam purgandus, dex-
trum brachium nudum ad cubitum ufque im-
mittebat . Tertio die templum intrabat cum
teftibus prænominatis , brachiumque vifitandum,
offerebat . Quod fi fanum & illæfum effet re
pertum , is , qui alterum calumniatus erat ,
perjurium Wergildo , & Comiti , five Judici 1
duas libras folvebat . Quod fi læfum , & am-
buftum adparebat , delictum , cujus accufatus
erat , Comiti duabus libris , Decano fynodati-
co , componebat : plura vide in Speculo Saxo-
nico . Majores noftri hoc examinis vel purga
tionis judicium Retelfang , ab olla , vel cacabo ,
in quo aqua effervefcebat , adpellabant . Ter-
tia examinationis fpecies erat duellum , de quo
§. 4 quod in orientali Frifia intra Laubachi ,
& Wifaram obtinebat , cujus jura , & folemnes
ritus defcribuntur prolixe in Speculo Saxoni-
co , ab Hotomanno difp. feud. cap. XIV. &
Jure Frifico art. 53. 54. 55. 56. 57. & 58.img .
legis ipfe textus fatis explicat .
 !

NUM
SIO
16 LEX FRI .

eum per oram fagi fui ( 1 ) : Ille autem , fi hoc eum conduxit , Lx. folid. id eft libras tres
facramentum negare velit , juret , & contra ad partem regis comp. infuper et leudem oc-
ipfum cum armis fuis in campum procedat , cifi hominis exfolvat .
et uter in ipfo certamine convictus fuerit Et hoc in eadem regione taliter obferve-
et fibi concrediderit , folvat leudem occifi . tur .
VI, Si autem occifus fuerit , hæres ejus
proximus homicidii compofitionem exfolvat . TITULUS XV.
VII. In hac tamen contentione licet uni-
De compofitionibus ( 2 ) Wergildo( 3 ) .
cuique pro fe campionem mercede conduce-
re, fi eum invenire potuerit . Si campio , I. Ompofitio hominis nobilis libræ xi .
qui mercede condu&
tus eft , occifus fuerit , qui Coper veteres denarios ( 4 ) .
II.

( 1 ) Tenens eum per oram fagi fui . ) Idem ties , videri nobis hunc libellum ex pluribus le-
ritus defcribitur Speculo Sax. lib. I. art. LXIII. gum Frificarum fragmentis effe confutum , in
Qui duellum indicere voluerit , fibi in generatio quo judicium noftrum confirmat bic titulus ge-
ne æquali, is judicem petat , ut fibi de jure li- neralis de compofitionibus , qui fpeciatim ex
ceat , fuum comprehendere , vel invadere viola legibus Frifiæ inter Laubachi & Sincfalam de-
torem , quem ibi profpiciat conftitutum . Cum hoc fumptus , & de homicidiis agere videtur, quia
ei licere fuerit pronunciatum , tunc interroget , de Wergildo mox fequitur .
qualiter eum comprehendere debeat , ut ei profi- ( 3 ) Wergildo . ) Eft pura puta Germanica
Giat in jure fuo: pronunciabitur , quod manfue- vox , latine Compofitio , Frifice haudleſena , id
te , in fuperiori foramine veftimenti fui . Porro eft , capitis redemptio . Dictum vero Wergil-
fagum erat veftis militaris , Germaniæ populis dum a Werra, quod pugnam & cædem , &
olim peculiaris . Tacitus de Mor. Germ. Tegu gild , quod valorem & æftimationem fignificat,
men omnibus fagum , fibula , aut , fi defit , fpina quafi cædis & pugnæ æftimatio . Nam ut fu-
confertum . Mela lib. III. Viri Jagis velantur , pra ex Tacito probavimus , luebatur apud ve-
aut libris arborum , quamvis fæ va hieme . Erant teres Germanos homicidium certo armento-
vero faga , quæ armis fuperinduebant , non ul- rum , ac pecorum numero , recipiebatque fa-
tra genua defcendentia , virgis aureis vel ar- tisfactionem univerſa domus . Hinc in veteri
genteis , vel alterius coloris variegata , circa jure Frifico : Dat thi fria frefena fina fird Schil
collum fibula aftricta . Auctor anonymus de vi- beta mep fina fia . Id eft : Quod liber Frifius
ta Caroli magni , quem infra citabimus . Ut fredam fuam pecoribus fuis redimat . Nam pe-
mos eft humani ingenii , cum inter Gallos Fran- cora apud veteres certa pecuniæ fumma æfti-
ci militantes , virgatis eos fagulis lucere confpi- mata pecuniæ loco fungebantur ; hinc non fo-
cerent , novitate gaudentes , antiquam confuetu- lum pecora , fed tota hominis fubftantia feu
dinem dimiferunt , & eos imitari cœperunt . Ta- opes fia dicebatur , quod veterum divitiæ in
citus Hift. II. cap. 20. de Cacina . Ornatum armentis & pecoribus confifterent . L. Longo-
ipfius , municipia , & colonia in fuperbiam tra- bard. Tit. LXV. 9. 10. Et fi noluerit accipere ,
bebant , quod verficolore fagulo , braccas tegmen habeat ipfa mulier , & Morgengab, & quod de
barbarum indutus , togatos alloqueretur . Scribit parentibus fuis adduxit , id eft , Baderffia . Et
& Herodianus lib. IV. Cæfarem Germanicam tit. LXXX. §. 2. Et filios fi ex ipfa muliere
veftem nonnunquam induiffe , & in eorum fa- habuerit , habeant filii Morgengab Badersfia
gulis argento variatis confpectum . Franci , matris fuæ mortua , id eft , donum nuptiale ,
tempore Caroli Magni , palliis utrimque ad ta- quod morganaticum adpellant , & bona , quæ a
los dimiffis utebantur , Frifii vero antiqua ma- patre accepit . De æftimatione pecorum alibi di-
jorum faga retinuerant , quod Carolus in illis cemus .
reprehendebat , ut notavit vetus auctor ano- (4 ) Libre XI. per veteres denarios . ] Non-
nymus , cujus modo mentionem fecimus , S. eft in tota antiquitate Germanica locus . obfcu-
Galli monachus in vita Caroli Magni ex We rior , quam res monetaria veterum , nulla ta-
rimberto , cujus indicium nobis fecit doctiffi- men utilior , & fine cujus cognitione , veterum .
mus , & harum rerum peritiffimus Joannes leges , quibus fingulis nummariæ pœnæ occur-
Ifacius Pontanus , Orig. Francic. lib. VI. cap. runt , difficile erit intelligere . Rationes ejus
18. cujus verba huc facientia non pigebit ad- fi inquirimus , duæ occurrunt . Prima , quod
fcribere , ubi poft alia : Ultimum habitus eorum veteres Germani res geftas , & publica , pri-
erat pallium canum vel fapphyrinum , quadran- vataque negotia minus accurate literis confi-
gulum , duplex , fic formatum , ut , cum impone- gnarint . Altera , quod poenarum folutiones , &
retur humeris , " ante & retro pedes tangeret , de contractus privatos , magis permutationibus, &
lateribus vero vix genua contegeret . Et mox pecorum fuorum æftimationibus peragerent ,.
paucis interpofitis : Sed , ut eft mos humani in- quam pecunia numerata , cujus maxima penu-
genit , cum inter Gallos Franci militantes , vir- ria laborabant , fi cum noftro fæculo compa-
gatis eos fagulis lucere confpicerent , novitate rentur , quo mercator , vel nobilis , plus pecu-
gaudentes , antiquam confuetudinem dimiferunt , nie numeratæ poffidet , quam olim Comes ,
eos imitari cœperunt . Quod interim rigidi vel Princeps aliquis . Quantum itaque ex hifce
mus Imp. idcirco non probibuit , quia bellicis re- legibus adparet , veteres Franci , Frifii , & re-
bus aptior videretur habitus . Sed cum Frifiones liqui Germaniæ populi omnem pecuniariam ra-
bac licentia abutentes adverteret , & breviffima tionem per libras , folidos , denarios & tre-
ifta palliola ficut prius maxima vendere compe- miffes explicabant , de quibus , ut fupra polli-
riffet , præcepit , ut nullus ab eis , nifi grandia citi fumus , hic breviter dicemus . Libra non
latiffimaque illa longiffima pallia , confuetudina erat nummus , fed nummi pondus , & quanti-
tas XII. unciis conftans , verum , an ejufdem
rio pretio coemeret , adjiciens : Quid profunt ifta
picaciola? In lecto non illis poffumus cooperiri, ponderis cum libra Romana fuerit , mihi qui-
caballicans contra ventos , pluvias nequeo de dem non liquet . Ejus tres fuerunt fpecies pro
fendi , ad neceffaria natura jecedens , tibiarum temporis diverfitate , Maxima, Media , & Mi-
gelatione deficio. Lotus luculentus, & peculiar nima . Maxima , quæ & antiqua , & Salica di-
ris, de Sagis Friforum. ci poteft , quod veteres Salii Franci ea ufi fue-
(2 ) De compofitionibus . ). Diximus aliquo- rint , quae viginti folidos , folidus quadraginta
de-
 LEX FRISIONU M. #7

II. Compofitio liberi , libræ v. et dimi- tia ad propinquos ejus .

dia per veteres denarios IV. Compofitio fervi libra 1. et unciæiv .
III. Compofitio liti libræ 11. et unciæ et dimidia .
Ix. ex qua duæ partes ad dominum , fer- C
Inter Laubachi & Sincfalam 2
Tom. III. ( B 3 TA
1 Addit Herold . & Lindenbr, pertinent , Ifta Lindenbr. feq. titulo connect tita : Inter Laubachi &
Sinefalam de homicidio &c.

denarios capiebat , ut in libra fuerint unciæ Putant viri docti , folidum fuiffe nummum
duodecim , folidi viginti , denarii octingenti , aureum , & eundem cun coronato Francico ,
& tres unciæ habuerint folidos quinque , de- qui folaris dictus , non a fole, ut quidam fal-
narios ducentos . Quiamquam in legibus Sali fo exiftimant , fed a folido , quem & fcuta-
cis folidorum & denariorum , non etiam libre tum , Gallice efcus , Sol appellant . Eorum in-
mentio fiat , ut dubitare poffimus , an veteres fcriptio ab ultima antiquitate fuit : CHRI-
Salii etiam folidos , & denarios fuos ad libræ STUS VINCIT , CHRISTUS REGNAT ,
pondus exegerint : certe folidum quadraginta CHRISTUS IMPERAT ; in medio quinque
denarios cepiffe , paffim liquet ex ipfis legi- cruces , una major , quatuor minores . Ab al-
bus . Tit. XXIX . §. 1. Si quis ingenuus cum tera parte nomen Regis , in medio ejus effi»
ancilla aliena machatus fuerit , malb. Anilafina gies , & poflea lilia , & alia quædam infignia ,
DC. den. qui faciunt fol. XV. culpabilis judice- nonnunquam una crux fola pro libitu ejus , qui
tur . Tit. XLI. §. 10. Si vero fequentem pule- cudebat . Denarius erat nummus argenteus ,
trum furaverit , malb. nare CXX. den. qui fa- ponderis & pretii cum denario Romano , re
ciunt fol. III. culpabilis judicetur . Ter 40. fa- galis Caftiliani , noftrę monetæ ftuferi tres , &
ciunt 120. Tit. XLIV. Si quis hominem in pu- femis . Ejus la tria exhibet Guilielmus
teum jactaverit , & is exeundo vivus evadit , Choulius in fuis antiquitatibus pag. 133. & 34
IV. M. den. qui faciunt fol. C. culpabilis judi- Primus ab una parte habet infcriptionem
cetur . Centies quadraginta faciunt quatuor mil- CHRISTIANA RELIGIO , in medio tem-
lia. Hinc in leg. Caroli Magni lib. III . cap. plum , cui crux fuperpofita ; ab altera HLU-
CVI. Ut omnis folutio atque compofitio , que in DOWICUS IMP. in medio quinque cruces ,
lege Salica continetur , inter Francos per XII. una major , quatuor minores . Alter ab una
denarios folidus componatur , excepto , ubi con- facie habet in medio LUGDUNUM , ab al-
tentio contra Saxones & Frifiones exorta fuerit . tera METALLUM abique alia infcriptione .
Ibi volumus , ut XL. denariorum quantita- Tertius in nedio prima faciei habet BITU-
tem folidus habeat , quam vel Saxo , vel Fri- RIGES , ab altera crucem , abfque ulla infcri-
fio , a parte Salici Franci cum eo litigantis ptione . Quod fi Choulius eadem curiofitate
folvere debet . Media , quæ Francica dici po- nobis pondus eorum adpendiffet , jam fcire-
teft , quam a Gallis , poftquam Franci Gallias mus , an veri effent denarii : fed ad rem .
Occuparunt , fumpfiffe videri poffunt , defcri Mutabatur . folidus aureus duodecim denariis
bitur in adpendice libro de limit. agror. Jux argenteis , ut modo probavimus ; quodfi dena-
ta Gallos vigefima pars unciæ denarius eft , & rius valuerit tribus ftuferis , & femifle , ut pu-
duodecim denarii folidum reddunt : ideoque jux- tant viri doćti , jam confectum habemus , ve
ta numerum denariorum tres uncia quinque fo- terem folidum Francum valuiffe carolinis duo-
lidos complent. Sic & quinque folidi in tres un- bus > & totidem ftuferis ; quod vero proximum
eias redeunt , nam duodecim uncia libram XX. effe exiftimo . Nam & apud majores noftros ,
folidis continentem efficiunt . Sed veteres folidum, ante CC. & CCC. annos , ut ex antiquis.ta-
qui nunc aureus dicitur , nuncupabant . Confta- bulis conftat , vetus fcutatus Francicus , id eft ,
bat itaque libra Francica unciis duodecim, quin een olden francfen fchild , eodem pretio , in cen
que folidos tres unciæ capiebant , folidus duo- fu conftituendo , & poenis exigendis mutaba-
decim denarios ; ita ut libram conftituerent vi- tur . Solidus Frificus novę monetæ conftabat
ginti folidi , denarii ducenti quadraginta . Hi- denariis tribus , id eft , quadrante folidi Fran-
fce legib. Tit. præcedenti 9. 7. Si Campio , qui cici , ftuferis X. & femiffe vel præterpropter ,
mercede conductus eft , occifus fuerit , qui eum Tremiffis erat cujufque nummi tertia pars ,
conduxit, LX. folid. id eft , libras tres ad par- five folidi , five denarii . De folidi tremiffe
tem Regis componat . Viginti folidi libram unam , Ifidorus Orig. lib. XVI. cap . 24. ubi de foli-
ergo fexaginta , tres libras conficiunt . Mini- do : Hunc , ut diximus , vulgus aureum folidum
ama libra Frifica erat , & Frefonica dicitur , vocat: cujus tertiam partem idco dixere tremif
quam folidos etiam viginti cepiffe exiftimo ; fem , eo quod folidum faciat ter miflus . Ripua-
folidum vero trium denariorum fuiffe , ex hi- riis tit. XXIII . §. 1. Quod fi fervus fervum
fce legibus certum eft . Supra tit . I. poft §. 9. icu uno , vel duobus , jeu tribus percufferit , ni-
Inter Fli Sincfalam Vergildus nobilis C. foli- bil eft , fed tamen propter pacis Audium tremif-
di , liberi L. liti XXV. folidus denarii tres no- Jem, id eft , quatuor denarios componat . Atqui
ve monete. Tit. fequenti de fredo . De homi- quatuor denarii erant tertia pars folidi , ut
cidio ad partem dominicam profreda XXX.folidis modo diximus . Erat etiam dimidius tremif-
componitur , qui folidus III. denariis conftat . In- fis , cujus mentio hifce LL. tit. I. poft §. 10.
fra Addit. Sapient. Tit. III. §. 44. Si quis an De tremiffe denarii fupra tit. I. §. 4. Si nobi-
lium unguibus crataverit , ut non fanguis , fed lis litum occiderit , XXVII . fol. uno denario mi-
bumor aquofus decurrat , quod claddolg vocant nus componat domino fuo , & propinquis occifi
ter decem denariis Frifonicis componat . Et poft fol. IX. excepta tertia parte unius denarii . Item
9. 78. Inter Laubachi , inter Flebi tres de- 9. 7. & 10, titulo eodem . Nunc , ut rationes
narii monete novæ folidum faciunt . Inter Flehi noftras ad praxin perducamus , legem unam ,
& Sincfalam , & Laubachi , ac Wifaram mi- atque alteram examinemus . Tit. I. hujus li
nor folidus fuit . Et infra eodem tit. poſt § . bri §. 1. Si nobilis nobilem occiderit , LXXX. fol.
73. Inter Flebi & Sincfalam folidus eft duo de- componat , de qua multa duæ partes ad bære-
narii dimidius ad novam monetam . Inter des occifi , tertia ad propinquos ejus proximos
Wifaram Laubachi , duo denarii novi folidus pertineat . LXXX. folidi Francici faciunt libras
eft . Itaque libra Frefonica XX . folidis , LX. Francicas quatuor , folidi finguli capiunt dena-
denariis conftabat , ut libræ IV. Frefonica rios duodecim , ergo libra Francica capiebat
unam libram Francicam conficerent . Sequi- folidos XX. denarios CCXL. qui per quatuor
tur , ut de pretio folidi , & denarii dicamus , multiplicati faciunt denarios DCCCCLX. &
ad
 18 LEX FRISIONUM .

TITULUS XVI, TITULUS XVII.

1
De Fredo ( 1 ) . Hic Bannus eft ( 2 ) .

E homicidio ad partem dominicam I.

quis in exercitu litem concitaverit ,
1. r
D pro freda xxx. folid. componuntu , S¹novies damnum , quod effecit , com-
qui fol, tribus denariis conftat . ponere cogatur , et ad partem dominicam
novies fredam ( 3 ) perfolvat .
II.
Lindenbr. De Banno.

ad noftram carolinam monetam redacti , con- pigebit : De Heribanno volumus , ut Miſſi a mo-
ficiunt CLXVIII. carolinos ; ejus dupla , id do exa& tare fideliter debeant abfque ullarum per-
eft , CXII. ad hæredem , fimpla , id eft , LVI. fonarum gratia , vel blanditia , five terrore , fe-
ad propinquos redibat . Si ad Frificos folidos , sundum noftram juffionem , id eft , de bomine ha-
& denarios reducere velis , pone quartam prio- bente VI. lib. in auro & argento , bruncis , fer-
ris fummæ partem . Frifici novi folidi capiunt ramento , pannis , caballis , bobas , vaccis aut pe-
denarios tres , collige LXXX. per III. habebis culiis , ita ut uxores aut infantes non fiant ex-
denarios CCXL. carolinos XLII. Hæc ex dili- poliati pro hac re de eorum veftimentis , fed re-
genti veterum auctorum , & inftrumentorum cipiatur legitimum beribannum , vel libra tres
collatione , ita computabamus , libenter ceffu- Qui vero non habuerint amplius , nifi lib.II. ,fol.
ri , fi quis meliora , & certiora monftraverit . X. Si vero libram unam , fol . V. ita ut iterum
( 1 ) De Fredo . ) Superiori capite de Wergil- fe valeat præparare ad fervitutem DEI , & in
do feu compofitione , quæ hæredibus occifi fol- noftram utilitatem . Frifii autem ex fpeciali pri-
vitur , diximus ; nunc de fredo , feu freda, que vilegio Pipini Regis ultra Vifaram & Fleham
domino , id eft , Imperatori , Regi , vel Comi- exercitum fequi non tenebantur , de quo in
ti propter pacem violatam , dari folita . Illud jure Frifico Tit. de XVII. Keftis art. X. fic
fifcus Regius capiebat ; jure quidem Francico habetur . Dio tiaende Keft is, dat da frefen tho
tertia pars erat compofitionis feu Wergildi , ren ner beerfaert fora ferra, dan aeffer tho da
quod hæredes accipiebant , nec ante folveba- Wefera ende wefter tho da flee , Zuidwird maet
tur , quam cum hæredibus effet compofitum , fora fo bia am ieunda wer moga coma are do
ut fciretur , quid fifcus pro fredo effet acce- owirrha , om datfe biara lond behalda tho jenft
pturus . Capitul. Caroli Magni lib. IV. cap. 56. wetter ende dia heidana her . Do baed di Ku
Hoc quoque jubemus , ut judices nominati , five ning Kaerl , dat bia fora aeßter tho da biddes
fifcales de quacumque libet caufa freda non exi- ekera end wester tho da Sindfalla . Da beholden
gant , priufquam facinus componatur . Si qui au- dina lioeda wijt dina Kuning Karl , dat je zijn
tem per cupiditatem ifa tranfgreffus fuerit , legi vader Pipwijn fora weldighet ne hade . Id eft :
bus componatur. Fredum autem non illi judici Decima Keft eft . Quod Frifii non cogantur
tribuat , cui culpam commifit , fed illi , qui folu- ulterius exercitum fequi , quam in ortum ad
tionem recipit: tertiam partem coram teftibus fi Wifaram , in occafum ad Flevum , in auftrum
fco tribuat , ut pax perpetuo ftabilis permaneat . non ulterius , quam ut eodem vefpere ad con-
Simile quid ex hac ipfa lege colligere eft . In tinentem redire poffint , ad terras fuas tutan-
jure noftro Frifico nihil frequentius , quam , das adverfus mare , & paganos Principes , vel
Hy fchil dina ferd beta , id eft , fredam vel pa dominos . Tunc Rex Karolus petebat , ut ipfum
cem publicam folvet , de quo alibi latius . fequerentur in ortum ad Hiddonis agros , in
( 2 ) Hic Bannus eft. ) Bannus , feu bannum occafum ad Sindfalam . Sed obtinebant judi-
varie fignificat . Generaliter Juffum vel Edi- ces adverfus Regem Karolum , quod pater e-
tum publicum defignat , & bannire , edicto jus Pipwinus non ulterius ire coegiffet . Hoc
aliquid jubere , vel vetare , aliquando etiam vero titulo de Banno penali agitur , ejus , qui
mandatam jurifdictionem Comitis aut Miffi . in exercitu aliquid deliquerit , ut ex textu pla
Henricus II in donatione Ecclef. Traject. Imo num eft . Heribannum vero peculiare Frifio-
quidquid in jam dita villa ad publicum ban-. rum defcribitur in jure noftro Frifico parte pri-
num, feu diftriatum pertinere vifum eft . Conra ma art. XXXI . quod propter antiquitatis me-
dus Imperator in donat. Comitatus Teifterban- moriam , in gratiam popularium meorum ad-
tiæ Et ut firmiora fefe inibi habeant , ban- fcribere juvat . Hot is riocht , alder di fria fre
num ftatuimus illi dare , quemcumque vellet E- fena xxx. pond wird erues baet oen zijnre war ,
pifcopus ad regendum eligere . Fridericus Imp. dat hy bors en wepen halda ſchil thi da land-
in decifione Controverfia Epifcopi Trajecten- wer . Jef hem dis brect , fo fchil by to jenft dina
fis & Comitis Florentii , de Comitatu Oefter- frana mey twam pond beta , whafo baet xx. pond
goe & Weftergoe : Ambo concorditer eligentfibi wird erves , oen zijnre war di fchil habbe truch
Comitem , qui vices eorum gerat in prædicto Co- langa wepen , jefte mey twam pond beta . Wha
mitatu , qui præfentatus ab eis dom. Imp. ban- So hat x11 . pond wird erves oen zijnre war dy
num, & poteftatem judicandi a manu Dom. Imp. Schil babbe fpeer , enfchild thi da landwar , jefte
accipiet & juramentum præftabit . Hinc in jure mey twam pond beta . Di dir haet leffa die ſchil
noftro Frifico art. 32. Hot is riocht , dat di habbe koker en boga thia da landwer , jefte mey
Greuwa, der byr Ban lab desfiarda ieer Bodting twam ponden beta . Id eft : Jus eft , ut liber
halda moet . Id eft : Jus eft , ut Comes , qui Frifo , qui XXX. libras in agris poffidet , ad
hic bannum exercet , quarto anno generale ju- landweram , id eft , terræ defenfionem , equum
dicium exercebit . Nonnunquam poenam figni- & arma habeat , quæ fi non habeat , ad par-
ficat . In jure noftro Frifico. fæpius occurrit : tem franæ duabus libris componat . Qui XX.
Hy fcbil da Ban beta ; id eft : Bannum folvet . libras in agris poffider , longa arma ad land-
Hic vero in fpecie duo etiam fignificat . Man weram habeat , aut duabus libris componat .
datum feu Edictum Regis , quo provinciales , Qui XII. libras in agris poffidet , lanceam &
& fubditi ad exercitum ire jubentur , & pœ- fcutum ad landweram habeat , aut duabus li-
nam exercitus relicti , vel criminis in exerci- bris componat . Qui minus poffidet , phare-
tu commiffi . Edictum ipfum etiam Heriban- tram & arcum ad landweram habeat , aut dua-
num dicitur ab Heir , quod exercitum , & Ban , bus libris componat .
quod juffum fignificat , cujus formam ex lib. (3 ) Fredam . ) Id eft, bannum feu pœnam
IV. cap. 101. L. Francicarum , adfcribere non pacis violate . Vid. conftit. Imper. Frederici
de
7
 LEX FRISIONUM.
II. Qui in curte ducis , in Ecclefia , aut
in atrio Ecclefiæ hominem occiderit , novies
Weregildum ejus componat , et novies fre-
dam ad partem dominicam .
III. Si quis legatum Regis vel Ducis oc-
ciderit , fimiliter novies illum componat , et
fredam fimiliter novies ad partem domini-
cam .
IV. Qui manu collecta hoftiliter villam
vel domum alterius circumdederit , ille, qui
cæteros collegit et adduxit , Weregildum ad
partem Regis componat , et qui eum fecu-
ti funt , unufquifque folid. x . ei cui da-
mnum , fi etiam damnum illatum eft , in
duplo emendetur .
Ultra Laubachi Z vero in fimplo .
V. Qui mancipium in paganas gentes ( 1 )
vendiderit , Weregildum fuum ad partem Re-
gis folvere cogatur .
TITULUS XVIII.
De die dominico ( 2 ).
I. Ui opus fervile 3 ) die dominico
" Q fecerit , ultra Laubachi folid. XII .
in cæteris locis Frifia Iv. folidos
culpabilis judicetur .
II. Si fervus hoc fecerit , vapulet 3 , aut
dominus ejus ry. folid. pro illo componat ,
Herold. & Lindenbr. & . a Herold. in Laubachi .
de pace Conftantiæ , &c.
( 1 ) In paganas gentes . ) Imo nec in Chri-
ftianas fine confenfu Regis extra provinciam
fcilicet , nam in provincia unusquifque manci
pia fua diftrahere poterat . L. Aleman. Tit.
XXXIIX. §. 1. Mancipia foris provincia nemo
vendat , nec in paganos , nec in Chriftianos , nifi
nif
julio Ducis fuerit . Infra provinciam , ubi necef-
ftas eft, unufquifque de mancipio fuo poteftatem
babeat fecundum legem judicandi .
(2 ) De die dominice. ) Dies Dominicus ve-
teribus & majoribus noftris femper religiofe
cultus , ut & ex aliarum gentium legibus ma-
nifeftum eft . M. Adamus Bremenfis in Hi-
ftoria Ecclef. cap. XXIX. de S. Anfgario fcri-
bens : unde Frefos , inquit , adiens , caftigavit
eos pro labore Dominici diei , pertinacius vero
agentes igne cælefti mul&avit . Cultus ejus cau-
fa non erat fola præceptum divinum , fed quæ-
dam perfuafio , qua credebant Deum , Sabba
thi fancti violatione iratum , frugibus , pecudi
bufque cladem immittere . L. Bojoariorum
Tit. IX. S. 5. Quia talis caufa vitanda eft ,
que Deum ad iracundiam provocat , exinde
Aagellamur in frugibus , penuriam patimur ,
boc vetandum eft in die Dominico .
(3 ) Opus fervile . ) Quæ fint opera fervilia ,
explicatur L. Franc. lib. I. tit. LXXII. ubi in-
terdicitur , ne viri die Dominico ruralia exer-
ceant , nec vinea colendo , nec in campis aran-
do, nec metendo , vel fænum ficcando , vel fe-
pem ponendo , nec in fylvis ftirpando , vel arbo-
res cædere , vel in petris laborare , nec domos
Aruere , nec in borto laborent nec ad placita
conveniant , nec venationes exerceant . Et paulo
poft : Item fœmine opera text ilia non faciant ,
nec capulent veftitus , nec confuant , vel acubicu-
la fiant , nec lanam carpere, nec linum battere ,
19
TITULUS XIX.
De parricidiis ( 4 ) .
1. quis patrem fuum occiderit , perdat
Si hereditatem quæ ad eum pertinere
debebat .
H. Si quis fratrem fuum occiderit , folvat
eum proximo heredi , five filium aut filiam
habuerit ; aut fi neuter horum fuerit , fol-
vat patri fuo vel matri fuæ , vel fratri , vel
etiam forori fuæ ; quod
quod fi nec una de his
fi nec
perfonis fuerit , folvat eum ad partem Re-
gis .
TITULUS XX.
De mordrito ( 5 ) .
I. Ui obfidem occiderit , novies eum
Q componat .
II. Si quis hominem occiderit , et abfcon-
derit , quod mordritum vocant , novem We-
regildos componat , aut fi negaverit , cum
xxxv . juret .
III. Si fervus dominum fuum interfecerit ,
tormentis interficiatur . Similiter et litus ..
TITULUS XXI.
De plagio ( 6 ).
I. quis hominem , vel nobilis nobilem
S' aut liberum , aut liber liberum , vel
liber nobilem extra patriam vendiderit , comp,
eum ,
3 Herold. & Lindenbr. vapuletur ,
nec in publico veftimenta lavare , nec verveces
tondere babeant licitum .
(4 ) De parricidiis . ) Apud Romanos lege
Pompeja conftitutum fuit , ut qui cognatos ,
vel affines , qui parentum liberorumve nomi-
ne continentur , fratremve aut fororem necaf-
fet , in culeum infueretur cum cane , gallo gal-
linaceo , vipera & fimia , deinde in mare , vel
profluentem projiceretur . Sed Germanorum le-
gibus fola hæreditas interfecti ei , ut indigno ,
auferebatur , parricidæ vero bona in fifcum re-
digebantur . Vid . Conftit. Henr. II . Imp. tit.
de Parricidiis .
(5) De mordrito . ) Mordritum non eft fim-
plex homicidium , fed clandeftina & violenta
hominis interceptio , & cadaveris occultatio ,
quod hodieque Moorderye , & Latiunculatores
iftos Moordenaers appellamus . L. Ripuar. Tit.
XV. Si quis ingenuus ingenuum Ripuarium in-
terfecerit , & eum cum ramo cooperuerit , vel
in puteum , feu in quocumque libet loco , celare
voluerit , quod dicitur Mordritus , DC. fol. cul-
pabilis judicetur , aut cum LXXII. juret . L.
Longobard. Tit. V. de Morth. Si quis bomici-
dium in abfconfo perpetraverit .
( 6 ) De plagio . ) Ad hunc titulum pertinet.
§. ultimus Tit. XVII. Hic bannus eft . Eft vero
plagium liberi hominis , vel fervi alieni fup-
preffio ; hic pro venditione in exteras provin
cias accipitur , quod crimen apud veteres Ger-
manos frequentiffimum fuiffe , ex legibus eo-
rum apparet . Vid. leges Sal. titul. XLII &
Aleman. Tit. XLVII . & XLIIX. Adamus Bre-
men. Hiftor. Ecclefiaft. cap. XXIII. de S. An-
fgino : Inde Hammoburgum reverfus Nordalbin
gos de venditione Chriftianorum correxit : & de
Normannorum in Frifios plagio etiamnunc ex-
tant veftigia in Frifico Landrecht , art. ultimo ,
 20 LEX FRISION U M.

eum , ac fi ab ipfo fuiffet interfectus , aut
eum ab exilio revocare ftudear . Si vero, qui
venditus fuit , reverfus fuerit , et eum , qui
fe vendiderat , de facinore convenerit , comp.
ei bis juxta quod fuerat adpretiatus , et fo-
lid, x11 . ad partem regis componat .
Ultra Laubachi vero Weregildum fuum .
TITULUS XXII.
De Dolg ( 1 ) .
I. quis alium per iram in capite per-
et
XXIV. folid. comp.
II. Si mutus efficiatur , fed tamen audire
poffit , XVIII . folid. componat .
III. Si quis alium ita percufferit , quod dur-
I
legi (3 ) vocant , dimidium folid. comp.
IV. Si autem fanguinem fuderit , compo-
nat folid. 1.
V. Si eum percufferit , ut tefta appareat,
cum duobus folid. componat .
VI. Si os perforatum fuerit , duodecim
folid . componat .
VII. Si membranam , qua cerebrum con-
tinetur , gladius tetigerit, xvIII . folid . comp.
VIII. Si ipfa membrana rupta fuerit , ita
ut cerebrum exire poffit , xxiv. folid. comp.
IX. Si quis alteri aurem abfciderit ( 4 ) ,
duodecim folid, componat .
* X. Si nafum, abfciderit
, xxiv. fol. com-
ponat .
XI. Si fummam rugam frontis ( 5 ) quis ictu
transverfam inciderit , duobus folid. componat.
XII . Si fubteriorem inciderit , iv. folid.
comp .
XIII. Si tertiam , quæ juxta oculos eft ,
duobus folidis componat .
XIV. Si fupercilium inciderit, duobus foli-
dis componat .
XV. Si palpebram , aut fuperiorem , aut
fubteriorem vulneraverit , duobus fol . comp.
XVI. Si nafum tranfpunxerit , xv. folid.
componat .
XVII. Si granonem ( 6 ) ictu percuffam
præciderit , duobus folid . componat .
XVIII . Si maxillam inciderit ( 7 ) , VI,
folid . comp.
XIX. Si unum dentem de interioribus ( 8 )
excufferit , duobus fol . componat .
XX. Si unum ex angularibus dentibus ex-
cufferit , tribus fol. componat .
XXI . Si de molaribus unum excufferit ,
quatuor fol . componat .
XXII. Si jugulum incifum ( 9 ) fuerit , IV.
folidis componat ,
XXIII.

Herold. & Lindenbr. durslegi ,

(1 ) De Dolg . ) Dolg veteribus Germanis , cap. de auribus .

Frifiifque vulnus fignificat , & Dolck pugio- (5 ) Rugam frontis . ) De rugis frontal ibus
nem ; gloffa veteres, Doleg, exitialis . Otfridus hodie in jure noftro nihil extat .
Evarg. lib. III. cap. 25. Thur jy ghefunt ther ( 6) Granonem . ) Infra in Addit. Sap. tit.
felbe volck Turch thes emen manes Dolck , id eft , III, §. 17. Si granones præcifi fuerint , ter IV.
ut per mortem feu exitium unius viri falvetur folid. componat . Granones , ut notat doctiffi-
populus . Continet vero hic tit. ( qui ex an- mus Kilianus , barbare appellantur pili felis ,
tiquiffimo jure Frifico , antequam Chriftianam five eluri fupra os inter nafum , & fupremum
fidem fufciperemus , defumptus videtur ) ac- labium , quibus abfciffis ferociam ponit . Hing
curatam vulnerum compofitionis diftinctionem, vetus proverbium : De graen op leecken , id eft ,
quam in aliarum gentium legibus vix repe- exclamare , fremere , ferocire . Hic vero pro
rias , totamque hanc legem cum additionibus , myftace , vel fupremo labro cum pilis infra
quæ fequuntur , eadem cura & diligentia ma- nares fumitur . Jure Frifico tit, de poenis feu
jores noftri in vulnerum compofitionibus ob- multis Weerbreka appellatur , id eft , labri ru
fervarunt , ut ex jure noftro patrio idiomate ptura , a Wera, quod labrum nobis fignificat ,
confcripto , quod multorum manibus teritur , quod dentes cuftodiat , & defendat : Alfo fijr
manifeftum eft . Imo & ftatutis noftris anno fo dio wera tilfe van da toskena , fo aegh by
MDCII. in publicis comitiis reformatis lib. II. enes inreed in xijne mond , ende een weerbreka
tit. II. totus pene paucis mutatis infertus eft . ende een vlitwimelfa , fo isdera elckerlijck xvI .
Nos pauca ad eum notabimus . graet id eft , fi labrum , a dentibus levatum ,
(2 ) Surdum efficiat . ) Jus Frificum Tit. ban vel abfciffum fuerit , multam habeat vulne-
birekena Bota , id eft , de calculatione mulcta- ris oris rupti , ve! abfcifli labii , & vlitwimel-
rum cap. de Capite . Weerfo een man dolghet fa , id eft , cicatricis , & cujufque pœna eft
wirt in zijn baud , iefta ven zijn haud , David XVI. grofforum . De Cicatrice dicam Addit.
ben zijn band der fan , fo is dio bota achthiende Sapient. Tit. III. s. XVI.
bael pond ; id eft : ubi aliquis in capite vel ad (7 ) Maxillam inciderit . ) Frifice Tzaackbre-
caput fuum vulneretur , fi caput ex eo fur- eck , id eft , genæ ruptura .
dum reddatur , poena erit XVII . libræ & fe- (8 ) Dentem de interioribus . ) Lege anterio-
mis . ribus , qui & incifores & gelafini dicuntur
(3 ) Durlegi . ) Lege duuftfleke . Tit. de mul- Belgice buttertanden . Angulares boecktosken ,
tis in principio : Dufinga is dat een menfcha vel boecktanden , quod angulos oris occupent .
flain fe alfo feer , dattet hem itta ara David en Molares , backtanden , quod cibum ab anterio-
dufet , fo is dia bota xvI . graet . Dusingha eft , ribus dentibus incifum porro molant .
quando quis adeo percuffus eft , ut intra au- ( 9 ) Si jugulum incifum . ) Non ipfum jugu-
rem ei tinniat , & caput ex ictu quafi obftu- lum , fed afperam arteriam intelligit , fpiritus
pefcat ; poena five muleta eft XVI. grof conceptaculum , ut appellat Plinius , in quo
forum . Vox & loquela formatur ; Frifice Strotbolle di-
(4 ) Aurem abfciderit . ) Jef dat ara al afflain citur . Jure Frifico Tit. de poenis cap. de col-
is , jefta korven , die bota is IV. Schellinghen ; lo . Weerfo een man in dio ftrotbella dolget wirt,
id eft , fi tota auris abfciffa vel truncata fit , en wirt hem dio fpreka da fiarndeel ara , fo aegb
pœna eft quatuor folidorum . Tit. de mulctis , by fjouwer pond . wirt dio da belfta ara , Jex
pond .
 LEX FRISTONUM. 21

XXIII. Si coftam tranfverfam inciderit XLIII. Si ad jun& turam brachii et pollicis

duobus fol. componat .
XXIV. Si brachium itu fupra cubitum
confractum fuerit , duodecim folid. componat .
XXV. Si infra cubitum unum offium con-
fractum fuerit , VI. fol. componat .
XXVI. Si utraque offa fracta fuerint, duo
decim folidis componat .
XXVII. Si manus in ipfa junctura , qua
brachio adhæret , abfciffa fuerit ( 1 ), XLV.
folidis componat .
fuerit , quatuor fol. componat .
XLIV. Si in cubito , quatuor folidis , fin
junctura fcapule , fimiliter quatuor fol. comp.
XLV. Si quis oculum alterius ita percuffe-
rit , ut eo ulterius videre non poffit , viginti
folidos et duos tremiffes componat .
XLVI. Si totum oculum eruerit , medie-
tatem Weregildi fui componat .
XLVII. Si quis alium pectus foraverit ,
duodecim fol. componat .

XXVIII. Si pollicem abfciderit , tredecim XLVIII. Si præcordia , id eft , herthamon

folidis et uno tremiffe componať . (3 ) gladio tetigerit , XVIII . folid. componat .

XXIX. Si indicem abfciderit VII. fol.
componat .
XXX. Si medium abfciderit , uno tremiffe
minus feptem fol. componat .
XXXI. Si annularem abfciderit , VIII . fol.
comp.
XXXII. Si minimum abfciderit , fex fol.
comp:
XXXIII. Si totos quinque digitos abfcide-
rit, XI. fol. componat .
XXXIV. Palma manus abfciffa , quatuor
folid. componatur .
XXXV. Si quislibet digitus ex quatuor lon-
gioribus in fuperioris articuli junctura ita per-
cuffus fuerit , ut humor ex vulnere decurrat ,
quod liduwagi ( 2 ) dicunt , 1. fol. comp.
XXXVI. Si in fubteriori articulo hoc con-
tigerit , duobus fol. componat .
XXXVII. Si in tertio articulo fuerit , tri-
bus fol. componat .
XXXVIII. Si in junctura manus et brachii
hoc evenerit , quatuor fol. componat .
XXXIX. Si in cubito idem evenerit, qua
tuor fol. componat .
XL. Si in fummitate , qua brachium fca
pulæ jungitur , evenerit , quatuor fol . com-
ponat .
1
XLIX. Si præcordia perforaverit , viginti
quatuor folidis componat .
L. Si membranam , qua jecor et fplen
pendent , quod mithridri ( 4 ) dicitur , vul-
neraverit , xvIII . fol. componat .
LI. Si illud perforaverit , xxiv. fol. com-
ponat .
LII. Si in ventrem vulneraverit , XII .folid.
componat .
LIII. Si botellum vulneraverit ( 5 ) , XVIII. ,
fi perforaverit , xxiv. fol. componat ..
LIV. Si contra ftomachum vulneraverit ,
xır. fol. componat .
LV. Si ftomachum tetigerit gladio , ut
vulneretur , XVIII . , fi perforatus fuerit , xxiv.
folid. componat .
LVI. Si botellus de vulnere procefferit ,
et iterum interius remittitur , IV. folid. fu-
pra compofitionem vulneris componat . Side
adipe aliquid percefferit , ut præcidatur , IV.
fol. componat .
LVII . Si veretrum quis alium abfciderit ,
( 6 ) Weregildum fuum componat .
LVIII. Si unum tefticulum excufferit, di-
midium Weregildum . Si ambo , totum com-
ponat .
LIX. Si tefticulus exierit per vulnus , et

XLI. Si in pollicis fuperioris articuli jun- iterum remittitur in locum fuum , vr. foli-
tura fuerit , duobus fol. componat .
& dis , fupra compofitionem vulneris componat .
XLII. Si in inferiori , tribus fol. componat . LX. Si coxam fupra genu vulneraverit ,
et os

pond . fint da twira delen a wey tiaen pond , (4 ) Mithridri . ) Leg. Midrift vel middelrift ,
allenlijo oen to bringen mey een fonderling etha ; pellicula , qua exta ab inteftinis inferioribus
id eft: ubi aliquis in afpera arteria vulneratus feparantur , quam & præcordiorum adpellatio-
eft, fi loquela ipfius quarta parte deterior fa- ne contineri docet Plinius lib. XI. cap. 37.
ta fit, quatuor libras , fi dimidio deterior , Exta bomini ab inferiori vifcerum partefeparan-
fex libras , fi tribus partibus deterior , decem tur membranis , que præcordia adpellant , quod
libras habebit , & fingulas deteriorationes fin- cordi prætenduntur , Græci daxpayμn .
gulis juramentis confirmabit . (5 ) Si botellum vulneraverit . ) Infra S. 56.
( 1 ) Manus abfciffa fuerit . Quod gersfallich Si botellus de vulnere procefferit , & iterum in-
Frifii appellant , quafi in gramen deciderit . terius remittitur . Et Addit. Sap. Tit. III . 9.
( 2 ) Liduwagi . ) Leg. lidwater . Infra Addit. 31. Si ftomachus vel botellus perforatus fuerit,
Sap. Tit. III. 3. 31. Si quis in junctura mem- ita ut ftercus per vulnus exierit . Botellus infe-
brum cujuslibet leg. quodlibet ) ita percuffe- rius inteftinum de darmen fignificat . L. An-
rit , ut humor ex vulnere decurrat , quem Lid glic. Tit . VI. §. 16. Si inteftina vel botelli per
wagi dicunt, ter IV. folid. componat . Lidwater forati claudi non potuerint , fimiliter faciant , id
eft ichor , ferum fanguinis , & humor aquo- eft , totidem folidis apertionem vulnerum compo-
fus ex nervofis articulorum partibus læfis eina nat , quot pro ipfo vulnere compofuit.
nans . ( 6 Veretrum abfciderit . ) Jure Frifico Tit.
( 3 ) Præcordia, id eft , berthamon . ) Leg. ber de poenis . Warfo en oderen fina Tilinga benempt ,
taem vel bertadem , ubi vitæ fpiritus prope cor dio bota is vijf merck; id eft: Qui alteri vere
Continetur, que inteftina & interanea vitalia trum vel mentulam abfciderit , poena erit quin-
adpellantur , & corde , ubi vitae fedes eft, qua- que marce . Tilinga vocatur , quod fit inftru-
fi prætenta . Quin & cor bert dici putant do mentum generationis , a verbo télen, quod pro-
, quafi focum , quod in eo , perpetua fpiri- creare , generare fignificat .
tus vitalis motione , vita confervetur .
 22 LEX FRISION UM .
et os tranfverfum fregerit , XII . fol. com-
ponat .
LXI. Si tibia fubtus geniculo media in-
cifa fuerit , vi . folidis componat . Si tota ,
XII. fol. componat .
LXII. Si pes totus abfciffus fuerit , qua
tuordecim fol. componat .
LXIII. Si pollicem pedis abfciderit , VIII .
folid. componat . Si proximum digitum , vII .
Si tertium , vi . Si quartum , v. Si quin-
tum , IV. folidis componat . Reliqua pars
pedis , quæ inter tibiam et digitos eft , xv.
folid. componatur .
LXIV. Si humor per articulos digitorum
decurrerit , ficut fuperius de manu fcriptum
eft , ita et in pede componatur .
LXV. Si quis alium iratus per capillos
comprehenderit ( 1 ) , duobus folidis compo-
nat , et pro freda quatuor folidis ad partem
Regis 2 .
LXVI. Vulnus , quod longitudinem ha-
beat , quantum inter pollicem et complica
ti indicis articulum fpannum ( 2 ) impleat ,
quatuor folidis componatur , quod integra
fpannæ longitudinem habuerit , hoc eft , quan-
tum index et pollex extendi poffunt , fex
folidis componat .
LXVII. Quod inter pollicem et medii di-
giti fpannum longum fuerit , tredecim foli-
dis componat .
LXVIII. Quod a cubito ufque ad junctu
ram manus longitudine fuerit,duodecim folvat.
LXIX. Quod a cubito ufque ad fummi-
tatem pollicis longum fuerit , octodecim fo-
lidis componat .
LXX . Quod plene cubiti , id eft , ad fum-
mos digitos manus extenfæ longitudine fue-
rit , viginti quatuor folidis componatur ; quod
Herold. & Lindenbr. addunt : vel præciderit.
Herold. Lind. remiffe . 4 Lindenbr. ficut.
(1 ) Per capillos comprehenderit . ) Quod Frifii
faxfing appellant , a fax vel vachs , quod cri-
nes & capillos fignificat . Hinc vetus prover-
bium : melcanderen inde vachs fitten ; id eft ,
mutuo fe lædere , vexare , vellere .
( 2 ) Spannum . ) Spannum vocamus menfu
ram longitudinis feu craffitudinis ejus , quod
inter pollicem & indicem extenfum compre-
henditur , ab extendendo ita dictum . Nos ho-
die integrum fpannum metimur fpatio a pol-
lice ad minimum digitum deductum .
(3) Jatum in fcutum trans publicam viam . )
Hic s. & duo fequentes ita explicantur in ju-
re noftro . Tit. de poenis cap. de Capite . Tre
beenbrecken Schilma beta inda breyn danna mey
XXXII. graet , dio lettera benis wtgongh mey XVI .
graet , dio tredda benis wtgongh mey VIII . graet .
So fchil by fwarra met ena eda , datmet mochte
bera clippa in een lewijn , jef het voel van zij
ne kne vur negen happen , jelckers thormat naet
beta . Id eft: Tria offa a cranio vulnerato e-
xeuntia componi debent . Primi offis exitus
funt XXXII. groffi , fecundi exitus XVI. grof
fi , tertii exitus VIII. groffi . Tunc jurabit uno
juramento , quod in fcuto tinnire audiri po-
tuit , cum genu impofitum in fcutum , æreum
fcilicet , caderet , alioquin componere non te-
nemur . Infra , Addit. Sap. Tit, III . §. Si ofa
fupra eft , non componitur .
LXXI. Si de vulnere os exierit tantæ ma-
gnitudinis , ut jactum in fcutum trans publi-
cam viam ( 3 ) fonitus ejus audiri poffit, qua .
tuor folidis componat .
LXXII. Si duo offa exierint , duo folidi
adjiciantur , id eft , vi .
LXXIII. Si tria exierint , unus folidus ad-
jiciatur ,
LXXIV. Si minora fuerint quam in fcuto .
jacta trans publicam viam audiri poffint ,
dimidio minori compofitione folvatur .
LXXV . Vulnera tria vel quatuor , vel eo :
amplius uno ictu facta menfurantur , et jux-
ta quod eorum fuerit longitudo , compofitio
perfolvatur . Si vero tria , vel quatuor , vel
quotlibet vulnera totidem ictibus fuerint fa-1
ta , quod ex his maximum fuerit , juxta
fui longitudinem componatur , cætera vero ›
remaneant .
LXXVI . Si manus percuffa manca pepen->
derit , dimidio componatur , quo debuit , fi
fuiffet abfciffa , pes fimiliter , digitus fimili- :
liter , qualifcumque fuerit , digitus pedis fi-
militer .
LXXVII . Si brachium juxta fcapulam ab-
feiffum fuerit , tribus folidis et femiffe com-
ponatur .
LXXVIII. Si brachium mancum pepende
rit , medietate , fi abfciffum fuiffet , compo-
natur .
LXXIX. Si quid 4 , de brachio atque ma-
nu , ita de coxa ac pede judicatum eft .
LXXX. Si per vulnus pulmo exeat , qua-
tuor folidi fupra quantitatem vulneris com- .
ponantur .
LXXXI. Si fpiritus per ipfum vulnus e
xierit , VIII. folid, componatur .
LXXXII.
2 Et pro freda ufque Regis , defunt in Lindenbr.
de vulnere exierint tanta magnitudinis , ut in
fcutum jacum , duodecim pedum fpatium diftan
te homine , poffit audiri , unum ter IV. folid. comp
aliud ter duobus , tertium ter uno folido . L. Ri-
puar. Tir. LXX. §. 1. & 2. Si quis in capite ,
vel in quocunque membro plagatus fuerit , & os
exinde exierit , quod fuper viam XII. pedum in
fcuto jactum fonauerit , XXXVI. fol. factus ei
culpabilis judicetur . Si autem plura offa exie-
rint , pro quocunque offe fonante fol. addatur .
Puto barbarum illum ritum ex Danica Tyran-
nide reliquum effe , quorum Reges , poftquam
Franciam , Frifiam , & finitimas regiones fubi
jugum mififfent , per judices tale tributum ,
quod ex fono nummi in æneum fcatum jacti
vel recipi , vel rejici mos erat , texigebant ,
quod clipfchild adpellabant . Huic tributo exi-
gendo domum extruxerunt in Frifia occiden-
tali prope Kinhem fluvium , in qua regius
quæftor præfidebat , cujus formam modumque
exigendi defcribit Saxo Grammaticus Hift. Dan.
lib. IX. in fine , eoque nos a Carolo Magno
liberatos , teftatur ibidem Saxo , & jus Frifi-
cum Keft. VII. & IX. ac in ferdpennighen &
buuslaga mutatum , quod Carolo Magno ex ju-
re fœderis fub eadem probationis forma fol
yimus , de quibus alibi latius dicemus ,
 LEX FRISIONUM. 23

LXXXII. Qui libero homini manus inje-
cerit , et eum innocentem ligaverit ( 1 ) , xv.
folid. componat , et duodecim folid. pro fre-
da ad partem Regis componat .
LXXXIII. Si quis alium juxta aquam ftan-
tem impinxerit , et in aquam , ita ut fub-
mergatur ( 2 ) , projecerit , Iv, folid. com
ponat , et pro freda folid. II.
LXXXIV. Si quis brachium vel coxam al-
terius tranfpunxerit , vi . folid. componat .
LXXXV. Qui maxillas utrafque cun lin-
gua fagitta , vel quolibet telo transfixerit ,
xv. folid. componat .
LXXXVI. Qui utramque coxam cum fol-
liculo teftium telo trajecerit , fimiliter xv,
folid. componat .
LXXXVII. Si quis hominem cafu quoli-
LXXXVIII. Si quis liberam fee minam , er
non fuam per maxillam ftrinxerit (4) , duo-
bus folid. componat IV. et duos folid. pro
freda .
• LXXXIX. Si per verenda ejus compre-
henderit , Iv. folid. componat , & duos fo
lidos pro freda .
1 EPILOGUS .
Hæc omnia ad liberum hominem perti-
nent ; nobilis vero hominis compofitio five
in vulneribus & percuffionibus , & in o-
mnibus , quæ fuperius fcripta funt , tertia
parte major efficitur .
Liti vero compofitio five in vulneribus 2 ,
five in percuffionibus five in mancatio-

bet in aquam prolapfum liberaverit ( 3 ), Iv, nibus , & in omnibus fuperius defériptis ,
fol. remunerationem accipiat . medietate minor eft , quam liberi hominis .

ADDITIO SAPIENTUM ( 5 ).

W LEMAR US. eundo , de Ecclefia redeundo , ad placitum

eundo , de placito redeundo , qui hanc pa-
TITULUS I. cem effregerit , & hominem occiderit , no-
vies xxx. folid. componat .
De pace faidoft ( 6 ) . II. Si vulneraverit , novies x11 . folidos
I. Omo faidofus pacem habeat in Ec- componat ad partem Regis .
H clefia , in domo fua , ad Ecclefiam III. Si quis caballum furaverit , aut bo-
vem ,

Herold. & Lindenbr , in mulieribus.. 2 Lindenbr. five mulieris . Herold, mulieribus .

( 1 ) Manus injecerit , & eum innocentem liga fionum legi adcenfendas , tam certum eft, quam
verit . ) Crimen veteribus Germanis familia- utique incertum , quando editæ , & qui Sa
re . L. Ripuar. Tit. XLIII. §. 1. Si quis inge- pientes illi fuerint . Ut veteres Franci leges
nuus ingenuum ligaverit , & ejus culpam cum fibi a fuis Sapientibus Wifogafto , Salogaflo ,
fex teftibus in arabo non adprobaverit , XXX. fol. Bodogafto , & Vindogafto dictari curarunt, aut
culpabilis judicetur . L. Bojar. cap. III. Tit. certe corrigi , & in ordinem redigi , ita Sax-
VII. §. 1. Si quis alterum funibus ligaverit con mundum & Vulemarum Sapientes Frifiorum ,
tra legem , XII. folid. componat . Saxonum & Angliorum ( nam & in illorum
(a ) Ita ut fubmergatur. ) Non ut in aqua legibus reperiuntur , leges veteres interpreta-
pereat , fed vadum tentare non poffit . Infr. tos , & novis additionibus auxiffe , atque in
in addit. Saxmundi §. 66. Qui alium in fumi hoc corpus redegiffe mihi plane perfuadeo .
ne vel qualibet aqua in profundum impinxerit , Heroldus eorum ætatem circa 6co. annum fub
ut pedibus terram tangere non poffit , fed natare Francorum Rege Theodorico ponit : ut conji-
debeat , ter XII , fol. componat . Jure Frifico cere liceat juffu Theodorici Regis fuiffe addi-
Tit. de penis : Jeft een man word worpen in tas . Nam & is in præfatione legum Salicarum
een onwad wetter , da thy met aegenen meyfiaen. populis fibi fubjectis leges dictaffe dicitur . Sed
bor bimel , ner prda , mer dina grond reka mit- hoc cunctanter , & fufpenfa manu fcribimus
ta banden , mer matta voten , ſo fchilma hem be- & fententiam noftram ampliamus , donec cer-
ta met eenra lived wird , tribeet , jefta tot was tius aliquid occurrat . Longius a vero recedit
fum , ontfwarra . Id eft : Si quis in aquam mit- doctiflimus Suffridus Petri libro de Scriptori-
tatur profundam , non vadofam , ut coelum, bus Frifia decade VIL . cap. X. qui ad annun
nec terram oculis intueri , nec vadum mani- Chrifti MCCLXIV. nullo argumento re icit :
bus pedibufve tentare poffit , judicum fenten- nam longe antiquiores effe , certo certius eft .
tia ter eum componat , aut duodecima manu Illud lubenter ipfi adfentior , quod ex Orien-
juret . Hoc wapeldranck vocabant , hodieque tali Frifia , Saxonibus finitima , oriundi fue-
lavatrinæ aquas fordidas wapeling appellamus . rint , quod nomina eorum Saxonibus , finiti-
(3) Liberaverit . ) Infra Addit. Saxmund. mifque Frifiis peculiaria indicare videntur . Ju-
9. 67. & jus Frificum dict. tit. dicent docti . Ad ipfas additiones pauca no-
( 4) Maxillam ftrinxerit . ) Nos wringen vel tabimus , quod pleraque proximo titulo inter-
knypen dicimus . L. Ripuariæ Tit. XLI. §. 1. pretati fimus .
Si quis ingenua muheri manum ftrinxerit , XV. (6 De pace faidofi . ] Faidam vocabant ve-
folid, culpabilis judicetur . Atque hæc ad tit. de teres Germani privatas inimicitias , quas ob
Dolg fufficiant . propinquos interfectos , vel quamcunque iniu .
( 5) Additio Sapientum . ) De hifce Additio- riam illatam univerfam familiam fufcipere jus
nibus , atque ipfis Sapientibus parum habeo , erat , ut fupra ex Tacito probavimus : ab an-
quod dicam . Non effe prifca , & genuine Eri tiquo verbo Beed , quod capitales inimicitias ,
& a-
 24 LEX FRISIONU M.
vem , aut fcreonem effregerit ( 1 ) , capitali
fententia puniatur , vel vitam fuam pretio
redimat .
TITULUS II.
Compofitio vulnerum .
quis alteri manum abfciderit , xxv,
* S folid . & v. denarios componat .
II . Si indicem ad imum membrum præ
ciderit , vi. folid. componat .
III. Si medium in eadem junctura præ
ciderit , IV. folidos & dimidium .
IV. Si annularem , x11 . folid., fi minimus
fuerit , folid. v.
V. Pollex ex toto abfciffus fic componi-
tur , ficut iv. digiti , fi omnes abfcindantur,
id eft , folid. xxII . & dimidio .
VI. Abfciffio palmæ iv. folid. compona-
tur , fi manus abfciffa terram cadens tetige-
rit , ipfe cafus Iv. folid. componatur .
VII. Si digitus quilibet fuperiori articulo
præcifus fuerit tertia portio compofitionis
ejus exfolvatur
VIII. Si in fubteriori præcifus fuerit , duæ
duæ
partes compofitionis folvantur .
IX. Si in ima jun& tura , id eft , ex toto
abfciffus , tota folutio componatur .
X. Si non præcifus , fed debilitatus & inu-
tilis pependerit , medietas .
TITULUS III.
Hoc totum in triplo componatur .3
Es ex toto abfciffus , componatur ut
Pmanus , id eft , tribus et L. folid , et
tremiffe .
II. Pollex pedis undecim folid. et quarta
parte folidi componatur .
III. Proximus digitus pollici , tribus fol.
componatur .
IV. Secundus , duobus folidis et duabus
partibus fol. , tertius , et quartus fimiliter .
Lindenbr. De vulneribus que in triplo componuntur .
3 Herold. & Lindenbr. ter XX. duos folidos .
& apertas fimultates fignificat : hinc Dorvede
apud fuperiores Germanos teftatio feu jura-
mentum , quo quis inimicitiis & ultionibus re-
nuntiat . L. Sax . Tit. II. §. 5. Litus , fi per
confilium vel juffum domini fui hominem occide
rit , ut puta nobilem , dominus compofitionemfol
vat, vel faidam portet . L. Longobard. Tit.
XXX. §. 8. Ut faida , quod eft inimicitia , poft
acceptam fuprafcriptam compofitionem , poftpona-
tur . Hinc homo faidofus , qui in privatis ini-
micitiis conftitutus , & , ut hifce legibus Tit.
I. & II. frequenter occurrit , inimicitias pro-
pinquorum portat . Recte igitur fapientes ho
mini faidofo pacem in domo fua , Ecclefia
placito , eundo & redeundo conceffere : quod
fi contra factum , gravi poena mulctabatur .
Vid. leges Obftalb. Art. XVII.
( 1 ) Screonem effregerit . ) Leg. Scrinium . So
lebant majores noftri , præfertim in pagis , uni-
cum & ingens fcrinium habere , in quo au-
V. Si tertia pars digiti fuerit abfciffa ,
tertia pars folutionis componatur .
VI. Si duæ. partes , fimiliter duæ partes
componantur .
VII. Si totus , tota folutio componatur
VIII. Si quis alium ita in caput percuf
ferit , ut furdus et mutus efficiatur , ter Li
tribus folidis et tremiffe componat . Si al-
terum , et non utrumque fuerit , medietas
multe componatur .
IX. Si auris ex toto abfciffa fuerit , ter
duodecim folid. componatur .
X. Si nafus abfciffus fuerit , ter duos fo
lidos et tremiffem componat .
XI. Si nafus una parte perforatus fuerit ,
ter Iv. folidis componatur .
XII. Si et cartilago perforata fuerit , ter
VIII . folidi componantur ,
XIII. Si etiam ex altera parte telum e-
xierit , ita ut tria foramina facta fint , ter
XII. folidi componantur ,
XIV. Si maxilla perforata fuerit , ter iv,
fol. componat .
XV. Si fupercilium in tranfverfum præci
fum fuerit , ter ivé folid. componat ·
XVI. Si ex percuffione deformitas faciei
illata fuerit , quæ de duodecim pedum lon-
gitudine poffit agnofci , quod witilitivam 4
dicunt ( 2 ) , ter iv. fol . componat .
XVII. Si granones præcifi fuerint , ter IV.
fol . componat .
XVIII. Si oculus vel os ita percufſa fue-
rint, ut torqueantur, ter iv. folid. componat .
XIX. Si palpebra præcifa fuerit , ter IV.
folidi componantur ,
XX. Rugas frontis tres , fi in tranfverfum
incifa fuerint , ter x11 . folid. componantur ,..
XXI. Si una , ter iv. folidi .
XXII. Si homo ab alio ita in caput per
cuffus fuerit , ut nec frigus nec calorem pro
vulneris impatientia fufferre poffit , ter IV,
folidi componantur .
XXIII. Si quis alium in caput ita percuf
ferit
2 Lindenbr. XII. fab.
4 Herold. & Lindenbr. vualitivam .
rum , argentum , veftes & utenfilia omnia con-
vafabant , eratque quafi apotheca univerfæ rei
familiaris , qualia & noftro feculo extant , &
me vidiffe memini ; illud qui effringebat fu-
randi animo , capitale committebat ; extat &
in aliarum gentium legibus .
(2 ) Quod Witilitivam dicunt . ) Latine Ci-
catricem defignat , fed Vulitivam refcribend.
L. Saxon. Tit. I. § . 5. Si os fregerit , vel Vu
vel bra-
litivam fecerit , corpus , vel coxam ?
chium perforaverit , CCXL. fol. vel cum XI. ju
ret. L. Frif. Tit. de Bloedrefene . Bloedrefene
onder da andleta mei Wlita ain pond . Id eft :
Vulnus cum fanguinis emiffione fub vultu
cum cicatrice una libra . Et cap. de Weerbre-
eck : Alle fijr dia wera tild fe , vanda tocki
Jo aegh by enes inreed in zijne mond en ain
weerbrekis , en ain vlitwimelſa ſo is dera elcker
liick xv1 . graet ; quæ fupra interpretati fumus ,
ubi de granonib. egimus .
 LEX FRISIONUM .
ferit , ut tefta perforetur , ter x11 .folid.com-
ponat .
XXIV. Si offa de vulnere exierint , tan-
I
tæ magnitudinis , ut in fcutum •jactum ·
XII. pedum fpatio diftante homine poffit au-
aliud
diri , unum ter Iv. folid. componat ,
ter duobus , tertium ter uno folido .
XXV. Si quis alium percufferit , ut fer-
rum in offe figatur , ter tribus folidis com-
ponat .
XXVI. Si os apparuerit , non tamen in-
cifum fuerit , ter folido & tremiffe componat .
XXVII. Os quodcunque ferro præcifum
fuerit , ter iv. folid. componatur .
XXVIII. Cofta fi præcifa fuerit , ter tri-
bus fol. componat .
XXIX. Si non præcifa , fed incifa , per-
confixa fuerit ter folido & femiffe +
componatur .
XXX. Si quis alium trans coftam ita per
cufferit , ut vulnus ad interiora venerit , ter
XII. folid. componat .
XXXI. Si ftomachus vel botellus perfora-
tus fuerit , ita ut ftercus per vulnus exie-
rit , ter xxiv. folid. componat .
XXXII. Si quis in juncturam membrum
cujuslibet ita percufferit , ut humor ex vul-
nere decurrat , quem lidwagi dicunt , ter iv.
folid. componat .
XXXIII. Si quis alium ita percufferit, ut
offe incifo , medulla decurrat , ter quatuor
folidis componat .
XXXIV. Si quis alium vulneraverit , &
ipfum vulnus fanatum , cicatricem depref-
fam , & non reliquæ carni æquam duxerit ,
quod fpido dicunt ( 1 ) , ter quatuor folidis
componat .
XXXV. Si brachium aut crus percuffum
fuerit , & ex ipfa percuffione decreverit a
fua groffitudine , quam prius habuerit, quod
fmelido ( 2 ) dicunt , ter quatuor folidis com-
ponat .
XXXVI. Qui de anterioribus dentibus u-
num excufferit , ter duos folidos componat .
XXXVII. Si de angularibus , ter tres fo-
lidos componat .
XXXVIII. Si de molaribus , ter quatuor
folidos .
XXXIX. Si crinem alteri de capite abftra-
xerit , ter quatuor folidos componat .
XL. Si illum per capillos comprehende-
rit , fimiliter ter quatuor folidos componat .
XLI. Qui alium in aquam impinxerit , cut fuperius adjiciatur & folidorum compo-
ita ut mergatur , ter quatuor folidos com- fitio .
ponat .
Tom. III.
Lindenbr. jačia . 2 Lindenbr. audiri fonus .
Lindenbr. remiſſe . s Lindenbr. in junktura .
•
( 1 ) Quod fpido dicunt . ) Non intelligo , &
mendam effe puto .
( 2 ) Smelido . ) Lege Gefmalet , extenuatum ,
contractum , gracilius redditum .
(3 ) Crataverit . ) Quod eft unguibus cu-
tem lædere , & quafi cancellare , a Græco x«-
palla , id eft , induco , cancello . Hinc in tefta-
mento B. Remigii carattura pro inductione &
cancellatione . Huic autem teftamento dolus ma
25
XLII. Qui alium fufte percufferit , ut li-
vidum fiat , ter folidum & femiffem.com-
ponat .
XLIII. Si tantum fanguinem dimiferit ,
ter folidum componat .
XLIV. Si quis alium unguibus crataverit
( 3 ), ut non fanguis , fed humor aquofa
decurrat , quod cladolg vocant , ter decem
denariis Frefionicis componat .
XLV. Si quis alium in tergum aut pe-
&tus ita vulneraverit , ut vulnus fanari non
poffit , fed per fiftulas fanies decurrat , ter
duodecim folid. componat .
XLVI. Quodcunque membrum percuffum,
ita debilitatum fuerit , ut ibi inutile pen-
deat , medietate componatur , quam compo-
ni debuit , fi penitus fuiffet abfciffum .
XLVII. Si quis oculum excufferit ter
quadraginta folidis componat .
XLVIII. Si non oculum excufferit , fed
pupillas , ter viginti folidis componat .
XLIX. Si quis alii duo , aut tres , aut eo
amplius , vulnera uno ictu intulerit , & ne-
gare voluerit , quod uno ictu tot vulnera
feciffet , liceat ei , qui vulneratus eft , fua
folius manu facramentum peragere (4) , quod
tot vulnera uno ictu ei fuiffent illata , &
componat juxta quod vulneris fuerit magni-
tudo ; unumquodque vulnus fecundum fuam
longitudinem componendum eſt .
L. Si longum fuerit , quantum fummus
articulus indicis eft , uno folido componat .·
LI. Si quantum duo articuli indicis funt ,
duobus folidis .
LII. Si quantum duo articuli & tertius
dimidius , tribus folidis .
LIII. Si quantum totus index , quatuor fo-
lidis .
LIV. Si fupra longitudinem indicis , fpa
tium quod inter indicem & pollicem eft ,
fuerit adjectum , quinque folidis .
LV. Si adjectus fuerit inferior articulus
pollicis , fex folidis .
LVI. Si & fuperior adjiciatur , quod vo-
cant fmelo ( 5 ) , hoc eft , unius fpannæ lon-
gitudinem habuerit , ter octo folidis compo-
natur .
LVII. Si quantum inter pollicem & me-
dium extendi poteft , longum fuerit , ter duo-
decim folidis componatur .
LVIII. Si longius fuerit , iterum ad in-
dicis articulos recurrat , & metiatur , & fi-
Apud occidentales Frefiones , inter Flebi
C
3 Lindenbr. vel confixa .
6 Lindenbr. aquofus .
lus abeft , aberitque , in quo , fi qua litura , vel
carattura fuerit inventa , facta eft me præfente :
& alibi fæpius . Hinc claddolg , quod fequitur ,
vulnus feu maculatura fanguinea & aquofa cu-
tis , unguibus rafa vel arata .
(4 ) Sua folius manu facramentum peragere . )
Vide Notas noftras ad Tit. X. de Teftib.
( s ) Smelo . ) Nefcire me , quid fit , ingenue
fateor .
 26 LEX FRISIONUM .
Sincfalam ( 1 ) , quot unciarum fue-
rit longitudo vulneris , tot folidorum com-
(1) Apud occidentales Frefiones , inter Flehi
Sincfalam . Ergo reliqui Frifii inter Fle-
vum , Laubachi & Wifaram orientales . Ju-
vat hic in gratiam popularium meorum me
paululum diffundere extra fpatium , metafque
notarum , in defcriptione Frifia veteris , me-
dia & hodierna, quod nec ipfis injucundum
fore exiftimo , donec uberior occafio dabitur .
Vetus Frifia , qualis tempore Plinii & Taciti
fuit, in duas gentes divifa fuit , Majores &
Minores . Tacit. de morib. Germ. cap. 34. A
fronte Frifi excipiunt ( Angrivarios & Cha-
mavos intelligit i . Majoribus Minoribufque Fri-
fiis vocabulum eft ex modo virium ; utræque na-
tiones ufque ad Oceanum Rbeno prætexuntur ,
ambiuntque immenfos infuper lacus , Romanis
claffibus navigatos . Majores trans Rhenum co-
lebant , & TransRhenani dicebantur . Tacit.
Annal. IV. cap. 72. Eodem anno Frifii , Trans-
Rhenanus populus , pacem exuere , noftra magis
avaritia , quam obfequii impatientes . Idem lib.
4. Hift. cap. 15. ubi de Canninefatum rebellio-
ne : Statimque accitis Frifiis ( Trans Rhenana gens
eft ) duarum cobortium hyberna , proximo occupa-
to oceano irrumpit . Capitolinus Clodio Albino :
Deinde per Commodum ad Gallias translatus , in
fufis Frifiis TransRhenanis , celebre nomen
quan apud Romanos Barbaros fecit. In-
Juum , & apud Romanos & Barbaros fecit . In-
cipiebant ortum verfus a Chaucis . Tacit. eod.
lib. cap. 35. Ac primo Chaucorum gens , quam-
quam incipiat a Frifiis , ac partem littoris occu-
pet, omnium, quos expofui gentium , lateribus
obtenditur . Utrumque populum Amafus vel
Amifia fluvius difterminabat . In occafum ad
Rheni littora fe extendebat , quem Flehum Fri-
fii vocabant , vadaque & æftuaria ingentia co-
lebant ad oceanum ufque feptentrionalem ,
ubi a Romanis in infula Flevo caftellum ejuf
dem nominis impofitum , & præfidio muni-
tum , quod a Tacito Annal. IV. cap. 72. de
fcribitur . Hæc vera antiqua , & Germana Fri-
fia , quæ etiamnum Tox Frifia dicitur .
Minores Frifti erant , qui Cis Rhenum in in-
fula Batavorum inter Kinhemum fluvium Can-
ninefatum , & Rhent , ad oceanum ufque , ri-
pam tendebant , de quibus Plinius lib. IV. cap.
15. In Rheno ipfo prope centum M. P. in longi
tudinem nobiliffima Batavorum infula , Cannine-
fatum, & alia Frifiorum , Chaucerum , Frifiabo-
num , Sturiorum , Marfatiorum , quæ fernuntur
inter Helium & Flevum . Ita appellantur oftia ,
in que effufus Rhenus , ab feptentrione in lacus ,
ab occidente in amnem Mofam fe fpargit : medio
inter hæc ore modicum nominis fui cuftodiens al-
veum. Hæc hodie Weftfrifia appellatur , &
Batavicæ ditioni adhæret . Et hi quidem limi-
tes Frifia tempore Taciti & Plinii , inter quos
cum Romanis bella geffimus . Sed poftquam
Chauci , Franci , & finitimi populi , relictis fe-
dibus avitis , Bataviam , Galliam , & partem
Germaniæ infedere , & a Juliano Imperatore ,
victi , in Romanas legiones transfcripti funt ,
ac per Gallias , Germaniam , imo in ipfum o
rientem ad limites imperii tuendos diftributi ,
ut ex Zofimo lib. III. & notitia utriufque im-
perii manifeftum eft , majores noftri regiones
illas cultoribus vacuas a Wifurgi ad Sindfalam
ufque novis coloniis implevere : & quicquid
antea terrarum Chauci , Bructeri , Tubantes ,
Chamavi , Anfivarii , Salii , Batavi tenuerant ,
Frifiorum imperio complexum fuit . Contigit
illud Juliani Imp. tempore , circa A. C. CCCLX.
& paulo poft . Majores noftri omnem illam
Frifiam in tres regiones divifere . Prima &
Orientalis a Wifurgi ad Laubachum Auvium
pofitione perfolvitur : donec ad quin-
quaginta & tres folidos perveniat, &
unum
extendebatur , capiebatque orientalem , & Tran-
famafanam regionem , Omlandiarum ditiones
ufque ad Ooftergoam , quam Laubachus five
Lavica ab iis difterminabat . Wifurgis hodie ,
Romanis popularibus & accolis Vifera , & Vi-
feris dictus . Apollinaris : Bruderus ulvofa , quem
Vifaris alluit unda . Ipfis vero Saxonibus Wir-
raha . Carolus Magnus in privilegio Ecclefiæ
Bremenfis : Sibique in Vigmodia in loco Bremon
vocato fuper Aumen Wirraham Ecclefiam , & E-
pifcopalem ftatuimus Cathedram . Adamus Bre-
menf. Hiftor. Ecclef. cap. II. Nobiliffimi Saxo-
nia fluvii funt , Albis , Sala , Wifura , qui s
Wirraba nuncupatur , quafi aqua tortuofa , fi-
nuofa : nam A & Aha & E veteribus aqua
feu fluvius . Laubachi feu Lavica Latinis ,
Lauwerts Frifiis olim ex paludibus Ooftergoen-
fibus , & fylveftribuss Drentiæ vicinis caput le-
vabat , aquifque hinc inde influentibus , & uli-
ginofis marginibus vi fua abrafis , ingens &
navigabilis fluvius factus , aut potius finus in-
ter fines agri Groningani & Ooftergoij ad pon-
tem Gerricomium in mare fe effundebat . Ve-
rum ante fæcula aliquot , accrefcentibus paula-
tim terris bituminofis , nunc parvulus admo-
dum rivulus eft , vixque nomen tuetur , nif
ubi inter vada & æftuaria curfum ac colorem
fuum aliquandiu retinet . De quo plura vide
apud doctiffimum & eloquentiffimum noftrum
Hiftoricum , Ubbonem Emmium , Decad. I.
lib. I. & in vitis Sanctorum , & præcipue in
vita Divi Luidgeri . Altera Frifia provincia
inter Laubachi & Flevum fternebatur , quę ho-
die Ooftergoam , Weftergoam cum infulis ad-
jacentibus ; itemque Septemfylvanos complecti
tur . Tres hujus provinciæ ditiones , quæ olim
ftrachia , Weftrachia , Stellingwerff & Co-
mitatus Cuneranus dicebantur . Flevus vel Fle-
vum Frifiis , Rhenus Romanis , five boreale
Rheni brachium , & extremus Imperii Roma-
ni adverfus Germanos limes . Si quidem Iſu-
la , qui per foffam Drufianam ex Rheno aquis
auctus , fupra Campos civitatem diu alvei cer-
tus per paluftres agros , quos mare auftrinum
nunc haufit , deinde circa Cuneram in duo
brachia , quæ Frifiam interfecabant , fefe dif-
pergens , continuo curfu juxta Flevum pluribus
lacubus receptis in campes , ut inquit Mela ,
fefe diffundebat , atque ibi nomen amittens ,
ubi infulam Flevum effet complexus , fupra
infulam denuo continuo alveo apud Teffaliam
infulam oceano mifcebatur . Tacit. Annal. II.
Capite fexto . Nam Rhenus uno alveo continuus ,
aut modicas infulas circumveniens , apud princi-
pium agri Batavi velut in duos amnes dividi-
tur, fervatque nomen & violentiam curfus , qua
Germaniam prætervehitur , donec Oceano mifcea-
tur . Pomponius Mela de hoc extremo boreali
Rheno : Ad dextram primo anguftus , & ſui fi-
milis : poft ripis longe late recedentibus , jam
non amnis , fed ingens lacus , ubi campos imple-
vit , Flevo dicitur , ejufdemque nominis infulam
complexus , fit iterum ar t
&ior , iterumque fluvius
emittitur . Ante A. C. MCCXXI. Rhenus fi-
ve Ifula inter Stauriam , & Enchufam fluvii
latitudinem non excedebat , fed paulatim ma-
ris violentia frequentibus diluviis & incilibus
hinc inde per paludofos & uliginofos agros du-
ctis torum illud terræ fpatium , quod hodie
finum auftrinum implet , in mare converfum
eft , vixque tria fæcula abiere , quod aggeres
molefque trabales furenti Oceano objici cœpe-
re . Hæc provincia etiam Cisfli , ut titulo pri-
mo de Homicidiis poft $9. 4. & 8. & alibi ap-
paret , feu Cisfleyana , refpectu Laubachi &
Wi-
 LEX FRISIONUM. 27

unum tremiffem . Ibi nobilis homo cen- liter inter Wifaram & Laubachi . Si-
tum & fex folidis , & duobus trens- militer manum ac pedem .
fiis , fimpla compofitione folvitur . Simi-
Tom. III. C 2 HÆC

Wifare ab ortu in occafum procedendo , ap- Maji Brugis ad memorian Divi Donatiani Mi-
pellata eft . Ut fruftra Nobiliffins Doza An- lier ceca Ermingardis nomine Ofende oppido Fri
1 nal. Hol. lib. VI. poplarium fuorum faventiæ fe vifum recepit . Et autem in pago Frifie mon-
imputare voluerit , Flevum , & Cifeli , vel ti Rorickberg vocabulo pene contigua . At Often-
Cisfli diverfa flumina fuiffe , & alterum circa da , quam novam Trojam adpellare licet , in
hodiernam Flielandia:n , alterum ad veteris confinio Flandriæ fita . Lipfius Lovanio fuo :
Flevi æftuaria ( ut naute quidem indigitant ) Frifiam , inquit , late illa atas adpellat , Hil-
diverfis alveis fluxiffe , cum Cisfli ibi nihil landiam ipfam ( obfervavi ) includit . Lamber-
aliud defignet , quam leges illas inter Cifwifa- tus Schaffnaburgenfis : Henricus Imperator exer-
ranam , Tranffabianam & Gislevanam regio- citum nivalem per Rhenum duxit in Frifiam
nes obtinuiffe , ac ut Cisfli ibi poft § . 10. in- contra Godefredum , ejufque adjutorem Dideri-
ter Fli & Cincfalam effertur , ubi non Flebi , cum , ibique duas munitiffimas urbes cepit Rinef-
fed Fli fcribitur , hinc Gisfli , id eft , CisFle- burg Flaerdingen . Qui hanc provinciam in-
vum. Tertia provincia fuit a Flevo ad Sincfa- colebant , Frifii Occidentales dicebantur . In-
lam. Quæ fuerit Sincfala , multi in dubium certus auctor Annal. Francic. ad A. C. DCCC-
vocant . Nobiliffimus Douza lib. Annal. Holl. LXXVI . Frifiones , qui vocantur Occidentales ,
VI. mire fibi blanditur in inveftigatione hujus cum Norminais dimicantes , victores extiterunt ,
fluminis , tum nominis explicatione . Modo ( ad Kinhemum fluvium intellige . ) Et hoc
prope infulam Teffaliam fluxiffe , & nominis ipfo textu noftro : Apud Occidentales Frifiones
reliquias Wala ejus infulæ viculo fervari , mo inter Flevam Sindfalam , G. Franci , cum
do in auftrum fe vertens juxta t' Bil van Brck poft prælium ad Tulpiacum , qua Alemannos
nomen , & curfum ejus venatur . Poftremɔ ex omnes foela internecione fuperarunt , paulatim
Servio Honorato Virgilii interprete pari divi- Rheni ripam tranfcenderent , & adverfus nos
nationis felicitate inveftigare pertentat . Nos arma moverent ; manfit quidem hono, nomi-
certo fcimus , & conftanter adfirmamas , Sind- ni Frifico , fed provinciam in varios Comita-
falam ( non Sincfalam ) effe Helium oftium tus & Præfecturas divifere , quæ res primo o-
Plinio defcriptum , cujus verba fupra ex libro riginem Comitatui Hollandię , ipfis vero Go-
quarto , capite decimo quinto citavimus . Ubi mitibus prætextu Comitatus arma in reliquam
clare Plinius finiftrum oftium verfus occidentem Frifiam movendi occafionem præftitere , de
in Mofam fpargi , atque inde porro in Oceanum quo alias dicendi locus erit . Hodiernam Fri-
fluere innuit . Sed clarius Tacitus lib. II. An- fiam appellam is , quidquid ab ortu in occafum
nal. Cap. 6. ubi cum de dextro Rhéni oftio feu Wifurgum & Kinhemum interjacet , quod in- 1
Flevo dixit , de altero ita ait : Al Gallicam gens fpatium Majores noftri in feptem infa-
ripam latior, & placidior adfluens verfo cogno- Tas , quas Zelandias vocabant , divifere . Earu :n
mento Vabalim accole dicunt, mox id quoque vo- prima hodie a Vifurgi ad Iadam fluvium , al-
cabulum mutat Mɔfa flumine , ejufque immenſo tera a Iada in Amafum , & Dollarti finum
ore eundem in Qceanum effunditur . Item lib. V. terminatur , quas jam ante fecula aliquot hinc
Hiftor. cap. 23. ubi de Claudio Civili navalem vicinorum Principum potentia , illinc domefti-
aciem oftentare volenti : Spatium , inquit , ves cis Nobilium factionibus oppreffas & diftratas
lut æquoris electum , quo Mofe Aluminis amnem tandem A. C. MCCCCLIV . ULRICUS SYR-
Rhenus Oceano adfundit . Locum itaque illum , CSENA ab Imperatore FREDERICO III. fi-
quo Mofa in Oceanum effunditur, veteres duciario jure fub Comitatus titulo falva popu-
Sindval , quod in Sincfal vel Sincfalam corru- li libertate & legibus regendas impetravit , &
ptum eft , id eft , fluminis in mare effufionem Ooft Frifia dicitur . Tertia ab Amafo & finu
vel cafum dicebant a Sind , vel Sund ,, quod Dollartico in Laubachi feu Lavicam fluvium
fretum vel mare , & Ballen , id eft , cadere fi- extenditur , quæ cum Groningenfi civitate di-
gnificat . Hinc SindBloedt diluvium , id eft , verfis foederibus junta , hodie unam Rempu-
maris eruptio . Confirmat fententiam noftram blicam facit , & antiqua libertate & majorum
vetus Scholiaftes in Notis ad Hiftoriam Eccle- legibus , & inftitutis fruitur , ac Groninge ac
fiaft. M. Adami Bremenf. ad cap. CCIX . num. Onlandiarum titulo cenfetur . Quarta , quinta
75. De Ripa in Flandriam ad Sindval velificari & fexta reliquarum omnium nobiliflima , &
poteft duobus diebus , & totidem noctibus . De potentiffime , & Plinio Tacitoque memoratæ ,
Sendval ad Prol in Auglia duobus diebus , à Laubachi in Flevam feu mare auftrinum
una notte . Quid clarius , quid manifeftius ad- terminantur , & in tres Comitatus feu regio-
ferri poteft ? Nec aliud faiffe Limbal Servia- nes Ooftergoam, Weftergoam , & Septem fyl-
divifæ fub moderatiflima Ordinum admi-
num , plane mihi perfuadeo , fi levi verborum vas
tranfpofitione legamus : Rhenus Gallie Auvius niftratione antiquam , & Germanam libertatem
bicornis , quia per duos Auit alveos , unum , qua tuentur: fimulque & As FRISIA dicuntur .
Romanum imperium eft , ubi Iambal dicitur , per Septima & poftrema a Flevo ad antiquos Can-
alterum , qua interfuit Barbaros , & facit infu ninefatum terminos , fluviumque Kinhemum
lam Batavorum . Nam qua Barbaros interfluit , protenditur , complectiturque terras , lacus , pa-
Flevo fcilicet , non recte dicitur facere infu ludes , quas olim Frifii minores , Frifiabones
lam Batavorum , fed potius ubi incipit , id eft , Sturii , Chauci , Marfaci infedere , hodieque
ad latus finiftrum , ubi Rhenus a catera Gal- Frifia Occidentalis & Borealis Hollandia appel-
lia Infulam Batavorum difterminat . In vulga- latur , quæ diu & bellis continuis adverfus Co-
tis editionibus ita legitur : Rhenus fluvius Gal mites Hollandiæ priftinam libertatem tutata ,
lie bicornis , quia per duos fuit alveos , per tandem A. C. MCCXCIX. ab Joanne I. Hol-
unum , qua Romanum imperium eft: per alte- landiæ Comite oppreffa certis parendi , & im-
rum, qua interfuit Barbaros , ubi lambal dici perandi legibus in jus & ditionem Hollandia
tur, & facit Infulam Batavorum . Ad Sindval conceffit , partemque illuftriffimæ & potentiffi-
itaque & Flandriam ea Frifie pars fefe exten- me Reipublicæ Batavice nunc facit . Sed ni-
dit & Frifia Occidentalis -dicta fuit . Mejerus mium in hifce æftuariis lacubufque vela laxa
Annal. Fland . ad A. C. MXI. XI. Kalend. mus , quare ripam denuo legamus .
 28 LEX FRISIONUM .

intulerit , in fimplo componat .

HÆC JUDITIA ( 1 ) SAXMUNDUS
DICTAVIT .
LIX. Oculum viginti quinque folidis
debere componi ,
LX. Qui tefticulos alii excufferit , ter quin-
quaginta tres folidos & tremiffem .
LXI. Si brachium fupra cubitum , aut co-
xam tranfpunxerit , ter fex folidis componat .
LXII. Si brachium fub cubito , aut tibiam
tranfpunxerit , ter tribus folidis componat .
LXIII. Si nafum tranfpunxerit , ter duo
decim folidos .
2
LXIV. Si unam partem tranfpunxerit ,
fex folidos .
LXV. Si unam maxillam tranfpunxerit ,
fex folidos , ·
LXVI, Qui alium in flumine , vel in qua
libet aqua , in profundum impinxerit , ut
pedibus terram tangere non poffit , fed na
tare debeat , ter duodecim folidos componat .
LXVII . Qui alium in periculo aquæ libera
verit , quatuor folid. mercedem accipiat .
LXVIII. Si caballus , aut bos , aut quod-
libet animal , homini vulnus intulerit , do-
minus ejus , juxta qualitatem vulneris , in
fimplo componere judicatur , & tres partes
de ipfa muleta componantur , quarta portio-
ne dimiffa ,
Inter Wifaram & Laubachi tota compo-
LXXI. Hæ omnes compofitiones liberi ho-
minis funt .
LXXII. In nobili homine dimidio ma-
joris ,
LXXIII. In lito medietate minoris .
Inter Flebi & Sincfalam folidus eft duo
denarii & dimidius , ad novam mone-
tam . Inter Wifaram & Laubachi , due
denarij novi folidus eft .
LXXIV. Si lingua præcifa fuerit , medio
weregildo componatur ,
LXXV. Si hominem mortuum effodo-
rit ( 4 ) , & ibi aliquid tulerit , ut cætera
furta componatur
WLEMARUS DICIT .
LXXVI. Si quis liber uxorem alterius ( 5)
contra legem tulerit , reddat eam , & faci
nus ter L. tribus folidis & tremiffem compo→
nat , & pro freda ad partem Regis were
gildum fuum ,
LXXVII, Si quis illicitas nuptias contra-
xerit , feparabitur ab uxore fua , & liceat
tam ei , quam et uxori legitime nubere .
LXXVIII. Si vero feparati fuerint , et
iterum ad invicem fuerint reverfi , weregil-
dum fuum uterque componat ,
Inter Laubachi & inter Flebi tres de

fitio in fimplo perfolvitur . narii novæ monetæ folidum faciunt .

LXIX. Si homo quislibet telum manu te-
nens ( 2 ) , & ipfum cafu quolibet inciderit TITULUS IV.
fuper alium , extra voluntatem ejus , qui il-
De eo qui alteri viam contradixerit (6) .
lud manu tenet , in fimplo juxta qualitatem
vulneris componatur . I. I liber libero in via manus injecerit ,
LXX. Similiter & puer , qui nondum duo- S' et contra legem viam contradixerit
decim annos habet ( 3 ) , fi cuilibet vulnus aut aliquid tollere voluerit , ter quatuor fo
li-

W • Lindenbr. XV. folidir , Herold. & Lindenbr. parietem.

3 Lindenbr. ignobilis hominis. 4 Herold. & Lindenbr. fi quis hom.

(1 ) Juditia . ) Leg. Judicia . more pofitum videtur fuiffe , ut mortuos cum

(2 ) Telum manu tenens . ) Vide L. 52. §. 2. T. veftimentis fepelirent . L. Bojoar. Tit. XVIII.
ad 1. Aquil. Divus Auguftin. de lib. arb. Cui De veftitu Mortuorum, cap. 3. De veftitu u-
invito atque imprudenti telum manu fugit , non trorumque , quod Walaraupa dicimus , fi ipfe ab-
mihi videtur peccare , fi hominem occidit . Senec. ftulerit , qui bos interfecit , dupliciter componat ,
de benef. lib. IV. cap. 34. Sic enim in prælio fi alter & non ipfe reus , omnia furtivo more
potef accidere , ut telum meum in commilitonem componat .
manus dirigat , aliquo . errore decepta , & bofti (5 ) Uxorem alterius . ) De adulteriis & nu-
tanquam meo parcam . Sed hoc raro accidet , ptiis illicitis fupra diximus ad Tit. nonum de
non vitio meo : cui propofitum eft , hoftem fe Farbegani vel Horleggers , ut ibidem moneba-
rire , civem defendere : mus . In qua emendatione nos confirmat L.
( 3 ) Nondum duodecim annos habet , ) Non- Bojoar. cap. XI. Tit. III. § . 1. Si quis propter
dum pubes fed pubertati proximus , & doli ca libidinem libera manum injecerit , aut virgini
pax , ideoque in delictis pro pubere habetur . aut uxori alterius , quod Bojoarii Horttrifft vo-.
L. pupillum 3. , de R. I. ergo & ex L. A- cant, cum VI.fol, componat. Ubi enim refcribend.
quilia cum eo agi poteft . L. 23. . de furt. Hoercrafft , ut Hoerleggers pro Farlegan.
(4 ) Mortuum effoderit . ) In Legibus Frifi (6 ) Qui alteri viam contradixerit . ) Nos ho-
cis Reefraeff dicitur, Longobardis Graffworffen & die illud crimen Straetfchenderye vocamus, quod
Graeffraub. L. Longob. Tit. VI . Si quis fepultu veteribus Germanis non in ufu modo , fed nec
ram hominis mortui ruperit , quod graffworphun indecorum fuiffe , fcribit Tacitus , ideoque re-
dicitur , & corpus fpoliaverit , aut foris jactave liquarum quoque gentium legibus punitum . L.
rit DCCCC. fol. fit culpabilis parentibus defuncti . Sal. Tit. XXXIV. L. Ripuar. Tit. LXXXII . Si-
Et tit. feq . De Graffraub idem difponitur . Nos milis plane lex extat, L. Aleman. Tit. LXVII.
crimen violati fepulchri adpellamus . L. Bojoar. S. 1. Si quis liber libero in via manus injecerit ,
Tit. XVIII. cap. 1. Si quis mortuum liberum de contra legem ei viam contradixerit , aut ali-
monumento exfodierit , cum XL. fol. componat pa- quid ei tollere voluerit , cum VI. folid. compo-
rentibus , & ipfum , quod ibi tulit , furtivum nat. Apud Longobardos Wegenworff & Corbis
componat . Siquidem apud veteres Germanos in taria dicitur . L. Longobard. Tit. X. §.1 . , ubi
non
 LEX FRISIONU M:
lidos componat , aut fi negaverit , folus ju
ret in manu proximi .
TITULUS V.
De eo qui alterum de caballo
jactaverit ( 1 ) .
1. Ic ei componat , quafi eum fufte per-
S cuffiffet , dimidium folidum componat .
TITULUS VI.
De muliere occifa .
1. quis mulierem occiderit , folvat eam
S',quis foniliter fe ferit, ille, qui cum fuftulit , pro damni qua-
cut & mafculum ejufdem conditionis folve-
re deber .
SAX MUNDUS.
TITULUS VII.
De flumine obftrufo .
quis in flumine viam publicam oc-
1. S duferit , XII. folid . componat .
WLEMAR US ,
TITULUS VIII.
De rebus fugitivis ( 2 ) .
I fervus , aut equus ,
1. Sboryus aut; quodlibet animal , fugiens do
minum fuum , ab alio fuerit receptum , &
quærenti domina negatum , & iterum de-
publicatum ( 3 ) , reddat aut ipfum , quod
fufcepit , aut aliud fimile , vel pretium e-
Tom. III.
non Corbitaria , fed Chorditaria vel Chordi-
tate legendum putat doctiffimus Melchior Gol-
daftus , Notis fuis ad Parænefes Tyrolis , Re-
gis Scotorum: quod chorda expanfa vel vimi-
neis cratibus viam clauderent , ac ita homines
expoliarent . Ergo mihi non liquere , ingenue
fateor . Solebant & ifti graffatores & latruncu
i perfonati incedere , vultumque larvis abfcon-
dere , ne agnofcerentur , quod Longobardi Wa-
lapaus dicebant . L. Longobard. Tit. XII. 9. II.
Walapaus eß , qui fefurtim veftimento alio indue
rit , aut fibi caput latrocinandi animo , aut fa-
ciem transfiguraverit .
( 1 ) De caballo jactaverit . ) Quod Longo-
bardi Waraworff vocabant , a Waere equo , ut
& nos hodie Werje equam dicimus . Hinc Wa-
erfchalcus quafi præfectus equorum . L. Lon
gob. Tit. XI. de Waraworffi . Si quis hominem
liberum de caballo in terram per quodlibet inge
nium iniquo animo jactaverit , LXXX. fol.eicom
ponat .
(2) De rebus fugitivis . ) Infcriptio tituli ge
neralis eft de quocumque animali feu jumen
to , cui & fervum annumerat . Nam & jure ci-
vili fervi jumentis æquiparantur . §. 2. Inft. de
ufufruct. Quicumque igitur fervum aut animal
quodcumque celaverit, & quærenti domino non
reddiderit, pretium folvat , & pro furto We-
regildum componat . Capitalis igitur fuit apud
Frifios fervi occultatio . Vide ejufdem Ulemari
additionem fupra ad Tit. de Forresni II.
29
jus , & pro furto weregildum fuum ad par-
tem Regis componat :
TITULUS IX.
De pignoribus .
I. S¹ quis in pignus fufceperit aut fervum
aut equum , & ille fervus aliquod da-
mnum ibi fecerit , ad illum pertineat , cu-
jus fervus eft , non ad eum , qui illum in
pignus fufcepit .
II. Si vero quislibet fervum alterius per
vim fuftulit , pignoris nomine , quod Pant
dicunt , & ille damnum aliquod ibi commi-
litate muletam cogatur exfolvere .
TITULUS X.
· De compofitione .
Is aut furtum in duplo componitur ,
1. & ad freda weregildum .
TITULUS XI.
De re præftita ( 4 ) ·
I. homo alii equum fuum præftiterit ,
vel quamlibet aliam pecuniam , ta
lem , qualis ei præftita eft , reddat domino
ejus ; & fi forte pejoratum reddiderit ( 5 ) ,
componat ei juxta quantitatem , qua rem
ejus inpejoravit .
II. Quod fi
ipfum, qui il um habuit , calcibus percuffit ,
aut forte occidit , nullus eum folvat . 1
Hoc trans Laubachi .
K
C 3 TI-
(3 ) Et iterum depublicatum . ) Puto leg. ats
que ita depublicatum , id eft , in privata cufto
dia animo furandi habitum , ejus contrarium,
in publicum deducere . L. I. §. 6. . de fugit .
In publicum deduci intelliguntur , qui magiftra-
tibus municipalibus traditi funt , vel publicis mi-
nifteriis . His adde L. Alemann. Tit. LXXXVI,
Longobard . Tit. LXIII . & Tit. CXI .
(4 De re præftita . ) Res præftita duplici
ter intelligitur . Primo de rebus mobilibus &
moventibus accipitur pro eo , quod eft ad ufum
commodare , ut hoc titulo accipiendum eft :
quamquam jure civili commodati fignificatio
etiam ad res foli extendatur ex Caffii fenten-
tia L. I. §. 1. . commodati . Secundo , quan-
do res foli ita Ecclefiæ vel alteri traduntur ,
ut dominium utile, ad vitam_apud dominum
maneat , poft mortem vero Ecclefiæ , vel cui
tradidit , cedat ; cujus formulas vide apud Mar-
culphum , & reliquas formulas & notas doctif
fimi Bignonii ad eafdem . Ejufdem præftariæ
forma etiam apud me fervatur ex tabulario
Coenobii Clarocampenfis fcripta A. C. M.CCC
LX. fed propter prolixitatem non adjicimus .
(s) Pejoratum reddiderit . ) Ulpianus L. 3.
§. 1. . commodati . Si reddita quidem fit res
commodata , fed deterior reddita , non videbitur.
reddita ; que deterior facta , non redditur , nifi
quod intereft , præftetur . Proprie enim dicitur
fes non reddita , quæ deterior redditur .
 (30 L'EX FRISION U M.
texTrTULUS XII.
De honore templorum ( 1 ) .
I. Ui fanum effregerit , & ibi aliquid
¹.Q de facris tulerit ( 2 ) , ducitur ad
HÆC HACTENUS .
:
( 1 ) De honore templorum . ) Unicum paganę
fuperftitionis fragmentum , quod jure merito-
que hafce leges aufpicari , quam finire debuif-
fet . Sed compilatori , ac interpreti , homini
Chriftiano , religio fuit , paganas leges , rituf-
que præponere , quos omnino abolitos voluit ,
fatifque fuit , hanc unam referre , omiflis re-
liquis , quæ fequebantur , ut verba hæc in fine
pofita , HÆC HACTENUS , indicio funt .
Vetuftiffimi Germani , non templa , fed lucos,
Diis fuis confecrabant . Tacitus de Morib. Germ .
cap. IX. Cæterum nec cohibere parietibus Deos ,
neque in ullam humani oris fpeciem adfimilare ,
ex magnitudine cæleftium arbitrantur . Lucos ac
nemora confecrant , Deorumque nominibus adpel-
lant fecretum illud , quodfola reverentia vident .
Idem de Naharvalis populis . Apud Naharva
los antique religionis lucus oftenditur . Præfidet
facerdos muliebri ornatu , fed Deos interpretatio-
ne Romani Caftorem , Pollucemque memorant . E
jus numinis nomen Alcis : nulla fimulachra , nul-
lum peregrine fuperftitionis veftigium , utfratres
tamen, juvenes venerantur . Talis & in Fri-
fiis lucus fuit Baduhennæ Deo , feu Deæ facer .
Tacitus Annal . IV . cap. 73. Mox compertum a
transfugis nongentis Romanorum , apud lucum ,
quem Badubenne vocant , pugna in pofterum ex-
tracta , confectos . In iifdem lucis etiam ftatis
temporibus comitiorum , & concilii publici cau-
fa conveniebant . Tacitus lib. de Mor. Ger,
cap. 39 ubi de Suevis Semnonibus . Stato tem-
pore in fylvam , auguriis patrum , & prifcafor-
midine facram, omnes ejufdem fanguinis populi
legationibus coeunt . Tacitus Hift . IV. cap. 14.
de facro nemore in Batavia . Civilis primores
gentis promptiffimos vulgi , fpecie epularum ,
Jacrum in nemus vocatos , ubi nocte, & lætitia
incaluiffe videt , a laude gloriaque gentis orfus ,
injurias, raptus , & cætera fervitii mala e-
numerat . Habuiffe tamen alibi templa , ex eo-
dem Tacito certum eft Annal . I. cap. 51. de
Marforum ftrage . Profana fimul , & facra , &
celeberrimum illis gentibus templum , quod Tan-
fane vocabant , folo aquantur . Abbas Urfper-
genf. in Chron. ad Annum C. MCLXIX. de
Ziza Dea apud Auguftam culta : Hanc urbem
conftruxerunt ( de Germanis loquitur ) & non mu-
ris , fed foffatis eam firmaverunt , ex nomine
Dea Zize , quam religiofiffime colebant , Zize-
cheim eam nominabant . Hujus quoque Dea tem-
plum , ex lignis barbarico ritu conftru &tum , etiam
poftquam Romani eam incolere cœperunt , inviola
tum permanfit . In Frifia quoque Mercurii , Sta-
mare , & in fabulo , quod acceffus maris
operire folet , finduntur aures ejus , & ca-
ftratur ( 4 ) , & immolatur Diis ( 5 ) , quo-
rum templa violavit .
vonis , Baduhenne , Foftæ , quam Veftam fuif-
fe putant , templa , & cærimonias Annales no-
ftri commemorant , de quibus alias latius di-
cemus .
( 2 ) Effregerit , & ibi aliquid de facris tule
rit . ) Nos facrilegium adpellamus , & fures
ipfos facrilegos , l. 6. & 9. z. ad 1. Jul. Pecul .
Nam , ut Servius ad'Eclog. IX. Virgilii notat,
legere , & fublegere eft furari , unde & facrile-
gus dicitur , qui facra legit , id eft , furatur .
( 3 ) Acceffus maris . ) Veteres Frifii & Sa-
xones maris acceffum Lidunam , receffum Ma-
linam adpellabant . Glof. Ifidor. Ledo , maris
aftuatio . Divus Auguftinus de Mirab. S. Scri-
pturæ lib. I. cap. 7. Hæc enim quotidiana imun-
datio , bis a tempore ad tempus , per horas XXIV.
femper peragitur , & per alternas hebdomadas
Ledonis , & Maline viciffitudo comitatur . Sed
Ledo fex horas inundationis , & totidem receffus
habet : Malina vero grandis per quinque boras
ebullit , & per feptem horas littorum dorfa rede-
tegit . Incertus Martyrologus doctiffimo Fur-
merio oratione fua adverfus difertiffimum Ub-
bonem Emmium citatus . Frifones in loco , ubi
Martyrum fanguis erat effufus , ( prope Dockin-
gham civitatem in Oottergoa ) aggefta terra
collem exaltarunt , propter Lidonis , & Maline
quotidianas eruptiones , ex maris æftu quotidiano
provenientes , ubi Ecclefiam extruxerunt . Ex eo-
dem fluxu , & refluxu maris , quod ex Lunæ
adfectibus movetur , veteres Germani , Saxo-
nes , Frifii , qui littoribus maris adfidebant, an-
nos & menfes fuos difpenfabant ; anni & men-
fes eorum lunares erant , ut docet magnus Sca-
liger lib. H. de Emend. temp. Sed de Liduna
& Malina vide porro eumd. Scalig. in Conje-
taneis ad Varronem , de L. L. & Marcel,
Empir.
(4 ) Finduntur aures ejus ,& caftratur . ) Tan-
quam fervus poenæ , & Diis facer , quorum tem-
pla violaverat . Certe caftratio apud veteres
Germanos poena fervilis erat . Legis Salicæ Tit.
XIII. De furtis fervorum , vel effracturis §. 2.
Si vero furaverit , quod valet XL. denarii , aut
caftretur, aut CCXL. denarios , qui faciunt fo-
lid. VI. reddat ; & alibi in Leg. German.
( 5 ) Immolatur Diis . ] Germani veteres , ut
ex Tacito , aliifque auctoribus manifeftum eft,
non folum maleficos , fed & hoftes captivos ,
& ex popularibus , forte ductos , variis ex cau
fis ad aras mactabant : de quo barbaro ritu a-
lias plura dicemus . Hic fiftimus .
LEX
 LEX ANGLIORUM

ET WERINORUM

CUM NOTIS COLLECTORIS .

CAPITULA LEGIS ANGLIORUM ET WERINORUM :

IX. De liberto occifo ,

1. DEE homicidiis . X. De vi.
II. De ictu læfis . XI. Si quadrupes damnum fecerit ,
III. De vulneribus . XII. De minoribus cauffis
IV. De fractura offium. XIII. De poteftate teftandi .
V. De tranfpunctione & membris læfis , XIV. De veneficiis .
VI. De Alodibus . XV. De campo •
VII. De furtis . XVI. De delictis fervorum .
VIII. De incendio , XVII. De animali alieno læfo .

EXPLICIUNT CAPITULA .

INCIPIT LEX ANGLIORUM

ET WERINORUM ( 1 ) ,

HOC EST , THURING ORUM ( 2) .

TITULUS I II. Qui liberum ( 4 ) occiderit , cc. fol.

De Homicidiis . componat .
III. Et de utroque fi negaverit , cum
I
I.
SI quis Adalingum ( 3 ) occiderit , XII . juret ? aut in campum exeat , utrum
DC. fol. componat . ille voluerit , ad quem cauffa pertinet .
IV.
Herold. cum XI.

( 1 ) Angliorum & Werinorum . ) Hoc legis
titulo pulchre edocemur , Anglios & Werinos ,
quos Tacitus memorat German. C. XL. eos
fuiffe populos , e quorum potiffimum fociali
foedere , Refpublica & gens celeberrima quon-
dam conftiterat Thuringorum ; quorum nomen
veteribus inauditum , fequioribus ævis maxime
illuftre fuit . Edocemur itidem in celebratiffi-
mum illud foedus Angliorum & Saxonum ,
Anglofaxonum nuncupatorum , qui Britanniam
fuo fubegerunt imperio , non coaluifle omnes
Anglos , ( ficut & aliunde certum eft nec coa-
luiffe omnes Saxones ) ; neque omnes Weri-
nos , feu Warnos ad alias conftitiffe terras ;
de quibus Hiftorici medii ævi mentionem fa-
ciunt .
( 2 ) Thuringorum . ) Cl. Wachterus in Glof
fario V. Thor , cum dixiffet , vocem hanc fi-
gnificare montem , & antiquiflimam effe , atque
omnibus pene linguis orientalibus & occidenta-
libus , præcipue vero Celticis , ufurpatam , hæc
de Thuringis fubdit : Thuringi , vel To ingi ,
montani , monticole , gens Germanica inter Sa-
lam & Werram , ferius quidem nominata , fed
jam tum cum nominari capta , longepotentiffima,
aliis fortaffe populis , five vi , five fponte , in
nomen ejus tranfgreffis . Thuringiam hodiernam
ex qua veteris magnitudo initium cœpit , monti-
bus afperam effe nemo ignorat . Hec vera nomi-
nis Thuringici origo . Qui aliam defiderat , adeat
Sagittarium in Antiq. Regni Thuringici , &
plauftra nugarum inveniet .
(3 ) Adalingum . ) Ideft , ut vis vocis indi-
gitat , ex profapia nobili natum . Nobilium fa-
miliæ multo majori præ cæteris æftimatione ci-
vili gaudebant . Ex his Reges ac fupremos
Principes olim fuiffe delects innuit Tacitus
Germ . c. VII. Reges ex nobilitate .... Jumunt .
Ac de quibuidam Langobardorum Regibus
Paulus Diaconus lib. I. cap. 21 , ait : Hi omnes
Lithing ( alii codices legunt Alalingi , vel.
Adelingi fuerunt ; fic enim apud eos quædam
nobilis profapia vocalatur .
(4 Liberum. ) Secunda claffis in Republi
ca. Intelligendi autem funt , non fimplices
manumiffi , aut generatim ii qui ex manumif
forum genere ortum ducerent , fed vel inge-
nuo genere nati , vel ex Reipublicæ decreto
inter ingenuos adfciti , qui pars Reipublicæ ef-
fent , & jure fuffragii in Generalibus Comitiis
frue-
 32 LEX ANGLIORUM ET WERINORUM .
IV. Qui fervum ( 1 ) occiderit , xxx, fo-
lid. ( 2 ) componat , aut fi negaverit , cum
v. juret .
TITULUS II.
De idu læfis .
I. Ui Adalingum ictu percufferit ,
xxx. fol. componat , aut cum v.
juret .
II. Qui liberum , x. fol. componat ,
aum quinque juret .
TITULUS III.
De vulneribus .
I. s effufi gi xxx.
guinnis
Angui
SanCommo
i
ns Adalin
effufioo Adali ngi fol.
xxx. fol.
componatur , aut eum fex hominum
facramento negetur .
II. Liberi hominis , x. fol. aut fex ho-
minum facramento negetur .
TITULUS IV.
1 XI. Qui alium percufferit , ut furdus fiat ?
De fractura offium .
I. S fractum Adalingo xc. fol. compo-
Ο natur , aut x11 , hominum facramen-
to negetur ,
II. Libero xxx. folidis compofiatur ,
fex hominum facramento negetur .
TITULUS V.
De tranfpunctione membris lefis .
I. Orpus tranſpunctum fimiliter .
CoII. Coxa vel brachium tranfpun-
tum , ut fanguinis effufio .
& XIV. Si inteftina vel botelli perforati
1 Herold. Vulitivam .
fruerentur . Confule , quæ dicta funt in Pra-
fatione generali . Qui hic Liberi , Nithardo
lib. IV. funt Frilingi , qui ab ipfo Latine red
duntur Ingenuales , ideft , ex ingenuo genere
orti .
(1 ) Servum . ) Tria ergo hominum genera
ex hoc Titulo extitiffe colliguntur in Republi-
ca Thuringorum , fcilicet Adalingi, Liberi ,
Servi . Quibus & quartum genus addas , hoc
eft , Libertos , feu manumiffos , de quibus fer-
mo fit infra Titulo IX.; atque his quatuor
hominum claffibus tota inter Barbaros ordinum
differentia confiftebat . Quatuor hafce claffes
& inter Saxones ex Einhardo enumerat Ada-
mus Bremenfis lib . I. cap. 5. Quatuor igitur
differentiis gens illa confiftit , nobilium fcilicet &
liberorum , libertorumque , atque fervorum . Cui
adamuffim confonat Tacitus Germ . c. XXV.
de Germanis in univerfum differens , cujus
teftimonium a nobis allegatum eft in Præfatio
ne generali , graphice exprimens præfatas qua-
tuor hominum claffes ; fervos , libertos , feu
libertinos , ingenuos , nobiles .
( 2 ) XXX. Solid. ) Tacitus citato loco ait ,
quod inter Germanos liberti non multum fupra
fervos funt . At vero ex Thuringorum lege
colligimus , æftimationem capitis fervi XXX.
folidorum fuiffe ; manumiffi vero , feu liberti ,
ac libertini folidorum LXXX . Vide infra Tit
IX. Si ergo de exiftimatione civili fermo fit ,
III. Oculus unus , vel ambo excuffi Ada-
Lingo ,
lingo fol . componantur ,
ccc. fol. libero , c.
folidis ; aut fi negat , XII . hominum facra-
mento negetur .
IV. Nafus abfciffus fimiliter . Auris fimi-
liter . Lingua fimiliter .
V. Manus vel pes abfciffus , fimiliter :
aut fi manca pependerint , medietas compo-
natur .
VI. Qui Adalingo unum vel ambos te-
aut fticulos excufferit , ccc. fol. componat . Si
libero , c. fol. componat , vel juret , ut fu-
perius .
VII. Si vetem fimiliter .
VIII, Qui pollicem abfciderit , xXXIII .
folid. et tremiffem componat . Si indicem &
impudicum fimiliter . Si medicum & mini-
mum fimiliter .
IX. Articulus pedis abfciffus ut pos fractum
componatur .
X. Vultivam ( 3 ) L. folid. componat ,
vel cum fex juret .
Adalingo ccc. folid . componat ; libero c.
fol. componat , vel cum xi . juret .
HÆC JUDICIA WLEMARUS ( 4 )
DICTAVIT ,
aut
XII. Si contra ftomachum vulnus factum
erit , & claudi non potuerit , x11 . fol . pro
ipfa apertione componat .
XIII. Si ipfe ftomachus perforatus fuerit ,
nec vulnus medicamento claudi potuerit ,
pro vulneris apertione totidem fol. compo
nat , quot pro ipfo vulnere compofuit .
clau-
manumiffus ferme triplo major fupra fervum
erat , cum tribus ferme fervis æquiparatus fit
in æftimatione capitis , a qua civilis exiftima-
tio defumebatur . Hic obiter adverte , inter
Thuringos civilem æftimationem ftatus fervi ,
liberti , ingenui , nobilis , habitam fuiffe juxta
proportionem arithmeticam numerorum 36. 80 .
200. 600. Sic inter Barbaros optime factum ,
ut ordinum fupra ordines , & claffium fupra
claffes præcellentia adamuffim definita fuiffet .
Nos profecto quidquam non habemus , quod
hujufcemodi inftituto æquiparare poffimus , ut
relativam claffium & ordinum civilem exifti-
mationem exacta proportione dignofcamus .
(3 ) Vultivam . Ex Vachtero V. Wultava
explico damnum in facie vel decore vultus ,
quod Italice apta expreffione dicimus , uno
sfregio nel volto . Lindenbrogius , Spelmannus ,
Cangius , ut ipfe Wachterus ait , hanc vocem
tanquam obfcuritate metuendam abfque gloſſa
dimiferunt ; alii diverfimodis interpretati funt .
Sed anne Wultiva effet vox a Barbaris latine
loquentibus fimpliciter derivata a vocabulo Vul-
tus , & ad defignandam cicatricem in vultu
factam adhibita ?
(4) Wlemarus . ) Siccama ad Legem Frifionum
Addit. Sap. cenfet , hunc eundem effe fapien-
tem , cujus in Lege Frifionum plura dictata oc-
currunt .
 1
LEX ANGLIORUM: ET WERINORUM .
claudi non potuerint , fimiliter faciat , id
eft , totidem folid. apertionem vulnerum com
ponat , quot pro ipfis vulneribus compo
fuit .
XV. Si utraque coxa ferro vel • quolibet
telo trajecta fuerit , vi . folid. componat .
XVI. Si folliculus tefticulorum cum coxa ,
Ix. fol. componat .
XVII. Si utraque coxa cum tefticulis fue
rint perforata , xv. fol. componat .
XVIII. Si quis alium in facie percuffe
rit , ut oculus vel os torqueatur , 1111. folid.
componar .
XIX. Si quis alium in brachio vel in
crure percufferit , ut ipfa membra decre-
fcant , & ita fuerit fubtiliatum , ut duos
digitos minuatur , IV. folid. componat : fi
unum , 11. folid, fi digitus dimidius , folid,
fi fexta pars digiti eft , unum tremiffem .
XX. Qui harpatorem , qui cum circulo
( 1 ) harpare poteft , in manum percufferit ,
componat illum 2 quarta parte majori com-
pofitione , quam alteri ejufdem conditionis
homini . Aurifices fimiliter . Fœminas fre-
fum facientes fimiliter
1 Herold, fub duos , 2 Herold. illud ,
(1 ) Cum circulo . ) Venantius Fortunatus lib,
V. carm . 8. Romanus lyra , plaudat tibi Barba
rus harpa . Wachterus V. Harfe adductis tefti-
moniis colligit , harpam fuifle inftrumentum
lyricum fidibus tenfum . Hoc autem ( ut lex
in qua verfa mur fatis indicat ) circumacta qua-
dam inftrumenti parte pulfabatur . Et revera
etiam Johannes Ihre vocem harpa derivari fu-
fpicatur a Huerfa , circumagere . Mihi in men-
tem venit inftrumentum illud fidibus tenfum ,
quo utuntur Allobroges cuin lanterna magica
pueros noftros oblectantes ; circumrotato cir
culo , quod interius pofitum , & manubrio in-
ftructum eft , fides titillantur , & ftridulum fed
non incomptum exprimunt fonum .
( 2 ) De Alodibus . ) Facilius intelligitur res
ipfa , quam primæva vocis fignificatio , circa
quam in diverfa abiere eruditiffimi . Ego , ne
longior fim , unicam fententiam referam , quæ
genuina mihi videtur . All eft totus , od pof-
feffio ; ergo allod indigitat poffeffionem tota-
lem , feu plenariam , ficuti feudum fehod )
poffeffionem denotat ftipendiariam ; Feb enim
eft ftipendium . Ejufmodi autem quondam fuit
illud Beneficiorum genus , quod fequentibus
ævis Feudum dictum eft , ut fcilicet veluti fti-
pendium pro fidelitate & fervitio conferretur .
Hæc explicatio apprime fimplex veritatem fuam
comprobat ex ipfa natura feudi & allodii . Ca-
terum ad antiquorum morum exactiorem no-
titiam diligenter obfervandum eft , fpectatæ al-
lodiorum notioni non tantum opponi feuda ,
& reliqua beneficiaria tenementa , fed & bona
communalia , in quibus nulla particularibus per-
fonis aut familiis proprietas eft , fed tantum
jus ad utendum fruendum , quatenus commu-
nitatis membra effe cenfentur . Qualia antiqui-
tus inter Germanos generatim obtinuerant , &
quorum aliquota pars pluribus in locis perma-
net ufque modo .
(3 ) Terra . ) Sanctionem huic parallelam ha-
bes in lege Salica Tit. LXII . lege 6. , cum
hoc tamen difcrimine , quod hic fimpliciter
Terra , ibi vero Terra Salica menoretur . Di-
1 33
TITULUS . VI.
De Alodibus ( 2 ) ..
EREDITATEM DEFUNCTI FILIUS
I.
H NON FILIA SUSCIPIAT . SI FILIUM .
NON HABUIT QUI DEFUNCTUS EST , AD
FILIAM PECUNIA ET MANCIPIA , TERRA
( 3 ) VERO AD PROXIMUM PATERNE GE-
NERATIONIS CONSANGUINEUM PERTINEAT .
II. Si autem nec filiam habuit , foror ejus
pecuniam & mancipia : terram proximus pa-
ternæ generationis accipiat .
III. Si autem nec filium , nec filiam , ne-
que fororem habuit , fed matrem tantum
fuperftitem reliquit , quod filia vel foror de-
buerunt , mater fufcipiat , id eft , pecuniam
et mancipia .
IV. Quod fi nec filium , nec filiam , nec
fororem
fororem , aut matrem dimifit fuperftites.
proximus qui fuerit paternæ generationis.
heres ex toto fuccedat , tam in pecunia at-
que mancipiis , quam in terra .
V. Ad quemcunque hereditas terræ per-
venerit , ad illum veftis bellica , id eft lo-
rica
3 Herold. aurifici famine.
fcrimen autem hærere tantum videtur in ver-
bo , non in reipfa , fi ufque ad antiquiora Ger-
manorum inftituta afcendamus . Recenfendum
namque eft , quod de Germanis ait Cæfar de
Bello Gallico lib. VI . cap . 22. Neque quifquam
agri modum certum , aut fines proprios habet .
Sed Magiftratus ac Principes in annos fingulos ,
gentibus , cognationibufque hominum , qui una co-
ierunt , quantum eis , & quo loco vifum eft , at-
tribuunt agri , atque anno poft alio tranfire co-
gunt . Idem & Taciti ævo obtinebat , ut col-
ligimus ex ejus libello Germania infcripto cap.
XXII. Agri pro numero cultorum ab univerfis
per vices occupantur , quos mox inter fe fecun-
dum dignationempartiuntur . Facilitatem partien-
di camporum fpatia præftant . Arva per annos
mutant , & fupereft ager . Ex quibus perfpici-
mus , agros non alodiali titulo a peculiaribus
familiis poffeffos , fed omnes communales fuif-
fe , annuatim per vices populo ad utendum
fruendum diftributos . Quin fi antiquiffima con-
fulamus æva , nec fixas domos habuere Ger-
mani ; at vero Taciti tempore jam obtinue-
rat , ut quifque propriam poflideret domum .
Ita enim ille loco citato cap. XVI . Vicos lo-
cant , non in noftrum morem connexis , & coha-
rentibus ædificiis : fuam qui que domum fpatio
circumdat , five adverfus cafus ignis emedium,
five infcitia ædificandi . Ne camentorum quidem
apud illos , aut tegularum ufus ; materia ad omnia
utuntur informi , citra fpeciem , aut delectatio-
nem. Quedam loca diligenter illiniunt te ra ita pu-
raJplendenti , ut picturam ac lineamenta co-
lorum imitetur . Ergo Taciti tempore , cum a-
gri adhuc communales forent , annuatim per fa-
milias partiendi , domum tamen cum fuo am-
bitu familiæ quæquam proprietatis jure poffi
debant ; ficque terra alodialis de qua in le-
ge , quam exponimus, de alodibus agente , fer-
mo eft non alia erat ac terrajalica , feu ter-
ra ad ædem pertinens , ut ipfa vis vocis indi-
gitat : Sala enim idem eft acles . Congruum
eft ergo primordia legis , in qua verfamur, ex
illa antiquitate repetere , quæ tamen fubfequen-
tibus
 34 LEX ANGLIORUM ET WERINO RUM :

tica ( 1 ) , et ultio proximi ( 2 ) , et folutio VI. Mater moriens filio terram , manci
leudis ( 3 ) , debet pertinere ( 4 ) . pia , pecuniam dimittat , filiæ vero fpolia
colli

tibus ævis jure proprietatis ad agreftes qoque que vifitur Heros , qui a fpatha Durindarda
terras extenfo , ex contructione inftituti juris, ( a noftratibus orrupte appellata Durlindana. )
etiam quoad has obtinuerit . Confule Eccardun dignofcitur effe Orlandus , feu Rolandus , in præ-
in notis ad citatum locum Legis Salicæ , cu- lio ad Roncavallen anno DCCLXXVIII
jus fententia quamvis eru litis quibufve non o honefta morte perfunctus , Poetis & Romanti
mnino probetur , antiquitati certe apprime con- carum fabularum fcriptoribus celebratiffimus .
fona eft . Apud noftrates curtis fepe , vel mu-- Militaris indumenti , armorumque genus ex fi
ro undique claufa , quæ donui villicæ inhe- gur hic appofita confice , haud multum ab-
ret , aut illam ambit , hodiedum appellatur Be finile veftimento bellico veterum Samnitum ,
arctum , vernac le B arz , quæ vox a Cangio de quibus hæc Livi s Decade I. lib. 9. Forma
me norata in Gloffario Voce Bia cium abfque erat fcuti : Jummum latius , qua pectus , atque
gloffa dimiffa fuit . Ego proprie terram ad ha- bumeri teguntur , faftigio æquali ; ad imum cu-
bitationem fpectantem fignificare reor : By: earth neatior, mobilitatis cau'a : Jpongia pectori tegu
fiquidem eft habitat onis terra ; quod prorfus mentum: finiftrum crus ocrea tectum &c. A.
idem eft ac Terra Salica . lius ibidem cernitur Heros , forte Oliverius :
(1) Lorica . Veftis nempe bellica maculis fer hic armatus eft clypeo & ferrea pila acumini-
reis contexta , cujus egregiam fpecimen vidi bus referta , quam quidam inepte pro malo gra
inter poftypa , quibus ornantur ftipites porte nato fumpfere . Hæc utiliffima funt dignofcendis
majoris Ecclefiæ Cathedralis Verona , cujus fa- armis bellicis illius temporis .
brica refertur verſus initia fæculi IX. Ibi nam-

15
AR
IVN
DA
D
P
R
>
 LEX ANGLIORUM ET WERINORUM .
colli ( 5 ) , id eft murenas , nufcas , moni-
lia , inaurés , veftes , armillas , vel quidquid
ornamenti proprii videbatur habuiffe" .
VII. Si nec filium , nec filiam habuerit ,
fororem vero habuerit , forori pecuniam et
mancipia , proximo vero paterni generis ter-
ram relinquat .
VIII. Ufque ad quintam generationem
paterna generatio fuccedat . Poft quintam
autem filia ex toto , five de patris five ma-
tris parte , in hereditatem fuccedat , et tunc
demum hereditas ad fufum a lancea tran-
feat .
TITULUS VII.
De furtis .
I. Ui gregem equarum in parco I fu-
m nat .
•QUratus fuerit , in triplu compo
Si autem foris gregem commovit ,
quot equæ fuerunt , tot capita in 2 commo
tionis mul&
tam componat , et quot abftulit ,
tot in triplum componat . Hoc de cervo ,
bove , vacca , ove , porco , judicatum eft .
II. Qui fcrofas fex cum verre , quod dis
cunt fon , furatus eft , in triplum compo-
nat , et delaturam fol. vII . et in freda to-
tidem .
III. Qui ornamenta muliebria , quod rhe-
do ( 6 ) dicunt, furto abftulerit , in triplum
componat , delaturam XII . fol. et in freda
fimiliter .
IV. Homo in furto occifus , non folva-
tur : fed fi proximus ejus dixerit innocen
tem occifum , campo eum comprobet inno-
centem , vel XII . hominum facramento , fu-
rem credi jufte occifum .
V. Qui hominem liberum infra patriam
vendiderit , folvat eum quafi occifum , et in
* Herold. in parrico . 2 In deeft in Herold.
4 Herold. cum XI.
• (2 ) Ultio proximi . ) Hinc perfpicue colligis
inter hæreditaria jura ex publicis legibus ha-
bita fuiffe jura & onera privatę vindictæ , quæ
ad proximos occifi , & occiforis , quondam per-
tinebant .
(3) Solutio leudis . ) Id eft multa, quæ folve-
batur ob homicidium proximi . Leude , docen-
te Cl. Wachtero h. v. , proprie eft homicidium ,
quæ vox fubinde fumi confuevit pro compo-
fitione homicidii fenfu a delicto ad pœnam de-
licti translato . Etenim delictorum nomina mul-
&is communicata paflim annotantur .
( 4 ) Debet pertinere . ) Cur mafculi exclude-
rent fœminas in terræ hæreditate , Eccardus
fupra allegato loco congruentes congeflit ra-
tiones . At vero ex hac lege colligimus , Le-
gislatores potiffimum refpexiffe ad ftatum mi-
litarem , cuius fœminæ capaces non erant ; a-
deo ut cum primum terræ familiis ftabili jure
affignarentur , ex viris uti militibus ( qui revera
hoc titulo pars Reipublicæ effe cenfebantur )
adfcriptę fuerint poffidendæ . Quod confirma-
tur ex hujus Tituli lege VIII. , qua ad hære-
ditatem ex toto vocantur fœminæ demum poft
quintam generationem , quando fcilicet jura fa-
miliæ & agnationum in mafculis ut extincta
habebantur ; lex namque ita fefe explicat : Tunc
35
fredam folid. x11 . Qui liberum extra folum
vendiderit , folvat eum fimiliter , et in fre-
dam fol. LX. Similiter de fœmina .
VI. Qui liberum ligaverit , x. fol, com-
ponat . Qui Adalingum xxx. fol . fi negat ,
cum XxII. 4 juret , aut campo decernat .
VII. In omni re furto ablata , fi is cui
res componenda eft, dixerit capitale pejus
effe , quam quod ablatum eft , juret de de-
bito folus , pejus non effe quod offert , illo
quod abftulit , et ita folvat fecundum le-
gem .
TITULUS VIII.
De incendio .
I. Ui domum alterius noctu incenderit ,
Qdamnum triplo farciat , et in fredo
folid. LX. aut fi negat , cum unde-
cim juret , aut campo decernat .
TITULUS IX .
De liberto occifo .
I. Ervus a domino per manumiffionem
SEElibertate donatus , fi occifus fuerit ,
LXXX. fol. componat , vel quidquid ei fol-
vi debeat , medietas compofitionis liberi ho
minis folvatur .
TITULUS X.
De vi.
I. Ui liberam fœminam rapuerit ( 7 ) ,
reddat eam cum folid. cc. et quid-
Que
quid cum ea tulit , reftituat , ad-
dens ad unamquamquem rem fol. x.
II. Si libera fœmina , fine voluntate pa-
tris ,
3 Herold. de fervo.
demum bæreditas AD FUSUM A LANCEA
tranfeat .
( s ) Spolia coli . ) Adverte fi lubet , quænam
ornamenta fœminis tunc effent in ufù . Ad
quorum intelligentiam confuli poteft Cangii
Gloffarium .
( 6 ) Rhedo . ) Supellectilem uxoriam , vel or-
namenta muliebria fignificare docet Wachte-
rus V. Gerade , id deducens a verbo vaten ,
conftituere . Inde derivatum credo vocabulum
Italicum corredo .
7 ) Rapuerit . ) Non errabit forte qui dixe-
rit , feveriores leges adverfus raptum conftitu-
tas fuiffe a Barbaris , poftquam ad Chriftiana
facra tranfierunt . Aliud enim ex antiquiori-
bus rudioribufque moribus obtinuiffe videtur ,
præcipue in feptemtrionali Germania . Stiern-
hokius lib. II. Juris Veteris Sveo-Gothici
cap. 1. Nihil olim gloriofius bab tum , quam
bello & raptu maritari . Et Olaus Magnus lib.
XIV. Rerum Septemtrionalium cap. 4. ver
ba faciens de hafta ex Svecorum more nuptia
rum ritibus interveniente , fubdit : Quæ fignat
prima veterum connubia olim fuffe violenia ex
raptu . Ego fufpicor antiquis raptum adeo in
honore fuiffe , ut ubi verus raptus haud inter-
veniebat , quædam faltem intercederet belli , &
raptus
 36 LEX ANGLIORUM ET WERINORUM .

tris , aut tutoris , cuilibet nupferit , perdat

omnem fubftantiam quam habuit , vel habe- TITULUS XIII.
re debuit..
III. Qui fœminam nobilem virginem De poteftate teftandi .

nondum parientem occiderit , DC. folid.com- I. Ibero homini liceat hereditatem fuam
ponat : fi pariens erit , ter DC. fol. fi jam L cui voluerit tradere .
parere defiit , DC. folid.
TITULUS XIV.
IV. Qui liberam non parientem occiderit ,
bis LXXX . et vi. folid. et duos tremiffes De veneficiis .
componat : fi pariens eft , DC. folid. fi jam
1. I mulier maritum veneficio dicatur oc-
defiit , cc. fol. componat .
vel malo ad occidendum
V. Si fervus liberam fœminam rapue-
rit , dominus compofitionem folvat , ac fi oc- prodidiffe , proximus mulieris campo eam
cifa fuiffet . innocentem efficiat : aut fi campionem non

VI. Similiter de viduæ raptu , vel inter- habuerit , ipfa ad novem vomeres ignitos
(2 ) examinanda mittatur .
fectione judicatum eft .
VII. Qui alterum intra fepta propria oc- TITULUS XV.
ciderit , in triplum componat , vel quidquid
De campo .
damni ibi commiferit , tripliciter emendet .
VIII. Qui nolens , fed cafu quolibet , ho- I. Duobus folid. ufque ad maximam
minem vulneraverit , vel occiderit , compo- A compofitionem , in furto et vulne-
fitionem legitimam folvat . ribus campus judicat .
IX. Qui domum alterius collecta manu
( 1 ) hoftiliter circumdederit , trium primo- TITULUS XVI.
L rum qui fuerint , unufquifque folid. LX. com-
De delictis fervorum .
ponat , et rei fimiliter . De ceteris , qui eos
fecuti funt , folid. x. unufquifque , et in ban- I. Mne damnum , quod fervus fecerit ,
num Regis folid. Lx. dominus emendet .

TITULUS XI. TITULUS XVII.

し

Si quadrupes damnum fecerit . De animali alieno lafo .

I. I
quadrupes damnum quodlibet fecerit , I. QUi quadrupedia alterius in fepem cu-
Spotted ,proqualitate damni velcom juslibet feuquadrupedia naverit ,
, ibique vel
pofitionem folvat , vel facramentum juret . mortua fuerint , vel damnum aliquod per
tulerint , is qui ea minavit , damnum e
TITULUS XII . mendet .
II. Si homo laqueum , vel pedicam , vel
De minoribus cauffis.
quodlibet machinamentum , ad capiendas fe-
1. Uidquid homo alteri fecerit , quod ras in fylva pofuerit , ibique pecus vel ju-
injuftum factum dicatur x. folidis mentum alterius captum , vel mortuum fue-
componat , aut cum quinque juret . rit , qui machinamentum fecit , damnum e-
mendet .

* Ifte §. qui quintus eft in Lindenbr. poſt noftrum octavum , & ipfe octavus , habetur in Heroldina .

raptus imago . Ex Formulis Regni Italici Vol.
II. hujus Collectionis editis ad Leg. CLXXXII .
& CXCVI. Rotharis Regis , pater , feu is , qui
jus poteftatis tutelaris habebat in fœminam ,
fponfabat eam viro in uxorem per iftam fpa-
tam , & iftum Wantonem . Spatha autem , &
Wanto , feu chirotheca procul dubio erant fym
bola monomachiam defignantia . In quamplu-
ribus ex noftris pagis Patriæ Fori Julii villici
veterum inftitutorum maxime tenaces nuptia-
rum die quafdam ridiculas cæremonias hodie-
dum fervant , quæ fictitii raptus fpeciem haud
obfcure præfeferunt .
(1 ) Collecta manu . )Leges ejufmodi adverfus
vindictas & violentias collecta manu patratas con-
ftitutæ præcipue funt , ut reor , ad avertendam
lafciviam privatæ vindicta , que ex antiquis in-
ftitutis a propinquis lefi fufcipiebatur , ut alibi
notatum eft . Si vera funt , quæ ex relatu au-
divi , verfus Albania fines morbus hic adhuc
extinctus non eft , ut fi propinqui hominis oc-
cifi validiores fint propinquis occiforis , funt qui
hoc fuga elapfo , in res ejus graffari , agros de-
populari , arbores , vineas , oliveta fuccidere ,
& domum ipfam demoliri non vereantur .
(2 ) Ad novem vomeres ignitos . ) Hæc fœemi-
narum, & quidem nobiliffimarum quoque pur-
gatio haud infueta fuiffe videtur . Muratorius
Antiq. Italic. Differt. XXXVII. antiquis alla-
tis teftimoniis edocet , uxorem Caroli Craffi ,
Emmam Reginam Angliæ , S. Cunegundem S.
Henrici Imperatoris conjugem ( cujus tamen
factum haud immerito verti poteft in dubium )
violate pudicitiæ infimulatas examen ad igni
tos vomeres obtuliffe , & Cunegundem & Em-
mam etiam perfeciffe .

EXPLICIT LEX ANGLIORUM ET WERINORUM .

LEX
LEX SAXONUM
CUM NOTIS CAROLI GUIL. GÆRTNER,
CAPITULA LEGIS
¿D EE vulneribus .
1.
'
II. De homicidiis ▾
III. De conjuratione & læfa dominatione .
IV. De furtis.
V. De vi & incendiis .
VI. De conjugiis
VII. De bæredibus & viduis
VIII. De dote .
IX. De acquifitis ,
IN CHRISTI NOMINE INCIPIT
LEGIS SAXON
LIBER
TITULUS I III. Si fanguinat , cum cxx. folid. ( 5 )
De vulneribus ( 2 ) ,
1. E ictu nobilis xxx. folid. vel
fi negat , tertia manu ju-
ret ( 3 ) .
II. Livor et tumor ( 4 ) LX.
folid. vel fexta manu juret .
Tom. III.
Lindenbr. De occifionibus.
2 Lindenbr. fol. CCXX. vel cum X11. Lindenbr. cum Xil.
Lindenbr. cum XII.
( 1 ) Legis Saxonum Liber . ) Siftitur hac ipfa
lege antiquiffimum , quod extat , veteris Sa-
xonica Jurifprudentiæ monumentum . Prodiit
primum in lucem typis impreffum , & ex fu-
pellectile Bibliotheca Collegii Fuldenfis defcri-
ptum anno 1557. Bafileæ , opera Bafilii Joan-
nis Herold , in originum ac Germanicarum anti-
quitatum libris , pag. 121. Poftea eandem Le-
gem pariter ad fidem Mss. veterum denuo pu-
blicavit Joannes Tilius , in opufculo , quod pro-
diit Parifiis anno 1573. fub titulo : Aurei ve
nerandæque antiquitatis libelli , Salicam Legem
continentis , a Clodoveo , Childeberto Clotario
Chriftianiffimis Regibus prius editi , & poftremum
a Carolo M. emendati & audi ; item Leges Bur
gundionum , Alamannorum , Saxonum , Bajuvi
riorum, Ripuariorum , ex veteribus libris emen-
datiores auctiores . Edidit quoque Fridericus
Lindenbrogius Codicem Legum Antiquarum , Ha-
noviæ 1607. impreffum , Francofurti anno 1613.
recufum , cui , alio exemplari Ms. ufus , hanc
noftram Legem pag . 471. inferuit . Tandem
etiam Godefredus Guilielmus Leibnitius ean-
SAXONUM .
X. De raptu mulierum .
XI, De delictis fervorum .
XII. De damno cafu illato .
XIII. De animali , quod damnum dar ,
XIV. De eo , qui animal læferit .
XV. De traditionibus .
XVI. De terra aliena invafa .
XVII. De exulibus .
XVIII. De liti conjugio
XIX. De folidis .
UM
( 1 ),
vel cum undecim (6) juret .
IV. Si os paruerit (7) , CLXXX. folid. vel
cum undecim juret .
V. Si os fregerit , vel vulitivam fece-
rit ( 8 ), corpus vel coxam , vel brachium
perforaverit , CCXL . folid. vel cum unde-
cim juret.
D VI.
Lindenbr. De conjugio.
s Lindenbr. valtavam ,
dem Legem , Lindenbrogiana lectionis , inter
Scriptores rerum Brunfvicenfium Tom. I. p. 77.
incidere paffus , & perpaucis annotationibus com
mentatus eft . Nobis ad præfentem editionem
parandam infervire juffimus Heroldinam le
tionem , quippe quam omnium accuratiffimam
cognovimus , variantes tamen ex reliquis edi
tionibus fuo loco adducere nan negligemus .
De ætate confectæ aut promulgatæ Legis haud
liquido conftat inter eruditos , & acriter pro
pterea inter fe difceptant . Spelmannus in Glof
lario fub voce Lex Saxonum videtur eam ad-
fcribere Heraldo , Daniæ Regi , qui anno 984.
floruit , adductus auctoritate Alberti Stadenfis
fcribentis : Certiffimum eft , cum ( Heraldum
tam noftro populo , quam Tranfalbinis & Frefo-
num genti leges jura conftituiffe , quæ adhuc
pro tanti auctoritate virifervare contendunt ; &
Helmondi in Hift. Slavor. L. I. cap. 15. ubi :
adeo claruit Heraldus ) ut leges & jura fa-
tuerit , quas au&oritate viri , non folum Dani,
fed Saxones hodie fervare contendunt . Sed
ex adverfa parte Lindenbrogius in Prolegom.
ad

LEX SAX
38
VI. Si gladio veftem , feu fcutum alterius
inciderit , xxxvI . folid. componat ( 9 ) , vel .
ad Cod. Ll. ant. noftram Legem non folum
Heraldi , fed & Caroli illius M. etatem ante-
cedere contendit , id quod tum ex membranæ
& manus vetuftate , tum quod plane confimi-
lis fit reliquis ejus ævi legibus , obfervare vo-
luit . Et Heraldi quidem Leges recentiores no-
ftra effe , clarum reddi videtur ex teftimonio
Wittekindi , monachi Corbejenfis , Hiftoriar.
L. I. quem ante Heraldum vixiffe conftat , &
qui Saxonum legem diligenter deferiptam in-
veniri , ibi teftatur . Verum quod tempora Ca
rolum M. præcedentia attinet , recte objiciunt
Spelmannus 1. c. & Conringius de origine Jur.
Germ . cap. 13. Legem hanc diferte Francorum
Reges Dominos agnofcere , latine effe fcri-
plam , & Chriftianæ religionis principia pro-
dere . Jam vero , quæ apud Saxones Regum
Francorum auctoritas ante Regem Carolum I.
quis ufus Latine Linguæ , vel fcripturæ fal-
tem ? quis ufus Chriftianæ religionis ? Lis igi-
tur , me judice , ita forte componenda erit :
ut concedamus , Legem hanc continere rece-
ptos Saxonum ante Caroli ætatem mores , qui
certe cum reliquorum Germaniæ populorum
antiquis confuetudinibus optime confpirant, fed
juffu demum Caroli Imperatoris factum effe ,
ut receptæ illæ populi confuetudines , ceu jura
ufu comprobata in fcripturam redigerentur ,
quod ipfius Eginhardi in vit, Carol . M. tefti-
monio , clare fatis confirmatur . Omnium , in-
quit , Nationum , quæ fub ejus ditione erant , ju-
ra que fcripta non erant , defcribi , ac litteris
mandari fecit . Quo & pertinet , quam ipfe Lin
denbrogius 1. c. adduxit , Caroli M. Conftitu-
tio ab Impp. Friderico I. & II. confirmata ,
hujus tenoris : Prout cunctis placuit prudentio-
ribus Regni noftri , Legem Saxonum , Noricorum,
Suevorum , Francorum , Ribuariorum , Salicorum,
ficut mos & poteftas Imperatorum eft , & omnium
antecefforum meorum femper fuit , diftinxi , di-
findam fub auctoritate regia & imperatoria fta-
bilivi , non ex mea adinventione , vel corde pro-
latan , fed communi confilio a me renovatam &
auctam in melius , ficut patres & prædeceffores
mei feciffe perhibentur . Saxones autem , poft-
quam in poteftatem Francorum redacti fue-
runt , propriis nihilominus & antiquis legibus
ufos fuiffe , fidem nobis inter alios facit Poeta
Anonymus Saxo in Annalib. Car. M. ad an
num 803. canens :
Tumfubjudicibus , quos Rex imponeret ipfis ,
Legatifque fuis permiffi legibus uti
Saxones patriis & libertatis honore .
(2 ) De vulneribus . ) Exponit Titulus I. va-
rios multarum gradus , fingulis injuriarum rea-
11ium fpeciebus accommodatos . Et miranda cer-
"te eft ubivis adhibita percuffionum , vulnerum
& mutilationum exacta diftinctio , atque pro
atrocitate delicti & damni illati obfervata poe-
narum jufta proportio , qualem in aliarum gen-
tium legibus fruftra quæres , fi Frifionum Le-
gem excipias , quam propterea fummopere lau-
dat Sibrandus Siccama ad ejufd. L. tit. 22. In-
venies præterea magnam hujus legis & recen-
tiorum confuetudinum in Saxonia convenien-
tiam , quibus eadem follicitudine & cura di-
ftinguuntur , atque diverfimode puniuntur , Ha-
arraufen , braun und blau , Knittelfchlagen , wer-
fen , Beulen , Blutrunft , offne Wunden , Fleisch .
wunden , Kampffer-Fleisch , beinfchreitige Wun-
den , Labmde &c. Vid. Spec. Sax. L. I. art. 68.
La 2 art. 16. ibique Gloff, junge Weichb. art.
79. feqq. & ex Jure Electorali Saxonico Ord.
Provinc. de anno 1555. tit. Was zu Ober-Nie-
der-und Erb-Gerichten geboret .
ONU
M.
sertia manu juret .
VII. Si per capillos alium comprehende
rit ,
(3 ) Tertia manu juret . ) Nobis erit felb drit-
te fchworen, i. e. adhibitis duobus conjurato-
ribus . Moris nempe fuit apud veteres , adhi-
bere in preftatione jurisjurandi eorum , qui de
veritate jurabant , viros integræ famę & fidei ,
qui de credulitate jurabant , nimirum quod ve-
ritatem crederent eum dicere , qui jurabat , ut
eft in cap. 3. X. de purgat. Canon . Tales di-
cebantur promifcue Sacramentarii , Juratores ,
Conjuratores Purgatores , Compurgatores, Ju
ramentales , Sacramentales & Confacramenta-
les , quorum numerus , pro qualitate delicti ,
& conditione perfonarum , vel major , vel mi-
nor interdum requirebatur , quod ex fubfeqq.
$$ . noftr. L. & exemplis magno numero a Can-
gio in Gloffario fub voce jurare adductis , po-
terit apparere . Qua autem ratione dicatur
tertia , quarta , quinta manu jusjurandum pre-
ftari , optime docet Lex Alemannorum tit. 6.
5. 7. Ma facramenta debent effe jurata , ut illi
Conjuratores manus fuas fuper capfam ponant ,
ille folus , cui caufa requiritur , verba tan-
tum dicat , fuper omnium manus manum fuam
ponat , ut fic illi Deus adjuvet , vel illa reli-
quia ad illas manus , quas comprehenfas habet ,
ut de illa caufa unde interpellatus eft , culpabilis
non fit . Neque etiam ritus adhibendi conjura-
tores , omnino ignotus fuit recentiori_avo , id
enim oftendunt verba Speculi Sax, L. I. art.
63. Kampfes mag auch ein Mannfeinem Berwan-
ten weigern , ob fie beyde Magen feyn , und er
das gewehren kan auf den Heiligen , felb fiebend,
dafz fie fo nabe Freunde find . Plura vide apud
Cangium I. c. & Siccamam ad L. Frif. tit. 1.
§. 2 .
(4) Liver & tumor . ) Ictus inflictus , ex quo
livor aut tumor apparet , Germ . braun und
blau , quod dicitur in Addition. ad L. Frifion.
tit. 3. cap. 42. Si quis alium fufte percufferit,
ut lividum fiat . Huc quoque pertinet in Spe-
cul. Sax. L. I. art. 68. Wer den andern mit
Knutteln Schlagt , alſo , dafz ihm die Schlage fch-
wellen .
(5) CXX. folid. ) Lindenbrogius CCXX. So-
lid. curatiorem tamen Heroldinam lectionem
ob id fufpicor , quod alterum tantum iftius
multe continet, quæ in præc. §. livori præfti-
tuta habetur .
( 6 ) Cum undecim . ) Lindenbrog. cum XII.
fed iterum præfero Heroldinam lectionem . Nun-
quam enim in legibus antiquis legitur jurare
decima tertia manu , bene tamen duodecima ma-
nu, quod idem valet , ac fi dixeris , cum un-
decim , eum in modum & fenfum , ut habet
Ditmarus Merf. L. 4. Chron. Judiciali fenten
tia duodecimus ipfefacramentis exfolvit . Id quod
dicitur in fubf. tit. 2. §. 3. & in L. Frif. Tit.
14. §. 3. fua duodecima manu jurare .
(7 ) Si os paruerit . ) Quæ verba interpreta-
tionem recipiunt ex Addit. ad L. Frif. tit. 3.
9. 26. Si os apparuerit , non tamen incifumfuerit .
(8 ) Vulitivam fecerit . ) Lindenbr. Vultavam,
Tilius Vultivam . Et in Add . ad L. Frif. tit.
3. §. 16. dicitur Vuilitiva , ubi ita defcri-
bitur : Si ex percuffione deformitas faciei illa-
ta fuerit , que de XII. pedum longitudine pofit
agnofci , quod Vuilitivam dicunt . Siccama ad
h. 1. reddit cicatricem , & Cangius vulnus in
vultu feu facie illatum , qui fimul inde vocis
etymon deducit . Sed nifi me omnia fallunt ,
erit vox origine mere Germanica ; Wult enim
in lingua prifca vel caput vel faciem defigna-
re videtur , ut apparet ex L. Bajuvar. tit. 7.
. 5. ubi Wultworf capitis aut faciei tegumen-
tum eft . Vox compofita ex Wult & Worf, te
gu-
}
 LEX SAXONUM. 39

rit ,cxx. folid . componat , vel undecima
I rit , DCCXX. folid. componat .
manu juret .
VIII. Quicunque gladio ftricto fuper al-
terum cucurrerit , et retentus ab alio fuerit ,
XII. folidos componat , vel in manu liti fui ,
( 10 ) vel fua armata 2 juret ( 11 ) .
3
IX. Si quis alium de ponte , vel manu
( 12 ) , vel ripa in flumen impinxerit , et ille
evaferit , xxxvI . folid. componat , vel tertia
manu juret .
X. Si comprehenderit , et ita in aquam
projecerit , cxx. folid. componat , vel cum
undecim 4 juret .
XI. Qui oculum unum excufferit , DCXX,
folid. 5 ( 13 ) componat . Si ambos MCCCCXL.
folidos ( 14) componat 6 .
XII. Similiter de una aure , vel ambabus ,
furdus efficitur .
Tom. III.
XIII. Similiter de nafo , fi abfciffus fue-
XIV. Similiter de manibus , de pedibus .
XV. Tefticulus , fi unus abfciffus fuerit ,
DCCxx. folidos , fi ambo MCCCCXL. folidos
componat .
XVI. Si auricula , vel oculus , vel nafus ,
vel pes , ita percuffa manca loco remanfe-
rint , vel pependerint , medietatem fupradi
Eta compofitionis exfolvat . Si movere ipfum
membrum poffit , quartam partem R com-
ponat .
XVII. Pollex totus abfciffus , CCCLX. 7
8
folidis componatur . Si dimidius CLXXX.
folidis componatur . Si minimus totus CCXL.
folidis . Si unum digiti membrum LXXX . Si
duo membra CLX. Si totum , ut fupra 9 .
XVIII. Si index , CLXXX. & per fingula
D 2, mem-

1 Lindenbr..cam. XI . me 2 Lindenbr. in armata . Lindenbr. vel navi .

4 Lindenbr. cum XII. s Lindenbr DCCXX. 6 In Liadenbr. § 11. & fubfeq. 12. 13. 14. & 15.
unicum §. conficiunt . 7 Lindenbr. CCXL. 8 Idem CLXX. 9 Qui Heroldo funt §. 17. 18. 19.
& 20. unicum nempe §. 13. conftituunt in Lindenbr.

gumentum , ficuti noftrum eft Uberwurf, Gal- ipfe judex , qui in ipfo loco eft , faciat jurare
lis Surtout , contra Lindenbrogium in Gloff. homines ... ut dicant veritatem : fi creden
qui folam voculam Wult ad defignandum ca- tes homines fuerint , in manu comitis fui dex-
pitis tegumentum fufficere voluit . Vultiva au- tram dent. Formam ipfam hoc modo jurandi
tem forte idem erit ac Wult-bieb , ictus capiti defcribit L. Bajuvar. tit. 16. §. 6. Apprehendat
aut faciei applicatus . Hieb namque nobis eft manum proximi fui , & dicat , fic vero me DEUS
i&us , cades , Neque enim facile credendum , adjuvet , & illum , cujus manum teneo .
omnes Germaniæ populos una confenfifle in (11 ) Vel fua armata juret . Lindenbr. vel
barbarifmum ex latinorum vultu deflexum in armata juret ; fed rectius Heroldus ; nam
præter Legem enim Saxonum & Frifionum , fua manu jurare dicebatur is , qui folus ad-
Vultivam quoque fiftit L. Angliorum & We mittebatur ad jusjurandum , nec conjuratores
rinorum tit. 5. §. 10. habebat , qui cum eo jurarent . Ita enim Lex
(9 ) Componat . ) Solvat , luat . Componere e- Frifiorum in addit. tit . 3. §. 49. Liceat ei , aut
nim eft multam aut pœnam luere , uti hoc vulneratus eft , Jua folius manu , Sacramentum
fenfu vocis ufus frequens in LL. Germanicis peragere . Manu autem armata juramentum
Occurrit . Antiquiffimis enim Germaniæ tem præftare , inter folemnitates iurisjurandi refe-
poribus , quævis lites interveniente tranfactio- febatur , & ad maiorem religionem concilian
ne , quafi per amicabile compofitionem , dis dam fæpius lege injungebatur , uti videre eft
rimebantur , quod indicium erat popularis fis in L. Ripuar. tit. 33. §. 1. Ambo conjurare de-
bertatis , & ita propter homicidium , aut vul- bent cum dextra armata , cum finiftra ipfam
nus inflictum , vel aliud damnum datum , an- rem teneant . Jung. tit. 66. ejufd. Leg. Arma
tiquitus judex reum non nifi in id , quantum autem videntur fuiffe apud majores noftros
inter partes conveniebat , condemnare poterat , Diis dicata , nam univerfali quadam Septen-
donec ob enormes fæpe damni taxationes , cer- trionalium gentium confuetudine ad jurisju
ta quafi delictorum pretia legibus inventa fue- randi religionem , probante Cangio , adhiberi
runt , unde deinde legales compofitiones obti- confueverunt ; quod pagana fuperftitionis frag
nuerunt . Ante hanc compofitionem reus fai- mentum deinde a Chriftianis hominibus fer-
dofus , hoc eft , hoftilitatibus propinquorum vatum fuit .
lafi expofitus erat , ut habet L. Frifion . Tit. (12) Vel manu . ) Lindenbr. vel navi . Quæ
2. §. 2. Si vero homicida non fugerit , nibil fane lectio fenfum congruentem & clariorem ;
folvat , fed tantum inimicitias propinquorum oc- ac quidem Heroldina præbet ; hanc tamen pro-
cifi hominis patiatur , donec , quomodo potue- pterea prorfus falfam effe non exiftimamus .
rit, eorum amicitiam adipifcatur . Poft litem com- Ea enim ratione , qua infimæ latinitatis fcri-
pofitam autem , chartam compofitionis vel fe- ptores maniculam dixerunt naviculam , ita enim
curitatis accipiebat , cujus exempla reperies in intelligo verba Ottonis Morena , in Hiftoria
Formula Marculfi L. 2, cap. 18. ac in Formu- rerum Laudenfium , a Cangio citata : Cremen-
la fecundum L. Rom. 39. & apud Bignonium fes vero per follatum ipfius caftri cum rampinis
in Formulis incerti Auctoris , 7. & 8. Conf.Bi- maniculis euntes ; eadem , inquam , ratione
gnonium ad cit. Form. Marc. Edit. Baluz. T. Compilator Legis Saxonica manum pro navi
2. P. 942. Nobis ex antiqua hac lites compo fumere potuit .
nendi ratione remanfit judiciorum nomen , quo (13) DCXX. folid. ) Lindenbr. DCCXX. &
Ding, Dingeftatte , Ding-Gerichte audiunt , Din- rectius .
gen nempe Germanis eft de pretio certare . (14) MCCCCXL. folid. ) Lindenbr, ICCCCXL.
(10) Vel in manu liti fui . ) Ex mente Can- variantem tamen lectionem effe non agnofci-
gii 1. c. fub voce jurare , in manu alterius ju mus , fed ficuti literà I. numeralis , fi ei re-
rare , erit , cum quis jurat cum alio , five ad- & ta linea fuperaddatur , pro mille fæpe apud
hibito unico confacramentali . Mallem tamen veteres habetur , ita , nulla linea fuperducta
ea de ritu & modo jurandi intelligi , quà no- fi numeris centenariis præponatur , pariter mil
tione phrafis venit in addit. ad L. Frif. Tit. 4. le fignificat . Eadem forma hæc fumma fcri-
aut fi negaverit , folus juret in manu proximi . pta reperitur apud Lindenbr. in ſubſequ . 9. 15,
Et in L. Longob. L. 2. tit. 52. 9. 15. Tunc & tit. 2. §.( I.
 /
UM
40 LEX SAXON .

membra tertia pars totius mulete compo- dietate unius de tribus articulis compo
natur . natur
XIX. Medius & Medicus uterque cxx.
folidis componatur , & per membra eorum , TITULUS II.
ut de cæteris dictum eft .
De bomicidiis .
XX. Pollex pedis , medietate pollicis má-
nus componatur . Tres articuli medii , me- Ui nobilem ( 1 ) occiderit MCCCCXL.
dietate compofitionis Medici & medii digi- I. Q folidos componat .... Ruoda dicitur 2
torum componantur . Minimus articulus , me ( 2 ) apud Saxones , cxx. folidi , &
in
Lindenbr. de occifionibus . Lindenbr. Ruoda quod dicitur .

(1 ) Nobilem ) Cum hoc & fubfequentibus Sed recte Cangius fub hac voce de hifce fen
titulis diverfæ apud Saxones hominum condi- tit: Quid ad compofitionem MCCCCXL. Solidi
tionis mentio fit , non abs re erit , paucis de- nifi ea compofitione ejufmodi criminum rei fe a
ducere , quæ illa fuerit . Adamus Bremenfis crucis pœna redemerint ? Neque enim conjectu-
Hift . L. I. cap. 5. Quatuor , inquit , gens illa ram Spelmanni quifquam probet . Hæc Cangius .
( Saxonum ) differentiis confiftit , nobilium fcili- Et certe Lindenbrogianæ imprimis conjecturæ
cet , & liberorum , libertorum atque fervorum . obftant omnes fere Germanicarum gentium Le
Wittekindus Monachus L. 1. folos Liberos , ges antique , in quibus nunquam capitis pœ-
Litos & fervos nominat . Capitulare Saxonum nam , multo minus crucis fupplicium , homi-
cap. 3. Nobilium , ingenuorum & Litorum con- cidis præftitutum , bene tamen æftimandi ra-
ditionem diftinguit , atque Nithardus Hiftoriar. tionem ubique receptam fuiffe deprehendimus ,
Libr. 4. pariter Saxones in tres ordines divi- in tantum , ut tefte Spelmanno , jure antiquo
dens ait : Sunt inter illos , qui Edbilingi , funt Anglorum , ipfa regii capitis æftimatio obti-
qui Frilingi , funt qui Lazzi , illorum lingua di- nuerit , & 30. thymlarum millibus conftiterit .
cuntur . Latina vero lingua boc funt , Nobiles , Nobis , quod miraberis , Ruoda eft homo liber
ingenuiles atque ferviles . Que teftimonia licet & ingenuus , & lectio propterea hujus §. ita re-
inter fe difcrepare videantur , probant tamen,. ftituenda , vel potius redintegranda videtur :
& certo certius eft , quatuor veluti ordinibus Qui nobilem occiderit MCCCCXL. Solidos compo-
Saxonum gentem olim fuiffe diftinétam , No- nat , qui occiderit eum , qui Ruoda dicitur apud
bilium nempe , Liberorum feu ingenuorum , Saxones , CXX. Solidos , in præmium CXX.
Litorum vel Lafforum , & denique fervorum . Solidos fcil. componat . Ruoda dictus eft a roten ,
Atque eafdem quatuor hominum conditiones vel roden. i . e . terram offringere , rumpere ,
agnofcit noftra Lex ; meminit earum Lex Fri fulcare ; vid. Schilt. Gloff. fub voce Roten ,
fionum , pariter ac L. Angliorum & Werin. quæ vox non prorfus apud nos obfoleta , quip-
Nobilis nobis hodie dicitur Edelmann , Nithar pe in Spec. Saxon. L. 1. art. 54. in fin. oc-
do Edlingus , Legi Anglicorum Adalingus , no- currens , ubi : Kein Zinsmann mag ohne feines
minibus paulifper aliter flexis , fed ex una Herren Urlaub Holk hauen , noch roden ; nobifque
radice defcendentibus , nempe a voce peranti remanfit in verbo ausrotten , vel ausreuten , i.
qua ot , five od , prædium & poffeffio , unde al e. funditus tollere . Neque aliam radicem ha
Tod . Edelmann igitur prifcis dictus fuit Odel- bent Ruptuarii , Rotarii , Rhodarii , Rutarii &
1 Rotogeri, fcriptoribus medii ævi , probante Can-
mann , vel Odling , prædii vel pagi poffeffor &
dominus . Ex quibus fimul , quæ fuerit Nobi- gio , homines ignobiles & obnoxia conditionis,
lium conditio , addifcitur . Indeque derivanda quales funt ruftici ac coloni . Atque hinc in-
effe intelligo cognomina familiarum nobilium de in hunc ufque diem , hominem nobilitate
in Germania gentilitia , quæ plerumque cum generis non confpicuum , Gallis dici Roturier ,
hoc vel illo pago communia habent , cum ab cui opponitur vir nobilis , agnofcit Cangius
antiquo a poffeffionibus & prædiis , quorum Pariter Ruagium , Rouagium , Roturagium , Gal
domini erant , nominari voluerint , quod in- lis Roture , Roturage , in chartis antiquis defi-
ter alia probat particula de vel a , Germ. von , gnare agrum , idem Cangius fufius oftendit.
nominibus nobilium utplurimum præfixa . Quæ Leibnitzius , qui quidem perfpexit , hoc lo-
autem moverint Clarif. Eccardum ad L. Sa- co Ruodam Nobili opponi , aliunde tamen e-
licam p. 30. ut Nobiles veterum effe Principes tymon vocis deducit , & vult , veruntamen aus
noftros , & ingenuos eorum , qui noftro tem- étoritate deftitutus , Ruodam prifcis fignificaffe
pore Barones & Nobiles audiunt , dixerit , me genus , ftirpem , radicem ; ipfique propterea
non perfpicere ingenue fateor . Hoc certum Ruoda eft homo familiam habens , Germ. ein
eft , Saxones antiquos , populo libero , omne Gefchlechter , Polónis ex noftro Schlachtiz . No-
Principum dominium pacis tempore ignoraffe , fe autem deductioni refpondet antiquum Li-
& folum ad bella gerenda communes fibi Du- berorum feu Frilingorum vitæ genus , in ea
ces elegiffe. De reliquis populi conditionibus , confiftens potiffimum , ut inhabitarent villas ,
amox dicemus . namque eo tempore urbes in Saxonia nullæ
( 1 ) Ruoda dicitur. ) Vexatiffimus focus , fi erant condite , & ut agros , qui ad eos perti-
ullus in tota hac Lege , quem obfcuriorem fibi nebant , colerent. Vid. Siccamam ad L. Prife
& reliquis Interpretibus reddidit Lindenbrogius tit. 1. de homicidiis . Plebem efficiebant hujus
legens : Ruoda quod dicitur . Ipfe deinde Lin- notæ homines ingenui , & dicebantur liberi ,
denbrogius lucem verbis accendere voluit, Nithardo Frilingi , Repkovio in Spec. Sax. L.
dum ait , Ruod veteri lingua Saxonica crucem 1. art. 2. ob id , quod in affefforum numerum
fignificare , alludens , ni fallor , ad crucis fup- fufciperentur , Schoppenbar freye , ad diftinctio-
plicium . Spelmannus , qui quidem fatetur, nem Lafforum & fervorum , a quibus in eo
hunc locum fe non intelligere , hoc tamen for potiffimum differebant ;, & meliorem conditio
te eum voluiffe divinat: quod interfector ul- nem fortiebantur , ut effent a fervitiis , oneri-
tra cæteram mulctam , cruci etiam dominicæ , bus & tributis liberi & immunes , quad probat
quæ in unaquaque Ecclefia habebatur , CXX. locus apud Gregorium Turonenfem L. 7. cap
Solidos, veniæ redimendæ gratia delibaret . 15. Multos de Francis , qui tempore Childeberti
Bea
 LEX SAXONU M. 41

in præmium I ( 1 ) cxx. folidi . dupliciter componatur ; fi jam enixa , fim-

II. Quicquid de fuperioribus factis in fœ-
foe- pliciter componatur .
minam committitur ( 2 ) , fi virgo fuerit , III. Litus ( 3 ) occifus cxx. folidis com-
Tom. III. D 3 pona-

Lindenbr. interpremium .

Regis Senioris ingenui fuerant , publico tributo fu- que marito nuptam ; diferte enim non nupta-
begit . Junge Gloff. ad Spec. Sax. 1. c. Schop- rum duas conftituit fpecies , virgini nempe op-
penbar frey find , die ihre eigene Freyheit haben, ponit enixam , talem fcilicet , quæ ex coitu
an ihrem Eigen und an ibrer Perfon . Legem illicito & ftupro peperit . Uxores enim mari-
vero noftram hoc loco per Ruodam præcife in- tis junctæ dupli æftimationem non habebant ,
telligere hominem liberum fortis plebeja , ex quoniam ut fociæ maritorum , omnium jurium
eo apparet , quod diftincte nobilium , libero hifce competentium participes erant , & pro
rum , litorum & fervorum plus una vice men- horum dignitate componebantur . Addit. ad L.
tionem faciat , deinde hoc tit. 2. §. 1. nobi- Frif. tit. 6. de muliere occifa : Si quis mulie
lium , §. 3. litorum , & §. 4. fervorum compo- rem occiderit , folvat eam juxta conditionem fuam,
fitionem definiat , ut igitur credendum non fimiliter ficut & mafculum ejufdem conditionis
fit , compilatorem legis , fupina quadam negli- folvere debet . Imo recentiore Saxonum jure
gentia , liberorum æftimationem in tam accu foeminarum Wergeldum cœpit dimidia parte
rata reliquarum conditionum recenfione , pror minor , quam maris conftitui . Spec. Sax. L. 3.
fus omififfe . art. 45. Jegliches Weib hat ihres Mannes halbe
(1 ) Et in premium . ) Lindenbrogius : Bufzé und Wehrgeld . Dicitur autem fœmina ,
interpræmium , quod in Gloffario voluit effe fi virgo fit , dupliciter componenda , cujus du
idem ac interpretium , i. e. exceffum pretii , pli rationem in eo confiftere autumo quod fi-
five quod de pretio rei reftat , uti vocem ex- lia in commercio erat , & a parentibus , vel
plicat Gangius . Leibnitius ad h... integrum ejus tutore fponfo CCC. Solidis vendebatur ,
comma , impræmium five interpræmium CXX. ( vid. infra tit.6. ibique notas ) ; ut igitur puella
Solid. per errorem librarii prodiiffe judicat , & virgine occifa , lucrum , ex venditione fperan-
interpræmium nihil effe declarat . Putat nem- dum , ceffans , imputaretur ejus compofitioni .
pe, in præcedente commate majorem fum- Et cum forte eo in pretio non effent , quæ in
mam , quam CXX. fcriptam , deinde vitio fcri- cælibe vita partum enixæ , tefle enim Tacito
be divulfam , & bis dictam fuiffe . Hoc extra de moribus Germ. cap. 19. publicatæ pudicitie
dubium pofitum effe videtur , pro excellentio apud veteres Germanos nulla venia erat , adeo
ri ingenuorum conditione , eorum quoque æfti- ut non forma , non ætate , non opibus mari
mationem lautiorem fuiffe , ac quidem lito- tum invenerit , fimpla compofitio in illis fuf
rum , quorum capita in fubf. §. 3. Solidis CXX. ficere vifa fuit Legi . In L. Alemannorum tit.
æftimantur . Et ita Epilogus L. Frifion. in fin. 5o. qui hominem cæde clandeftina fuftuliffet ,
Liti vero compofitio , five in vulneribus , five in novein Wergildis , qui fœminam , octodecim
percuffionibus , five in mancationibus , & in omni- plectebatur , quoniam , ut opinatur Spelmannus
bus fuperius defcriptis , medietate minor eft , in Gloff . fub voce Wergild , hæc imbellior effet
quam liberi hominis . Indeque colligo , bene fe ad defenfionem ,
habere Heroldinam lectionem , nimirum com- (3 ) Litus . ) Nomen varie flexum , & pro
pofitionem hominis liberi conftitiffe CCXL. varietate dialectorum , Liti aliis dicti funt Lu
Solidis , quorum hemimeris agnatis occifi , al- ti , Lidi , Ledi , Litones , duriufque pronuncian-
tera nobili , cujus fub tutela fuerat , cedebat ; tibus Lafi vel Lazzi . De quorum etymologia ,
quafi in præmium amiffi civis & clientis . Pre- origine & conditione , quot interpretes , tot fer-
mium enim optimæ etiam latinitatis fcriptori- me fententias habebis , Lazius in Gloff. ait :
bus fæpe eft quodlibet pretium & commodum . Litz bodie Germanis idem ac lite ; a liffen , lof-
Liberos autem fub tutela nobilium , quorum fen, i. e. redimere vel fervare , ut fervos a fer-
in pagis degebant , fuiffe , probat Lex noftra vando dictos fuiffe perhibet Juftinianus . Laffo-
infra in tit. 17. de exulibus , & Charta divi- rum nomen derivat Leibnitius in Archalogo
fionis Caroli M. cap. 5. ubi : Et unufquifque li- Teutone a Lafzen , dimittere , uti liberti Ro-
ber homo poft mortem domini fui , licentiam ba- manorum erant , qui ex jufta fervitute dimiffi
beat fe commendandi . Conf. L. Wifigothorum vel manumiffi . Siccama ad L. Frif. tit. 1. a
L. 5. tit. 3. §. 1. Vi itaque hujus tutelæ vel Leffe , quod veteri lingua Frifica poftremum
patrocinii pars dimidia Wergeldi , aut compo- vel minorem fignificat . Auctor Speculi Saxo-
fitionis liberi hominis competebat Domino ju- nici , a lafzen , finere , L. 3. art. 44. Und unfre
rifdictionis , qui erat Nobilis . Nam ex compo- Borfahren , die her zu Lande kamen , und die
fitione Liti duas tertias lucrabatur dominus , Doringen vertrieben .... und da ibrer so viel
ut habet L. Frifionum tit. 15. Compofitio liti nicht waren , dafz fie den Acker bauen mochten ,
libre II. uncia IX. ex qua duc partes ad da fie die Thuringifchen Herrn fchlugen und ver-
dominum pertinent . Servi vero compofitionem trieben , liefzen fie die Bauern fizen ungefchla-
totam domino ejus obveniffe , ob id fufpicor , gen , und bestetigten ihnen den Acker , zu folchen
quod tenebatur de delictis & homicidiis fervo- Rechten , als noch die Lafzen haben . Und davon
rum. Vid. infra tit. 11. de deli& tis fervorum.kommen die Lafzen ber . Cui refpondent verba
Ex quibus liquido conftare poterit , antiquitus Alberti Stadenfts : Plures autem fe eis dedide-
non femper , neque ex affe , quod vulgo cre- runt proprios , & qui ab eis vivere funt permif-
ditur , Wergeldum agnatis fuiffe præftitum , fi , Litones funt ab eodem vocabulo nuncupati .
fed regulariter inter eos & dominum diftribu- Inde Litones in provincia Saxonum funt exorti .
tum . Et quidem ea pars compofitionis , quæ Et eundem in modum alii aliter de eorum
interfecti agnatis perfolvebatur , Megbot , Cyne conditione fentiunt . Nithardus , Lazius , Spel-
bot & Cenegild , ea autem portio , quæ domi- mannus & Lindenbrogius Litos fervorum ge-
no occifi præftabatur , Manbot apud veteres Sa- nus effe volunt , & quidem dedititiorum , qui
xones dicta fuit , de quarum vocum etymolo- ingenuitatem fuam pretio manciparunt ; Can-
gia confule , fi placet , Spelmannum & Can- gius adfcriptitiorum , aut glebe fervorum .
gium in Gloffariis . Leibnitius 1. c. Libertos eos fuiffe propugnat ,
(2 ) In fœminam committitur . ) Intelligit Lex quod & fecit Adamus Bremenfis Hift. Lib. 1 .
hifce , me judice , foeminam folutam , nondum- cap. 5. ac Auctor Gloffe ad Spec. Sax. L. 1.
art.
1
.
 LEX SAXONUM.
42
ponatur : muleta vero vulnerum ejus , per
omnia duodecima parte minor , quam nobi-
I
lis hominis . Solvatur autem folido majori
( 1 ) , vel fi negat , fua manu duodecima
juret . Si in turba vel feditione fuerit occi
Lindenbr. quam nobilis hominis folvatur , aut folido majori ;
árt. 2. Laszen find die , welche unsere Borfahren
frey lieffen , da fie die Lande bezwungen . Amer-
bachius ad Conft. Caroli M. anno 581. cap. 6.
famulis noftris æquiparat , provocans ad vocem
Liedlohn , que nobis hodie eft merces famulo-
rum . Etymologicis hifce , & quæ de origine
Lafforum moventur , controverfiis me non im-
mifeebo , fed quod eorum conditionem atti-
net , liceat meam in medium proferre fenten-
tiam . Litos nempe omnino differentes effe a
fervis exiftimo , ipfa enim Lex diftinguit , &
ita cum Cangio non fentio , quoniam Saxonum
fervos non alios , quam gleba adfcriptos homi-
nes fuiffe , ad fequ . § . dicemus . Neque Liber-
tos ebs dixerim indiftincte , fæpe enim ex in-
genuo litus efficiebatur ; vid. L. Frif. tit . 11.
S. 1. ubi : Si liber homo in fervillum liti fe fub-
diderit . Interim concedo , libertos ad Laffo-
rum claffem pertinuiffe , id enim innuit Spec.
Sax: L. i . art. 16. der eigen Mann , den man
Frey last , behalt freyer Landfeffen Recht , & L.
3. art. So. Laft der Konig feinen Dienftmann oder
feinen eignen Mann frey , der behaltfreyer Land-
feszen Recht . Qui autem hoc loco dicuntur Land-
feszen , funt illi ipfi Liti , vel Lafli . Fuerunt
autem Liti aut Laffi , non alii , quam quos
hodie vulgariter nominamus Cenfiten , Zins-
Bauern ; Zins-Leute & Frohner , ut noftri ho-
dienum plerique rufticorum in Saxonia funt ;
homines domino ad præftandum cenfum , &
d operas vel determinatas , vel indetermina
tas , zu gemeenen oder ungemeffenen Frohn-Dien
ften, obnoxii , & quidem intuitu prædiorum ;
que poffident ; ratione perfonæ enim liberi e-
rant ut ingenui : Quare in Spec. Saxon. L. 1.
art. 2. libertate gaudere expreffe dicuntur :
Freyheit ift dreyerley : Schoppenbarer Leute , der
Pegschafften und Landfeffen . Inque eo in fpe-
cie Litorum conditio deterior erat conditione
Liberorum : hi enim , ut fupra ad §. i. huj.
tit. adduximus , immunes erant ab omni one-
te , fervitio & tributo . Hinc Legi Ripuariorum
Tit. 62. 9. 1. tributarius & litus fynonyma
funt fi quis fervum Juum tributarium aut li-
tum fecerit . Et parem in modum interpretor
yerba Gloff interlinearis Legis Salicæ , ubi
Litus redditur , Fifcalinus vel Sanctuarius,
non , uti quidem vult Cangius , Fifcalinum ef-
fe , qui in publicis Fifcis feu prædiis degit ,
fed qui fifco regio tributarius eft , quales di-
cuntur liti regis , infr. tit. 17. Videntur autem
Laffi apud Veteres in duas abiile fpecies ;
quidam enim propria prædia , quidam fic dicta
bellaria , Lafz -Guther, poffidebant . Illi Epko-
vio 1. c. dicuntur Pfleg/chafften , quafi die in
der Pflege hafften ; vel angefeffen find , lating
Interpreti Proprietarii ; hi Landfeffen, i. e. die
im Lande fikzen , & Bier-Gelden, quafi gebohrne
Gelden , cenfitici nativi , Zobelio corrupte Ba
uer-Gulden , latino interpreti Pagani , quos
Gloffa ad cit. L. i. art. 2. ita nobis depin-
git Pfleghafften find die fo in dem Lan-
de eignes baben , da fie pflichtig find , etwas
darvon zu geben oder zu thun . Landfefsen
find die , die Zinsz-Leute beiffen , die auch .
L. 3. art. 73. Bauer Gulden beiffen ; diefe fikzen
auf gemietheten Lafz- Guth, da man fie abweifen
mag wenn man will . Et quamvis deinde Lito-
him quofdam fuiffe , perfuafum habeam , qui
fus , componatur ab eo , cui mors ejus im-
putatur , vel facramento duodecim homi-
num negetur .
IV. Servus ( 2 ) a nobili occifus , XXXVI .
folidis componatur , vel tribus jurantibus ne-
getur .
neque propria , neque libellaria bona poffide-
rent , fi tamen ab his defcenderent , Litorum
ordini affignabantur , quorum meminit Spec.
Saxon. L. 3. art. 45. Andern freyen Leuten ;
die Landfeffen beiffen , die da kommen und fabren
Gaftweife , und baben kein eignes im Lande , den
giebt man auch 15. Schillinge .
(1 ) Solvatur autem folido majori . ) Linden-
brogii lectio neutiquam admittenda eft . Al-
ternativa enim multa , quæ Lindenbrogio di-
citur , aut duodecima parte minor , aut folido ma-
jori folvenda , efficeret , ut interdum compofi-
tio vulnerum hominis liti plus contineret , fi
folido maiori indiftincte folveretur , quam viri
nobilis . Hinc Leibnitius ad h. 1. legendum ef-
fe , folido minori, animadvertit . Sed recte He-
roldus , folvatur autem folido majori , nempe
compofitio vulnerum ; ita enim infr. titulus
finalis : Solidus eft duplex , unus habet duos tre-
mies , ... alter tres tremiffes ... Majori folido
alia compofitiones , minori bomicidia componuntur .
(2 ) Servus :) Male ageret , qui fervorum
apud Germanos conditionem , ex ftatu fervo-
rum Romanorum addifcere vellet ; longe enim
mitior illorum fors omni tempore fuit . Quare
Tacitus Libr. de moribus German. ait : Ser-
vis non in noftrum morem ; defcriptis per fami-
liam minifteriis , utuntur ; fuam quifque fedem
fuofque penates regit : frumenti modum dominus,
aut pecorie, aut veftis , ut colono injungit, &
fervus hactenus paret . Eadem ex ratione Ger-
manis nunquam fervi , Knechte , fed homines
proprii , glebæ feu prædiis adfcripti , Germ. Ei-
gene , Leibeigene , Dienft-Leute funt dicti . Ipfa
fervitus in LL. antiquis audit Eigenfchafft ; vid.
Spec. Sax. L. 3. art. 42. Erat namque fervi in
proprietate & patrimonio dominorum , & præ-
terea prædiis , quæ colebant , perpetuo & in-
feparabiliter addicti , unde in L. Longobard.
L. 2. tit. 32. §. 3. fub nomine maffariorum ve-
niunt , quoniam maffæ feu terræ addicti funt .
Imo apud prifcos Saxones nomen a gleba &
cæfpitibus ; quibus adfcripti funt , obtinuerunt .
Id enim fignificat vox fæpius in Speculo Sax.
occurrens der Tagewercken , quos Codd. Mss.
fcribunt Tageworchten & Tegewarchten , de qui-
bus L. 3. art. 44. in fin. und von den Lafzen ,
die fich verwirckten an ihren Rechten , find kom-
mendie Tagewercken , ibique Gloffa : Tagewercken
aber find die , welche das Gut verwirckt haben,
alfo , dafz man es ihnen genommen hat , und muſ-
fen darum taglich und ohne Unterlafz um ihre
Nahrung arbeiten , und ihren Herrn dienen . O-
riginis vocis nempe ignari auctores Speculi &
Gloffa , etymologiam quafiverunt alter in ver-
bo verwircken , committere , peccare , alter in ta-
ge , feu taglich , quotidie, & wercken laborare .
Genuinum vero etymon latet in antiqua Cel-
tarum lingua , qua Tywarch eft gleba & cæ
fpes , uti vocem nobis fervavit, & latine red-
didit Daviefius, in Lexico Cambrico , auctori-
tate Regis Jacobi I. edito , & ex eo Boxhor-
nius in Lingua Britannica Dicionariolo , quod
originibus Gallicis fubjecit ; item Leibnitius in
Specimine Gloff. Celtici . Cæterum præcipua fer-
vitutis glebalis argumenta erant , ut adlcripti-
tii propria quidem bona tenerent , fed ea fine
confenfu dominorum , præfertim in homines
ingenuos alienare prohiberentur ; fervilibus oba
fequiis
1
 LEX SAXONU M. 43

getur . A libero vel lito pleno facramento fcientia domini hoc fecerit , dimittatur a do-
( 1 ) negetur mino , & vindicetur in illo , & aliis feptem
V. Litus, fi per juffum vel confilium do- confanguineis ejus ( 3 ) a propinquis occifi 2
mini fui hominem occiderit , ut puta nobi- & dominus liti fe in hoc confcium non ef-
lem , dominus compofitionem perfolvat , vel fe , cum undecim juret .
faidam ( 2 ) portet . Si autem abfque con- VI. Si mordum totum ( 4 ) quis fece-
rit ,
x Lindenbr. a liberto. a Lindenbr. & aliis feptem de confanguineis ejuš´ad propinquos occifs.
3 Lindenbr. mordrum .

fequiis penitus effent addicti ; dominis fuis ra- Eccl. L. 2. cap. 5. vindiam parentum . Pla
tione originis , domicilii non permutandi , & cabantur autem ejufmodi inimicitia five Fai-
ad cenfus exfolvendos omnino obnoxii , fæpius de per compofitionem , five tranfactionem , ut
venderentur aut permutarentur ; matrimonia , fupra ad tit. 1. §. 6. annotavimus , & ut ha-
invito aut inconfulto domino , cum fervis vel bet L. Frifion. tit. 2. §. 2. Si vero homicida non
ancillis aliorum do ninorum , inire non pof- fugerit , nihil folvat , fed tantum inimicitias pro-
fent; & antequara libertatem a dominis fuis pinquorum hominis occifi patiatur , donec quomo
confecuti , Clerici fieri vetarentur . Conf. Can- do potuerit , eorum amicitiam adipifcatur . Ne-
gium in Gloff fub voce fervi . Et quidem fer- que tamen licuit faidam ob quamlibet frivo
vi , ficuti hactenus eos defcripfimus , nondam lam caufam litigandi fufcipere , fed ob gravio
defierunt in variis Germaniæ provinciis habe- res tantum læfiones perpetfas ; hinc infr. titul.
ri ; ferunt tales Lufatia , Marca Brandenburgi- 12. Si animal quodlibet damnum cuilibet intule-
ca , Ducatufque Luneburgenfis , Brunfvicenfis , rit , ab eo , cujus effe conftiterit , componatur , ex-
Megapolitanus & Holfaticus , ubi Jus proprie cepta faida , i . e. nulla propterea faida admif-
tatis , five das Recht der Leibeigenfcafft in hunc fa . Ultimo loco notamus phrafin , quæ hoc §.
ufque diem viget , & quidem , quod notatu di- occurrit , Faidam portare , non effe active , uti
gnum , iifdem adfcriptitiorum obligationibus quidem Cangius voluit , alicui hoftilitates in-
continuantur , qui juramentum fubjectionis pre- ferre , fed palive , effe talem , qui hoftilitati-
ftare folent fequentis tenoris : Ihrem Leibher- bus & exitio peti poteft .
ren oder Halsberren nicht abfchweifig oder flucht- (3. Et vindicetur in illo , aliis feptem confan-
fam , fondern treu , bold , und mit Fron-Diensten , guineis ejus . ) Hæc omnia optime refpondent
Leib-Steuer , Poen , Fallen , Glafen gewartig zu iis , quæ de faida ejufque natura modo addu-
feyn , auch ihr Leib und Gut , Weib und Kinder , ximus , nempe eam in familiam inimici fimul
Jo leibeigen , nicht zu verandern zur beyligen fuiffe directam , & a familia læfi fufceptam .
Ehe , zur Geiflichkeit , zu Ziehung in die Rei Tam arctum enim focietatis vinculum confan-
cbs-Staite . guineos fingulæ gentis junxiffe videtur , ut qui-
( 1 ) Pleno facramento . ) Plenum facramen libet ex agnatis alteri ad vindicandum pariter
tum me interprete idem erit , quod fupra tit. ac defendendum præfto adeffe deberet , ac da-
I. §. 3. 7. 10. cum undecim jurare , & h. tit. innum uni ex familia illatum , vel delictum ab
§. 3. Jua manu duodecima jurare , item facra uno perpetratum , caufam ftatim totius gentis
mentum duodecim hominum, dicitur . Quamvis communem efficeret . Qua de re fuo jam ævo
enim jurare vigefima , trigefima , centefima teftatus eft Tacitus de morib. German. ajens :
manu paffim in chartis antiquis reperiatur , Sufcipere tam inimicitias , feu patris , feu pro-
nunquam tamen invenio conjuratorum nume pinqui , quam amicitias neceffe eft . Conf. Bigno-
rum in L. Saxonica ultra XI. proceffiffe : nium ad Marculfi L. 2. form. 18. Atque ea
( 2 ) Faidam . ) Faida , Fayda, Feida , nobis ita probata erant majoribus noftris , ut legibus
hodie Fehde , Anglo - Saxonibus quondam Fath de hac communione periculi , fatisfactionis &
& Fabthe , five Febthe , venit ab antiquo Sa- pœnæ , caveretur fæpius , & gradus ac nume-
xonum Fab , Anglis hodie Foe , i. e. hoftis , rus agnatorum definirentur , in quos vindictam
inimicus . Vid. Spelmannum & Wilkins in Glof- exercere permiflum , & quos excedere nefas
fariis . Befehdung , & quæ idem fignificat vox erat . Ita namque hoc §. feptem confanguinei
latina medii ævi diffidatio , ex eodein fonte faida implicantur , & in 9. feq . difponitur :
promanarunt . Faidam autem Schilterus in Prax. ille ac filii ejus foli fint faidofi .
Jur. Rom. T. 2. Exerc. 19. § . 8. interpretatus ( 4 ) Mordum totum . Vox mere Germani-
eft poenam pecuniariam , ex facto culpofo aut ca , & latina faltem terminatione adornata ,
dolofo , læfis competentem , & ita vindictam Junguntur autem mordum & totum , ficuti no-
damni injuria dati denotantem , pro qua alias bis moris eft combinare Mord und Todifchlag ,
bellum privatum five diffidatio , malo more id enim fibi vult mordum totum , cædem nempe
erat introducta . Et ita opinatur Clar. Eccar- & homicidium . Vel fi mavis totum effe no-
dus ad L. Salicam p. 170. Sed rectius Linden- ftrum That , i. e. factum , actio , tunc mordum
brogius , Spelmannus , Cangius & Wilkins Fai- totum erit idem ac Mordthat . Eadem vox paffim
dam reddunt fimultates , inimicitias , hoftilita- in reliquis Germaniæ antiquis Legibus , etfi
tes ; non tamen de qualibet intelligunt inimi paululum aliter flexa , occurrit . In L. Ale-
citia , fed de aperta illa & capitali apud Ger- mannorum tit. 49. & 76. mortaudo , vel , ut le-
manos , barbarofque aquilonares populos fæpe git Heroldus , Moritudo , & mortaudus fonat .
exorta , qui privatas inimicitias gentiles fece- In L. Longob. L. 1. tit. 9. 1. 15. morth , & tit.
runt & mortiferas . Nam private rixe inter 36. 1. 1. mort . In L. Bajuv . tit. 18. c. 2. mur-
has gentes per totam cognationem diffunde- drido . In L. Ripuariorum mordridus . In L.
bantur , adeo , ut fi ex ea quis interfectus ef- Frifion. tit. 20. mordritum ; & quod eft in L.
fet , cædis fatisfactio a tota cognatione exige- Salica verbum Malbergi Mofedo , in Cod. Guel-
retur , ac in eam pro libito vindicaretur . Eft pherbytano femper legi murdo , fidem nobis fa-
igitur Faida , noftrum Febde , bellum privato- cit Eccardus ad h. I tit. 16. §. 1. Eft igitur
rum hominum contra ęque privatos , & Feb- mordum tot fpecies homicidii , fed qualifi-
de-Brief, litteræ diffidatoria , ejufmodi belli cati , velu i Matth. Parifius Hiftor. p. 283. ait :
indictio . Quare in Legibus In Regis Anglo- peffimo mortis genere , quod Angli murdrum ap-
Saxonis , cap. 73. ab interprete latino , Factio pellant . Et in quo differat a fimplici homici-
redditur, & Gloffa antiqua Faidam exprimit dio , accurate definiunt L. Kipuarior. I. c. Si
Foindictam mortis , Reginò vero de Difciplina ingenuus ingenuum Ripuarium interfecerit , r
Cum
 44 LEX SAXONUM.
rit , componatur primo in fimplo , juxta con-
ditionem fuam , cujus multæ pars tertia , à
proximis ejus ( 1 ) , qui facinus perpetra-
vit , componenda eft , duæ vero partes ab
illo , & infuper octies ab eo componatur
( 2 ), & ille ac filii ejus foli fint faido-
cum ramo cooperuerit , vel in puteo , feu in quo-
cumque libet loco , celare voluerit , quod dicitur
mordridus ; L. Bajuvar. 1. c. Si quis liberum oc-
ciderit furtivo modo , & in flumen ejecerit , vel
in talem locum , ut cadaver reddere non quive-
rit , quod Bajuvarii murdrido dicunt ; & L.
Frifionum tit. 20. Si quis hominem occiderit ,
abfconderit , quod mordritum vocant . Non male
itaque Eccardus , Lindenbrogius & Cangius la-
trocinium illud exponunt , folent enim latro-
nes , qui lucri & fpolii caufa occidunt , ple-
rumque cadavera a fe interfectorum occulta-
re , & terra abfcondere . Vocis originem apud
Cambro-Britannos fupereffe , feliciter detexit
doctiffimus Eccardus I. c. Illis murnio eft oc-
cultare , infidiari , hinc murn , murnḍwn , ho-
micidium occultum . Idem preterea Eccardus
obfervavit , in L. Salica mord triplici notione
venire, aliquando defignare exfpoliationem clan
deftine factam , interdum homicidium occul-
tum & præmeditarum , aliquando homicidium
& exfpoliationem fimul . Quæ propterea filen-
fio præterire nolui , quoniam ex iis optimam
interpretationem recipere mihi videtur diftin
tio illa , quam inftituit Spec. Saxon . L. 2. art.
& opinor , per modum Germanifmi fic dicta ,
13. inter Mordbrennen & brennen fonder Mord ,
de cujus ratione nihil hactenus intellexerunt
interpretes .
(1 ) Cujus multe pars tertia , a proximis e-
jus. Quæ ad præc. §. de obligationibus pro-
pinquorum ad fufcipiendas fimul agnati inimi-
citias adduxi , ad compofitiones feu mulctas
pecuniarias fefe quoque continuo extenderunt
Nam partem de pecunia pro damno injuria
dato foluta , quilibet ex agnatis , qui concur-
rebat in faida , percipiebat . & pariter pro ratą
finguli in præftatione compofitionis fortem con-
ferebant . Tacitus de morib. Germ. Nec im
placabiles durant ( inimicitiæ ) . Luitur enim bo-
micidium certo armentorum ac pecudum numero ,
recipitque fatisfactionem univerfa domus . Quam
ratam portionem leges fæpe definiverunt , ut
hoc loco factum fuiffe deprehendimus . Pari-
lem apud Scania incolas obfervatam confue-
tudinem fiftit Andreas Sueno , Archi-E. Lun-
denfis , in LL. Scania L. 6. c. 5. Servum fa-
tim atque libertatem confecutus erat , auctoritate
confuetudinis approbate , ingenuorum aliquis fuo
generi conjungebat , eum in fuum confanguineum
eligendo, qui pro factis ejus fe fponderet re-
fponfurum , & hoc facto pro parte tertia præ-
ftande fatisfactionis onus fenticbat , vel pro parte
tertia recipienda fatisfactionis lucrumpercipiebat .
Et in L. Salica tit. 65. habetur : Si cujufcun-
que pater occifus fuerit , medietatem filii in com-
pofitione colligunt, aliam medietatem parentes ,
qui proximiores fuerunt , tam de paterna , quam
de materna generatione dividunt .
(2 ) Et infuper acties ab eo componatur . ) Si-
militer ac in L. Alemannorum edit. Lind.
tit. 49. Herold. tit. 5o. Si quis hominem liber
rum occiderit , quod Alemanni Mortaudo dicunt ,
IX. Werigeldos jolvat .
( 3 ) Faidofi . ) Homo faidofus in legibus an-
tiquis dicitur , qui faidam nondum compo-
fuit , nec inimicos legitimo modo placavit
quemque propterea propinqui occifi , omni ho-
filitatum genere perfequi impune poffunt poffunt .
Hac enim notione vox venit in Addit. ad L.
Frif. tit. 1. ubi ' Hɔmo faidofus pacem habeat in
fi ( 3 ) .
VII. Si nobilis nobilem extra folum ven
diderit ( 4 ) , & reducere non potuerit , com-
ponat eum , ac fi occidiffet . Si vero redu-
xerit eum , emendet ( 5 ) ei , juxta quod pla-
citare ( 6 ) potuerit . Si autem ille fua fpon-
te
Ecclefia , in domo fua c.
(4 ) Extra folum vendiderit . ) Solum pro
terræ diftrictu , provincia , five patrio folo po
nitur . Obferva præterea , hoc §. crimen pla
gii notari , quo homo liber dolo malo pro
mancipio diftrahitur atque venditur . Eo an-
tem fceleris genere veteres Germanos frequen-
ter fe contaminaffe , indicio funt variæ hujus
criminis coercitiones, quæ paffim in LL. an-
tiquis occurrunt . Ita L. Frifion . tit. 21. infcri-
bitur de plagio . L. Wifigoth. L. 7. tit. 3. fi
fervum vel ancillam ingenuus plagiaffe dete
gatur , & de ingenuorum filiis plagiatis . L.
Salic. tit . 42. de plagiatoribus . Et per L. 6.
Capitul. tit. 9. nec non Edictum Theoderici
Regis , cap. 78. capitis poena in plagiarios fta-
tuta habetur .
( 5 ) Emendet . ) Emendare idem eft ac mul-
tari , damnum refarcire ; quod in prifcis no❤
ftris LL. variis comprobatur auctoritatibus , quas
collige ex parte apud Lindenbrogium , Spel-
mannum & Cangium in Gloffariis . Emenda
enim veteribus multa ; ut alii fentiunt , quod
multa eft quafi emendatrix vitiorum ; ut ego
Beffern enim & verbeſſern noftra in Lingua in
duplici fignificatu venit , & vel denotat i-
dem , quod latinis eft emendare , vel etiam
mulcta pecuniaria damnum reparare . Ita vo-
cem fæpius in Speculo Sax . occurrentem lati-
ne reddidit interpres . Vid. L. z. art. 16. L
3. art. 86. & paffim alibi . Sæpius quidem ,
quod monendum eft , emenda & emendare
pro quavis pecuniaria mulcta fumitur , ut in
LL. Edovardi cap. 35. Domino Regi graviter es
mendare debent . Conf. Bignon . ad form. Mar-
culf. L. 1. cap. 20. Verum regulariter in LL.
Saxonicis emenda multæ in fpecie fic dicta
contradiftinguitur . Illa ftylo vernaculo audit
Bufze , prifcis Bote , hæc Wette, five Gewetta ,
ab Anglo-Saxonico Wite , i. e. poena , multa ;
illa in compenfationem parti læfæ tribuitur ,
hæc judici datur . Nam eum in modum di-
ftinguit Specul . Sax. L. 3. art. 53. Ieglicher
Richter hatt Gewette infeinemGerichte, und Kei-
ne Bufze . Denn der Richter mag beyde Kiager
und Richter nicht feyn . Man giebt auch niemand
Bufze , denn dem Klager. Quæ latine expofuit
interpres hifce : Judex in fuo judicio mul&am
habet , & non emendam , eo quod judex agere
non poteft , & judicare , nemini vero emendatur,
nift actori . Gallis hinc inde eft amende , idem
quod mulcta .
( 6 ) Placitare . ) Gloffæ antique Freheri pla-
citum reddant platd , & placitare dingen. Ple
rumque in LL. antiquis fignificat judicialiter
agere , litigare , in foro lite contendere . Un-
de Gallis plaider idem eft , ac caufas in foro
perorare . Placitum autem prifcis erat , vel dies
deducenda liti præfixus , vel etiam judicium &
conventus publicus , juris dicendi caufa infti
tutus . Ita L. Frifion . in addit. tit. 1. Homo
faidofus pacem habeat ... ad placitum eundo ,
de placito redeundo . Deinde placitare idem eft ,
ac pacifci , de mulcta convenire , qui fignifi-
catus noftræ legis erit . Et ut rem dicamus uti
eft , prior fignificatus a pofteriori defcendit .
Non enim , uti quidem vifum eft Clar. Ec-
cardo ad L. Sal . p . 81. placitum exinde vo
catur , quod terminus judicialis , five dies, quo
com
 LEX SAXONUM.
te ( 1 ) reverfus fuerit , medietatem were
gildi ( 2 ) ejus componat . De muliere fimi-
liter .
VIII. Qui in Ecclefia hominem occide
• Lindenbr. perpetraverit , ſi infra patriam fuerit fæðum , capite puniatur : fi autem infra patriam non fuerit ,
in qualicunque loco fucris , fecundum illorum legum . Et qui nefciens &c.
comparendum in judicio eft , fecundum partis
utriufque , vel ad arbitrorum beneplacitum pre-
figeretar olim ; fed placitum dictum fuit pro-
pterea , quod exprimeret optime Germanorum
Ding. Dingen enim, unde Ding , hodie Gedinge,
proprie eft pacifci , eine Sache bedingen , de
pretio rei certare , mit dem Bedinge , fub hac
conditione, Abdingen , detrahere aliquid de pre-
tio. Antiquiffimo nempe Germaniæ ævo , ut
fupr. ad tit. 1. 9. 6. annotavi , quævis lites ,
five civiles , five criminales , interveniente tran-
factione dirimebantur , unde frequens mentio
compofitionum in Lege noftra habetur . Sufci
piebantur autem ejufmodi tranfactiones & a-
micabiles compofitiones plerumque coram ju-
dice , vel in loco judicii , quo , fi par es inter
fe non convenirent , judex eas fua auctoritate,
& ex æquo & bono ad tranfigendum adige-
ret . Inde ufus vocis increbuit , u ipfa judicia
dicerentur Ding , five Dine , & Digatte , at-
que citare partes , ut certo die coram judice
compareant , Tigedingen five teidingen , quod
initio erat tranfactioni certum diem præfige-
re . Hinc illi , qui primum mores Germano-
run in fcripturam redegerunt , & latine funt
interpretati , apprim fatis , licet minus lati
ne , Dinc reddiderunt placitum . Sicuti enim
pactum dicitur a pacifci , ita fimifiter placi-
tum ab eo , quo placet , ut ait Ifidorus L. 4.
Orig. cap. 24. addens A'ii dicunt pactum ef-
fe , quod volens qu's facit : lacitum vero , ad
quod quifquam nolens compellitur, veluti quando
quifquam paratus fit in judicio ad refpondendum ,
quod nemo dicere poteft pactum , fed placitun .
A placito autem ductum deinde eft placitare .
(1 ) Sua fponte . ) I. e. Si redux factus non
ope & beneficio plagiarii , fed quod ipfe occa-
fionem fe redimendi , vel evadendi & rever-
tendi nactus fuerit .
(2 ) Weregildi. Prifcos Saxones ex more
univerfæ Germaniæ , homicidia pecuniis com-
mutaffe , integer tit. præf. fatis demonftrat ,
fimul confirmans Taciti teftimonium , qui Li-
bro de morib. Germ . Luitur enim , inquit ,
bomicidium certo armentorum ac pecudum nume-
ro . Eftimabantur autem peremtorum capita ,
pro diverfo conditionis , imo & fexus ftatu ,
unde aliter nobiles , aliter liberi , aliter liti ,
aliter fervi h. tit. §. 1. 3. & 4. componi di-
cuntur , & qui Weregeldus cuilibet ftatui ho-
minum contingat , definit Spec. Sax . L. 3. art.
45. Hodiè nulla differentia admiffa , mafculi
Weregeldum eft 20. Vallenfium , fæminæ 10.
( vid. Carpz. Qu ft. Crim. 34. ) que æftimatio ,
five hominis interfecti pretium , Wera , fre-
quen ius , Weregeldum & Wergeld , nuncupaba-
tur . Quidam deducunt vocabulum ab antiquo
Werra , Anglis Warre , Gallis guerre , bellum
pugna ; alii a webren , fe defendere, ut ineptit
auctor Gloff. ad Spec. Sax . L. art. 65. Und
es heißt da um ein Wehr-Geld, dafz man fich da-
mit aller Klagen erwehren mag . Sed radix eft
procul dubio Anglo-Saxonicum Wer , quod ho-
minem & virum notat , unde nobis hodiernum
fupereft nomen , Werwolf, five ftri-
go , quem ope diaboli in lupum transforma-
tum fibi fingit vulgus . Eft igitur Wergeld ho-
minis vel viri compenfatio , nam geld , gilt ,
eft quælibet præftatio vel compenfatio , & Ger-
manis hodie ipfa pecunia dicitur Geld . Erat
45
rit , vel aliquid furaverit , vel eam effrege-
rit , vel fciens perjuraverit , capite punia-
tur ( 3 ).
IX. ( 4 ) Qui nefciens perjuraverit , ma-
num
autem Wergeldam proprie illud pretium , quod
in caufa homicidii parentibus & propinquis ob
confanguineum interfectum pendebatur , unde
alio nomine , ut fupra diximus , Megbot , Cy-
nebot , Cinegild audiebat , & illa pars Wergel-
di , quæ a dominum occifi pertinebat , Man-
bot dicebatur . Aliis in Legibus antiquis dici
tur Leudis vel Leudum ; eadem ratione , ut
Wergeld a Wer, viro , ita Leudum a Leute , qui
prifcis & nobis funt ho nines . Voce tamen
We geldi conftanter ufæ funt Leges Saxonica
ad defignandam pro homicidio muletam , qua
re ufus vo is frequens habetur non folum in
Speculo Saxonico , fed & in ipfis hodiernis E
toralibus Legibus . Illud tamen monendum
effe cenfemus , Wergeldum initio , ut ipfa ejus
etymologia probat , de fola hominis compofi-
tione intellectum , fucceffu temporis autem ad
quævis damni dati pretia , & ad æftimationem
quoque brutorum interemptorum fuiffe tra❤
tum , ut videre eft in Spec. Sax . L. 2. art.
40. L. 3. art. 48. & 51. Abufus originem de
texit Clar. Eccardus ad L. Salic. tit. 55. leg.
1. nempe a Weregildo differebat olim Widri-
geldum , quod erat compofitio quævis alius rei
æquivalens , five quodcunque , quo alia res ju
dicialiter compenfabatur . Formatum id erat a
Wider , iterum , adverfus , re ,, & geld ,
compenfatio , nobis hodie Wedererftattung:
Confufis itaque hifce duabus vocalis , facile
per non diftinctam pronunciationem confuns
dendis , evenit , ut jam Wergeld in genere no
bis fit retributio & pretium damni dati .
(3 Capite puniatur . ) Lindenbrogius plura
habet , quæ legere eft in variantibus lectio
nibus . Eadem interpolatio in fubfequ. 9. 10. h.
tit. & Tit. 4. § . 8. iifdemn plane verbis apud
Lindenbrogium occurrit , fed videtur effe re
petitæ prælectionis , admittenda tamen , quo
niam complura delicta apud Saxones gravioris
bus poenis fubjecerunt , quam quidem apud re
liquos populos Germaniæ . Difcimus præterea
ex hoc & aliis noftræ Legis locis , non omnia.
indifferenter crimina , majoribus noftris mul-
cuaria erogatione redimenda fuiffe , fed quæ-
dam , quæ atrociffima & peffimi exempli effe
reputabantur , poena capitali fuiffe notata . Quo
pertinuerunt præprimis homicidia in loco fa-
cro , vel die dominica commiffa , facrilegium ,
perjurium , crimen perduellionis , furtique fpe
cies nonnullæ ; vid. §. fubf. 1o. & ot. tit. 3.
& 4. Hinc diftinctio obtinuit , ut quædam de-
licta dicerentur e endabilia , quæ am inemen
dabilia , ut habet Henrici I. Lex 12. in Colle-
&tione Wilkinfiana LL. Anglo Sax. r. -244-
Ex bis placitis quædam emendantur centum So-
lid. quædam Wera , quædam Wita , quedam
non poffunt emendari , quæ funt husbreche , Ú
bernet , openthifthe , & eberemoth , & Hlafor-
diwice , & infract o pacis Ecclefie , vel manus
Regis per homicidium. Quæ fi curate confide
ras , cum noftris mirifice confpirant . Et de
homicidio in loco facro perpetrato , eundem
in modum ac noftra Lex , difponit L. 2. Re-
gis Cnuti apud Wilkins I. c. p 127. Si unquam
aliquis homo poft hæc Dei ecclefiaflicam pacem a-
deo violaverit , ut intra Ecclefie parietes homi-
cida fieret , tunc illud eft inexpiabile .
( 4 ) In Lindenbrogiana Editione §. 8. jun
gitur , & nofter decimus ibi nonum conftituit .
 M
NU
XO
46 LEX SA .

um fuam redimat ( 1 ) auctor facramenti . TITULUS III.

X. Qui homini ad Ecclefiam , vel de Ec-
De conjuratione læfa dominatione (3) -
clefia die fefto pergenti , id eft , Dominica ,
Pafcha , Penthecofte , Natali Domini , fan- I. Ui in Regnum vel Regem Franco-
tæ Mariæ , fancti Johannis Baptiſtæ , fancti
& QUrum (4) , vel filios ejus , de morte
Petri & fancti Martini , infidias pofuerit , confiliatus fuerit, capite puniatur .
eumque occiderit , capite puniatur . Si non II. Qui dominum fuum occiderit , capite
occiderit , tamen infidias fecerit , bannum puniatur ,
folvat ( 2 ) de reliquis . III. Qui filium domini fui occiderit , vel
filiam , aut uxorem , aut matrem fuprave-
Fit , juxta voluntatem domini occidetur .
IV. Qui hominem propter faidam in pro-
pria domo ( 5 ) occiderit , capite puniatur ,
V.
(* ) Addit Lindenbr, fi infra patriam fuerit , Sin autem in quali loco , fecundum illorum legem .

( 1 ) Manum fuam redimat . ) Perjurii pœną non ubique hoc difcrimen a prifcis legum com
ab antiquiffimis temporibus fuit manus ampu pilatoribus fuiffe obfervatum , lubens concedo
tatio , redimi tamen plerumque folita . Ita L. Ita namque Legis Frifion. tit. 17. infcribitur :
Longob. Lib. 2. tit, 58. 1. 2. De eo qui perju- Hic bannus eft ; in toto autem titulo , que ban-
rium fecerit fe fciente , nullam redemtionem ba ni folutionem defignare debent , fub fredi no-
beat , nifi manum perdat , Caroli Imp. Capit. mine veniunt . Inprimis vero avo confecti Spe
ad L. Salic. tit. 2. §. 4. in fin. Et fi quis con- culi Saxonici ufus harum denominationum ta-
victus fuerit perjurus , manum perdat aut redi- lis fuit , ut Ban , feu bannum , eflet mulcta Re-
mat . L. Frifionum tit, 10. Si quis homo fuper gi Germaniæ præftanda ; Witta autem , five
reliquiis fanctorum facramentum falfum jurave Wette & Gewette, quæ judici inferiori pende-
rit , ad partem regis Weregildum fuum compo- batur . De banno vid. L. 2. art. 61. & de Wit-
nat , alio Weregildo manum fuam redimat . ta L, 1 , art. 53. & L. 2. art. 14. Fredum quod
Id quod in L, Bajuvar. tit. 9. cap. 4. dicitur attinet , ejus nomen & rem habebis L. 3. art.
componere cum manu refciffa . Forte ob id ma- 9. den Briede foll man entreden oder beffern bin-
nus præfciffio perjuriis præftituta , quo delin- nen Gerichte , & art, 36. in fin. man richtet
quens quafi eo membro , per quod peccavit , uber ihn nach Briedes-Rechte ; uti Codd. Mss .
poenam promeritam lueret : nam legali cere- vett, omnes , qui nobis ad manus funt , lectio
monia jurantes , manum ponebant fuper Evan- nem exhibent . Interpres latinus Briede , Frie
geliis , Sanctorum reliquiis , altari , cruce &c. de yel fredum , pacem ibi dixit . Videtur præ-
idque dicebatur actus corporalis ; inde nobis terea bannitoria mulcta ab ipfo Imp. Carolo
hodie iuramenta , corporalium nomine veniunt ; M. LX. Solidis determinata fuiffe , ut haber
inde mos hodienum dextram in præftatione Capitulare I. ejufd. Imp. inc. ann. cap. 57. ut
facramentorum efferendi . Quo autem pretio bannus , quem per femetipfum Dominus Imperator
manus redimenda fuerit , nos docet L. Cnuti bannivit , fexaginta folidis folvatur ; & L. 6.
Regis Anglo-Sax. §. 33. apud Wilkins p. 139. cap. 96. Capit. ejufd. In triplo cui aliquid ab-
fi quis perjurium in Sanctuario juret , convi- ftulit , legibus componat , & infuper bannum no
&tus fuerit , perdat ibi manum , vel dimidium firum, id eft , LX. Solid . nobis perfolvat . Unde
aftimationis capitis . Et fimiliter dimidium Wer colligo , fua haufiffe auctorem Spec. Sax. L. 2.
geldi antiquitus apud Saxones fuiffe compofi- art. 61. wer hierinnen ( in denen Banforften )
tionem manus , ex collatione noftrę L. tit. 1, Wild fabet, der foll wetten des Konigs Bann ,
§. 14. & tit. 2. §. 1. poterit conftare , ubi com- das find 60. Schillinge . Quo pretio etiam fum-
pofitio viri nobilis 1440. Solid . ejus manus au- mam Wittam, das hochfte Gewette , judici infe-
tem 720. Solid. dicitur effe . riori competentem fuiffe , cujus mentio fit L.
(2 ) Bannum folvat .. ) Multiplices funt , quos 2. art. 14. vult Gloffa margin . ad h . 1. Conf..
in antiquis legibus & chartis fignificatus reci Gloff. ad L. . art. 53. & Gryphiandrum de
pit vox banni , nec nobis hodie unus idemque Weichbildis Sax. cap. 58. n. 22.
eft . Sæpe enim pro muleta & poena , fæpe pro (3 ) Lafa dominatione . ) De læfa dominatio-
edicto & mandato , aliquando pro tributo , exi- ne infcribitur titulus , vel ob id , quod § . 2. &
lio , profcriptione , vexillo , confifcatione , feu 3. de delictis in dominum commiffis , quæ fty-
uti
fifco ipfo , & interdum etiam pro diftrictu & lo feudali feloniam dixeris , agatur , vel ,
jurifdictione fumitur ; quarum fingularum no- ego reor , ob id , quod dominatio titulus effet
tionum varia exempla apud Gloffatores repe- aliquando Regum Francorum honorarius , qui
ries . Omnes autem ifti diverfi fignificatus vi- ficuti xlx fæpe domini , ita frequenter
dentur radicen fumere ab antiquo Saxonico etiam , præfertim in fecunda perfona , domi-
Pan , five Ban , quod omne extenfum feu ex- nationes funt falutati , cujus rei exempla inve
panfum denotavit olim . Vid. Spelmannum in nies in Epift. Francic. Tom. 1. hiftor. Franc.
Gloff. fub voce Ban . Ad intelligentiam autem Epift. 29, 52. 55. 64. ut & paffim in Capit.
hujus loci pertinet bannum pro edicto & mans Carol. Calv. Forte igitur læfa dominatio idem ,
dato fumtum , & bannum folvere , eft multam quod crimen læfæ Majeft 21 atis , de quo in fpe-
exfolvere pro neglecto banno , five quod idem cie tractat §. 1. h. tit.
erit , propter tranfgreffum & violatum regium (4 ) In Regnum vel Regem Francorum . ) Que
mandatum . Inde enim ufus vocis increbuit , yerba , tempore confecte hujus legis , Saxones
ut bannum deinde venerit pro ipfa muleta . Francorum imperio paruiffe , clare fatis pro-
Non tamen omnes indifferenter mulctuariæ bant , & ad confutandam Lindenbrogii de an- *
poenæ banno defignabantur , fed eam inter tiquiore Legis ætate fententiam, quam fupr.
bannum & reliquas pecuniaria multa fpecies, ad rubr. Leg. adduximus , fufficere poffunt .
puta Witam & fredum, deprehendi differentiam , ( s ) In propria domo . ) Ut habet L. Frifion.
ut Wita fit quafi genus , quamlibet mulctam in addit. tit. 1. Homo faidofus pacem habeat in
defignans , & fi ob legem contemtain & tranf Ecclefia , in domo fua &c. Ergo , modo quis do-
greffam præftanda effet , diceretur bannum, fi mi fe contineret , a perfecutionibus inimico-
ob pacem violatam , fredum . Interim tamen rum , qui nempe faidam ipfi portabant , in
fan-

୮
 :
M
7 LEX A X ONU .
47
S
rum pretium abftulerit , capite puniatur , Si
rum pretium abftulerit ,
s ur .
V. Capitis damnatus , nufquam habeat pa- ibi occifu fuerit , non folvat
cem . Si in ecclefiam confugerit , reddatur , V. Si in fcreona 2 ( 2 ) aliquid furaverit ,

ur
capi te
VI. pu
Qu iat bo.vem quadrimum , qui duos
ni
S
TITULU IV.
folidos valet , nocte furto abftulerit , capite

De furtis ( 1 ) . e
VI
puni . Qui in re qualicunqu , vel interdiu
atIur
Ui caballum furaverit , capite pu-
vel noctu trium folidorum pretium furto ab-
I.
niatur .
II. u
Q i alvearium apum infra fepta
Qui al- it , capi
erII
ftulVI te idniatlur o denario 3 minus
. Quicqupu ve un
terius furave ri t , capi te puni at ur .
novies com- tribus folidi , quislibet furto abftulerit , no-
s
III. Extra fepta i furatum ? pro fr
edo
vies componat , quod abftulit : &
pon endum t .ctu domum alterius effodiens ( 3 ) , fi nobilis fuerit duodecim folidos , fi
IV. Qui efno
li-
vel effringe ns intraverit , & duorum folido
3 Lindenbr , in uno denario .
z Lindenbr. qui infra fcreonam .
Lindenbr. fepem . Gloff. Sicuti idem ille obfervavit , lectionem
que habetur in L. Burgundionum tit. 29. §. 3 .
tantum fecurus effe poterat , ut impune inibi Effractores omnes , qui aut domos , aut fcrinia
fimultatibus apertis peti non poffet . Hæc fe- exfpoliant , in aliis M. effe fcreunias & fceu-
curitas domeftica prifcis dicebatur der Hufore- nias . Certant autem Gloffatores , quid fibi pro-
1
de, nobis Haus -Friede , cujus violatio omni ævo prie velit fcreona vel fcreuna , fcreunia , fecu-
pacis publicæ fractioni æquiparata fuit , ita ut nia . Pithoeus ad L. Salicam intelligit effe ca-
hodienum , qui ædes coadunatis viribus vio meras illas demerfas in humum , multo infu-
lant , & lares familiares vi armata turbant , per fimo oneratas , in quibus hyeme puelle fi-
capitalem poenam incurrant . Effectus quoque mul convenientes , pervigilant fæpe ad me-
fic dicte pacis domeftice in caufis civilibus diam noctem , & quas fuo tempore Campanis
nonnumquam fe exerunt , ubi debitores ob as
rufticis efcrenes dictas fuifle aflerit , eum in
alienum ex habitaculis ad carceres trahi ne- modum , ut habet Tacitus de mor. German .
Solent & Jubterraneos pecus aperire , eo, que in-
(1 ) De fu rtis . ) Poenam furti apud reliquos
nt
queu . ie juper multo fimo oner nt , juffugium hyemi , &
German populos pecuniariam , apud Saxones , receptaculum frug bus : quia rigorem frigorum
fi furtum trium folidorum , vel cum effractio- ejufmodi locis molliunt . Wendelinus in Glofsa-
ne conjunctum effet , capitalem fuiffe , often- rio Salico hinc defcendere air Sch . ane , quod
dit præfens titulus . Quam propterea Legis dif- gurium
pofitionem ægre tulit Leibnitius . Quid , inve- fuismora Taxandris adhuc fignificare tu
me t , condendis frugibus vel fœno , in
hitur in h. 1 , incongruum magis , quam caballi metam opere fubitario acuminatum . Hinc re-
furtum capite puniri , nobiliffimi viri cædem pe- liqui interpretes fua hauferunt , & omnes pro-
cunia lui ? Eant nunc , & veteres Germanórum
pterea Sibr . Siccamam ad cit. L. Frifion .fcreo-
Leges revocent in ufum viri docti , explofis Ro- nam fcrinium reddentem , taxant . Aft , me
fruge ad glandes revertantur . judice , non penitus removenda erit Sibrandi
ma
Ipfinisqu idcem
, bo fficienter fatis refponfum , &
eft ,fua verfio ; noftre enim vernaculę gnari mecum
Lex ab iniquitatis nota vindicata eft a do- intelligent , fcrinium hodienum Saxonibus dici
tiffimo Chriftiano Godofr. Hoffinanno in Spe- ein Schrein , unde fcriniarius ein Schreiner . Et
cimine conjectur. de orig. LL. Germ . p. 61. ut ego quidem opinor , fcreona , Schrein , latio-
fed ut , quæ mea fit hac in caufa fententia , rem olim admifit fignificatum , ac quidem ho-
exponam , conjectura eft , eaque non levis , die , & majoribus noftris defignavit omne re-
prifcos Saxones , non tam homicidiis , aliifque aculum & promptuarium claufum ,. reci-
ur cu- cept
criminibus , quibus mulcte imponebant pe pi en di s hominibus confervandifque rebus &
niaria, quam furtis & rapinis manus comma- frugibus deftinatum . Ita enim in hunc ufque
culaffe. Ut igitur , cum tunc temporis furta diem Saxones tugurium , vel potius horreum
effent frequentiora cædibus , quam maxime ad nominant eine S heune , vel Scheuer , vocabulis
prudentiam Legislatoris pertinuerit , illa feve- nempe ab ipfa voce Schrein deflexis , ficuti
rioribus fuppliciis coercere . Quid enim ju- Schrein ab interioris Saxoniæ incolis pronun-
ftius , quid confultius fuit , quam ea ætate , ciatur Scherne . Atque inde quid in Lege Bur-
qua omnia fere delicta in Germania pecuniis gund . fupra adducta varians lectio , ferinii nem-
erant luenda , furta excipere , & capitali po- pe , fcreunia & fceuniæ fibi velit , nunc facile.
na coercere ? Id idem enim deinde homicidiis
venit , ut iis creberrimis & crefcentibus ulti- quif que percipere poterit .
( 3 ) Pro fredo . Fredi vox paffim & fæpius
m u m fu pp li ci um di ct ar et ur . So lo s pr æt er ea Ri - in Legibus antiquis obvia , in L. Frifion . tit.
s
puario cum noftra gente hac in parte parile m
3. dicitur Freda , & eft multa , Regi vel fifco
obfervaffe capitalem furtorum poenam , & qui- debita , aut propter pacem violatam , aut quo
dem in fpecie fufpendii fupplicium , argumen- delinquens a Rege vel magiftratu pacem & fe-
tor ex L. Ripuar . tit . 81. Si quis bomo propter curitatem confequatur . Utraque enim hujus
furtum comprehenfus fuerit , & legitime fuper- vocis ratio & etymologia admitti poterit ; nam
juratus , & judicio principis pendutus fuerit , de pofteriori fignificatu teftatur L. Ripuarior.
vel in quocunque libet patibulo vitam finierit , cap. ult. Tertiam partem fredi coram teftibus fi-
omne s re s ej us hæ re de
( 2 ) In (creona . ) Occurr
s po ff id
itea nt .
vox in L. Sali- fc o tribuat , ut pax perpetua fiabilifque perma-
ne s la m neat . Ad priorem notionem pertinent , que
ca tit. 14. 9. 1. Si qui tres bomi puel de
Fridericus Imp. L. 2. Feud . tit. de pace te-
cafa aut fcreonaonam rapuerint . Ti t. 29. 9. 33. & nenda conftituit , ut fur tanquam publica pa-
35. Si quis fcre que clavem habet , effrege-
cis turbator , laqueo fufpendatur . Hinc Sicca-
vit .... Si vero fcreonam que fine clave eft ma ad L. Frif. tit. 3. recte conjicit , fredum
effregerit . In Addit . ad L. Frifion . §. 2. Si
um ri t olim ad partem Regis folutum fuiffe , quod
quis caball furave , aut bovem , aut fcreo-
furto etiam pax violari intelligebatur . Ipfum
nam effregerit . Ubi in quibufdam Codd . Mff. præ-
a
Loco fereon , legi fcreun teftat a ur br
Linden . in

1
 M
O NU
X AX
48 LE S .

liber fex , fi litus quatuor , & confcius fimi- TITULUS V.

liter ( 1 ) .
De vi & incendiis .

1. Ui homini in hofte , vel de hofte

Q( 2 ) ad palatium ( 3 ) , vel de pa-
la-

præterea fredum , noftram eft Friede , Francici imperii dignitatem palatia faciunt ,
Ea autem fecuritas , quam mediante fredo ob- quam ad diplomatice tractationis integritatem .
tinebant delinquentes , antequam parti læfæ fa- Integrum propterea catalogum , ordine alpha-
tisfactum effet , non concedebatur , ut habet betico difpofitum , eorum palatiorum , que in
L. Ripuariorum cit. cap. ult. S. 1. Hoc quo- chartis antiquis paffim commemorantur , idem
que jubemus , ut judices fupra nominati , fivefi- Mabillonius 1. c. & ante eum Cangius in Glof
fcales , de quacunque libet caufa , freda non exi- fario exhibuerunt . Erant autem in fingulis
gant , priufquam facinus componatur . Quæ iifdem regni Francici provinciis complura Regis palas
plane verbis tranfumta occurrunt in Capitul. tia , a Carolo M. imprimis magno numero con
Caroli M. L. 4. cap. 56. Cujus difpofitionis dita ; & ut videtur , erant domus regię in
caufam in eo quærit Siccama I. c. quod jure Villis exftructe , unde paffim eorum memoria
Francico fredum effet tertia pars compofitio fub nomine villarum publicarum , aliquando
nis , a reo parti læfæ vel ejus hæredibus ex- etiam fifci nomine celebratur . Initio deftinata
folvenda ; indeque fredum ante non potuiffet erant ufibus Regum Francorum , qui illo tem
pendi , quam donec cum hæredibus effet com- pore defultoriam vitam agebant , quo fi iter
pofitum , ut fciretur , quid fifcus pro fredo ef- rpfis facere incumberet , in 1 ea diverterent , ac
fet accepturus . Sed vereor , ut hæc noftræ le- interdum hyemarent . In illis deinde , vel in
gi poffint accommodari ; nam quamvis ex cit. campo prope palatium , annua regni comitia ,
L. Ripuar. & Capital . Car. M. appareat , in itemque conventus generales optimatum habe-
terdum fredum fuiffe tertiam partem folidæ bantur . Tandem etiam habitationibus Miffo
compofitionis , fæpe tamen , ut in noftra qui- rum regiorum conceffa fuerunt , ut inibi abfque
dem lege , fredum certa determinatione fixum fubditorum diffendio commorarentur , qui Mif-
erat , quod pro conditione delinquentium & fi fucceffu temporis , eam ob caufam , quod
pro qualitate criminis commiffi , diverfimode palatía inhabitarent , Comites didi funt Paia-
definitum fuiffe cernimus . Qualenam autem tini , five facri Palatii Comites , omnique po-
difcrimen inter bannum , Witam & fredum , ftea jurifdictionis loco , palatii nomen impofi-
olim intercefferit , fupr. ad tit. 2. §. 1o. jam- tum fuit . Hinc undenam evenerit , ut in no
jam annotavimus . Et quamvis lapfu temporis ftra Lege iter ad palatium fufceptum in fpe-
hifce mulctarum , puta fredi & banni nomini cie privilegio donatum fit , quilibet facile in-
bus promifcue ufi fuerint veteres legum aucto- telligere poterit . Equidem recentiore ævo hæc
res , fæpe tamen ea fedulo diftincta fuerunt . regia palatia , ut in aliis Germaniæ provin
Ita Legis Frif. tit . 16. infcribitur de fredo , ciis , ita & in Saxonia , omnia fere deleta
& fubfequens tit. 17. de banno , utut in hoc funt ; aft res ipfa noftris temporibus cognita
ipfo titulo deinde bannum & fredum confun eft , & nomen adhuc fuperftes habemus
dantur ; & in Capitul. Caroli M. in part. Sa Sic vafta & infignis Germania Provincia ad
xon. cap. 16. eadem diftinctio habetur : unde Rhenum , in• hunc ufque diem nomen forti-
cunque cenfus aliquid ad fifcum pervenerit , fi tur Palatinatus , ejufque Principes titulo fa-
ve in qualicunque banno . Conf. præter Gloffa- lutantur Comitum Palatinorum . Memini præ--
tores , Wendelinum ad L. Salicam tit. 14. & terea , varias Germanicarum civitatum , e. gr.
Bignonium in Form. Marculfi cap. 3. Edit. Ba- Argentoratenfis , curias hodienum vulgo nomie
luz. p. 880. nari Palatia , Germ. Pfalzen . Et legi meren-
(1 ) Si litus quatuor , confcius fimiliter . ) Hæc tur , quæ habet Specul. Saxonic. L. 3. art. 53-
verba omittuntur in Lindenbrogiana editione , Jegliche Deutſchlande baben ihre eigene Pfalz-
& loco eorum leguntur fequentia : De hac re Grafen , Sachfen , Beyern , Francken und Schwa
quod fuperius dictum eft de furto , qui infra pa- ben ; & art. 62. Funff Stadte find, die Pfalzen
triam furaverit aliquid , unde mori debeat , fi beiffen , die liegen in dem Lande zu Sachfen,
foris patria hæc fecerit , non moriatur , fed fe- da der Konig feinen rechten Hoff haben foll. Die
cundum illorum legem , ubi factum fuerit , com- erfte ift , Gruna , die andre ift Werla , die ift
.
ponat Vid. notas noftras ad fuper. tit. 2. 9. 8. nun zu Gofzlar gelegen , Wallenbaufen if die
( 2 ) Homini in hofte , vel de hofte . ) 1. e. ca- dritte , Altftede die vierdte , und Merfeburg die
ftra fequenti , aut ex expeditione bellica do- funffte . Pauca funt , quæ de etymologia ver-
mum revertenti . naculæ vocis Pfaltz , quæ palatium defignat ,
(3 ) Palatium ) Idem quod curia yel curtis addam , cum fciam , plerofque in ea effe fen-
vegia , cujus mentio in L. Frifion . tit. 17. §. 2 . tentia, ut putent , eam corrupte effe figuratam
L. Bajuvar. tit . 2. cap. 12. & 13. & paffim alibi . a latinorum palatio . Ego vero & hac in par-
Palatii autem nomen quod in Saxonum Lege te honorem originis vernacula effe tribuen-
occurrat , Francorum imperio deber , certo dum' , & Pfaltz nullo modo defcendere a pala-
certius eft. Palatiorum enim ufus Regibus Fran- tio , variis adductus' rationibus opinor . Illud
ciæ præcipue , imo unice , proprius fuit . Hinc enim , quod nos communiter hödie effamur
tam frequens commemoratio palatiorum in an- Pfaltz , prifcis dictum fuit Palenz , & Palanz ,
tiquis eorundem Regum diplomatibus fuit , ut ut ego reor a Pal , vel Phal , ftipes , unde no-
vix ullum reperias avo Caroli M. & poft eum bis & Gallis Palisades , a durius pronunciantie
exaratum , quod palatium , ex quo datum , in bus poftmodum dictum Pfal, quo fono hodei
fubfcriptione non exhibeat . Docte exinde o- utimur , eodem certe modo , ac voci Pfaltz
ftendit Mabillonius de re diplomatica in Pref. noftro ævo contingit . Hinc Pala , vel Phala ,
L. 4. multum prodeffe hanc locorum notatio- caftellum ligneum veteribus fignificat , uti vo-
nem ad hiftoriam , tum quia ' inde eruitur no- cem exhibet Liber Ms. redituum Ecclefiæ N.
a Schiltero in Gloff. fub hac voce citatus :
titia loci , ubi Princeps tunc temporis erat ,
cum aliquod diploma daret , tum quia itine Notandum eft etiam , quod in dicta villa B. eft
rum , que pro Rei publice ufu Reges obibant , quædam Phala , five caftellum ligneum . Pala
ratio hinc colligi poteft , & non minus ad autem deinde facili opere mutatum fuit in
Ra
 LEX SAXON U M.
Tatio pergenti , malum aliquod fecerit , in
triplo componat .
II. Qui domum alterius , vel noetu , vel
interdiu , fuo tantum confilio , volens incen-
derit , capite puniatur ( 1 ) .
dolofe per facramentum
res propias altere vult, duobus aut tribus
de eadem provincia ( 2 ) idoneis teftibus vin-
Tom. III.
Palanz , contracte Palz , vel Pfaltz . Et ego qui.
dem perfuafiffimum habeo , eo tempore ædes
illas regias non nifi ligneas , & ex ftipitibus
circummunitas fuiffe , unde nomen fortita ,
Atque ejufmodi architectura illo ævo fatis
Juperba , & regio fplendori par videri poterat ,
ubi relique habitantium cafe ftraminex ut plu-
rimum , & e limo ac luto compofitæ erant .
Hincque intelligo caufam , cum Interpres la-
tinus Spec. Sax. vocem ibi occurrentem Pfaltz
noluerit exprimere Palatium , fed Palantiam ,
& Comites Palatinos dixerit Palans graviones .
Ineptit Gloffa ad cit, art. 53. in derivatione
vocis , utut agnoverit , non effe deducendam
a Palatio , ibi : Der Nahme aber Pfaltz-Graf ift
aus dem Welfchen und Deutfchen zufammen ge-
Jetzt . Denn in Welscher Sprache beift ein Phal-
lenz einen bezwungenen Herrn , oder ein uber-
wunden Reich , ein Graf aber bedeutet nach al-
ten Sachfifchen Teutfchen einen Richter ; & por-
ro: Pfaltz-Grafen , welche find die Richter eines
bezwungenen Reichs .
(1 ) Capite puniatur . ) Non una fuit apud
Germania populos incendium dolofum punien-
di norma . Plerifque mulctaria poena fuffecit ,
quam habet L. Salica tit. 18. L. Alemanno-
rum tit. 81. L. Frifionum tit. 7. Perpauci ca-
pitalem effecerunt , & quidem non indiftincte,
fed Edictum Theoderici Regis 1. 97. fervos
demum vel colonos incendiarios flammis tradi
voluit , & L. Frifon, tit. 5. S. 1. non nifi in
flagrante delicto deprehenfum incendiarium
permittit impune occidi . Severior propterea
Lex noftra , quæ omne incendium confilio , id
eft , dolofe fufceptum , capite puniri juffit . Sed
inde non fuit , quæ æquitatis regulas excedit ,
& ab auctore Gloffe ad Spec. Sax. L. 2. art. 1.
conceditur licentia , incendiarios culpofos , in-
condium celantes , privata auctoritate concre-
mandi .
(2 ) De eadem Provincia . ) In teftibus requi-
rebatur olim , ut effent ex eadem provincia
oriundi , cujus difpofitionis rationem , jufto
non abfonam , reddit L. Longobard. L. 2. tit .
51. §. 11. in fine : Teftes vero de qualibet cau-
fa non aliunde quærantur , nifi de illo comitatu ,
in quo res illa pofita funt , unde caufa agitur .
Quia non eft credibile , ut de ftatu hominis , vel
de poffeffione cujuslibet , per alios melius veritas
cognofci valeat , quam per illos , qui viciniores
funt, Sunt etiam verba Imp. Ludovici in Ca
pit. ad L. Salic. 5. 1. & Caroli M. in Capit.
L. 4. §. 23. Hinc L. Longob. I. c. §. 2. Et ut
de ipfo pago , non de altero teftes eligantur : nifi
forte extra comitatum longius fit caufa quæren-
da, Quæ verba repetiit Carolus M. in Capi-
tul. ad L, Salic. 2. § . 4. Nec alia lege teftes
ad teftimonium dicendum admittit Speculum
Sax. cujus exemplum habes in L. 2. art. 22,
das gezeuget er felb dritte derer Dingpflichtigen ,
die da zu Gerichte geben , Requirebatur præ-
terea , ut effent ejufdem conditionis , ac ipfe
producens , cujus teftes erant ; ita L. Frifion.
tit. 1. 9. 8. juratores fue conditionis pofcit .
Vid. Siccamam ad h. 1. & Spec. Sax. cit. 1.
Man mag es auf ihn wohl gezeugen ohne Geri-
cht , felb fieben feiner Geneffen ,
49
1
catur , & fi plures fuerint , melius eft (3) :
TITULUS VI.
De conjugiis.
I. Xorem ducturus , ccc. folidos det
U parentibus ejus (4 )
II. Si autem fine voluntate parentum ,
E puel-
(3 ) Et fi plures fuerint , melius eft . ) Eum
in modum , ut difpofitum eft in Specul . Sax.
L. 2. art. 22. Was man mit fieben Mannen be-
zeugen foll , da mag man wohl 21. Mann um
das Gezeugnus befragen . Nempe apud veteres
teftimonia nu nerabantur magis , quam ponde-
rabantur . Hinc in prifcis LL. Anglo- Saxonicis
Hlotarii & Eadrici , leg. 5. confacramentales
lepide fatis dicuntur Rim wda manna, homi-
nes ad juramentum numerandi , a Rim nume-
ro , ut optime obfervavit Wilkins ad hanc 1.
p. 8. Nam forma probandi per teftes ea fuit
antiquitus , ut qui majorem numerum teftium
in fuis partibus haberet , ad probationem af-
ferti admitteretur , & vinceret , nifi alteri for-
te idem numerus aut major ad manus effet 2
quod probat L. Frifion. tit. II. § . 2 , ubi : Aut
tu cum juratoribus tuis fex , vel duodecim , vel
viginti , vel etiam , fi triginta dicere voluerit ,
me tibi facramento tue ad fervitutem acquire ;
aut me cum juratoribus tantis vel tantis ab hac
calumnia liberare permitte .
( 4 ) CCC. folidos det parentibus ejus . ) Fœ-
minas apud Saxones in matrimonium traden-
das , venales , & fponfis ab earum parentibus
vel tutoribus emendas fuiffe , hoc tit. & fub-
feq. tit. 7. §. 3. 4. nec non tit. 18. docemur .
Idem uxores emendi ritus nec aliis tum Ger-
maniæ , tum exterarum regionum populis in-
cognitus fuit , quorum hac in parte mores ope-
role collegit , & erudite illuftravit , nuper de-
functus Nicolaus Hieronymus Gundling in
Diff. de emtione uxorum , dote & Morgenga-
ba , habita Halæ anno 1722. Sed ambigo , an
huc pertineat Romanorum fic dicta coemtio
matrimonialis , quam defcribit Boethius ad Ci
ceronis Topica : Matres familias , inquit , e-
rant , quæ ducebantur per coemtionem .... Coem-
tio fiebat, cum fe in coemendo invicem interro-
gabant . .... Itaque fic mulier viri conveniebat
in manum ; & vocabantur ha nuptiæ per coem-
tionem . Et quamvis concefferim , ab utroque
nubentium alteri pretium aliquod mutuo folu-
tum fuifle , quod colligi poterit ex Nonii ver-
bis in voce nubentes , fuit tamen mere ficti-
tium , nec juftum , quare reliquis Romanorum
fictionibus juris , hanc coemtionem accenfere
malim . De Græcis res clarior eft , apud quos
matrimonia emtitia fuiffe , teftatur Ariftoteles
Polit. L. 2. cap. 6. qui fimul cap. 8. ea tan-
quam inhumana ac barbara exprobrat . Ante
eum Homerus Iliad . I. jam commemorat , u-
xores Græcas pro alimentis commutatas fuiffe ,
Qui Græcorum mos jis forte arridebit , qui
Saxonum originem ad Macedones referunt ,
aut cum H. Mutio , Chron . Germ. L. 12. fen
tiunt ; nam ille tradit , quod Leges a quopiam ,
qui Philofophiam in Græcia audierat , inftitu
tæ apud Saxones effent . Multa enim , inquit ,
Platonis legibus conveniebant . Sit fides penes
auctorem , nos ea mittimus , nec noftra ullo
modo facere volumus . Inter Germaniæ anti-
quas Leges , præter Saxonicam , quod miran-
dum , fola L. Burgundionum diftincte hujus
emtionis mentionem facit , tit. 14. 9. 3. Illud
etiam præfenti lege placuit continere , ut fi mu-
fier maritum babens , fine filiis de bac luce tran-
herit

59 LEX SAXON
puella tamen confentiente , ducta fuerit , bis
ccc. folidos parentibus ejus componat .
III. Si vero nec parentes , nec puella con-
fenferunt , id eft , fi vi rapta eft , paren-
tibus ejus ccc. folidos , puellæ cCXL. com-
ponat , eamque parentibus reftituat .
Lindenbr. & per vim . 2 Lindenbr. relinquant,
fierit, maritus defuncte uxoris pretium, quod
pro illa datum fuerit , non requirat . Et tit. 34.
Si quis uxorem fuam fine caufa dimiferit , infe-
rat ci alterum tantum , quantum pro pretio ipfius
dederat . Ex L. Salica quidem huc vocant
tit. 47. de Reipus ; fed præterquam quod de
folo viduarum matrimonio agat , in dubio nos
relinquit , an arrbæ , an emtionis nomine tres
folidi & denarius ibi nominati venerint . De
arrha enim potius vel ad maximum fictitia
quadam emtione intelligerem , quæ habet Fre-
degarius cap. 18. Legati offerentes folidum
denarium, ut mos erat Francorum , eam parti
bus Chlodovai Sponfant : quibufcum convenit
formula vetus apud Bignonium : dum ego te
per folidim denarium fecundum Legem Sali-
cam vifus fui fponfae . In L. Bajuvar. tit. 7.
§. 6. & L. Alemannor. tit 52. videntur adeffe
veftigia veteris illius emtionis , fed obfcura
funt , & in utramque partem conjecturis fle-
tenda . Neque huc facere cenfeo , quæ in L.
Longobardorum , de metą , methio , vel meffio ,
difponuntur ; ea enim potius ad dotem , emtio
ni contradiftinctam , pertinere , infra do ebo .
Propterea autem non nego , hifce populis em-
tionem uxorum in ufu fuiffe , quin potius
Gundlingio fuffragor , qui cit. loc. cap. 1. §.
30. ait : Quod enim in ge fcripta ejus rei di-
finctam explicationem non obfervamus , inde pro
penit forte , quod tota hæc res quotidiano ufu o-
mnium oculis fubjecta , nec pueris amplius puel
lifque erat obfcura . Clariora funt , quæ hujus
emtionis monumenta Legibus Anglo- Saxonicis
traduntur , ut yel exinde patefcat , Saxonicas
confuetudines cum populo in Angliam tran-
fiffe . Ita L. Ethelberti 76. in Collectione
Wilkinfiana p. 7. Si vir virginem mercetur
pretio , emta fit , fi fine dolo factum fit . L. 82 .
Si ea alteri in pretio defponfata fuerit . Et in
LL. Ina , 1. 31. Si quis uxorem mercetur , &
pretium non proveniat . Eam tamen emendi
uxores neceflitatem deinde remifit non folum ,
fed & prohibuit Rex Cnutus in L. 72. 1. c. p.
145. ubi : Et non cogatur neque uxor nequepuel-
la ad eum, qui ipfi d fplicet , neque pretio ea
vendatur, nifi ille aliquid ex propria voluntate
dare velit . Dicitur autem in noftra Lege ,
pretium pro uxore efle CCC. Solid. quod ta
men non de omni conditione intelligendam
effe exiftimo . Procul dubio enim nobiles vir-
gines plebejis , & liberæ litis & ancillis cario-
res fuerunt . Nondum tanen conftat , pro cu-
jufnam conditionis uxore CCC. illi folidi fue-
rint exigendi . Ego crediderim pro virgine li
bera plebeja conditionis , & ut illud credam ,
me movet , quod totus titulus VI. de liberis
plebejis agere videatur , nam in §. 3. puella ,
vi rapta , componenda eft CCXL.. folidis ,
quod fupr. tit. 2. §. 1. Wergeldum eft mulje-
ris ingenua plebeja . Ceterum opinor , paren-
tes vel tutores fæpe partem pretii remififfe ,
cum haberent filias aut cognatas deformes ,
& quæ non facile in matrimonium petuntur .
(1 , Filio , non filia , hæreditatem relinquit . )
Non folum Saxones fed & reliquos Germaniæ
populos omnes indiftincte olim fucceffionem
UM
,
TITULUS VIL
De hæredibus & viduis .
Ater aut mater defuncti , filio , non
PA
1. R
filiæ , hæreditatem relinquit 2 ( 1 ) .
IK
foeminarum ignoraffe , teftantur gentis anti ,
quiffimæ leges , quæ, fi foemineum fexum in
fucceffione parentum admiferunt , factum e
demum deficiente mafcula prole , & ut ali-
quando etiam hoc rerum fitu , non integrum
fuccedendi jus filiabus concederetur . Ita enim
L. Anglior. & Werinor, tit. 6. §. 1. Hæredi-
tatem defuncti filius , non filia , fufcipiat . Si fi-
lium non habuit , qui defunctus eft , ad filiam
pecunia mancipia , terra vero ad proximum
paterne generationis confanguineum pertineat .
Et §. 8. eod. Ufque ad quintam generationem
paterna generatio fuccedat Poft quintam autem
filia ex toto , five de patris , five de matris par-
te in hæreditatem fuccedat , & tunc demum be-
reditas ad fufum a lancea tranfeat . Quo colli-
neant verba famofæ illius legis 6, in Pacto L.
Salicæ tit. 62. De terra vero Salica in mulie-
rem nulla portio hæreditatis tranfit , fed hoc vi-
rilis fexus requirit , hoc eft , filii in ipfa bære-
ditate fuccedunt . Quam legem perperam ad jus
publicum hæreditariamque regni fucceffionem
trahi , optime obfervavit Conring, de Orig.
Jur, Germ . cap. 7. Conf. Coccej. & Eccard.
ad h. 1. Pari modo in L. Ripuar. tit. 56. 9.
3. difpofitum : Sed cum virilis fexus extiterit ,
fæmina in bæreditatem aviaticam non fuccedat ,
In L. Alemann. tit. 58. Si autem due forores
abfque fratre relicte poft mortem patris fuerint ,
ad ipfas hæreditas paterna pertingat . Et in L.
Burgund. tit. 14. § . 1. Inter Burgundiones id
volumus cuftodiri , ut , fi quis filium non reli-
querit , in loco filii , filia in patris matrifque ba-
reditate fuccedat . Qua de caufa , fi parentes ,
qui filios habebant , filiabus quicquam ex hæ
reditate relinquere intenderent , id per expref-
fui conftituere tenebantur , ut probat Mar-
culfi L. 2. form. 12, hujus tenoris : Dulciffimæ
filia mea illi , ille . Diuturna , fed impia inter
nos confuetudo tenetur , ut de terra paterna fo-
rores cum fratribus portionem non habeant . Sed
ego perpendens banc impietatem , ficut mibi a
Domino æqualiter donati eftis filii , ita a me fi-
tis æqualiter diligendi , de rebus meis poft
meum difceffum æqualiter gratulemini ; ideo per
hanc epiftolam te , dulciffima filia mea, contra
germanos tuos , filios meos illos , in omni hæredi
tate mea, aqualem legitimam effe conftitua
bæredem . Conf. ejus form. præc. §. 10. Legi-
bus igitur fupra allatis apprime refpondent Sa
xonum mores , hoc titulo commemorati , qui
non folum filios , fed etiam nepotes ex his ,
filiabus in hæreditate parentum anteferri vo-
luerunt . Ut tamen deinde , mafcula prole non
exiftente , omnis hæreditas five in rebus mo-
bilibus , five immobilibus confiftens , ad filias
noftro jure pervenerit , vid. infr. §. 5. & 8.
Atque eandem fuccedendi rationem , quam
noftra Lex fiftit , Saxones deinde ad ævum
ufque Speculi Saxon . confefti , mordicus reti-
puifle , clare fatis oftendit ej. Spec. L. 1. art.
17. Des Vaters , der Mutter , der Schwefter und
des Bruders Erbe nimmt der Sohn , und nicht
die Tochter . Es fey dann , dafz da kein Sohn
fey, fo nimmt es die Tochter . Subjungit quidem
Gloffa ad hunc locum : Die Tochter nimmt zw
unfver

LEX SAXONUM.
II. Qui mortuus viduam reliquerit , tute
lam ( 1 ) ejus filius , quem ex alia uxore ha-
Tom. III.
I Lindenbr. qui frater eßt defunėlį ,
unfrer Zeit zugleich Erbe mit dem Sobne , quod
& noftris moribus verum eft ; aft hanc patrii
juris immutationem unice Juris Romani & Ca-
nonici admixtioni nos debere , certo certius
eft . Rem præterea fi æquo animo introfpicia-
mus , antiquum illud inftitutum foeminas ab
hæreditate excludens , in familiarum confer-
vationem falutare admodum fuit , imo & ju-
ftum pro ratione illorum temporum , quibus
fervitiorum militarium onus filiis incumbebat ,
filia non folum nuptiis in alienam familiam
tranfibat , & fuftentationem ibi inveniebat ,
fed & præterea dote fatis larga a novo fponfo
inftruebatur , quo poft mortem ejus haberet ,
unde vitam duceret vidua . Pontifex Grego-
rius , five IX. five XI. fuerit , damnavit hac in
caufa Jus Saxonicum , & inter articulos repro-
batos retulit illum , qui exiftentibus mafculis
foemineam fucceffionem exulare juffit , Legi-
tur reprobatio hujus articuli in Collectione
Buxtorfiana loco decimo tertio . At ipfe fum-
mus Legislator populo Ifraelitico quondam
eamdem fuccedendi rationem fuafit , caufam
in favorem filiorum , Numer. cap. 27. deci-
dens , id quod curatius textum infpicientibus ,
clarum reddi debet .
(1 ) Tutelam . ) Eodem fere modo , ut vete-
res oliin Romani , & ante eos Græci , ita pri-
fci etiam Germani mulieres in perpetua viro
rum tutela effe voluerunt ; puellas nempe in
tutela parentum yel agnatorum , uxores in tu-
tela maritorum , & viduas in tutela affinium .
De Græcis meminit Cicero in Orat . pro L.
Flacco cap. 30. Emtiones , falfas prædiorum pro-
fcriptiones , cum mulierculis , aperta circumfcri-
ptione fecifti , tutor his rebus Græcorum Legibus
adfcribendus. Conf. Sebaft. Monticum de pa-
tria poteft. cap. 1. n. 2. & 3. teftes huius rei
domefticos adducentem Platonem , Demofthe
nem & Ifocratem . Illudque inftitutum Græcis
adeo comprobatum fuiffe , ut etiam matres in
filiorum fuorum puberum , tanquam in domi-
norum poteftate effent , evincit Ubbo Emmius
in Defcript. Reipubl. Athenienf. tit. leges ma-
trimoniales . Vid . Eybenium in Differt. de tu-
tel. fœmin. Part. 1. membr. 1. §. 6. & uberius
de hac re tractantem Cl, Everardum Ottonem
de perpetua foeminarum tutela , cap. 1. §. 6.
Tom . 1. Diff. 4. atque de eodem Jure Roma-
nis olim ufitato , præter Ulpianum in Fragm.
tit. 11. §. 17. 22. feqq. nos docent varia , quæ
apud auctores paffin occurrunt hujus reitefti-
monia . Ita M. Portius Caro apud Livium L.
34. cap. 2, Majores noftri nullam , ne privatam
quidem rem agere fœminas , fine auctore volue¬
runt: in manu effe parentum, fratrum , viro
rum . Loca parallela congeffit Rittershufius ad
L. XII. tabb. part. 2, Cl. 2. cap. 13. & lauda-
tus Everard. Otto 1. c. §. 4. Eandem Gallo-
rum tutelam commemorat Cæfar L. 6. de
bello Gall. cap. 18. & idem jus muliebris tu-
telæ Germanorum Tacitum innuere cenfeo ,
dum cap. 8. ait : mares fexum infirmumfuæ cu-
fodie atque cure fubjiciendum exiftimaffe . Cla-
rius de ea re loquuntur Longobardorum , Ale-
mannorum & Saxonum leges , ut , reliquis li
cet tacentibus , valida inde fit de univerfali
quadam apud Germanos , foeminas in tutela
habendi confuetudine , conjectura , Et quidem
memoriam hujus tutelę fub mundii nomine
plerumque celebrant prædicta Leges , unde no-
ftrum Vormund , & ita legitur in L. Longobard.
Lib. 2. tit. 10. Nulli mulieri libera fub regni
J
51
buit , accipiat . Si is forre defuerit , frater
idem defuncti : fi frater non fuerit , proxi-
E 2 mus
noftri ditione , legis Longobardorum viventi , li-
ceat in fui poteftatis arbitrium , id eft , felpmun-
dio vivere, nifi femper fub poteftate virorum ,
aut certe Regis debeat permanere . Nec aliquid
mobilibus aut immobilibus , fine voluntate ipfius ,
in cujus mundio fuerit , babeat poteftatem donan-
di aut alienandi . Separatim deinde in eadem
lege occurrunt rubrica titulorum , de mundio
puellarum , viduarum , ancillarum & Religio-
farum . In L. Alemannor. tit. 55. 9. 2. mari-
tus uxoris mundium ab ejus patre fibi acqui-
rere dicitur : Si autem ipfa fæmina fub illo vi-
ro mortua fuerit , antequam illi mundium apud
patrem acquirat , Jolvat eam patri ejus Cc6c.
Solid. Et fi filios aut filias genuit ante mundium ,
omnes mortuifuerint , unumquemque cum Wer-
geldo fuo componat patri fæmina . Pariter LL.
thelberti 74. & 75. apud Wilkins p. 7. dum
de tutela viduæ violatæ difponunt , mund no-
minant eam , interpres reddit patrocinium .
Ex chartis antiquis ejufdem tutelæ varia tefti-
monia collige apud Gloffatores , fub voc, mun-
dium . Inde factum effe apparet , ut hodie in
plerifque Italiæ civitatibus , in Gallia , Hifpa-
nia , Belgio , Burgundia , Suecia , & in uni-
verfa fere Germania , præprimis iis in provin-
ciis , ubi jure Saxonico vivitur, eandein fexus
tutelam , quam antiquiffimæ confuetudines in-
troduxerunt , adhuc conftante robore perdura-
re videamus . De fingulis nominatis regioni-
bus teftes fide dignos fiftit Eybenius 1. c. & ex
20 Otto I. c. cap. 2. § . 3. 4. Atque Saxonum
obfervantiam probat Specul. Sax . L. 1. art . 41 .
ubi : Klaget eine Lungfrau oder Wutwe zu Land-
Recht uber ihren Vormund , .... darnach fey der
Richter der Frauen Vormund ; art. 42. Wenn ein
Kind zu feinen Labren kommt , darnach mag es
wol Vormund feyn feines Weibes ; art. 43. In
Nothhafften Klagen , da fie nicht zu Kampffe ge-
ben , mag der Richter wel Vormunden geben der
Frauen , und in allen hanthafften Thaten , dafie
ibres rechten Vormunden zu Hant nicht haben
mogen. Conf. art. feqq. & L. 2. art. 45. 63.
atque ex recentiori jure Saxon. Conft. Div.
Aug. Elect. 15. P. 2. Recefferunt tamen ex
parte moderni mores ab antiqua tutores mu-
liebres habendi forma & neceffitate . Ita nam-
que marito mortuo viduam in tutela affinium
non agnatorum effe , expreffis verbis pronun-
ciat lex noftra , primo loco in ordine tutorum
viduæ legitimorum effe jubens filium privi-
gnum , fecundo fratrem demortui mariti , ter-
tio reliquos ejufdem agnatos , qui viduæ funt
affinitate proxime juncti . Et quidem putat
Schilterus Exercit . in ff. 37. §. 241. rationem
hujus antiquæ tuendi forma pendere ex jure
familiæ , quod maritus veteri Germanorum
more , fibi ac familia fue acquirebat , hoc ef-
fectu , ut fi vidua ad fecunda vota procede .
ret , novus maritus emtionis pretium tutori
folvere teneretur ; fed me judice in eo pofita
erit , quod illo avo , quo filiæ plerumque ex
paterna hæreditate nihil percipiebant , viduæ
non nifi bona dotalia ex munificentia & libe-
ralitate mariti defuncti poffiderent , ut mex
ad fequ. tit. dicendum erit . Atqui cum tute-
la quælibet illo ipfo ævo effet ufufructuaria ,
& jus fuccedendi in bonis perfonæ tuendæ fi-
mul & abfolute involveret , juftum quodam-
modo erat , ut potius ad agnatos defuncti , a
quo nimirum omne ufusfructus & hæreditatis-
lucrum proveniebat , pertineret tutela , quam
ad agnatos viduæ , qui nihil contulerant . Ve-
rum
 LEX SAXONUM .
52
I 2
mus paterni generis ejus confanguineus
( 1) .
III. Qui viduam ducere velit , offerat tu-
tori pretium ( 2 ) emtionis ejus , confentien-
tibus ad hoc propinquis ejus ,
IV. Si tutor abnuerit , convertat fe ad
proximos ejus , et eorum confenfu accipiat
illam , paratam habens pecuniam , ut tuto-
ri ejus , fi forte aliquid dicere velit ( 3) , da-
re poffit , hoc eft , folidos ccc,
V, Qui defunctus non filios , fed filias re-
liquerit ,ad eas omnis hæreditas pertineat ,
quem tunc genuerat , pertineat .
VII. Si autem filium habens nupferit , fi
liamque genuerit , tutela filiæ non ad filium
prius genitum , fed ad fratrem patris , vel
ad proximum ejus pertineat .
VIII. Qui filiam ac filium habuerit , &
filius uxore ducta , & filium genuerit , &
mortuus fuerit , hæreditas patris ad filium
filii , id eft , nepotem , non ad filiam per-
tineat .
TITULUS VIII,

tutela vero earum , fratri , vel proximo pa- De dote .

terni generis deputetur .
VI . Si vidua filiam habens , nupferit , fi- I. Otis ratio duplex eft ( 4 ) , Oftfalai
liumque genuerit , tutela filiæ ad filium , D & Angrarii volunt ; fi foemina fi
lios

Herold. in marg. patri , 2 Lindenbr. vel ejus .

3 Lindeabr . qui filium aut filiam . 4 Et deelt in Lindenbr.

rum enim vero , uti jam monui , alio tempore duæ confanguinei ad tutelam admitti viden-
aliter vifum , & hæc antiqua Juris difpofitio tur , ex iis , que fupra annotavimus , poterit
in tantum immutata fuit , ut jure recentiori , conftare .
Speculi nimirum Saxonici , affines prorfus ex- (2 ) Offerat tutori pretium . ) Quod tutori
cluderentur a tutela viduæ , & legitimus ejus pretium emtionis offerendum fuerit , dependet
tutor effet proximus , vel interdum quilibet ex natura tutelæ veterum , apud quos omnis
mulieris agnatus . Lib. 1. art. 45. Und darum utela ufufructuaria , ut bene perfpectum ha-
mufz auch ihr Vormund ſeyn ihr nechfte eben r buit Beyerus in Spec. Jur. Germ. L. 3. cap.
burtiger Schwertmagen , und nicht ihres Min- 10. §. 14. quod poteftas erat , inquit , apud Ro-
nes ; & art. præc. 43. Gebet aber die Klage zu manos , id Germanis conftanter appellatur Vor-
Kampff, ſo mufz ihr Vormund feyn ein jeglicher , mund/chafft , que penes patres , maritos & tuto-
der ihr ebenburtiger Schwertmagen ift . Ex qui res eadem fuiffe , & in jure ufusfructus atque
bus fimul addifcimus , jure Speculi ad folos obligatione alterum alendi conftitiffe videtur .
iæ tutele exemplum in
foeminarum agnatos poteftatem eafdem tuendi Ejufmodi ufufructuar
domino directo , vafalli impuberis tutore , oc-
fpectaffe , cum Lex antiqua admitteret etiam
currit in Jur. Feud. Saxon. cap. 26. dictumque
virginis cognatos , qualis eft §. fubl. 6. frater
fuit das Angefalle , Gallis hodie le Droit de
uterinus , ex fecundis matris nuptiis procrea-
Seigneurie , Indeque fit , ut mariti hodienum
tus . Ego caufam immutatæ confuetudinis a
in Saxonia ufumfructum & adminiſtrationem
diverfa fuccedendi ratione pendere cenfeo ,
habeant omnium earum rerum , quas uxor in-
quæ alio tempore alia fuit . Nam tutela fexus
tulit , cum & hodie maritus poft confcenfio-
pari jure ac tutela ætatis apud majores noftros
fuit æftimata , ut nempe utraque ad inftar tu- nem thalami , uxoris fit legitimus tutor . Nam
illud jus maritis competere vi tutelæ legitimę ,
tela Romanorum jus fuccedendi in bonis tuen-
e non male colligunt juris Germanici peritiores
dorum tuendarumv , fi nulla relicta prole de
Et quid vetat ex adductis porro deducere , il-
cederent , tribueret , eo inquam tempore , ubi
lud idem pretium in emtione uxoruin paren
teftamentariæ difpofitiones Germanis in ufu
non erant , Quo fpecta Spec. t Sax. L. 1. art, tibus exfolvendum , ad ipfos non alio titu lo
pertinuiffe , quam quod effent tutores ufufru-
45. in fin. Iungfern aber oder unbemannte Wei,
tuarii filiarum ? In L. Frifion. tit . 9. §. 9. iden
ber megen wol verkauffen ihr Eigen , ohne ibres
jus ufusfructus tutoribus competiiffe , declarant
Vormunds Urlaub , er fey denn Erbe darzu .
verba : tertium Werigeldum patri , five tutori
Quare poftquam omnia antiquæ iftius tutelæ
emolumenta & effectus , quæ ad tutorem olim puelle ,
(3 ) Si forte aliquid dicere velit . ) Eft pu-
fpectabant , penitus ceciderunt , neceffitas quo-
rus putus Germanifmus , quo & nunc vulgus
que in foeminis fufcipiendi tutores inter cogna-
tos , agnatos , aut affines , recentiffimis confue utitur: fo er etwas Jagen wolte ; .dicere nempe
hoc loco idem eft , ac defiderare , vel contra-
tudinibus fimul remiffa fuit . Noftro enim ju
dicere . Difcimus præterea ex hoc & præced,
re , quo nunc in Saxonia utimur , liberum eft
æ
fœmin folutæ eligere , quem , fibi velit tuto- §. puellas parentibus orbatas , pariter ac viduas ,
cum neutra earum fui juris unquam fieret ,
rem conftitui , etiam extraneum , quo nec opus ad contrahendum matrimonium tutoris & con-
habet , nifi ad actus , quos vocant , judiciales .
fanguineorum confenfu opus habuiffe , qui ho-
Unde etiam forte evenit , ut ftylo forenfi ho- die amplius non defideratur . Solius tamen tu-
die non tutores , fed curatores fexus dicantur ,
o
quoniam pro captu juris Romani , nomen cu- toris diffenfus nec olim nuptiis impediment
t guinei con-
ræ magis , quam tutelæ rei fignificatui nunc effe potera , modo reliqui confan
fentirent , & ipfi pretium legitimum exfolve-
convenit . Et non male judicavit Beyerus
r
in Specim . Jur. Germ . L. 1. cap. 27. n . 39 . retu .
totum hoc cure muliebris negotium , cum ma- ( 4 ) Dotis ratio duplex eft . ) Saxonum gens,
licet ab initio una fuerit , & femper commu-
gno apparatu fuo , propemodum in ludibrium
ibus ni nomine infignita , aucto tamen populo , cœ-
abiiffe , ejufque abrogationem , ex ration
pit communiter in Angrarios , Oftphalos & Weft-
graviffimis in univerfum optafle aliquando Sta- phalos dividi , quos Wittechindus , Monachus
tus Provinciales Saxonicos .
Corbejenfis , Annal. L. 1. in Orientales, An-
( 1 ) Proximus paterni generis ejus confangui- grarios & Weftphalos ; Venerabilis Beda autem
neus . ) Lind enbr ogiu s : prox imus pate rni gene -
Hittor. Eccl. Angl. L. 1. cap. 15. ad annum
ris , vel ejus confanguineus . Aft particulam dif-
449. in Saxones Orientales , Meridianos & Occi
junctivam vel male inferi , cum hoc ipfo vi- duos ,
 LEX SAXONU M. 53

Hos genuerit , habeat dotem , quam in nuptiis accepit ( 1 ) quamdiu vivat , filiifque di
Tom. III. E 3 mit-
71
1.1...
duos , a fitu nempe provinciarum , quas inha mania temporibus , Romano more non vixit ,
bitabant , diftinguit . Noftra Lex eos Oftfalaos , & marito dotem non attulit , fed ipfa eam ab
Weftfalaos & Angrarios nominat. De diftinctis hoc conferendam expectavit . Et quidem eo
fedibus & terminis divifæ gentis vide fis Scha- "} tempore , quo uxores emebantur a viris , quo
tenium in Hift . Weftphalia L. 1. p. 13. L. 3. ad filias ex hereditate parentum raro aliquid
p. 176. & L. 7. p. 420. Factum autem eft hac perveniebat , dotem ab uxore non fuiffe alla-
ipfa populi & provinciarum diftinétione , quod tam , facillime probationis eft ; hæc enim ple-
plerumque in longa locorum diftantia accidit , rumque non habuit , unde fumeret , & pater
ut inter fe etiam quodammodo differrent Sa- ejus multo minus conftituit , alias enim emtio
xonum mores , uti præter L. noftram , hujus ne & pretii folutione a parte fponfi opus neu-
rei teftem habemus cir. Wittechindum Corbej. tiquam fuiffet . Equidem me non fugiunt , que
dict . loc. tradentem : Gentem Saxonicam trifor- paffim in LL. prifcis de uxorialibus bonis ma
mi genere ac lege dividi . Hoc tamen ex noftra rito allatis, monumenta habentur , nam ipfe
Lege certum reddi videtur , Oftphalos & An- Tacitus 1. c. armorum meminit , L. Aleman-
grarios communes fervaffe confuetudines , di- nor. cit. tit. 55. viduis falvum 18 relinqui jubet ,
verfo autem jure in quibufdam morum apici- quicquid parentes earum legitime placitaverint ,
bus Weftphalia incolas ufos fuiffe , cujus igi- quicquid de fede paterna fecum attulerunt.
tar antinomie exempla circa dotem & bono Et L. Longobardor. fæpius Faderphium nomi-
run communionem præbent præf. & fubfequ. nat , libr. tit. 12. Habeant filii morgingap
tituli . Faderphium fuae matris Lib 2. tit. 14. De
(1 ) Habeat dotem , quam in nuptiis accepit . ) Faderphio , id eft , de alio dono , quantum pater
Dotem , quam Romani dicebant effe bonorum aut frater dederit ei , quando ad maritum ambu-
quantitatem , quæ marito ad fuftinenda onera laverit . Unde alii dotem ab uxore allatam
matrimoni datur , 1. 7. pr. 1. 16. §. 1. ff. de fuiffe fibi fingunt , quorumein numero funt
jur. dot. eam apud Germanos Tacitus de mo- Salmafius & Choppinus , fed ille propterea a
rib. Germ. cap. 18, ita nobis defcribit: Dotem Gandlingio Differt. de emt. uxor. cap. 2.9.13.
non uxor marito , fed uxori maritus affert . In hic a Schiltero Exercit. 26. §. 71. merito re-
terfunt parentes propinqui , ac munera pro prehenfus . Et res falva eft ; illa enim dona ,
bant, munera non ad delicias quæfita , nec quis quæ ex munificentia parentum vel fratrum ,
bu's hova nupta comatur , fed boves &frenatum ut & reliqua bona , quæ hæreditario jure ad
equum & fcutum cum framea glad oque foeminam pervenerunt interdum , nullo unquam
bæc munera uxor accipitur , atque invicem ipfa tempore dotis , bene tamen illatorum nomine
drmorum aliquid viro affert . Nempe veteres apud Germanos veniffe , alio loco in Differt.
Germani , qui uxores fibi pretio comparabant , cui titulus ; Diftinctionem juris Romani inter do-
dotem fimul iifdem conftituebant ; quare L. tem & parapherna , Germanic foris non effe ac
noftra adfeminam pertinere , ait , dotem , quam commodandam , anno fuperiori me habita ,
in nuptiis accepit; & L. Bajuvarior. cap. 19. plenius deduxi . Et quidem illatio ejufmodi
1. z. Mater vero , fi habeat proprias res , cum bonorum pro dote prius haberi non coepit ,
dote fua , quam per legem habet , egrediatur . quam cum Romanis Legibus operam darent
Confpirant La Ripuarior. tit. 37. §. 1. & 2. Si Germani , & , feducti illis , crederent congrue
quis mulierem defponfaverit , quicquid ei per ta- re hifce bonis de paterna domo advectis , do-
bularum feu chartarum inftrumenta confcripferit, tis Romanæ celeberrimum nomen . Sunt ver
perpetualiter inconvulfum permaneat. Si autem ba B. Gundlingii 1 c. Jam vero videamus,
per feriem fcripturarum ei nibil contulerit , fi vi- num hæc antiqua Germanorum dotem confti-
Tum fupervixerit , quinquaginta Solidos in dotem tuendi forma noftris hodiernis moribus conve
recipiat . L. Alemannor. tit. 55. &. 56. Si quis niat , an potius inverfa , & Romanorum de do-
liber mortuus fuerit , & reliquit uxorem fine fi- te inftitutis accommodata fuerit . Plerofque
liis aut filiabus , de illa hæreditate exire vo- enim effe , probe fcio , qui mihi non conce-
Luerit , nubere fibi alio coæquali , fequatur eams dent dotem , ficut olim a marito uxori con-
dotis legitima . Si autem proximus mariti defun- ftituebatur , hodienum in connubiis celebrari .
Hi contradicere iftam dotem illi mulieri voluerit Sed in meas partes forte tranfibunt ifti boni
c. L. Burgundion. tit. 62. Mulier , fi ad alias viri , fi mecum penfi habere velint , que hunc
nuptias tranfierit , omnia perdat : date tamen in finem in medium proferam . Ante omnia
fua , quam a marito fuo acceperat , quamdiu vi- autem addifcenda eft antiqua dotis a fponfo
xerit , utatur, filio proprietate fervata . In L. conftitutæ ratio & natura . Conftituebatur nem-
Longobard. L. 2 tit. 4. §. 2. Si quis con- pe dos a viro potiffimum eam ob caufam ,
jugi fuæ metam dare voluerit , 9.13. Nalli quo uxor , vidua facta , haberet , unde vitam
ft licentia conjugi fue de rebus fuis dare am duceret ; vel ejus tutor fundum acciperet , un-
plius, per qualecunque ingenium ; nifi quod ei de vi tutelæ ufufructuariæ , quæ onus alendi
in die votorum in methio & morgengaba dederit , inferebat , eam fuftentaret . Hinc dos , etfi in
9. 3. Metam & Morgengab habeat in antea . Me ipfis aufpiciis matrimonii a marito dicta regu
thium autem & meta , five , ut legit Heroldus , lariter fuerit & determinata , non tamen uxo-
Miffium , nihil aliud , quam Longobardorum ri propterea ftatim tradita , & iure dominii
dos eft , methium dicta , ut opinor , quafi Mit- ceffa fuit , quæ potius , non nifi foluto matri
thum , hodie Mit-Gifft ; thum namque rem , monio , eam , & quidem jure folum ufufru-
quæ in bonis eft , quamlibet defignat , e. gr. ctuario , ex hæreditate defuncti mariti perci-
Eigenthum , Bifchoffthum ; miffium vero expri- piebat ; partim ob rationem adductam , partim
mere Mieth-Vieb , conjectura eft Schilteri . For- quod maritus , fi vel maxime tempore nuptia
mulam veterem , qua pater fponfi , fponfa do- rum uxori dotem tradidiffet , ut legitimus ejus
tem conftituit , habes apud Marculfum , L. 2. tutor , omnia uxorialia bona , adeoque dotem ,
cap. 15. & pariles in Formul. Andegavenf.cap. in tutela & adminiftratione habebat , & du
34. 35. 36. & 39. in. Appendice ad form. Mar- rante matrimonio conjugi alimenta præftabat .
culf. cap. 37. & in form . fecundum L. Roman. Ita namque interpretanda funt verba , quæ
cap. 14. Uxor igitur Germanica , quod ex di- comméntamur : habeat dotem , quam in nuptiis
tis planum effe debet, antiquiffimis illis Ger accepit ; quod colligo ex L. Ripuarior. tit. 37.
1...
§. 2.

7
 54 LEX SAXONUM .
mittat ( 1 ).
II. Si vero filii matre fuperftite moriun-
tur , ipfaque poft obierit , dotem proximi
jus in hæreditatem accipiant .
III. Si autem filios non habuerit ( 2),
1 Dorem amittat , fi autem non genuerie : ifta omiffa funt in Lindenbr,
§. 2. fi virum fupervixerit , so. Solid. in dotem
recipiat. L. Alemann. tit. 57. §. 1. fi proximus
mariti defun&i dotem contradicere voluerit ; &
in L. Burgundion. tit. 42. mulieri , defuncto
demum marito , tertia bonorum pars quæ dos
erat , conceditur ; nec alia ex caufa in ead. L.
Burgund. tit. 69. dos eadem ad uxorem per-
tinens , Wittemon dicitur , quod noftrum eft
Wittum , Wittwe nempe Germanis eft vidua .
Nunc fi non ad omnium Germanię populo-
rum , ad Saxonum tamen mores , qui hodie
vigent , provoco , quibus eadem antiqua dotis
ratio , licet mutatis nominibus , hodienum fo-
lemnis eft . Quod enim dos fuit veterum , il-
lud ipfum eft , quod dotalitium recentiori ævo
dictum fuit , & nunc dicitur , alias doarium ,
item vidualitium , Germ . Leibgedinge , Wit-
tum , Leibzucht , cujus naturam fufe non inter-
pretabor , cum unicuilibet conftare debeat , ef-
fe ufumfructum , aliquando duplicatum vel
quadruplicatum , certæ cujufdam fummę , ad
fuftentationem viduarum erogate , In tantum
enim , in quantum dotalitii forti non impu-
tantur vidu illata , non alius rei , quam dotis
antique conditio fpectatur . Purior quoque no-
bis remanfit antiquitas morum circa dotem ,
in ea portione , viduæ, etfi nulla bona in ma-
trimonium advexerit , poft mortem mariti ex
hujus hæreditate competente , quam ftatuta-
riam vocant, quod ftatutis & legibus munici-
palibus in plerifque Saxoniæ civitatibus iis fit
affignata , & vel ad quartam , vel tertiam ,
vel dimidiam partem bonorum a defuncto re-
Hiftorum , reftricta . His addo juris thefin , que
noftris confuetudinibus unice debetur , qua ftu-
prator virginis dicitur obftrictus , ut ftupratam
aut dotet , aut ducat . Qua fingula , me judi-
ce , fufficienter fatis probare poffunt , non a-
lium nobis effe , ac quidem prifcis dotem con-
ftituendi modum , nempe eandem hodie , fi
quæ conftituatur, a viris dici ; nam nec no-
Aris temporibus hoc nomine quicquam abuxo-
ribus in domum mariti afferri , alio tempore ,
in cit. nempe differt. de diftinct. Roman. in
ter dotem & paraphern. demonftravi . Videtur
autem antiquiffimo Saxonum jure dotis quan-
titas arbitraria fuiffe , & ex conventione con-
trahentium , five liberalitate fponfi pependif-
fe , cum aliæ vetufta. Germanorum Leges con-
fultius duxerint eam circumfcribere ' & ad
certam vel bonorum partem , vel fortis pecu-
niariæ fummam reftringere , unde diftinctio
dotis in legalem & conventionalem venit . Ita
dos legitima L. Ripuarior. tit. 37. erat L. fo-
lidorum ; in L. Burgund. tit. 42. dicitur effe
tertia pars totius fublantia mariti ; L. Baju-
variorum tit. 14 5. 6. exiftentibus ex matri-
monio filiis , filialem portionem dotis loco vi-
duæ affignavit ; L. Alemannor. tit. 55. §. 2.
XL. Solidos effe voluit ; & L. Longobard. L.
2. tit. 4. §. 2. licentiam dedit ei , qui magi-
ftratum gerit , CCCC. Solidos , nobili vero
CCC. Solidos in dotem fubfcribendi . 1 Lindenbrogius : Sicque diemobierit.
** (1) Quamdia vivat , filiifque dimittat . ) Di-
ximus jam fupra , dotem antiquitus fuiffe ufu-
fructuariam , quod ita verum eft , ut morte
viduæ plerumque exfpiraret , & tunc ad filios ,
vel ad dantem , qui fæpe erat mariti pater ,
vel ad defuncti agnatos reverteretur . Hoc e-
dos ad dantem , fi vivit , revertatur ; fi de-
functus eft , ad proximos hæredes ejus .
IV. Apud Weftfalaos , poftquam mulier
filios genuerit , dotem amittat , fi autem non
genuerit ( 3 ) , ad dies fuos dotem poffideat ;
poft
nim indicat noftra L. h. t. §. 1. 3. & 4. nifi quod
vi §. 2. vidua tanquam hæres filiorum , videa-
tur dotem pleno jure acquifiviffe , fi filii ex
matrimonio defuncti mariti fuperftites , ante
matrem deinde diem obirent . Eadem dotis
jura apud Alemannos obtinuiffe , ex argumen-
to L. Alemann. tit. 56. colligo , quo proximus
defuncti mariti excluditur a fucceffione dotis
poft mortem viduæ , fi huic de dotis conftitu-
tione controverfias moverit , & a muliere ju-
dicio duellico , vel jurejurando convictus fue- -
rit . Clarior hujus rei conftitutio reperitur in
L. Burgund. tit. 42. §. 1. Tertiam totius fub-
ftantia mariti , ufque ad diem mortis fuæ fecura
poffideat : fic tamen , ut poft tranfitum ejus ad
legitimos mariti hæredes omnia revertantur .
Arque eodem Burgundionum jure ufusfructus
dotis extinguebatur non folum morte vidux ,
fed & ejufdem fecundis nuptiis , cit. tit. 42.
Ut fi mulier ad fecunda vota non ierit , tertiam
.... poffideat . Et tit. 69. §. 1. Mulier , que ad
fecundas nuptias traditur , Wittemon ejus a prio-
ribus parentibus mariti vindicetur . Quodfi ta-
men tertia vice matrimonium iniret vidua ,
dos ex fecundis nuptiis profecta , ei relinque.
batur , §. 2. eod. L. Bajuvarior. tit. 14. §. 7.
vidua ad fecunda vota procedens , pariter do-
tis emolumento privatur , ibi : Quodfi mater
ad alias nuptias forte tranfierit , ea die ufufru
uariam portionem , quam de bonis mariti fue-
rit conſecuta , filii inter reliquas res paternas ,
qui ex eo nati funt conjugio , vindicabunt . Po-
terunt alii cum hifce conferre dotalitii noftri
naturam , & habebunt utriufque rei ex affe
confpirantia Jura , nam ita de dotalitio difpo
nit Spec. Saxon. L. 1. art. 32. Es mag kein
Weib ihre Leibzucht zu eigen behalten , noch
ibre Erben nach ihrem Tode , dieweil man ge-
zeugen mag , dafz es ihr allein zu ihrem Leben
gegeben war . Conf. ibi Gloffam . L. 2. art. 21 .
Hat auch ein Weib Leibzucht an eigen oder an
Lehn , was fie vor Gebaude draufstehen hat ,
wenn fie firbet , das erbt nicht an ihren nachfen
Freund , fondern es nimmts der , dem das Guth
ledig wird . Et L. 3. art.38. Das Weib erbt auch
kein Gebaude auf ihren Erben , das auf ihrem
Leibgedinge ftebet . Quod autem hodie in Sa-
xonia ufusfructus dotalitius duplicatis vel qua-
druplicatis ufuris præftandus fit , ejus rationem
fufficienter & hiftorice monftravit fæp. cit.
Gundl. dict. loc. cap. 2. §. 24. Recte propte-
rea Scherzius in Differt. de dotalitio , monet ,
quod fine fpeciali conventione dotalitium in
fœminæ patrimonio effe nequeat , cujufmodi
pacti , quo plenum dominium viduis in re do-
talitia conceffum , exempla exhibet Gundling.
1. c. 9. 19. & iifdem conventionum legibus
factum eft , ut portio, ftatutaria hodie viduis
cedat proprio & pleno jure , atque cum facul
tate libere de eadem inter vivos & mortis
caufa difponendi .
( 2) Si autem filios non habuerit . ) Addit
(3 ) Dotem amittat , fi autem non genuerit . )
Quæ verba Lindenbrogiana editio omittit ,
fed ad integritatem fenfus omnino faciunt
eaque recte propterea fiftit Heroldina Lectio .
Ubi enim noftra Lex hoc tit. §. 1. expofuit ,
duplicem effe apud gentem Saxonicam dotis
ra-
 LEX SAXONU M.
poft deceffum ejus , dos ad dantem , vel fi
deeft , ad proximos hæredes ejus rever-
fatur .
TITULUS IX.
De acquifitis ,
E quod vir & mulier fimul con-
Dquiferint , mulier mediam portio-
L
rationem , eodem deinde §. & fubf. §. 2. & 3.
nos docuit , Oftphalorum & Angrariorum uxo-
res , indiftincte , five filios ediderint ex matri.
monio , five minus , dote , quam in nuptiis
acceperant , ad dies vitæ ufas fruitas fuiffe.
Hoc itaque S. 4. Lex differentiam adducit ,
vi cujus alio jure apud Weftphalos de dote
difponebatur , ut nempe eorum uxores , poft-
quam filium progeneraverant , dotis fpem
amitterent . Neque id ulli durum , aut quafi
in locum pœnæ conftitutum apparere debet ,
fumma enim æquitas nationem Weftphalicam
commovit , ut hac in parte ab Oftphalorum
& Angrariorum , dotem conftanter viduis re-
linquendi more recederent , cujus genuinam
rationem , nifi me omnia fallunt , in fubfe-
quente título 9. de Acquifitis , latere exiftimo .
Nimirum in Angraria & Oftphalia partibus ,
communio bonorum inter conjuges locum non
habuit , adeoque vidua , marito mortuo , prz-
ter dotem pactam ex ejus hæreditate nihil
prorfus percepit ; ad neceffarios igitur alimen-
torum fumtus ipfi , aut certe ejus tutori , fem
per & indiftincte dotis ufusfructus conceden
dus fuit. Verum cum Weftphalorum jure di-
ta inter conjuges communio bonorum obtine
& grarios eam non probaffe , utpote quorum uxo-
ret , qua femiffis bonorum , durante matrimo
nio conquifitorum , ad viduam pertinebat , ita
foemina Weftphalica habuit , unde fe poft mor-
tem mariti fuftentaret , in quem fcilicet ufum
dos , ut diximus , potiffimum conftituebatur .
Accedit , quod filii ad relinquendam matri di
midiam paternæ hæreditatis partem obftricti ,
nimio onere fuiffent prægravati , fi præter ea
ad dotem præftandam adigerentur , quo facile
fieri potuiffet , ut totum as hæreditatis foli
matri cederet . Facilius igitur , marito fine pro-
le deceffo , admitti potuit , ut vidua ejus , una
cum parte dimidia acquifitorum , dotem fimul
lucraretur .
(1) Mulier mediam portionem accipiat . ) Qui
bufdam Germaniæ populis , non dicam omni
bus , in ufu quondam fuit , ut mariti certo
modo bona cum uxoribus haberent commu
nia , non quidem cuncta , fed ea folummodo ,
quæ durante matrimonio acquifita fuerant ,
Cenfebant enim procul dubio majores noftri ,
hanc communionem bonorum deberi jure me
ritoque mutuo uxorum adjutorio , in quod ve
lut fufcipiebantur matrimonium ineuntes foe
minæ, ea ætate , de qua Tacitus de moribus
Germ. cap. 18. teftatur : Mulier admonetur , ne
fe extra virtutum cogitationes , extraque bello-
rum cafus putet , venire fe laborum periculorum
que fociam , idem in pace , idem in prælio paf-
Juram aufuramque . Hoc enim junči boves , hoc
paratus equus , boc data arma denunciant . Hinc
puto venire , quod illa communio ea bona ,
quæ non conftante matrimonio , nec mutua
ope, acquifita fuerant , non attigerit , ita enim
edifferit L. noftra : de eo , quod vir & mulier
fimul conquifierint , mulier mediam portionem ac-
cipiat Quibus refpondet L. Ripuarior. 37. 9.
2. Mulier, fi virum fupervixerit , .... tertiam
partem de omni re , quam fimul collaboraverint
1
55
nem accipiat ( 1 ): hoc apud Weſtfalaos .
Apud Oftfalaos & Angrarios , nihil accipiat ,
fed contenta fit dote fua .
TITULUS X.
De raptu mulierum .
I. Ui fœminam ab alio defponfatam ra
Qpuerit ( 2 ) , ecc . folid . patri puel-
læ
fibi ftudeat evindicare . Et Anglo- Saxonum Le-
gibus tunc demum uxorem fociam bonorum
habitam fuiffe , cum partum vivum edidiffet ,
probat L. Æthelberti 77. ap. Wilkinf. p. 7.
quam de communione bonorum interpretor ,
uxor vivum fætum peperit , medietatem bo-
norum babeat, fi ir ante moriatur . Hoc ra-
men lubens concedo , illud , quod de bonis
communiter acquifitis noftra lege conftitutum
legitur , recentiori ævo deinde ad univerfa
conjugum bona extenfum fuifle . Nam ubi ho-
die in Germania adhuc fervatur bona inter
conjuges communia habendi confuetudo , ibi
univerfalem effe bonorum focietatem , teftan-
tur morum Germanicorum interpretes ; nec di-
verfi generis bona diftinguit Spec. Sax. L. 1.
art. 31. ubi fedes hujus materiæ : Mann und
Weib haben nicht gezweyt Guth hey ihrem Le-
ben , pro quibus male ponit Zobelius zu ihrem
Leibe . Junge Spec. Suevic, ejufdem tenoris .
Nullo tamen avo per univerfam Germaniam ,
quod plerique falfo credunt , fefe extendit hæc
eadem , quam interpretamur , communionis
confuetudo , nam ipfa noftra lex in fin. huj.
tit. difertis verbis teftatur , Oftphalos & An-
res fola. dote contentæ effe debebant . Caufam
hujus non-ufus eandem effe reor , quam in
præc. tit. S. ultim. adduxi , ubi uxores in
Weftphalia , fobole data , dotem amittere di
cebantur . Nempe lautior dos & dimidia bo-
norum uxori fimul convenire non poterant .
Quare aliis Germaniæ populis dotis , aliis com-
munionis bonorum potior ratio fuit , & apud
quos ufufructuaria dos tertiæ vel alias legiti
mæ partis bonorum viduis affignabatur , apud
eos communioni bonorum locus non erat , &
vice verfa . Hinc noftris moribus idem obfer-
vatur , & cum in fuperioris Saxoniæ , aliifque
Germaniæ tractibus dotalitii portionifque fta
tutariæ ufus jamdudum prævaluerit , ita ibi-
dem conjugum communio bonorum prorfus
hodie ignoratur . Et ex adverfa parte , quam ,
neglecta dote , ab antiquo coluit communio
nem bonorum Weftphalia , 31 eam in hunc uf-
que diem fancte cuftodiunt pleræque inferio
ris Saxoniæ civitates , expertes pariter ftatuta
ria portionis & dotalitii . Cujus rei , præter
Henelium , Heefelium , Wefelium , qui inte
gris Commentariis de hac bonorum commu-
nione egerunt, teftes habebis Mevium ad Jus
Lubecenf. L. 1. tit. 5. art. 5. Grufium ad Sta-
tut. Mindenf. L. 1. tit. 13. art. 6. Daffelium
ad Statut. Luneburg. 5. 5. aliofque com
plures ,
( 2 ) Rapuerit , ) Subjiciendus fuiffet præfens
titulus fuperiori titulo 6. de Conjugiis , ubi S.
2. & 3. de pretio & compofitione puellarum ,
invitis parentibus ductarum , aut vi raptarum ,
jam jam difpofitum fuit . Ibi quidem de non
promiffa , hoc tit. de defponfata filia agitur.
Inter utramque autem hæc differentia inter
cedit , quod filia nondum in matrimonium
promiffa , & vi ab alio rapta , CCC. Solid,
componenda , & parentibus reftituenda fuerit i
def-

56 LEX SAX
dæ , ccc. fponfo componat , & infuper cec.
folidis emat eam ,"
II. Et fi cum matre euntem in via ra-
puerit , etiam & matri ccc. folidos com-
ponat .
TITULUS XI,
De delictisfervorum ,
1. Uicquid fervus , aut litus , jubente
etravit , dominus emen-
Q domino perp
der ( 1 ) .
defponfata autem alicui potuerit a raptore in
axorem fufcipi , modo legitimum pretium pa-
tri præftaretur , & præterea altero tanto paren-
ribus æque ac fponfo fatiffieret . Forte ob id
Saxonibus hæc placuerunt , quod patris , filiam
venum exponentis , parum intereffe judicare
tur , cui ea in matrimonium collocaretur ,
cum , antequam ipfi venalis effet , merito ejus
1
arbitrio relinqueretur , utrum eam dimittere
ex poteftate , an condicere vellet . Cum Lege
Saxonum convenit L. Alemann. tit. 52. Si
quis fponfam alterius contra legem acceperit,
Feddat cam, cum CC. Solid. componat . Si
autem reddere noluerit , folvat eam CCCC . Solid.
Verum per Capitularia Regum Francorum ra-
ptus crimen feverius punitum fuit , & raptori
nullo modo ficuit , vi raptam fibi conjugio
jungere , fi vel maxime parentes in id confen-
ferint . L -4 tits 22. Si quis ponjam alienam
rapuerit , aut patri ejus , aut ei qui legibus
ejus defenfor effe debet , cum fua lege eam red-
dat : Sponfo vero legem fuam componat ,
infuper bannum noftrum ... quanto tempore
nolis placuerit , in exilio maneat , & illam fœ-
minam er habere non liceat . L. 6. tit. 96. Si
quis alterius fponfam virginem aut viduam ;
nec dum defponfatam rapuerit , vel furatus fue-
rit , placuit, ut five eam poftea (ponfaverit ,
five dotaverit, feu non , five cum parentum ejus
voluntate quocunque commento ipfam accipere vel
tenere potuerit , nunquam illam uxorem babeat ,
fed raptori aut furi auferatur , & proximis fuis
alio viro, tempore congruo , fi ipfa hoc malum
non confenferit , nuptura legibufque acceptura
reddatur . Et Lib. 7. tit. 311. Placuit , ut hi,
qui rapiunt fœminas , vel furantur , aut fedu
Gunt , ut eas nullatenus habeant uxores , quamvis
eis poftmodum conveniat , aut eas dotaverint ,
vel nuptialiter cum confenfu parentum fuorum
acceperint , ... fed propinquis fuis eam legibus
reddat , in triplo plenum bannum dominicum.
componat, infuper canonice publicam pœniten-
tiam gerat Atque per Edictum Theoderici
Regis tit. 17. in raptores æque ac raptas , quæ
in raptum confenferunt , capitalis poena ftatu
ta habetur : Raptorem ingenua mulieris aut vir-
ginis , cum fuis complicibus vel miniftris , rebus
probatis , juxta leges jubemus extingui: ficon-
fenferit rapta raptori , pariter occidatur , Hujus
criminis tamen poenam non nifi in puero re-
gis vel lito , ingenuam rapiente , capitalen ef
fe voluit L. Salica tit. 14. 9. 6. reliquos ra-
ptores muleta pecuniaria plectens , qualem ra-
ptui indiftincte irrogarunt L. Ripuarior. tit.
35. L. Anglior. tit. 10. 9. 1. L. Frif. tit. 9.
5. 8. L. Bajuvar. tit. 7. §. 6. 7. 16. L. Burgund.
tit. 12.
( 1 ) Dominus emendet . ) Dominus nempe
tanquam mandán's delictum ex mandato tene-
tur , & fervus domini juffis illicitis obediens
plenarie excufatur , ut eft in L Wifig. Libr.
7. tit. 2. 9. 5. Si dominus cum fervò fuo adfur
tum faciendum ierit , hanc compofitionem nonfer
vum, fed dominum implerejubemus : ita tamen 2
M
ONU
.
II. Si fervus fcelus quodlibet nefciente de-
mino commiferit , ut puta homicidium aut
furtum , dominus ejus pro illo , juxta qual
tatem facti , muletam componat ( 2 ) .
III. Si fervus perpetrato facinore fugerit ,
ita ut a domino ulterius inveniri non poffit ,
nihil folvat .
IV. Si domino factum fervi imputetur,
( 3 ) quafi confentiret , fua duodecima manu
jurando fe purificet .
V. Si fervus iterum a domino receptus
fuerit , multam pro eo componat .
TIT
ut dominus ejus juxta leges centum flagellis . fu
figetur . Servus autem ideo erit indempnis , quia
domini jubentis obedivit imperiis . Et tit. 3.5.5.
eod. Si fervus ingenuum plagiaverit ex domini
jufione , ipfe dominus compofitionem , quae eft de
ingenuis conftituta , compellatur implere: ita ut
dominus centum Aagella publice fufcipiat , fer-
vum juſſa domini complentem moleftia non at
tingat .
2) Dominus ejus multam componat.)
Sicuti , quod fupra ad tit. 2. § . 1. jam ex par
te :annotavimus , domino injurias fervo fuo
illatas vindicanti , omnes compofitiones hoc
nomine folutæ applicabantur , quare ejufmodi
mulétæ in caufa homicidii Manbot dicta funt ;
ita vice verfa ex delictis fervi ille idem velu
ti ex quafi delicto obligabatur , & pœnam pro
fervo delinquente folvebat , forte ob regulam
jufti : qui lucrum habet rei , ejus onus etiam
fentiat , vel quod fervis plerumque nihil in
bonis effet , & noxæ deditionem non agnofce-
rent veteres Germani . Quare domini dicun-
tur legitimi fidejuffores fervorum in LL. Cnuti
Reg. Angl. 1. 28. quæ infcribitur : De hero pro
prie familiæ fidejuffore , ubi : Et quilibet domi-
nus famulos fuos in propria fidejufione habeat 5
fi quis eum alicujus rei accufet , refpondeat
in ea Centuria , ad id , cujus accufatus fit , prouti
lex jufta eft . Et fi accufetur , & effugerit , fol-
vat dominus fervi illius æftimationem capitis .
Conf. Guilielini Conqueftoris 1. 49. apud Wil-
kins p. 227. cujus rubrica : De bero , ut familia
fiftenda fidejuffor fit . Parem igitur in modum
pronunciat L. Frifion. tit. 9. §. 17. Si ferous
vi aliquid fuftulit , dominus ejus pro illo quan-
titatem rei fublata componat , ac fiplefuftuliſſet .
Qua & pertinet tit. 12. §. 1. eod. Si ferous rem
magnam quamlibet furaffe dicatur , vel noxam
grandem perpetraffe , dominus ejus in reliquiis
Janctorum pro hac re jurare debet . L. Anglior.
tit. 16. Omne damnum , quod fervusfecerit , do-
minus emendet . Sed hæc in tantum folummo
do locum apud Saxones fibi vindicabant , in
quantum dominus ex futuris fervi operis in--
demnitatem erogare mulctæ fperare poterat ;'
quodfi enim fervus fuga fe fubduxiffet , ejus
nomine dominus amplius non tenebatur. Vid.
fubf. §. 3. & 5.
(3 ) Si domino fa t& um fervi imputetur . ) Hæc
nemini fuperflue dicta videbuntur , quamvis
dominus utroque cafu , five confcius & cor-
reus delicti , five eo infcio crimen a fervo
perpetratum fuerit , dicatur ad luendum obli-
gatus . Aliter enim Nobilis vel ingenuus , ali-
ter litus aut fervus delicta expiabant , ut mul
tum intereffet , utrum ex facto proprio , an
unice ex facto fervi , dominus conveniretur ,
quod ex fup. tit. 2. liquido conftare poterit .
Deinde etiam in caufis capitalibus , e. gi fur-
to , dominus delinquens capitali fupplicio fub-
jacebat , pro fervo autem intercedens ad ma-
ximum fervi Wergeldum , mulctæ loco exfol-
vebat :
 LEX SAXONUM .
TITULUS XII.
De damno cafu illato ( 1 ) .
I. arbor ab alio præcifa , cafu quemli-
S' bet opprefferit , componatur muleta ,
pleno weregildo , a quo arbor præcifa eft .
II. Si arbor accenfa ceciderit , hominem-
que opprefferit , a mane ufque ad mane vel
a vefpera ufque ad vefperam , ex quo ignis
accenfus eft : fi infra hoc tempus cadens ho-
minem opprefferit , ab eo , qui incendit ar-
borem , componatur . Si poft , nihil folvat ,
III. Qui laqueum foffamve ad feras
foffamve ad feras ca-
ca-
piendas fecerit , & hæc damnum cuilibet fe-
Omittit Lindenbr. editio §. hunc IV, & fubfeq. V. Subnetit tamen utrumque titulo feq. XIII . fub num
11. & 111.
( 1 ) De damno cafu illato . ) Nota eft , quæ
vulgo conftituitur inter delictum culpofum &
cafum fortuitum juris diftinctio , cujus effectus
is , ut culpa admiffa , licet dolus abfit , poenæ
& quidem arbirrariæ , vel extraordinaria fub-
jaceat , cafum autem fortuitum nemo præftare
dicatur . Sed has juris apices non calluiffe ,
aut minimum non admififfe Majores noftros ,
oftendit præfens titulus , in quo culpofa deli-
ta æque ac cafus fortuiti pari cenfu æftimans
tur , & communi nomine dicuntur damna ca-
fu illata , forte quoniam vix cafus fortuitus a-
nimo concipi poteft , qui facto hominis con-
tingit , in quo quædam committentis culpa ,
& neceffaria circumfpectionis negligentia non
fit deprehendenda . Hinc fit, ut hoc jure ob
culpam & cafum , damni dati reftitutio indif
ferenter requiratur , & homicidium tum cul-
pofum , tum cafuale , integro occifi Weregel-
do fit compenfandum , cujus difpofitionis te-
ftimonia non folum præf. tit. exhibet , fed &
recentiori Saxonum jure in caufa præfertim
homicidii luendi , ab hac culpam æque ac ca
fum præftandi norma , difceffum non fuit . Ju-
re enim Speculi L. 2. tit. 14. homicidium ex
moderamine inculpata tutelæ commiffum , quod
neceffarium & cafuale dicendum erit , pariter
ac homicidium culpofum tit. 38. ejufd. Libr,
Weregeldi præftatione veniunt redimenda , &
Gloffa ad Weichbild art. 38. ait : Haut einer
einen Baum nieder , und hatte die Leute mit
feinem Gefchrey gewarnet , und ware diefes bey
einer offenen Strafzen ; oder deckte einer ein
Haufz , oder mauerte er es offentlich , todtete
diefer iemand vom Gefchicht , er wurde mitfei
nem Webr-Gelde lofz , und diefes heift homici
dium cafuale . Ita etiam veteres Saxoniæ Sca-
binos pronunciaffe , apparet ex fententia , quæ
in Zobeliana Editione Speculo Sax . fubjungi
tur fub tit. von Wette und Bufze . Lex quoque
Frifionum idem innuere videtur in Addit. tit,
3. §. 69. Si homo quislibet telum manu tenens ,
& ipfum cafu quolibet inciderit fuper alium ,
extra voluntatem ejus , qui illud manu tenet ,
in fimplo juxta qualitatem vulneris compo¬
natur .
( 2 ) Re curatius infpecta , apparebit §. 4.
non nifi mutatis verbis repetere ea , quæ in
præcedente §. 3. dicta fuerunt .
( 3 ) Excepta faida . ) De faida fupra ad tit.
2. S. 5. fufe fatis commentati fumus ; ibi fai-
dam portare dicebatur homicida , talis nem-
pe , qui dolo malo aliquem interfecerat ; hoc
loco igitur , ubi de homicidiis culpofis & in-
voluntariis agitur , defenditur ejufmodi homici-
dii reus a faida , five hoftilitatibus propinquo
57
cerint , qui eas fecit , muletam folvat .
I
IV. ( 2 ) Si foffa vel laqueus ad feras ca-
piendas præparata , damnum quodlibet fece-
rint , a quo parata funt , componatur .
V. Si ferrum manu elapfum , hominem
percufferit , ab eo , cujus manum fugerat ,
componatur , excepta faida ( 3 ) .
TITULUS XIII.
De animali , quod damnum dat .
I I animal quodlibet damnum cuilibet in-
Stulerit , quco ,• cujus effe conftiterit ,
componatur ( 4 ) , excepta faida ,
TI-
rum occifi , quas propter culpam aut cafum
homicide inferri , nefas duxerunt leges . At-
que hoc fibi volunt verba legis , excepta fai-
da , quæ denuo occurrunt in fubfequ. ti.. 13 .
in fin,
(4 ) Componatur . ) Quam in fervis damnum
injuria dantibus non admifere leges Saxonicæ 1
noxæ deditionem , multo minus agnoverunt ,
fi quadrupes pauperiem feciffe dicatur ; fed
indiftincte damnum ab animali illatum , a do-
mino ejus repeti poffe voluerunt , pariter ac
in L. Anglior. tit. 12. S quadrupes damnum
quodlibet fecerit , poffeffor pro qualitate damni ,
vel compofitionem folvat , vel Sacramentum ju-
ret . Et in L. Alemannor. tit. 99. §. 23. Si
caballus , porcus aut bos hominem occiderit , to-
tum Weregildum folvat . Prorfus præterea fin-
gularis ac barbarus eft modus acquirendi in-
tegrum Wergeldum ob proximum a cane in-
terfectum , quem præfcribit cit. L. Alem . 1,
c. §. 22. Edit. Herold. tit . 102, Si canis alie-
nus bominem occiderit , medium Weregeldum fol-
vat . Et fi totum Weregeldum quærat , omnia
oftia fua claudantur , & per unum oftium femper
intret & exeat : & de illo liminare novem pe-
des fufpendatur fc. canis ) ufque dum totus
putrefcat , & ibi putridus cadat , & offa ipfius
ibi jaceant . Per aliud oftium non intret , nec e-
xeat . Et fi canem ipfum inde jactaverit , aut
per aliud oftium intraverit in cafam , ipfum Wer-
geldum medium reddat . Hanc tamen legis du-
ritiem emolliverunt quodammodo pofteriores
noftræ gentis mores , quibus noxæ deditio bru
ti , aut potius ejus abdicatio , certo refpectu
deinde conceffa fuit , nimirum fi dominus ani-
mal , damno dato , eoque comperto , non reci-
pit in poffeffionem. Amittit enim legis bene-
ficium , fi illud poftea poffidere reperiatur , &
non ftatim expulerit ; nam tunc omne damnum
refarcire tenetur , per textum expreffum Spe-
cul. Sax. L. 2 , art. 40. Wes Hund , Eberfchwein ,
Saue , Pferd oder Ochs , oder welcherley Thier
es fey , einen Menfchen todtet oder lahmet , oder
ein folch Vieh das ande , fein Herr foll den
Schaden gelden nach feinem rechten Wehr-Gelde ,
oder das todte Thier nach feinem Werthe beffern ,
ob er es wieder an feine Gewehr nimmt , nach-
dem er es erft erfahret ; Schlaget er es aber aus
und haufet noch bofet es nicht , noch atzet und
trancket es nicht , fo ift er unfchultig an dem
Schaden ; So unterwinde fichs jener vor Jeinen
Schaden , ob er will. Et eundem in modum
antiquam confuetudinem correxit L. Burgund.
tit. 18. §. 1. Si quodcumque animal quolibet ca-
fu , aut morfus canis homini mortem intulerit ,
jubemus etiam inter Burgundiones antiquam e-
xinde

X XO
58 LE SA
TITULUS XIV.
De eo , qui animal læferit .
1. Ui in foffam vel fudem acutam fuæ
1
Q vel alienæ fepis pecus quodlibet
agitaverit , ibique confixum vel ca
dens perierit , muletam componat .
TITULUS XV.
De traditionibus .
Raditiones & venditiones ( 1 ) omnes
Tl
eg
Τ itima, ftabiles permaneant ,
■ Lindenbr . vel alienam fepem . 2 Lindenbr. nec beredem .... faciat; nifi &c,
xinde calumniam removeri . Quia , quot cafus
operatur , non debet ad damnum aut inquietudi-
nem hominis pertinere . Ita , ut fi de animalibus
fubito caballus caballum occiderit , aut bos bovem
percufferit , aut canis momorderit , ut debilitetur ,
ipfum animal aut canis , per quem damnum vi-
detur admiffum , tradatur illi , qui damnum per-
tulit .
(1 ) Traditiones venditiones . ) Liberum
de rebus fuis_difponendi arbitrium dominis
earum , aliis Germaniæ Legibus antiquis reli-
tum fuiffe , ut poffent eas vendere , donare ,
permutare , teftamento relinquere , & quovis
modo alienare , difcimus ex Edicto Theoderi-
ci Regis cap. 147. ubi : Placita bona fide
definita venditio a venditore refcindi non poteft .
Er L. Longob. L. 2. tit. 18. leg. 4. ait : Ab-
Jolute faciat unufquifque de rebus fuis , quod ve-
lit. Lex Anglior. tit. 14. Libero bomini liceat
hæreditatem fuam , cui voluerit , tradere . Sicu-
ti in L. Burgund. addit. 1. tit. 12. & L. Ri-
puar. tit. 59. § . 1. quævis venditiones & alie-
nationes validæ pronunciantur , modo certus
& legitimus teftium numerus contractui adhi-
beatur . Verum enim vero , quamvis eandem
alienandi facultatem dominis rerum fuarum
hoc loco concedere videatur lex noftra , ex
fubfequ . tamen 99. h. t. ac infr. tit. 17. ut &
ex pofterioribus gentis legibus apparet , eam
apud Saxones valde reftrictam & limitatam
fuiffe , nec licuile indiftincte dominis fine
confenfu hæredum de rebus fuis difponere ,
Qua in re explicanda , cum veteris juris in-
terpretes valde vacillare deprehendam , pau-
cis dicam , quæ fit ejufdem juris Saxonici an-
tiquioris difpofitio . Hoc nempe intuitu res
confiderantur , vel ut mobiles , vel ut immo-
biles , & rerum quidem mobilium alienatio ir
requifito hæredum confenfu , antiqua lege , ar-
gumento fubf. § . 3. in fin . indiftincte , jure
autem Speculi in tantum folum dominis per-
miffa , in quantum corpore vegeto ac valente ,
alieno adiumento non indigentes , & armis in-
duti , equum confcendere queunt . Spec. Sax.
L. I. art. 52. Alle fahrende Habe giebt der
Mann wohl ohne Laub der Erben , in allen Stad-
ten und an allen Orten , und laffet und verlei-
bet fein Guth , alldieweil er fich allo vermag ,
dafz er begurt mit einem Schwerdt und mit ei-
nem Schild auf ein Rofz kommen moge , von ei-
nem Stein oder Stock einer Daumellen hoch , ohne
iemands Hulffe , alfo doch , dafz man ihm das
Rofz und den Stegreiff halte . Wann er das nicht
thun mag , fo mag er fein Guth weder verge-
ben noch verlaffen , noch geleiben , dadurch er es
iemand entfremde , der es wartend ware nach
Jeinem Tode . Quibus addit Gloffa ad h.l. Dasz
es allein von den Rittern zu verstehen fey ; Ein
N UM
.
II. Nulli liceat traditionem hæreditatis
fuæ facere , præter ad Ecclefiam , vel Regi ,
ut hæredem fuum exhæredem faciat .
III. Nifi 2 forte famis neceffitate coactus ,
ut ab illo , qui hoc acceperit , fuftentetur
mancipia liceat illi dare ac vendere .
TITULUŞ XVI.
De terra aliena invafa .
I. Ui terram fuam occupatam ab alte
Q ro dixerit , adhibitis idoneis tefti-
bus , probet eam fuam fuiffe ; fi occupator
con-
Burger aber mag die fahrende Habe alle verge
ben, fo viel er derfelben bey gefundem Leibe hin
weg antwortet , oder in dem Gerichts-Dinge ie-
mand vergiebt ; doch fagen etliche , dajz er auf
feinem Siech Bette die Dinge vergeben moge ,
welche er uber das Bett-Bret hinweg reichen
konne . Ein Bauer aber mag diefer Dinge verge
ben , alldieweil er einen Ungang verpffugen mag ,
eines Morgens lang ; Eine Frau aber , wenn fie
zu der Kirchen geben mag , von welcher fie
zwanzig Ruben gefeffen fey . Prout autem re-
rum immobilium dominium quis vel ex hæ-
reditatibus , vel ex queftu proprio adeptus ef-
fet , ita pro diverfa hac tituli conditione in
alienandis hifce bonis confenfum hæredum ad-
hibere compellebatur ; res nimirum hæredita-
rio jure obtentas , non nifi confentientibus le-
gitimis hæredibus , five inter vivos , five mor.
tis caufa , valide alienabar , reliquæ jure re-
rum mobilium veniebant . Ita enim interpre-
tor verba fubf. §. 2. Nulli liceat traditionem
hæreditatis fuæ facere , at bæredem fuum exha-
redem faciat . Hæreditas enim hoc loco non
delationem hæreditatis , fed res hæreditarias
ex hæreditate parentum & confanguineorum
acquifitas , defignat , at legitur in Spec. Sax.
L. 1. art. 34. Ohne des Richters Urlaub mag
ein Mann fein Eigen wohl vergeben mit der Er-
ben Gunft , alfo , dafz er behalte eine halbe Hu-
fe oder eine Hoffatt , da man einen Wagen in-
nen gewenden moge . Et cit. art. 52. eod. Ohne
der Erben Laub und ohne echt Ding mag kein
Mann fein eigen Gut , noch feine Leute verges
ben , vergiebt er es aber wider Recht , ohne der
Erben Urlaub , fo mogen die Erben fich des wobl
unterwinden mit Recht , als ob der todt ware ,
der es gab , darum , dafz er es nicht vergeben
mochte . Ubi Gloffa : Solches vernimm von ange-
forbenen Eigen , nach Weichbild Recht ; aber nach
Dorff- Recht , erßebet man es von allerley Ei-
gen, es fey gegeben , ererbet oder erkaufft . Et
ad cit. art, 34. Erbeigen mag man ohne der Er-
ben Laube nicht vergeben , wohlgewonnen Eigen
mag man aber wohl vergeben , Ex quibus fimul ,
me non monente , per fe liquet , prifcis Sa-
xonibus teftamentarias difpofitiones prorfus in
ufu non fuiſſe , cum nec licuerit inter vivos
in fraudem hæredum de rebus fuis difponere .
Unde vix aliter fieri potuit , quam ut , intro-
ductis ex difciplina Romanateftamentis , inex-
tricabiles difficultates in materia fucceflionum
hodie fefe exerant . Ita namqne e . g. Juris
Saxonici regulam , qua maritus dicitur uxoris
fuæ hæres mobiliaris , cum facultate teftandi ,
quæ Saxonicis mulieribus nunc conceditur ,
nullo modo conciliare poteris , ut reliquos te-
ftamentoruin effectus taceam , qui omnem fe-
re hæreditatum affignationem , Jure Saxonico
in-
 LEX SAXONUM. 59

contradixerit , campo dijudicetur ( 1 ) . TITULUS XVII.

II. Si occupator fibi concrediderit (2 De exulibus .
reddat hoc quod occupavit , non amplius ,
I. Iber homo , qui fub tutela nobilis ( 3)
L cujuslibet erat , qui jam in exilium
mif

Lindenbr. secrediderit.

introductam , pariter ac alienandi prohibitio- fie angelegt werden nach rechter Gewohnheit ,
nes , quæ mox attulimus , funditus noftris tem Leder und leinen Ding mogen fie wohl anthun
poribus fuftulerunt . als viel als fie wollen . Haupt und Fuffe follen
(1) Campo dijudicetur . ) Inter varios pro- ibnen fornen blofz feyn , und an den Handen fol-
bandi purgandique modos , quos prifci ad con- len sie nicht mehr haben dann dunne Handfebue ,
troverfias ambiguas , quæ nec per teftes , nec ein blofz Schwerd in der Hand , und eines oder
ordinario judicio terminari poterant , dirimen- xwey umgegurt , das Rebet dann in ihrer beyder
das adhibere confueverunt , & in fpecie Orda- Willkubr , einen doppelten Schild in der andern
lia vel Ordela dixerunt , ufitatiffimum genus Hand , da nichts dann Holtz und Leder an ſey
fuit judicium duellicum , five monomachia liti- die Bockeln mogen wohl eifern feyn , einen Rock
gantium , in quo certamine , qui fuum adver- obne Ermel uber der Gare . Plura vide apud
farium vicerat , juftiorem caufam & Deum ju- Doctiff. Cangium in Gloffar. fub voce Duel-
dicem ac vindicem juftitiæ habuiffe reputaba- Jum.
tur . Qui mos probandi , finiendæque litis , (2 ) Sibi concrediderit , ) Lindenbrog . fibi re-
procul dubio a Septentrionalibus populis , no- crediderit . Et utraque lectio ad nittend ; con-
Aris Germanis quondam communicatus fuit , credere enim & recredere depravate latinitatis
nam de illis fcribit Vellejus Paterculus , ar- fcriptoribus eft delictum & culpa n agnofcere ,
mis decernere lites fuas folitos fuiffe . Et qui per duellum fe victum profiteri , & hotti fefe
dem fufcipiebatur illud duellum auctoritate ju- tradere ac reddere , quæ proprie vis eſt vocis
dicis , in area ampliori & undique cancellis recredendi & concredendi . Hac nam que notio-
claufa , quam campum nominabant , & Rep- ne hæc vocabula fæpius occurran in tabulis
kovius in Spec. Sax, L. 1. art. 63. den Ring & antiquis , cum accufativo tamen constructa . In
Warf vocat , unde Juellum ipfum deinde cam- Capit . Car. Calv. tit. 16. § . 3 Quia fefe con-
pus dictum fuit , ut habet Regino L. 2. de di- crediderit humiliaverit , & emendare volue-
fciplina Eccl. 77. De pugna duorum , quod no- rit . Vetus notitia apud Sirmondum : Cogno-
Ari campum vocant , qui fignificatus noftræ e- centefque rei veritatem , atque comprobationem ,
tiam legis eft , & in chartis & legibus antiquis fatim fe recrediderunt . Et in Annalibis Fran-
frequenter occurrit . Admittebantur autem & corum Bertinianis ad ann. 787. Taffilo venit
decernebantur ejufmodi monomachiæ non fo- per femetipfum , tradens fe in manus Domini Re-
lum in caufis capi alibus , fed & fæpe leyifli- gis Caroli in Valfaticum , & recredidit fe , in
mi momenti , ut eft in L. Anglior. tit. 15. A omnibus fe peccaffe . Plura teftimonia prabet
duobus folydis ufque ad maximam compofitionem , Cangius ,
in furto vulneribus, campus judicat . Impri- (3 ) Liber bmo , qui fub tutela nobilis . )
mis vero videntur fuiffe adhibita duella præ- Eun in modum , ut Romalus olim , tefte Dios
ter caulas cri ninales in probationibus proprieta- nyfio Halicarn. L. 1. n. 63. populum Roma-
tis prædioram , ficuti noftra lex in tali contro- num in Patres & plebejos diftinguens , illos
verfia ad campum provocat , & lex Aleman- patronos , hos eorum clientes effe voluit , ut
nor. tit. 84 in parili caufa decifionem prælio nempe patronos oporteret lites pro clientibus
committit , cujus legis verba , cum proceffum fufcipere , & fi ii in jus vocarentur , accufan-
juris duellici in materia poffeffionum curiofe tium impetus fuftinere , unde deinde jus ap-
præfcribant , integra huc adfcribere non piget . plicationis Romanis dictum fuit , cum plebeji
Sunt vero hæc: Si que contentio orta fuerit in fe in clientelam patriciorum commendarent ;
ter duas genealogias de termino terræ eorum , G ita apud veteres Germanos in potentiorum &
unus dicit , bic eft nofter terminus , alius reva- nobilium tutelam ac protectionem fe & bona
dit in alium locum, & dicit , hic eft nofter ter- fua ponebant inferioris conditionis homines ,
minus . Ibi præfens fit Comes de plebe illa , & villarum incolæ , liberi tamen & ingenui , ut
ponat fignum , ubi ifte voluerit terminum , gi haberent , qui fe & fua tuerentur ac protege
rent ipfam contentionem . Poftquam giratafuerit , rent contra inimicos , aut bonorum invafores .
veniant in medium, & præfente Comite , tollant Hunc clientelarem nexum plebeii initio , eo-
de ipfa terra, quod Alemanni curffodi dicunt , que tempore , quo faidę , diffidationes bellaque
ramos de ipfis arboribus infigant in ipfam ter privata pravis gentis confuetudinibus introdu
ram, quam tollunt , & illa genealogie , que ta , nemini tranquillam & fecuram rerum
contendunt , levent illam terram præfente Comi fuarum poffeffionem relinquebant , magis ne-
to, commendent in fua manu , ufque ad fta- ceffitate coacti , quam lege adducti fubibant .
tutum placitum . Tunc fpondeant interfe pugnam Sed mox legitimum effectum eft patrocinium ,
duorum. Quando parati funt ad pugnam , tune ut videtur poffe colligi ex Charta divifionis
ponant ipfam terram in medio , & tangant ipfam Caroli M. cap. 5. Et unufquifque liber homo poft
cum fpathis fuis , cum quibus pugnare debent , mortem domini fui licentiam habeat fe commen-
& teftificentur Deum creatorem , ut cujus fit ju- dandi inter hæc tria regna ad quodcunque o0-
ftitia, ipfius fit & victoria ; & pugnent . Qua- luerit , fimiliter & ille , qui nondum alicui com-
lis de ipfis vicerit , ipfe poffideat illam contentio- mendatus . Et ex L. Wifigoth. L. 5. tit. 3. §,
nem , & illi alii præfumtuofi , quia proprietatem 1. Si vero alium fibi patronum elegerit , habeat
contradixerunt , componant cum XII. Solidis . Re- licentiam , cui fe voluerit commendare : quoniam
liquas hujus monomachie regulas , a decertan- ingenuo homini non poteft prohiberi , quia in fua
tibus obfervandas , longa ferie recenfitas exhi- poteftate confiftit . Atque ex formulis fecundum
bet Spec. Sax. L. 1. art. 63. inter quas de ar- L. Romanam cap. 44. apparet , ingenuos fe
matura dimicantium hæc habentur : Der Ri aliquando hac lege alterius patrocinio fubdi-
chter fol zwey Boten geben , ibren ieglichen ei- diffe , ut , abfque tamen libertatis præjudicia ,
nen , die da fechten føllen , die da feben , dafz fervitium & obfequium fe exhibituras promit
terent ,
 60 LEX SAX ONU M.
miffus eft , fi hæreditatem fuam , neceffitate
coactus vendere voluerit , offerat eam primo
proximo fuo; fi ille emere noluerit , offerat
tutori fuo ( 1 ) , vel ei , qui tunc a Rege fu-
per ipfas res conftitutus eft . Si nec ille vo-
luerit , vendet eam cuicunque voluerit .
* Lindenbr. de sanjugio ,
terent , & fe fubtrahendi deinde facultati re-
nunciarent . Interdum in compenfationem pro-
tectionis annuam præftationem exfolvebant ,
quæ in fpecie falvamentum & commendatio di-
cebatar , de quibus vide Cangium fuis locis.
Noftrifque magiftratibus hodienum in ufu eft
a fubditis jurifdictionis pro tuitione canonem
exigere , quem congruo nomine das Schutz-
Geld vocamus . Supra etiam ad tit. 2. §. I.
oftendimus , vi hujus tutela , homini libe-
ro præftitæ, partem dimidiam Wergeldi pro
cliente occifo , patrono ejus competiiffe . Le
ge præterea Wifigothor. I. c. cautum , ut qui-
cunque in patrocinio conftitutus , fuo patrono ali-
quid acquifiverit , medietas ex omnibus in pa-
froni vel filiorum ipfius poteftate confiftat .
(1 ) Tutori fuo . Qui nullus alius eft , quam
ille ipfe nobilis , cujus fub tutela liber homo
hactenus , antequam exulare juberetur , de-
gerat .
( 2 ) Lito Regis . ) Liti Regis qui fuerint ,
ex iis , quæ fupr. ad tit. 2. §. 3. de Conditio-
ne Litorum commentati fumus , liquido con
ftare poterit , nempe fuiffe eos homines , ad
tributum Regi folvendum obnoxios , qui alio
titulo fifcalini paffim audiunt , quod fifco re-
gio effent tributarii . Hæc clara funt , fed qua-
re hoc s . litis regiis in fpecie privilegium ali-
quod uxores emendi , ubicunque voluerint ,
tribuatur , ulteriori inquifitione indigere vide-
tur , cum ex aliis noftræ legis locis non appa
reat , hanc uxores emendi licentiam reliquis
litis , vel alius conditionis hominibus fuiffe
circumfcriptam . Me quidem interprete , hæc
legis difpofitio refpicit alias gentis Saxonicę
confuetudines , quas noftra Lex tanquam tunc
temporis in vulgus notas , filentio præteriit ,
quarum autem diferte meminit Adamus Bre
menfis Hiftor. Ecclefiaft. L. 1. cap. 5. Et id
legibus firmatum , ut nulla pars in copulandis
conjugiis , propria fortis terminos transferat : fed
nobilis nobilem ducat uxorem , liber liberam ,
libertus coniungatur libertæ , & fervus ancillæ
Si vero quifpiam horum fibi non congruentem , &
genere præftantiorem duxerit uxorem , cum vita
Jua damno componat . Et parilis ea de re Re-
gis Rotharis conftitutio , licet de fervis folum
difponens , extat in L. Longobard . L. 2. tit.
9. 9. 2. Si fervus liberam mulierem aut puellam
aufus fuerit fibi conjugio fociare , anime fuc
incurrat periculum ; & illam , que fervo fuerit
confentiens , habeant parentes poteftatem occiden-
di , aut foris provinciam tranfvendendi , & de
rebus ipfius mulieris faciendi , quod voluerint .
Et fi parentes ejus
tuncinfra anni fpatium hoc face-
re diff , liceat gaffaldio Regis , aut
actori , aut fculdafio ipfam in curtem Regis du-
cere , & inter penfiles ancillas conftituere . Nec
non in L. Wifigothor. L. 3. tit. 2. 1. 2. Si
raulier ingenua fervo Juo vel proprio vel liber-
to , se in adulterio commifcuerit , aut forfitan
TITULUS XVII .
De liti conjugio. ! •
J. Ito Regis ( 2 ) liceat uxorem emere
L ubicunque voluerit .
II. Sed non liceat ullam foeminam ven-
dere . *143
TI TU
ITULU S XIX,
De folidis.
Olidus eft duplex
Solidus ( 3 ), unus haber
duos
eum maritum habere voluerit , & ex hoc mani-
fefta probatione convincatur , occidatur ; ita ut
adulter & adultera ante judicium publice fufti-
gentur , ignibus concrementur . Cum autem
Per reatum tam turpis admiffi , quicunque ju
dex, in quacunque regni noftri provincia confti-
tutus , agnoverit dominam fervo fuo , five patro
uo libertam fuiffe conjunctam , eos feparare non
differat . L. 3. eod. ft mulier ingenua fervo alie
no, five Regis , fe in matrimonium Jociaverit ,
five etiam per adulterium jungere præfumpferit ,
ftatim , ubi primum boc judex agnoverit , eos ad
feparandum feftinare non differat , ut pœnam ,
quam merentur, excipiant : hoc eft , finguli eo-
rum centena Ragella jufcipiant . Cum igitur non
liceret perfonis diverfæ & inæqualis conditio-
nis connubia inire , indultum fuit regio lito ,
ut impune & valide ad matrimonium mulie-
ris liberæ , vel etiam nobilis afpirare poffet ;
ita namque præfentem titulum intelligo
( 3 ) Solidus eft duplex . ) Recte Siccama ad
Leg. Frifion . tit. 15. §. 1. animadvertit , non
effe in tota antiquitate Germanica locum ob-
fcuriorem , quam rem monetariam veterum
nullam tamen utiliorem , & fine cujus cogni-
tione leges prifcas , quibus nummariæ pœnæ
occurrunt , difficile eft intelligere . Operofe
propterea ipfe , pariter ac Wendelinus in Glof-
fario Salico , Pithoeus , Lindenbrogius , Spel-
mannus & Cangius in eruendo nummorum an-
tiquorum vero pretio & pondere egerunt . Ve-
rum cum tot fere fuerint antiquitus nummo-
rum genera , interdum ejufdem nominis , fed
diverfi valoris , quot populi Germaniæ , ita ,
ut interpretum conjectura cunctis legibus ve
niant applicandæ , valde vereor . In genere ex
infpectione legum apparet , Maores noftros
computaffe per Libras , Solidos , denarios & tre-
miles . Libras argenti nominat L. Frifion . tit.
15. & tres earum fpecies fuiffe opinatur Sicca-
ma 1. c. maximam nempe five Salicam , me-
diam five Francicam , & minimam five Frifi-
cam . Maxima libra ipfi conftat unciis duode-
cim , five viginti folidis , quorum unus quadra
ginta denarios capiebat ; Media pariter unciis
duodecim & viginti folidis , fed quorum unus
non nifi duodecim denarios efficiebat ; Minima
tandem æque folidis viginti , quorum autem
unus trium denariorum fuit , ita ut libræ qua-
tuor Frifonicæ unam libram Francicam effice-
rent . In eo præterea conveniunt eruditi , Soli-
dum nummum fuiffe aureum , denarium vero
argenteum , & obfervante Wendelino , Solidus
vel fuit Romanus , in auro obryzo quarta pars
unciæ , planiffime refpondens Nobili Rofate ,,
tam pondere , quam imetalli bonitate , vel Sa-
licus , five Francicus , minoris pretii , quam
Romanus , etfi ejufdem ponderis , propter me-
talli vilitatem , valoris Floreni Rhenenfis , ex
mente Siccama Coronati Francici . Denarii Wen-
delino videntur fuiffe oboli illi bracteales , fi-
YS
 U
LEX SAXON M. 61

bos xvI . menfium .

duos tremiffes ( 1 ) , quod eft I bos anni- III. Majori folido alig compofitiones mi-
culus ( 2) , duodecim menfium , vel ovis cum nori homicidia componuntur ( 3 ).

agnII.o . Alter folidus tres tremiffes , id eft , СА-

F
(
Tom. III.
1 Lindenbr . qui eſt .
nempe Majorum noftrorum paupertate vix fie-
ve bracteati , quorum copiam plurima gazo- ri potuit , ut parata pecunia debita folveren-
phylacia in Germania affervant , & fingulum tur , unde nummos pecoribus commutare opor
taxat Siccama tribus ftuferis & femi , monetę tebat , quorum ergo pretium legibus determi-
Holl andi ca d
, quo pre tiu m duo bus gro ffi s mon e- nandum erat . Hinc tefte Siccama ad L. Fri-
tę Saxo nicę pro xim e accede ret . Horum denari o- fio n. tit. 1. §. 1. antiquo jure Frifico dif-
rum quadraginta folidum Francicum conftitue- pofitum fuit : dat alle Frefena biara fird beta
bant , ut habet Gloffa interlinearis Codicis Re- mey biara fia , i. e. ut omnes Frifii pœnam vel
gii ad Caroli M. Capitula Legis Longobardo- fredam fuam pecoribus redimant . Cum noftra
rum 9. 15. a Baluzio citata ; Per Salicam enim lege propterea convenit Capitulare Saxonum
legem conftitutum fuerat , ut folidi femperfolve- de anno 797. cap. ult . Illud notandum eft , qua-
vem
rentur quadraginta denariis . Sed ævo jam Pi- les debent Solidi effe Saxonum : id eft , bo
pini obtinuiffe videtur , ut folidus ad duode- annoti cum utriuf que fexus autumn ali tempore ,
cim denariorum valorem redigeretur , & pro ficut in ftabulum mittitur ; pro une jolido : fimi-
aureo argenteus conftitueretur , quod probat Sy- liter vernum tempus , quando defabulo exiit ,
nodus Remenf. cap. 41. Ut dominus Imperator deinceps , quantum ætatem auxerit , tantum
fecundum ftatutum b. m. Pipini , mifericordiam fa- in pretio crefcat . Et Lex Ripuarior . tit. 36. §.
ciat , ne folidi , qui in lege babentur , per XL. 11. jubet : Si quis Weregeldum . Jolvere debet,
denarios difcurrant . Unde Carolus M. L. 4. bovem cornutum videntem & fanum pro duobus
Capit. cap. 45. & in Capitul . ad L. Longob. felidis tribuat , vaccam cornutam videntem &
S. 15. nec non Ludovicus Imp. in Capit. ad fanam pro uno jolido tribuat , equum videntem
L. Salic. §. z. edixerunt , ut omnis folutio atque janum pro fex folidis tribuat , equam viden-
compofitio per XII. denariorum folidum compona- tem Janam pro tribus folidis tribuat , jpatam
tur , excepto nbi contentio inter Saxones Fri- cum cogilo pro feptem folidis tribuat , patam
fiones exorta fuerit , vel Saxo aut Frifo Salicum abfque fcogilo pro tribus folidis tribuat , by14-
occiderit ; ibi voluerunt , ut XL. denariorum niam lonam pro duodecim folidis tribuat , helmum
quantitatem folidus_babeat . Ipfius autem Caro- sum directo pro Jex folidis tribuat , bainbergas
fi M. Capitulare Saxonum , anni 797. §. ult. bonas pro fex folidis tribuat , Jeutum cumlanced
1. deinde folidum Saxonicum cum folido Fran- pro duobus folidis tribuat , accipiorem non domi-
cico exæquavit , ftatuens : in argenio XII. de- tum pro tribus folidis tribuat , commorļum grua-
narii folidum faciant . Hæc an illuftrandis foli- rium pro fex folidis tribuat , acceptorem mulatum
dis Saxonicis fufficiant , alii judicent . Tu au- pro duodecim folidis tribuat .
s
tem cave putes , folidos illos , quos adhibet au- (3 ) Homicidia componuntur . ) Lindenbrogiu
bus nof tri s 99. un ic um co nf ti tu en s , fi -
na
&tor Speculi , antiquis illis convenire , viliores ex tri
m t
eni iftis fuerun , & ferme ejus pretii , quo libu ve s rb is fe qu en ti a ad di t : We ff el ai or um , &
tremiffis , de quo mox dicemus , valuit . Angrariorum & Offalaiorum folidus eft , fecalis
( 1 ) Unus habet duos tremiffes . ) Tremiffis , fceffila XXX. order XL. avena LX. Apud utrof-
ut etymologia vocis probat , regulariter fuit que duo , fi de mallis fol. quadrimis bos duo fom
pars tertia folidi , quare Ifidorus Origin . Libr . lidi : duo boves , quibus ´arari poteft , quinque
16. cap. 24. Cujus ( Solidi ) tertiam partem ideo fo l. bos bonus tres folidi . Vacca cum vitulo , fo-
dixere tremiffem , eo quod folidum faciat ter mif- lidi duo & femis . Forte hæc interpolata lectio ,
fus. Ejus præterea mentio in Legibus Frifio- nis funt , & ex cit. cap. ultim . Capitularis Sa-
num , Wifigoth or um & Alemanno ru m frequen- xonum maximam ad partem depromta , ubi :
ter occurrit . Quodfi igitur folidus Saxonicus , De annona vero bortrinis pro folido uno fcapilos
fecundum fuperius dicta , XII . denariis compo- XL. donant , de gale XX. Septentrionales
Situs fuit , quorum fingulus valorem duorum autem pro folido fcapitos XXX dent , & figale
grofforum obtinuit , æftimatio tremiffis fugere XV. Mel vero pro folido bortrenfi figle 1. me-
nos deinceps nequit . Exinde porro colligimus , dio donant : Septentrionales autem duos ficlos de
cum hoc & fubf. § . duplicis folidi mentio fiat , melle pro I. folido donent . Item bordeum mun
unius duobus , alterius tribus tremiffibus con- dum ficut & figale pro I. folido donent . Ex qui-
s
ftantis , eam inter hos folidos fuiffe differen- bus quidem certum redditur , Saxone olim fi-
m ti co ra , ita & fr ug um qu an ti ta tem pro
tiam , qualis hodie inter florenum argenteu cu pe
& Vallenfem intercedit . Et nefcio , an anti- nummis fubftituiffe , eum in modum , uti re-
que huic computandi rationi tribuendum fit centioribus noftræ gentis & dicafteriorum in
andi confuetudinibus obtinuit ,
quod in Saxonia in hunc ufque diem floreni Saxonia pronunci
in com par ati one Val len fiu m dic ant ur zw ey fu re s fe ra ru m mi norum mulcta 100. floreno-
Drittel-Stucken ; hic enim numerandi modus rum , vel centum modiorum avens , um 100.
e
idem infert , ac fi dixeris nummum duorum Scheffel Haber puniri . Quare quomodocunqu
a en br og ia nu m
tremiffium , & noftræ deductioni folidorum & hæc adduct verba in Lind no-
denariorum optime & accurate refpondet . - ftræ Legis exemplar irrepferint , non inconcin-
na funt , & fi admittenda , concludend um e-
dem folidus duorum tremiffium , qui hic no-
minatur , pofteriori avo adhuc in ufu fuit Gof- xinde erit , prifcis Saxonibus folido uni LX.
larienfibus , cum conderent ftatuta , in quibus modios avena fuifle æquatos , hordei XL. fe-
tit. von Vrede Bracke , leg. s. legitur : We fe- calis XXX . Sceffium namque , vel Sceffilus ,
let , dat vif fcilli ngb e wert is , de vorfch uld des qu od in Capitulari adducto dicitur Scapilus ,
Galgen ; ubi gloffa MSta addit : vif fcillingbe eft noftrum Scheff el , modius nempe , quo &
nunc in menfurando frumento utimur . Sed
m
das ( 2fin d fu
) Qu odnfeft den
Gulbos ann. iculus . ) Tacitus de mo- obfcura funt , quæ apud Lindenbrogiu fe-
quun tu r : Apud utro fq ue o
du , fi de ma ll is fol.
rib. German . Sed levioribus delictis pro mo-
do pœnarum , equorum pecorumque numero con- quæ propterea nemo facile intelliget . Verum ,
vidi mulantur . Luitur etiam bomicidium æer- nifi me omnia fallunt , funt verba mifere cor-
to armentorum ac pecorum , numero . In magna rupta ,
 62 LEX SAXONUM.

CAROLI MAGNI (1)

CAPITULATIO (2 )

DE PARTIBUS SAXONIE ( 3 ) .

HEC DE PARTIBUS SAXONIE CONSTITUTA SUNT ,

INCIPIUNT CAPITULA ,

I. E bonore Ecclefiarum . 3. Si quis Ecclefiam per violentiam intrave

2. D De confugio ad Ecclefiam : rit , aut furatus fuerit , aut incenderit ,
4. De

rupta , & incuriofe defcripta ex cit. Capitula- 1039. & 1047. quædam , fed perpauca octo vix
ri Sax. in cap. ult. Septentrionales autem duos notulis , ad illa annotavit . Ultimo loco Her-
ficlos de melle pro uno folido donent ; ut igitur mannus Adolphus Meinders , JCtus Bielfel-
lectio effe debuerit apud utrofque duo ficli de denfis , Tractatui fuo de ftatu Religionis &
melle funt folidus . Siclus nempe eft men- Reipubl . fub Car. M. qui anno hujus fæculi
fura liquidorum , ficut Sceffilus aridorum , ut undecimo prodiit , p. 23. feqq. hæc eadem duo
probandum eft ex L. Alemannor. tit. 22. Ser- Capitularia inferuit , & commentario illuftra-
vi ecclefie tributa fua legitim: reddant , XV.fi- vit , in quo tamen conficiendo nimium fe dif
clas de cerevifia , porcum valentem tremiffe uno . fudit , etfi plurima lectu non fpernenda addu-
Porro apud Lindenbrogium leguntur : quadri xerit . Etas pofterioris Capitularis ex proce-
mis bos duo folidi , quæ verba videntur effe mio " ejus certa redditur , & annum poft C. N.
arceflita ex fuper. tit. 4 de furtis , §. 5. Qui 797. præfert ; fed prius , Capitulatio nempe de
bovem quadrimum , qui duos folidos valet , nocte partibus Saxonum , incerti anni eft , & agnofcit
furto abftulerit , capite puniatur . In fine Legis Baluzius , difficile effe pronunciare de anno ,
idem Lindenbrogius addit : Explicit Lex Saxo- quo edita funt ejus capitula , utut ipfe ea an
num ; quæ eft coronis , prifcis legum defcri- no 788. adfcribat , adductus teftimonio quodam
ptoribus quam maxime folemnis .. Ditmari Merfeb. & binis Caroli M. præceptis
( 1 ) Imperatoris Caroli M. gentis Saxoni de inftitutione Epifcopatuum per Saxoniam , ac
cæ domitoris , Capitularia duo de rebus Sa- pro Trutmanno Comite , anno 789. datis , ac
xonicis , quorum alterum infcribitur Capitula pag. 246. feqq. a fe exhibitis . Curatius confi-
tio de partibus Saxonia , alterum Capitulare Sa- derantibus apparebit , utrumque Capitulare pe-
xonum , diu abfcondita , & eruditorum noti- ne totum legibus ecclefiafticis , & ad religio-
tiam penitus fugientia , latuerunt in Bibliothe- nem fpectantibus confici , quibus Imperator
ca Vaticana , donec folertiffima illuftriffimi Carolus populum devictum , & noviter ad
Principis Ferdinandi Furstenbergii , Paderbor- Chriftum converfum , indictis graviffimis pœ-
nenfis Epifcopi , ac de orbe litterario immor- nis , in fide fufcepta , & obfequiis continere
taliter meriti , inquifitione , dum Romæ ver- tentavit . Furftenbergius 1. c. notatu digna in
Faretur in aula Alexandri VII . Pontificis , ex illis invenit , quod triplicem Saxoniæ divifio-
fcriniis ejufdem Bibliothecæ eruta , in lucem nem , in Weftphaliam , Angrariam & Oftpha-
primum producta , & viris antiquitatum aman- liam fuis nominibus exhibeant , interfuerintque
tibus communicata fuerunt . Vid. ejufd. Prin- a Carolo evocati ex his provinciis proceres ,
cipis Furftenbergii hujus rei teftimonium , in quorum confenfu hæ leges fancitæ funt , atque
ejus Præfatione ad Privilegium Car. M. Ofna- religionis Chriftianæ initia , profcriptæque ex
brugenfi Ecclefiæ datum , in Monument. Pa- Saxonia veteres populi fuperftitiones inde ad-
derb. p. 324. Quo facto , Roma eorum editio- difcantur . Sunt præterea , qui putant , hæc
nem typis impreffam paravit Bibliotheca Va- Capitularia Saxonum fundamentum fuiffe Ju-
ticana tunc temporis Præfectus , Lucas Hol- diciorum Weftphalia occultorum , aut certe
ftenius . Atque juxta illud Romanum Exem- hæc ad illa fuftinenda fuiffe inftituta , qua in
plar eadem Capitularia duo denuo edidit , & fententia fuiffe deprehendo Stephanum Balu-
Libro fuo de Origine Juris Germanici publi- zium in not. ad Capit. p. 1039. cenfentem
cavit Hermannus Conringius , p. m. 339. feqq. huc pertinere verba Trithemii , qui Libr. 6,
Ipfe deinde eorum repertor , laudatus Princeps Polygraphie de bellis Caroli M. cum Saxoni-
Ferdinandus , cum ederet Monumenta Pader- bus loquens , fcribit : Veritus autem , ne denuo ,
bornentia , iis citata Capitularia pag. 319. feqq. cuti pluries fecerant , apoftatarent a fide , fecre-
fubnexuit . Antea igitur in Collectionibus Ca- tos quejdam inftituit exploratores , quibus judi-
pitularium Anfegifi , Benedicti Levitæ , He- ciariam contulit poteftatem , qui totam Saxoniam
rardi , Ifaaci , Heroldi , Tilii , Sirmondi , Pi- peragrantes , de fide as moribus gentis fecrete in-
thoei , Amerbachii , Lindenbrogii , hæc Saxo- quirerent diligenter , & quofcunque reperirent
num Capitularia locum non habebant , fed apoftatale a fide , raptores , adulteros , blafphemos ,
nunc in recentiffima eorundem Capitularium Ecclepe ac facerdotum ejus & mandatorum con-
Regum Francorum_editione , quam Stehano temtores , feu notoriis criminibus Chriftianam Rem-
Balizio debemus , Ton. I. p. 250. & 275. iif- publicam perturbantes , aut populum ad pagani-
den verbis , ut reliqui fiftunt , leguntur , nifi mum revocantes , vel follicitantes , fine dilatione
quod in Baluziana editione numerus capitulo- imperiali & regali auctoritate , impune laqueo
rum , ex eo , quod prooemium inter illa retu- Suspenderent , vel alias , ut poffent , necarent .
lerit , reliquarum lectionum capita uno fupe- Sed alii de hac re aliter fentiunt , & occulto-
ret . Idem Baluzius quoque Tom. II . Capit. p. rum illorum judiciorum inftitutionem Carolo
Imp.
 LEX SAXONUM.
4. De Jejunio quadragefimali obfervando .
5. De interfectione Clericorum .
6. De magis & frigis occifis .
7. Ne corpora defunctorum crementur .
8. Qualiter puniantur Saxones , qui ad ba-
ptifmum venire noluerint .
9. De bis , qui homines dæmonibus immolant .
10. Quæ pœna eos maneat , qui cum paga-
nis adverfus Chriftianos confpirant .
11. De eo , qui infidelis eft domino Regi .
12. De eo , qui filiam domini fui rapuerit .
13. De ea , qui dominum vel dominam fuam
interfecerit.
14, Vita ei concedatur , qui de mortalibus
criminibus latenter commiffis pænitentiam a-
gere voluerit .
15. De rebus mancipiis Ecclefiarum .
16. Ut decima detur Ecclefiis de omni re ,
que ad fifcum pervenerit .
17. Ut omnes decimam partem fubftantiæ
laboris fui donent Ecclefiis .
18. Ne dominicis diebus placita teneantur .
19. Ut infantes baptizentur infra annum .
INCIPIUNT SUPRASCRIPTA CAPITULA
De bonore Ecclefiarum .
1.P Rimum de majoribus capitulis ( 4 )
Tom. III.
Imp. tribuendam effe dubitant , de qua con-
troverfia confule Freherum Thomafium ,
Menkenium , in differt. de hifce judiciis ,
Okelium de Palatio Regio pag. 15. Gryphian-
drum de Weichb. Saxon. cap. 59. Conringium
de judiciis German. §. 40. ac eundem de ori-
gin. Jur. Germ . cap . 19.
( 2 ) Capitulatio . ) Nomen huic legi impofi-
tum , quo nullam aliam antiquioris_avi præter
hanc infcriptam hactenus reperi . Reges enim
Francorum Carolingici , ipfe imprimis Caro-
lus M. noftræ legis auctor , fua fancita con-
ftanter titulo Capitularium promulgaverunt ,
id quod Volumina collectorum Capitularium ,
& fubfequens Capitulare Saxonum fatis often-
dunt . Interim idem fignificatus , eadem ety-
mologia Capitulationis & Capitularis erunt .
Nomen autem Capitularium generale effe , &
in univerfum intelligi de omni opere fcripto ,
in capita divifo , probat Baluzius in Præf. ad
capit. 9. 2. & fcriptum capitulis diftinctum
reddit Cangius in Gloff. fub hac voce . Impri-
mis autem hæc appellatio porrecta fuit ad
conftitutiones & decreta , ex eadem ratione ,
ut recte adnotant Sirmondus & Baluzius I. c.
5. 3. quod capitulatim concepta diftinctaque
effent . Obfervante autem Cangio , Regum
præfertim fanctiones Capitularia appellata funt ,
non tamen omnes , fed ex , quæ in publicis
Comitiis , vel Synodis , vel Conciliis , Epifco-
porum ac populi confenfu edebantur . Viden-
tur præterea Capitularia a legibus in fpecie fic
dictis ex duplici ratione diftinéta fuiffe . Pri-
mo nempe leges dicebantur de rebus feculari-
bus , caufifque civilibus confecta , Capitularia
vero , que de caufis ecclefiafticis & ad ftatum
religionis fpectantibus conflituebantur , ut non
folum id innuit prologus Ludovici Pii ad Ca-
pitul. an. 816. ubi : Quid etiam in legibus mun-
danis , quid quoque in capitulis inferendum fo-
ret , adnotaverimus ; fed & ipfa noftra Capi-
63
20. De conjugiis prohibitis .
21. Qualiter puniendi fint , qui vota adfon
tes , aut ad arbores , vel lucos faciunt ·
22. Ut corpora defunctorum in cœmeteriis Ec-
clefiæ fepeliantur.
23. De divinis & fortilegis .
24. De latronibus & malefactoribus .
25. Ut nullatenus alterum aliquis pignorari
præfumat .
26. Ut nulli ad Regem pro fua reclamatio
ne venienti viam contradicere aliquispræ-
Jumat .
27. De fidejufforibus dandis .
28. Ut munera fuper innocentem nullus ac-
cipiat .
29. Ut Comites pacem & concordiam ad in-
vicem babeant .
30. De eo , qui Comitem interfecerit .
31. Qualiter bannus folvatur pro faida .
32. De juramento in Ecclefia præftando ,
33. De perjuriis ,
34. Ne Saxones agant conventus publicos nifi
per juffionem Regis .
ET EORUM TEXTUS ,
hoc placuit omnibus ( 5 ), ut Eccle-
fiæ Chrifti ,quæ modo conftruuntur in Sa-
xonia , & Deo facratæ funt , non mino-
F 2 rem
tulatio & fubfequens Capitulare probant , utpo-
te de Religione & ecclefiaftica difciplina , ceu
diximus , mere confcripta . Deinde Capitula
erant quafi legum appendices & additamenta ,
interdum emendationes & derogationes , unde
proftant Capitula ad L. Salicam , ad L. Ri-
puariorum , ad L. Longobardorum &c & ipfe
Imperator in Capitul. de anno 821. ait : Capi-
tula , que præterito anno Legi Salice per omnium
confenfum addenda cenfuimus , jam non ulterius
Capitula , fed tantum lex dicantur , & pro lege
teneantur . Ut igitur conjectura fit , eaque non
levis , hæc duo Capitularia de rebus Saxonicis
compilata , fuiffe fupplementa & additamenta
illius ipfius Legis Saxonum , quam in fuperio-
ribus commentario illuftrare fufcepimus , &
ita intelligo infr. Capitul. 32. ad eandem le-
gem provocare : De perjuriis fecundum legem
Saxonum fit .
(3 ) De partibus Saxoniae . ) Saxoniam in par-
tes , id eft , in diftinétas provincias , a fitu de-
nominatas Angrariam , & Oftphaliam , & Wefts
phaliam , fuiffe divifam , jam fupr. ad L. Sa-
xon. tit. 8. 9. 1. annotavimus . Hujus igitur
divifionis intuitu Capitulatio dicitur de parti-
bus Saxonia , quod in fubfequ. Capitulari red-
ditur : Congregatis de diverfis pagis , tam de
Westfalahis Angvariis , quam & de Offa-
labis .
( 4 ) De majoribus capitulis . ) Capitula pri-
fcis dicuntur loca , in quibus conveniunt mo-
nachi & Canonici , tefte Papia inde fic dicta ,
quod Capitula , id eft ,, regulæ ibi legantur .
Et ita antiquitus obtinuit , ut & conventus in-
feriorum clericorum fub hoc nomine venirent ,
ficuti ex noftra Capitulatione perfpectum ha-
beri poterit , ubi in proœmio Capitula majora ,
in capit. fubf. 14. minora Capitula nominantur.
Sed noftris temporibus Capitulum proprie lo-
quendo dicitur refpectu Ecclefia Cathedralis ,
five Epifcopalis , quod hoc loco nuncupatur
Ca
 64 LEX SAX
rem habeant honorem , fed majorem & ex-
cellentiorem , quam fana ( 6 ) habuiſſent i-
dolorum .
De confugio ad Ecclefiam.
II. Si quis confugium fecerit in Eccle-
fiam , nullus eum de Ecclefia per violentiam
expellere præfumat , fed pacem habeat ( 7 ) ,
ufque dum ad placitum præfentetur ; & pro-
pter honorem Dei , fanctorumque Ecclefiæ
ipfius reverentiam , concedatur ei vita & o-
mnia membra . Emendet autem cauffam , in
quantum potuerit , & ei fuerit judicatum ,
& fic ducatur ad præfentiam doinini Regis ,
& ipfe eum mittat ( 8 ) , ubi clementiæ
ipfius placuerit .
Capitulum majus , in quo fedes & cathedra eft
Epifcopi , vel Archiepifcopi , ficuti intuitu in-
ferioris Ecclefie , Conventus hodie haberi in-
telliguntur . Conf. Cangium fub hac voce . Ca-
ritulorum igitur ejufinodi majorum , five quod
idem erit, Epifcopatuum , " fi fides habenda
Adamo Bremenf. Libr. 1. hiftor. Eccl . Caro-
lus Imper. populo Saxonico ad fidem Chriftia
nam converfo , octo inftituit , inque tor dice-
cefes Saxoniam Chriftianam divifit . Sic dictum
Præceptum , quod Carolo M. vulgo tribuitur ,
de Inftitutione Epifcopatuum per Saxonium , ad
Ecclefiam Bremenfem fpectans , idem Adamus
Brem. 1. c. & ex eo Baluzius Tom. 1. Capit.
p. 245. exhibent . Aliud de Epifcopatus Ver-
denfis inftitutione publicavit , & Adami Bre-
menfis Hiftoriæ fubjecit Joachimus Joannes
Maderus , quod tamen corruptum & interpo-
latum in quibufdam locis , declarat Baluzius
1. c.
( 5 ) Placuit omnibus . ) Hæc ad formam fe-
rendorum Capitulariam fpectant , quam nobis
erudite depingit fæp. cit. Baluzius in Præf. ad
Capit. §. 7. feq. Condebantur nempe leges ifte
auctoritate equidem Regum & Imperatorum ,
verum in public's femper regni comitiis , con-
ventibus & placitis , adftante frequenti Epifco-
porum , Abbatum , Nobilium & magiftratuum
corona , quos in confilium adhibebant Reges ,
iifque Capitula , quæ promulgari debebant ,
examinanda prius exhibebant . Approbata ab
his legebantur coram populo , qui de confenfu
declarando interpellabatur , & poftquam omnes
confenferant , novis illis capitulis fubfcribe-
bant . Teftatur id fubfcriptio Capitular. 2. an-
no 803. apud Baluz. Tom. 1. p. 391. & Ca-
pitular. 3. ejufd. anni Capit. 19. ut populus in-
terrogetur de capitulis , que in lege noviter ad-
dita funt , poftquam omnes confenferint , fub-
fcriptiones manufirmationes fuas in ipfis capi-
tulis faciant . Et in Caroli M. Conftitutione ab
Impp. Frider. I. & II. confirmata legitur :
Prout cunctis placuit prudentioribus Regni noftri ,
Legem Saxonum .... diftinxi , diflinciam fub au-
&toritate Regia & Imperatoria fiabilivi , non ex
mea adinventione , fed communi confilio a mè re-
novatam auctam in melius , ficut patres &
prædeceffores mei fecille perhibeatur . Idem quo-
que Carolus M. alio loco , Capitular. Libr. 6.
cap. 371. ait : Et quando , vita comite , DEO
auxiliante, ad generale placitum venerimus ,
confultu omnium fidelium noftrorum fcriptis fir-
mare, noftris noftrorumque atque futuris tempo-
ribus infragabiliter manenda , firmiffime Domino
adminiculante cupimus . Modo ca , quæ generalia
.
ONU
M
Si quis Ecclefiam per violentiam intraverit ,
aut furatus fuerit , aut incenderit .
III. Si quis Ecclefiam per violentiam in-
traverit , & in ea per vim vel furtum ali-
quid abftulerit , vel ipfam Ecclefiam igne
cremaverit , morte moriatur ( 9 ) .
De Jejunio quadragefimali obfervando .
IV. Si quis fanctum quadragefimale jeju-
nium pro defpectu chriftianitatis contempfe-
rit , & carnem comederit , morte moriatur
( 10 ) . Sed tamen confideretur a facerdote ,
ne forte cauffa neceffitatis hoc cuilibet pro-
veniat , ut carnem comedat .
De
funt , & omnibus conveniunt ordinibus , ftatuere ,
ac cunétis Sanctæ Ecclefiæ , noftrifque fidelibus ob
DEI omnipotentis amorem & recordationem tra-
dere parati fumus , & ad proximum Synodalem
noftrum conventum ac generale placitum , ubi
plures Epifcopi Comites convenerint , ifta , fi-
cut poftulatis , firmabimus . Plura in eam rem
loca adduxit Baluz. 1. c. ut recte inde conje-
cerit Marcus Antonius Dominicus , omnium
ordinum confenfum defideratum fuiffe , fi ca-
pitula legis vim habere deberent .
( 6 ) Fana . ) Baluzius legit vana , & in no-
tis dicit effe lectionem Editionis Romanæ .
Germanica habent fana . Cæterum ex his in-
firmum redditur Taciti teftimonium , Libro
de morib. Germ. fcribentis : Germani nec cobi-
bere parietibus Deos , neque in ullam humani oris
Speciem affimilare , ex magnitudine caleftium ar-
Litrantur .
(7 ) Sed pacem habeat . ) Collato in Ecclefias
& templa afylorum jure , præfens Capitulum
emendatio erit Legis Saxonum tit. 3. §. 5. ubi :
capitis damnatus , nufquam habeat pacem . Si in
ecclefiam confugerit , reddatur . Jure tamen re-
centiori Saxonum , locus facer non tuetur ma-
leficum , fi in illo delictum fuerit . Spec . Sax .
L. 2. art. 10. Wer den Frieden bricht in gebun-
denen Tagen , den befchirmen die gebundene Ta-
ge nicht : Alfo thut auch die Kirche nicht , noct
der Kirchhoff an der That , die ein Mann darin-
ne thut .
(8 ) Eum mittat . Id eft , in exilium , ut
habet Capitulare Ludovici Imp. ad L. Sali-
cam cap. 13. Faciat illum Comes ad noftram
præfentiam venire , ut cum ad tempus , quod no-
bis placuerit , in exilium mittamus .
(9 ) Morte moriatur . ) Templorum effracto-
res , facrilegos & incendiarios ultimo fuppli-
cio effe afficiendos , jamjam in L. Saxon . tit.
2. §. 8. difpofitum eft : Qui in Ecclefia . .
aliquid furaverit , vel eam effregerit , .... ca-
pite puniatur . Et tit. 5. §. 2. Qui domum alte
rius , vel nociu , vel interdiu , Juo tamen confi-
lio , volens incenderit , capite puniatur . Conf.
Spec. Sax. L. 2. art. 13 .
( 10 ) Morte moriatur . ) Baluzius in hunc lo-
cum : Durum fane , inquit , ftud , capitalem in
eum fententiam dici , qui in quadragefima car-
nem comederit , fi per contemtum fecerit Chri-
friana fidei . Sed ita in populo contumaci fieri ne-
ceffe erat, ne femper relaberetur in paganifmum .
Avo Ditmari Merseburgenfis hæc erat confuetu-
do inter Polonos , ut , qui carnem poft feptuagefi-
mam manducaffet , dentium evulfione puniretur .
Ita enim ipfe fcribit in initio Libri octavi : Qui-
CUR-
r
 65
LEX SAXO NUM .
hoc ipfam in
homines comedere , & propter
cen der it ( 3 ) , vel car nem ejus ad comeden .
De interfectione Clericorum .
t
dum dederi ( 4 ) , vel ipfam comederit , ca
V. Si quis Epifcopum aut Presbyterum ,
pitis fententia punietur .
five Diaconum interfecerit , fimiliter capite
Ne corpora defunctorum hominum crementur .
punietur ( I ) . VII . Si quis corpus defuncti hominis fe-
De magis & frigis occifis , cundum ritum paganorum flamma confumi
VI. Si quis a diabolo deceptus , credide- fecerit ( 5 ) , & offa ejus ad cinerem rede-
rit fecundum morem Paganorum , virum a-
gerit , capite punietur .
liquem aut fœminam ftrigam effe ( 2 ) , & Qua-
F 3
Tom. III.
nec poffibile eft , ut hominem mulier vivum in-
cunque poft feptuagefimam carnem manducaf- trinjecus poffit comedere . Quo & pertinet Canon
fe invenitur , abfciffis dentibus graviter puni- ille Concilii Anquirenfis : Quifquis credit , pof-
tur . Lex namque divina in his regionibus no- fe aliquem transformari in aliam fpeciem , nifi ab
viter exorta , poteftate tali melius , quam je- ipfo Creatore , qui omnia fecit , procul dubio in-
junio ab Epifcopis intituto corroboratur . fidelis eft ce , Pagano deterior .
(3 ) In nderit . ) Antiquiffimum igitur apud
(1) Capite punietur . ) Ex more univerfæ
anos , præprimis Saxones , veneficio & ma-
Germaniæ , apud Saxones etiam , homicidium Germ
pecuniaria múlta olim fuiffe luendum , inte- giæ præftitutum fupplicii ge nus , fuit vivi com-
barium , quod retinuerunt recentiores noftræ
ger tit. 2. Legis Saxon . fatis fuperque probat .
Sed ficuti dicta lex , religionis reverentia du- gentis leges . Specul . Sax. L. 2. art. 13. Wel-
&a , eum , qui aliq ue m ad ferv it iu m divi nu m cher Chrifienmann oter Weib unglaubig ist , oder
proficifcentem interfecerit , cit. tit. 2. §. 10. mit Zauberey umgehet , oder mit Vergiftung ,
cap ite pu ni ri juf fit , ita ea de m rel igi oni s ca uf a und der uberwunder wird , die foll man auf ei-
e r ner Horden brennen . Conflit. Crim. Carol. V.
fuafit , ut capitali fanction tuerentu Ecclefiæ
ri s s art. 109. So iemand den Leuten durch Zauberey
minift , quibus procul dubio populu , armi ,
Sc haden oder Nachtheil zufuget , foll man ihn
metu & vi ad fidem Chriftianam converfus ,
ftraffen vom Leben zum Tod , und man foll fol-
infenfiflimusm eo teue mpore erat . che Straffe mit dem Feuer thun . Conf. Conftit .
(2 ) Viru aliq m aut fœminam ftrigam ef-
fe. ) Striga minus latine pro ftrige fæpius in Saxon
Elec(4t.)Ad co. me
2.dePandrt
um. 4.dederit . ) An hæc an-
antiquis legibus ponitur . Vid . Leg . Longob .
Lib. 1. tit. 11. 1. 9. ibique edict . Rotharis tit. thropo ph ag ia , quam præfens Capitulum notat ,
e en do Sa xo ni bus ipfis aliquando in deliciis fuerit ,
16. 1. 2. Eft autem ftrix propri loqu avis
quæ eft fententia Clariffimi Meinders ad h.1 .
nocturna inaufpicata , fed qua fit a ium , con-
re
fta no arb n itr or , in qu it Pl in iu s Hi ft Na t . L. an potis ita intelligenda fit , ut cadavera in-
11. cap. 39. Ovidiu s vero L. 6. Faftor . v. teremtarum ftrigum in vim aggravati fuppli-
cii & terrorem aliarum , poft mortem canibus
es
Sunt avide volucr , non que Phinei menf
$35. a is aliifque beftiis projicerentur olim , me non fa-
Guttura fraud bant , fed genus inde trabunt . tis intelligere , lubens fateor . Hoc certum eft ,
fcriptorum teftimonia non reperiri , quibus
Grande caput , ftantes oculi , roftra apta rapina ,
es is gu ib us mu s ft conftare poffit , antiquis Germanis carnem hu-
Can iti pe nn , un ha ine .
e
Nocte volant , puerofqu petunt nutricis egentes , manam unquam efui fuiffe . Mallem propterea
in pofteriorem fententiani abire , & fufpicari ,
Et vitiant cunis corpora rapta fuis . hancce poenam in ftriges & maleficas fuiffe
e
Carper dicu nt ur lace nt ia vif cer a rof tri s ,
ftatutam quondam ab ethnicis hominibus , ut ,
Et plenum poto fanguine guttur habent .
Eft illis frigibus nomen . Sed nominis bujus quæ credebantur ftriges viva in beftias tranf-
æ s re , jure quafi talio-
Caufa , quod borren dum ftridere no & te folent . format homine comede
In ejufmodi itaque infauftas aves fe transfor- nis , nunc mortua beftiis devorandæ objice-
mare vetulas maleficas , & hominum fangui-
nem fugere , nervofque clam comedere credi- ntur .Flamma confumi fecerit . ) Morem cada-
re(s)
rum cremandi , Germanis gen-
dit antiquitas credula , ut probat locus apud vera demortuo
Feftum : Striges aves nocturnas Græci spiyas til ibu s cu m ali is orbis terrarum populis com-
appellant : a quo maleficis mulieribus nomen in- munem fuiffe , in vulgus notum eft . Tacitus.
ditum eft , quas volaticas etiam vocant . Et ille de morib. Germ . Funerum nulla ambitio , id fo-
ur a orum virorum
Petronii cap. 134. Quæ friges comederunt ner- lum obfervat , ut corpor clar
vos tuos . Atque hæc fabula ita increbuit , ut certis lignis crementur . Struem rogi nec vefli-
etiam ad Veteres Germanos perveniret , & fi- bus , nec odoribus cumulant ; fua cuique arma ,
de dig na ab iis rep uta ta fuerit . Nam & ii ftri- quorunda igni
m equus adjicitur . Sepulchrum
ges pro maleficis mulierculis , & perfuafum ha- cafp es erigit . Monu ntorum arduum & opero-
me
r
buerunt , eas hominibus inteftina exedere . Ita fum bonorem , ut gravem defunctis alpernantu .
ue Cu m au te m ro gu s def lag raf fet , cineres & offa
namq L. Salica tit. 67. 9. 2. Si quis mulie-
rem ingenuam ftriam clamaverit aut meretricem, collecta , inque urnam recondita , in tumulis
reponebantur , unde in hunc ufque diem va-
convincere non poterit , VIIMD. Denar . imę
culpabilis judicetur . Et S. 3. Si Aria bominem riis in Germaniæ locis non raro quamplur
ede rit vic ta rit ru m cu m fle- ci ne ri bu s of fi bu fq ue repletæ effodiuntur ejufmo-
com , con fue . Ve
di urne , quas Majorum rei funebri nos debe-
biles effectus fæpiffime produceret hæc ethni-
ca fuperftitio , & morti ut plurimum traderen- re , hactenus nemo in dubium vocavit . Chri-
tur innocentes ii , in quos hujus magicæ tranf- ftianis autem iam diu placuit , rejesta concre-
formationis fufpicio cadebat , indigna vifa fuit mandi confuetudine , corpora defunctorum ter-
Chriftian is i
hominibus pofterior avo , & legi- ra condere . Paganus igitur reputabatur ritus
bus non folum refutata fæpius deinde , fed & crematio cadaverum ; quare ut ab eo abftine-
om ni s per fec uti o c
ho no mi ne fev eri fim e in- rent , & Chriftianorum more vivere inciperent
Saxones ad fidem converfi , Capitulo præfenti
terdicta L. Longobardor . L. 1. tit. 11. 1. 9.
Nul lus præf um at ald iam ali ena m aut anc ill am ,
ftatutum habetur .
quafi frigam , quæ dicitur Mafca , occidere : quod
Chriftianis mentibus nullatenus eft credendum ,
 66 LEX SAXONU M.

fus Chriftianos inierit , vel cum illis in ad.

Qualiter puniantur Saxones qui ad ba-
ptifmum venire noluerint ,
VIII. Si quis deinceps in gente Saxonum
1 ) inter eos latens non baptizatus fe ab-
fcondere voluerit , & ad baptifmum venire
contempferit , paganufque permanere volue-
rit , morte moriatur ( 2 ) ,
verfitate Chriftianorum perdurare voluerit ,
morte moriatur Et quicunque hoc idem
fraude contra Regem vel gentem Chriftiano-
rum confenferit , morte moriatur ,
De eo qui infidelis eft domino Regi ,
XI. Si quis domino Regi infidelis ( 4 ) ap-

De his qui homines dæmonibus immolant . paruerit , capitali fententia punietur .

De eo qui filiam domini fui rapuexit

IX. Si quis hominem diabolo facrificave-
sit ( 3 ) , & in hoftiam more paganorum dæ- XII. Si quis filiam domini fui rapuerit ( 5 ) ,
monibus obtulerit , morte moriatur . morte moriatur .

Quæ pœna eos maneat qui cum paganis De eo qui dominum vel dominam fuam
adverfus Chriftianos confpirant . interfecerit ,

X. Si quis cum paganis confilium adver- XIII. Si quis dominum fuum , vel domi
nam

(1 ) In gente Saxonum . ) Baluzius ad hunc debant . Teftatur ea de re Tacitus de morib ,

locum fequentia ex Alcuini epift. 104. addu- Germ. cap. 9. Deorum maxime Mercurium co-
cit : Idcirco mifera Saxonum gens totiens baptifmi lunt , cui certis diebus , humanis quoque hoftiis
perdidit Sacramentum , quia nunquam babuit in litare fas babent . Herculem & Martem conceffis
corde fidei facramentum . Vide Chronicon Moyf- animalibus placant . Idem alio loco ait : Suevi
fiacenfe ad annum 797. fato tempore in fylvam coeunt , cafoque publice
(2 ) Morte moriatur . ) Idem Baluzius ad homine , celebrant barbari ritus horrenda primor-
hunc locum ait : quamvis religionis non fit , dia . Quin de Francis refert Procopius L. 2.
cogere religionem , ut pluribus dictum eft in de bello Gothico , eos , licet ad Chriftianam
Notis ad Agobardum p. 38. Sed recurrit hæc religionem traductos , humanis tamen ad fuum
obfervatio paulo ante fumta ex Ditmaro . Ita- ævum hoftiis ufos fuiffe . Pariter de Norman-
que Andreas primus , Hungariæ Rex , a per- nis & Danis prodit Ditmarus Merfeb. L. 1.
turbationibus hoftium fecurus effectus , tan- eos quotannis menfe Januario Diis fuis immo-
quam Carolum M. imitari vellet , anno M. laffe XCIX . homines , totidemque equos cum
XLVII. præcepit univerfæ genti fuæ , fub pœna canibus & gallis , & ab ea barbarie Henricum
capitalis fententia , ut depofito paganijmo prius Aucupem eos demum abduxiffe . Facile igitur
eis conceffo , ad veram Chrifti fidem reverteren- fides habenda , Saxones quoque olim Damo-
tur ; ut ait Joannes de Thwroz cap. 42. Chro- nibus five diis fuis atris & malignis , trucu-
nice Hungarorum , quod etiam proditum eft lento ejufmodi facrificio humano litaffe , cum
ab Antonio Bonfinio , decad. 2. L. 2. Rer. tefte Cranzio in Vandalicis L. 3. cap. 22. vul-
Hungaric. gata inter omnes opinio fuerit , delectari eos
(3 ) Hominem diabolo facrificaverit . ) Saxo- fanguine , & facilius ex imis fedibus cieri , at-
nes , ut & reliquos Germanos , antequam a que ad edenda oracula invitari , fi pro victi-
gentili fuperftitione difcederent , quampluri- mis homines immolarentur .
mos coluiffe Deos , docebunt Ph. Cluverius , ( 4 ) Domino Regi infidelis . ) Pari modo ut
Elias Schedius & Paul. Hachenbergius , qui difpofitum eft in L. Saxonum tit. 3. de con-
de antiqua Germanorum Religione Diifque juratione & læfa dominatione , §. 1. Qui in
erudite fcripfere . Saxones imprimis ea tenuit regnum vel Regem Francorum , vel filios ejus
opinio , ut crederent effe Deos bonos , effe & de morte confiliatus fuerit , capite puniatur .
Deos malignos , ftatuentes fimul , quemadmo- Cæterum de reiterata fæpius Saxonum in Re-
dum illi , ut auctores boni , effent deveneran- gem Carolum perfidia & rebellione teftatur
di , ita hos , ne mala infligerent , effe adoran- Eginhardus in vita ejufdem Imperatoris , fcri-
dos . Notat nempe Georgius Fabricius L. 1 . bens : Sufceptum eft igitur contra Saxones bellum ,
Orig. Saxon. ante tempora Caroli M. Saxones quod magna utrinque animofitate , tamen majore
præter Finnum Deum & Deam Sibam , venera- Saxonum , quam Francorum damno , per conti-
tos effe malum aliquem Deum , quem atrum nuos triginta tres annos gerebatur . Difficile dictu
nominarunt , & propitiandum putarunt , ne eft , quoties fuperati , at fupplices Regi fe dedi-
noceret . Pari modo , ut de Slavis fcribit Hel derint , imperata facturos polliciti fint , obfides ,
moldus L. 1. Chron . Slav. cap. 53. In convi- qui imperabantur , abfque dilatione dederint ,
viis & compotationibus fuis pateram circumfe- legatos , qui mittebantur , fufceperint . Sed ficuti
runt , in quam conferunt , non dicam confecratio ad hæc facienda aliquoties proni , fic ad eadem
nis , fed execrationis verba , fub nomine Deorum , pervertenda , femper fuere præcipites . Ut non
boni fcilicet atque mali : omnem profperam fortu facile æftimare pofis , ad utrum borum faciliores
nam a bono Deo , adverfam a malo dirigi profi verius dici poffint : quippe cum poft inchoatum ab
tentes . Ideo etiam malum Deum Jua lingua Dia- is bellum , vix annus unus exactus fit , quo non
bol , five Zeerneboch , id eft , nigrum Deum ape ab eis bujufcemodi facta fit permutatio .
pellant. Quæ verba fua fecit Cranzius , & de ( 5 ) Filiam domini fui rapuerit . ) Pœna ra-
Vandalis protulit Lib. 3. cap . 37. Fabricius ptus , antique Lege Saxonum , pecuniaria fuit ,
præterea 1. c, memorat , eundem Deum mali- ut videre eft in ejufd. L. tit. 6. § . 2. 3. &
gnum , quem Vandali & Slavi dixerunt Zeers tit. 10. Hanc igitur in eo , qui domini filiam
neboch , a Saxonibus fuiffe appellatum Tybile rapuerit , exafperandam & capitalem efficien-
num , & inde noftrum Teufel , prifcis Tivel , dam duxit Capitulatio Caroli , argumento forte
diaboli nomen derivandum effe opinatur . Diis ducta L. Saxon. tit. 3. §. 3. ubi : Qui filium
autem fuis victimas & hoftias facrificare , fo- domini fui occiderit , vel filiam , aut uxorem ,
lemne erat quondam prifcis Germanis , quas aut matrem fupraverit , juxta voluntatem domi 1
fanguine paratas , Diis magis complacere cre- ni occidaşur . 7
 LEX SAXONUM. 67

nam fuam interfecerit ( 1 ) , fimili modo pu- cerdotibus reddatur .

nietur .
Vita ei concedatur qui de mortalibus crimi-
nibus latenter commiffis pœniten-
tiam agere voluerit .
XIV. Si quis vero pro his mortalibus cri-
minibus latenter commiffis , aliquis fponte
ad facerdotem confugerit , et confeffione da-
ta agere pœnitentiam voluerit , teftimonium
facerdotis de morre excufet .
Ut omnes decimam partem fubftantiæ &
laboris fui donent ecclefijs .
XVII. Similiter fecundum Dei mandatum
præcipimus , ut omnes decimam partem ( 5 )
fubftantiæ & laboris fui , ecclefiis & facer-
dotibus donent , tam nobiles , quam inge-
nui , fimiliter & liti : juxta quod Deus uni-
cuique dederit Chriftiano , partem Deo red-
dant ,

De rebus & mancipiis ecclefiarum . Ne in dominicis & feftivis diebus pla

cita publica teneantur .
XV. De minoribus capitulis confenferunt
omnes ; ad unamquamque ecclefiam , cur- XVIII. Ut in dominicis diebus conventus

tem ( 2 ) , et duos manfos ( 3 ) terræ , Pa-
genfes ad ecclefiam recurrentes condonent :
Et inter centum viginti homines , nobiles
et ingenuos , fimiliter et litos , fervum
ancillam eidem ecclefiæ tribuant .
Ut decima detur ecclefiis de omni re que
ad fifcum pervenerit ,
XVI. Et hoc Chrifto propitio placuit , ut
undecunque cenfus aliquid ad fifcum perve-
nerit , five in Frido , five in qualicunque
banno , & in omni redibutione ( 4 ) ad Re-
gem pertinens , decima pars ecclefiis & fa-
& placita publica non faciant (6), nifi
forte pro magna neceffitate , aut hoftilitate
cogente ; fed omnes ad ecclefiam recurrant
et ad audiendum verbum Dei , & orationibus ,
vel juftis operibus vacent . Similiter & in
feftivitatibus præclaris Deo & ecclefiæ con-
ventui deferviant & fecularia placita dimit .
tant .
Ut infantes baptizentur infra annum .
XIX . Similiter placuit his decretis infe-
rere , quod omnes infantes infra annum ba-
ptizentur ( 7 ) . Et hoc ftatuimus , ut fi quis
in-

(1 ) Dominumfuum , vel Dominam fuam interfe- Gryphiander de Weichbild, Saxon. cap. 30.
cerit . ) Eandem capitis poenam jamjam intro- originem decimarum in Saxonia , inftitutioni
duxerat L. Saxon . tit . 3. §. 2. Si quis dominum Ottonis M. ejufque faccefforum unice deberi ,
fuum occiderit , capite puniatur . exiftimans a Sacerdotibus & Præfulibus , quæ-
( 2 ) Curtem . ) De laxiori curtis fignificatu , ftus & commodi caufa earum auctorem confi-
plurima dabunt Gloffatores . Hoc loco defignat &tum fuiffe Carolum M. quem dixerunt uni-
atrium rufticum & impluvium , ftabulis ædifi- verfali fanctione jus decimas a laicis in Cle-
ciifque cinctum : nobis eine Hoffladte , Hof- ricos tranftuliffe . Forte aliter fenfiffet Gry-
frothe , ein Bauer-Hoff. Sic paffim ufurpant L. phiander , fi ipfi præfentes Capitularium tabu-
Alemannor. tit. 81. §. 2. Si domum infra cur- las infpicere licuiffet , utpote que omnino hu
tem incenderit . Tit. 82. §. 6. Si canem , qui cur- jus cenfus ecclefiaftici inftauratorem Carolum
tem defendit , aliquis occiderit . L. Salic. tit. 6, Imperatorem produnt , & confirmant præterea
9. 3. Si quis canem cuftodem domus five curtis teftimonium Poeta Saxonis Anonymi ad an-
occiderit . Gallis hodienum inde fupereft la num 803. qui de conditionibus pacis inter Sa-
Cour , Italis la Corte . xones & Francos initæ , ita canit :
(3 ) Duos manfos . ) Manfus prifcis fait cer- At vero cenfum Francorum Regibus ullum
ta agri portio , quam 12. jugeribus terræ con- Solvere nec penitus deberent atque tributum ,
ftitiffe dicit Papias , & qui ejus fuerint limi- Cundorum pariter flatuit jententia concors .
tes in Saxonia , nos docet Charta Frederici , Sed tantum decimas , divina lege Ratutas
Epifcopi Hamaburgenfis , a Cangio fub h. vo- Offerrent , ac Præfidibus parere fuderent .
ce citata , ibi : Manfi vero mentione , ne difcor- ( 6 ) Pacita publica non faciant . ) Placitum
dia impofterum in populo haberetur , que manfio prifcis dictum fuiffe vel diem deducendæ liti
in longitudine feptingentas præfixum , vel etiam judicium & conventum
viginti , in latitu-
dine vero triginta babet regales virgas . Plura publicum , juris dicendi caufa inftitutum , fu
vide apud Gloffatores . pra ad L. Saxonum tit. 2. §. 7, n. 1. demon-
(4 ) In omni redibutione . ) Ita legit Furften- ftravimus , ibique , quæ ad etymon vocis per
bergius , pariter ac Baluzius , fed rediubtione tinent , fufe fumus interpretati . Hoc loco eo-
in exemplari Conringiano extat . Correxit le- dem fenfu ufus vocis venit , & parilis difpofi-
&tionem Clariff. Meinders , fubftituendo redhi- tio Caroli M. extat in ejus Capitulari I. anni
bitionem loco redibutionis , & recte ; nam redbi- 813. cap. 15. Ne dominicis diebus mercatum fiat ,
bitio illius fæculi legibus fignificavit mulctam , neque placitum , ut his diebus nemo ad pœnam
vel etiam tributum , ut eft in L. Burgundion. vel ad mortem judicetur , & de operibus caven-
tit. 49. §. 4. Quod convictus fuerit , triplici dis admoneatur .
redbibitione teneatur obnoxius . Et in L. Lon- ( 7 ) Infra annum baptizentur . ) Brevius quip
gobard. Lib. 3. tit. 12. § . 1. Audivimus , quod pe temporis fpatium definiri eo ævo haud po-
juniores Comitum , vel aliqui Miniftri Reipublice terat , quo ex veteri Canonum difciplina , fa-
redhibitiones vel collectiones a populo exigere fo- crum baptifmale lavacrum , non in noftrum
lent. Igitur & hoc loco redhibitio frido & morem qualibet anni die , fed ftatutis demum
banno jungitur , quoniam & hæc multuariæ temporibus ordinandum erat , quæ , qualia fue-
erogationis fpecies funt , de quibus vide , quæ rint actui huic facra , difcummas ex Libr. 5. Ca-
fupr. ad L. Saxonic. tit. 2. 9. 10. & tit. 4. 9. pitul. Carol. M. & Ludov . Pii cap. 171. Ut
8. appofuimus . baptifmum non fiat , nifi ftatutis temporibus , id
( 5 ) Decimam partem . ) Acriter contendit cft, Pafcha & Pentecoften , nifi infirmitas inte -
сеје

1
 68 LEX SAXONUM .
infantem intra circulum anni ad baptifmum
offerre contempferit fine confilio vel licen-
tia facerdotis , fi de nobili genere fuerit ,
exx. folidos fifco componat , fi ingenuus LX.
fi litus xxx,
De conjugiis prohibitis .
XX. Si quis prohibitum vel illicitum con-
jugium ( 1 ) fibi fortitus fuerit , fi nobilis fo-
lidos LX. fi ingenuus xxx. fi litus xv .
Qualiter puniendi fint qui dota ad fontes
aut ad arbores vel lucas faciunt
XXI. Si quis ad fontes , aut arbores , vel
lucos vorum fecerit ( 2 ) , aut aliquid mo-
re gentilium obtulerit ( 3 ) , & ad honorem
cefferit . Et in Capit. Car. M. de an. 804.
Presbyteris dato , cap. 10. Ut nullus baptizare
præfumat , nifi in Pafcha Pentecoften , excepto
infirmo .
( 1) Prohibitum vel illicitum conjugium . ) Qua-
le reputabatur olim , apud Saxones , quod in-
ter perfonas diverfæ conditionis iniebatur , ut
fupra ad L. Saxon . tit. 18. § . 1. ex Adami
Bremenfis teftimonio luculenter demonflravi-
mus . Deinde procul dubio , prohibitis conju-
giis accenfetur matrimonium inceftuofum ,
cujus , qui fuerint atate Caroli M. gradus pro-
hibiti , montirat Capitular. Libr. 5. cap. 166 .
Contradicinus quoque , ut in quarta vel quinta ,
jextaque generatione nullus amplius conjugio co-
puletur . Capit. fequ . 167. Nullus igitur nec fi
liolam , nec commairem ducat uxorem , nec il-
lam , cujus filium vel filiam ad confirmationem
tenuerit . Et cap. 168. Si quis viduam uxorem
duxerit , & poftea cum filiaftra fua fornicatus
fuerit , feu duabus fororibus nupferit , feu cum
patre & filio. Quæ iifdem fere verbis leguntur
in Concilii Moguntini d. a. 813. cap. 54. 55.
& 56. fuoque Decreto inferuit Gratianus C.
32. q. 2. c. 21. C. 30. q. 1. & C. 32 , 9, 7. c.
30. Erant autem inceftuofa matrimonia eo ævo
multuaria erogatione redimi folita , ut non
folum ex præf. Capitulo difcimus , fed & ex
capit. 419. Libr. 6. Capit. ubi : Præcipimus ,
ut juxta Decreta canonum adulteria inceßuo-
Ja matrimonia , que non funt legitima , probi-
beantur , & Epifcoporum judicio emendentur.
(2 ) Ad fontes , aut arbores , vel lucos votum
fecerit . ) Magnam & diuturnam per multas
Germaniæ gentes , fontium , arborum & nemo-
rum quondam fuiffe venerationem , quod Diis
ellent facrata , vel domicilia Deorum crede-
rentur , teftantur omnes rerum Germanicarum
Scriptores . Ita Tacitus de morib. German . Lu-
cos nemora confecrant , Deorumque nominibus
appellant fecretum , illud , quod fola reverentia
vident . De Saxonibus in fpecie Adamus Bre-
menfis ait : Frondofis arboribus frondibufque ve-
nerationem exhibebant . De Slavis tettis eft Hel-
moldus Lib. 1. Hiftor. Slavic. cap. 1. ubi ;
Ufque bodie profecto inter illos , cum cætera o-
mnia communia fint cum noftris , folus prohibetur
acceffus lucorum ac fontium , quos autumant pol-
lui Chriftianorum acceffu . Quare cum & inter
Longobardos , maxime vigeret arborum luco-
runque cultus , lata eft lex Luitprandi Regis :
Qui ad arbo, em , quam ruftici Sacrivam vocant ,
adoraverit , vel incantationes fecerit , componat
medietatem pretii fui in facro palatio.
(3 ) More gentilium obtulerit . ) Sacra ple-
rumque fua conviviis in honorem Deorum in-
ftitutis finiebant olim veteres Germani , ad
dæmonum comederit , fi nobilis fuerit , fo
lidos LX. fi ingenuus xxx. fi litus xv.
Si vero non habuerint , unde præfentialiter
perfolvant , ad Ecclefiæ fervitium donen-
tur ( 4 ) , ufque dum ipfi folidi folvun-
tur .
Ut corpora defunctorum in cœmeteriis
Ecclefiæ fepeliantur ,
1
XXII. Jubemus , ut corpora Chriftiano-
rum Saxonum ad cœmeteria ecclefiæ defe-
rantur , & non ad tumulos paganorum ( 5 ) ,
De divinis & fortilegis .
XXIII. Divinos & fortilegos ( 6 ) eccle-
fiis & Sacerdotibus dare conftituimus .
De
quæ inftruenda affluentes undique ditiores vi-
ri pariter ac fœminæ donaria offerebant , uti
ex noftris quoque moribus erudite obfervavit
Philipp. Thomafinus , Italus , in tractatu de
Donariis & tabellis votivis , quem pluribus hac
de re tractantem , fi libet , adi .
(4 ) Ad Ecclefiæ fervitium donentur . ) Ut
eft in L. Bajuvar. Tit. 1 , cap. 11. Et fi non
babet tantam pecuniam , fe ipfum & uxorem
filios tradat ad ipfam Ecclefiam in fervitium ,
ufque dum fe redimere poffit . Et Tit. 2. cap. 5.
& 6. Cetera vero quacunque commiferit pecca-
ta , quoufque habet fubftantiam , componat fecun-
dum legem ; fi vero non habet , ipſe ſe in ſervi❤
tio deprimat , & per fingulos menfes vel annos
quantum lucrare quiverit , perfolvat , cui_deli-
quit , donec univerfum debitum reftituat . Inde-
que derivandam effe reor difpofitionem re-
centioris juris Saxonici , qua cautum , ut de-
bitor non folvendo exiftens , ad manus credi-
toris tradatur , an Hand und Halfter gegeben
werde , qui eus fervitiis tam diu utatur , do-
nec operis fuis , vel alia ratione integrum de-
bitum diffolvat . Spec. Saxon. L. 3. art. 39.
Wer Schuld fordert vor Gerichte auf einen Mann ,
der nicht gelden mag , noch Burgen fetzen , der
Richter foll ihm den Mann antworten fur das
Geld , den foll er halten gleich feinem Gefinde
mit Speife und mit Arbeit . Will er ihn dann
Spannen mit einer Halden , das mag er thun ,
anders aber foll er ihn nicht peinigen
( 5 ) Ad tumulos paganorum . ) Chriftianis
demum hominibus debetur mos habendi in
urbe , aut prope urbem certa loca fepulturæ
humanorum corporum deftinata , ut plurimum
circa templa & monafteria ducta , unde nobis
nomen cemeterii , ein Kirchhoff. Ethnici , &
inter eos prifci Germani , locum religiofum
mortuum inferendo pro lubitu conftituebant ,
& colles imprimis eligebant , ut probant Le-
ges Weftrogothic apud Loccenium , ubi : Si-
tus eft in colle , quia ethnicus erat . Hinc pro-
prie loquendo , fepulcra eorum dicebantur
tumuli , quod in locis tumulofis effent fita ,
vel ea ex ratione fic nuncupata , quam affert
Tacitus de morib. German. Sepulcrum calpes
erigit . Monumentorum arduum & operofum ho-
norem , ut gravem defunétis , afpernantur .
( 6 ) Divinos fortilegos . ) Vetuftiffimus
& religiofiffimus fortium & divinationum ufus
apud veteres Germanos omni tempore fuit ,
quarum rationem jam fuo ævo annotavit Ta-
citus de morib. German. cap. 10. fcribens :
Sortium confuetudo fimplex . Virgam frugifera
arbori decifam , in furculos amputant , eofque no-
tis quibufdam difcretos , fuper candidam veftem
temere ac fortuito pargunt . Mox fi publice con-
Jula
 LEX SAX ONU M.
De latronibus & malefactoribus .
XXIV. De latronibus & malefactoribus ,
qui de uno comitatu ad alium confugium
fecerint , fi quis eos receperit in fua pote-
ftate , & vii . noctibus ( 1 ) fecum detinue-
rit , nifi ad præfentandum , noftrum bannum
folvat ( 2 ) , Similiter fi Comes eum abfcon-
derit , & ad juftitiam faciendam præfentare
noluerit , & ad hoc excufare non poteft ,
honorem fuum perdat .
Ut nullatenus alterum aliquis pignora-
re præfumat.
XXV. De pignore , ut nullatenus alterum
aliquis pignorare ( 3 ) præfumat ; & qui hoc
fecerit , bannum perfolvat .
fulatur, facerdos civitatis , fin privatim , ipfe
pater familie, precatus Deos , cœlumque fufpi-
ciens , ter fingulos tollit , fublatos fecundum im-
preffam ante notam interpretatur . Si probibue-
rant, nulla de cadem re in eundem diem con-
fultatio fin permiffum , aufpiciorum adhuc fi-
des exigitur. Invecto quoque jamjam Chriftia-
nifmo retenta fuit fortium fuperftitio , hoc
faltem cum difcrimine , ut crux aliique ritus
Chriftiani dein fuerint adhibiti . Cujas moris
luculentiffinum teftimonium exhibet L. Pri-
fion. tit. 14. §. 1. late fortilegium ejus tempo-
ris defcribens .
( 1 ) VII. no&ibus . Obferva antiquam tem-
pora dimetiendi formam per noctes , non , uti
nobis moris eft, per dies , quam cum univer-
fis Germanis communem habuere Saxones ,
nam de illis Tacitus ait : Nec dierum nume-
rum , ut nos , fed noctium computant . Sic confti-
tuunt , fic condicunt . Nox ducere diem videtur .
Inde idem computandi modus folemnis ubique
fuit Auctori Speculi Sax. quem vid. L. 1. art.
67. Wen man beklagt uber Ūngerichte , dem foll
man tagedingen dreymal immer uber 14. Nachte ;
& paffim alibi .
(2 ) Bannum folvat . ) Qualis fuerit bannum
multuaria erogationis fpecies , fupr, ad L.
Saxon. tit. 2. §. 10. fatis clare fumus in-
terpretati , fimulque ibi ex Capitularibus Ca-
roli M. oftendimus , videri hanc bannitoriam
mulctam ab eodem Imperatore LX. folidis
fuiffe determinatam .
(3) Pignorare . ) Pro pignorari fæpius anti-
quis in chartis occurrit . Id tamen probant
nonnullæ vetufte leges , licuiffe prifcis quorun-
dam Germanorum confuetudinibus , ut quis
poffet privata auctoritate pignorari . L. Burg.
tit. 11. 9. 10. Quicunque noluerit fatisfacere
creditori , & neceffe fuerit , fidejufforem fuum pi-
gnorare , & voluerit ille fidejuffor refiftere , fi-
dejuffionis fue debitum , quantum ab illo repo-
fcitur, de juo fatisfaciat . L. Longobard. Libr.
2. tit. 21. 1. 1. Si quis debitorem habens , appel-
let eum femel , & bis , & ufque tertio : fi debi-
tum non reddiderit , aut non compofuerit , tunc
debeat eum pignorare in his rebus , in quibuspi-
gnorare licitum eft . Edicto autem Theoderici
Regis cap. 123. aliter cautum , & ut pignora
nifi auctoritate judicis capiantur , difpofitum :
Capiendorum pro fuo arbitrio pignorum unicuique
licentiam denegamus : ita ut , fi probabile fuerit ,
boc agendi judicis præftet auctoritas . Et in L.
Bajuvar. tit. 12. 9. 1. Pignorare nemini liceat ,
nifi per juffionem judicis . Atque ita quoque
præfens capitulum effe interpretandum , difci
69
Ut nulli ad Regem pro fua reclamatione ve-
nienti viam contradicere aliquis præfumat .
XXVI. Ut nulli hominum contradicere
viam ad nos veniendo ( 4 ) pro juftitia re-
clamandi aliquis præfumat : & fi aliquis hoc
facere conaverit , noftrum bannum perfol
vat .
De fidejufforibus dandis .
XXVII. Si quis homo fidejufforem inve
nire non potuerit , res illius in forbanno
mittantur ( 5 ) , ufque dum fidejufforem præ-
fentet . Si vero fuper bannum in domum
fuam 1 intrare præfumpferit , aut folidos de-
cem , aut unum bovem ( 6 ) pro emenda-
tione ipfius banni componat ; & infuper ,
unde debitor exiftit , perfolvat . Si vero fi-
de-
mus ex pofterioribus gentis legibus . Spec. Sa-
xon. L. 1. art. 53. Wer Gewette und Bufze nią
cht giebt zu rechter Zeit , den Joll der Fronbote
darum pfenden , .... Nicht aber mag der Fron-
bote pfanden, er werde denn mit Recht darzu
gewonnen . Limitatur tamen hæc juris Saxonici
prohibitio in art. 27. L. 2. Spec. Sax. Wer ei-
nen unrechten Weg Jchleget , und beftellte Felder
fabret , vor ieglich Rad foll er geben einen Pfen-
nig zur Bufze ; und foll darzu den Schaden gel-
den , ob Saat darauf Bebet . Darfur mag man
ibn denn nuch pfanden .
(4 ) Contradicere viam ad nos veniendo . )
Qua de re in L. Saxon. Tit. 5. § . 1. ita dif-
pofitum : Qui homini in hofte el de hofte , ad
palatium vel de palatio pergenti , malum aliquod
fecerit , in triplo componat . Conf. quæ ibi an-
notavimus . Non folum enim olim majores
controverfia femper in palatiis Regum difce-
ptabantur , fed & licebat populo adverfus Co-
initum & judicum injuriam aut negligentiam
quovis tempore ad Regem ipfum , eiufque de-
cifionem provocare , ut habet Spec . Saxon. L.
3. art. 33. Ein ieglich Mann hat fein Recht vor
dem Konig, L. 2. art. 12. Schilt man ein Ur¬
tel , des foll man fich zieben an den bobern Ri-
chter, und zuletzt vor den Konig . Da foll der
Richter feine Boden darzu fenden , die da ho-
bren , welcher mit der Sache vellkomme vor den
Konig .
(5 ) Res illius in forbanno mittantur . ) For-
bannum prifcis legum auctoribus fæpe & ple-
rumque fignificavit idem ac profcriptio & re-
legatio , ut in L. Longobard. L. 1. tit. 25. I.
63. Ut Comes , qui latronem in forbanno miferit ,
vicinis fuis aliis civitatibus notum faciat ,
eundem latronem a fe forbannitum effe , ut illi
eum non recipiant . Aft hoc loco , id , quod
Gloffatores non animadverterunt , forbannum
eft judicialis bonorum debitoris fequeftratio ,
hujufque fic dicta exinifiio , quæ etiam hodie
in vim actus executivi in Saxonia contra mo-
rofum debitorem adhibetur .
(6) Autfolidos decem , aut unum bovem . ) Alia
folidorum æftimatio habetur in L. Saxonum
tit. fin. Solidus eft duplex , unus habet duos tre-
miffes , qui eft bos anniculus XII. menfium ; al-
ter folidus tres tremiffes , id ef , bos XVI. men-
fium . Et in fubfequ. Capit. Sax. cap. ult. Bo-
vem annoticum utriufque fexus autumnali tem-
pore , ficut in ftabulum mittitur , pro uno folido.
Me judice , fi non vitio fcribentis X. folidl
pofiti , hoc loco folidi argentei , ibi aurei in-
telligi debent . Vid. quæ fupr. ad L. Saxon,
cit. I. annotavimus -
 79 LEX SAXONUM .
dejuffor diem ftatutum non obfervaverit ,
tunc ipfe tantum damni incurrat , quantum
manus fua fidejufforis exftitit ( 1 ) . Ille au-
tem qui debitor fidejuffori exftitit , duplum
reftituat pro eo , quod fidejufforem in da-
mnum cadere permifit .
Ut munera fuper innocentem nullus
accipiat.
XXVIII. De præmiis & muneribus , ut
munera fuper innocentem nullus accipiat :
& fi quis hoc facere præfumpferit , noftrum
bannum folvat . Et fi , quod abfit , forte
Comes hoc fecerit , honorem fuum perdat .
Ut Comites pacem & concordiam ad
invicem habeant .
XXIX . Ut univerfi Comites pacem & XXXII . Si cuilibet homini facramentum
concordiam ad invicem habere ftudeant , &
fi forte inter eos aliqua difcordia aut con-
turbium ( 2 ) ortum fuerit , ut noftrum fo-
( 1 ) Quantum manus fua fidejufforis exftitit . )
I. e. quantum fidejubendo dare ftipulata ma-
nu promifit ..
( 2 ) Conturbium . ) Pro diffidiis . Vocabulo
utuntur Annal. Francor. ad Ann. 773. Sine
lafione vel aliquo conturbio .
( 3 ) Solatium vel perfectum . ) Legerim fa-
latium vel profectum ; perfectus enim hac no-
tione nullibi occurrit , fæpe tamen profectus
ejus avi fcriptoribus eft omne lucrum ac com-
modum , unde Gallis profit , ut habet Capitu-
lare de Villis cap. 36. Accipitres parvarios
ad noftrum profectum provideant . Solatium au-
tem veteres dixerunt auxilium . L. Longobard.
L. 1. tit. 14. §. 2. Si quis duci fuo ad juftam
caufam perfequendam denegaverit folatium . Ca-
pitul. Carol. M. L. 7. cap. 165. Is , ad quem
recurrit , folatium ei defenfionis impenderit . Sen-
fus igitur hujus commatis erit , ut Comites
propter privatas rixas non negligant Regi au-
xilio effe , & cummodum ejus promovere .
( 4 ) Hereditas . ) Quo nomine veniunt res
hæreditariæ , ex parentum vel confanguineo-
rum hæreditate acquifitæ , ut ad L. Saxon. tit.
15. de traditionibus notavimus .
( 5 ) In folid. LX. ) Forte inde fua haufit
Auctor Speculi Sax . L. 3. art. 63. Der Konig
Conftantin gab dem Pab Sylveftro das weltli-
che Geweite zu dem geiftlichen , fechzig Schil-
linge . Indeque probatur diftinétio , quam infti-
tuit Gloffa ad Spec. Sax. in Summam & reli-
quam Wittam judici præftandam , ubi illam ,
das hochfte Gewette , LX. Solidis definit . Vid.
Gloff. margin. ad L. 2. art . 14. conf. notas
noftras ad L. Sax . Tit. 2. § . 10. in fin.
( 6 ) Si cuilibet homini facramentum debet . )
Lege, Sacramentum debetar . Optimam præterea
interpretationem recipere præfens capitulum
mihi videtur ex Spec. Sax . L. 2. art. 11. ubi :
Wer Eyde gelobet vor Schuld zu schweren , und
leiftet er fie nicht zu rechter Zeit , er ift der
Schuld uberwunden , da die Eyde um gelobet
waren .
(7 ) Aframeat illum . ) Raro aframive, fre-
quentius adrbamire vel adframire , interdum &
rectius adramire aut arramire in legibus & for
mulis antiquis legitur . Sola enim , quod fciam ,
formula vetus 22. incerti auétoris cum noftro
capitulo habet aframire , ubi : Repetebat ei , dum
diceret eo , quod hominem aliquem nomine illo ,
ante ipfum Comitem aframitum habuiffet . For-
latium vel perfectum ( 3 ) pro hoc non de-
mittant .
De eo qui Comitem interfecerit .
XXX. Si quis Comitem interfecerit , vel
de ejus morte confilium dederit , hæreditas
(4 ) illius ad partem Regis eveniat , & in
jus ejus redigatur .
Qualiter bannus folvatur pro faida .
- XXXI. Dedimus poteftatem Comitibus
bannum mittere infra fuo minifterio de fai-
da vel majoribus caufis in folid . LX . ( 5 )
De minoribus vero caufis Comitis bannum
in folid. XII . conftituimus .
De juramento in Ecclefia præftando .
debet ( 6 ) , aframeat illum ( 7 ) ad eccle-
fiam facramento ad diem ftatutum : & fi
jurare contempferit , fidem faciat ( 8 ) , &
fo-
mula I. ejufdem auctoris ponit adrhamitum :
Dum diceret eo , quod ante bos dies ipfe homo
Sacramentum contra ipfam cafam Dei vel ipfius
Abbatis habuiffet adrbamitum ad fuam ingenui-
tatem defenjandum . Et ita L. Salica tit. 40. Ii-
le, qui per veftigia fequitur , res fuas per ter-
tiam manum adrhamire debet . Titulus 49. au-
tem eod. infcribitur : De adframire . Capitula-
ria denique Caroli M. L. 3. cap . 58. legunt
arramire: Ut Jacramenta , que ad palatiumfue-
runt arramita , in palatio finiantur . Sed varia
elt de fignificatu & etymolog a hujus vocis
interpretum fententia . Wendelinus in Gloffar.
Salico eam a ramalibus , fub quibus judicia ha-
bebantur , Bignonius in notis ad L. Salic. tit.
39. ab arrha datu , & Belius ad ejufd. L. tit.
49. ab affirmare derivant ; Schilter. in Gloff.
fub voce framen ; alienare , Pithoeus in Gloffar.
L. Salic. tit. 39. jurare , & Cangius fub voce
adramire , teftes facramenta offerre , reddunt .
Aft valde falluntur omnes , ut docte oftendit
Eccard. ad L. Salic. tit. 40. aframire enim ,
aut rectius adramire , nihil aliud eft , quam
citare , five de die , qua in judicio comparen-
dum , cum adverfario convenire , & etymon
vocis barbarę latet in latinorum ramo . Qui
enim olim alteri litem intendebant , præfenti-
bus teftibus eidem ramum five furculum offe-
rebant , in fignum factæ vocationis in jus , fi-
mulque eum ad comparendum certo die co-
ram judice citabant . Quodfi igitur fufciperet
adverfarius ramum , declarabat eo ipfo , fe ci-
tationi pariturum , & ftatuto die in judicio
compariturum effe , quodfi recufaret oblatum
furculum , actor in finum ipfius illum jactabat ,
& hoc modo legitimam citationem abfolvebat ,
a quo ritu & nobis hodie fupereffe , quod mi-
nus latine dicimus infinuare citationes , recte
obfervavit Eccard. I. c. Et fic omnia a nobis.
adducta exe:npla facile & jufte poterunt expo-
ni. Itaque , quod in noftro Capitulo legitur
Ajrameat illum facramento , idem eft ac fi di-
xeris : citet illum , ramo dato , ad juramenti
præftationem ; ut clariffimis verbis formul . vet .
incerti auctor. 2. phrafi utitur : Sacramentum
per feftucam adrbamire .
(8) Fidem faciat . ) Id eft : ille , qui alte-
rum aframivit , teftes , quos ramum adverſa
rio offerendo , eumque citando , adhibuit , pro-
ducat .
 LEX SAXONU M. 71

folid. xv. componat , qui inactivus. appa- Ne Saxones agant conventus publicos nifi
ruit , & deinceps caufam pleniter emendare per juffionem Regis.
faciat .
XXXIV. Interdiximus , ut omnes Saxo-
De perjuriis. nes generaliter conventus publicos nec fa-
ciant ; nifi forte miffus ( 2 ) nofter de ver-
XXXIII. De perjuris fecundum legem Sa- bo noftro eos congregare fecerit . Sed unuf-
xonum fit ( 1 ). quifque Comes in fuo minifterio placita &
juftitias faciat . Et hoc a facerdotibus con-
fideretur , ne aliter faciat .

CAPITULARE SAXONUM .

INCIPIUNT CAPITULA .

I. a Ecclefiarum , viduarum
juftitia
Drjufliti
orphanorum , & minus potentum .
- De raptu & incendio , & de exercitu .
2. De obfervatione fuperiorum Capitulorum .
" itione fecundum legem Saxonum .
3. De compof
4. De bis , qui caufam judicatam repetere
præfumunt in patria aut in præfentia
Regis.
5. De mannitione ad placitum .
6. De compofitione rerum , que Presbyteris
ablate funt .
7. De compofitione Mifforum regiorum .
8. Ne quis incendium faciat infra patriam ,
9. De banno augendo .
10. De malefactoribus , qui mori debent .
11. Quales debeant effe Solidi Saxonum .

Anno ab Incarnatione Domini ( 3 ) noftri Jefu Chrifti DCCXCVII, & XXX. ac XXII .
( 4 ) regnante Domno Karolo , præcellentiffimo Rege , convenientibus in unum Aquis
palatio ( 5 ) in ejus obfequio venerabilibus Epifcopis & Abbatibus , feu illuftribus viris co-
mitibus V. Kal. Novembr. fimulque congregatis Saxonibus de diverfis pagis ( 6 ) , tam de
Weftfalahis & Angrariis , quam & de Ooftfalahis , omnes unanimiter confenferunt , &
aptificaverunt ( 7 ) , ut de illis capitulis , pro quibus Franci , fi Regis bannum tranfgreffi
funt , folidos LX. ( 8 ) componunt , fimiliter Saxones folvent , fi alicubi contra ipfos ban-
nos fecerint ,

HEC SUNT CAPITULA ,

De juftitia Ecclefiarum , viduarum , orpha-
norum , & minus potentum . De rá-
ptu & incendio , & de
exercitu .
1.
Tecclefiæ ( 9 ) , viduæ , orpha-
ni , & minus potentes juftam &
U
quietam pacem habeant . Et ut
raptum & fortiam ( 10 ) , nec incendium in-
fra patriam quis facere audeat præfumptive ;
& de exercitu nullus fuper bannum Domni
Regis remanere præfumat ,
•
De obfervatione fuperiorum Capitulorum ,
II. Si quis fupradicta vIII . capitula ( 11 )
tranfgreffus fuerit , omnes ftatuerunt & aptifi
ca-

(1 ) Secundum legem Saxonum fit . ) Atqui
in L. Saxonum Tit. 2. 9. 8. & 9. legitur : Qui
fciens perjuraverit , capite puniatur . Qui nefciens
perjuraverit , manum fuam redimat auctor facra
menti . Ut igitur hoc jure perjurii dolofi pœna
fuerit ultimum fupplicium , perjurii autem ex
errore commiffi , manus amputatio , aut ejus
redemtio .
( 2 ) Miffus . ) Mifli proprie erant Regum
Francorum Legati & Judices extraordinarii ,
quos in provincias & civitates mittebant , ut
in Comitum & Judicum mores & juftitiæ ad-
miniftrationem inquirerent , populique quere-
las audirent , qui ad proferendas eas plebem
convocabant , & quater in anno legationes fuas
obibant, menfibus nempe Januarii , Aprilis ,
Julii & Otobris , cum per reliquos menfes
Comites & ceteri judices placita haberent , &
juri dicendo præeffent , ut in Capitularium L.
2. 3. 4. & paffim alibi , hujus juriſdictionis or-
dinandæ difpofitiones variæ habentur . Plura
vide apud Cangium , qui ad amuffim Miffo
rum officium , dignitatem & poteftatem fuit
interpretatus .
(3 ) Anno ab Incarnatione Domini . ) Non
defuerunt fuperioris in primis fæculi viri do .
tiffimi , qui varia diplomata , pro genuinis
&
ventilata , & Carolo M. tributa , fubleftæ fidei
atque fuppofititia declarare non dubitaverunt ,
eo in primis contra eorum fidem ufi argumen
to , quod annus Incarnationis Dominica , con-
tra ævi illius morem adfcriptus , in illis repe-
riatur. Hancque ob rationem Gryphiander de
Weichbild. cap. 9. Winckelmannus de Notit.
Saxon. vet. L. 2. c. 5. & 9. Crufius ad Præ-
cept. pro Trutmanno , atque inter ipfos pon-
tificios fcriptores Cointius Tom. IV. Annal.
Eccl. Francor. p. 825. Henschenius & Papebro-
chius in Propyleo Antiquario de Diplomatibus
difcernendis , ad Tom . 2. Actor. Sanct. Apri-
lis Part. 1. cap. 2. Mabillonius de Re Diplo-
matica L. 2. cap . 3. §. 7. Caroli M. Præceptum
de inftitutione Epifcopatuum per Saxoniam , Bre-
menfi Ecclefiæ datum , & ab Adamo Bremenfi
in
 72 LEX SAXONU M.
caverunt , ut Saxones fimiliter , ficut & Fran-
in hiftoria fua primum recitatum , quod &
Capitularibus Reg. Franc. Tom. 1. p. 246. in
feruit Baluzius , pariter ac illud , quod ejuf-
dem tenoris eft , Præceptum Caroli M. de fun-
datione Epifcopatus. Verdenfis , a Madero publi-
catum , ut & Præceptum pro Trutmanno Comi-
te, apud Baluz. I. c. p. 250. , adulterina , & ab
otiofis hominibus pofterioris ævi nobis obtrufa
effe , non male judicaverunt , propterea quod
reliqua Caroli Diplomata , que indubitata funt ,
nifi per regni & imperii annos confignata con-
fpiciuntur , cum Carolo Craffo Imperatore de-
mum invaluerit , Anno incarnationis Tabulas
fignari . Sicque aliud Diploma , cujus auctor
Carolus M. fertur , datum Divo Ludgero pro
Werthinenfi Canobio condendo , quoniam Annum
Incarnationis , præter morem tabularum publi-
carum eo ævo receptum , adjectum habet ,
fufpectum eft Bollando . Jam igitur hæc ea
dem argumenta noftro Capitulari , quod eun
dem annum Incarnationis in fronte gerit , ob-
ftare , eoque fufpectam reddi ejus fidem , &
quod Caroli M. auctoritate fit compilatum ,
dubitari poffe , quilibet perfpicit . Verum enim
vero , quamvis illud argumentum ab oppofita
æra Chriftiana defumtum , maximi ponderis
fuerit olim , & nunc fit ad perftringenda præ-
dicta Caroli diplomata fufpecta , dubito ta-
men , illud fidei & exiftimationi noftri Capi-
tularis quicquam detrahere poffe . Non utar
iis teftimoniis , quibus Schatenius L. 9. Hi-
ftor. Weftphal. caufam prædictorum Caroli M.
diplomatum fufpectorum acriter defenfum ivit.
Provocat, enim ille ad Eginhardum , apud
quem Caroli M. Teftamentum Anno Incarná-
tionis ab ipfo Carolo infcriptum legitur ; lau-
dat Diploma ipfi a Werthinenfibus communi-
catum , Caroli manu & figillo fignatum , quo
Ludgero , adfcripto anno Incarnationis 802.
Lothufum donat ; atque in fuis partibus ha-
bet Sigonium ex Alutinenfi Tabulario ejuf-
dem Caroli aliquod Diploma producentem , in
quo expreffe legitur : Anno ab Incarnatione Do-
mini noftri JESU Chrifti DCCCI. Indictione IX.
Namque his plurima regeri & opponi poffent .
Sed id notandum , & probe in vindicatione
pariter ac damnatione chartarum antiquarum
obfervandum , multum difcrepare ftylum in
Diplomatibus ufitatum ab eo , qui conficiendis
Capitularibus olim adhibitus fuit . Et quidem
obfervant rei diplomaticæ antiquæ periti , ma-
gis fixas fuiffe Caroli M. ejufque fuccefforum
diplomatum formulas , quam quidem epiftola-
rum & Capitularium , horum enim varia fem-
per eft infcriptio , ut exempla quamplurima a
Mabillonio de re Diplomat. L. 2. cap. 3. 9.
11. congefta , probant , qui fimul hujus difcri-
minis genuinain rationem erudite indigitat ,
inquiens : Cur vero tantopere difcrepent Capitu-
larium formula , tum a feipfis , tum a formulis
diplomatum ; he vero magis fixæ fint ac unifor-
mes : illud in caufa effe puto , quod Capitularium
fcriptores erant Epifcopi vel Abbates , qui præ-
Jentes aderant consentui , in quo bac Capitula
ria condebantur : Diplomata autem & præcepta ,
ab iifdem Cancellariis Notariis edita , vulga-
rem fequerentur fiilum Cancellarie , fub unoquo-
que Principe ab exordio inflitutum . Ut itaque
argumentum ab infolitis ac inconfuetis formu
lis deductum contra diplomatum fidem vali-
de procedat , non æque vero contra Capitu-
laria .
(4) Et XXX. ac XXII. ) Ita Editiones Ro-
mana Holtenii & Baluziana habent ; Germa-
nica Conringii & Furftenbergii legunt : & XXI.
ci Lx. folidos componant .
De
ac XXII. Conftat autem hifce numeris Caroli
defignari regni annos , quos diplomatibus &
legibus addere moris femper fuit tum Carolo ,
tum ejus fuccefforibus , uti omnes fere eorun-
dem Regum & Imperatorum charte abunde
probant . Verum cujufnam regni numeri hifce
indicentur, non utique certum effe videtur ,
variis enim regni epochis in ſubfignandis tabu-
lis ufus eft Carolus M. cum & diftinctis tem-
poribus Regnum Francorum & Longobardo-
rum , Patriciatum Romanum , ac tandem Im-
peratorium diadema adeptus effet . Facili ta-
men labore ex præmiffo Incarnationis anno
797. reliquos enudari poffe , exiftimo . Varian-
tem quod attinet lectionem numeri XXI. &
XXX. in Germanicis & Romana editionibus ,
curatior erit Romana trecennalis , & erit an-
norum regni Francici ; anno enim poft C. N.
768. Carolum patri Pipino in Francia fuccef-
fiffe , extra dubium pofitum eft , & probant
Annal. Franc. ad dict, annum . Annus alter ,
vicefimus nempe fecundus , annotante Schate-
nio in Hiftor. Weftph. p. 564. vicefimus quar
tus fcribi debuiffet , quo regni Longobardici
numerum terininari deinde voluit . Sed hac
Schatenii emendatione neutiquam opus fuit ,
nec fieri illa debuit , cum nec certum fit , quo
Anno Carolus primum fuerit Rex Longobar-
doram falutatus ; bene enim fe habet numeri
XXII. lectio , utpote que ad dignitatem Pa-
triciatus Romani , Carolo ab Hadriano Ponti-
fice circa finem anni 774. collatam , unice ſpe-
Etat . Ad hæc enim propugnanda teftimonio
ducor Monachi Egolifmenfis , qui in vita Ca-
roli M. p. 58. fcribit : Antea Domnus Carolus
vocabatur ab omnibus Rex Francorum Pa-
tricius Romanorum , fed poft laudes a Domno
Apoftolico more antiquorum Principum adoratus
eft , atque ablato Patricii nomine , Imperator &
Auguftus eft appellatus . Telte autem Gratiano
in Decreto Diftinct . 63. cap . 23. conceffa fuit
Carolo illa dignitas Patriciatus anno fupra
commemorato 774. Quare ipfe Papa Hadria-
nus in epiftola ad Bertherium , Viennenfem
Epifcopum , quæ ineunte anno 775. fcripta eft ,
apud Hugonem Flavinum in Chron. Tom. 1.
fubfcribit : Kal. Januarii , imperante piiffimo
Augufto Conftantino , a Deo coronato pilimo
Rege Carolo , anno primo patriciatus ejus. Cæ-
terum de titulo Patricii Carolo, ufitato vid.
fæp. citat. Mabillon. L. 2. cap. 3. §. 7.
& 8.
( 5 ) Aquis palatio . ) Quod nobis hodie A-
quisgrani nomine venit , in antiquioribus Mfs.
& monumentis Aquis abfque addito , audit ,
maxime , ut obfervat Mabillonius de re dipl.
Libr. 4. num . 4. ita fcriptum , regnante Pipi-
no & Carolo M. ante initum Imperium . Ita
Annales Francorum apud Du Chefne Tom. 2.
pag 13. Pipinum commemorant anno 765.
Aquis Pajcha celebraffe , & adducit idem Ma-
billonius diploma Ghitela , Caroli fororis , quod
finitur : Actum Aquis palatii . Maximis autem
in deliciis Aquifgranenfem urbem femper ha-
buit Carolus M. ibique fæpe commoratus eft ,
atque Comitia quamplurima celebravit , poſt-
quam illic regium Palatium novo miroque
opere erexerat , quinimo in ea urbe, diem
obiit , & denique fepultura donatus eft , tefte
Eginhardo in vita Caroli M. Aquifgrani , in
quit , Regiam exftruxit , ibique extremis vite
annis ufque ad obitum perpetim habitavit .
( 6 ) De diverfis pagis . ) Eruditum Com-
mentarium de pagis Saxonicis dedit nobis
Meibomius Senior , & tum Germaniam omnem ,
tum
 M
ONU 73
LEX SAX .
que caufa infra patriam cum propriis vici-
nantibus pacificata fuerit ( 13 ) , ibi folito more
De compofitione fecundum legem Saxonum .
ipfi pagenfes folidos x11 , pro diftrictione ( 14 )
piant, & pro Wargilda ( 15 ), quæ juxta con-
III. Item placuit omnibus Saxonibus , ut reci
fuetudinem eorum folebant facere , hoc con-
ubicunque Franci fecundum legem fol . XII .
ceffum habeant . Si autem in præfentia mif-
(12 ) folvere debent , ibi nobiliores Saxones
forum regalium caufæ definitæ fuerint , pro
fol. XII . ingenui vi liti rv. componant . s fol . XII .
jam dicta Wargilda fuprafcripto
m
De bis , qui caufam judicata repetere pro hoc ,
ipfis pagenfes habeant conceffos : &
præfumunt in patria aut in quia miffus regalis ex hac re fatigatus fue-
IV. Hoc etiam ftatuerunt , ut qualifcun rit , alios x11 . fol. inde recipiat ad partem
præfentia Regis .
Re-
G

Tom . III.
1. anni 788. cap. 2. 3. & 4., nunc porro nota-
mus , hocce conftare octo capítulis : unde re-
tum præcipue Saxoniam olim in pagos fuiffe liqua ejufdem Capitularis capita hic deeffe
diftributam conftat , quo tamen nomine non cum forte ex fententia compilatoris noftri Ca-
finguli vici , fed ampliffimi regionum tractus , pitularis eidem inferi debuiffent , colligendu
m
villas fæpe quamplurimas continentes , defigna at us
erit , ut bene obferv Baluzi 1. c.
bantur , unde Gallis hodienum regio païs dici- ( 12 ) Sol. XII. ) In delictis nempe gravio-
tur . Veteres ejufinodi pagum vernacula lin- ribus bannit or ia muleta LX. folidis , in levio-
gua vocabant Gow , & Schiere , " nomine Bri-
ribus autem delictis XII . folidis præftabatur ,
tannis hodieque ufitato . Pagis olim Satrapæ , ut habet Capitulatio de part. Sax . Cap . 30. De-
avo autem Carolingico Comites five judices dimus poteftatem Comitibus bannum mittere infra
r
præftituebantu , unde Gow-Grafen dicti , qua- fuo minifterio de faida vel majoribus caufis in fo-
les jam fuo ævo notavit Tacitus de moribus
lidos LX. De minoribus vero caufis Comitis ban-
Germ . Eliguntur Principes , qui jura per pagos
num in folid. XII. us conftituimnt us .
vicolque reddunt ; & præterea quod Saxones di- ( 13 ) Cum propri vicina ibus pacificata fue-
ftinguerentur in Oftphalos , Weftphalos & An- rit . ) Vicinantes , qui rectius deinde vicini , &
grarios , regionum Saxonicarum divifionen in paulo infra dicuntur pagenfes , funt cives ac
pagos fimul commemorat Poeta Anonymus incolæ ejufdem pagi , five Comitatus . Fuit au-
tem antiquus modus dirimendi controverfias ,
d va ri is di vi fa mo di s pl eb s om ni s ha be ba t, tum civiles , tum criminales dubias & leviores
hifceSe :
Quot pagos , tot pene duces , velut unius artus judicio vicinorum de villis , unde hodienum
Corporis , in diverfa forent hinc inde revulfi , Anglis Vicinitas dicitur Judicium duodecim vi-
Sed generalis habet populos divifio ternos , roram , eorumque inquifitio & fententia . Vid .
Infignita quibus Saxo nia floruit olim .
o Sp elmann . in Gloff . fub h. voc. Hinc in Capi-
Obfervante Furstenbergi in Monum . Paderb . tulis Ludovici Imper. L. Salice addendis , quæ
p. 143. defiit hæc appellatio paulatim circa an- & fub annun
num 1100. cun pagi in Ducatus , Principa- Ba luzius ex Msp. evulga vit
81 9. re tu lit , ca . 1. le gi tur : Ut pagenfes per fa-
tus , diverfique generis Comitatus migrarunt , cramenta aliorum hominum caufas non inquirant
ac hæreditafi rio jurentpoflideri cœpti . nifi tantum dominicas . Attamen Comes ille , fi
(7) Apti caveru . ) Probante Cangio idem alicujus pauperis aut impotentis perfone cauja
ac aptum judicare , quod Gallis dicitur juger a fuerit , tunc Comes ille diligenter & fine facra-
propos , nobis vor gut befinden . Sic Marculfus
mento per veriores & meliores pagenfes in-
L. 2. form . 27. Igitur juxta quod mibi aptifica-
vit , tali te r r
inte nos conv en it . Denu occuo rr it
(14 ) Pro difrictione . ) Diftringere infimæ la-
quirat .s e
tinitati auctoribus eft vel animadverter pœna
Yo(s8in ) So
fu do.s ca
libf LpX. . 2.) Vid . quæ ad L. Sax . tit. in facinorofos , vel etiam litem fententia di-
2. 9. 10. de bannitoria muleta , ejufque pretio rimere , mulcta in temere litigantem fimul di-
taiæti . ctata , ut variis teftimoniis evincit Cangius in
fumu (9s comm
) Ut Ecenclef &c. ) Recte notat Baluzius Gloff. Pofterior fignificatus noftro Capitulari
ad h . loc. totum hoc Capitulum compofitum convenit . Infra cap . 8. pro poena & animad-
effe ex Capit . 2. 3. & 4. Capitularis Bajuva-
riorum , quod ipfe exhibet Tom. 1. p.. 207. & verf ione
(15) Pruf
o Wa rgtu
urpa ilrda. . ) Vox , quod fciam , nul-
conjecturatur , datum effe Ratisbona an. 788. la alia in charta antiqua occurrens . A Cangio
Apparet certe totidem iifdemque verbis inde redditur Wergilda . Aft conftat ex fuble-
effe exfcriptum , ibi enim verba ita fonant : quentibus noftri capituli verbis Wargildam a-
Cap. 2. Ut Ecclefia , viduæ , orphani vel minus liam mulctuariæ erogationis fpeciem effe
, ac
potentes pacem rectam habeant . Et ubicunquefue- quidem eam , quæ pro homine occifo folvitur ,
rit infracta , fexaginta folidis componatur . Cap. & fpeciatim Wergildum dicitur . Etymon vocis
3. Ut raptum vel vis per collectam hominum & latere fentio in prifco Saxonum Ward , quo no-
incendia infra patriam nemo facere præfumat . mine defignantur pagi eorumque incolæ , unde
Et qui hoc commiferit , fexaginta folidos in ban- Wardmotus eft unius pluriumve Wardarum con-
num noftrum componat . Cap. 4. Similiter & qui vocatio , de quibus plura apud Spelmann . in
juffionem regiam in hofte bannitus irruperit . Gloff . fub voce Gemotum . Deinde , adducente
( 10) Fortiam . ) Ad defignandam vim & Cangio in Legibus Baronum Scotiæ , vulgo
vi entiam hac voce fæpius ufæ funt leges ve- quoniam attachiamenta , a Skeneo editis , caps
ol
teres , ut L. Ripuar. tit. 11. 9. 3. Lex Bajuv . 16. §. 5. occurrit phrafis Wardas & judicium
tit. 2. cap. 5. §. 1. L. Longob . L. 3. tit. 12. petere , ubi Wardas interlocutorium judicium
9. 5. Gallis inde remanet la force , Italis forza . quidem interpretatur Skenæus , fed rectius di-
( 11 ) Supradicta VIII. capitula . ) Qcto hic
a xiffet pagenfes , five pagenfium & vicinorum
commemorat capitula ex mente Clar. Mein- judicium . Unde colligo , Wargildam idem
effe
ders continentur in præcedenti capitulo 1. & ac Wa rdgildam , & fignificare exiftimo muletam ,
funt ipfi 1. de Ecclefiis ; 2. de viduis ; 3. de or-
a temere litigante propterea præftandain , quod
phanis ; 4. de minus potentibus ; s . de raptu ; 6 . congregando & convocando judicio pagenfium
de fortia ; 7. de incendio ; 8. de beribanno . Aft
ubi ad præcedens capitulum annotavimus , effe de villis caufam dederit .
totum compofitum ex Capitulari Bajuvariorum
T

LEX SAXONUM,
74

Regis . Si autem ipfa caufa ad palatium in

præfentia Regis ad definiendum fuerit per-
ducta , tune utrique folid, x11. id eft , pro
Wargilda , & quod vicinis debuit compone-
re Co quod infra patriam definita ratio
non fuerit ad partem Regis faciant com-
ponere ; quod fint folidi xxiv. Nam fi fue-
fit aliquis , qui in patria , juxta quod fui
convicini judicaverint , feque pacificare no-
luerit , & ad palatium pro hujus rei caufa
venerit & ibi ei fuerit judicatum , quod
juftum judicium judicaffent , in prima vice ,
ut fupra dictum eft , fol. xxiv. ad partem
Regis componat . Et fi tunc inde rediens fe
Ne quis incendium faciat infra patriam ,
VIII. De incendio convenit , quod nullus
infra patriam præfumat facere propter iram
aut inimicitiam aut qualibet malevola cu
piditate excepto , fi talis fuerit rebellis
qui juftitiam facere noluerit , & aliter di-
ftrictus ( 3 ) effe non poterit , & ad nos , ur
in præfentia noftra juftitiam reddat , venire
defpexerit , condicto commune placito , fi-
mul ipfi pagenfes veniant , & fi unanimiter
confenferint , pro diftrictione illius cafa in-
cendatur : tunc de ipfo placito commune
confilio facto fecundum eorum eyva fiat

pacificare , & juftitiam facere renuerit , &
iterum pro ifta caufa ad palatium fuerit con-
vocatus & dejudicatus , bis xxiv. folid. com-
ponat . Si vero nec dum correptus , tertia
vice pro eadem re ad palatium remeaverit ,
triplam compofitionem exinde faciat ad par-
peractum , & non pro qualibet iracundia aur
malevola intentione , nifi pro diſtrictione no-
ftra . Si aliter facere aufus fuerit , ficut fu
perius dictum eft , folidos IX. componat ,
De banno augendo ,

tem Regis . IX. Item placuit , ut quandoquidem vo-

De mannitione ad placitum :
V. Si quis de nobilioribus ad placitum man-
nitus ( 1 ) venire contempferit , fol. iv. com-
ponat , ingenui 11. liti 1.
De compofitione rerum , quæ Presbyteris
ablatæ funt.
VI. De Presbyteris ftatuerunt , quod fi
aliquid eis , aut eorum hominibus , quis con-
trarium facere aut tollere præfumpferit con-
tra juftitiam , omnia in duplum reftituat ei ,
& componat ,
De compofitione Mifforum regiorum ,
VII. De miffis Regis ftatuerunt , ut fi ab
eis aliquis interfectus evenerit , in triplum
eum componere debeat , qui hoc facere præ-
fumpferit . Similiter quicquid aut eorum o-
mnibus factum fuerit
omnia tripliciter fa-
ciant reftaurare 2 & fecundum eorum evva
( 2 ) componere .
luerit Domnus Rex propter pacem & pro-
pter faidam , & propter majores caufas ban-
num fortiorem ftatuere , una cum confenfu
Francorum & fidelium Saxonum , fecundum
quod ei placuerit , juxta quod caufa exigit
& opportunitas fuerit , folid. LX. multiplica-
re in duplum , & fol. c. five ufque ad mil
le componere faciat , qui ejus mandatum
tranfgreffus fuerit ,
De malefactoribus , qui mori debent .
X. De malefactoribus , qui vitæ pericu
lum fecundum evva Saxonum incurrere de-
bent , placuit omnibus , ut qualifcunque ex
ipfis ad regiam poteftatem confugium fece-
rit , aut in illius fit poteftate , utrum inter-
ficiendum illis reddat , aut una cum confen-
fu eorum habeat licentiam ipfum malefacto-
rem cum uxore & familia & omnia fua
aut in mar-
foris patriam infra fua regna ,
ca ( 4 ) , ubi fua fuerit voluntas , collocare
& habeant ipfum quafi mortuum .
Qua-

(1 ) Mannitus . ) Vox mere Germanica ; man- dictum fuerit die Ehe , propterea quod illud le-
tam
mire enim , five manire , noftrum eft mabnen gitimum effe debeat . Prolixam & erudi
annot ation em in hanc obfole tam vocem vid.
yel manen , commonefacere , monere ; in Le-
gibus autem antiquis fignificat citare , & in in Diecmanni Specim . Gloff. Lat. Theot, p. 21 .
jus vocare ; ita in L. Salica tit. 1. 1. 1. Si quis ( 3) Diftri&us :) Vid. quæ ad præc. capit. 4.
ad mallum legibus dominicis mannitus fuerit , de fignificatu hujus vocis adduximus › qui-
non venerit . Plura exempla Gloffatores da- bus addimus , interdum diftringere poni pro
apprehendere , detinere , quod forenfes barba-
bunt ,
(2 ) Evva . ) Legem defignat , & fæpius in re dicunt arreftare , quem fenfum nofter locus
Legibus Longobardorum , Alemannorum , Bo- admittere videtur ; ita namque vox venit in
joariorum & Capitularibus Caroli M. itemque Addit, Caroli M. ad L. Salic. §. 6. De fugiti
infr. cap. 8. & 10. occurrit . Germanis Ew 2 vis ac peregrinis , ut diftringantur , ut fcire pof-
Ehe , E, & Ee dictum , qua voce ipfe auctor fimus , qui fint , aut unde venerint . Atque eum
Speculi Saxon. fuo adhuc ævo conftanter ufus . in modum intelligenda funt , quæ affert Can-
L. 1. art. 18. Darzu bebelten fie alle ihr Recht , gius ex Fleta , five commentario Juris Angli-
wo fie wider die Chriftliche Ehe und wider den ci , fcripto circ. ann. 1340. edit. Londini 1647.
Glauben nicht waren . L. 3. art. 43. Als Gott ubi L. 2. cap. 65. dicitur , dftrictiones alias el-
den Juden die Ebe gab, und uns den beiligen Je reales , alias perfonales . De real bus non fit
Geift; & paflim alibi . Defiit quidem hodie vox diftriftio, nifi per captionem rei petite de per-
Ebe pro lege fumi , verum manfit nobis eadem fonalibus fit difricio per perfonas , fed aliter in
ejus fignificatio in verbo Ebebafften , quo titu- criminalibus , aliter in civilibus caufis . Nobis
lo , ftylo forenfi , defignamus legitima , fivele- inde procul dubio fupereft die Verftrikung , i-
gibus approbata impedimenta . Nec dubium den fignificans .
eft , quin ipfum matrimonium prifcis primo ( 4 ) In marca . ) Marc , vel March & Marg
pri-
 M 75
ONU
LEX SAX .
fcapilos ( 4 ) XL. donant , & de figale ( 5 ) 1
les
xx. Septentriona ( 6 ) autem pro folido
t
Quales debean effe folidi Saxonu . m fcapil os xxx. dent , & figale xv. Mel vero
um pr o folido bortrenfi figla ( 7 ) 1. & medio
XI. Illud notand eft , quales debent les
donant : feptentriona autem duos ficlos de
effe folidi Saxonum : id eft , boyem annoti-
e
mell pro 1 , foli do donent . Item hordeum
cum ( 1 ) utriufque fexus auctumnali tempo-
ficu & figale pro 1. folido do-
t
re , ficut in ftabulum mittitur , pro uno fo-
ne
m nt m argento XII . denarios ( 8 ) folidum
und. uIn
lido : fimiliter & vernum tempus , quando
faciant ; & in aliis fpeciebus ad iftud pre-
de ftabulo exiit , & deinceps , quantum æta- 2 s
tium omnes æftimationes compofitioni funt .
tem auxerit , tantam in pretio crefcat . De
annona ( 2 ) vero bortrinis ( 3 ) pro folid . 1 .
EXPLICI
T LARE M
CAPITU SAXONU .

xonibus altum apud Auctores filentium eft ,

um nomen Nor-
nifi quod poft avum Carolingic
prifca Germanorum lingua limites Imperii , m
dalbingicoru Saxonum inclaruerit , quod refe
five provincias limitaneas defignavit , unde rente Helmnoldo L. 1. cap. 47. Stormarios ,
Marchio five Marggravius dicebatur Comes Holfatos , Dithmarfiofq
ue
continuit , eaque
ejufmodi provincia , quem Auctor vita Ludo- pars Saxoniæ deinde Aquilonaris dicta fuit .
vici Pii ad an. 822. nominat cuftodem limitum , Verum enim vero illorum Saxonum , qui po-
& Adamus Brem. L. lium
cap. 48. ait : Sic Hen- fteriori fæculo Septentriona nomine vene-
ricus victor apud Sliafwic regni terminos ponens , runt , rationem fpeciatim in hoc capitulo non
haberi , varia argumenta fuadent . Præterquam
ibi(1&) Ma Bo emonan
vhi
rc esno ftti uim
atcu t.. ) Ita in L. Saxonum æ
enim , quod Nordalbingic & aquilonaris ter-
tit. 19. 5. 1. Solidus eft duplex , unus habet duos ræ mentio demum pona ora occur
aremiffes , quod eft bos anniculus . Vid. quæ ibi
ftleCa s roli tempne
rat fuere Septentrio ifti Saxo s Trans-
albini , Capitulare autem noftrum folis Saxo-
an(no ) vi
2 ta nosna
Anmu . . ) Pro tritico & frumento fæ- nibus Cis -albinis datum fuit , quod probat Proce-
pius antiquiori ævo fumtum , ut in L. Salica mium , nam hi proprie dicuntur in res fe-
tit. 25. §. 1. Si quis ingenuus alienam annonam paratos populos abire , diftinctis nominibus An-
grarios , Weftphalos & Ottphalos dictos . In-
in (mo ) no
3 li rani
furi
Bort ve . t) . Cangius genitivum cafum certum propterea reddi videtur , quofnam in
s ri
intelligit effe nominativi Bortren , quod ipfi eft libus
ter Saxones hoc loco Septentriona præcife
annonæ fpecies , fed conjecturæ , præterea quod accenfuerit Carolus Imperator . Ex mente Clar.
auctoritatibus deftituatur , non fuffragari viden- Meinders ad h. loc. erunt Weftphali . Sed , ut
tur verba infequentia . Bortrinis enim , ut ap- taceam , Weftphalos potius fuiffe occidentalem
e
paret , hoc loco bina vice opponuntur Septen gentem , ceu ex ipfa eorum denomination
s
trionale populi , & funt iidem , qui paulò in- patet , fuerunt jam olim Weftphali , ficut & in
fra Bortrenfi dicuntur . Prævalet propterea , me hunc ufque diem funt Rheni accola , adeoque
judice , Clariff . Meinders opinio , interpretan les
illi ipfi Bortrini , a quibus Septentriona di-
tis bortrinos incolas borde Rheni , quafi Bord- ftingu un tu r . Dixe ri m igitur , Caro lo Septen-
Rheiner , die langft dem Rhein wohnen . Bort au- trionalem Saxoniam fuifle eam Saxoniæ par-
tem , five bord , veteri Saxonum lingua figni- tem , quam tractus ad Rhenum non continet ,
ficavit marginem , unmde & nobis hodienum & ideo complectere tum Oftphalos & Angra
ru dicuntur Borden , & re-
fimbria veftimento rios , tum quoque Weftphalos , qui Rheni flu-
ftat formula loquendi : an Bord geben , i.e. mar- vium non accolebant . His itaque carior anno
e
ginem navis confcender . Hinc bord deinde na fuit , ideoque folidum pauciori frumenti
pro tractu terræ ad ripam fluminis appofite menfura compenfare eis licuit , quod terræ cli-
furpatum , ficuti noftræ linguæ peritiores Lon- ma incolerent non adeo fertile & cultum ,
gobardos ab ejufmodi longo tractu regionis , quam quidem Bortrinorum portio erat . Procul
quem inhabitabant olim , fic dictos fuiffe , non dubio autem major apiun cultura apud Septen-
male colligunt . Lege igitur , loco bortrinis , trionales fuit , quam apud Bortrinos , unde il-
lorum folidus duobus ficlis mellis , horum une
. apilos . ) Scapilus idem , quod Scefia
(4ri)niSc
bert filus
næ
in L. Sax . tit. 11. lectionis Lindenbrog dimiSi
& (7) o eæf
digl ) ma
. ti glatur
Siba &. Siclus , cujus mentio
occu rr en s , Ge rm an ic e n
ei Sche ff el , mo di us ne m- o a if cae defignant menfuram
pa ul in fr fi t , pr om
pe , quo & nunc in menfurando frumento li qu id or um , fi cu t fe ilus & fceffilus modii
ap
funt rerum aridarum , uti ad L. Sax . not . fin .
) .Sigale , ) Pro fecali frumenti genere ,
imur
ut(5 notavimus , & teftimonio L. Alemann . proba-
ficuti voce utitur Charta anni 826. apud Dou- vimus , cui addi poterunt Charte Alemanni
-
bletum p. 793. Quas villas acceperant memorati cæ Goldafti , quæ n. 42. 49. 59. 67. 69. & paſ-
fratres pro figale madios mille trecentos . Capitul . fim alibi Siclas & Siglas cerevifiæ nomi-
Car . M. L. 1. cap. 132. in eodem fignificatu
I rios . ) Lege Denarii . Dena-
entrionales . ) Saxones olim in Oft- nan
(8t ). XI . dena
(6t)fe
habe
pts
Seli . rios autem duodecim ævo Caroli M. & ex
phalos , Weftphalos & Angrarios , vel ut eos e
ejus conftitution folidum , qui antea XL . de-
no mi na t da ie nt al es ri di an os t
Be , in Or , Me & nariis conftaba , effeciffe , ad L. Sax. tit. 19.
Occiduos , a fitu nempe regionum , quas inha-
bitabant , fuiffe diftinctos , ad L. Sax. Tit . 8. 5. 1. deduximus .
bus
6. 1. adduximus . Sed de Septentrionali Sa

A B.
G 2

Tom. III,

ABRENUNTIATIO DIABOLI,
PROFESSIO
E T
INDICULUS SUPERSTITIONUM
ET PAGANIARUM
CUM ANIMADVERSIONIBUS
A BRENUNTIATI
Orfachiftu diobolae ? Et refp . Ec
forfacho diobolae . End allum dio-
bol gelde ? Refp. End ec forfacho
allum diobol gelde . End allum
F
dioboles wercum ? Refp, End ec
PROFESSIO
Elobiftu in got almehtigan fadaer ? Refp.
GEc Ec gelobo
gelobo in got almehtiran fadaer .
got almehtigan
Gelobiftu in Crift godes funo ? Refp. Ecge-
EADEM LATINE SIC VERTI POSSUNT .
ABRENUNTIATIO .
ABrenuntias diabolo ?
Refp. Ego abrenuntio diabolo .
Et omnibus diaboli gildis ?
Refp. Et ego abrenuntio omnibus diaboli gil-
dis.
Et omnibus diaboli operibus ?
Refp. Et ego abrenuntio omnibus diaboli ope-
ribus , verbis ; Thonero , & Vuoda-
no, Saxonico confortio , & omnibus
INDICULUS SUPERSTITIONUM , ET PAGANIARUM ,
D E facrilegio ad fepulcra mortuorum .
De facrilegio fuper defunctos , i. e. Dadfifas ,
De fpurcalibus in Febr.
1 De cafulis , id eft , fanis .
De facrilegiis per Ecclefias .
De facris filvarum , quæ Nimidas vocant .
De his quæ faciunt fuper petras .
De facris Mercurii vel Jovis .
De facrificio quod fit alicui fan&
torum ,
De phylacteriis & ligaturis ,
De fontibus facrificiorum .
De incantationibus .
De auguriis , vel avium vel equorum vel
bovum ftercore , vel fternutatione .
De divinis vel fortilegis .
De igne fricato de ligno , i. e. Nodfyr ,
De cerebro animalium .
De obfervatione pagana in foco , vel in in-
choatione rei alicujus ,
1
FIDEI,
COLLECTORIS .
O.
forfacho allum dioboles wercum und wor
dum ; thuna eren de Vuoden > end faxno-
te ; ende allem them unholdum , the hira
genotas fint ,
FIDEI .
lobo in Crift godes funo . Gelobiftu in halogan
gaft ? Refp. Ec gelobo in halogan gaſt ,
illis malis fpiritibus , qui borum con-
fortes funt .
FROFESSIO FIDEI .
Redis in Deum omnipotentem Patrem ?
CREC
Rejp. Ego credo in Deum omnipotentem Pa-
trem .
Credis in Chriftum Dei filium ?
Refp. Ego credo in Chriftum Dei filium . ,
Credis in Sanctum Spiritum ?
Refp. Ego credo in Sanctum Spiritum •
De incertis locis quæ colunt pro Sacris .
De petendo quod boni vocant S. Mariæ ,
De feriis quæ faciunt Jovi vel Mercurio .
De Lunæ defectione ; quod dicunt Vince-
luna .
De tempeftatibus , & cornibus , & cocleis ,
De fulcis circa villas .
De pagano curfu , 1 quem Yrias nomina
nt
fciffis pannis vel calceis .
De eo quod fibi fanctos fingunt quoslibet
mortuos ,
De fimulacro de confparfa farina ,
De fimulacris de pannis factis .
De fimulacro quod per campos portant .
De ligneis pedibus vel manibus pagano ritu ,
De eo quod credunt , quia feminæ lunam
commendent , quod poffint corda homi-
num tollere juxta paganos ,
>
ANI
 77

ANIMADVERSIONES

COLLECTORIS

In Abrenuntiationem Diaboli .

ET OMNIBUS DIABOLI GILDIS ,

Elde hic focietatem interpretantur Keyslerus ( 1 ) , & Eccardus ( 2 ) . Et quidem ,

dum ad focietates vox refertur , proprie defignat fodalitia , in quibus Confratres
G
pecunias vel fymbolas conferunt in communes focietatis ufus . Hæc a Wachtero ( 3 )
edoceor ; qui etiam opportune obfervat , vocem ipfam fignificare quoque compotationem ,
feu focietatem convivantium , Vereliumque ( 4 ) teftem adducit , cui Gildi conventus funt
convivales , tam facrorum caufa , quam genio indulgendi ,
Hic ergo facile abrenuntiatur conviviis atque fympofiis inter Ethnicos frequentiffimis
que religionis gratia fiebant , conftabantque idolothytis , utpote que immolatis carnibus
oblatis placentis , luftratis , confecratifque poculis , Ethnicis propinationibus , aliifque fuper-
ftitiofis ritibus celebrarentur , ut inferius apparebit ( 5 ) .
Et hae allato fupra fenfu Gilde proprie erant , dum convivia ejufmodi ex fymbolis a
convivantibus ad invicem collatis pararentur . Morem defcribit Snorro ( 6 ) : Erat veterum
more receptum, ut cum facrificia erant celebranda , ad templum frequentes convenirent ci-
ves omnes , ferentes fecum finguli victum , & commeatum , quo per facrificiorum folemnia
uterentur , finguli etiam cerevifiam , quæ ifto in convivio adhiberetur
Ejufmodi profecto Gildis , quæ Diaboli gilda hic aptiffime appellantur , abrenuntian-
dum erat ei , qui ad Chriftianorum facra tranfibat .

THONERO , ET VUODANO ,

K Eyslerus ( 7) &, Eccardus

nici autographi ( 8 ) reftituunt
ita lectionem fyllabas :male nexas ende
Thunnaer putantes
Vodenab exfcriptore
, hoc Saxo-
eft ( abrenun-
tio ) Thonero , five Thoroni , & Wodano . Hac nempe fuere præcipua Germanorum ac
Septemtrionalium Numina , quæ Adamus Bremenfis vivis coloribus expreffit , dum Thori ,
Wodani , & Fricconis , feu Frigge ( quem alii marem , alii fœminam effe rati funt ) ter
narium Deorum præcipuum conftituentium , atque in Upfalienfi Sveonum templo cultu
habitorum idola defcripfit : Nobiliffimum ( 9 ) Sveonum oppidum , quod Ubfola dicitur , non
longe pofitum a Sitonia civitate. In boc templo , quod totum ex auro paratum eft , ftatuas
trium Deorum veneratur populus ; ita ut potentiffimus eorum Thor in medio folium ba
beat triclinio Hinc inde locum poffident Vodan , & Fricco ; quorum fignificationes
ejufmodi funt . Thor , inquiunt , præfidet in aere, qui tonitrua , & fulmina , ventos , tm-
brefque ferenat, & fruges gubernat . Alter Vodan , ideft furor , bella regit , bominique
miniftrat virtutem contra inimicos . Tertius eft Fricco pacem , voluptatemque largiens mor-
talibus : cujus etiam fimulacrum fingunt ingenti priapo Vodanum ver Sculpunt arma-
tum , ficuti noftri Martem folent . Thor autem cum fceptro Jovem fimulare videtur .
Addit Olaus Magnus ( 10) , Friggam , feu Fricconem , depictam quoque fuiffe cum gla
dio, & arcu ; Thorum vero cum corona , & fceptro ac duodecim ftellis . Alii loco fceptri
malleum ponunt in manu Thoronis . Icones præfatorum Numinum exhibet Stephanus Ste-
phanius (11 ).
Wodani meminit & Paulus Diaconus ( 12) : Wodan , inquit , quem adjecta littera , Gwon
dan dixerunt , ipfe eft , qui apud Romanos Mercurius dicitur , & ab univerfis Germaniæ
gentibus ut Deus adoratur .
Atqui non bene. Mercurium eum Wodano , ut & Thoronem cum Jove confundi often-
dit ex Theogoniarum varietate antiquus Scriptor Saxo Grammaticus ( 13 ) , probatque Wo-
danum aliud a Mercurio Numen , Thoronem aliud a Jove extitiffe .
Tom. III. G 3 Sunt

(1 ) Keysler. Antiq . pag. 350. ( 2 ) Eccard. Franc. Orient. Toma 1. pag. 440.
( 3 ) Wachter. Gloffar. h..v. (4) Verehus in Indice .
(5 ) Vide infra Indic. Pagan. N. IX. (6 Snorro , Hift. Haquini Boni cap. XVI,
( 7 ) Keysler. 1. c. pag. 20 . ( 8 ) Eccard. I. c.
( 9 ) Adam. Bremen. Hift. Eccl. cap. 233 ( 10. ) Olaus Magnus lib. III. cap. 3 .
( 11 ) Stephanus Stephanius not. ad Saxonem Gram. lib. VI.
( 12 ) Paulus Diaconus lib. I. cap. 9. ( 13 ) Saxo Gramm , lib. VI.
 78 ABRENUNTIATIO DIABOLI .

Sunt qui cenfent Wodani vocabulo appellatum fuiffe ipfum fupremum Deum ( 1 ) Sed
unt & qui exactius afferant , non unum extitiffe Numen , quod Wodani nomine dona-
retur ( 2 ) .
Et mihi certe ex Abrenuntiatione , quam hic illuftramus , conftat Wodanum cui ad
Chriftianifmum accedentes valedicere juffi funt ,non fuiffe fupremum Deum , cui Chri-
ftianorum nemo abrenuntiat , fed Ethnicum mere Deaftrum · At vero quisnam Deafter
flle fuerit , an Sol , an anima mundi , an Heros celeberrimus in Deorum album relatus ?
an quidpiam aliud , peritioribus difcutiendum relinquo ,

ET SAXONICO CONSORTIO ,

Axnote Saxonicum confortium , feu comitatum interpretor , duce Johanne Ihre ( 3 ) ,

SA cum Note focium vel focietatem defignet . Adeout poft excellentiora Numina , Tho
Jum , & Wodanum , hac voce comprehendantur reliqui Dii , Heroefque inter Deos relati ,
qui ab Ethnicis Saxonibus peculiari quodam cultu , yel ut gentis indigenæ , vel ut tutela-
res , recolerentur ,
Alii litteras aliter nectentes legerunt Saxn-Ote , & Saxonicum Othinum interpretantes
affinxerunt Othinum quendam Saxonibus proprium , alium a Wodano , univerfali Ġermano-
rum, & Septemtrionalium Deo ,
At quamvis non diffitear , non unum Othinum , feu Wodanum cultum fuiffe ; valde du
bito , num ullum ex veteribus monumentis Othinum hunc Saxonicum firmet , ex vocula
Saxnote , quæ hic habetur , ab eruditis effictum , quæ vox aliunde , ut fupra, animadverti ,
commodiori interpretatione , non Othinum , fed confortium Saxonicum defignare apta eft .

ANIMADVERSIONES COLLECTORIS

In Indiculum Superftitionem , & Paganiarum .

I.

DE SACRILEGIO AD SEPULCRA MORTUORUM ,

Amnari reor facrificia , & oblationes , uti & convivia , & fympoſia Ethnico more ce
D lebrata ad fepulchra mortuorum . Sacrificia enim ( quæ compotationibus quoque &
epulis peragi confueverunt ) ibi habita fuiffe evincunt are hodiedum fupra mortuorum tu-
mulos in Dania fuperftites , de quibus hæc Olaus Wormius ( 4 ) : Unica ( ara ) ubi vifitur
maxima ex parte fepulchro impofita effe folet , eo fine ut ibidem in memoriam defuncti quo-
tannis facra peragantur .
Hujufmodi facrificia forte memoravit Zacharias Summus Pontifex in Epiftola ad Bonifa-
cium fcribens : Pro facrilegis ( 5 ) itaque Presbyteris , ut fcripfifti , qui tauros , & bircos
Diis Paganorum immolabant , manducantes facrificia mortuorum &c. Quin & in Liptinenſi
Concilio ( 6 ) ad quod Indiculus nofter fpectaffe creditur ) inter gentilitatis fpurcitias
cenfentur & profand facrificia mortuorum . Et Gregorius Papa III. ( 7 ) in Epiftola ad Opti-
mates & Populum Provinciarum Germaniæ , hortans eos ut refpuant , atque abjiciant Ethni-
cas fuperftitiones , inter has refert Sacrificia mortuorum ,
Morbus hic late dominatus effe videtur . Apud Gratianum ; Non liceat ( 8 ) Chriftianis
prandia ad defunctorum fepulchra deferre , & facrificare de re mortuorum . Ét Concilium
Turonenfe II. ( 9 ) Sunt etiam , qui in feftivitate Cathedra Domni Petri Apoftoli cibos
mortuis offerunt, & poft miffas redeuntes ad domos proprias ad gentilium revertuntur er-
rores , & poft corpus Domini , facras dæmoni efcas accipiunt ,
Sed quod ferme in rebus aliis , ita & in hac evenit ; ut effent fcilicet , ad Chriftia-
nifmum converfi , qui Ethnicam fuperftitionem rejicerent , non morem penitus abjiciendo ,
fed illum a fuperftitione expurgando , atque etiam ( ut ipfis quidem videbatur ) in Chri-
ftianum , piumque ufum vertendo .
" Erant certe , qui facra Chriftianorum ad fepulchra deferrent , ac miniftrarent , & qui
miniftrata perciperent , pio procul dubio animo fuffragia præbendi defunctis . Quod tamen
ne

(1) Pelloutier Hift, des Celtes lib. III. cap. 6.

Mallet Introd. a l'Hift. de Dannemark . Tomo II. pag, mihi 259..
(2 ) Cleffel. Antiq, Germ. pag. m. 447. Ihre Gloffar. V. Oden .
(3 ) Ihre Gloff. V. Note . (4) Worm. Monum . Dan. lib. I. cap. 3.
(5 ) Zacharias Epift. 10. ad Bonif. ( 6 ) Conc. Germanicum an. DCCXLII. can . 5.
(7 ) Gregor. III. Ep. 3 . 18) De confecrat. dift. 2. c. Non liceat .
9) Conc. Turon . II, an. DLXVII. c. 10.

}
 INDICULUS SUPERST. ET PAGAN. 79

ne ultro fieret , Ecclefiafticis Sanctionibus ( 1 ) cautum eft : Non oportet Clericos ignaros
præfumptores fuper monumenta in campo minifteria portare , aut diftribuere facramen-
ibi pro
sa fed aut in Ecclefia , aut in Bafilica, ubi Martyrum reliquiæ funt depofite ,
defunctis oblationem offerre,
Alii nullo facrificio , nec profana oblatione peracta , rati funt faltem licitum effe , imo
erga defun&torum memoriam pium , ut innocuum convivium ad eorum fepulchra perage-
tum legimus in Capitularibus Regum Francorum : Admoneantur
rent , Quod item interdi&
Fideles ( 2 ), ut ad fuos mortuos non agant ea , quæ de Paganorum ritu remanferunt
Et fuper eorum tumulos nec manducare , nec bibere præfumant ."
Hæc expreffe artuli , & plura ejufce generis , quae a SS. Patribus damnantur , referri pof-
fent ( 3 ), quæ probant , non modo apud Barbaros noftros , fed & apud alias quoque gen-
tes hujufmodi parentalia in ufu fuiffe , Quod argumento eft , ritus hofce ex iifdem veter-
rimis Scytharum , atque Celtarum inftitutis defcendere & antiquiffimam fuiffe doctri-
nam animas hominum poft mortem conviviis , & compotationibus oblectari . De quo
quædam fupra in monito præfatus fum ,

1 11,

DE SACRILEGIO SUPER DEFUNCTOS , IDEST DADSISAS .

Uid fint Dadfife , nefcio ; fcio tamen hic reprobari facrilegium ſuper défunctos , quo
innuuntur fuperftitiofi & Ethnici ritus in defunctorum exequiis , & tumulatione
fervati .
2 Occurrunt primum excubia funeris , atque ut nos adhuc dicimus vegliare il morto ;
quarum ritum colligimus ex Concilio Arelatenfi IV. Laici ( 4 ) , qui excubias funeris ob-
fervant, cum timore, & tremore , & reverentia hoc faciant . Nullus ibi diabolica carmi-
na præfumat cantare , nec joca , nec faltationes facere , que Pagani docente diabolo ad-
invenerunt . Quis enim nefciat , diabolicum effe , & non folum a religione Chriftiana alie-
num , fed etiam bumane naturæ effe contrarium, ibi lætari , cantare , inebriari , & ca•
4
chinnis ora diffolvi , & omni pietate , & affectu charitatis poftpofito , quafi de fraterna
morte exultare , ubi luctus & planctus flebilibus vocibus debuerit refonave , pro amiffione
chari fratris ? Idem breviori calamo perftrinxit Leo Papa IV. Carmina ( 5 ) diabolica
que nocturnis boris fuper mortuos vulgus facere folet , & cachinnos , quos exercet , fub
conteftatione Dei omnipotentis vitate ,
Id vero generatim obtinuiffe reor , quod de Attila funere tradit Jornandes ( 6 ) , ut fci-
licet contraria invicem fibi copulantes , luctum funereum mixto gaudio explicarent ,
Nam præfertim cum ad tumulum deferretur cadaver , clamores , ululatufque affectati ,
ea ,, que de Paga-
inter ea
certe non definebant . Sic in Capitularibus Regum Francorum , inter
norum ritu remanferunt , adnumeratur & hoc ; Et quando eos ad fepulturam portaverint ,
illum ululatum excelfum non faciant ( 7 ) ,
Memoria recolo , Theodorici cadaver a Gothis cantibus honoratum fuiffe ( 8 ) . Omnia
fiquidem documenta nos edocent , Barbaros confueviffe res geftas , laudefque virorum car-
mine , cantuque celebrare , Ita & in Attila exequiis electiffimos Hunnorum equites facta
ejus cantu funereo retuliffe , memoriæ prodidit Jornandes ( 9 ) .
Neque id tantum in Principum funere ; nam ex ufu in Italia noftra fequioribus ævis
vigente colligimus , vulgo obtinuiffe › ut laudes defuncti rhythmico carmine celebraren-
tur ( 10) , Quod & in Hifpania ufitatum fuiffe indicat Concilium Toletanum III. ca-

vens , ne in Religioforum tumulatione canatur funebre carmen , quod vulgo defunctis can-
tari folet ( 11) .
Sed hæc res Ethnica proprie non erat , quamvis ab Ethnicis ufitata . Illud tanquam vere
Ethnicum recenferi poteft , quod divitiæ , refque pretiofæ , quandoque & uxor , & charif
mi fervi ( 12 ) mactati contumularentur defuncto . Dixi vere Ethnicum , quia ex Paga-
norum fuperftitione credebatur , defunctum fruiturum fore in altera vita eo comitatu , &
divitiis , quibus contumulabatur . Promififfe fiquidem ferebatur Othinus , ut quæ opes cui-
que addebantur in rogo , iis comitatus aditurus effet Valhallam . Hæc Snorro , qui alias
quo-

(1 ) Ap, Grat. de Confect. Dift. 1. c. Non oportet . Capitula collecta a Martino Bracar. Ci 65.
( 2 ) Capitul. lib. VI. c. 197. 3 ) Vide Cangii Gloffar. V. Parentalia .
(4 ) Ex Arelat, Conc. juxta alios Decretorum libros , Titulo ; De bis , qui vanitates in excu
biis funeralibus exercuerint . (5 ) Leonis Pp. IV. Homilia ex Editione Labbai .
( 6 ) Jornand . de Reb. Gætic. c. 49. ( 7 ) Capitul. lib. VI. c. 197.
( 8 ) Jorn. I. c. c. 41 . (9 ) Idem loc. c. c. 49.
(10 ) Confule Murat. Ant. Ital. Differt. XXIII .
(Ir) Conc. Tolet. III. an. DLXXXIX. c. 22.
(12 ) Vide Bartholin. Antiq . Dan. pluries .

3
 INDICULUS SUPERSTITIONUM

quoque ait , perfuafum illis fuiffe , defunctum inter divos tanto ditiorem fore , quo plures
cum eo cremarentur divitia ( 1 )
Atque inde profecto , qui moris caufam probe noverant , ab hac fuperftitione in Chri-
ftianifmo abftinebant . Exemplum præbet hiftoria Boi : Quoniam Boo ( 2 ) baptizatus fue
tat , neque idolis unquam facrificaverat , Helga eum ad Auftrale templi latus Jepeliri fe-
cit , nulla ipfi appofita pecunia . Hæc in ipfo Septemtrione, ut mirum fit , in cultioribus
Europe plagis tantum valuiffe,yim confuetudinis , ut mos defunctum non fine grandi or
natu rumulandi inter Chriftianos , tam Romanos , quam Barbaros diu perduraverit, ( 3 )
Sed num inter Barbaros omnes cuncti hi mores vigerent , valde dubito . Quod ad rem,
de qua agimus , attinet , ego haud femel a fide digniffimis teftibus audivi , apud nos in
excolendis agris inventa fuiffe cadavera ( Chriftianorum , an Paganorum nefcio quorum
gigantea moles , & enormia crania exuvias Germanorum veterum effe indicabant , ex qui,
bus criam quædam clarorum virorum vifa funt præfeferre reliquias . Hifce autem , fi arma
excipias , vix quidquam , quod decem obolos valeret , confepultum erat .
Confentit & Tacitus de Germanis loquens : Funerum ( 4 ) nulla ambitio ; id folum ob-
fervatur , ut corpora clarorum virorum certis lignis crementur . Struem rogi nec veftibus ,
nec odoribus cumulant . Sua cuique arma , quorundam igni & equus adjicitur . Sepulchrum
cefpes erigit . Monumentorum arduum , operofum honorem , ut gravem defunctis , af-
pernantur
Profecto fi de monumentorum fimplicitate fermo fit , Septemtrionalis terræ , & Germa-
niæ inferioris Scriptores paffim tradunt , in agris eorum quamplures fupereffe magnos tu
mulos , feu verius colliculos ex aggefta humo compactos , qui fimplicitate vere egregia
monumentorum vice illuftrem perennarent memoriam defunctorum fub illis conditorum .
Hoc Scytharum fuiffe inftitutum , Herodotus teftis eft , qui de Regis tumulatione agens
ait : Humum ( 5 ) certatim atque avide injiciunt , cupientes tumulum quam maximum effe.
Vel ab antiquis Carnis vel quod probabilius eft ) a Barbaris qui noftras invafere
terras , aggefti , hac illac in mediis pratis & campis , vifuntur adhuc haud procul . Utino
hujufmodi colliculi qui fepulchrales effe videntur , & quorum formam hic exhibere lu
bet . Eos apto nomine Tumbas appellamus , & ex illis quidam duo ferme paffus geome
tricos altitudinis perpendicularis exæquant .

Sed

(1 ) Snorro, Hiftoria Ynglingorum c. 8. 10. ( 2 ) Ap. Barthol. 1. c. lib. II. c. 9.

(3 ) Vide Murat. 1. c. (4) Tacit. Germ . c. XXVII. ( 5) Herodot. lib. IV. c. 71.
 ET PAGANIARUM, Br

Sed ad Paganias redeamus , Quod maxime in Indiculo noftro damnatnr , reor effe con-
vivium funebre Ethnicis & fuperftitiofis epulis , & ritibus celebratum , prout facrorum
conviviorum mos erat , ut alias dicemus ( 1 ) ,
Et fane cantus Ethnicos , cachinnos , convivia , in funere peracta memorat liber Cas
nonum Ecclefiafticorum inter Leges Anglofaxonicas fic a Wilkinfio latine verfus : Non
exultetis ( 2 ) fuper bomines mortuos , nec corpus quæratis , nifi quis vos accufet , ut hoc
ipfo vos excufetis ; tum prohibete cantus ethnicos laicis , & illorum fonoras cachinnatio-
nes , nec vos ipfi edatis aut bibatis ibi , ubi corpus jacet , ne forte affimilemini Ethnicif-
mo , quem ibi committunt ,
Prætereundum non eft , quod de Attila funere tradit Jornandes : Poftquam ( 3 ) talibus
lamentis eft defletus , ftravam Juper tumulum ejus , quam appellant ipfi , ingenti comef
fatione concelebrant .
Vox Strava , quæ negotium faceffivit Interpretibus, Hunnica eft , feu potius generatim
Slavica . Adhuc a Morlacchis frequens ufurpatur vox Zdravicze , quam feliciter explicat
Joannes Lovrich , inquiens : La parola Zdravicze ( 4 ) è derivata certamente dall
' ufo di
far i brindifi , poichè ad uno che fi vuol far brindisi , fi dice , Zdrav , che corrisponde a
ciò che fra gl' Italiani fi dice , Viva .
Strava ergo , quam Jornandes commemorat , appofite indicat rem de qua agitur , fcili-
cet propinationes , quas in religiofis fympofiis Diis & Heroibus fieri confueviffe , aptiore
loco perfpiciemus ( 5) .
Hec ex pluribus perpendenda felegi , quorum fragmenta quibufdam in locis fuperfunt
adhac . Hodiedum inter Morlacchos (6) excubie funeris a propinquis & amicis defuncti
obfervantur , ad bonam tamen frugem redacte ; ululatus , five clamores fiunt ; elogium.
defuncti cahitor lugubri tono fpecie octofyllabi carminis ; epule funebres celebrantur .
Inter noftrates quoque villicos frequens in exequiis audivi clamores , ploratufque affe-
&tatos ; quibus & intermifcetur quandoque elogium , & commemoratio bonorum factorum
defim &
ti , intercalari , & febili cantilena , Completis exequiis propinqui & amici , qui fu
neri interfuerunt , ad defuncti domum convenientes , celebrant convivium funebre ( appo-
fitis ut plurimum fabis ) in quo & a convivis æternæ requiei defuncti propinatur .

III.

DE SPURCALIBUS IN FEBRUARIO ,

Ebruarius menfis adhuc in quibufdam Germaniæ , & Belgii regiónibus Sporckel , Sporc-
kelle appellatur ( 7 ) . Nomen inditum reor a Chriftianis , qui Spurcalia , Spurcitias ,
Spurcamina , facra , ac fuperftitiones Paganorum appellabant ( 8) . Adeout Februarius Men-
1 fis Spurcaliorum dictus fuerit , quod in eo follemnia Ethnicorum facra quam maxime per-
agerentur .
Juvat audire Snorronem ( 9 ) : Erat prifcus in Svionia ufu receptus mos dum Ethni
corum ibi vigebat religio , ut in Uppfalis menfe Goenfis eft menfis Lunaris in Februa
rium incidens ) primarium effet facrificium pro pace , & pro victoria Regi impetranda a
Diis inflituendum , ad quod incole totius Imperii Svionici confluerent ; quo tempore etiam
omnium Svionum ibi agenda erant comitia, nec non nundinæ ? mercaturæ inftitueban
tur , que bebdomadam durarunt .
Notabile eft , quod immediate fequitur : Poft facra autem Chriftianorum in Svionia ad-
miffa , ibi comitia tamen , & nundine funt celebrate . At poft religionem Chriftianam to
tam per. Svioniam demum receptam , cum regiam prifcam fedem Uppfalis miffam facerent
Reges , nundine Junt ftatuto olim tempore mote , atque circa feftum Purificationis Maria
celebrate , qui ufu receptus mos poftea femper eft fervatus ; nec nifi tribus diebus ( nuw
dine ) jam celebrantur .
Hoc attuli exemplum , quod innuit , Chriftianis facris inductis feftivas Ethnicis " fitataš
lætitias ad dies feftos Chriftianorum redactas effe . Ab aliis quoque notatum eft Paganorum
fefta , Jolienfia nuncupata , ad follemnes dies , quibus memoria Na ivitatis D. N. J. Chri-
fti recolitur, redacta fuiffe , qui dies alicubi Juliorum nomine (Jul ) adhuc appellantur .
Hinc cum Ethnici fefta , & facra fua religiofis celebrarent fympofiis , ex inducta, ut reor,
confuetudine, evenit ut Chriftiana religione fufcepta in Kalendariis quibufdam Runicis fefti
dies , in quos incidit memoria , feu Nativitatis Chrifti , feu Purificationis Mariæ , cornubus
( quibus Barbari poculorum vice communius utebantur ) uti fympofiorum indicibus notaren-
tur .

(1) Vide infr. n. IX. Confule & dicta n. I. 2 ) Wilkins Leg. Anglofax, pag. 158 ,
(3 ) Jornand. I. c. c. 49. (4) Lovrich , Offervazioni pag. 154.
(5 ) Infra n . IX. (6 ) Lovrich 1. c. pag. 217.
(7 ) Vide Eccard. Franc. Orient , Tomo I. pag. 409.
(8 ) Vide Cangium V. Spurcalia . (9) Snorro Hiftoria Olafi Sancti c. LXXVE
 82 INDICULUS SUPERSTITION
UM
tur . Olaus Rudbekius ( 1 ) Kalendarium affert , quod poft diem XIX. Januarii cornua
duodecim oftendit ordine fequentia , adjecto ad diem VIII. Februarii cornu inverfo , quo
indigitatur fympofiorum finis . Aliud exhibet Kalendarium Olaus Verelius , & ex eo Keys
lerus ( 2 ) ( cujus fchema hic æri incifum appono ) decem refertum erectis cornubus . Pro-
ducitur hoc a fefto S. Thomæ Apoftoli ad feftum S. Canuti , quo cornu inverfum confpi
situr , completorum facrorum , & sympofiorum fymbolum ,

POPER

BE 1Ф FB BD

Sacra fympofia a Germanis in Februario maxime fuiffe peracta , innuit nomen , qua
eft cornu , &
menfis ipfe quibufdam in regionibus adhuc donatur , Hornung , Horn namque
ung in conjunctione cum fubftantivo femper effe copiæ , atque frequentiæ indicem , docet
Wachterus ( 2 ) : ut vox illa denotet menfem copia ac frequentia cornuum , hoc eft po-
culorum , & fympofiorum clarum . Cimbri monticolæ Agri Veronenfis , & Vicentini
alii quidem Januarium , alii Februarium Hornach , Hournech appellant ( 4 ) . Quæ omnia
menfem Februarium fuiffe ob Ethnica facra confpicuum fatis indigitant . Affertum firmat
Anglofaxonicum vocabulum , quo idem nuncupatur menfis , Solmonath , qui , Beda inter-
prete ( 5 ) , dici poteft menfis placentarum , quas in eo Diis fuis offerebant . De placen-
tis autem alibi fermo erit ( 6 ) .

Svecis Februarius dicitur menfis Goja , ( Gojemanad ) , quæ fi numen fuit , ait Johannes
Ihre ( 7 ) , pro Cerere habendum credunt eruditi noftrates , hoc eft , pro Terra . Quod in men-
tem revocat , hoc valde probabiliter fuiffe folemne feftum in honorem Terre inftitutum , de
quo Tacitus verba facit , dicens ( 8 ) : Reudigni , & Aviones , & Angli , & Varini , &
Eudofes , Suardones , & Nuithones , fluminibus , aut fylvis muniuntur . Nec quidquam
notabile in fingulis , nifi quod in commune Herthum , ideft Terram matrem colunt , eamque
intervenire rebus hominum 2 invehi populis arbitrantur . Eft in Infula Oceani caftum ne-
mus , dicatumque in eo vehiculum vefte contectum , attingere uni Sacerdoti conceffum . Is
adelle penetrali Deam intelligit , veciamque bubus fœminis multa cum veneratione profequi-
tur. Læti tunc dies , fefta loca , quæcumque adventu , bofpitioque dignatur , Non bel a in-
eunt , non arma fumunt , claufum omne ferrum : pax & quies tunc tantum nota , tunc tan-
tum amata , donec idem Sacerdos fatiatam converfatione mortalium Deam templo reddat .
Mox vehiculum , & veftes , & , fi credere velis , Numen ipfum fecreto lacu abluitur . Ser-
vi miniftrant , quos ftatim idem lacus baurit . Arcanus hinc terror , fanctaque ignorantia ,
quid fit illud , quod tantum perituri vident . Hucufque Tacitus , e cujus teftimonio edoce,
mur , fefta hæc in honorem Terræ lætiffime celebrata , ad plures dies protracta fuiffe .
A cornualibus hifce feftis forte originem duxit Carnovale , quod his , quibus fcribo die-
bus , varia voluptatum fpecie noftrates tranfigunt . Verum equidem eft , magis continuata
ac diutius perdurante dierum ferie Carnovale noftrum celebrari ; fed hæ funt paffiones hu-
jus temporis , & noftræ gentis , adeo hilaritatibus deditæ , ut ni quadragefimalis jejunii
tempus intercederet , Carnovale ab initio ufque ad finem anni facile perduraret ,

IV.

DE CASULIS , IDEST , FANIS .

Um cafulas audio , mihi perfuadere non poffum hic agi de templis . Quis enim cre-
dat , cellulas atque tuguria pro Deorum habitaculo conftituiffe Germanos , qui aras
babara quidem , fed immani magnificentia extruebant ( 9 ) ? De majeſtate antiqui Tem
pli

(1 ) Rudbekii Atlantica Tom. II. pag. 165. (2 ) Keysler. Antiq. Sept. pag. 367. "
(3. Wachter. Glotlar. V. Hornung .
(4) Del Pezzo pag. 78. Dalla Cofta p. 43. (5) Beda de temporum ratione c. 13,
(6 Infra N. XXVI. ( 7 ) Ihre Gloffar. V. Goja . (8) Tacit. Germ . c. XL.
(9) Vide infra N. VII.
 ET PAGANIARUM. 83

pli Upfalienfis in Svecia mira prædicantur ; & Tacitus ipfe ( 1 ) celeberrimum illis gentibus
( Marfis ) templum , quod Tanfane vocabant , commemorat . Hæc fane tuguriis aptari non
poffunt .
Quid ergo hic cafularum nomine veniat innuit S, Gregorius Magnus , cujus verba
longiufcule referri merentur . Hæc ille in Epiftola ad Mellitum Abbatem ( 2 ) ; Cum vos
Deus omnipotens ad reverendiffimum virum fratrem noftrum Auguftinum Epifcopum perdus
xerit , dicite quod diu mecum de caufa Anglorum cogitans tractavi videlicet , quia fana
Idolorum deftrui in eadem gente minime debeant , fed ipfa , quæ in eis funt , Idola deftruan-
tur . Aqua benedicta fiat , in eifdem fanis afpergatur , altaria conftruantur , reliquiæ por
nantur ; quia fi fana eadem bene conftructa funt , neceffe eft , ut a cultu dæmonum in obs
fequium veri Dei debeant commutari : ut dum gens ipfa eadem fana fua non videt deftrui ,
de corde errorem deponat , & Deum verum cognofcens , ac adorans , ad loca , que confue
vit , familiarius concurrat . Et quia boves folent in facrificio dæmonum multos occidere , de-
bet bis etiam bac de re aliqua folemnitas immutari , ut die Dedicationis , vel natalitiis
Santorum Martyrum , quorum illic reliquiæ ponuntur , tabernacula, fibi circa eafdem Ec-
clefias , quæ ex fanis commutatæ funt , de ramis arborum faciant , & religiofis conviviis
folemnitatem celebrent . Nec Diabolo jam animalia immolent , fed ad laudem Dei in efum
fuum animalia occidant donatori omnium de fațietate fuá gratias referant ; ut dum
eis aliqua exterius gaudia refervantur , ad interiora gaudia confentire facilius valeant ,
Nam duris mentibus fimul omnia abfcindere , impoffibile effe non dubium eft : quia is
qui locum fummum afcendere nititur , neceffe eft , ut gradibus , vel paffibus , non autem
Laltibus elevetur ,
Obiter nota , qua moderatione SS. Patres noftri erga recens converfos ad fidem ute-
rentur ; & quomodo ( quantum Chriftiana permittebat religio ) illorum antiquis moribus
fe fe accommodarent , Ecclefiæ profectum , & animarum lucrum præ oculis habentes . At-
que id potiffimum in caufa fuiffe reor , ut Ethnica prorfus fuperftitione rejecta , veteres
gentium mores , atque ipfi innocui Ethnicifmi cortices ab Ecclefiæ Præfulibus tolerati , imo
& ufu recepti fuerint , cum promovendo Ecclefiæ 2 & Fidelium bono , atque avertendo
malo id aptum effe dignofcerent . Sed redeamus ad noftra ,
Quæ tabernacula S. Gregorius hic memorat , ab Anglofaxonum fanis five templis ( quæ
profecto in tuguriorum formam confecta non fuiffe ex ejus verbis clare liquet ) diferte di-
ftinguens , eadem & in hoc Indiculi articulo commemorata reor ; cafulas videlicer , five
cellulas ex ramis arborum , vel alio tenui materiamine compactas , ut hi , qui ad facra
convenerant intra eas religiofis conviviis , aliifque pietatis , feu fuperftitionis operibus
operam darent , quibus utpote religionis caufa erectis , vel etiam forte peculiari quodam
ritu luftratis , fanctum quid ineffe cenferetur . Sanctas vero has cellulas creditas fuiffe pro-
bant & Indiculi verba ; De cafulis , ideft fanis ; fiquidem uti Fan fignificat Dominum ,
ita fanum Dominicum denotat , feu locum Domino facrum . Qua ergo fuperftitione erga
ejufmodi loca Ethnici ferebantur vel quæ fuperftitiofa in iis peragebant ea hic repro-
?
bata funt .
De hujufce generis cafulis fub cellorum nomine agi arbitror in vita S. Eligii , dum ibi
luminaria facere , & vota perfolvere inhibentur Chriftiani : Nullus Chriftianus ( 3 ) ad fa-
na , vel ad petras , vel ad fontes , vel ad arbores , vel ad CELLOS , vel per trivia lu-

minaria faciat , aut vota reddere præfumat . Et hæc quidem de cafulis , de quibus hoc lo
co agitur , mea eft fententia ; alii de ejus foliditate dijudicent ,

V,

DE SACRILEGIIS PER ECCLESIAS ,

Ruenta facrificia , convivia , fympofia , vel in Ecclefiis , vel juxta Ecclefias , celebrata
C fuiffe , more ab Ethnicis derivato , alibi ( 4 ) dicam opportunius .
Hic tantum loquar de profanis canticis , & choreis , quæ in Paganifmo religionis caufa
fieri confueverant ; quod ex veteri Celtarum inftituto profluxiffe colligimus. ex Strabone (5 ) :
Celtiberos perbibent & qui ad Septemtrionem eorum funt vicini , innominatum quendam
Deum noctu in plenilunio ante portas cum totis familiis choreas ducendo , totamque noctem
feftam agendo , venerari .
Olaus Wormius ( 6 ) fcribit , quod Upfalia Diis fuis immolantes facrificuli tripudiis ,
geftibus effeminatis , nolarum ftrepitu , incondite mufices barritu , fpectatorum oculos
aures perftringebant . Et revera , Saxone tefte ( 7 ) , Starchaterus apud Upfalam facri-
ficio-

(1 ) Tacit. Annal. lib. I. ( 2 ) Greg. M. Epift. lib. XI. Ep. 76.

( 3 ) Vita S. Eligii lib. II. c. 15. ( 4 ) Infra N. IX. ( s ) Strabo lib. III
( 6 ) Worm. Monum. Dan. lib, I c. 5. ( 7 ) Saxo lib. VI ,
 BA
IN SU M
DI PE
CU R
LU
ficiorum tempore conftitutus , effeminatos corporum S
motus
TIſcenicofque mimorum plauſus , áç
S .
mollia nolarum crepitacula faftidiebat TI
ON
Ab Ethnicifino hæc in Chriftianifmum defcendiffe docet Concilium
U Romanum fub Eu-
genio II . habitum ( 1 ) , ut & Leonis Pp. IV. Breviarium ( 2 ) , in quo hæc leguntur :
Ut Sacerdotes admoneant viros , ac mulieres , qui feftis diebus ad Ecclefiam occurrunt , ne
ballando, & turpia verba decantando choros teneant ac ducant , fimilitu.linem Pagano-
rum peragendo: quia fi tales cum minoribus peccatis ad Ecclefiam veniunt , cum majori,
bus revertuntur . Hinc & in Capitularium libris , dum agitur de Ecclefiarum honore , in-
ter ea , que de Paganorum confuetudine remanferunt , recenfentur balationes , & faltatio,
nes , canticaque turpia , ac luxuriofa , & lufa diabolica ( 3 ) .
In hoc autem Paganicam fuperftitionem proprie conftitiffe reor , & facrilegium Indicu-
lo noftro preffius interdictum , quod indecoris hifce choreis , & canticis obfequium crede-
retur præftari Deo . Quod innuitur Canone Concilii Aurelianenfis II . ( 4 ) Ne quis in Ec-
clefia votum fuum cantando , bibenda , vel laſciviendo diffolvat , quia Deus talibus votis
irritatur potius , quam placetur .
Occurrit mihi quondam , ab antiquo teftatore legatas fuiffe monetas argenteas duas , quo-
tannis perfolvendas adolefcentulo , & adolefcentule , qui præftituta die elegantiorem cho-
ream peregiffent in honorem B. M. Virginis . Quod in aliud pium opus haud multis ab
hinc annis commutatum fuit .
Cærerum choreæ , crapula , ludi , & alia ejufmodi , quæ prope Ecclefias occurrentibus
follemnitatibus adhuc fiunt , procul dubio veteris moris reliquiæ funt , quamvis nunc abfſit
Paganica fuperftitio .

VI.

DE SACRIS SILVARUM , QUÆ NIMIDAS VOCANT .

Ultum arborum apud Ethnicos viguiffe millena documenta probant , ex quibus quæ-
C dam & allegavi , & infra allegabo . Hic vero non videtur interdici generatim ar-
borum cultus fed peculiaria quædam facra in fylvis peracta , quæ Nimidas vocabant ,

Quæ fuperftitio facile fe proderet , fi vim vocis Nimidas affequi poffemus .

Nama , nema , nima , capere , fumere, Dal. L. p. 15. Næmpdi af hurtompt ; cepit , vel
decerpfit , de fundi area . Ulphilas , Niman . Islandice , Nima , Nema . Anglofaxonice ,
Niman . Alemannice , idem . Germanice , Nehmen . Hæc Johannes Ihre ( 5 ) , cui confo-
nat & Wachterus ( 6 ) fcribens : Neman , fumere , capere . Omnes antiqui habent , Ni-
man . Dicitur autem fenfu latiffimo &c.
Quare hic agi mihi videor de facris celebratis , dum a fylvis , vel ab arboribus aliquid
fumeretur , vel decerperetur .
Id in mentem opporrune revocat decerptionem vifci e quercubus , quæ qua follemnitate
fieret a Gallis , Celtica gente , Plinius hac oratione defcribit ( 7 ) : Non eft omittenda in
ea re & Galliarum admiratio . Nihil habent Druide ( ita fuos appellant magos ) vifco
arbore in qua gignatur ( fi modo fit robur ) facratius . Jam per fe roborum eligunt
lucos > nec ulla facra fine ea fronde conficiunt , ut inde appellati quoque interpretatione
Greca poffint Druide videri . Enimvero quidquid adnafcatur illis e coelo miffum pu-
é
tant , fignumque effe electæ ab ipfo Deo arboris . Eft autem id rarum admodum inventu ,
& repertum magna religione petitur : & ante omnia fexta luna , que principia menfium ,
annorumque bis facit , & Jaculi
fæculi poft tricefimum annum , quia jam virium abunde ba-
beat nec fit fui dimidia . OMNIA SANANTEM appellantes fuo vocabulo , facrificiis
orum cor-
, qu
epulifque vite fub arbore præparatis , duos admovent candidi coloris tauros ,
nua tunc primum vinciantur . Sacerdos candida vefte cultus arborem fcandit , falce au-
rea demittit , candido id excipitur fago • Tum deinde victimas immolant , precantes ,
ut fuum donum Deus profperum faciat bis , · quibus dederit . Fœcunditatem eo poto davi
cuicumque animali fterili arbitrantur , contraque venena omnia effe remedio . Tanta gen-
tium in rebus frivolis plerumque religio eft . Hæc Plinius , qui alias quoque de virtuti-
bus differit , quæ vifco putabantur ineffe : Si terram ( 8 ) non attingit " comitialibus me-
deri . Conceptum fœminarum adjuvare , fi omnino fecum habeant . Ulcera commanducato ,
impofitoque efficaciffime fanari .
Neque folis Gallis vifci virtutes agnitæ funt . Nam & ab aliis gentibus eximiam , ma-
gicamque vim ipfi attributam fuiffe , maxima probant argumentą . Holfatis , finitimiſque
Ro-

( 1) C. XXXV. (2 ) C. XXXV. ( 3 ) Capitular. lib. VI. c. 196.

( 4 ) Conc. Aurelian. II. an. DLXXXIII. (5) Ihre Gloffar. V. Nema .
( 6 ) Wachter Gloffar. V. Nem. ( 7 ) Plinius lib. XVI. e, 24.
( 8 ) Idem lib. XXIV. c. 4.
 ET PAGANIARUM ..... 85

populis ( verbis utor Keysleri ( 1 ) dicitur Marentaken , five ramus fperorum , baud
dubie a magica vi , quam nullibi fere non venatores illi tribuunt , querno in primis , quem
fauftam venationem procurare , vulnera citiffime fanare , & nefcio quid non efficere affir-
mant .
Ex Islandorum Edda manifefto quoque colligitur , quernei ramufculi magicas inibi cre-
ditas fuiffe virtutes , cum fcriptum fit , quod Hoderus ( 2 ) ramufculum ipfum in Balde-
um cæteroquin invulnerabilem projiciens boc miffili transfodit , qui protinus exanimis
concidit .
In Botanologico Boxhornii vifcus Cambrice vocatur Uchelwyd , quod Wachtero inter-
prete ( 3 ) , eft virgula eximie virtutis .
Cum ergo hæc per tot gentes circa vifcum illum vigeret credulitas , jure ea cenferi po-
teft ab antiqua communiu parentum Celtarum , vel Scytharum fide derivata .
m
du ri m poteft , ficut inter Gallos ita & inter cæteras
Quæ cum ita fint , dubitabi
tari miin
niim
mee poteft
gentes , non abfque magna religione vifcum ex arboribus decerptum fuiffe ; cum & in col-
lectione herbarum medicinali ritus , & obfervatione intercederen , quæ fuperftition
um s t em
fapiebant . Quod Chriftianis novimus interdictum , ut non liceat ( 4 ) in collectione herba-
rum , quæ medicinale funt , aliquas obfervatione , aut excantationes attendere .
s s
Arbitror itaque hic agi de collectione ? , five decerptione mirabilis cujufdam medicami-
nis , & fpeciatim vifci quernei , qui ficuti inter Gallos , ita & inter Germanos , aliofque
populos , nonnifi inftituto facrificio , peractifque follemniis decerperetur ex arbore .
Sententiam firmat fuperftes ufus . In Gallia enim ( 5 ) , & in primis in Aquitania , quo-
car-
tannis pridie Kalendas Januarias pueri , atque adolefcentes vicos , villafque obeunt
mine ftipem petentes , fibique arque aliis pro voto in exordio novi anni acclamantes : Agui
Janleu , feu Au guy. I an neuf; ad vifcum annus novus .
Idem & in Germania obtinere videtur ; in ea enim parte , qua ad Almonam flumen ver-
git , Marchionatu Onoblacenfi comprehenfa , tempore Nativitatis Chrifti vulgus per vias ,
& pagos currit , malleifque pulfar fores , & feneftras , indefinenter clamans : Guibyl , Gu
thyl quod eft , Keyslero interprete ( 6 ) , bene , vel optime fanans ; quod ipfam vifci
antonomafticum nomen fuit Gallis antiquis , qui omnia fanantem , Plinio referente ( 7 ) ,
Gallico vocabulo appellabant .
Sufpicor , quod rei reliquiæ maneant in Patria Fori-Julii in eo quod dicimus : Il buon
capo dell' anno mafchio incongruum fane epitheton , quod exinde reor e corrupra voce
derivatum . Maft Germanice eft glans quernea , Mistel eft vifcus : Italice cujufdam arbo-
ris refina hodie dicitur Maftico , Maftice , Cæterum primis anni noctibus pueri , & ado-
lefcentes per urbem difcurrentes oftiatim pulfant , præfata verba inclamitant , rude tympa-
num ex olla fictili , & membrana confectum ruditer refonare faciunt , pium canticum ca-
nunt , munufculum petunt . Quæ morum cum diffitis gentibus convenientia eo magis no
abilis eft , quod de re puerili , & frivola agatur ,

VII.

DE HIS , QUE FACIUNT SUPER PETRAS .

On omnibus lapidibus cultus exhibebatur ab Ethnicis , fed iis modo , quibus five ex
N confecratione , five ex dedicatione , five ex prænotato effectu divinum quid ineffe
cenferetur , prout in Monito præfatus fum , Revera Concilium Turonenfe II. cultum hunc
inhibens de iis modo petris loquitur , quæ a Gentilibus defignatæ fuerant : Conteftamur (8) ,
illam follicitudinem tam Paftoves , quam Presbyteros gerere , ut quemcumque in hac fatui-
tate perfiftere viderint , vel ad nefcio quas petras , aut arbores , aut ad fontes , DESIGNA-
TA LOCA GENTILIUM , perpetrare , quæ ad Ecclefiæ rationem non pertinent , eos ab
Ecclefia fancta auctoritate repellant , nec participare fancto altario permittant , qui Genti-
lium obfervationes cuftodiunt .
In Sacris Canonibus , atque in Capitularibus petrarum cultus plerumque non fejungitur
a cultu arborum , atque fontium , cujus rei ratio haud obfcura mihi effe videtur . Ex Ta-
cito nempe difcimus , Germanos veteres non habuiffe ( fi unum , aut alterum excipias )
templa , neque fimulacra in humani oris fpeciem efficta , fed lucos & nemora ( 9 ) confe-
craffe . In lucis autem , vel prope lucos erigebantur altaria , facrificiis præcipue deftinata
prout idem Tacitus refert ( 10) : Lucis propinquis barbara aræ , apud quas Tribunos ,
Tom. III. H pri-

(1) Keysler. 1. c. pag. 308. (a ) Edda Mithol, XLIII. (3 ) Wachter Gloffar, V. Miftel.
(4 ) Capitula collecta a Martino Bracarenfi c. 74. Canon eft ex Bracarenfi Concilio C. 23.
Eadem fanctio repetita legitur inter Capitula Rodulfi Bituricenfis c. 38.
( 5 ) Keysler 1. c. pag. 395. ( 6 ) Keysler 1, c. p. 307. ( 7 ) Vide fupra ,
( 8 ) Conc. Turonenfe II. an. DLXVII. c. 22. (9) Tacit. Germ. c. IX.
(10) Idem Annal. lib. 1,
 86 INDICULUS SUPERSTITIONUM

primorum ordinum Centuriones mataverant . Et penes altaria aderat fons , vel puteus aquæ
luftralis , abluendis victimis , capeffendis aufpiciis , aliifque facris & fuperftitiofis ufibus in
fervientis ; & puteus ille , ait Keyslerus ( 1 ) , Septemtrionalibus populis Blotkelda , vel Blo
tabrun dictus erat , a voce Blot , facrificium cruentum notante .
Pluribus autem populis in more pofitum erat , altaria erigere , maxima petra petris aliis
in modum menfæ fuperpofita , qualia nunc ex antiquitatis ruderibus adhuc vifuntur in Ger
mania inferiori , & in Regno Daniæ ; ex quibus quædam confpicere eft fuper manufactos
colles erecta . De his Emmius ( 2 ) , Wormius ( 3 ) , Keyslerus ( 4 ) , aliique egerunt , co-
rum quoque diagrammatibus exhibitis .
Atque hi potiffimum funt lapides , hæ arbores , hi fontes , quos Barbari cultu profeque-
bantur , quamvis non inficiar , ad horum fpeciem alios quoque extitiffe religioni dicatos ,
& fuperftitione facros , ad quos exhiberentur cultus honores .
Ne ergo ad ejufmodi Ethnica loca oblationes , aut comeffationes inftituerent , deterriti
fuere Chriftiani ; ut ex Pœnitentiali Ecgberti Archiepifcopi Eboracenfis liquido perfpicimus .
Si aliquis ( 5 ) voveat , vel offerat ad torrens aliquad , vel ad lapidem , vel ad arborem ,
vel ad alias aliquas creaturas , præter ad Ecclefiam Dei , in Dei nomine , jejunet tres an-
nos in pane & aqua . Et licet præfumat in aliquo ( hujufmodi ) loco edere , vel bikere,
nullam boftiam offerre , nibilominus tamen jejunet unum annum in pane & aqua .
Cæterum vota , & luminaria , & oblationes , & obfervationes ad hujufmodi loca factas
fuiffe colligimus non modo ex pluribus SS. Canonibus , verum etiam ex Capitularibus Re-
gum Francorum : Item ( 6 ) de arboribus , vel petris , vel fontibus , ubi aliqui ftulti lumi-
naria , vel alias obfervationes faciunt , omnino mandamus , ut ifte peffimus ufus , & Deo
execrabilis , ubicumque invenitur , tollatur & deftruatur . Et in Capitulatione de Partibus
Saxoniæ : Si quis (7 ) ad fontes , aut arbores , vel lucos , votum fecerit , aut aliquid more
Gentilium obtulerit , & ad honorem Dæmonum comederit , fi nobilis fuerit &c.·
Oblationum fupereffe reliquias teftatur Keyslerus differens de ara lapidea , quæ adhuc vi-
fitur in Dithmaria Auftrali ad vicum Albersdorf, fub qua adhuc extat antrum : ait fiqui-
dem , quod grandævi ( 8 ) loci illius incole affirmant , nemini prima minimum vice invi-
fenti lucum illum lucus enim plerafque bafce aras circumdare folebat ) abfque munufculo
ibidem relicto licuiffe recedere ; & quoties quis antro , quod memoravimus , everrendo im-
penderet operam , toties nummum quendam ibi fuiffe repertum .
Hic autem obfervare par eft , plura occurrere teftimonia , quæ arborum quidem & fon
tium cultum evincunt , de petris autem filent ; quod indicio profecto eft non omnes po
pulos aras habuiffe lapideas , fed fimpliciter fub arbore vel in cæfpititia ara , vel fuper col-
lem five naturalem , five ex aggefta humo manufactum facra peregiffe .
Hæc potiffimum in Italorum gratiam perpendo . Noftris enim Langobardicis legibus Liut-
prando Rege editis , arborum & fontium cultus interdicitur , nulla lapidum facta mentione
Simili modo ( 9) & qui ad arborem , quam ruftici Sanguinum vocant , atque ad fontanas
adoraverit , aut Jacrilegium , vel incantationem fecerit , fimiliter medium pretii fui compo
nat in facro palatio .
Nota obiter arborem fanguinum , quæ lectio omnium probatiffima eft , licet in quibuſ
dam codicibus vitiata . Hæc profecto indigitat arborem facrificiorum cruentorum , tum quod
Germanice loquentibus vox Blud tam fanguini , quam facrificio præcipue cruento fignifican-
do aptiffima effet ; tum quod arbor ipfa victimarum afperfo fanguine cruentaretur . Keysle-
rus ( 10) commemorat quercum , quæ Komoviæ in Pruffia vifebatur , & quæ horrorem ne-
mini non incutiebat , cruore facrificiorum undique in trunco hærente . Illud fiquidem obti-
nuiffe videtur , ut ara , arbos , & circumftantes victimarum fanguine afpergi confueverint ;
quem ritum certe fervatum deprehendo , cum inftitutis jam templis , in hifce fierent facri-
ficia . Teftem affero Snorronem ( 11 ) : Harum victimarum fanguis omnis dictus eft Hlaut ;
crateres vero , quibus eft exceptus , fervatufque fanguis , Hlautbollar ; Hlaut - teinar 2
afpergillorum inftar facta inftrumenta , quibus are omnes , & fuppedanea Deorum , tem-
pli parietes , extrinfecus pariter , ac intrinfecus , nec non bomines fanguine erant afper-
gendi . Sed ad rem noftram redeamus ,
Inter Slavos , Juliarum Alpium incolas , ruditatis antiquæ maxime tenaces , adhuc fæculo
quartodecimo non deerant , qui fonti & arbori cultum præberent , petræ vero non item ; fi
fides habenda fequenti documento ( 12 ) , cujus humaniffime mihi copiam fecit alias lau-
datus Co. Francifcus Florius .
Univerfis Chrifti fidelibus ad quorum notitiam .... 、 Frater Francus de Chogia Or
diniş

( 1 ) Keysler 1. c. pag. 47. ( 2 ) Emmius lib. 1. Hift. Frif.

(3 ) Wormius Monum . Dan. lib. I. c. 3. (4 ) Keysler. 1. c. pag. 45,
(1) Poenit. Ecgberti 1. II. c. 22. (6 ) Capitul. lib. I. c. 62.
(7) Capitulatio de Part. Sax . c. 20. ( 8 ) Keysler. 1. c. pag. 44.
(9 ) Leg. Langob. Liutprandi lib. VI. lege 30. (10) Keysler. 1. c. pag. 67,
(11 ) Snorro . Hiftoria Haquini Boni cap. XVI.
(12) Documentum eductum ex Membranis Nobilium DD. Bojanorum .
 ET PAGANIARUM . 87

dinis Minwam beretice pravitatis in Veneto ( 1 ) Foro Julio & alibi per Sedem Apoftoli-
cam deputatus falutem in Domino Jefu Chrifto . Commiffi officii nos opportuna cura follici-
tat , ut ea , que fidei favorem refpiciunt ... perinde nuper in Aquilejenfi Dioceft
errores aliquos invenimus , quos ... extirpare , & ideo de confilio Jufperitorum Religiofo-
rum .... Verum quia nonnulli Prælati , Clerici , & Religiofi in tanto opere pietatis al
extirpandos errores predictos nobis affifterunt ... itinerantes ... ufque ad locum de Cavo-
veto ejufdem Dioecefis , ubi inter montes Sclavi innumerabiles arborem quandam , &fon-
tem , qui erat ad radices arboris , venerabantur pro Deo , illam impendendam reverentiam
creaturæ , quæ ex fidei debito Creatori debetur . Quam arborem fecimus auxilio prædicto-
rum fidelium penitus extirpari , & fontem lapidibus obturari , inter quos fideles perſon a-
liter laboravit nobifcum Ven. Vir Dominus Wolricus filius Domini Pauli Bɔjani de Civita-
te Auftrie , Aq. Can.
Alum Utini præfentibus religiofis viris Fratribus Benvenuto de Tergeßo Guardiano lo-
ci Fratrum Minorum de Utino Aq. Dies. MCCCXXXVI. die XVI. Aug. Pontif. SS. Pa-
tris DD. Jobannis PP. XXII.
Ego Frater Jobachinus de Tervifio Ord. Min. Socius ipfius Dom . Inquifitoris , Imperiali
authoritate Notarius , & Officii Inquifitoris Scriba , de mandato di&i Dom. Inquifitoris bac
fcripfi.
In media ampliffima planitie extat apud nos tumulus , five collis , feu verius collicu
lorum aggeftus , cujus præftantior pars , prout fupereft , hanc exhibet figuram .

2 오오오오 오오오 오픈
ご

ㄓ ㄓ
2
llll 2

a. Pagus Varianus. Ecclesia.

c.

b. Puteus. d.Scala passuum 20 .

Tumuli parti fuperftru& tus eft pagus Varianus . Quondam ædificatum erat caftellum
& quidem juxta faniores conjecturas in medio tumulo , qui regularem præfert ſtructuram ;
& pluries revera in variis tumuli locis inventa fuere ædificii fundamenta .
Si ergo hi colliculi vel ex parte , vel ex toto , manufac
ti funt , ut eorum fitus , atque
regularis forma videntur oftendere ; anne ut caftellu fuperéxt
m rueretur ? Quin ego reor
collem caftello effe longe antiquio , a t q u e e r e c t um a Ba rb ar is Ethnicis ex religiofa
rem
caufa , qua ejus generis colles extruere apud eos moris erat ; nacta vero collis opportun
i-
tate , tanquam apto loco , caftellum fuperftr
uctum fuiffe fequioribus ævis , quibus caftella
cjufmodi erigere frequens fuit .
Etenim I. ad radices collis , atque in propinquis locis , prout univerfim afferitur , plu-
ries reperta fuere cadavera cum militaribus inftrumentis , Barbaro more . II. Altior colliculus
affabre conftructus , e fubjecta planitie quinque vel fex paffus altitudinis perpendicularis
exæquans , in ipfa fumma fuperficie Barbaram aram pulcherrime repræfentat . III. In
Tom. III, H 2 ipfo

( 1 ) Sphalma amanuenfis , prout & alia in hoc documento fphalmata , & omiſſiones occur-
runt . Hic forte legendum in Venetiis , vel in Utino .
•

88 INDICULUS SUPERSTITIONUM

apfo elatioris colliculi clivo vifitur adhuc puteus , nunc lapidibus oppletus . IV. Huc
antiquæ fuperftitionis reliquiæ , flammas , & quidem maximas , hic aliquando confpectas
fuiffe ceu vere ceu falfo memorant pagenfes . V. Haud procul a poftico colliculo
( ubi fita eft Ecclefia ) alter pagus adeft Vyfendonum dictus , noftratibus Vilendon , quod
隗
fi nomen genuinum eft , aufpiciorum collis recte interpretari poteft ( 1 ) . Antiquitus au-
tem appellatum audivi Vicofendonum , quod verbotenus eft collis congregationis auguris ,
feu augurum , Wicca-fen-dun ( 2 ).
Quibus una penfatis adducor ut rear , præfatos colliculos religiofis conventibus inftituen
dis , aufpiciis capeffendis , facrificiis celebrandis & c. primitus aptatos fuiffe . Quod tamen
eruditorum judicio lubentiffime fubjicio .
Quidquid vero fit , ex quo non omnes populi aras habuerint lapideas , eveniffe reor ,
ut non apud omnes populos interdicto cultu arborum & fontium una interdictus fuerit
cultus petrarum ,
VIII.

DE SACRIS MERCURII , VEL JOVIS ,

N fupra allata Abrenuntiatione Diaboli abrenuntiatum fuiffe vidimus Thoroni , & Wo

I'dano qui quanquam ex Barbarorum Theogoniis ( 3 ) deprehendantur evidenter diver
fa fuiffe Numina a Jove , & a Mercurio Romanorum , per quafdam tamen analogias his
affimilati , vel pro his habiti funt ; adeo ut Wodanus quidem Mercurii , Thor vero Jovis
appellatione veniret .
Hic ergo interdicitur , ne facra fiant Wodano vel Thoroni , quos habitos fuiffe ut præ-
cipuos gentis Deos , ex præfata Abrenuntiatione Diaboli liquet . Sacrificia namque ævo Boni-
facii Ethnicis Numinibus etiam ab iis qui Chriftianam religionem profeffi fuerant , peracta
fuiffe , indicat Gregorii Papæ III. ad eundem Bonifacium Epiftola : Eos etiam ( 4 ) , qui
fe dubitant fuiffe baptizatos , vel qui a presbytero Jovi mactante , vel carnes immolati-
tias vefcente , baptizati funt , ut rebaptizentur præcipimus . Quod idem memorat & Za-
charias Epiftola ad ipfum Bonifacium data : Pro Jacrilegis ( 5 ) itaque Presbyteris , utfcri-
pfifti, qui tauros hircos Diis Paganorum immolabant c
Neque modo tauris & hircis , aut aliis ejufmodi rebus , fed & humanis hoftiis , Diis
præcipue , quos maxime colebant , Germani , aliique Barbari litavere . Audiatur Tacitus
de Germanis differens ( 6 ) : Deorum maxime Mercurium colunt , cui certis diebus humanis
quoque boftiis litare fas habent . Franci Germanorum omnium facile nobiliffimi , etiam
cum Chriftianæ Religioni nomen dediffent ( fi Procopio fides ) ab ejufmodi facrificiis non
abhorrebant . Ita Procopius ( 7 ): Franct ponte occupato , quos ibi invenere Gothorum libe.
ros & uxores immolarunt , eorumque corpora in fluvium , tanquam belli primitias , proje
cerunt . Nam ita Chriftiani funt ifti Barbari , ut multos prifcæ fuperftitionis ritus obfer-
vent , bumanas boftias , aliaque impia facrificia divinationibus adhibentes . Ab eo quoque
facrificio Saxones lata lege deterruit Carolus Magnus : Si quis bominem ( 8 ) Diabolo Ja .
crificaverit , & in boftiam more Paganorum dæmonibus obtulerit , morte moriatur ,
Seligebantur autem ut plurimum aut miferi fervi , aut morte damnati , aut patriæ , &
religionis inimici , qui in victimas immolarentur . Atque inde profeéto evenit , ut Ethni
ci Chriftianum hominem immolare gauderent , quafi Numinibus fuis acceptiffimam ho-
ftiam . Sic Helmoldus de Slavis ( 9 ) : Ma& tant Diis fuis hoftias de bobus , ovibus ,
plerique etiam de bominibus Chriftianis , quorum fanguine Deos fuos oblectari jactitant .
Id fiquidem fibi perfuafum habuiffe videntur , ut Chrifticola mactatione Chriftus Deus
nofter falfo , quod ipfi colebant , Numini fubigeretur . Legi meretur Epiftola comitiorum
Magdeburgenfium nomine confcripta ( 10 ) ad Epifcopos Saxoniæ , Franciæ , & Lotharin
giæ , in qua de Paganorum quorundam , quibus gentes eorum affligebantur , factis diffe-
rendo , hæc inter cætera habent : Phanatici ( 11 ) autem illorum , quotiens come fationibus
vacare libet , ferus in dictis capita , inquiunt , vult nofter Pripegala . Hujufmodi fieri
oportet facrificia . Pripegala , ut ajunt , Priapus eft , & Beelphegor impudicus . Tunc de-
collatis ante prophanationis fuæ aras Chriftianis , & horrendis vocibus ululantes , Aga
mus , inquiunt , dies lætitiæ , victus eft Chriftus , vicit Pripegala victoriofiffimus , I
Mirum fane eft , Chriftianos extitiffe fub Bonifacii regimine , qui fervos ( an fideles
vel

( 1 ) Wachter V. Vifen , & V. Dun .

( 2 ) V. eundem V. Wicker , V. Sen , & V. Dun .
(3 ) Vide dicta in animadverfionibus ad Abre nuntiationem Diaboli .
(4 ) Gregorii Pp. III. Ep. I. c. 4. ( 5) Zachariæ Pp. Ep. X.
( 6 ) Tacitus Germ. c. IX. ( 7 ) Procopius de Bello Gothico lib. II. c. 25.
( B ) Capitulare de Partibus Saxoniæ c. VIII .
(9 ) Helmold. lib. I. c. 52. alias 53.
( 10 ) Hæc refertur ad an. circ. MCX.
(11 ) Martene & Durand. Mifcell. Tomo I. pag. 626.

J
 .
ÉT PAGANIARUM . 89

vel Ethnicos , an reos vel innocuos , incompertum habeo ) Paganis venderent immolandos .
Tanta erat vis inoleti moris , quem tamen graviter compefcuit Gregorius Papa III. ad
Bonifacium fcribens : Hoc quoque ( 1 ) inter alia crimina agi in partibus illis dixifti , quod
quidam ex fidelibus ad immolandum Paganis fua venumdent mancipia . Quod ut magnopere
corrigere debeas , Frater , commonemus nec finas fieri ultra : fcelus enim eft , & impie-
tas . Eis ergo , qui hæc perpetraverunt , fimilem homicide indices poenitentiam .
Dictum eft , reos , fervos , & hoftes in victim
as ut plurimum felectos fuiffe . Sed ade-
rant circumftantiæ , in quibus ipfi primores , & nobiliores gentis , imo & Reges & fupre-
mi Principes ex populorum voto immolarentur .
Exemplum affert Snorro 2 differens de Rege Domaldo : Domaldus ( 2 ) patris fui Vis-
buri hæres factus , terras rexit . Ejus temporibus Svioniam afflixit fames , & annonce ca-
ritas . Hinc Sviones facrificia maxime follemnia Uppfalis inftituere . Primo autumno victi-
mas cædebant boves ; attamen non levabatur annona . Sequente autumno boftias immola-
bant homines ; nec laxior facta eft annona , fed gravior . Tertio autumno magna Svio-
num multitudo ad Uppfalas confluxit , fub facrificiorum follemnia , reque inter Optimates
deliberata , eadem omnium fuit fententia , caufam gravioris annone a Rege Domaldo effe
accerfendam ; ut levaretur , ejus fanguine Deos effe litandos , eum vi , & armis adorien-
dum , eum cædendum , ejufque cruore aras Deorum fpargendas ; id quod exequuti funt .
Aliud præbet exemplum Snorro ipfe ( 3 ) de Rege Olafo Trætelia , qui ex eadem ca-
ritatis , & annonæ caufa ( Sviones enim , eodem Snorrone narrante , Regi annona uberta-
tem & caritatem folent ferre acceptam ) Wodano facratus eft . Collecto igitur exercitu Ola-
fum aggrediuntur Sviones , adefque ubi commorabatur , corona militum cintas combufferunt
ipfo cum Rege , quem Othino facrum , pro annone felicitate impetranda immolarunt .
Olafus Trygguy filius Norvagiæ Rex Chriftianus Provinciales quofdam ad Ethnica fa-
crificia illum compellentes , hoc fermone deterruit : Convenit ( 4 ) inter nos ut in Maria
congreffi , ingens ibi & maxime follemne inftitueremus facrificium . Aft fi ego ad facrificia
vobifcum celebranda me fim converfurus , facrificium ego inftituam omnium , que unquam
fuere maximum , victimas oblaturus homines , nec tamen ad id electurus fervos , aut ma-
leficos , fed Diis offerendos præftantiffimos omnium viros . Tunc denominavit undecim Pro-
ceres victimas pro annone & pacis felicitate Diis immolandos , quos ftatim aggredi fuos
juffit . Hac autem oratione permoti omnes , qui ibi aderant Ethnicis abjectis facrificiis
Chriftiana facra fufceperunt .
Diximus fupra , & ex Snorrone nunc vidimus in victimas feligi confueviffe & male
ficos . Quos profecto & legibus ipfis damnatos fuiffe immolandos aperte docet Frifionum
lex , quæ veteris inftituti nobis fervavit reliquias ( 5 ) . Cum itaque Sacerdotes effent or-
dinarii facrificiorum adminiftri , pronum eft credere > ab iis mactatos , & morte multatos
fuiffe reos , qui in hoftias immolabantur . Quod confirmatur ex Tacito afferente Sa-

cerdotes fuiffe inter exercitales Germanos pœnalis juftitiæ executores , & quidem ut Divi-
nitatis miniftros : Neque ( 6) animadvertere , neque vincire , neque verberare quidem , nifi
Sacerdotibus permiffum : non quafi in pœnam , nec Ducis juffu , fed velut Deo imperan-
te , quem adeffe bellantibus credunt . Quo magis ergo id obtinuerit cum de facrificio
inftituendo ageretur?
Hæc perpendo , quia inde repetendam effe cenfeo caufam , ut extremi fupplicii executo-
res quondam inter Germanos nulla notarentur infamia imo munere perfungi honorifico
cenferentur . Reuthlinge ( 7 ) hodieque monftratur gladius ærugine obductus , quo ætate
minimus Senatorum fententiam capitalem exfequebatur . Henricus quoque Dux Magnopo-
lenfis , Krantzio referente ( 8 ) , publicorum itinerum latrones ipfe fuis manibus alligabat
jugulandos . Quæ porro probant , non infamiæ , fed honori id munus habitum effe .

IX.

DE SACRIFICIO , QUOD FIT ALICUI SANCTORUM .

HEroibus , qui poft mortem in Numinum album relati fuerant , oblata fuiffe facrifi-
cia Bartholinus ( 9 ) , aliique congeftis ex Septemtrione exemplis declarant . Sic

apud Snorronem legimus , quod Niordi tempore ( 10) mortui funt Divorum plerique , &
poft mortem facrificiis culti . In vita S. Anfcharii per S. Arimbertum exarata fcriptum eſt ,
quod Sviones quidam templum ( 11 ) in honore Regis ( Erici ) dudum defuncti ftatuerunt ,
Tom. III, H 3 & ipfi ,

(1) Greg. III. Ep. I. c. 8. ( 2 ) Snorro , Hiftoria Ynglingorum c. 18,

(3 ) Idem Ibid. c. 47. (4 ) Idem Hiftoria Olafi Trygguini c. 74.
( 5 ) Vide Legem Friſ, in fine . ( 6 ) Tacit. Germ. c. VII.
( 7) Keysler I. c. pag. 167. ( 8) Krantzius . Wandalia lib. IX. c. 8.
(9 ) Bartholinus Ant. Dan. lib. II. c. 1. ( 10 ) Snorro , Hiftoria Ynglingorum c. xI .
(11) Langebek Rer. Danic. Scriptores Tomo I. pag. 474.
 ONUM
90 INDICULUS SUPERSTITI

& ipfi , tanquam Deo , vota & facrificia offerre coeperunt . Adamus vero Bremenfis una
omnia congerens , cum dixiffet : colunt & Deos ex bominibus facios ; paulo poft fubdit :
Omnibus ( 1 ) itaque Diis attribuunt Sacerdotes , qui facrificia populi offerant.
Inde vero eft , quod Slavi Rugiani adhuc Pagani gloriofo Chrifti Martyri S. Vito in hor-
rendum idolum verfo facrificiis litarent : In peculium bonoris ( ait ( 2 ) Helmoldus ) an-
nuatim bominem Chrifticolam , quem fors acceptaverit , litare confueverunt . Quin & de
omnibus Slavorum Provinciis ftatutas facrificiorum impenfas illo tranfmittebant .
Cum autem Ethnici in diebus maxime folemnibus Diis litarent , ut immolatis cibis , &
poculis facras epulas inftituerent , atque fympofia , facile fluxit , ut ad Chriftianam religio-
nem converfi in lætis Chriftianorum feftivitatibus , ea in honorem Sanctorum facerent , quæ
antea in Pfeudonuminum cultum faciebant . Eo tunc fane convivia inſtituta fuiffe colligi-
mus ex fupra allegato teftimonio D. Gregorii ( 3 ) .
At vero erant , & qui fub nomine Sanctorum immolatitiis operam darent , quod ut fu-
perftitiofum , & ethnicum interdictum eft . Hæc aperte colligimus ex ipfo Liptinenfi Conci-
lio a S. Bonifacio & Francorum Epifcopis fub Karlomanno Duce celebrato an. DCCXLII .
cui in Vaticano codice Indiculus nofter fubfixus eft : Decrevimus quoque ( 4 ) , ut fecun-
dum Canones unufquifque Epifcopus in fua Parochia folicitudinem gerat , adjuvante Gra-
vione , qui defenfor Ecclefiæ ejus eft , ut populus Dei Paganias non faciat , fed omnes
fpurcitias Gentilitatis abjiciat , & refpuat .... five boftias immolatitias , quas ftulti bo-
mines juxta Ecclefias ritu Pagano faciunt , fub nomine Sanctorum Martyrum , vel Confeffo-
rum , Deum & Šanctos fuos ad iracundiam provocantes .
Sed paulo fufius differamus de fuperftitione quadam , quæ in hifce maxime fe fe prode-
bat , & cujus reliquiæ in Chriftianifmo diu perdurarunt ; de facrificio , inquam , incruento ,
quod oblatione liquorum perficiebatur .
De S. Columbano inter Svevos agente , hæc enarrat Jonas ( 5 ) : Quo cum moraretur , &
inter babitatores illius loci progrederetur , reperit eos facrificium prcfanum litare velle , vas-
que magnum , quod vulgo Cupam vocant , quod viginti & fex modios , amplius , minufve
capiebat , cerevifia plenum in medio babebant pofitum . Ad quod vir Dei acceffit , & Sci-
fcitatur , quid de illo fieri vellent . Illi ajunt , Deo fuo Vodano , quem Mercurium vocant
alii , fe velle litare .
Has autem litationes fympofiis & propinationibus peractas fuiffe , confecrato , feu potius
execrato liquore , in Deorum nomine factis , ex iis colligo , quæ ex Helmoldo de Slavis
loquente fupra in monito adduxi .
Sed rem apertius enucleat Snorro , qui primum docet apud Septemtrionales , pocula hæc
igne facro luftrata fuiffe : Medio ( 6 ) in templi pavimento ignes ardebant accenfi , fuper
quos penduli effent lebetes , poculaque tranfmittenda . Exinde fubdit : Convivii ftructor
Princeps pocula debebat confecrare , cibumque qui ad facrificia adhibebatur omnem . Primum
Othino facrum exhauriendum erat poculum , pro victoria Regi impetranda , Regnique felici-
tate ; poft boc , alterum Niordi , Freyique in bonorem , pro felici annona , atque pace ; quo
facto , multis ufu erat receptum poculum libare Bragafull dictum ( in memoriam Heroum , at-
que Principum , in bello ceforum ) . Præterea pocula exhauriebantur in memoriam defuncto-
rum morte propinquorum , qui præclari olim nominis fuerant , dictaque funt illa Minne .
Num Chriftiani ex Ethnico inftituto , ut hoftias ad cibum pertinentes , ita tanquam im-
molatitia aut libamina Deo , aut Sanctis , unquam facraverint pocula , dicere non aufim .
Illud plane novi infueviffe , & adhuc infuefcere penes quofdam , ut in Dei , Ecclefiæ , San-
&tæ Fidei , Sanctorum Protectorum &c. memoriam fcyphos exantlent .
Celebris hic fuiffe videtur mos præcipue in fodalitiis ; apud quæ jam antiquitus convi-
via celebrari confueviffe indicat Hincmarus Rhemenfis , qui agens de Collectis, quas Gel-
donias , vel Confratrias vulgo vocant ( 7 ) , reprobat paftos , & comeffationes , quas Divi-
na authoritas vetat .
Ritum autem in hifce fodalitiorum compotationibus apud Septemtrionales ufitatum pro-
dit Statutum Convivii , feu Sodalitii S. Erici ( 8 ) : Hæc funt conftituta de minnis a fratri-
bus S. Erici : Primo cantanda eft B. Erici . Poftea Salvatoris Domini . Deinde minnæ B.
M. Virginis ; & ad quamlibet illarum minnarum trium debent Confratres reciperé bicaria
fedendo , bicariis fingulis receptis , debent unanimiter furgere , & inchoare minnam
cantando .
At vero fi piæ hæ propinationes aliquantulum copia liquoris excrefcerent , facile eveni-
re

(1 ) Ita emendatus legitur ex Ms. apud Bartholinum 1. c.

( 2 ) Helmoldus lib. 1. cap. 52. alias 53 . 3) Vide fupra N. IV.
(4 ) Conc. Germ. an. DCCXLII. can. s . Relatum inter Capitularia Reg. Franc. lib. V. c. 2.
(5 ) Vita S. Columbani apud Mabillon. Acta SS. Ord. S. Bened. Tom. I.
(6 ) Snorro Hiftoria Haquini Boni c. XVI. 7 ) Hincmari Rhemenfis Capitula ad Pres-
byteros fux Parochia Cap. XVI. Confer & Cap. XIV . & XV.
( 8 ) Ap. Bartholinum 1. c. Lib. I. c. 8,
 ET PAGANIARUM . 91

re poterat , ut cui robur & es triplex circa pectus non erat , in ebrietatis vitium dilabe-
retur . Incommodum hac in re perfpexiffe videntur Sodalitiorum Seniores etenim Lex

Convivii , feu Sodalitii S. Olai fic orditur : In nomine ( 1 ) Patris , & Filii , & Spiritus
Sancti . Amen . Fratres & Sorores , notum fit vobis , iftud convivium non caufa potatio-
nis effe inchoatum , fed ordine adjutorii , canone legis , & juftitiæ , & ut frater fra-
tri auxilietur affiftando .
Hæc ex Bartholino deprompfi , qui tamen fubdit : Neque tamen fine omni potatione ce-
lebrabantur , fed ne ultra poculum bilaritatis ad poculum ebrietatis progrederentur , in le-
gibus ipforum cautum erat ut in lege Convivii S. Canuti Rincftadienfis : Si quis pro
ebrietate ceciderit in ipfa domo Convivii , vel antequam propriam curiam intraverit
oram perfolvat . Et in lege Convivii S. Olai : Quicunque potum fuum effundit latius
quam pede velare poterit , VI. den. perfolvat . Quicunque dormierit in banco Convivii
in confpectu fratrum , oram perfolvat . Quicunque ebrietatis caufa in domo Convivii vo-
mitum fecerit , dimidiam marcam perfolvat . Quicunque caufa ebrietatis infilencia fine li
1 centia ſenioris fecerit , II. oras perfolvat . Degeneraffe igitur credibile eft ejufmodi Convi-
via, & in illis congregatos nimium fe ingurgitaffe &c. Hactenus Bartholinus .
Ifthæc diftinctius aliquantulum protuli , haud improbabiliter cenfens , dulcia liquores
epulas , quæ inter noftrates vel diftribuuntur Confratribus vel in ipfa Sodalitii aula ab-
fumuntur , veterum , de quibus locutus fum , confuetudinum effe fragmenta .

X. 27

DE PHYLACTERIIS , ET LIGATURIS

Aftidio nimio effet Lectori & mihi , longa oratione agere de amuletis , de ligamini-
bus offrum , de ligaminibus herbarum , aliifque ejufmodi futilitatibus , quibus non mc-
do veteres , fed etiam ex noftratibus nonnulli , pellendis præcipue aut averruncandis , att
etiam immittendis morbis , feu fuperftitiofe , feu ignoranter abufi funt .
Quare in hoc ut & in nonnullis ex fequentibus articulis , in quibus de rebus æque

frivolis agitur , ego peculiare objectum feligam , quod eruditis minus grave effe credam .
Et hic quidem de characteribus magicis agam , quibus maxima vis quondam tributa fuit .
Phylacteria Bonifacius nofter inhibuit his verbis : Si quis ( 2 ) Presbyter , aut Clericus ,
auguria , vel divinationes , aut fomnia , five fortes , feu phylacteria , IDEST SCRIPTU-
RAS , obfervaverit , fciat fe Canonum fubjacere vindicis . Et in Conftitutionibus Eccle-
fiafticis fub Carolo Magno editis inquiri jubentur qui ita phylacteria ( 3 ) circa collum
portant , nefcimus quibus VERBIS SCRIPTIS , & veneficiis .
Barbari autem veteres litterarum ignari , quibufdam characteribus , feu notis operam de-
dere , quas Septemtrionales , atque Germani Runas appellabant . Hujufmodi autem chara-
Ateribus magicam , eamque eximiam virtutem ineffe rati funt . Ad quæ refpexiffe vide-
tur Arelatenfe Concilium , dum phylacteria diabolica ( 4 ) , vel characteres diabolicos conde-
mnavit .
Litteris autem imbuti , & litteris in hoc opus ufi fuiffe videntur . Hrabanus Maurus ( 5
litteras alphabetice exponens , quas utuntur Marcomanni , quos nos Nortmannos vocamus
fubdit : Cum quibus carmina fua , incantationefque , ac divinationes fignificare procurant ,
qui adbuc Paganis vitibus involvuntur .
Cæterum de præfatis characteribus eruditam Differtatiunculam fcripfit M. Brynolfus
Svenonius , quam apud Stephanum Stephanium ( 6 ) legere eft . Stephanius ipfe ex Gloffa-
rio veteris Islandica linguæ runarum aliquot varias fpecies variis ufibus aptatas memorat ,
hifce verbis : Runas victoriales callere debes , fi fapiens , aftutus , atque callidus evadere
cupias . Incide eas capulo , vel retinaculo enfis tui , item chirothecis , & lituo bellico , &
bis nomen Tyr ingemina . Runas fontaneas adbibe , fi quando merces tuas fartas teclas
maritimifque periculis exemptas babere cupias : Eas puppi incidas , &gubernaculo , atque
ita incolumis e mari evadas . Logorunas ufurpato in penfandis , & ulcifcendis injuriis :
Eas incidito fepimentis , tentoriis , & fedilibus fori , ubi judicia peraguntur . Runas ce
reviftarias adhibeto , ne te aliena mulier decipiat : Eas cornu potatorio infculpito , & ex-
teriori parti manus tuæ , notata fimul in ungue littera , que Ñaud dicitur , Auxiliatrices
runas addifcas , fi fœminam onere partus facile levari cupias : Infculpito eas in vola ma-
nus , iifque artus, & membra cingito , opemque Parcarum , que Dife vocantur , implora→
to . Runas arboreas noffe debes , fi egregii medici nomen fuftinere velis , vulneraque ex ar-
te curare : Eas incidito cortici , & foliis arborum , quæ ſe verſus Auftrum potiffimum fle-
&tunt ?

( 1 ) Apud Barthol. 1. c. (2 ) Statuta S. Bonifacii c. XXXIII.

(3 ) Conftit. fub Carolo M. c. X. (4 ) Arelat. Conc. c. V. apud Burchard lib. X. c. 33 .
ap. Ivonem lib. XI. c. 58. ( 5) Hrabanus Maurus , De inventione linguarum .
( 6 ) Stephanius not. ad Saxon. Grammat. pag. 45.
7

92 INDICULUS SUPERSTITIONUM

Aunt , & inclinant . Runas cordiales fcire debes , fi quolibet virorum animofior effe velis :
Eas delineato in pudendis & pectore tuo ,
Amicus poffidet amuletum ex mixtura plumbi , alteriufve metalli confectum opere fufi,
li , quod reor effe Thoroni numini facrum . Ejus fehema hic exhibeo , quoniam inter va-
rias amuleti runas obfervo occurrere quoque cruciculas .

SIA St Att
+ |

MAZE REFER
NTHE TO BRO
N

CH : POS EPSAL:+

Sit

AY MAVP
[# +S + S

2+

FPIS+

1.

Et crucis profecto ufum Germanos , ac Septemtrionales adhuc Ethnicos habuiffe , pluri-

bus probavit Cleffelius ( 1 ) . Keyslerus ( 2 ) quoque ex Verelio affert lapidem fepulchra
lem " in cujus umbilico adeft crucicula haud abfimilis illis , quæ in amuleto noftro.
confpiciuntur . Quem tamen lapidem ipfe eruditus Seriptor Ethnicifmi tempore pofitum
fuiffe ratus eft ex infcriptione . Hoc ideo adnoto , ut inde colligatur , ejufmodi cruciculas
inter hafce gentes non effe Chriftianitatis infallibile fignum .
Obfervare quoque par eft , quod Barbari non modo notare , aut infculpere , fed etiam
digito vel manu fimpliciter runas fignare confueverint , eo ferme modo , quo nos vivificæ.
Crucis figno vel nofmetipfos , vel quæpiam alia munimus ; runas illas fignantes , quæ
opportunitati congruæ videbantur . Id haud obfcure prodit Saxo Grammaticus , dum Ru
tam quandam inducit , hæc Biarconi dicentem ( 3 ) :
Adde oculum propius , & noftras profpice chelas.
Ante facraturus vitrici lumina figno ,
Si vis præfentem tuto cognofcere Martem .
Idem apertius firmat factum Haquini Boni Norvagiorum Regis , qui Chriftianæ religio
ni nomen dederat . Rem defcribit Snorro ( 4 ) , agens de quodam Ethnicorum convivio
cui Regem ipfum intereffe opus erat : Primum cum liquore plenum ftabat poculum , fau-
ftis id verbis Orbino confecratum Regi propinavit Sigurdus Larlus , qui arreptum poculum
figno crucis facravit . Tunc Karius de Grytingo , Qua de caufa , inquit , hoc facit Rex ?
num Diis facrificare etiamnum recufat ? Cui Sigurdus Iarlus , id Regem facere ait more
inter omnes recepto , qui viribus confidunt & fortitudini , atque poculum fuum Thoro con-
fecrare figno , quod malleum ( Thori ) referebat , antequam biberet ; quibus dictis ea ve-
Jpera refedit tumultus .
Colliges hinc Ethnicum fignum , quod malleum Thori referebat , parum aut nihil diver-
fum fuiffe a figno crucis ; & receptum morem fuiffe , ut ejufmodi figna fierent Ethnica fu-
perftitione , qua res fignata facrari Numinibus avertendo malo aut advocando bono
cenferetur .

X I.

(1 ) Cleffelius Antiq. German. pag. 396. (5 ) Keysler 1. c. pag. 138.

( 3 ) Saxo Grammat. lib. II. (4 ) Snorro Hiftoria Haquini Boni c. XVIII.
 ET PAGANIARU M. 93

XI,

DE FONTIBUS SACRIFICIORUM ,

tum eft fupra ( 1 ) , locis facrificiorum proximos fuiffe puteos , feu fontes aquæ lu-
I&
D ftralis , qua facrificiis , aliifque facris , ac fuperftitiofis ufibus opus effet , & ejuſmo-
di fontibus cultum præftitum fuiffe ibidem animadvertimus ; quare non eft , cur hic cram-
bem recoquamus .
Sed ne articulus hic omnino intactus dimittatur , quædam proferre placet de parvulorum
Ethnico baptifmate luftralibus , ut videtur undis peracto ; cum hæc fuperftitio animad-
verfione præ cæteris dignior fit .
Hominem ferro invulnerabilem reddi , atque , ut nos vulgo dicimus , ingermato , fi re-
cens natus aqua tinctus fuiffet , Septemtrionalium certe Ethnicorum fententia fuit , quæ
promitur Cantico , quod Runa Capitule dictum eft ( 2 ) :
Illud decimum tertium novi ,
Si tenerum puerum afpergam aqua ,
Non in armis occumbet ,
Quamvis in aciem veniat ,
Non cadet vir ille ferro,
Ejufmodi autem luftrationis plura occurrunt exempla • En ea , quæ ex uno Snorronę
ego deprompfi ; Maximum natu ( 3 ) Regis Haraldi filium , luftrali aqua fparfum , fuo
nomine vocaverat Dux Guttormus , Prolem mafculam ( 4 ) enixa eft Thora : Infantem aqua

luftravit Sigurdus Iavlus , nomenque dedit Hakoni , patris fui Iarli Hladenfis . Prima
nocte Iolenfi ( 5 ) , partum marem enixa eft Iarli conjux Bergliot ; Sequenti die infantem
aqua luftratum fuo nomine Hakonum vocavit Rex.Poft tempus aliquod ( 6 ) uterum ferre
cœpit fœmina illa , quæ infantem enixa marem , aqua illum luftrari Eirikumque vocari
juffit . - Aftrida ( 7 ) enixa eft infantem marem , qui aqua luftratus , de nomine avi fui ·
----
Olafus eft dictus . Prolem marem ( 8 ) Afta Gudbrandi filia eft enixa , cui , dum aqua
luftrabatur , nomen Olafi eft impofitum ; luftrandi autem minifterium præftitit Hranius .
Obferva obiter , inter infignes faltem , nobiliffimofque viros baptifma adminiftratum par-
vulis fuiffe non a patre aut matre , neque a Sacerdote , fed ab alio infigni viro , qui ab
infantis parentibus feligeretur . Teftem habeo Snorronem ipfum Circa ( 9 ) kominum no-
biliorum , atque præftantiorum liberos erat tunc temporis confuetudo , ut ftudiofe eos que-
rerent , quibus infantem aqua luftrandi , aut nomen imponendi committerent negotium .
Monumentum ethnici parvulorum Baptifmatis inter Francos fuppeditat Fredegarii Epi-
tomata Hiftoria , dum narratur Clodovæum I. Francorum Regem nondum Chriftianum
pia Chlotildi Reginæ primogeniti fui mortem exprobrantem , in hæc verba erupiffe ( fi le-
&
tio genuina eft ): Si in nomine ( 10) Deorum meorum puer fuiffet baptizatus , vixiffet .
Unde quoque colligere eft , luftrationem hanc fieri confueviffe invocatis nominibus Numi-
num Ethnicorum .

Populos autem , ad quos Indiculus nofter fpectat , & ipfos Ethnicum celebraffe baptif-
ma, liquido indicat Epiftola Gregorii Papæ III. ad Bonifacium : Eofdem ( 11 ) , quos à Pa-
ganis baptizatos effe afferuifti , fi ita babetur , ut denuo baptizes in nomine Sancte Tri-
nitatis mandamus . Et infra : Eos etiam ( 12) , qui fe dubitant fuifle baptizatos , vel qui
a Presbytero Jovi mactante , & carnes immolatitias vefcente baptizati funt ut rebapti-
zentur præcipimus . Perfpicuum eft de alio baptifmate hic agi , ac de Chriftiano , quod in
nomine Sanctæ Trinitatis confertur, cum hoc ab Ethnico homine quoque collatum non fit
iterandum . Quod & apertius evincit Epiftola Zachariæ Summi Pontificis ad Bonifacium
ipfum fcribentis : Pro facrilegis ( 13 ) itaque Presbyteris , ut fcripfifti , qui tauros & bir-
cos Diis Paganorum immolabant , manducantes facrificia mortuorum , babentes & pollutum
minifterium , ipfique adulteri effe inventi funt , & defuncti ; modo vero incognitum effe ,
utrum baptizantes Trinitatem dixiffent , an non , & timent illi , qui vivi funt , quod in
tali minifterio non fint baptizati : quibus refpondens juffifti omnes baptizare . Ex quibus
omnibus infertur , Ethnicos , & Apoftatas in Ethnicifmum lapfos baptifma aliud . a Chri-
ftianorum baptifmate adminiftrare confueviffe .

XII,

( 1 ) Vide dicta N. VII. (2 ) Runa Capitule Stropha XXI.

( 3 ) Snorro Hiftoria Haraldi Pulchricomi c. XXI. ( 4 ) Idem ibid. c. XL .
( 5 ) Idem , Hiftoria Haquini Boni c. XII. ( 6 ) Idem , Hiftoria Haraldi Grafelldi e. VIII,
( 7 ) Idem , Hiftoria Olafi Trygguii filii c. I. ( 8 ) Idem Ibid. c. XLVIIII.
(9 ) Idem , Hiftoria Haraldi Pulchricomi c. XL.
(10) Fredegarius in Hift. Epitom. Greg. Tur. n. XX, (11) Gregorii PP. III . Ep. I. c. J.
(12) Idem ibid. c. 4. (13) Zachar. PP. Ep. X.
 94 INDICULUS SUPERSTITIONUM

XII,

DE INCANTATIONIBUS .

On runis modo , phylacteriis , ligaturis &c. , fed & carminibus magicam Ethnici tri-
No buere virtutem ; ut nil miraculi , nil portenti foret , quod carminum vi perpetrari
non poffet . Atque ut pro varietate runarum varios magicos effectus peragi cenfebant , ita
& pro varietate carminum diverfa autumabant confici poffe portenta . De quibus legi pof-
funt , quæ felecta eruditione congeffit Bartholinus ( 1 ) , & multo antiquior Snorro , qui
Othini prodigiofas artes ope runarum , carminumque , quæ Galdrar vocantur , perfectas enu
meravit ( 2 )
Ut unum inftar omnium exemplo fit > carminum virtute defunctos e tumulis evocari
poffe cenfebatur . Cujus rei exe ‫ י‬plum præbet Oda a Bartholino ( 3 ) allegata , in qua de
Othino fatidicam quandam e fepulchro excitante hæc habetur ftropha :
Sapienti carmina
Mortuos excitantia cecinit ,
Boream infpexit ,
Litteras ( tumulo ) impofuit ,
Sermones proferre cœpit ,
Refponfa popofcit ,
Donec invita furgeret ,
Et mortuorum fermonem proferret ,
Obfervari meretur , incantationes litteris , feu runis , infcriptis peractas fuiffe , & quibuf
dam gefticulationibus , quæ non male repræfentantur ab hiftrionibus noftris , dum mago-
rum perfonam agunt. Exemplo fit Hiftoria Gretteri ( 4 ) : Illa cultro accepto runas ligno
incidit , fanguineque fuo illivit , deinde incantamenta canens , retrograde , contra cur-
fum folis lignum circuivit , multafque divas protulit ; deinde lignum in mare projici cu-
ravit , precata , ut fluctibus ad Drangoam ( infulam ) pulfum , Grettero omnium malorum
caufa foret ,
Atque hæc equidem incantamentorum ars nobiliffima quondam fuit ; fed , ut pene aliis
in rebus accidit , non ita illuftrium perfonarum fuit propria , ut vilis quoque plebecula ad
eam non afpiraret . Certe Rothomagenfe Concilium clare innuit , fubulcos etiam , atque
bubulcos artem ipfam calluiffe . Hæc enim funt Concilii verba : Perfcrutandum ( 5 ) , fi ali-
quis fubulcus , vel bubulcus , five venator , vel cæteri bujufmodi , dicat diabolica carmina
Juper panem , aut fuper herbas , aut fuper quædam nefaria ligamenta , & hæc aut in ar-
bore abfcondat , aut in bivio aut in trivio projiciat , ut fua animalia liberet a pefte , &
clade , & alterius perdat ; quæ omnia Idololatriam effe nulli fidelium dubium eft , & ideo .
Jummopere funt exterminanda .
Emicuit incantationum phrenefis ad reperiundos thefauros . Divitias mortuis confepultas
fuiffe alibi dictum eft ( 6 ) . Hic autem addendum , viventes quoque thefauros abdidiffe
religionis gratia ; fperantes fcilicet fe poft mortem abfconfis divitiis fruituros fore . Exem-
pla prodit Bartholinus ( 7 ) ; imo Snorro ipfe enarrat , Othinum promififfe , fore ut ( 8 )
que opes ( cuique ) addebantur in rogo , iis comitatus aditurus effet Valballam ; fruitu-
rus etiam quæcumque ipfe terræ mandaffet bona .
Obiter adverte , non thefauros omnes fub terra latentes , ex poffefforum avaritia aut
ex calamitate ingruente , vel ex alia haud abfimili caufa abditos fuiffe ; nam ab iis præ-
cipue , qui ex Septemtrione originem duxerant , & præfata fequebantur inftituta , etiam ex
enarrato fuperftitiofo principio terræ mandari confueverant .
Thefauros ipfos fub Vodani tutela pofitos effe , qui eos per ignes , vel per dracones de-
fenderet , videtur ab Ethnicis creditum effe ( 9 ) . Quare & in lapidibus Ethnicorum ſe-
pulchralibus cernere eft infculptas runas , atque dracones , qui thefaurorum referrent cufto
des . Atque inde ortas reor aniles fabellas thefaurorum ardentium , & draconum cuftodum ,
qui excantationibus ita vel arceantur , vel coerceantur , ut reperiundis , eruendifque the
fauris impedimento non fint .

XIII,

(1 ) Bartholinus Antiq. Dan. lib. III. c. 2. ( 2 ) Snorro , Hiftoria Ynglingorum c. 6. 7.

(3 ) Bartholin . 1. c. (4 ) Ap. Bartholin . 1. c.
(5 ) Concilium Rothomagenfe , regnante Hlodovao Gloriofo Rege , c. IV .
(6) Vide fupra N. II. ( 7 ) Bartholinus 1. e. lib. II. c. 9.
(8 ) Snorro , Hiftoria Ynglingorum c. VIII. (9) V. Keysler. 1. c. pag. 176,
 MUET PAGANIA RUM. 95

XIII.

DE AUGURIIS , VEL AVIUM VEL EQUORUM VEL BOVUM

STERCORE , VEL STERNUTATIONE .

Eptum fequamur inftitutum & plurima tranfilientes , quæ huc referri poffent in
unum tantum animadvertamus augurium , quod folemniffimum fuit , ex facris equis
defumptum .
Sacrorum equorum auguria Germanis veteribus tanquam omnium probatiffima pro Rei-
publicæ negotiis in ufu fuiffe , expreffe Tacitus docet ( 1 ) : Et illud quidem etiam hic no-
tum , avium voces , volatufque interrogare . PROPRIUM GENTIS equorum quoque præ-
fagia , ac monitus experiri . Publice aluntur iifdem nemoribus ac lucis , candidi , & nullo
mortali opere contacti , quos preffos facro curru Sacerdos , ac Rex , vel Princeps civitatis
comitantur , binnitufque ac fremitus obfervant . Nec ulli aufpicio major fides , non folum
apud plebem , fed apud Proceres , apud Sacerdotes . Se enim miniftros Deorum , illós con-
fcios putants
Pulchrum eft quod de equo Slavorum Rugianorum facro refert Saxo Grammaticus ( 2 ) :
Peculiarem albi coloris equum titulo poffidebat ( Svantovitus ) , cujus jubæ , aut caude pi
los convellere nefarium ducebatur . Hunc foli Sacerdoti pafcendi , infidendique jus erat , ne
Divini animalis ufus , quo frequentior , boc vilior haberetur . In boc equo , opinione Ru-
gie , Svantovitus ( id fimulacro vocabulum erat ) adverfum facrorum fuorum hoftes bella.

gerere credebatur . Cujus rei præcipuum argumentum extabat , quod is nocturno tempore fta-
bulo infiftens , adeo plerumque mane fudore , ac luto refperfus videbatur , tanquam ab exer-
citatione veniendo magnorum itinerum fpatia percurriffet . Hæc rifu excipienda fidem gen-
tis maxime comprobant .
Narrationem vero fuam ( quod ad rem noftram attinet ) fic profequitur Saxo : Aufpi-
cia quoque per eundem equum bujufmodi fumebantur . Cum bellum adverfum aliquam Pro-
vinciam fufcipi placuiffet , ante fanum triplex baftarum ordo , miniftrorum opera , difponi
folebat : in quorum quolibet bine e tranfverfo juncte , converfis in terram cufpidibus fige-
bantur , æquali fpatiorum magnitudine ordines difparante . Ad quos equus ductande expe-
ditionis tempore , follemni precatione præmiffa , a Sacerdote e vestibulo cum loramentis pro-
ductus , fi propofitos o lines ante dextro , quam iavo pede tranfcenderet , fauftum gerendi
belli omen accipiebatur . Sin lævum vel femel dextro prætuliffet , petenda provinciæ pro-
pofitum mutabatur . Nec prius certa navigatio præfigebatur , quam tria continue potioris
inceffus veftigia cernerentur .
Ditmarus quoque verba faciens de Luiziciis narrat , quod adhuc ejus ætate per equum ( 3 ) ,

qui maximus inter alios habetur , & ut facer ab bis veneratur ... per hunc , quafi di-
vinum auguria fumebant .
Stetinenfes etiam ut fcribit Andreas Abbas Monafterii S. Michaelis prope Bamber-
gam ( 4 ) , babebant caballum mire magnitudinis , & pinguem , nigri coloris , & acrem
valde . Ifte toto anno vacabat , tantæque fuit fanctitatis , ut nullum dignaretur fefforem :
babuitque unum de quatuor Sacerdotibus templorum cuftodem diligentiffimum . • Even
tum rei per illum folebant prædifcere .
Notabile eft , quod laudati Ditmarus & Andreas referant Luizicios , atque Stetinenfes
auguria ipfa fumpfiffe ex tranfitu equi per haftas , ferme ut de Rugianis enarrat Saxo .
Quoniam inter equos verfamur , ab ftabulo non difcedamus , antequam circa hos quæ-
dam enucleentur , quæ ad Sanctionum Ecclefiafticarum de ipfis agentium intelligentiam
facile manuducunt .

Gregorius Papa III. hæc ad Bonifacium noftrum fcripfit ( 5 ) : Inter cætera agreftem ca-
ballum aliquantos comedere adjunxifti , plerofque & domefticum . Hoc nequaquam fieri de-
inceps , Sanctiffime Frater , finas , fed quibus potueris , Chrifto juvante , modis omnibus
per omnia compefce , & dignam eis impone pœnitentiam : immundum eft enim , atque exe-
erabile .
Scio , ævis illis aliorum quoque quorundam animalium efum inhibitum fuiffe ; fed car
nis equina comeftio ita interdicebatur , ut inter Paganias recenferetur . Et fane in Conci-
lio Calchutenfi capite XIX. in quo de Paganiis agitur, efus etiam equine recolitur : Equos
etiam ( 6 ) plerique in vobis comedunt , quod nullus Chriftianorum in Orientalibus facit :
quod etiam evitate .
Equina namque caro quafi Idolothyti fpecies habebatur , aut faltem illius comeftio nota
erat
I

(1) Tacit. Germ . c. X. (2 ) Saxo Grammat. lib . XIV . (3 ) Ditmarus lib. VI.
(4 ) Andreas Abbas in Vita S. Othonis Bambergenfis Epifcopi e. XXXI.
(1 ) Greg. PP. III. Ep. I. c. 2. ( 6 ) Conc. Calchutenie an. DCCLXXXVII . c. 19.
 UM
ION
CU LUS RS TIT
96 I NDI S UPE

erat Ethnicifmi . De quo non unum legimus penes Snorronem exemplum . Sic in Hifto-
ria S. Olafi Craffi Norvegia Regis ( 1 ) : In religionem Chriftianam , qua ratione in Islan-
dia obfervaretur , fedulo inquifivit Olafus Rex cui in ejus rei jufta conftitutione pluri-
ma deeffe videbantur , cum Regi de religione Chriftiana ( ibi ) conftituta fit relatum , le-
gibus ibi effe permiffum equinam edere , infantes exponere , more inter Ethnicos recepto ,
nec non plura alia religioni Chriftiane inimica , & noxia. Et in Hiftoria Regis Haquini
Boni , qui fanctum baptifma fufceperat , hæc leguntur ( 2 ) : Sequenti die convivis ad men-
fas difcumbentibus , ruunt ad Regem ruftici , poftulantes ut equinam comederet ; vult nul-
lo modo affentiri Rex . Rogant ut ex jufcu o biberet ; abnuit ille . Petunt , ut fluentem pin-
guedinem guftaret ; tergiverfatur ille . Quare eo eft ventum , ut ( Regem ) vellent aggre-
di . Hæc fane innuunt , equine efum notam fuiffe , qua Paganus a Chriftiano fecerneretur
Aliad quoque obfervandum occurrit ex fupra relato capite Concilii Calchutenfis de Pa-
ganiis agente , in quo hæc item habentur : Equos etiam veftros turpi.confuetudine detrun-
catis , naves finditis , aures capulatis , verum etiam & furdas redditis , caudas amputa-
tis : & quia illos illefos babere poteftis , hoc nolentes cunctis odibiles redditis . Porro fi
hæc in equis peracta fuiffent caufa vel alicujus utilitatis vel barbari decoris , non effet
cur Ecclefiaftica lege interdicta , atque in Paganorum rituum claffem amandata forent . Qua-
re cenfendum eft , ftigmata , & exfecationes , de quibus laudatus Canon agit , quafi toti-
dem runas fuiffe , quibus equi veluti Numini dicati , atque facrati haberentur . Ejufmo-
di ftigmatibus , quamvis levioribus & homines notari confueviffe infra videbimus ( 3 ) . Imo
nefcio quid haud abfimile occurrit in Lege Frifionum ( 4 ) , in qua facrilegii reum Diis im-
molandum caftrari , auribufque findi fancitur .

Hæc ex mea quidem fententia indicant , Barbaros peculiari quadam religiofa perfuafione
erga equos actos fuiffe , ut mirum non fit , fi inter animantia cætera equi ſelecti fuerint
ut per eos præftantiffima omnium . capefferentur aufpicia ,

XIV,

DE DIVINIS VEL SORTILEGIS .

Acerdotes in confultationibus publicis , atque Patresfamilias in privatis divinorum egiffe

S perfonam ex Tacito ( 5 ) colligimus de Germanis agente . Sed & alii erant vaticiniis
dediti , facræ præfertim mulieres , quarum confulta , & refponfa veluti oracula fufcipieban-
tur . Unum de hifce allegabo Tacitum de Velleda loquentem , quæ omnium facile cele-
berrima eft : Ea virgo ( 6 ) nationis Brutere late imperitabat , vetere apud Germanos
more , quo plerafque foeminarum fatidicas , & augefcente fuperftitione arbitrentur Deas ...
Sed coram adire , alloquique Velledam negatum . Arcebantur afpectu , quo venerationis
plus ineffet . Ipfa edita in turre . Delectus e propinquis confulta , refponfaque , ut inter-
nuncius Numinis , portabat .
Sed & ars divinandi certe eviluit eoufque , ut mercede conducerentur divini , qui aliun-
de fuiffe non videntur homines generofæ fortis . Lex Burgundionum taxat pretium vegio
debitum pro rei deperditæ indicio , ut pro mancipio ( 7 ) folidos V. , pro equa folidos II. &c.
Vezius eft divinator , aut vates ; & vegiatura pretium indicinæ ( 8 ) . Lepidum autem eft ,
quod legitur in eadem Burgundionum lege : Si vero vegius ( 9 ) extiterit , & vegiaturas
acceperit , & is , cui indicat , invenire non potuerit , furtum , quod fe perdere ( legendum
reor , prodere ) mentiebatur , diffolvat in fimplum .
Inde perfpicuum eft , cur pluribus Sanctionibus , tum Ecclefiafticis , tum Civilibus , in-
hibitum fit , ne Divini confulantur , aut in domum introducantur . Inter Leges Langobar-
dicas noftras duæ confuli poffunt fufiori calamo exaratæ Regis Liutprandi leges , De Ma-
gicis ( 10) infcriptæ , quæ pene ex integro de ariolis agunt .
Maxime autem viguit divinatio per fortes , quibus veteres , ut verbis utar Peuceri ( 11 ) ,
oracula excudere , abdita atque abftrufa eruere , ignota elicere , incerta confirmare , impen-
dentia profpicere , fufceptorum negotiorum exitus prænofcere , rati funt .
Inter fortilegia vero Barbarorum effloruit potiffimum Rhabdomantia . Quod Tacitus , de
Germanis diferte fcribit : Aufpicia ( 12 ) , fortefque , ut qui maxime obfervant . Sortium
confuetudo fimplex virgam frugiferæ arbori decifam in furculos amputant , eofque notis
quibufdam difcretos fuper candidam veftem temere ac fortuito fpargunt . Mox fi publice
confulatur , Sacerdos civitatis ; fin privatim , ipfe paterfamilias , precatus Deos , cœlum-
que

(1 ) Snorro , Hiftoria Olafi San&

ti c. LVI. ( 2 ) Idem , Hiftoria Haquini, Boni c. XVIII.
(3 ) Infra N. XXVIII. (4) Lex Frifionum final.
(5 ) Tacit. Germ . c. X. infra allegandus . ( 6 ) Tacit. Hift. lib. IV .
( 7 ) Lex Burgund . Addit. I. Tit. VIII. ( 8 ) V. Wachter Gloffar. V. Wicker.
(9 ) Lex Burgund . Tit. XVI. 1. 3 . (10) Liutprandi lib. VI. lege 30. 31.
(11) Peucer. de Divinat . cap. de Sortibus . (12) Tacit. Germ . c. X.
 ET PAGANIARUM . 97

que fufpiciens , ter fingulos tollit , fublatos fecundum impreffam ante notam interpretatur
Tacito confonat Saxo ( 1 ) , dum de Rugianis ait : Nec fortium eis ufus ignotus exti-
tit . Siquidem tribus ligni particulis , parte altera albis , altera nigris , in gremium for-
tium loco conjectis , candidis profpera , furvis adverfa fignabant .
Rhabdomantiam porro Scythici fuiffe inftituti colligimus ex Herodoto ( 2 ) , qui Scythas
tradita a majoribus divinatione , pluribus virgis falignis divinaffe fcribit . Quod profecto
de Alanis , Scytharum gente , Ammianus Marcellinus quoque commemorat : Futura mire
præfagiunt modo nam rectiores virgas vimineas colligentes , eafque cum incantamentis
quibufdam fecretis præftituto tempore difcernentes , aperte quid porten.latur norunt .
Damnavit divinatorias artes , & nominatim Rhabdomantiam Autiffiodorenfe Concilium
anno DLXXVIII . celebratum hoc Canone : Non liceat ( 3 ) ad fortilegos , vel ad auguria
quas Sanctorum vocant , vel quas DE LI-
refpicere , non ad caragios , neque ad fortes , quas
GNO , aut de pane faciunt , afpicere ; fed quæcumque bomo facere vult omnia in nomi-
ne Domini faciat .
At vero in Frifionum lege ( 4 ) fufe fermo fit de divinatione per virgulas ; unde colli-
gimus , fortilegium habitum fuiffe , ut ordalii fpeciem , & ( prout appellabatur ) judi-
cium Dei .
Sortilegium in judiciis admittit & Lex Ripuariorum : Quod ( 5 ) fi in Provincia Ripua-
ria juratores invenire non potuerit , ad ignem , jeu ad fortem je excufare ftudeat .
Hæc tamen judiciorum forma Ecclefiafticis San tionibus ieprobata fuit ; inter quas ex-
tat Epiftola Leonis Papa IV. ( 6 ) ad Epifcopos Britanniæ . Sed expreffius adhuc Patres
Chalcutenfis Concilii : Audivimus etiam ( 7 ) , quod dum inter vos litigium verfatur , fore
1
tes more Gentilium mittitis , quod omnino facrilegium iftis temporibus reputatur .
Hic opportune incideret aliqua differere de celebratiffimis fortibus , quæ Sortes Sancto-
rum dicta funt ; fed hanc rem egregie more fuo illuftravit doctiffimus Cangius ( 8 ) , ad
quem Lectorem remitto ,

X V.

DE IGNE FRICATO DE LIGNO , IDEST NODFYR .

Gnem in facris adhibitum , ut facrum atque luftralem habitum fuiffe ex Snorrone alias
I allegato colligimus : Caro ( 9 ) ( facrificiorum ) efca , & delitiæ bominibus coquenda .
Medio in templi pavimento ignes ardebant accenfi , fuper quos penduli effent lebetes , po-
culaque tranfmittenda . Vides , igne ipfo pocula luftrata fuiffe .
Bartholinus quoque ex Bua Saga , five ex Hiftoria Boj , hæc affert : Ante ( 10) colloca
tæ erant are ferro coopertæ , in quibus adfervabatur ignis nunquam extinguendus , quem
vocabant ignem facratum .
An mos perennis ignis ubique receptus fuerit , ignoro . Alias tamen animadverto cau-
tum fuiffe , ne ignis in facris adhibendus ex igne communi defumeretur fed eliceretur
novus , qui prophanis ufibus neutiquam adhibitus effet . Olaus Wormius , qui fuperftitum
in Dania ararum ftruturam exhibuit , teftatur filices igni fricando aptos adhuc prope aras
inveniri : Rarum eft , inquit ( 11 ) , fi bic ignibus excutiendis aptos filices non invenias .
Alio enim , quam ex filicibus excuffo , victimis cremandis adhibere nefas duxerunt .
Populos autem , ad quos Indiculus nofter pertinuit , non ex filice , fed ex ligno ( & for-
te ex arbore quadam confecrata deprompto ) ignem excitaffe , quem veluti facrum , atque
luftralem haberent , ex ipfo Indiculo innuitur voce Nodfyr , quæ , Wachtero judice ( 12) ,
ignem averruncum verbotenus fignificat . Concilium quoque Germanicum , cui Bonifacius
præfuit , inter populares paganias rejecit illos facrilegos ignes ( 13) , quos Nedfratres ( lege
Nedfyrs. ) vocant .
Superftites afferuntur apud Germanos reliquiæ ignis averrunci fricati de ligno . Ruftica-
i bomines , ait Lindenbrogius ( 14) , in multis Germaniæ locis , palo ex fepe extracto fu
nem circumligant , illumque buc illuc ducunt , donec ignem concipiat , quem ftipula , aliif-
que aridioribus lignis aggeftis curate fovent , ac cineres conlectos fuper olera Spargunt , boc
medio erucas abigi poffe inani fuperftitione credentes .
Rem ejufdem generis narrar Eccardus ( 15) : Vidi ego fummo mane in fefto Pentecoftes
Tom. III. Ι ·equo

(1 ) Saxo Grammat. lib. XIV. (2 ) Herodot. lib. IV.

(3 ) Conc. Autiffiod. c. IV. (4 ) Lex Frifion. Tit. XIV..
(5) Lex Ripuar. Tit. XXXI. I. 5. ( 6 ) Leo IV . Ep. II. c. 4.
(7 ) Conc, Calchut. c. XIX. ( 8 ) V. Cangius V. Sortes Sanctorum .
(9 ) Snorro , Hiftoria Haquini Boni c. XVI. • 10) Bartholinus lib. I. c. s.
(11) Wormius Monum. Dan. lib. I. c. 3. (12. Wachter Gloffar V. Feur , & Not.
(13 ) Conc. German. an. DCCXLII. c. V. (14) Lindenbrogius ad V. Nedfyr .
( 5) Eccard. Franc. Orient. pag. 425.
 M
ONU
UL US ST ITI
IN DIC SU PER
98

equorum cuftodes ignem ex duobus lignis fricatis produxiffe , & cum eo olera fub dio co
xiffe , que manducantes a febri per iftum annum immunes præftarent, Strigenitius
cantig po-
inne m
ftilla ad diem S. Joannis commemorat , plebem circa ignem hunc S. Joannis &
faltaffe , quofdam caput equinum flamme injeciffe , putatumque ita cogi fagas , ut ignem
quæfiture veniant , atque ita fe prodant .
Hæc mihi fcribenti in mentem veniunt magnæ illæ pyræ , quæ a rufticis noftratibus ac
cenduntur fefta nocte Epiphanie Domini , Alicubi ego vidi in nocte S. Joannis Baptifta ,
& S. Petri ejufmodi pyras accendi ante templa in eorum honorem dicata . Ego certe reor ,
ignes hos facularum & lampadum quondam vices egiffe , ut illucefcerent convenientibus
ad folemnes nocturnas preces . Germanorum ritum Tacitus prodit , fcribens ( 1 ) , ignes ex
aggeftis circum lignis , accenfifque inftructos fuiffe , dum coetus nocturnis horis fub dio age-
rentur , Attamen notandum occurrit , a ftultis quandam luftralem vim præfatis Epiphania
ignibus tribui , & ridiculas fieri obfervationes in motu , & directione flammarum ,
Cæterum facros ignes , ut cultus objecta ( quafi iis quidquam Divinitatis ineffet ) a ve
teribus habitos fuiffe innuit Lex Canuti Regis in Anglia latæ ( 2 ) , quæ inter Ethnicas
fuperftitiones , ignis quoque cultum planiffime vetat ,

XVI,

DE CEREBRO ANIMALIUM ,

Um hic cerebrum tantum memoretur , non exta , unam arufpicinam hic reprobari non
C cenfeo , fed generaliter cultum quemcumque , qui capiti animalium , præfertim quæ fa
crata aut immolatitia forent , præbebatur , quafi quod ex confueta fuperftitione Gentis ca-
piti ipfi , feu potius cerebro , atque penetralibus ejus , aliquid divinitatis infideret .
S. Gregorius Magnus ( 3 ) hortatur Brunichildem Francorum Reginam , ut fubjectos
fuos , qui Chriftianæ religioni nomen dederant coerceat ne in idololatricos ritus rela-
bantur , atque inter cætera , ut de animalium capitibus facrificia facrilega non exhibeant .
Qui porro ritus in hifce agerentur innuit idem S. Pontifex , de Ethnicis quibufdam
Langobardis , feu Langobardo rum foederatis , hæc fcribens ( 4 ) : More fuo immolaverunt ca-
put capra diabolo , boc ei per circuitum currentes , & carmine nefando dedicantes . Cum-
que illud ipfi prius fubmiſſis cervicibus adorarent , eos quoque , quos cœperant , boc adorare

pariter compellebant ,
Vides , caput capre more gentis divinis cultum honoribus . Et fane facramenta quoque
habita fuiffe ad capita beftiarum ex Gentilium confuetudine , docet Concilium Aurelia-
nenfe IV. anno DXLI, celebratum ( 5 ) : Si quis Chriftianus , ut eft Gentilium confuetu-
do , ad caput cujufcumque fere , vel pecudis , invocatis infuper nominibus Paganorum ,
fortale juraverit , fi fe ab hac fuperftitione commonitus noluerit cohibere , donec reatum
emendet , a confortio fidelium , vel Ecclefiæ communione pellatur .
Hujufmodi autem ritus , ac cultus hoc Indiculi articulo præcipue inhibitos effe credo ,

XVII,

DE OBSERVATIONE PAGANA IN FOCO , VEL IN

INCHOATIONE REI ALICUJUS ,

Liis omiffis , quæ huc fpectari poffent de una obfervatione verba faciam
A præclariora habemus monumenta , fcilicet de obfervatione temporis in ineundocujus
ne-
Α
gotio . Ejus expreffe meminit Nicolaus Papa I. ad Confulta Bulgarorum , prout ab illis
Pontificio oraculo expendenda propofita fuit : Refertis ( 6 ) , quod foliti fueritis , quando
in prælium progrediebamini , dies & horas obfervare , & incantationes , & joca, & car-
mina , nonnulla auguria exercere ,
In tempore namque collocabatur effectiva quædam vis , & potentia , ex qua ineundum
negotium fauftum aut infauftum exitum nancifci crederetur , Qua de re Rothomagenfe Con
cilium ( 7 ) ; Si quis in Kalendis Januarii aliquid fecerit, quod a Paganis inventum eft ,
dies obfervat , & lunam , & menfes & borarum effectiva potentia aliquid fperat in
melius , aut in deterius verti , anathema fit .
Germani veteres in Novilunio , aut in Plenilunio fpem maximam collocare , quafi au-
fpicatiffimo initio, vifi funt . Coeunt ( ait Tacitus ( 8 ) de Germanorum comitiis agens ) ,
nifi

(1 ) Tacit. Hift. lib. IV. 2 ) Ipfa Canuti Lex relata a nobis fait fupra in Monito ,
( 3 ) S. Greg. M. lib. IX. Ep. XI . (4 ) Idem Dialog. lib. III. c. 28.
quam confule .
(5 ) Conc, Aurelian. IV. c. 15. ( 6) Nicolaus I. ad Confulta Bulgaror. c. XXXV.
(7 ) Rothomagenfe Concilium regnante Hlodoveo Gloriofo Rege c. XIII.
( 8 ) Tacit. German. c. X,
 ET PAGANI ARUM.
99€
nifi quid fortuitum , & fubitum inciderit , certis diebus , cum aut inchoatur "Luna" , aut
impletur nam agendis rebus hoc aufpicatiffimum initium credunt . Et profecto a Cæfa
re ( 1 ) edocemur , Arioviftum adverfus eum opportune non decertaffe , quod matresfami-
lias Germanorum dixiffent , non effe fas Germanos fuperare , fi ante novam Lunam præ- \
lio contendiffent . Tanta apud Germanos veteres erat in temporum obfervatione religio .

XVIII
.

DE INCERTIS LOCIS QUE COLUNT PRO SACRIS .

Nter tot , tantaque cultus objecta Barbari ut facra recenfuere nefcio quæ loca ;' quafi
I' ea cujufdam Numinis peculiari tutela , vel etiam præfentia facrata forent . Bivia , at-
que trivia inter hæc numerari poffunt . Apud Burchardum : Venifti ( 2 ) ad aliquem lo-
cum , ideft ad fontes , vel ad lapides , vel ad arbores , vel ad BIVIA, & ibi candelam
aut faculam pro " veneratione loci incendifti &c. In vita quoque S. Eligii a S. Audoæno con-
fcripta ( 3 ) Trivia memorantur inter loca , ad quæ Chriftiani luminaria facere , aut vota
reddere prohibentur . Anne ex hac fuperftitione ortum duxit ridicula opinio de ftrigibus .
choreas ducentibus in quadruviis ?
Sed & loca credita fuiffe videntur, quæ vere dici poterant incerta , nulla fcilicet nota
diftincta , quæ ex creditis effectibus haberentur ut facra . Quod ex fuperftite vulgi per-
fuafione pulchre elucidat Eccardus ( 4 ): Loca que vulgus adbuc Unfteten , five loca incer-
ta vocat , de quibus nempe nefcitur , ubi fint : cum enim aliquis huc illucque ambulat ,
eum vel morbus fubito invadit , vel ei membrum aliquod corporis dolet , rationis ignari
dicunt , er feye uber eine unftete gegangen , five calcaffe eum locum , qui ubi fit nefcia-
tur: & quia is fanctus fit , genius loci illum puniiffe fomniatur , tanquam violatorem
contemptorem fui . Hæc Eccardus , Profecto ejufmodi obfervationes non minimi facien
dæ funt in Barbarorum rebus enucleandis , ubi præfertim alia defunt monumenta P

24 XIX .

DE PETENDO QUOD BONI VOCANT S. MARIÆ .

Uid fit petendum , quod boni vocant S. Mariæ , & cur inter Paganias recenfeatur
haud facile dictu eft . Rem acu tetigiffe videtur Eccardus , fufpicatus , Petendum effe
vocem non mere Latinam , fed ex Germanica origine Latinitate donatam feu ut
vulgo dicimus Latino-Barbaram . Bedd lectum Germanis fignificat , qui veteribus quibuf-
dam dialectis Bett , & Pett appellatus eft . Bedian , Bedden , Betten ( 5 ) , eft lectum fter-
nere ·
Si ergo ex hac radice vocis fignificatio defumatur , petendum idem erit ac lecti-
ftratum .
Scribit Eccardus ipfe ( 6 ) , quod Germani Gallium , Baubino tefte , Unfer Frauen Bet-
ftro , B. M. Virginis lectiftratum , Mergenkraut , berbam B. V. Marie , Libkraut , herbam
amabilem , vel amorem conciliantem , vocant . Iidem , & Belga , Serpillum etiam Unfer
Frauen Betftro appellant • Serpillum magicis incantationibus adbibitum fuiffe vel no-
men ejus vetus probat . In Gloffario enim Rabani Mauri Ms. legitur : Serpillum , Vui-
funt; boc idem eft , ac magica berba . Hæc Eccardus cui ego addam & Gallio haud
fine caufa berbe amabilis , vel amorem conciliantis nomen inditum fuiffe , quod innuit
ex hac herba præcipue quondam confectas fuiffe amatorias potiones , pluribus Sanctionibus
reprobatas , de quibus infra fermo erit ( 7 ) .
Cur autem Serpillum & Gallium ( quarum herbarum multimodas , præclarafque virtu-
tes ex Botanicis recenfet laudatus Eccardus ( 8 ) ) appellatum fit le&
tiftratum , quod boni
hoc eft Chriftiani , vocant S. Mariæ , divinabit qui poterit . Forte mali , hoc eft Ethni-
çi , ea vocavere le& tiftratum falfa cujufdam Divinitatis præfertim quæ amoribus conci-
liandis præeffet..

XX,

DE FERIIS , QUÆ
QUE FACIUNT JOVI , VEL MERCURIO ,

Ignum cenfeo animadverfione , quod tam multæ gentes , terra , linguis cultuque fe-
junctæ tempus per hebdomadas uniformi ritu dividerent , unamque hebdomada diem
facram haberent .
Tom. III. In
I 2

(1 ) Cæfar de Bello Gallico lib. I. c. 23. ( 2 ) Burchard. Colle&. Canon.

( 3 ) Vide locum allegatum fupra N. IV. (4 ) Eccard. Pranc. Orient. Tom. I. pag, 426.
(5 ) V. Wachter Gloffar. V. Bedd. ( 6 ) Eccardus 1. c. pag. 427.
( 7 ) V. infra N. XXII. ( 8 ) Eccardus 1. c.
 100 INDICULUS SUPERSTITIONUM

In Capitularibus Regum Francornm , fub titulo : Ur in die Dominico rurale opus non
frat ( 1 ); hæc leguntur : Si Pagani ob memoriam , & reverentiam Deorum fuorum dies co-
love, Judæi more carnali Sabbathum carnaliter obfervare fatagunt , quanto magis Chri-
Piane religionis devotio ob memoriam Dominicæ refurrectionis eundem diem venerabiliter,
atque bonorabiliter colere debet? : ...
Inquirendum itaque eft , quofnam dies , & in quorum reverentiam Deorum ut feria-
tos colerent Pagani noftri , Dictum eft fupra illos tria vel ut omnium præcipua Numina
coluiffe , Wodanum , Thoronem , Friggam . Hifce vero tres hebdomadæ dies attribuerunt ,
quos alii Mercurio , Jovi , & Veneri facrarunt . In quo animadverfione digna eft gen-
tium conformitas . Quamvis enim ex Mythologiis , & Theogoniis Barbarorum aperte pa-
teat , tria hæc Numina non eadem fuiffe cum præfatis Numinibus Romanorum , inter ea
tamen talis occurrebat attributorum conformitas ut Wodanus pro Mercurio fumeretur
·
pro Jove Thor , pro Venere Frigga , quæ pacis ac voluptatis Numen effe credebatur .
Ergo ,
, quæ nobis Feria IV. , & dies Mercurii , Barbaris ( Anglofaxonum utor dialecto ,
prout adhuc in eorum legibus fupereft ( 2 ) ) Wodnes-dag , dies Wodani ; Feria V. , hoe
eft , dies Jovis , Thunres-dæg , dies Thoronis ; Feria VI,, ideft , dies Veneris , Frigedag ,
( dies Frigge . Quibus adhuc , variata aliquantifper dialecto , nominibus tres illos dies ho
dieque compellant Belge , Angli , Dani , Norvegi , & Svedi ,
Ex tribus autem hifce diebus unam excoluere Pagani , ei dicatam Numini , erga quod
unaquæque Gens præcipua veneratione , cultuque ageretur . Ex Concilio Narbonenfi tempo
re Recaredi Wifigothorum Regis celebrato , colligimus etiam inter Chriftianos fuiffe , quit
facram haberent diem Jovi , aut Thoroni dicatam : Al nos pervenit ( 3 ) , quofdam de po
pulis Catholicæ fidei execrabili ritu diem , quintam feriam , qui & dicitur Jovis, multos
excolere , operationem non facere . Concilium quoque Arelatenfe IV. damnat eos , qui
quintam feriam (4 ) in honorem Jovis , vel Kalendas Januarias , fecundum Paganicam con-
fuetudinem bonorare præfumpferint ,
Ex Epiftola Canonica fub Karolo Magno pœnitentiæ fubduntur Presbyteri , qui ( 5 ) poſt
primam vel fecundam correctionem recipiant Idola colentes , vel fufcipientes homines , qui
"ad fontes atque ad arbores facrilegium faciunt , nec non de die Jovis , aut Veneris pro-
pter Paganorum confuetudinem obfervant &c. Inde colligimus , ex populis , quos hæc re-
fpiciebat Epiftola , alios quidem feriam V. in honorem Thoronis , alios feriam VI. in ho-
norem Frigga obfervaffe ,
Populos , ad quos nofter Indiculus pertinet , erga Thoronem , & Wodanum , actos fuif
fe cultu præcipuo , ex præfixa Abrenuntiatione Diaboli liquet . Cum ergo hic inhibeantur
feriæ , quæ fiebant Jovi , vel Mercurio , innuitur , ex illis alios Feriam V. in honorem
Thoronis , alios Feriam IV. in honorem Wodani, facram habuiffe .
3
XXI.

DE LUNÆ DEFECTIONE , QUOD DICUNT VINCELUNA ,

Lamores in eclipfi Lunæ a populis habitos belle pingit S. Maximus Taurinenfis , ins
C quiens ( 6 ): Quis non molefte ferat , fic vos effe falutis veftræ immemores , ut cœlo
tefte peccetis ? Nam cum ante dies plerofque de veftræ avaritiæ cupiditate pulſaverim s
ipfa die circa vefperum tanta vociferatio populi extitit , ut irreligiofitas ipfius penetraret
1 ad coelum , Quod cum requirerem quid fibi clamor bic velit ? dixerunt mibi , quod laborants
Lunæ vociferatio fubveniret , O defectum ejus fuis clamoribus adjuvaret . Rifi quidem ,
O miratus fum vanitatem , quod quafi devoti Chriftiani Deo ferebatis auxilium : Clama-
batis enim , ne tacentibus vobis perderet elementum . Tanquam infirmus enim & imbecil-
lis , nifi veftris 誓 adjuvaretur vocibus , non poffe luminaria defendere , quæ creavit . Bene
igitur facitis qui Divinitati exhibetis folatium , ut votis juvantibus poffit cœlum regere .
Clamores ritufque in eclipfi Lunæ peractos damnavit & Concilium Arelatenfe IV.
Quicumque (7 ) exercuerint bec , quando Luna obfcuratur , ut cum clamoribus fuis , do
maleficiis , & facrilegorum ufu fe poffe defendere credant &c. Quod itidem Gregorius
III. totidem pene verbis fancivit ( 8 ) ; ut & Ecgbertus Eboracenfis in Canonibus de re-
mediis peccatorum ( 9 ) .
Inter bene multa teftimonia hoc in medium afferendum felegi , quoniam nos edocet , in
Luna eclipfi non itantum adhibitos fuiffe clamores , fed & maleficia , facrilegorum
u/um , hoc eft incantationes ( ut arbitror ) , phylacteria , & alia ejufmodi Ethnica , ac
fuper-

( 1 ) Capitularium Additio II. 1. 11.
( 3 ) Conc. Narbon . an: DLXXXIX. c. 15.
(5) Epiftola Canonica incerti anni c. V.
( 7 ) Conc. Arelat. IV. an. DXXIV. c. 5.
dicia congrua de pœnitentibus c. XXIII.
(2 ) V. Wilkins . Lex Anglofaxon. pag. 159. 160
(4) Conc. Arelat. IV. an. DXXIV, c. 5.
(6 Hom. de Defectu Lunx .
1 (8 ) Excerptum a B. Gregorio PP. III. Ju-
( 9 ) Ecgbertus Eborac. can. de rem peccat. c. XI .

(
 ET PAGANIAR'U M.

fuperftitiofa , five ut infauftum omen , malumque a fe averruncarent , five ut laboranti

aftro auxilium ferre putarent .
Cæterum Indiculus nofter innuit , populos , de quibus agitur , vociferationes edidiffe , Vin-
ce Luna clamantes , Lunam fcilicet excitantes , ut vinceret , neque fe in eo , cui fuberat ,
luminis defectu opprimi pateretur .
Illud autem maxime notandum occurrit , quod ejufmodi credulitatis , aut rituum non
modo Romanis ac Barbaris , fed & remotarum plagarum incolis in re adeo puerilli ac
frivola , convenientia deprehendantur ( 1 ) .

XXII.

DE TEMPESTATIBUS , ET CORNIBUS , ET COCLEIS .

1
Rimo reprobantur , qui tempeftates , ventos , grandines &c. fe ciere poffe putabant ,
P Tempeftarii nuncupati . Ars hæc ,
ut religiofi pars officii ཉ uti cæteræ magiæ partes ,
fummo in pretio quondam habita fuit . De Virginibus Infulæ Sena , Celticæ gentis , hæc
tradit Pomponius Mela ( 2 ) : Sena in Britannico mari Ofifmicis adverfa litoribus , Galli
ci_numinis oraculo infignis eft . Cujus Antiftites perpetua virginitate fanctæ numero novem
effe traduntur . BARRIGENAS vocant , putantque ingeniis fingularibus præditas , maria ,
ac ventos concitare carminibus , feque in quæ velint animalia vertere , fanare quæ apud
alios infanabilia funt , fcire ventura prædicere : fed nonnifi deditas navigantibus &
in id tantum ut fe confulerent , profectis . Sed , quod cæteris magicis artibus , id & huic
contigit ; fcilicet , ut evilefceret . Cæterum malefici , qui aera poffe conturbare , & gran
dines immittere ( 3 ) ferebantur , Legibus Civilibus , & Ecclefiafticis pluries damnati funt .
Secundo reprobantur cornua , & cochleæ . Cochleas vafa fuiffe , e quibus bibebatur , do-
cet Cangius (4 ) ; cornubus quoque pro poculis ufos communius fuiffe Barbaros , res eft
quam notiffima . Quare hic procul dubio damnari videntur confectiones quædam fuperfti-
tiofe elaborata , vel ebibitæ . Potiones enim ex herbis , fuccis , aliifque rebus confectas ,
propinatafque , non abfque fuperftitione fuiffe > e veterum teftimoniis colligimus . Unde
& inter fuperftitionis reos referuntur quicumque divinos ( 5 ) , præcantores , phylacteria et-
iam diabolica , vel characteres diabolicos , vel berbas , vel fuccinos fuis , vel fibi , impen-
dere tentaverit ,
Morbo curando , vel immittendo , neci inferendæ , abortui procurando , varii recipe con-
ficiebantur . Sed quæ hic præcipue fub cochlearum voce damnantur , fuere phyltra ad amo-
rem , vel odium , alienæ menti immittendum confecta , atque etiam epotum data . Etenim
cauculatorum , feu cochleariorum nomine cos proprie venire , qui cauculis , feu poculis ama-
toriis , cibis , ac phylacteriis hominum mentes inficiunt , docet laudatus Cangius ( 6 ) , vo-
lupe confulendus . Atque hi quoque tum Romanorum > tum Barbarorum legibus , atque
Ecclefiafticis fanétionibus cohibiti funt .
Sed ineptiis miffis factis , de celeberrimo illo amoris vinculo , fraternitatis , & focietatis
foedere maxime facro aliquantifper differam , quod commixto , aut etiam epoto contrahen-
tium fanguine fiebat , quafi vero potio hæc , aut commixtio colligandis animis aptiffima
cenferetur , Ritum Scythici fuiffe inftituti docet Herodotus ( 7 ) : Infufo in grandem cali-
cem fictilem vino , commifcent eorum fanguinem , qui feriunt foedus , percutientes cultello ,
aut incidentes gladio aliquantulum corporis deinde in calice tingunt acinacem , fagittas ,
fecurim , gladium . Hac ubi fecerunt , fe fe multis verbis devovent : poftea vinum epotant
non modo ii, qui foedus fecerunt , fed etians comites ii , qui funt maximæ dignitatis . Con-
fulendus hac de re Pomponius Mela ( 8 ) , Lucianus ( 9 ) , Athenæus ( 10) , aliique . Con-
fufo fanguine fe invicem foederaffe & Septemtrionales Germanos allatis exemplis oftendit
El. Johannes Ihre ( 11 ) ; quo devinctus foedere appellabatur Fofterbroder , quafi Frater Pa-
Aitius . Quod & firmat Saxo de Danis fcribens : Icturi fœdus ( 12 ) veteres veftigia fua
mutui fanguinis afperfione perfundere confueverant , amicitiarum pignus alterni cruoris com-
mercio firmaturi .
Quod multum fuadet , religionem , feu verius fuperftitionem , huic devotæ amicitiæ in-
terceffiffe , eft , quod Barbari ad Chriftianifmum converfi ejus generis foedera Chriftianis
facris firmaverint . Mos hodieque fupereft certe inter Slavos Morlaccos , ubi fraternitates
ha contrahuntur , non quidem Ethnico ritu fanguine cruentate , fed firmata facro myfte-
Tom. III. rio .
I 3

(1 ) Confule Meinders in hunc locum . Cangius Gloff. V. Vinceluna .

( 2 ) Pomponius Mela ib. III. c. 6. ( 3 ) Verba funt Conc. Parif. VI. lib. III . c. 2 .
( 4 ) Cangius Gloffar. hac voce . (5 ) Conc. Arelat. An. DXXIV. c. 5.
( 6 ) Cangius Gloffar. hac voce , (7 ) Herodotus lib. IV.
( 8 ) Pompon. Mela de Situ Orbis lib. II. c. 1 . (9 ) Lucianus in Toxari .
(10) Athen. lib. I. c. 2. Dipnos .. (11) Ihre Gloffar. V. Fofterbroder .
(12) Saxo Gram . lib. I.
 102 INDICULUS SUPERSTITIONUM

rio , Fœdus namque nectitur ante altare , ubi duo fraternitatem ineuntes facro pro ipfis
celebrato affiftunt , accenfa intorticia præ manu geftantes . Mares fic foederati fe invicem
appellant Pobratime , quafi Semifrater , & fœminæ Pofeftrima , quafi Semiforor , Inter ma-
rem & fœminam faltem inter noftrates hoc fodalitium nunc admitti non folet . Nil pecu-
liare quod fciam , in fraternitate ineunda , fibi invicem fpondent ; attamen arctiffimo
vinculo fe fe mutuo cenfent obftrictos ; Tutti gli amici ( verbis utor Joannis Lovrich ( 1) )
Specialmente quelli che fi legano a piedi dell' Altare , fi formano un dovere di ajutarfi
fcambievolmente in qualunque occorrenza , e pericolo , ed arrivano a tal grado di fenfibi
lità i loro contratti amichevoli , che fi recano ad onore i Pobratimi il perder la vita gli
uni per gli altri , Tam areta , tam devote amicitiæ inftitutum fupereft hodiedum inter
populos , qui plurimum retinentes ruditatis antiquæ , indolem & mores minus corruperunt .

XXIII,

DE SULCIS CIRCA VILLAS .

Uomodo antiquis Germanis , illifque qui Scythica inftituta purius fequebantur , fu-
perftitionem hic reprobatam de fulcis circa villas aptaverim , nefcio cum ex ve-
terum teftimoniis longa ferie a Pellouterio allegatis planum fit , hos in plauftris , &
in currubus vitam egiffe . Quod & mordicus retinuerunt , qui Patrum inftitutis tenacius
adhæferunt . Ut enim nihil de remotis quibufdam Tartaris loquar , fed de iis tantum , qui
ut ita dicam , præ foribus noftris funt , vivunt adhuc qui memorent , quofdam inter Mor
laccos parva habuiffe tuguria , quæ plauftro impofita huc , illucque tranfvehebantur . Ne-
que ibi hodie defunt tuguriola condendis frugibus extructa , qua e loco in locum tranf
vehi queunt ( 2 ) .
Attamen locis ad habitandum felectis circumagere fulcos , antiquiffimi Celtarum moris
fuiffe videtur . Hæc namque canit Virgilius ( 3 ) :
Interea Eneas Urbem defignat aratro ,
Sortiturque domos : hoc Ilium , & hæc loca Troja
Effe jubet,
Ad quæ Ser
vius ( 4 ) Quem Cato in originalibus dicit morem fuiffe . Condituri enim civi-
tates taurum in dextra , vaccam in finiftra jungeba
nt : & cinci ritu Sabino , ideft toge
parte capitis velati , parte fuccinct tenebant ftivam obliqua , ut gleba omnes intrinfe
i m cus
caderent . Et ita fulco ducto loca defignab m a f
ant urorum , ratrum ufpendentes circa loca por-
tarum , Unde & territor
ium dictum eft , quafi tritorium , tritum bobus & aratro .
Et alias Servius ipfe ( 5 ) : Videtur illud attingere moris antiqui , quod cum conderetur
nova civitas , taurovacca , ita ut vacca effet interior , a Magiftratu muri defignaven-
tur. Nam ideo ad exaugurandas vel diruendas civitates aratrum adhibitum > ut eodem
ritu , quo condita , fubvertatur , Horatius : Imprimerque muris hoftile aratrum ,
Idipfum in Italia noftra quondam obtinuiffe more ab Hetrufcis derivato & quidem
haud fine religionis interventu , Varro teftatur ; Oppida ( 6 ) condebant in Latio , Hetrufco
ritu , multa ; ideft junctis bobus , tauro , & vacca interiore aratro circumagebant fulcum;
boc faciebant religionis caufa die aufpicato , ut foffa , & muro effent munita terram ,
unde excalplerant , foffam vocabant , & introrfum factum , murum ; poftea quod fiebat or-
bis , urbs ,
Sulcos ejufmodi videtur , & Barbaris notos , ufitatofque fuiffe , penes quos novimus ex-
titiffe morem , ut amplas Provincias , imo & integra regna in orbem circumclauderent
Hunnorum terram defcribit Monachus Sangallenfis , & ex eo Albertus Krantzius , quem
ego autographo præpono , utpote qui rem clarius exponit : Terra Hunnorum ( ait Krant-
zius ( 7 ) ) ut antiquorum memoria concelebrat , novem circulis , quos Theutonici Haga di-
cunt , cingebatur: quorum finguli ita quercinis roboribus , five faginis , five abiegnis , erant
extructi , ut de margine ad marginem viginti pedum fpatium tenderentur in latum , toti-
dem fubigerentur in altum . Concavitas autem univerfa , aut duriffimis lapidibus , aut cre-
ta tenaciffima replebatur . Porro fuperficies vallorum eorundem integerrimis cefpitibus tege-
batur : inter quorum confinia plantabantur arbusculæ , quæ ( ut cernere folemus abfcif
Je , atque projecte , comas caudicum , foliorumque proferunt . De primo autem circulo ad
fecundum viginti millia paffuum Theutonica protendebantur , & inde fimiliter ad tertium
ita deinceps ufque ad nonum : quamvis ipfi circuli alius alio multo fierent contractio-
res , in orbem redeuntes , Inter hos igitur aggeres ita vici , villæque erant collocati , ut
de aliis ad alias humana vox poffet exaudiri , Contra autem ædificia inter inexpugnabiles
mu-

(1) Lovrich , Offervazioni Art. X. (a) Lovrich 1. c. Art. V.

(3 ) Virgil. Æneid. lib. V. (4 ) Servius in Virg. 1. c.
(5 ) Idem in Aneid. 1. IV, (6 ) Varro de Lingua Latina IV, 32,
( 7) Krantzius lib. II , cap. 6,
 ET PAGANIARUM. 103

muros , portæ non fatis late , per quas latrocinandi gratia non folum exteriores , fed etiam
interiores , folebant exive . De circulo quoque ad circulum fic erant poffeffiones , & habita-
cula quaquaverfum ordinata , ut clangor tubarum inter fingula cujuslibet rei fignificati-
vus poffet adverti . Ad has ergo munitiones per ducentos & amplius annos , qualefcumque
omnium Occidentalium opes congregantes , cum Gothi , & Wandali quietem bominum per-
turbarent , orbem occiduum pene vacuum dimiferunt . Hucufque Krantzius , Animadverte
novem Hunnicarum Provinciarum circulis claufarum defcriptionem , & integri Regni .
Neque ejufmodi orbicularia fepimenta folis Hunnis propria fuiffe putes . Alibi quoque
provinciæ , aut diftrictus appellati funt Orbes , ut Orbis Lemovicinus , Orbis Caturcinus (i) .
Helvetiorum diftriétus adhuc dicuntur Cantones : Kant autem orbem , & circulum optime
defignat ( 2 ) . Quid plura ? aliquibus Germaniæ Provinciis ineft Circuli nomen ?
Nonne
Hæc fane fynonyma ab antiqua caufa derivaffe reor , qua Provinciæ , atque diftrictus cur-
va in fe vergente claudi folerent .
Neque illud animadverfione indignum , quod Oppidum , Urbs , Provincia , Regio , Ger-
manica voce Gard compellata fuerit , quæ vox proprie Curtem fignificat , feu aream cir-
cumquaque claufam tecto carentem . Quod itidem innuit , Provincias , Regionefque Bar-
barorum quondam circumclaufas extitiffe ,
Sed argumentum ultro firmat , quod cum Germani ftabiles villas habere cœperint , Vil-
las ipfas orbicularibus munimentis claudi confueviffe putem . Horum monimentorum rudera
adhuc fuperfunt in aliquot Villis Patria Fori Julii , quæ a Barbaris , qui regiones noftras
infederunt , confecta fuiffe nemo forte negaverit . Villarum Ecclefiæ , quin & Villæ ipfæ
muris claudebantur & oftiis , & aggere in orbem vergente . Unum hic exhibeo triplici
aggere circumdatum 2 intra quod quondam extitiffe habitacula pagi Melerėti nuncupati
nunc Mereto , feniorum memorat traditio . Ipfum incidi curavi , prout viventium memo-
ria adhuc extiterat nune ex parte disjectum . Media in area fupereft Ecclefia , Ejus ge-
neris e apud nos appellantur Cortina , five parvæ Curtes ,

a
b

Marus
d.
a.Fcclesia situs
b.Murus cameterij e. Magnaporta
c.Porta cum turri J. Via quà in cortinam itur.

( 1 ) Cangius Gloffar. V. Orbis . ( 2 ) Maurin. ap. Cangium ibid . Wachter Gloffar. V. Kant,
Quod
 104 INDICULUS SUPERSTITIONUM

Quod autem attinet ad paganiam , quam exponendam fufcepimus , fulcos veterrimo Cel-
tico fupra expofito more in harum Villarum inauguratione , vel alias , ab Ethnicis , & qui-
dem religionis gratia , circumactos fuiffe , probat articulus ipfe , de fulcis circa villas , qui
hie ut fuperftitiofi reprobantur . Quænam autem hic fuperftitio intercederet , nefcire me fa-
teor
? nifi ea forte ipfa fit , qua magi circulum defcribere dicuntur , ut ab illa circulari
area nocentes genii arceantur ,
Sed argumentum profequamur haud penitus injucundum . Sufpicor non fulcis modo , fed
& aggeribus ipfis , feu munimentis , aliquid ultra muniminis caufam fpectatum fuiffe , cum
codem modo claudi confueverint & fora , atque ita quidem , ut nulla præfidii ratio fe fe
prodar .
In antiquo Manufcripto Islandico Hirdskra nuncupato ( 1 ) hæc leguntur a Bartholino
latine reddita Jam dicendum eft , quomodo finito prælio manubiæ diftribuendæ fint , fi
Deus victoriam , & prædam largiatur . Regis , & Birkibeinorum antiqua confuetudo eft ,
ex omnibus manubiis fuis , nulla re fubtracta , integras decimas dare . Primo milites in
locum , qui maxime idoneus videtur buccina convocandi funt , quo vexillum regium
Signifer portare debet . Ibi Signifer terræ aliquod fpatium fepimentis circularibus cingi cu-
ret , vexillumque in illius meditullio erigat &c.
Idem & in foris , in quibus judiciales & politici agebantur conventus , factum eft : In his
judiciis fub dio habitis ( ait Cl. Ihre ( 2 ) ) circulus formabatur lapidibus ut plurimum
defcriptus , ubi Judex cum Affefforibus loca fua babebant , in quem litigantes , vel
alias de Reipublice negotiis confultaturi introducebantur .
Fororum ejufmodi rudera hodiedum fupereffe teftatur folertiffimus Monumentorum edi.
tor Olaus Wormius , fcribens ( 3 ) : Loca , in quibus publice lites fecundum Regni leges ,
conftitutiones dirimuntur , Fora bic vocamus , noftratibus Ting. Ea in locis campestri-
bus, & apricis , vei etiam in fylvis , & lucis , prope aras Deorum , ex congerie grani
diorum lapidum , in quadrangulam , aut ovalem figuram difpofitorum extructa cornuntur .
Adbuc prope urbem , ac arcem Orethinganam in Selandia rudera ejus fori monftrantur
ex quo arcem , ac urbem denominationem traxiffe volunt . Cujus cum ego structuram , &
capacitatem diligentius examinarem vidi illud quadraginta fex Jaxis ftupendæ magnitu,
dinis cinctum fuiffe , eminente in ejus meditullio grandiufculo quodam , omnia vero in ova-
lem difpofita erant figuram , ita quidem ut utrinque ad latera circa medium porta , quafi
aditus pateret meridiem & feptemtrionem verfus , Longitudo nonaginta paffus æquabat , la-
titudo viginti . In tractu Mierlofano , prope Aafmuntorp , locus extat undique cautibus fe-
ptus , etiamnum Fori appellationem retinens , Tinget enim vocant . Plura hujus generis
paffim in aliis Regni Provinciis cernere licet ,
Obiter adverte , fora judicialia conftructa quoque fuiffe prope aras Deorum , quafi vero
judicia effent religiofi officii pars . Helmoldus ( 4 ) pariter verba faciens de quodam Slavo-
rum loco , qui fanctimonium fuit univerfæ terræ , fubdit , quod illic fecunda feria populus
terræ cum Flamine , & Regulo convenire folebant propter judicia . Ejufmodi autem confue-
tudo fortaffis in caufa fuit , quod Chriftiani quidam in Ecclefiis , vel in earum atriis
ac cœmeteriis Placita inftituerent ; quod pluribus Canonibus , atque Capitularibus interdi-
&tum legitur , longa ferie allegatis a Cangio ( 5 ) .
Cæterum quod in locis claufis , & intectis , in mediis agris conftitutis , judiciales & po-
litici agerentur conventus , liquido colligitur , cur loca ipfa , feu judicia Curtes appellaren,
tur ; unde formula veteribus ufitata , dum de loco judiciali fermo fit , in curte ad campos
in mallo publico .
Et in Italia quidem noftra hodiedum , cum de re judiciali agitur , frequentatiffimæ funt
voces Corte , & Arringo ; quam vocem ( Arringo ) a Germanico Ring recta defcendere
omnes , quotquot infpexi , linguarum Germanicarum Gloffographi unanimes confentiunt ,
Ring autem proprie fignificat rem , in qua verfamur , fcilicet circulum , vel potius omne id 2
quod per declinationem lineæ recta in fe redit ( 6 ) , ideft , quod ex curva in ſe vergente
concluditur .
Et has quidem voces apud Italos ufitatiffimas effe norunt omnes . Num vero & res
ipfa quondam in ufu fuerit mihi non liquet . Sed haud difficulter quis perfuadere fibi
poterit , inter tot gentium Populos Italiæ invafores comitia & placita in campis agen-
tes , fuiffe qui aream more fuo circumclauderent circulari , vel alio haud abfimili ambitu
At vero Italicum folum ab iis , qui fupervacua forfan redituum aviditate illecti nemora
& prata aratro profcindere fufceperunt , adeo fufdeque verfum eft , ut novam fuperficiei
formam induerit , ut mirum non fit , fi penitus deftructa , deletave fuerint veneranda illa
Barbaræ antiquitatis monumenta ,
Pro-

( 1 ) Ap. Bartholin . 1. c. lib. I. c. z. ( 2 ) Ihre Gloffar. V. Ring.

( 3 ) Warm. Monum. Danic. lib. I. c. 10. ( 4 ) Helmold. lib. I. c. 83. alias 84.
(5 ) Cangius Gloffar , V. Placitum . (6 ) Wachter Gloffar. V. Ring.
 ET PAGANIARU M. .105

Prope pagum & cortinam Melereti , de quo fupra verba feci , aggerem confpexi in
mediis campis orbicularis pene figuræ , fpatiofam claudens plateam , in quo unus fat ani-
plus patet hiatus , a villicis , ut reor , fequiori ævo confectus , introducendis plauftris in-
terioris agri excolendi gratia . Ejus formam hic exhibeo .

Aree interne longitudopertic ge, latitudopertic . 8o . circiter

Aggeris altitudopertic.4 , crassities pertic . 4 circiter.

Jaw

Putarem aggerem ipfum extru& tum fuiffe bellici propugnaculi caufa . Sed anne placitis ,
comitiifve cogendis ? Vox Meleretum , quo vicinus pagus compellatus eft , conjecture fa-
vere videtur . Mal enim & Mel comitia , & Herd, Hird , Hived aream , & proprie
aream claufam , feu curtem fignificare , ex optimis linguarum Germanicarum , arque Se-
ptemtrionalium Gloffographis edoceor ; ut Meleretum , five Meleredum jure verti poffit area.
claufa , feu curtis ad celebranda comitia . Alibi in eadem Provincia haud procul ab alia
cortina vidi pariter in mediis campis claufam aggere aream , prope pagum Sedelianum
dictum , figura tamen quadrangulæ , cujus quoque forma in Dania fupereffe fororum ru-
dera refert Olaus Wormius fupra relatus .
Haud immerito profecto cenferi poteft , quod vigente Ethnicifmo Barbarorum fora fic
clauderentur , feu quod mali genii arceri putarentur , feu quod area inclufa Numini jufti-
tiæ , ac foro Præfidi dicaretur , feu ex altera quacumque mihi ignota caufa ex religiofo
principio derivata . Quidni ergo in munimentis Regionum , Provinciarum , Pagorum &c.
de quibus fupra verba feci , ultra militaris propugnaculi caufam , aliquid ex religione ſpe-
&
taretur ?
XXIV .

DE PAGANO CURSU , QUEM YRIAS NOMINANT , SCISSIS

PANNIS , VEL CALCEIS ,

R docente Cl. Ihre ( 1 ) accipitur communiter pro fummo vivacitatis gradu , &Tra
Yidem ent accum impetu ferm . Anne hæc vox a Scythis in Latium tranfierit , une
de

(1) Ihre Gloffar. hac voce .

 UM
106 INDICULUS SUPERSTITION

de vox gyrus originem traxerit ? Eadem profecto ratione ex irron , erraré , apud Offridum
feu
in Evangeliis Francicis paffim fit girron , eadem fignificatione ( 1 ) . Littera namque g
fyllaba ge vocibus Barbarice radicis præpofita plerumque otiofa effe dicitur , ornatus po-
tus , quam officii caufa ( 2 ) . Sed hæc ad Gloffographos .
Ego interim hic inhiberi reor Paganos curfus in orbem plerumque actos religiofi officii
caufa . Alibi ex S. Gregorio animadvertimus ( 3 ) in Italia Langobardos quofdam , feu Lan-
gobardorum fœderatos per circuitum currentes carmine nefando caput capra diabolo dedi-
caffe . In Attila funere , ut refert Jornandes ( 4 ) , de tota gente Hunnorum electiffimi
equites , in eo loco , quo erat pofitus , in modum Circenfium curfibus ambientes , facta
ejus cantu funereo referebant . Huc quoque pertinet quod narratur ( ex quonam vetufto
monumento , nefcio ) de Saxonum curfu circa Irminfulam ; quod nempe antiqui Saxones
(5), cum primis militares bomines , certis iifdem folemnitatibus , & feftis diebus ,
armis induti , atque etiam cataphracti , gladiifque adcincti , dextra vero ceftus ferreos vi-
brantes , alternis circa Idolum boc Patria obequitantes , interdum in genua procumbere ,
opemque præfentem , & in bello fecundam fortunam efflagitare folerent.
Superftitionem gentium probat , quod de Langobardis Beneventanis jam Chrifto addictis
refertur in vita S. Barbati ( 6 ) : Non longe a Beneventi moenibus devotiffime facrilegam
colebant arborem, in qua fufpenfo corio cuncti qui aderant , terga vertentes arbori , ce-
lerius equitabant , calcaribus cruentantes equos , ut unus alterum poffet præire ; atque in
eodem curfu retro verfis manibus in corium jaculabantur . Sicque particulam modicam ex eo
comedendam fuperftitiofe accipiebant ,
Hæc de curfibus Trias vocatis . Cur autem in Indiculo noftro additum fit , fciffispane
nis vel calceis , id ad ritum refpicit , de quo nullam , quo ad Barbaros , notitiam
habeo .
Cæterum credo non errare , qui dixerit , ab hifce religiofis , feu fuperftitiofis curfibus ori-
ginem duxiffe torneamenta , & haftiludia . Profecto , equeftria ejus generis exercitia a Bar-
baris Ethnicis in honorem Deorum celebrata fuiffe colligimus ex Olao Wormio , de ejuf-
modi ludis in honorem Ethnici Numinis Dife peractis fic loquente ( 7 ) : Hafiludia,
aliaque exercitia equeftria boc tempore ( primo fcilicet poft Feftum Epiphaniorum pleni-
lunio ) in ejus ( Dife ) honorem inftituerunt noftrates , quorum reliquiæ etiamnum mul-
tis in locis vifuntur . Hinc illud AT RENDE DYST , quod proprie eft , in honorem Difa
baftiludiis certare.
XXV,

DE EO QUOD SIBI SANCTOS FINGUNT QUOSLIBET MORTUOS ,

Inc edifcimus recens ad Chriftianifmum converfos nimia facilitate defun&

tos irter San-
H ' Atos adfcripfiffe , atque facilitatem illam profluxiffe e Paganifmi inftitutis ; ex quo con-
fequens eft , Ethnicos gentis , ad quam fpectabat Indiculus , fumma lubricitate mortuos fuos
in Divorum album retuliffe ,
Quod fi res ita fe habet , intelligere mihi videor , cur lubricus novorum Sanctorum cul-
tus interdiceretur . Ita Capitulare Francofordienfe anni DCCXCIV . Ut nulli novi Sancti
( 8 ) colantur , aut invocentur , nec memoria corum per vias erigantur ; fed ii foli in Eccle-
fia venerandi fint , qui ex auctoritate paffionum , aut vite merito electi funt . Quo fpectaf
fe videtur & Capitulare II, anni DCCCV. De Ecclefiis ( 9 ) , feu Sanctis noviter fine au
toritate inventis , nifi Epifcopo probante , minime venerentur . Salva etiam & de hoc &
omnibus Ecclefiis canonica auctoritate .
Inde equidem colligitur , quam neceffarium foret , lubricum illum popularem cultum in-
hiberi , & caufas ejufmodi Ecclefiafticæ poteftati refervare . An vero exinde potiffimum in-
valuerit , ut nonnifi Ecclefiaftica auctoritate intercedente novi Sanéti colantur , iis , qui in
Eccleſiaſtica hiſtoria verfati funt , definiendum relinquo .

XXVI.

DE SIMULACRO DE CONSPARSA FARINA ,

?
glofaxonibus dictum fuiffe Salmonath , hoc eft , ex Venerabilis Beda interpretatione ,
menfem placentarum , quas in eo Diis fuis offerebant .
Saxo

(b) Wachter Gloffar. V. Irren . ( 2 ) Idem , ibidem in Prolegomenis Sect. V.

(3 ) Vide fupra N. XVI. (4 ) Jornandes c. XLIX.
( 3 ) V. Meinders in hunc Indiculi locum . ( 6 ) Vita S. Barbati apud Bolland. die
XIX. Febr. ( 7) Worm. Monum. Dan. lib. I. c. 3. (8 ) Capitulare Francfort. an.
PCCXCIV. c. XI . ( 9 ) Capitulare II. an . DCCCV. c. XVII . (10) Supra Art, III.
f

ET PAGANIARUM. 107

Saxo quoque de placenta Svantovito oblata mentionem ingerit , ficque Slavica placen
tæ formam ritumque defcribit : Placenta ( 1 ) quoque mulfo confea , rotunde forme ,
granditatis vero tantæ , ut pene hominis ftaturam æquaret , facrificio admovebatur . Quam
Sacerdos fibi ac populo mediam interponens , an a Rugianis cerneretur , percontari folebat ,
Quibus illam a fe videri refpondentibus , ne poft annum ab eifdem cerni poffet , optabar .
Quo precationis more non fuum , aut populi fatum , fed futura mellis incrementa pofcebat :
Animadverte , hic fermonem agi non de pane communi , fed mulfo confecto , quod innuit
a Barbaris oblatos effe Numinibus panes dulciarios . Item cum hic placenta , & in Indicu-
lo noftro confparfa farina memoretur , azymos panes , non fermentatos , credibile eft in
facris ufitatos fuiffe . Hæc firmant quodammodo quod jampridem fufpicatus eram ; fcilicet
quamplures ex Barbaris ( fi non omnes ) fermenti ufum quondam non habuiffe . Ex Mor-
lacchis ( 2 ) veterum inftitutorum maxime tenacibus plurimi adhuc adduci non potuere ,
ut panem fibi conficiant , fubcinericiis placentis , quantumvis cum domefticæ economia
haud levi difpendio , nuncium mittere nefcii .
Cæterum five de panibus five de placentis a Germanis Septemtrionalibus Numini obla
tis pulchrum affert exemplum Snorro ( 3 ) : Vefpera ea Rex interrogat Gudbrandi filium ,
quomodo ftructus erat illorum Deus . Refpondit ille , eum Thori referre imaginem , malleo
manu armatum , eximia magnitudinis effe , intrinfecus cavum , nitentem alte ftructo fugge-
fu , in quo ftabat foras prodiens . Non deeffe ei , qua ornatus erat , auri argentique co-
piam . Quatuor ei quotidie apponi panes , nec non eis congruam carnem . Hæc Snorro , qui
la-
fubinde narrat ( 4 ), hanc cibi copiam aluiffe mures , atque ferpentes , bufones , atque
certas , quæ confracto Idolo intra ipfius cavum repertæ funt .
Ex hifce panum , feu placentarum , Ethnicis oblationibus ortum duxiffe videtur Colly-
ridianorum hærefis , quam in Arabiam e Thracia , ac fuperiore Scythia , hoc eft , e Scy-
thica gente diffufam fuiffe recenfet Epiphanius : Ferunt , inquit ( 5 ) , mulierculas quafdam
in Arabia , quo e Thracia profecta erant , novum illud dogma commentas fuifle , adeo ut in
Virginis nomen & honorem collyridem , five tortam panis , facrificantes offerant , & conven-
tum habeant . Et alibi ; Hæc hærefis ( 6 ) in Arabiam e Thracia , ac fuperiore Scythia dif-
fufa ad aures ufque noftras pervenit Mulieres quædam currum , five fellam quadra-
tam adornantes , ac linteo defuper extento , folemni tempore per aliquot dies panem propo-
nunt, & in Mariæ nomen offerunt . Tum ad unam omnes illo vefcuntur .
Indiculus autem nofter de fimulacro loquens indicat fuiffe , qui panes , feu placentas im-
molatitias in fimulacri formam conficerent , vel ipfis fimulacri imaginem imprimerent , quæ
vel effigiem , vel fymbolum Numinis , cui dicabatur , exprimeret . Superftes mos videtur ,
quem Keyslerus ex Verelio refert : Rufticani homines ( 7 ) bodieque in Parafceve Jolia ...
panem figura verris ( nomine Julagalt ) conficere , eumque per totum Juliorum tempus , quo
menfas pane , perna , aliifque ferculis inftruunt , majorum more ominifque caufa ufque ad
Canuti diem ( XIII. Januarii ) in menfa exponere folent . Sintne hæc moris antiqui , an
fuperftitionis reliquiæ non definimus . Memorandum nobis eſt animalium figuras apud

Barbaros fuiffe fymbola Numinum ; & quidem yerrem , feu aprum , ex Taciti teftimonio ,
fuiffe fuperftitiofum infigne Matris Deorum ( 8 ) .
Reliquias ufus præfati verris ex fubaeta farina compacti defcribit ipfe Verelius his ver-
bis: Plures verrem ( 9 ) iftum fictum ficcant , & ad veris tempus , cum femina fulcisfunt
credenda , fervant ; tum partem ejus comminutam , in vas , vel corbem , ex quo femina
funt difpergenda , immittunt , bordeoque permixtam equis aratoribus , alteram fervis ftivam
tenentibus comedendam relinquunt ; pe forte uberioris meffis percipiendae.
Placentula Pafchales , quas Columbas appellamus , mellitæ placentulæ in fefto S. Marti-
ni , aliique panes , & placenta dulciariæ imaginum formam referentes , quæ certis diebus
in puerorum gratiam alicubi venum exponuntur , antiqui moris reliquiæ fortaffe funt .
Sed Cl. Hermannus Adolphus Meinders adverfus Pontificios debacchandi ( ut ejus mos
habet ) ex hac fuperftitione occafionem fumit his verbis ( 10) Utinam hæc fuperftitio
adbuc bodiedum apud Pontificios noftros non vigeret , qui in certis Divorum , Divarum-
que feftis , fimulacra quædam eorum ex farina , & placentis formant , eaque idolis fuis ,
five ftatuis immolant , & confecrari curant , & magnam inde fanctitatem placentis fuis ,
ac vim medendi acquifitam fibi imaginantur .
Vah! quam odiofis zelator Proteftans utitur verbis adverfus eulogias noftras ! Ego fem-
per legi , & vidi , in Pontificiorum Ecclefiis , & ad aras quoque in alicujus Sancti hono-
rem Deo dicatas , panum , placentarumque benedictiones fieri in Dei nomine per Jefum
Chriftum , invocatis nonnunquam exemplis , meritis , & interceffione Sancti , cujus imago
pa-

(1 ) Saxo Gram. lib. XIV, (2 ) Lovrich , Offervazioni pag. 90.

(3 ) Snorro , Hift. Olafi Sancti cap. 118. (4 ) Idem ibid. c. 119.
(5 ) S. Epiphanius hærefi LVIII. alias LXXVIII . ( 6 ) Idem Hær, LIX. alias LXXIX.
( 7 ) Keysler Antiq. pag. 159. ( 8 ) Vide infra Art. XXVIII.
(9) Verelius not. ad Hervarar Saga pag. 130. (10) Meinders in hunc Artic. Indiculi ,
 108 INDICULUS SUPERSTITIONUM

panibus ipfis imprimitur in eulogia tefferam ; quos & pie credimus prodeffe fidelibus , cum
pietate & gratiarum actione utentibus . Sed neque ut immolatitios habemus , neque ut
confecratos , eodem prorfus modo , quo nec ut confecratos , neque ut immolatitios habe-
mus cibos , quibus quotidie benedicimus appofitis menfæ . Sed pudet ultro refellere virum
qui cum haud femel in animadverfionibus fuis ejufmodi infulfa objecta adverfus Pontificios
urgeat , credo quod ipfis doctioribus Proteftantibus fe fe ridiculum faciat ,

XXVII.

DE SIMULACRIS DE PANNIS FACTIS .

Ix credibile effet , quam magna portenta Ethnici fibi perfuaderent ex magica vírtu-
VIx te confici poffe ope fimulacrorum in humanam effigiem effitorum . Ego hæc non per-
fequar , quæ vere faftidium creant . Unum tantum adinftar omnium exemplum audire Le-
tor non gravetur , a Bartholino depromptum , ex veteri quadam hiftoria Thorleifi Iarlas-
caldi : Haquinus Comes ( 1 ) banc ignominiam in Thorleifo ulcifci voluit , fi copia dare-
tur . Thorgerde itaque Horgabrude , forori ejus Trpe , quibus fumme confidebat , Jup-
plicavit , ut aliquod divinitatis fue opus in Islandiam mitterent , quod Thorleifo mortem
conciliaret ; iifque magnas hoftias immolans , refponfa popofcit . Cumque optata refponfa
accepiffet , e ligno fluctibus ad terram jactato ftatuam humanam fieri , Magiæque , ac di-
ris fuis, & diabolice dictarum fororum virtuti fidens , virum quendam interfici , illiufque
cor lignee buic ftatue inferi curavit eumque veftes indutum , Thorgardum nominavit :
Diabolicifque viribus eum adeo vivificavit ut ambularet ac cum hominibus colloquere-
tur . Hunc navi impofitum in Islandiam ablegavit , ut Thorleifum Jarlafcaldum interfice-
ret . Haquinus Comes eum bipenne cinxit , e delubro fororum deprompta , quam an-
tea poffederat . Thorgardus hic in Islandiam vectus Thorleifum in Conventu Provinciali
conftitutum bipenni confodit . Sed cum Thorleifus fe pungi fentiret , Thorgardum gladio
petiit ; ille vero vertice in humum demiffa , terra abforptus eft , adeo ut vola pedis ap
parerent .
Ejufmodi mirabilia mirabitur nemo , qui perpenderit , hæc a Scaldis , feu Poetis cantata
fuiffe , qui foli rerum geftarum memoriam pofteris amandabant ; a Poetis , inquam , qui
allegoricum , metaphoricumque fermonem quam maxime adamaverant . Sed quæ allegorico
fenfu a Poetis tradita , hæc fenfu planiore a populis facile recepta fuere , unde quamplures
inanes credulitates originem traxiffe reor , Et certe hæc , in quibus nunc verfamur , firmiter
adeo credebantur , ut a Snorrone allegetur Eyvindus quidam morti jam proximus , qui fe
non verum , fed fictitium ex arte magica hominem effe indubius affereret : Interrogante Re-
ge ( 2 ) , num jam Chriftianus fieri vellet Eyvindus , negabat ille fieri poffe , ut baptifmi
redderetur particeps ; effe fe fpiritum ( Dæmonem quendam , artibus Finnorum Magicis.
fpeciem corporis humani indutum.
Plura de arificiali mandragora in humanam effigiem efformata jactitata fuiffe norunt
omnes , qua adhuc fæculo XVI. creditum eft , parturientibus dolorem levari , diffidia compo-
ni , udicis favorem conciliari , omniaque profpera domui inferri , ut collegit Keyslerus ( 3 )
ex Epiftola anno MDLXXV. confcripta , quam ipfe integram exhibet ,
Inde rationem peto , cur imagines in humanam fpeciem efformatæ fidelibus interdicte
fuerint . Autiffiodorenfe Concilium anno DLXXVIII. celebratum vetat , ne quis fculpti
lia ( 4 ) , aut pede , aut homine lineo fieri penitus præfumat , Porro Ethnicifmus non eft ,
hujufmodi i agunculas facere , fed erga illas ferri inani fuperftitione , Et fane imagines ex
lino & cera a maleficis confictas prodit teftimonium relatum a Cangio ( 5 ) .
Populi vero , ad quos Indiculus nofter pertinet , confueviffe videntur ex pannis conficere

ejus generis fimulacra , haud abfimilia pupiis , quæ apud nos conficiuntur , ut infantulis fine
oblečtamento .
Superftitionis autem reliquiæ effe videntur , quæ Angelus Decembrius fæculi XV. Scriptor
de Mediolanenfium moribus memoriæ tradidit : Patritios ritus ( 6 ) accuratius attentiffimis
vobis expono . Ergo cum bis fimul frondibus ( Majalibus ) , torquibufque matres , & in-
nupte puellæ fua vota connectunt , ex pannicibus confutiles liberorum imagines effingendo ,
quibus fefe olim foetus fuos rite concipere , & educare confidunt . Sed de his fatis .

( 1 ) Ap. Bartholin. Antiq. Dan. lib. III. c. 2. ( 2 ) Snorro , Hiftoria Olafi Trygguini
cap. LXXXIII. (3 ) Keysler. Antiq. pag. 504. feqq. (4 ) Conc. Autiffiod. c. III.
( 5 ) Cangius Gloffar. V. Pedes linei . ( 6 ) Ap. Murator. Antiq. Ital. Differ. LIX.

XXVIII .
 ET PAGANIARUM . 109

XXVIII.

DE SIMULACRO , QUOD PER CAMPOS PORTANT .

Vero non aberrat , qui putet hic inhiberi ambarvalia . Ego autem puto , non de fo-
lis ambarvalibus articulum , in quo verfamur , intelligendum effe , fed de quacumque
generatim fimulacri geftatione per campos agreftes , bellicos , comitiales &c. , ex qua fpe-
rarentur profperi eventus , & peculiare Numinis præfidium atque tutela .
Huc opportune faciunt , quæ habet Snorro in Hiftoria S. Olafi , dum Gudbrandum quen-
dam Ethnicum fic populum alloquentem inducit : Id vero ( 1 ) certus fcio , fi Thorum pors
taverimus ex templo noftro , quod hac in villa ftat extructum , qui ( Thorus ) nobis fem-
per auxilio fuit, & fi is Olafum, ejufque comites adfpexerit , fore ut liquefeat Deus il-
lius , necnon ipfe ( Olafus ) & comites ejus , omnefque in nibilum abeant . Snorro fubinde
hæc narrat : Poft finita facra ( 2 ) , paulo antequam dies illucefcebat , ad Comitia fe con-
tulit Rex. Comitia illo accedente , venerant colonorum nonnulli . Hic vident ingentem co-
lonorum multitudinem ad Comitia feftinantem , media in turba portare magnam viri ima-
ginem , multo auro , atque argento refulgentem . Hoc ubi videre , qui in Comitiis erant co-
loni , fedibus exfilientes omnes venerabundi monftrum iftud falutabant . Pofthac in medio
fori campo eft pofitum . Ab altero ( cujus ) latere confedere coloni , ab altero autem Rex
ejufque comitatus . Tumfurgens Dala-Gudbrandus , “ Ubinam locorum , inquit , jam tuus ,
,, Rex , eft Deus ? exiftimo illum jam triftem ftare , capite in pectus demiffo , mibique jam
" videtur minor tua effe infolentia , & audacia , minor etiam iftius cornuti , qui a vobis
" Epifcopus dicitur , quique bic tibi affidet , quam pridie fuit ; jam enim advenit Deus
», nofter , qui omnia gubernans torvis vos adfpicit oculis ; ( quocirca ) animadverto vos
D
59 nunc terrore attonitos , vix audeve oculas elevare . ,, Huc ufque Snorro .
Sed ut de remotiorum temporum moribus differamus perpendendum eft " quod cum
antiquiores Barbari in humani oris fpeciem Deos non affimilarent , illos fub animalium
fymbolis repræfentabant , hifce cultum præbentes , quafi Numen aliquod ipfis ineffet , Phre-
nefin hanc non dimiferant Langobardi jam Chriftiani , qui Beneventi partes incolebant
ut colligimus ex vita S. Barbati ( 3 ) : His vero diebus , quamvis facri baptifmatis unda
Longobardi abluerentur " tamen prifcum gentilitatis ritum tenentes , five beftiali mente
degebant , beftiae fimulacro , que vulgo Vipera nominatur , flectebant colla , que debite Juo
debebant Alectere Creatori .
Ergo fymbola ipfa geftabant pro Numinum fimulacro , eadem attributa virtute . Sic de
Eftiis refert Tacitus ( 4 ) : Matrem Deum venerantur : infigne fuperftitionis formas apro-
rum geftant , Id pro armis , omniumque tutela , fecurum De cultorem , etiam inter hoftes
præftat .
Cimbri quoque Italiam invadentes æneum taurum geftabant , quem eo profequebantur
cultu , ut milites ad illum juramenta præftarent . Hæc ex Plutarcho : Barbari autem ( 5 )
præfidium trans Athefin adorti ceperunt , militefque qui impofiti fuerant , quum geffiffent
Je fortiffime , atque ex dignitate patriæ decertaffent , reveriti virtutem eorum , datis indu
ciis dimiferunt , æneum taurum jurati ; quem poft fub pugnam captum , in domum Catuli
ferunt , tanquam victoriæ primitias delatum fuiffe .
Inde forte evenit , quod Barbari Chriftianam religionem amplexi , veteri eliminata fu-
perftitione , more tamen retento , imaginem S. Patroni felicius in aciem gefferint , atque
ad illam fe fifterent , cum militaria juramenta præbenda forent . Quod profecto a Lango-
bardis noftris factum fuiffe indicant verba Alachis adverfus Cunibertum præliantis : Hoc

facere ( 6) ego non poffum , quia inter contos fuos S. Archangeli Michaelis ( erat is Gen-
tis Patronus ) ubi ego illi juravi , imaginem confpicio . Sed redeamus ad Ethnicos .
Ex fupra dictis nullo negotio colligimus , cur in bellicis campis geftarentur belluarum
imagines e facris lucis eductæ , ut memorat Tacitus : Inde deprompta ( 7 ) fylvis , lucif-
que ferarum imagines , ut cuique genti inire prælium mos eft . Colligimus itidem , cur ad
Sacerdotum munus fpectarer , effigies ( 8 ) & figna quædam detracta lucis in prælium
ferre.
Cæterum quanta facris militaribus fignis apud Barbaros fides , quanta foret veneratio
pulchre oftendunt ea , quæ de Rugianis retulit Saxo Grammaticus ( 9 ) : Interea oppidani
portam Urbis , quo minor eam attentandi facultas pateret , ingenti glebarum acervo præftru-
xerant , aditumque coaca cæfpitum compage claudentes , tantum ex eo opere fiducia contra-
Tom. III. K be-

( 1 ) Snorro , Hiftoria Olafi Sancti c. CXVIIL (2 ) Idem ibid. c. CXIX.

(3 ) Ap. Bolland. die XIX. Febr. (4) Tacit. Germ . c. XLV.
(5) Plutarchus in Mario . ( 6 ) Paulus Diac. lib. V. c. 40.
( 7 ) Tacit. Hift. lib. IV. (8 ) Idem Germ . c. VII.
(9) Saxo Gramm. lib. XIV .
 $ 10 INDICULUS SUPERSTITIONUM

bebant , ut turrim , que fupra portam fita fuerat , fignis tantum aquilifque protegerent ,
Inter quas erat Stanitia , magnitudine , ac colore infignis , cui tantum venerationis a po-
pulo Rugiano tributum eft , quantum omnium pene Deorum majeftas obtinuit . Eam enim
præfeferentes , in humana , divinaque grafandi poteftatem babebant , nec quicquam eis
quod libitum foret , illicitum babebatur . Populari urbes , aras demoliri , fas ac nefas in
equo ponere , cunchofque Rugia penates , aut ruinis , aut incendiis evertere potuiffet : tan-
tumque fuperftitioni indultum eft , ut exigui panni authoritas Regiæ poteftatis vires tran-
fcenderet , Pletentes , figno perinde ac divino geftamini honorem habebant , officiis d'amna ,
injurias obfequiis rependentes .
Faere item Barbari , præfertim ex Hunnicis gentibus , qui pro figno partem belluæ for-
te immolata in aciem ferrent ; quod profecto de cauda equi mihi conftat . Morem apud
Turcas , Scythicæ , ac Hunnica originis gentem , adhuc fupereffe norunt omnes . Murato
rius equidem fufpicatus eft ( 1 ) , id moris originem traxiffe a Sultano Saladino , Sed fallitur
vir doctiffimus , cum ritus ipfe apud Scythas fit multo antiquior : ejus namque mentionem
injecerat Nicolaus Papa I. refpondens ad Confulta Bulgarorum : Quando prælium ( 2 ) ini-
ye foliti eratis , indicatis vos hactenus in figno militari caudam equi portaffe , & fcifci-
tamini , quid nunc vice illius portare debeatis ; quid aliud utique , nifi fignum Sande
Crucis ?
Sed ut de belluarum imaginibus procedat oratio , illas Barbari non tantum pro figno ,
& vexillo gerebant , fed etiam feipfos iconibus ejufmodi in aciem pugnaturi muniebant
Galeæ , quas fupra memorati Cimbri geftabant , referebant fævarum belluarum victus ( 3 ),
& inufitatas figuras , quas alatis faftigiantes criftis apparebant eminentiores .
Imo & eo res ufque procefferat , ut effent qui animalium figuras ( animadverte in re
quamvis fuperftitiofa religiofam indolem gentis in proprio corpore ftigmatibus notari cu-
rarent , uti de Britannis refert Herodianus ( 4 ) ; Corpora notant punctis , quæ omnis gene-
ris animalium formas repræfentant propterea veftes non induunt ne piquram corporis
tegant . Quod qua ratione perageretur , clarius expreffit Ifidorus , de Scotis differens (5 ) =
Scoti propria lingua nomen babent a picto corporeunde Pici appellati funt ) eo quod acu-
leis ferreis cum atramento , variarum figurarum ftigmate annotentur ,
Pluribus rem perfequitur Pellouterius , qui ex multis veterum allegatis teftimoniis col-
ligit , hæc aliis quoque gentibus ufitata fuiffe , inducitque imagines illas fuiffe notas diftin-
&tionis nobilium , & ingenuorum a plebe ; quin & ait ipfe , notarum varietate diftinctas ,
agnitafque fuiffe cognationes , atque familias ; unde fufpicatur , Barbaros illos , cum veftium
ufum colere cœpiffent , figuras eafdem clypeis appinxiffe in familiæ , & cognationis indi-
cium . Quæ fi vera funt ( quod tamen affirmare non aufim ) , inde confequitur , ftemma-
tum gentilitiorum originem ab antiquis Barbarorum religiofis inftitutis effe repetendam ,
Quod obiter dictum fit .
Cæterum neque Chriftiani nominis fæculo VIII . in ipfa Britannia deerant , qui præfati
generis cicatricibus fe fe deformarent . Quod Calchutenfis Synodus reprobavit : Deus ( 6)
formavit hominem pulchrum in decore , & fpecie : pagani vero diabolico instinctu cicatri
ces teterrimas fuperinduxerunt , dicente Prudentio : Tinxit & innocuam maculis fordenti-
bus humum ... Quifquis ex fuperftitione gentilium id agit , non ei proficit ad falutem,
An vero animalium , an alteras quafcumque figuras tunc fibi annotarent Britanni , cun
Chriftianis facris addicti forent , ignoro ; illud fcio hic reprobari eos , qui ex fuperftitione
gentilium hæc agebant . Sed difficile eft mores eradicari , quamvis eradicata fuperftitione .
Manet adhuc apud noftrates plebeculas ufus , ad meliora redactus , ut brachiis & manibus
Crucifixi , ac Sanctorum imagines , aut nomina indelebili ftigmate fignent .
Ipfa belluarum fimulacra Barbari in tumulis fecum condi volebant . Arnkiel ( 7 ) in li-
bro de Urnis Gentilium pag. 308. meminit Birckerodium Profefforem quondam Othe-
neenfis Gymnafii , in tumulis diverfis reperiiffe quinque aneos tauros . Erant hæc forte vel-
uti amuleta , ex quibus quidquam præfidii poft mortem quoque fperarent .
In Mufeo Nobiliffimæ Senatoriæ Domus Marchionum , & Comitum de Savorgnano , Ex-

cellentiffimi poffefforis venia inter præclara quamplurima vere pulchrum amuletam me-
tallicum infpexi quadrilateræ forma tauri caput exhibens ? cui nonnulla adjecta confpi-
ciuntur , quæ Thoneri , feu Thoronis fymbola effe videntur , Anne ergo , & tauri , de qui
bus fupra fermo eft , fymbola erant Thoronis ?

(1 ) Muratori , Annali , an. MCLXXXVII .

(2 ) Nicolaus I. ad Confulta Bulgar. c. XXXIII. (3 ) Plutarchus in Mario ,
(4) Herodianus lib. III. 5 ) Ifidorus Originum lib. IX. p. 3,
(6 ) Conc. Calchut. an. DCCLXXXVII . c. XIX.
( 7 ) Vide Eccardum Francia Orientalis Tom. I. pag. 49.

Exi-

¡
 ET PAGANIARUM. 111.

Imago Tauri e tumulo effossi, apudEccardum Francia Orientalis

Tom. 1.Pag. 41 .

Exigit fuperftes ufus , ut quædam adhuc de Barbarorum fignis dicamus . Etenim ex ve-
terrimo inftituto initia ducere arbitror perticam , vexillum appellatam ( to fiendardo ),
in
quod ejus fummitati folemnioribus diebus quadratum nobile vexillum appendi foleat
noftris Civitatibus & Oppidis ftabiliter erectam , prope loca , ubi judicia , & comitia
peraguntur , quafi ea fit loci forenfis , & civilis conventus perpetuus index .
Cum enim veteres fub dio , & in campis comitia , atque judicia celebrarent , elatum
aliquod atque vifibile fignum in defignato loco ponendum erat , quod populus e longin-
quo confpiciens , eo recta convenire poffet .
Vidimus alibi ex . Bartholino ( 1 ) , ex Septemtrionalium more , in umbilico fori vexil-
lum erectum fuiffe . Idem erat & Francis inftitutum ; excepto quod pro vexillo fcutum
erigerent , tefte Othone Frifingenfi hæc de Friderico Enobarbo fcribente ( 2 ) : Eft confue-
tudinis Regum Francorum , quæ & Teutonicorum , ut quotiefcumque ad fumendam Roma-
ni Imperii coronam , militem ad tranſalpizandum coegerint , in prædicto campo ( Roncaliæ )
manfionem faciant . Ibi LIGNO IN ALTUM PORRECTO SCUTUM SUSPENDITUR ,
univerforumque equitum nomen feuda babentium , ad excubias proxima nocte Principi fa-
ciendas , per Curiæ præconem expofcitur . Francorum autem hunc fuiffe vetuftiffimum mo-
rem innuunt verba Pactus Legis Salicæ ( 3 ) Tunginus , aut Centenarius mallum indi-
cent , & in ipfo mallo fcutum habere debet .
Ex quibus firmo fatis fundamento elici poteft , in locis ad que publici cogebantur
conventus , Ethnicos facra fua figna collocaffe , eaque ( ut a longe confpici poffent ) vel
fummæ pertica impofita , vel procera arbori . Nam & arbores pro comitiorum indice &
loco habitas effe docent vetera monumenta , quæ erudite congeffit Keyslerus ( 4 ) , probat-
que fuperftes adhuc Pagenfium noftrorum ufus , qui rufticanos conventus fub dio , & fub
arbore celebrant ,
XXIX.

DE LIGNEIS PEDIBUS , VEL MANIBUS PAGANO RITU ,

Amnantur hic pedum , manuumve fimilitudines , quas ut amuletorum , feu phylacte,

DAmnantur hic pedum,
riorum fpecies Ethnicimanuumve fimilitudines
conficiebant , curando aut etiam immittendo morbo , quo
homo , aut animal afficeretur . Concilium Autiffiodorenfe vetat , ne quis fculptilia ( 5 ) ,
aut pede , aut homine lineo fieri penitus præfumat . Quo innuitur , pedes ejufmodi in eo-
dem fere cenfu poni , ac fimulacra de pannis facta , de quibus fupra actum eft ( 6 ) .
S. Audoenus in vita S. Eligii ( 7 ) : Pedum fimilitudines , quas per bivios ponunt , fieri
vetate, & ubi inveneritis , igne cremate . Et ejufdem S. Eligii homilia ex altera lectio-
ne : Plantas five ungulas pedum , quos per bivia ponunt , fieri vetate . Quod hæ pe-
Tom. III. K 2 dum

(1 ) Supra Art. XXIII. ( 2 ) Otho Frifing. lib. II. c. 12.

(3 ) Pact. Leg. Sal. Herold. Tit. XLVI. (4 ) Keysler. Antiq. pag. 77. 79. & in addendis ,
(5 ) Conc. Autiffiod. an. DLXXVIII. can. III. ( 6 ) Supra Art . XXVII.
( 7) Vita S. Eligii lib. II. cap. 15.
 112 INDICULUS SUPERST. ET PAGANIARUM .

dum fimilitudines ponerentur per bivia , innuit id ex fuperftitione factum fuiffe ; fiquidem
ex Rothomagenfi Concilio ( 1 ) colligimus , nefaria quædam ligamenta in bivio , aut in tri-
vio projici confueviffe , animalibus a pefte , aut clade liberandis , aut etiam perdendis , quæf
Idololatriam effe nulli fidelium dubium eft , ut in Canone eodem fubjungitur .
Narrat Gregorius Turonenfis ( 2 ) de fano urbis Agrippinæ differens , quod ibi fimulacra
ut Deum adorans , membra, fecundum quod unumquemque dolor attigiffet , fculpebat in lie
gno. Gregorii verba belle circumfcripfit Schatenius ( 3 ) ; ut quemque adfecti membri dolor
preferat , fculpebat in ligno effigiem fufpendebatque opitulaturo Idolo .
Cum itaque hæc quafi amuleta fpectarentur , ratio perfpicitur , cur inter Paganias rejecta
fuerint . Quo fpe&tare videtur & formula Poenitentialis apud Cangium ( 4 ) : Idem fi fecit ,
vel fieri fecit , vel curavit , quod aliquis faceret pedem in domo ,

XXX.

DE EO , QUOD CREDUNT , QUIA FEMINE LUNAM COMMENDENT ,

QUOD POSSINT CORDA HOMINUM TOLLERE , JUXTA PAGANOS .

Uam fibi perfuafum habuerint mulieres quædam inire cum Luna commercium , &
quam mira patrare fe poffe confiderint , unum ad inftar omnium fragmentum , quod
inter Capitularia Baluziana editionis legitur , perfpicue docet : Illud etiam ( 5 ) non
omittendum , quod quædam fcelerate mulieres retro poft Satanam converfæ , dæmonum illu-
fionibus, phantafmatibus feducte , credunt fe profitentur nocturnis boris cum Dia-
na Paganorum Dea , & innumera multitudine mulierum equitare fuper quafdam beftias ,
multa terrarum fpatia intempefte noctis filentio pertranfire , ejufque juffionibus velut do-
mine obedire, certis noctibus ad ejus fervitium evocari Quifquis ergo aliquid cre-
dit poffe fieri , aut aliquam creaturam in melius , aut deterius immutari , aut transformari
in aliam fpeciem , vel fimilitudinem , nifi ab ipfo Creatore , qui omnia fecit , per quem
omnia facta funt , procul dubio infidelis eft,
Et quidem , fi de transformationibus agitur , ex iis , quæ præfertim in Septemtriona-
lium fatis mihi contigit legere , animadverti ex Barbarorum credulitate fieri potuiffe me-
tamorphofes hominum præcipue in bruta adeo miras , atque ftupendas , ut provocare au
deam Ovidiam , ac quempiam alium Græcum , Latinum , Italumve Poetam talia porten-
ta mente effingere , qualia Barbari ut vera credebant .
Hic autem proprie agitur de maleficio illo , quo ftriges corda hominum , vel homines
ipfos , tollere credebantur , Admodum verifimile eft , quod qui tabe ac macie abfume
bantur , fafcino adfecti effe putarentur , atque a ftrigibus comedi . Quare Saxones adver
fus hujufmodi morbos optimum recipe credidiffe videntur , carnes ftrigis ipfius combure-
re , aut etiam comedere : quod colligo ex Capitulari de Partibus Saxoniæ : Si quis ( 6 )
a diabolo deceptus crediderit fecundum morem Paganorum virum aliquem , aut fœminam ſtri-
gam effe , & homines comedere , & propter hoc ipfam incenderit , vel carnem ejus ad co-
medendum dederit , capitis fententia puniatur . Nunc inter ftultos quofdam ex plebecula
idem quoad ejufmodi fafcinamenta delirium ; fed adverfus hæc mitiora norunt remedia
inter quæ non infimum locum tenet manducare limacem affam ; hoc enim potentiffimo
pharmaco cor infantis a ftrige comeftum renafci perfuafum habent .
Ceterum & Legislatoribus ipfis quondam creditum fuerat , hominem a ftrigibus come-
di . Sic in Pacto Legis Salicæ ; Si fria ( 7 ) hominem comederit , & convicta fuerit , VIIIM,
den. qui faciunt fol. CC. culpabilis judicetur , At ego indubius reor , legem hanc effe ex
illarum numero , que in Ethnicifmo confectæ in Chriftianorum codicem fubirrepferunt .
}

Certe in lata Saxonibus lege , quam fupra allegavimus , expreffe dicitur credulitatem hanc
effe fecundum morem Paganorum . Et Langobardi noftri ufque a fcriptæ legislationis pri-
mordiis id neutiquam Chriftianis credendum effe dixerunt . En legem Rotharis : Nullus ( 8 )
prefumat aldiam alienam , aut ancillam , quafi ftriga , quæ dicitur mafca , occidere : quod
Chriftianis mentibus nullatenus eft credendum , nec poffibile eft , ut hominem mulier vi-
pum intrinfecus poffit comedere .
Hic animadverfiones claudo in Indiculum Superftitionum & Paganiarum , quibus hoftis
humani generis per plurima fæcula quafi totidem laqueis , captivam tenuit maximam Eu-
ropæ partem , ufquequo Evangelicæ veritatis virtute laqueus contritus eft , & nos libera,
ti fumus ,

(1 ) Conc, Rothomag, fub Hlodovao c. IV,

( 2 ) Greg. Turon . de Vitis Patrum cap. 6. De S, Gallo Epifcopo .
( 3 ) Schatenius , Hift. Weftphal. lib. V. ( 4 ) V. Du Cange Gloffar, V. Pedes linei , vel
lignei . (5) Ex Fragmentis Capitularium cap. XIII. apud Baluzium Tomo II .
( 6 ) Capitular. de Part. Sax. c. VI . ( 7 ) Pact. leg. Sal. Tit. LXVII. lege 3 .
( 8 ) Leg. Long, Rotharis CCCLXXIX.

FINI Ș,
LIBEL-

LIBELLUS
ANTIQUUS
DE BENEFICIIS .
§ . I.
S. c. 1. L. c. 1. A. c. 1.
I quis velit inftrui in jure benefi-
ciali , hunc libellum refpiciat , &
ejus doctrinam non defpiciat .
S cus , ficut homo eft domino fuo debitus
S. c. I. L. c. 1. A. c. I.
II. Primo confideremus , quod beneficialis
clypeus a rege defcendit & in feptimo de-
ficit .
S. c. I. L. c. I,
III. Secundo in tertium defcenderunt cly-
peum laicales principes , cum epifcoporum
fiebant homines , & fextum clypeum tran-
ftulerunt in feptimum .
S. c. 2. L. c. 2. §. 1. A. c. I..
IV. Clerici & mulieres ruftici & mer-
catores , & jure carentes ( 1 ) , & in forni-
catione nati , & omnes qui non funt ex ho-
mine militari , ex parte patris eorum & avi ,
Jure carent beneficiali ,
S. c. 2. L. c. 2. § . 1. A. c. I.
V. Si quis tamen uni iftorum concedit be-
neficia , beneficialia ab eo folus habebit ju-
ra , in filios fuos autem non hereditabit be-
neficia , nec etiam in alium beneficia 9 fe-
quuntur dominum .
S. c. 2. L. c. 2. §. 1. 2. A. c. I. 2.
VI. A teftimonio poffunt abjici in jure
beneficiali & a dandis fententiis , quibus
deeft clypeus legalis , fed dominus eorum ,
qui eos inbeneficiavit , contradicere non po-
terit eorum teftimonium . Sed fi duo dicunt
fibi jus unum fcilicet in jure perfectus ;
& prædictorum aliquis in aliquibus bo-
nis ( 2 ) , jure perfectus præcedat in tefti-
monio , in quo & deficiat deficiens in lega-
li clypeo .
·S. c. 2. L. c. 3. n. 3. 4. A. c. 3.
VII. Homo perfectus in beneficiali jure ,
fi a clerico vel muliere , aut ab hujufmodi
aliquo inbeneficiatur , hæc beneficia in alium
dominum non fequantur , nifi imperialia fint ,
& ecclefiaftica , quæ vir vel mulier aliqua
Tom. III.
( 1 ) Infames : rechtlofe .
( 2 ) Hæc verba in aliq. bon. debent connecti
cum verbis jus unum .
( 3 ) I. e. În judicio feudali .
113
per electionem fufceperint , in his homo be-
neficiale jus habebit .
S. c. 3. I. c. 4. A. c. 4. 6.
IIX. Homo domino fuo certum faciat ju-
ramento , quod fibi adeo fidelis fit & ami-
quamdiu homo vivus fit & beneficia ab eo
habuerit , quod quando homo non fecerit
teftis effe non poterit ille in fui domini ju-
re beneficiali (3 ) . Exhibeat etiam domino
fuo debitum honorem & fervitium .
S. c. 4. L. c. 5. n. 1. A. c. 7.
IX. Regis juftum fervitium a domino
fuo fententialiter præceptum fex hebdoma-
dis ante diem expeditionis in duorum ho-
minum fuorum audientia , ferviat ( inquam )
ex juftitia infra terram Teutonicam Roma-
no regno fubditam .
S. c. 4. L. c. 5. n. 1. A. c. 7.
X. Omnes Tran-Salani inbeneficiati in par-
te orientali ferviant in Poloniam , Sclaviam
& Bohemiam .
S. c. 4. L. c. 5. n. 2. A. c. 7.
XI. Sex hebdomatibus homo ferviat do-
mino fuo in ( 4 ) domini expenfa , a fervi-
tio fex hebdomadibus quiefcat poftea ( 5 ) .
S. c. 4. L. c. 6 n. 1 , A. c. 8.
XII. Rex , quem eligunt Teutonici , cum
Romam vadit ordinari , fecum ibunt de ju-
re fex principes , qui primi funt in ejus ele-
&tione , ut pateat Apoftolico ( 6 ) regis jufta
electio .
S. c. 4. L. c. 6. n. 1. A. c. 8.
XIII. Ibunt illuc & alii omnes imperialia
beneficia habentes , quifque cum domino fuo ,
nifi talento decimo ( 7 ) iter redimat , quod
annuatim a domino fuo habuerat ..
S. c. 4. L. c. 6. n. 1. A. c. 8.
XIV. Hæc expeditio prius tribus diebus ,
& anno & fex hebdomadibus ante diem
expeditionis cuilibet ex juftitia erit inti-
manda .
S.c.4.
K 3
(4) An forte legendum fine propter d. c.4.7.
( 5 ) A fervitiis aliis & judicio &c. ib,
( 6 ) Papa .
( 7 ) Redituum . A. c. 8.
 114 LIBELLUS
S.c. 4. L. c. 6. n. 1. A. c. 8.
XV. Hujus fervitii fit terminus , cum rex
fuerit ordinatus .
S.c.4. L. c. 6. n. 2. A. c, 9.
XVI. Homo etiam domino fuo in hoc
ferviat ? ut beneficiales fententias fibi inve-
niat cum dominus eguerit ante meridiem
in diebus abfolutis ( 1 ) . Quicquid ante me-
ridiem in diebus abfolutis inchoatur , id poft
meridiem & in diebus obfervabilibus ( 2 ) ter-
minari licentiatur ,
S. c, 4. L. c, 7, n. 1, A, c, 9,
XVII, Si quis equum vel hujufmodi ali-
quid domino fuo concefferit , & non reha
buerit , vel aliquid perdiderit in ejus fervi
tio , interim non tenetur ex debito , ejus be-
neficiali intereffe juri , nec fervire aliquid
quamdiu non habuerit rectam rationem ( 3 )
fui damni .
S, c, 4. L. c. 7, n. 2. A.6, 9.
XIIX. Dominus etiam , fi fuo homini ju-
ftitiam renuerit cum ab eo incufatus fue-
rit , in audientia duorum hominum fuorum ,
interim homo renuere fevitio domini pote-
rit , & beneficiali juri ejus non intereffe ?
S. c. 5. L. c. 7. n. 3. A. c. 12 ,
XIX , Beneficio uno poffunt inbeneficiari
duo , quod unus poffeffionem habeat , & al-
ter fucceffor ejus exiftat , poft mortem il-
lius , in ipfis bonis ,
S.c. 5. L. c. 7. n. 3,
XX. Si heres beneficialis , fcilicet filius
fibi defit in die obitus , manus fecunda ( 4 )
non habebit beneficia , nifi in beneficiis præ-
deceffor ejus in die fui obitus ea in fua ha-
buerit warandia ( 5 ) , & dominus adhuc vi-
1 xerit , qui eum inbeneficiavit .
S. c. 5. L. c. 8. A. c. 12 .
XXI, Dum moritur ille , qui bona habuit
in poffeffione , qui prædicto modo fecundus
eft in beneficio intra fex hebdomadas &
annum vadat ad fuum dominum & roget , ut
confiteatur de conceffo fibi beneficio . Quod
fi faciat , non eget teftimonio , fi autem
negat dominus homini , teftificabitur homo
tertius
S. c. 5. L. c. 8.
XXII . A teftimonio abjiciatur , fi quis non
teftatur conceffionem fe audiffe & vidiffe .
(1 ) I. e. non ligatis , i . e. non feriatis . A. d.
c. 9. Sed Sax. d. c. 4. ligatas & feriatas dies
diftinguit .
( 2 ) An faftis ubi fc. obfervantur judicia ,
an nefaftis ? ubi obfervantur minifteria facra .
Vide du Frefne Voce, obfervare . Sax. diftinguit
d. c. 4.
ANTIQUUS
S.c. 5. L. c. 8. A. c. 10. §. 2,
XXIII. Cum homo caret poffeffione , qui
autem in bonis eft poffeffione ( 6 ) , hujus
ftabunt in teftimonio omnes , quibus eft co-
gnitum , quod bona fint ejus beneficium .
S. c. 6. L. c. 9. §. I.
XXIV, Pater hereditat in filium poffeffio.
nem , ficut & beneficium , propter quod non
eget filius , ut demandari ( 7 ) bona patris
fibi faciat dominus ,
S. c. 6. L. c. 9. §. 2,
XXV. Sic & homo , carens filio , heredi-
tat in dominum poffeffionem beneficii , fic-
ut & beneficium > nifi dominus concefferit
alicui expectationem beneficii ,
S. c. 7. L. c. 9. n. 6,
XXVI, Dominus fi concedit homini bona
fibi conceffa , per hoc in his bonis waran-
dia non erit ei aliena erga dominum fuum
fi is negat conceffum fibi beneficium ,
S. c. 10. L. c. 11. n. 4. A. c.19.
XXVII , Quidam dicunt , quod expectatio
beneficii nulli poffit concedi abfque petitio-
ne illius , qui poffidet beneficium . Hoc often-
dam effe falfum ,
S.c.7. & IO. L. C. II . n. 5.
XXIIX, Homo inbeneficiarus manfo vel ta
lento , cum domino primo fit folutum per
alicujus hominis fui obitum . Nonne hic in
beneficiatus homo habebit beneficium , quod
folutum fit domino , cum tamen nullus lo-
cus fibi defignatus fit ? ergo magis jus habe,
bit homo in beneficio fibi defignato .
S. c. 7, L. c. 11. n. 5. A.c. 13.¨¯
XXIX. Si unum beneficium duo poffeffio-
ne carentes dicunt fibi ab uno domino effe
conceffum , tempus conceffionis ab utroque
denominetur , & prior conceffio præftare ju
dicetur ,
S. c. 10. L. c. 11. n . 7. A. c, 20.
XXX. Dominus cum primo fuo homini
bona conceffa facit demonftrari in audien-
tia duorum hominum fuorum , ftatim in eis
homo ipfam habet warandiam , quæ fuerat
domini ante demonftrationem beneficii .
S. c. 10. L. c. 1 1. n. 7. A. c. 13. §. 2.
C. 20. §. 2.
XXXI. Cui dominus renuit demonftrare
bo-
(3 ) I. e. fatisfactionem .
(4) I. e. expectativam habens , vel geſamtę
Hand .
(s) Poffeffione .
(6 ) Forte legendum : alter autem in bonis
eft & poffeffione .
(7) An demonftrari ? Vide Sax. d. c. 6,
 DE BENEFICII S.
bona , quæ fibi conceffit , homo accipiat in
fua , abfque demonftratione , bona quæcum-
que voluerit , quæ dominus foluta habuerit ,
S.c. 10. L.c. 11, n. 8.
XXXII. Si autem dominus cum homo
bonis fuit inbeneficiatus , villam fibi deno-
minavit vel locum , homo non tranfgredia-
tur illum , & homo , fi per annum & fex
hebdomadarum terminum hæc bona poffede-
rit dominus eas fibi non mutabit .
S.c. II,
11. L. c. II. n. 9. A. c, 22,
XXXIII . Bona , quæ non habet homo in
poffeffione fua , & quæ non funt fibi demon-
ftrata hæc non hereditat in filium , nec
fequitur ea in dominum alium tamen in
dominum alium fequitur , & hereditat in
filium homo beneficia , quæ profecutus eft
querimonia jufta ,
S. c. II. L. c. 12. n. 1,
XXXIV. Si dominus villam vel vineam
judicium vel decimam , vel hujufmodi ali-
quid integrum concefferit , vel omne quod
in aliquo folutum habet loco ; hæc benefi-
cia homo fequitur & hereditar , quamvis de
monftratione careat ,
S.c. 11, 60, L. c. 12. n. 23. A, c. 23. 110,
XXXV, In moneta & telonio , in vinea
vel decima vel hujufmodi aliquo fi quis
inbeneficiatur , illud beneficium in alium do-
minum fequitur , & in filium fuum illud
hereditat quamvis dominus locum cenfus
in poteftate habeat & in beneficio : quic-
quid homini in cenfu deficit interim , quod
dominus habuerit in poteftate fua cenfus lo-
cum , reftituat illi damnum . Propterea pro-
videat fibi dominus ?
ne plus , quam pof-
fit reddere ( vel tradere ) , homini in eo
concefferit ,
S. c. II,
XXXVI, Si quis prius inbeneficiatus fue-
rit , in ipfo loco beneficium fuum obtineat ,
& beneficiatus in poftero ( 1 ) dominum de
reftauratione moneat .
S. c. 12, L. 12, n. 4. A. c. 24.
XXXVII. Homo nifi manfo vel dimidio
fit inbeneficiatus a domino , aut , qui in lo-
co aliquo fit inbeneficiatus a domino ? ut
annuatim ab eo habeat , quod quinque fo-
lidos vel plus valeat , a teftimonio poteft
abjici in jure beneficiali .
S.c. 13, L.c. 13. n. I.
XXXIIX, Unam cortem ( 2 ) vel jugerum
( 1 ) I. e, qui poftremus inveftitus eft . Sax.
d. c. II.
(2 ) Villam inftructam. Du Frefne .
( 3 ) Forte eine Hufe . Du Fresne, voce Jugia .
( 4 ) I. e. feudum amittit .
115
unum ( 3 ) homo folus obtineat per juramen-
tum fi in eo fibi fit poffeffio , tunc non
eget teftimonio .
S. c. 14. L. c. 13. n. 2. A. c. 30.
XXXIX. Ager unus multorum poteft effe
dominorum ita quod unus eum habeat ab
altero , unius tamen in hoc erit poffeffio ,
S. c. 14. L. c. 13. n. 2. 3.
XL. Si quis agri cenfum accipit , conftat
quod in illo poffeffio fua fit , five mafculus
five fœmina , tamen poffeffio in hoc effe non
judicetur , quicquid violenter poffidetur .
S.c, 14. L. c. 13. n, 3.
3, A. c. 31 .
XLI. Bona que homo ab aliquo habet do-
mino , & ab alio dicat fibi ea con effa ; in
bonis deficiat ( 4 ) , fi dominus , a quo fe in-
beneficiatum dicit , ea non obtinuerit .
S. c. 16. L. c. 14. n. 8. A. c. 34.
XLII, Nullus fufcipiat fecunda ( 5 ) bona
ab uno domino , fi ( 6 ) dominus bona refi-
gnet aut vendat , & de iis fecundo inbene-
ficiatus fuerit nifi per fex hebdomadas &
annum warandia domino fuerit aliena ( 7 ) ,
S, c. 17, L. c. 14. n. 9. A. ç, 36.
XLIII. Cujufcunque beneficia in ejus præ-
fentia dominus alteri concedit 9 fi hæc ille
non contradicit , nil juris habeat in benefi
ciis ,
S. c, 20, L, c, 15. n. 1, 2. A. c. 39.
XLIV, Si poft obitum patris tam diu vi-
vit filius , quod vox ejus auditur per quatuor
angulos domus , attrahit fibi patris beneficia
& alienat ea omnibus , qui fecundi erant in
beneficio . Filius , qui non vivit poft patrem ,
non heredat beneficium ,
S.c, 22, L.c. 16. n. 8, A. c, 43, §. 2.
XLV. Patris poft obitum filius intra fex
hebdomadas & annum pro patris beneficiis
domino manibus conjunétis fuum præbeat ho-
minium , & aggrediatur illum tam prope ,
quod dominus manus ejus fuis manibus com-
prehendere valeat . Si autem dominus fedeat ,
homo genua flectat ante illum , pro præben-
do hominium ,
S.c. 22. L. c. 16. n. 8. A. c. 43. §. 2.
XLVI . Quidam dicunt , quod etiam de-
beat quaffare ( 8 ) manus . Nonne totum mo-
vetur corpus , quando ille fuum aggreditur
dominium conftat ergo , ut ibi motio fit
manuum ,
S. c.
(5) I. e, fecunda vice ,
( 6 Etiamfi .
7 I. e. nifi dominus tanto tempore pof-
feffione caruerit .
( 8 ) Movere .
1
 116 LIBELLUS
S.c. 22. L. c. 16. n. 9. A. c. 43. §. 3,
XLVII. Homo dum domino hominium
præbet , hæc verba non omittat : Domine
inbeneficiari a vobis defidero bonis , quibus
de jure debeo , pro quibus & vobis meum
præbeo hominium , prima , fecunda , & ter-
tia vice , ficur de jure debeo ; hujus rei te-
ftimonium pono omnes homines veftros a
ftantes ,
S. c, 22. L. c. 16. n. 9. A. c. 43. §. 4. 5. 6.
XLVIII . Si renuerit dominus fufcipere ho
minium illius , homo bona abfque fervitio
habebit , pro quibus hominium præbuit ; nec
unquam eget poftea ab illo domino bona hæc
fufcipere , quamdiu hominum duorum vivum
habet teftimonium hujus rei , quod bona do
minus fibi renuit , & in filium fuum ea he
reditet , & homines fuos his beneficiis inbe-
nefisiet .
S. c. 22. L. c. 16. n. g .
XLIX. Suum enim jus homo obtinuit
quod dominus contra juftitiam concedere re-
nuit . Homo fecundo non eget præbere ho-
minium , nifi ad renovandum teftimonium .
S. c. 23. L. c. 17. n. I. A. c . 41,
L. Dominus nullius hominium recipere re-
nuat , nifi illius , qui legali clypeo careat .
Ș.c. 23. 24. L. c. 17. n. 1. 2. 3 .
A. c. 45. §. I.
LI. Dominus omni tempore & ubique ho-
minem debet inbeneficiare , dum homo petit
beneficium fecundum modum prædictum , ta-
men excufatum habeat dominum homo , dum
fuper his fententias quæfierit a fuis homini-
bus , & illi invenire renuant , non domini
caufa , fed fecundum jus ,
S. c. 24. L. c. 17. n. 4. A. c. 32. & 35.
LII. Si autem dominus fufcipit hominium
illius , illum fi vult , interrogat , quid ab
eo habeat ? cujus partem vel totum denomi-
" cum fuis non facit declinare beneficiis , illi
net ftatim , fed de quo ignorat , per noctes
XIV. inducias , fi velit , habeat . Quicquid
tunc non denominat , in hoc ulterius ab il-
lo domino nihil juris habeat ad ipfum ,
S. c. 24. L. c. 17. n , 5. A. c. 46. § . 6.
LIII. Id ipfum etiam quod denominat , fi
dominus , non confitetur , teftes fuorum homi-
num illud ftatim teftentur ; fi ftatim non ab-
undat teftimonio ille , per quatuordecim no-
Ates fibi dentur induciæ . Statim autem ille
in teftimonium fuum denominet homines do-
mini , quotquot defideret ex quibus domi-
nus fibi feptem ducat ad induciatum diem ,
non quos dominus velit , fed quos homo petit .
(1 ) Non intuitu filii , ut vult textus Saxonicus , fed , ut puto , intuitu domini fuperioris ,
ANTIQUUS
S. c. 24. L. c. 17. n. 6.
LIV. Si quis præfens fit iftorum feptem ,
dominus ad induciatum diem illos non du-
car , fed ftatim interroget ,
S. c. 24. L. c. 17. n. 7.
LV. Si quis fatim non interrogatus ex
his, quos deber ducere dominus die defuerit
induciato , homo teftatus eft cum illo . Ad
diem legalem homo eligat feptem , cum qui
bus obtineat bona vel perdat , ex denomi-
natis omnibus , & hos , non alios , dominus
interroget , inter quos fi homo cum duobus
in teftimonio fecundum jus proficit , bona
obtinuit , quod fi non facit , perdit , aut fi
ad legale judicium non veniat , etiam perdit
S. c. 24. L. c. 17. n. 9. A. c. 47.
LVI. Simili modo fi dominus non vene-
rit , homo boną obtinuit . Tamen abſentiam
cujuslibet infirmitas excufabit , & captivitas
& regis juftum fervitium fententionaliter fibi
præceptum , & neceffitas terræ teutonicæ , fi
impugnatur ab externa gente , ad cujus ob-
ftaculum ipfe citatus ( et ) per clamorem .
S. c. 25. L. c. 17. n. 12 ,
LVII. Prædicto modo bona fua cum ho-
minio homo in fuperiorem dominum fequa-
tur , cum dominus fuus moriatur aut cum
bona fua refignaverit , aut ei abjudicata fue-
rint intra prædictum terminum , & roget il-
lum , ut beneficia in eum translata fecundum
jus fibi concedat , vel in alium dominum
tranfmittat , a quo ea habeat cum honore tan-
to , ficut ea habuit a priore domino .
S. c. 25. L. c. 17, n. 12 ,
LVIII, Non enim licitum eſt ut fupe-
rior dominus in inferiorem clypeum , homi-
nem cum fuis faciat declinare beneficiis .
S. c. 25. L. c. 17. n. 13.
LIX. Quemcumque fuperior dominus in-
fra annum & fex hebdomadarum terminum
ulterius alium dominum non adjungat , fed
beneficia ipfemet fibi concedat .
S.c. 25. L. c. 17. n. 14,
LX. Cum autem moritur dominus , cujus
filius adhuc vivit legitimus , homo illius in
filii termino beneficia non petat a fuperiore
domino . Si filius domini terminum fuum ne-
gligat , homo fecundo termino non careat ( 1) .
S.c. 25. L.c. 17. n. 14. A. c. 49. §. ult.
LXI. Quotquot enim funt clypei , tot hin-
gulares funt termini : cujuslibet terminus ha-
bens annum & fex hebdomadarum fpatium .
S.c.
 DE BENEFICIIS .
S. c. 25. L. c. 17. n. 15. A. c. 50.
LXII. Terminus hominis ab eo die in-
choatur , quo is , qui debet effe fuus domi-
nus , ipfis bonis inbeneficiatur .
S. c. 25. L. c. 17. n. 15 .
LXIII. Beneficium enim antequam domi-
nus fufceperit , homini quomodo illud con-
cedere poterit?
S. c. 26. L. c. 18. n. 2. A. c, 50. §. 4.
c. 52. §. 2.
LXIV, Puerorum terminus eft fex hebdo-
marum & decimus tertius ætatis illorum an-
nus , tamen infra adolefcentiam , fi egent ,
tutorem habere poffunt ,
S.c. 26. L. c. 18. n . 2. Conf. A. c. 50. §. 5.
LXV. Adolefcentia a duodecimo anno in-
cipit , & vigefimo quarto ( 1 ) definit .
LXVI. Tutor alterius effe non poterit ,
qui adolefcentiam non tranfcendit ,
S. c. 26. L. c. 18. n. 6,
LXVII. Puerorum beneficiales reditus ha
bebit dominus , quoufque illi ad duodecim
annos perveniant ,
S. c. 26. L. c. 18. n. 6.
LXVIII. Infra puerilem terminum pueri
fe in nullo negligunt ,
S. c. 26. L. c, 18, n. 7, A. c. 51. §. 2.
LXIX. Si dominus credere nolit , quod
puer duodecim annorum fit , hoc juramento
affirmabit illius mundibardius ( 2 ) ; poftea
non eft licitum domino pueri accipere cen-
fum ( 3 ) quantumcunque fit juvenis
S. c. 26. 58. L. c. 19. n . 2. A. c. 49. § . I. C.
52. §. 3, 106.
LXX, Filius poft obitum patris , fi domi-
Ho ad inbeneficiandum producitur , at non
inbeneficietur ( 4 ) .
S. c. 26, L. c. 19. §. 2. A. c. 52. §. 3. c. 53. 54,
LXXI. Si tutor illius pro eo fecundum
beneficiale jus beneficia a domino petit &
fidejufforem ponit , fi plures fint filii , quod
dominum jure beneficiali non impetrent ( 5 )
pro hoc beneficio accepto ab illo folo ( 6 ) .
Quamvis puer infra puerilem inbeneficiatur
ætatem , ftatim cum beneficia fufceperit , an-
niverfarius ( 7 ) hominum fuorum incipit ,
infra quem beneficia fua fufcipiant a puero ,
ferviant autem fuperiori domino .
(1) In textu utroque , & Saxonico & Ale-
mannico eft vigefimus primus annus .
( 2 ) I. e. tutor.
(3 ) I. e. reditus fecundum art, 67.
(4 ) Senfus oftendit , articulum hunc con-
nectendum cum verfic. primo art. fequentis ,
Vid. cap. 26. J. F. S.
(5 ) Forte impetent , ut infra §. 78, -
117
S.c. 26. 27. L. c. 20. n . 1. c. 21 .
n. 2. A. c. 55. 58.
LXXII. Si dominus fuperior non conceffe-
rit puero jus fuum , quod anvelle ( 8 ) dici-
tur , in beneficio , quod nullus habebit in be-
neficio , excepto tutore pueri vel puero . Ho-
mo , habens filium , fi moriatur infra fuum
beneficialem terminum cum adhuc benefi- T
cia non fufceperit , filius beneficio non care-
bit . Item fi alicujus domini filius infra ter-
minum fui hominis moritur , homo benefi-
cio non abjudicetur .
S.c. 28. L. c. 21. n . 4. A. c. 58. §. 3.
LXXIII. Domino non eft licitum hominis
feparare beneficium , nifi quod a plurimis ha-
buerit dominis .
S. c. 28. L. c. 21. n. 5. A. c. 58. §. 3.
LXXIV. Si autem contra juftitiam fepa-
ratur , minor pars majorem fequatur .
S. c. 29. L. c. 21. n. 6. A. c. 58. §. 4• 5•
LXXV. Non etiam nifi ab uno domini
filio beneficium fuum fufcipiat homo , quam-
vis pluribus fit conceffum . E converfo do-
minus tantummodo ( 9 ) hominis inbenefi-
ciabit filium
S. c. 29, L. c. 21. n. 9. 10. A. c. 60,
LXXVI. Cum homo mortuus fuerit infra
terminum filiorum in arbitrio fit eorum ,
quis inbeneficietur a domino . Unanimiter
vero fi unum non tranfmiferunt ad domi-
num , dominus inbeneficiet , quem illorum
velit , qui beneficium intra fuum terminum
fecundum jus petierit . Si fecundum libitum
& non fecundum jus 2 inbeneficiat dominus
unum ex filiis , nil noceat aliis .
S. c. 29. L.c. 21. n. 11. A. c. 60. §. 4.
LXXVII. Si quis filiorum fuum negligat
terminum ab illo fit dominus folutus ul-
terius .
S.c. 29. L. c. 21. n . 12. A. c. 61.
LXXVIII . Si filius , qui ad annos fuos per-
venerit , beneficia fecundum jus petit , ha-
bens fratres infra annos pueriles , dominus
fibi concedat fi prius fidejufforem habeat
( dederit ) ne fratres fui jure beneficiali eum
pro hoc beneficio impetant , cum ad annos
corum pervenerint .
S. c. 29. L. c. 21. n. 12. A. c. 61. §. 3 .
LXXIX. Dominus eget habere fidejuffo-
rem
(6 ) Senfum hujus verficuli cum artic. præ-
cedente docebit Sax. d. c. 26.
(7 ) I. e. tempus unius anni & fex feptima-
narum .
( 8 ) Gloff. lat. ad Sax. d. c. 26. lit. p. r. &
germanica n. 17. Schilt. ad jus Alem. c. 55. p.
296.
( 9 ) Adde : unum , ut contextus oftendit .
 S US
118 LIBELLU
rem , quod puer infra puerilem ætatem fe
non negligat , & dominus non refpondebit
nifi uni filio pro patris beneficio .
n, 1. A. c. 62,
S. c. 30. L. c. 22. n.
LXXX. Si quis voluerit domino fuo bona
alienare , vel filio , vel alii alicui , qui de
jure poft mortem ea debet habere , fi ea con-
cedit aut refignat nihil illi in hoc profi-
ciet ( 1 ) , fi in warandia ea obtinuerit ufque
in infirmitatem , de qua evadit .
S. c. 30. L. c. 22. n. 2. A. c. 63,
LXXXI, Propterea nullus abjudicetur be-
neficio , fi cæcus eft , vel aliquo careat mem-
bro , nec pro infirmitate aliqua , nifi pro le-
pra . Leprofus enim nec beneficia habebit
nec concedere poterit , poftquam manifefta
in eo fuerit lepra .
LXXXII . Dominus autem ejus nifi eo vi-
vente eum privet beneficiali jure coram fuis
hominibus inbeneficiatis , ab eo beneficiale
non deeft jus .
S. c. 32. L. c. 23. n. 1 , A. c. 65 .
LXXXIII. Plures poffunt uno inbeneficia-
ri beneficio ita ut fimul illud fufcipiant
& æquale jus in hoc habeant , quamdiu fi-
mul manferint .
S. c. 32, L. c. 23. n. 1. 2. 3. A. c. 65 .
§. 2.3.4.
LXXXIV . Si autem voluerint ab invicem
feparari abfque licentia domini , dividant in-
ter fe fecundum libitum totaliter conceffum
beneficium . Sed poftea illorum nullus in par-
te alterius aliquod jus habebit cum alter
obierit , nifi fufceperit a domino expectatio-
nem in beneficio . Poftquam aliqui fuerunt
beneficio prædicto modo inbeneficiati , nul-
lus iftorum fingulariter alicui poteft inde ali-
quid concedere , quamdiu illud non divife-
runt inter fe ,
S. c. 32. L. c. 23. n. 3. 4. A..c. 63. §. 5.
LXXXV. Dominus homini partem bene-
ficii quomodo concedere poterit , cujus par-
tem fingulariter non fufceperit ? non tamen
idem dominus , a quo ille eft inbeneficiatus ,
beneficium fibi auferat de jure , fed ille , cui
eft cum domino commune . Si plures uno
inbeneficiati beneficio , & non feparati fue-
rint , domino mortuo non nifi unus illud fe-
quatur in alium dominum .
S. c. 33. L. c. 23. n. 5. A. c. 66.
LXXXVI. Quicquid fecundum libitum ali-
cui dominus concedit homini , de quo wa
randius fuus effe non poterit , conceffum re-
ftaurabit .
( 1 ) Forte officiet , ut S. & A. dd. ll.
( 2 ) Supra §. 45. Segg.
(3 ) I. e. allodiali , non , ut Saxo , jure feudi
bereditarii , nifi voce Erblehen intelligatar feu-
ANTIQU
S. c. 33. L. c. 23. n. 5. A. c, 66. §. 2 .
LXXXVII. Quicquid autem dominus com-
pellitur concedere fecundum beneficiale jus ,
hoc non reftaurabit homini , fi deficit in wa-
randia hujus beneficii .
LXXXIIX. Qui fecularem habitum in fpi-
ritualem mutat , beneficium non hereditet
& beneficii expectatio fit expectantibus de-
folatio .
S. c. 35. L. c. 24. n. 2. 3. A. c. 68. § . 1 .
LXXXIX. Si patris beneficio filii , patre
vivente , cum patre fuerint inbeneficiati , &
pater folus illud in poffeffione obtinuerit ,
ufque in infirmitatem , de qua non refurgit :
patris poft obitum , infra fex hebdomadas
& annum ad dominum veniant , & ut fa-
teatur , petant , conceffum eis beneficium .
Quod fi negar dominus , præbeant adhibere
teftimonium : quod tunc dominus abjicere
poterit , cum poffeffio illis defit ; propterea
fuadeo , ut hominium præbendo ( offeren-
do filii paternum fequantur beneficium .
( 2)
S. c. 35. L. c. 24. n. 4. A.c. 68. §. 2.
·
XC. Ubi autem poffeffio in beneficio fuit
communis & æqualis filiorum & patris , fi
lii beneficium obtineant , fi beneficiale tefti-
monium adhibeant infra fex hebdomadas &
annum , patris poft obitum ,
S. c. 37, L. c. 24. n. 6.
XCI. Pater fi refignat filio aliqua benefi-
cia a domino , hereditali ( 3 ) jure filius non
habebit hæc beneficia , quia in eum non
funt hereditata .
S.c. 37. L. c. 24. n . 6. A. c. 69. 70.
XCII. Similiter qui refignat beneficium
domino ( 4 ) & poft hoc iterum ipfo bene-
ficio inbeneficiatus fuerit , heditarium jus in
hoc perdidit ,
S. c. 37. L. c. 24. n. 7. A. c. 71 .
XCIII. Si quis warandiam juftam in bo-
nis habuerit , majori jure obtinebit bona
quam ille qui caret poffeffione , fi ea poteft
teftari jure beneficiali .
S.c. 39. L. c. 24. n. 11. A. c. 72. §. 2,
XCIV, Nullus a poffeffione ejiciatur , nifi
poffeffio ab eo vincatur .
S. c. 39. L. c. 24. n. 12. A. ç. 75 ,
XCV. Poffeffio devicta eft ab homine
cum in beneficiali jure bona fibi funt abju-
dicata , aut cum domino refignat ea ; tamen
infra fex hebdomadas & annum per jura-
men-
dum paternum . Sed malo tamen retinere allo
diale . 1
( 4 ) I. e. qui hereditatem fuam refignat do-
mino in beneficium .
 DE BENEFICIIS .
mentum negare poterit , quod bona refigna-
verit , nifi dominus ftatim concefferit ea al-
teri , in ejus præfentia ,
S. c. 39. 55. L. c. 24. n. 17. A. c. 76. 98.
XCVI . In pluribus caufis dominum homo
vincere poteft teftimonio , quam domino li
citum fit vincere illum ,
S.c. 40. L. c. 24. n. 18. A, c. 76. §. 2.
XCVII, Quilibet idoneus poffeffionis po-
teft effe teftis , cui eft manfio in prima vil-
la , vel in circumjacentibus proxima ,
S. c. 40. L. c. 24. n. 18. A. c. 76, §. 4,
XCVIII. Septimo teftimonio probatur quæ
liber poffeffio Si autem difcordantes duo
poffeffionem in beneficio debent probare te-
ftibus , quorum neuter ab altero fit inbene-
ficiatus , amborum audiatur teftimonium , &
inquirantur homines in eadem villa manen-
tes , & in circumjacente qualibet proxima .
Cujus autem poffeffionis major turba fit te-
ftis , hujus fit poffeffio ; hinc teftimonium
terminabitur in ipfo loco, in quo bona funt
fita , de quibus eft difcordia , quod & domi-
nus audiat vel duos homines fuos auditores
co mittat ,
S. c. 40, L. c. 24. n. 18, A. c. 77. § . 1,
XCIX, Cujus autem poffeffionis difcordia
non poteft terminari juftitia , propter difcor-
dantiam aut ignorantiam , uterque per jura-
mentum locum demonftrabit , quem fuum
effe dicit .
S.f. 40, L, c, 24. n . 19, A. c. 77, §. 2..
·
S.c.
C. Quem autem uterque per juramentum
fuum effe affirmat , inter eos dividatur , aut
veritas reperiatur de hoc per aquaticum Dei
judicium . Tamen judicium Dei non eft li-
citum adhiberi per ullam caufam , nifi cujus
veritas per juftitiam non poteft aliter repe-
riri , hoc terminabitur judicio Dei .
S. c. 41. L. c. 24. n. 20. A. c. 78.
CI. Si & dominus & homo poffeffionem
fibi dicent in beneficio , in poffeffione tefti-
monium præcedat hominis ,
S.c. 41. L.c. 24. n. 20. A. c. 78.
CII. Domini enim non negat beneficium
effe , cum fe ab illo dicit inbeneficiatum .
S. c. 42. L. c. 24. n. 21. A. c. 79. § . I.
CIII. Dominus fi conceffum beneficium
negaverit , & homo warandiam in hoc te-
ftatus fuerit , quod poffederit per feptem heb-
domadas & annum
? poft fufcipiendi illum
terminum homo juramento folus obtineat
beneficium , quod dominus negat Tamen
(1 ) Lego , quantocius .
119
teftimonium abjicit jufta contradictio , fi pro-
bata fuerit .
S. c. 42. L, c. 24. n. 21. A. c. 79. §. 2.
CIV. Dominus fi dixerit , quod homo ter-
minum neglexerit fufcipiendi beneficium , ho-
mo negare poterit , probando innocentiam ,
S.c.42. L. c. 24. n . 21.
CV. Si autem dominus diem obitus feptem
hominibus fuis intimaverit quanto jus ( 1 )
potuerit , & his invocatis in fine filiorum
termini dominus poteft teftificari , quod fi ( 2 )
fuum neglexerint terminum .
CVI. Merito abjudicabitur omne jus in be-
neficio poftea feptimum hujus teftimonium
filiorum juramentum non admittit , cum
dominus fic egerit ipfo modo faciat domi-
nus cum homini abjudicaverit jure beneficia-
li , fi ille ea in fuo termino non excufave-
rit juramento ,
S. c. 46. 55. L. c. 24. n, 21. f. &
' c . 25.
n. 1. A. c. 86. 98. 116. §. 15 .
CVII. Septem hominum fuorum teftimo-
nio dominus eget , ut hominem beneficio pri-
vet . In tribus tantummodo caufis dominus
hominem convincit duobus teftibus potius
quam ut incufationem domini homo evadat
juramento ,
S. c. 46. L. c. 25. n. 1, A. c. 86.
CVIII. Quicquid dominus acquirit in ho-
mine beneficiali jure , aut homo ibi promi-
ferit , illo dominus eum vincere poterit . Re-
gis etiam juftum fervitium homini fententia-
liter præceptum , & hoc fi fibi intimatum
negat effe , dominus eum teftibus vincat . Non
tamen fervitium regis præcipiat homini , an-
tequam fententialiter præceptum fit fibi .
S. c. 46, L. c. 25. n. 2. A. c. 86. §. 3.
CIX . Item fi dominus beneficiali ejus ju-
ri hominem jubeat fententialiter intereffe
in ejus audientia , hoc duobus ex juftitia te-
ftibus probat , fi homo negaverit .
S. c. 46. L. c. 26. n. 1. A. c. 87.
CX. Si homo duos vel tres habet domi-
nos fi quis prius inter eos fibi regis fervi-
tium denunciet , illi homo ferviet , & expe-
ditionis auxilium aliis det , fi quod habeat
ab eis beneficium .
S. c. 47. L. c. 26. n. 2.
CXI. Si non in domini fui filium , fed in
alienum dominum homo fequitur fua bene-
ficia hic dominus fi non confitetur ea
cum hominibus prioris domini debet ea te-
ftificari , quos dominus in nullo gravabit ,
fed per votum prioris domini interrogabit .
Te-
(a) Lego fic ,
 US
126 ELL
LIB
Teftem nullum dominus adducat ex debito ,
nifi etiam inbeneficiatus fit ab eo ,
S. c. 47, L. c. 26. n . z.
CXII. Quicunque dominus deficit in ho-
minibus , fuperioris domini homines in loco
hominum illius fiunt teftes .
S. c. 48. L, c. 26. n. 3. 4. A. c. 89.
CXIII. Si dominus alius beneficium fui ho-
minis fuo refignat domino , vel fi alter in-
beneficiatus " ille homo infra fuum termi-
num fequatur beneficium . Tunc terminus ho-
minis illo die inchoatur , cum a domino fuo
fibi intimatur in audientia duorum hominum
fuorum , quod refignaverit ejus beneficium :
aut cum fuperior dominus aut inbenefi
ciatus alter , alterius bona fibi attraxerit
fententialiter & præceperit agricolis , ne de
his bonis cenfum dent alicui , nifi fibi foli ,
nec ulli ferviant aliquid , quamdiu non at-
traxerit fententialiter fibi , hæc bona in ejus
præfentia ,
S. c. 49. L. c. 27. n. I.
CXIV. Si dominus ea refignaffe negat , ho-
mo roget in præfentia hominum fuorum
Coram fuperiore domino , excufet ea in ejus
præfentia , & ut eorum warandus fit .
L. c. 27. n. 1.f.
CXV. Quod fi dominus non fecerit in
alium dominum beneficium fuum prædicto
modo fequitur , in quem a fuperiore domi
no tranfmittatur
S. c. 49. L. c. 27. n. 2. A. c. 90,
CXVI. Si dominus homini bona fua ac-
cipit contra juftitiam , aut injufte renuit ho-
minem inbeneficiare , aut fi non vult waran-
dus ejus effe in beneficio , quod habet ab eo ,
homo conqueratur fuperiori domino , qui in
audientia duorum hominum fuorum per nun-
cium fuum illi præcipiat , ut conquerenti fa-
ciat juftitiam , ut de jure fibi tenetur face
re ; quod fi non facit , dominus fuperior bo-
na fibi concedat , fit & eorum illi , in loco
prioris domini , warandus .
S. c. 49. L. c. 27. n. 3. A. c. 91,
CXVII. Si dominus duobus vel tribus con,
cedit expectationem in beneficio , & non in
loco defignato , qui primo inbeneficiatus fue-
rit , prius folutum beneficium habebit , infra
terminum hominum fufcipiendi beneficium .
S. c. 50. L. c. 27. §. 4. A. c. 92.
CXIIX. Dominus fi patriam exeat , ho-
minibus non noceat Sed terminus hominis
ab illo die incipit , cum dominus redierit .
( 1 ) I. e. nifi prius in patriam redierit .
Hanc limitationem explicat A. c. 92. §. 3. 4.
(2 ) Lego dominum ,
US
IQU
ANT
Non tamen pro hominis abfentia fi infra
terminum fuum exierit patriam , prolongatur
ejus terminus , nifi patriæ refuerit prius ( 1 ) .
8. c. 50. L. c. 27. §. 5 .
CXIX . Sicut terminum fuum prolongar ho-
mo , hominium præbendo : ita dominus eum
abbreviat , cum homini beneficium præbeat .
S. c. 50. L. c. 27. §. 6. A. c. 92. §. 5.
CXX. Item fi occultatus dominus affera-
tur infra terminum hominem fufcipiendo be-
neficia , ubi debet fufcipere ex juftitia , non
nocet homini , fi fuper hoc abundat teftibus .
Tamen dominum quærat homo in ejus ha-
bitaculo , præbendo hominium , & fic extra-
hat inde in eorum præfentia beneficia fibi
abjudicata ,
S. c. 52. L. c. 28. n. 3. A. c. 94.
CXXI, Bona que homo ab aliquo dicit
fe habere domino , in quibus fi fibi defit was
randia , & dominus fibi non confiteatur ea ,
& aliud beneficium a domino non habue-
rit , quam ipfum , pro quo dominium ( 2 )
impetit , & hoc fi obtinere vult fecundum
jus , fidejufforem ab homine accipiat domi-
nus , antequam legalem illi determinet diem
fui vadii ( 3 ) , & de fatisfactione fuorum
hominum (4) , fi ab ea fententia arguan-
tur . Illorum fidejufforem autem non ponet
homo , fi poffeffionem habeat in beneficio ,
S. c. 52. L, c. 28. §. 4. A. c. 95.
CXXII. Si dominus alicui concedit bona
alterius fui hominis , & fi illorum illius fue-
rit warandus , digito & lingua beneficii ta-
men warandia non abjudicetur ideo priori
inbeneficiato , nifi beneficiale jus probare pof
fit dominus caufam , per quam , ex juftitia ,
beneficii fibi fit warandia .
S. c. 53. L. c. 28. n. 5. A. c. 95 .
CXXIII. Nulli etiam dominus beneficii
warandiam concedere poterit , quam non fo-
lutam habuerit .
S. c. 54. L. c. 28. n. 6. A. c. 96.
CXXIV . Dominus fi per hominium fuum
humiliat clypeum , omnes ab eo inbeneficiati
beneficia fua fufcipiant a domino fuperiore ,
aut ab eo in alium tranfmittantur dominum ,
a quo ea habeant cum tanto honore , ficut
habuerunt a domino priore .
S. c. 54. L. c. 28. m. 6. A. c. 96, §. 2.
CXXV . Similiter homo faciat cum do
minus in inferiorem a fuperiore domino tran
fit , cum hominis beneficio majore jure frua-
tur ille , cujus expectationis locus defigna-
tur ,
( 3 ) Suæ mulctæ , Wette. Conf. du Frefne bac
voce .
(4 ) De emenda , Buffe .
1
DE BENEFICIIS .
tur , quam cujus expectatio loco caret de-
fignato .
S.c. 54. L. c. 28, n. 6. A. c. 96.
CXXVI. Dominus fi clypeum fuum humi-
liat hominio , omnium hominum fuorum ca-
rebit beneficio , fi illi ad fuperiorem domi-
num venerint petendo beneficium .
S.c. 55.62. L. c. 32. n. I. A. c. 97. 112.
CXXVII. Beneficialem warandiam difpen-
fator non poteft exequi in alio beneficio in-
fra officium , ab illo domino , cujus procu-
rator exiftit , quia dominus commifit tan-
tum in ejus providentiam bona fua ,
S.c. 55, L. c. 29. n. 4. A. c. 109.
CXXVIII. Difpenfator itaque hujufmodi
beneficium teftatur per vifum , & audientiam
hominum , & non fequatur hoc in alium do-
minum , nec in filium id hereditet , nifi re-
licto officio bona obtineat .
S.c.61. L. c. 31. n. 14. A. c. III,
CXXIX. Judicandi beneficium habere non
eft licitum clerico vel mulieri , nec viro in
jure deficienți ( 1 ) .
S.c.63. L. c. 32. n. 2. A. c. 113.
CXXX. Quicquid homo non fufcipit per
hominium , non judicetur effe beneficium ; fic-
ut cum bona concedit dominus fuis minifte-
rialibus non per homínium fed fecundum
jus curiæ . Hæc conceffio caret beneficiali ju-
re, fed eft conceffio officialis , quivis etiam
minifterialis natione erit ex juftitia dapifer
aut fecretarius ( 2 ) , aut camerarius , aut
marfchalcus .
S. c. 63. L. c. 32. n. 2. A. c. 113. §. 4.
CXXXI. Ordinem juris iftius fcilicet cu-
rialis , propter diverfitatem eius non defcri-
bam fub quolibet enim epifcopo & abba-
te & abbatiffa minifteriales jus habent fin-
gulare .
S.c. 64. L. c. 32. n. 3. A. c. 114.
CXXXII. Homo quodlibet beneficium fe-
quatur per hominium , quamvis homo prius
domini fuerit . Quoufque dominus fateatur
quod ille homo fuus fit homo juramento
obtineat hominium , quod dominus negat .
S. c. 65. L. c. 32, n. 4. 5. A. c. 114. §. 2. 3 .
CXXXIII. Pro qualibet incufatione domi-
nus placitare fecundum beneficiale jus cum
homine fuo poterit , fi culpa vadio digna fit ,
ante meridiem & diebus ( 3 ) beneficialem
incipient placitationem ( 4 ) , nifi in cœmi-
teriis & ecclefiis .
Tom. III.
(1 ) I. e. infami .
(2 ) Lego Butellarius , i . e. Pincerna .
( 3 ) Supple : abfolutis . Vide fupra §. 16.
121
DE ORDINE PLACITATIONIS ..
§. I..
S. c. 65. L. c. 32. n. 6. A.c. 114. §. 4.
Miffis his locis audiamus placitationis
O ordinem . Dominus interroget unum
fuum hominem in præfentia duorum homi-
num fuorum , fi fit ei licitum cum homine
fuo pro fua accufatione beneficialiter placi-
tare ? & infra quod tempus & ad quem lo-
cum profequi debeat illum ?
S. c. 65. L. c. 32. n. 6. A. c. 114.
II. Sententia placitationem licentiet ( 5 )
dominus fi per quatuordecim dies citet , ab
ipfo die vel a proximis fex diebus homi-
nem ad beneficiale jus in denominatam vil-
tam vel curiam , quæ vel foluta fit domi
no , vel aliquis eam habeat ab ipfo .
S. c. 65. L. c. 32 n. 6. A. c. 114.
III. Homo fi dominum interrogaverit , in
quo loco villa fit fita ? dominus tenetur il-
fi multæ funt villa
fum expedire de hoc
unius nominis , quas tamen longinqui loci
feparat diftantia .
S. c. 65. L. c. 32. n. 7. A. c. 114. §. 6.
IV. Homo fi imperiali beneficio fit inbe-
neficiatus a domino , in beneficiis imperiali-
bus profequatur illum dominus .
S.c. 65. L. c. 32. n. 8. A. c. 114. §. 6.
V. Si proprietatem alicujus aliquis in be
neficio habuerit , & dominus alter ab eo ipfa
proprietate inbeneficiatur , dominus hunc ho-
་
minem in quolibet beneficio fuo profequa
tur , nifi tantummodo in beneficio urbano ,
S.c. 65. L. c. 32. n. 8. A. c. 115. §. 1 .
VI. Cum prædicto modo homini incufato
dominus beneficialiter diem determinet , ho-
minibus fuis præcipiat fententialiter , ut ejus
beneficiali juri interfint . Quod qui non fe-
cerit , domino vadiabit .
S.6.65, L.c. 32. n. 9. A. c. 115. §. 6. し
VII. Similiter homo incufatus fiet , fi do-
minus fibi fententialiter determinat diem be-
neficialem in ejus præfentia , abfque contra-
dictione jufta , & is in termino non com-
paret .
S.c. 65. I..c, 32, n. 9. A. c. 115. §. 7.
IIX. Beneficium hominis pro vadimonio
fidejubebit domino ; non tamen tenetur ho-
mo vadium pro domino fupra cenfum tole
rare , quem fibi tenetur dare .
L S. c.
(4 ) Supple : in omnibus locis ,
(5) e. fententia diem dicet .
 122 LIBELLUS
S.c. 65. L. c. 32. n. 9. A. c. 115. §. 7.
IX. Ubi autem per bonorum cenfum do
minus fuum nequit extorquere vadium , in
fua ( 1 ) dominus beneficium accipiat . Quod
fi acquifitum vadium infra fex hebdomadas
& annum non redimar homo, abjudicabitur
beneficio .
S. c. 65. L. c. 32. n. 10. A. c. 116.
X. Si homo domini incufationem aut be-
neficialem fibi pofitum diem audire nolit
cum tamen domino adeo vicinus fit , quod
poffit audire , per hoc vadium non evadet
ille .
S. c. 65. L. c. 32. n. 10. Ac. 116. §. 2.
XI. Si autem homo præfens non fit , cum
dominus beneficialem diem fibi ponit , do-
minus per nuncium intimet illum in duo
rum hominum fuorum audientia , ipfimer ,
vel in ejus curia , " in qua habitationis fuæ in-
troitus difcernatur (Spectatur ) & exitus ( 2 ) .
S. c. 65. L. c. 32. n, 10, A. c. 116. §. 2. 3 .
XII. Si autem homini curia defit , in alio
beneficio , quo eft inbeneficiatus a domino , in-
timet dominus hunc diem , quatuordecim
diebus ante diem legalem , ad quam domi-
nus veniat & ad minus adducat fex homi-
nes , & nuncium , qui citet incufatum ,
Ş. c. 65, L, c. 32. n. 11 , 12, A. c. 116,
9: 4.5.
XIII. Primo quærat dominus : fi tempus
placitandi fit ? & , poft quamlibet datam fen-
tentiam dominus homines fuos quærat , fi
exequantur illam , per quatuordecim noctes
-habeant inducias homines domini , fi nefciant
invenire fententias , tunc addat juramentum
quilibet interrogatus poft alium .
S. c. 65. L. c. 32. n. 12. A. c. 116. §. 5.
XIV. Beneficiale autem jus differatur , quo-
ufque fententia inveniatur ,
S.c. 65. L. c. 32. n. 15. 17. 18,
A.c. 116. §. 10.
XV. Ab ortu folis ufque ad defcenfum
placitationes eft inchoare licitum , Quod
dum fententia licentiat , dominus quærat ,
-quis ex juftitia debeat citare illum ; hic ( 3)
in audientia duorum hominum , domini ho-
mo faciat vel domini nuncius in fine cu
riæ , ubi dominus placitat , fic dicendo : in-
cufatum cito N. in præfentia domini pro-
pter culpam impofitam fibi , prima & fecun-
da & tertia vice , ficut debeo de jure ,
(1 ) Supple : manu .
(2 ) I. e. ubi habitare wel introire & exire
folet ,
ANTIQUUS
S.c.65. L. c. 32. n. 18. A. c. 116. §. 10.
XVI. Qui fi defit , nuncius redeat ad do-
minum dicens : non vidi incufatum , nec ali-
quem ex parte ejus , qui ejus excufaret ab-
fentiam per juftitiam .
5. c. 65. L. c. 32. n. 18. A. c. 116. §. 10.
XVII. Id ipfum dum confitentur nuncii ,
dominus quærat , quid fupra hoc faciendum
fit ? Eique fecunda citatio fieri judicetur , &
fimiliter tertia , priori ordine . Qui dum ter-
tio citatus defit , dominus quærat , quid fa-
ciendum fit fibi ? cui judicatur , quod ex-
pectare debeat ufque ad folis defcenfum .
S. c.65. L. c. 32. n. 18. A.c. 116. § . 10,
XIIX. Si incufatus adhuc defit , cum fol
defcendit , dominus quærat , fi expectaverit
illum fecundum quod juftum eft ? quod dum
fententia firmat , dominus fententialiter po-
nat diem alteri , in quo profequatur illum ,
ficut fecit in primo , fic faciat fecundo &
tertio .
S. c. 65. L. c. 32. n. 18. A. c. 116, §, 10.
XIX . Si quem iftorum dierum non obfer
vaverit dominus ordine & modo prædicto ,
ad nihil habeatur ejus profecutio . Dies tan-
tummodo primus incufato ipfi prædicto mo,
do erit intimandus .
S. c. 65. L. c. 32, n . 19. 20. A. c. 116. §, 12,
XX. Non in claufa curia , nec fub tecto
licitum erit placitare domino . Cum ad diem
tertium expectaverit dominus incufatum , uf
que dum fol defcendat , quid ultra fibi fa-
ciendum fit , quærat .
S. c. 65. L. c, 32, n. 20. A. c. 116. §, 13.
XXI. Tunc judicet fententia , quod domi,
nus teftari debeat tria fua placita ; primum
cum duobus fuis hominibus , horum teftimo-
nium fonet in hunc modum : per votum mei
præfentis domini affirmo , quod audivi & vi-
di , quod dominus in primo placito & de,
fignato loco incufatum expectavit beneficia
liter ut debuit , & profecutus eft eum juſtis
fententiis , hujus rei teftis fum .
S. c. 65. L. c. 32. n. 20. A. c. 116. §. 13.
XXII. Poft cujuslibet teftis verbum , do-
minus quærat , fi fuum teftimonium profe-
cerit ( 4 ) cum illo , fic ut debet ex debito
( de jure ) ,
S. c. 65. L. c. 32. n. 20. A. c. 116. §. 14.
XXIII. Si quis per votum domini femel
teftetur , fecundo non interrogetur .
S. c.
(3 ) Lego boc .
(4 ) I. e. perfecerit ,
 DE BENEFICIIS .
S.c. 65. L. c. 32. n. 20. A. c. 116. §. 14.
XXIV. Dominus quotquot velit homines
fuos inquirat , quoufque teftimonium fuum
perficiat .
S.c.65.
XXV. Prædicto modo dominus placitum
fecundum probabit , & tertium , fed ad quod-
libet placitum fingulares habeat teftes .
S. c. 65. L. c. 32. n. 20. A. c, 116. §. 16,
XXVI. Cum fic probaverit dominus tria
fua placita , quærat fententiam fuper incufa-
ti abfentiam .
S. c. 65. L. c. 32. n. 20. A. c. 116. §. 17.
XXVII. Tunc judicet fententia , quod ab-
judicari debeant incufato . Tunc quærat , do-
minus fuus debeat facere , an alius . Senten-
tia autem doceat , ut hoc unus hominum do-
míni faciat , hæc verba dicendo : Sic abjudi-
co beneficia incufato , quibus ufque modo in-
beneficiatus fuerit a domino meo .
S. c. 65. L. c. 32. n. 20. A. c. 116. §. 19.
XXIIX. Tunc dominus finaliter hæc bo-
na in duorum hominum fuorum audientia at-
trahat fibi per nuncium & retineat ea per
ſex hebdomadas & annum abfque redditibus ,
expectans , fi homo extrahat ea fecundum
jus . Infra quem terminum fi incufatus non
extraxerit beneficium abjudicetur & ( 1 )
prædicto modo omne jus in beneficio .
S. c. 65. L. c. 32. 11. 20.
XXIX. Dominus fibi attrahat fingulariter
beneficia in quolibet loco & villa , ubi au-
tem plures villæ attinent uni curiæ , curiam
pro villis omnibus attrahat fibi dominus .
S. c. 66. L. c. 32. n. 21. A. c, 116. §. 20,
XXX. Si autem incufatus infra fuum ter-
minum aggreditur dominum ad excufandum
fua , fecundum jus , beneficia ; fi fe abfcon-
derit dominus , aut in urbe fuerit fervatus ,
ne homo beneficia fua excufet , & ( 2 ) ho-
mo fi fuper hoc teftibus abundat , coram ho-
minibus domini beneficium extrahat
? ficut
coram domino debebat .
S. c. 66, L. c. 32, n. 21. A. c. 116. §. 21 .
XXXI. Si autem homo in præfentiam do-
mini veniat , primo prolocutionem ( 3 ) pe-
tat , deinde reliquias ( 4 ) , ut fua excufet be-
neficia , quas fi dominus dare renuar , homo
fuafmet reliquias adducat , fuper quas juret ,
quod fua beneficia non fint fibi taliter ab-
judicata > ut eorum de jure debeat carere •
Homo tamen hoc non faciat , nifi dominus
juftitiam fibi renuar ,
Tom. III.
( 1 ) Lego ei .
( 2 ) Delendum videtur , aut loco ejus in-
telligendum tunc .
(3) Advocatum .
(4 ) Sanctorum , fuper quibus juret .
(5 ) Stapiam .
123
S.c. 66. I. c. 32. n . 21. A. c. 116. §. 22.
XXXII . Tunc dominus , fi velit , benefi-
cialem intimet diem fententialiter illi ad re-
fpondendum fuæ excufationi . Ad quem fi
non venerit incufatus , abjudicetur ei in be-
neficia omne jus ; nifi ex caufa neceffaria fit
ejus excufatio , aut in ipfius domini fit fer-
vitio .
S. c. 67. L. c. 33. n. 2. A. c. 117. §. I.
XXXIII . In die qua homo ftrepe ( 5 ) te-
aut ali-
net domino , aut fententiam invenit
quo fibi fervit , & etiam dominus juftitiam
renuerit cum ab homine incufatus fuerit
& quamdiu aliquid perdiderit in ejus fervi-
tio , de quo fibi defit reftauratio, beneficiali.
juri non obſtabit ( 6 ) domini .
S. c. 67. L. c. 33. n. 3. A. c. 117. §. 2.
XXXIV . Attamen domino terminare lici-
tum eft querimoniam unius hominis fui in
aliquo beneficiorum , quamvis fit in ejus „ſer-
vitio , vel unus eorum vel ambo .
S. c. 68. L. c. 33. n. 4. 5. A.c. 117. §. 3. 4,
XXXV . Homo cum venerit ad beneficia-
lem determinatum diem in curiam , in qua
dominus placitat , neminem introducat , nifi
domini fit homo . Quod enim fi faciat , do-
mino pro quolibet vadiabit aut introdu-
xiffe fe eos juramento expurgabit . Ante-
quam etiam in præfentia domini veniat , gla-
dium , cultellum & calcaria deponet , chiro-
thecas exuat , & omni careat ferro . Pallium
exutum pendeat in humero aut omnino de-
ponatur .
S. c. 68. L. c. 33. n. 5. A. c. 117. §. 4.
XXXVI. Caput nullo tegatur ( 7 ) , cap-
pa ( 8 ) non fit indutus , nec thorace , nec
armis aliquibus .
§. c. 68. L. c. 33. n. 5. A. c. 117, §. 4.
XXXVII. Si in aliquo iftorum homo ſe ne-
glexerit , domino vadiabit .
S. c. 68. L. c. 33. n. 5. A. c. 118.
XXXIIX. Id non dico de alio , nifi qui
incufatus eft a domino > & per domini in-
cufationem citatus eft ad jus beneficiale .
S. c. 68. L. c. 33. n. 7. A. c . 119. §. 1. 2. 3,
XXXIX. Cum dominus placitum fuum in-
choaverit fecundum prædictum modum > u1-
num ex fuis hominibus accipiat dominus
qui verbum fuum loquatur ad incufatum
Cum incufatus primo in præfentiam domini
venerit , dominus illum interrogabit , fi ve-
nerit taliter ut refpondere velit fibi bene-
ficialiter , pro quo ille , fi velit , colloquium
petat , & fi poffit renuere , renuat . Quod fi
facere nequeat , ad dominum redeat , dicens :
Dominus huc veni refpondere , in quantum
debeo de jure .
L 2 S. c.
(6 ) H. e. non obftrictus eft ftare in judicio.
feudali .
( 7 ) Supple , pileo .
( 8 ) An veftimenti genus hic intelligitur , an
mitra ? Confer du Frefne hac voce .
 124 LIBELLU
S US
S. c. 68. L. c. 33. n. 7. A. c. 119. §. 3.
XL. Tunc dominus ex juftitia fingulariter
pro qualibet caufa incufabit illum , & præ- in domini fervitio , in bonis domini fui , aut
cipiat , ut fuper hoc refponfum det . Tunc aliquid læferit facto vel verbo , vel fi inju-
incufatus prolocutorem petat , & ipfe roget riatur hominibus , bona domini ab eo haben,
licentiam colloquendi , antequam exeat , - tibus , aut natis ad bona , & fi læfus queri
S. c. 68. L. c. 33. n. 8. A. c. 119. §. 4.
XLI. Prolocutore careat , fi quis in pri-
ma accufatione ipfemet refpondeat .
S. 6. 68. L. c. 33. n. 9. 10. A. c. 38,
XLII. In omni fermone homo inquiratur
fi in verbum prolocutoris fui profiteatur ( 1 ) .
Hominem prolocutoris fui negligentia non
damnabit , quamdiu in verbum illius confef-
fus non fuerit . Inter differentem fermonem
duorum dominus quærat , quid juftum fit .
S.c. 68. L. c. 33. n. 11. 12. 13.
XLIII. Si fecundum libitum non fecundum
jus quærat , hominem fententia non lædat ;
prior petita primo procedat fententia . Be-
neficiali jure ut aftet , renuere poterit homo ,
quamdiu incufatus non refpondit . Palam co-
ram domino non loquatur , cum procuratore
fuo , fed interrogatus a domino refpondeat :
Eft , non , vel colloquium peto . Habet et-
iam licentiam , ut fententia ab eo injufta
arguatur .
S. c. 68. L. c. 33. n. 14,
XLIV . Homo incufatori fuo referat ( 2 ),
quoties ( 3 ) colloquium exeat .
S. c. 69. L.c. 23. n. 17. A. c . 123 .
XLV . Homo vadiabit domino , pro omni
incufatione , quæ digna eft vadio , nifi quam
juramento negaverit .
S.c. 69. L. c. 33. n. 18. A. c. 123 .
XLVI. Tum interdum dominus proponit
incufationes , quæ non funt vadio digne , fic-
ut tropiloquia ( 4 ) , quia fi in opprobrium
domini locutus non fuerit homo & hoc au-
det juramento affirmare , domino fuper hoc
non tenetur vadiare ,
S.c. 69. L. c. 33. n. 18. A. c. 123 .
XLVII. Pro omni caufa homo vadiabit do-
mino , per quam opprobrium ei intulerit aut
damnum , aut fi aliquid loquitur vel egerit
in beneficiali jure fuper id quod debuit ( 5 ).
S. c. 69. L. c. 33. n. 19. A. c. 121. § . I.
XLVIII. Si aliquis ademit homini bona.
fui domini , & illum is jufta non profequi-
tur querimonia , vel non intimaverit fuo do
mino , hæc caufa eft vadio ,
S. c. 69. L. c. 33. n. 20, ·
XLIX. Et fi quis exponit ( 6 ) fua be-
neficia abfque domini licentia , dominus illi
fententialiter præcipiat , ut ea infra fex heb-
domadas redimat , quod fi non fecerit , do-
mino fuo vadiabitur .
( 1 ) I. e. an id approbet .
(2 ) Supple , refponfum .
( 3 ) Supple , ad.
( 4 ) An cantus intelliguntur in contumeliam
alicujus facti ? ( yid, du Frefne voce Tropus . )
An locutiones ambigui & dubiifenfus ? An for
te legendum turpiloquia ?
ANTIQU
S. c. 69. L. c. 33. n. 21.22.
L. Si homo injuriatur homini , qui fuerit
monia jufta actorem ( autorem ) coram do-
mino profequitur , is domino pro his caufis
vadiare judicetur . Sed fuo homini homo non
refpondebit coram domino fuo nifi probe-
tur , quod coram fuis hominibus juftitiam illi
renuerit . Dominus non nifi prædictæ caufæ
offenfionis judex erit læfi fui. hominis ,
S. c. 69. L. c. 33. n. 24. A. c. 126. § . I.
LI , Si homo ſe mungit aut fpuit , vel tuf-
fit aut fternutat , aut fi fteterit in alia par-
te fui prolocutoris , quam fuerit in primis ,
vel fe fe tergit , vel circumfpicit , vel mu-
fcas , ne eum lædant , depellit ; pro hujufmo-
di caufis non vadiabit domino ; quamvis ta-
men in hoc quorundam erret opinio .
S. c. 69. L. c. 34. n. 1. 2. A. c. 126,
§. 2. c. 127. §. I.
LII. Decem talenta domino vadiabit ho-
mo , fed princeps de beneficio principali cen-
tum talenta ( 7 ) yadiabit regi .
S. c. 69. L. c. 34. n. 3. A. c. 127.
§. 2. 3. 4. 5. 6.
LIII. Homo domini habebit fatisfactionem
fecundum fuam nationem ( 8 ) , & fatisfactio
& vadium ad domum proximam domini ab
illo loco , in quo acquiritur per quatuorde-
cim noctes folvatur .
S. c. 69. L. c. 34. n . 6. 7. 8. A. c. 128.
§. 1. 2. 3.
LIV. Homo abfque licentia non fedeat in
domini præfentia , fed , cum debilitatus , ja-
ceat , & juramentum addat , fi dominus cre-
dere nolit , quod neceffitas eum jacere com-
pulerit . Non nifi tria vadia uno die vadia-
bit domino . Pro qualibet incufatione tria
habebit colloquia , donec vocetur tribus vi-
cibus a nuncio domini
S.c. 69. L. c. 34. n. 9.
LV. Curiam in qua dominus placitat
incufatus non exeat , quamdiu dominus fuum
non terminaverit placitum ,
S. c. 70. L. c. 34. n. 10. A. c. 129.
LVI. Quilibet homo domini alterius fen-
tentiam arguere ( 9 ) poteft , fi in regali cly-
peo non deficit .
S. c. 70. L. c. 34. §. 11 , A.c. 129.
LVII. Argutor fi quinque folidis vel man-
fo dimidio non eft inbeneficiatus a domino ,
fidejufforem ponat . Si in fententia deficiat ,
vadium detur domino , & homini , quem ar-
guit , fatisfactio . Nullus pro illo fidejubebit ,
qui non a domino inbeneficiatus fit .
S.c.
( 5 ) I.e. fi locutus eft vel egit quod non debuit .
( 6 ) I. e. pignori tradit .
( 7 ) I. e. libras feu marcas . Du Frefne .
( 8 ) Id eft, conditionem generis & familiæ ,
Germ. Gefchlechte . Du Frefne .
(9 ) Id quod hodie appellare dicimus .
 DE BENEFICIIS .
S. c. 70. L.c. 34. n . 12. 13. A.c.130. §. 1. 2.
LVIII. Homo cum fententiam arguit ,
quam injuftam effe credit , alteram inveniat ,
fi dominus jubeat . Et fi dominus eum in
cufaverit , quod caufam juftitiæ non fecerit ,
quod arguerit fententiam, fed ad protrahendam
juftitiam , homo juramentum adhibebit , quod
non nifi juftitiæ caufa fecerit .
S. c. 70. L. c. 34. n. 14. A. c. 130. §. 3.
LIX. Homo , cum ab eo fententia argui
tur , fic loquatur : Si tu fic vocaris N. &
es id 2 quod appellaris , tunc mihi & tibi
injuftam invenifti beneficialem fententiam
( 1 ) quo cum ea tendere debeam ? Et ad
quem locum , & infra quod tempus .
S.c.70
S. c. 70.. L. c. 34. n. 14. A. c. 130. § . 4.
LX. Tunc judicetur quod illius beneficii
fuperior dominus argutæ fententiæ judex ef
fe debeat , ad quem vadant ambo & homi-
nes domini duo cum illis mittantur , ut fint
teftes , qualiter terminata fuerit fententia
pro qua eft difcordia .
§. c. 70. L. c. 34. n . 15. A. c. -130. §. 5.
LXI. Dominus autem miffis expenfam de-
bet nunciis , quibus panis & cerevifia datur
abfque menfura & tria convenientia fercula
in comeftionem fingula & briarium ( 2 ) vi-
anterio-
ni, & fufferrabuntur eorum equi in anterio-
ribus pedibus .
S. c. 70. L. c. 34. n. 15. A. c. 130. §. 5.
LXII. Duo fercula dentur fervientibus
& quinque manipuli fingulis ad diem & no-
Atem equis . Sex erunt eis fervi , octo au-
cem equi . Hi infra triduum ad fuperiorem
dominum ire incipiant , & fententiam prius
fex hebdomadas reducant .
·S. c. 70. L. c. 34. n. 16. A. c. 130. §. 6.
LXIII. Si autem fuperior dominus defue-
rit Teutoniæ tempore terminandæ fententiæ ,
cum primo Teutoniam intraffe cognofcitur ,
ab illo die fententia reducatur infra fex heb
domadas . Homo incufatus ad hunc diem ve-
niat , domino refponfurus , ficut in priori fa-
ciebat ,
fi fibi intimatus a domino fenten-
tialiter , & ordine prædicto .
S.c.72. L. c. 36. n. 1. A. c. 132. §. 1 .
LXIV. Omnis fupra fcriptio de vulgari
tractat beneficio .
S. c. 72. L. c. 36. n. 1. A. c. 132. §. 1.
LXV. Adhuc diftinguam tria beneficiorum
genera , quæ quantum a vulgari differant
audietis in fequenti .
S. c. 72. L. c. 36. n. 2. A. c. 132. §. 2.
LXVI. Judicandi beneficium non defcen-
dit in quartam manum nifi fola præfectu-
ra , quæ fuper judices habet jura ,
S.c. 72. L. c. 36. n. 3. A. c. 132. §. 4.
LXVII, Dum judex incufatur ab aliqui-
bus , judex fuper judicem erit præfectus , nec
aliquis poteft concedere alteri judicium con-
ceffum fibi , nifi fingulare fit judicium , quod
in illud pertineat , hoc faltem folutum ha-
ber .
Tom. III.
(i ) Supple : quero igitur ,
125
S.c.72. L. c. 37. 8. 2.
LXVIII. Si quis proprietate alterius inbe-
neficiatus eft , illum de jure in heredem non
fequatur , nec in aliquem alium . Tamen pro-
prietatis beneficium ufque in fextam manum
defcendit , quorum nullus alteri poterit re-
nuere beneficium , excepto fupremo domino .
S. c. 72. L. c. 37. n. 2. A. c. 135.
LXIX. Item dominus qui proprietatem
fuam conceffit hominibus libere , fi eguerit
refumere poterit eam : ex quo cum aliis bo-
nis imperialibus illam reftituat hominibus pro
modo beneficii .
DE URBANO BENEFICIO .
§. I.
S.c. 72. L.c. 37. n. 5. 6. 7. c. 38. n. 4.
· A.c.
136. §. 2. c. 138. §. 3. 4.
N fecundam manum non defcendit urba-
IN
num beneficium , nifi tantum fi urbanus
alicui beneficium concedat : hujufmodi bene-
ficiali jure homo ab illo domino in hoc be-
neficio fruatur , fed in alium dominum non
fequatur .
S. c. 72. L. c. 38. n . 6. A. c. 139. § . 2. 3,
II. Urbanus non tenetur fervire domino
fed in urbe debet morari & contra adverfi-
tates ejus eam tueri & urbanas fententias
inveniat , dum dominus egeat .
S. c. 72. L. c. 38. n. 6. A. c. 139. § . 4. 5• ·
III. Urbanum placitum dominus non ha-
bebit , nifi in fuis urbibus , ad quod fenten-
tias nemo inveniat , nifi urbantim beneficium
a domino habeat , & fuper urbanum benefi-
cium non nifi urbani ferant teftimonium ,
S. c. 72. L. c. 38. n. 6. A. c. 139. §. 6. 9.
IV. Nullus e contrario de urbano benefi-
cio fuper vulgare habentem beneficium fen-
tentias inveniat , nec perficiat teftimonium
de quolibet alio beneficio , excepto urbano
quod homo per hominium fufceperit , & in
warandia habuerit , fententias inveniat & per-
ficiat teftis quilibet idoneus fuper inbeneficia
tum alium .
S.c.73. L. c. 39. n. 3. Ó
* 4. A. c. 141 .
V. Urbs pateat incufato ad introitum , in
qua domini eft placitum . Inclufis portis ho-
mo fententias non inveniat domino .
JS. c. 73. L. c. 39. n. 5. A. c. 143.
VI. Pro duabus tantummodo caufis urba
no domino licet habere placitum .
S. c. 73. L. c. 39. n. 5. A. c. 143. §. 1 .
VII. Si urbanus contra eum perfide ege-
aut urbem in neceffitate non protege-
rit
rit . Si dominus placitat fub urbano pro hu-
jufmodi delicto , illimet vel in ejus curia hoc
placitum intimabit ex ejus juftitia , & pro-
fequatur ipfum fecundum ordinem prædictum .
S. c. 73. L. c. 39. n, 7. A. c. 143. § . 2. 3 .
VIII. Si autem dominus urbano urbanum
abjudicaverit beneficium > & illud non ex-
cufaverit juramento urbanus , infra fex heb-
L 3 do-
(a ) Menfuram, Du Frefne voce Bria ,
 126 LIBELLUS ANTIQUUS
domadarum tempus , ulterius non eft lici-
tum , ut abjudicatum fibi excufet beneficium ,
S.c.73. 4. c. 39, n. 8. 9. Ą. c, 143.
§. 4. 5.
IX. Si urbanus in urbana curia non man-
ferit , ut debet ex juftitia , dominus fenten-
tialiter illi præcipiat , ut in urbem manfu-
rus redeat , & hoc intimet illimet , vel in
ejus curiam per nuncium in audientia duo-
rum urbanorum , qui fi infra fex hebdoma-
das non revertitur , urbanum beneficium fibi
abjudicabitur , Si autem infra fex hebdoma-
das , ille femel pernoctaverit in urbe , & fu-
per hoc abundat teftimonio , aut fi ex caufa
donea fit fuæ abfentiæ excufatio , tunc fibi
urbanum non abjudicabitur beneficium ,
S. c. 73, L. c. 39. n. 11. A. c, 145. §. 1.
X. Urbs fi deftruitur , aut per domini pau-
pertatem aut negligentiam dilabitur , aut fi
fuerit deleta fententialiter injuriarum caufa ,
quarum urbanus autor non fuerit urbano
beneficio propterea non carebit ,
S. c. 73. L. c. 39. n. 11 , A. c. 145. §. 2. 3.
XI. Sed urbanum pro vulgari beneficium
fit illi , quoad ufque urbs fuerit reædificata
& portis & munimentis undique firmata
Tamen urbem reædificari non eft licitum
? S.c.77. L. c. 41. n. 6. A. c. 150.
quam fententia deftruxit injuriati ,
XII. Homo non exequitur beneficium , in
bonis , quæ fufcepit per nuncium , falvo ho-
nore fuo.
S. c. 77. L. c. 41. n. I,
XIII. Homo pro debito domini accipiat
vadium , aut conqueratur de hoc in judicio
fuper illum . Si eum primo jufta profecutus
fuerit querimonia coram fuis hominibus , &
juftitiam ei renuerit dominus , fi in benefi-
ciali effet jure , pro hoc facto non judicetur
vadiare domino ,
·S. c. 77. L, 6, 41, n. 2.
XIV , Dominus etiam fi fuo homini vim
intulerit , aut eum fpoliaverit & prædicto
modo dominum perfecutus fuerit homo , fi
in judicio veniens fpolium conqueratur fu
per dominum & ille fe defendat , in hoc
contra fidem fuam nihil faciat , quamvis do-
mino non contradixerit fuum hominium
nec refignaverit beneficium .
S. c. 77. L, c. 41. n. 3 ,
XV. Si contradicit ( 1 ) domino hominium
fuum homo , domino fit folutum , quod ab
co habuit beneficium . Dominus e contrario
( 1) I. e, denegat.
FINI
‫ل‬
DE BENEFICUS ,
perdat beneficium quod ab eo habet ho
mo , fi ftatim a fuperiori domino petit fe-
cundum jus illud beneficium , vel quod tranf-
mittatur in dominum alium , a quo jus ha-
beat cum honore a priore domino ,
S. c. 77, L, c. 41. n. 5. A. c. 149. §. 1.
1
XVI . Non nifi in perfona propria contra-
dicit ex juftitia homo domino & ille e con-
verfo . Nullo facto neuter eorum noceat al-
teri infra fpatium noctis & unius diei .
S, c. 77. L. c. 41. n. 6, A. c. 150.
XVII. Homo fi petit a domino duca
tum ( 2 ) , ut ei contradicat hominium , &
hoc fe dare dominus renuat tres homines
domini in teftimonium ponat , & tum ad
urbem vel curiam domini proximam domi-
no fuum contradiçat hominium in audientia
defuper manentium , vel ad placitum prin-
cipum , & refignet coram eo domino bene-
ficium . Hujus facti eget homo , ut teftimo-
nium habeat ,
S. c. 77. L. c. 41, n. 6. A. c. 150,
XVIII, Sed fi homo negaverit in pofte
ro , quod contradixerit domino , non eft li-
citum hoc teftari , fi ille audet adhibere ju-
ramentum ,
XIX, Tamen fi fententialiter homo &
fecundum jus beneficiale folutus fuerit a do
mino , hoc teftabitur potius dominus , quam
neget homo ,
S. c. 77. A. c. 150.
XX. Poftquam fic domino hominium con-
tradixit homo , non erit ei noxius infra fex
hebdomadum tempus , & fimiliter dominus
faciat , fi contradicat hominio .
L. c. 42, n. 1. A. c. 100, §. 8. c. 101. 102.
clauf.fin.
112. 113,
XXI. Omnem beneficii ordinem expofui ,
quidam tamen fingunt , plura beneficia ef
fe , quæ ad tempus deficiant ( feu in certo
termino finiantur ) ficut beneficium clypei
feu fcuti ) quod deficiat cum clypeo ; &
quod ad manum alterius alicui dominus fe
dicit conceffiffe homini , & beneficium , quod
deficiat , cum homo manferit in illo , omne
enim conceffum beneficium non nifi fenten
tialiter homini abjudicatum fuerit erga do
minum , qui illud conceffit ,
XXII. Omnis conceffio ad tempus condi
tionaliter eft reprobabilis , propterea detefte
mus hæc omnia .
( 3 ) I. e. falvum condu&
tum ,
S.
LL
 1

LIBRI

CAPITULARIUM

REGUM FRANCORUM

EX COLLECTIONIBUS

ANSEGISI ABBATIS , ET BENEDICTI LEVITÆ ,

NEC NON VETUSTE ADDITIONES

CUM NOTIS STEPHANI BALUZII ,

ET GLOSSARIO FRANCISCI PITHOEI .

1

(
 IN LIBROS

CAPITULARIUM

REGUM FRANCORUM

•
MONITUM COLLECTORIS.-

Rocedimus ad Capitularia Regum Francorum , civilium conftitutionum

P præclaram fylvam , & ecclefiafticarum fan&
tionum uberem , & fele-
Ctiffimam meffem . Multa & egregia de hifce celebrata jam funt præcipue a
Cl. Stephano Baluzio in erudita Præfatione , quam abfolutiffimæ Capitularium
collectioni a fe concinnatæ præmifit ; ut hac in re nil mihi dicendum fuperfit .
1

Quare ad Italiam noftram orationem perftringam , inquirens quatenus apud

nos Capitularia Regum Francorum vim & auctoritatem obtinuerint . Quo in ar-
gumento cenfeo non effe jurandum) in verba Baluzii , qui dum Francorum Re-
gum poteftatem attollit , Comitiorum Generalium , Synodorum Ecclefiafticarum ,
Regni Italici , Romani Imperii , Summique Pontificis dignitatem nonnihil infra
æquitatem imminuit ,
Et primum quidem pro certo habendum , Regum Francorum Capitularia
faltem in Regno Italico in univerfum habita minime fuiffe pro legibus . Ete-
nim fi ita res effet , profecto inter Leges Langobardicas relata forent . Et ta-
men noftrifmet oculis videmus , ex tanta Capitulorum a Carolo Magno , &

Ludovico Pio conditorum congerie haud multa inferta effe Codici Legum Lan-
gobardicarum ; quin & inter hæc Muratorio advertente ( 1 ) , Occurrunt non
pauca longe diverfa ab iis , que ad Franciam , ejufque populos ultra montes per
tinebant .

Id luculentius evincitur ex ipfo Langobardico Codice . Dum enim inter Le-

ges noftras recepta leguntur Capitula quædam , quæ Carolus Magnus Legi Sa-
licæ addiderat , inter hæc unum occurrit hifce verbis conceptum ; Generaliter (2)
omnes admonemus , ut Capitula , qua præterito anno legi Salica cum omnium confen-
Su addenda effe cenfuimus , jam non ulterius Capitula , fed tantum leges dicantur ,
imo pro lege Salica teneantur . Hæc fane oftendunt , difcrimen habitum fuiffe in-
ter Capitula , & Leges , & majorem extitiffe vim Legum , quam Capitulorum .
Magis adhuc perfpicue ( quod ad Regnum fpectat Italia ) hoc colligimus.
ex Langobardica Lege Lotharii I. Placuit nobis ( 3 ) , ut Capitula , que excerpfi-
mus de Capitulare bone memoria avi noftri Karoli , ac genitoris noftri Hludoici Im-
peratoris , ab omnibus Sancta Dei Ecclefiæ , feu fidelibus noftris in Regno Italia con-
fiftentibus , pro Lege teneantur , & ferventur . Et quicumque borum Capitulorum con-
temptor extiterit, LX. folid. componat . Porro fi Lothario regnante quædam ex Ca-
pitulare Caroli Magni , & Ludovici , Pii excerpta fuere Capitula , ut in Regno
Italico fervarentur pro lege , inde confequitur longe abfuiffe , ut pro lege ha-
beretur integer Capitularis complexus .

Ergo Capitularia Regum Francorum vim legis continuo in univerfum na &

ta
non funt . Sed anne apud Italos valuerint , faltem ut Regia Edicta , feu Regiæ
Conftitutiones , licet inter proprie dietas leges non relate ? Equidem Capitula ,
& Ca-

:) Murator. Præf. in Leg. Langob. Rer. Ital. Script. Tom. I. Parte II.
(a) Leg. Langob. Caroli M. lege CLIII. ( 3 ) Ibid. Lotharii I. lege LXX .
い
 130 IN LIBROS CAPITULARIUM

& Capitularia , quæ certæ genti lata effe non deprehenduntur , populos gene-
ratim Regis Francorum ditioni fubjectos obftrinxiffe putantur . Quæ fententia
quam folida fit quoad gentes tranfalpinarum regionum , aliorum efto judicium .
Ego certe , quoad Italos , cenfeo effe negandam .

Notiffima namque res eft , Italicum Regnum aliud a Francico fpectatum fuif-
fe ; alia Francica , alia Italica extitiffe Comitia ; & Carolum Magnum diverfo
titulo , & diverfis epochis , Regem Francorum , & Regem Langobardorum fe fe in-
fcribere confueviffe . Quæ ergo Rege in Francicis tantum Comitiis fedente , &
veluti in fede majeftatis fuæ Regem Francorum , non Langobardorum , repræfen-
tante conftituebantur , anne & Italos continuo obftringebant ? Nullatenus credam .
Adde , quod per plurimam temporis partem , quo Carolus Magnus , & Lu-
dovicus Pius ultra montes regnarunt , fuos habuit Reges Italia , Defiderium pri-
mo , & Adelchin Langobardos , inde vero Pippinum , Bernhardum , Lotharium ,
ex eorumdem Auguftorum fanguine natos .
Novi equidem , Auguftos ipfos , cum filium , aut nepotem Regno Italico præ
feciffent , jura Regni , atque inter hæc , leges , & edicta promulgandi non ab-
dicaffe ; inter quæ celebratiffima funt Capitula , quæ Carolus Magnus Ravennæ
exiftens Italis tulit , anno primo Imperii fui , in Italia regnante Pippino ; quæ
& corpori Legum Langobardicarum inferta funt ( 1 ) . At vero nemo facile fibi
perfuadebit , tunc locum continuo obtinuiffe in Italico Regno ea quæ a Carolo
& Ludovico in uno Francorum Conventu , hoc eft in cœtu , qui alterum omnino
Lejunctum Regnum referebat condebantur præfertim cum eo ipfo tempore

apud nos fanétiones & Capitula prodirent nomine Regum Italiæ ; inter quæ
plurima extant Pippini , & Lotharii I. inter Leges Langobardicas relata .
Quare Muratorii fententiæ fubfcribo , rati ( 2 ) , " propius ad verum accede-
„, re , qui fentiat ex tot Imperatorum Francicorum Capitularibus nonnulla ad
97 unum Regnum Italicum deftinata , alia vero dumtaxat Regnum Franciæ re-
, quæ multa profecto fuerunt ; nonnulla vero ad utriufque gentis mo-
» fpexiffe ,
deramen prolata effe . 99
Quæ de Regno Italico huc ufque dicta funt debita cum proportione con-
gruunt & urbi Romæ , & locis , quæ fub Romani Imperii appellatione tunc cen-
febantur , & quæ ditionem tum a Francico tum ab Italico Regno fejunctam
conftituebant , agnofcebantque Principem , non quatenus Francorum , aut Lan-
gobardorum Rex erat , fed quatenus Imperator Romanorum . Idque ex potiori
ratione obtinuiffe putandum eft , quod inde faltem a reftitutione Imperii Occi
dentalis Roma , ejufque Ducatus Principatui & temporali ditioni parebant Ro-
mani Pontificis (3 ) , falvis Imperatoris juribus , quæ , prout eruditiffimorum fert
fententia , jura erant fummi Imperii .
At vero Baluzius dignitatem , majeftatem , auctoritatem Capitularium quam ma-
xime extollit ex obedientia , quam illis præftitere Summi Pontifices , triumpho
excipiens Epiftolam Leonis Papæ IV. Lothario I. fcriptam , quam ex Ivone
ejufque Pannormia & Gratiano ( quos in margine citat ) allegat hifce ver-
bis ( 4 ) : De Capitulis , vel Præceptis Imperialibus veftris , veftrorumque Prædecef-
forum irrefragabiliter cuftodiendis , & confervandis , quantum valuimus , & valemus ,
Chrifto propitio & nunc & in avum nos confervaturos modis omnibus profitemur . Et
fi fortaffe quilibet aliter vobis dixerit vel dicturus fuerit , fciatis eum pro certo,
mendacem .

Ego falfitatis infimulare non aufim candidum virum , præfertim cum & alii
præfatam Epiftolam iifdem omnino verbis allegaverint . Neque enim infuetum
eft , ut viri docti in allegandis textibus non femper recurrant ad fontes , fed al-
ter alterum exfcribat ex bona fide .

Muratorius quoque in hunc errorem lapfus eft , ut Epiftolam , de qua agi-

mus , eo quo Baluzius modo allegaret , quod docto viro videtur faceffiviffe ne-
gotium . Hæc namque fubdit ( 5 ) : « Verum quæ Capitula ac Præcepta hæc fo
rent ,

( 1 ) Vide Additam. ad Leg. Langob. Caroli M. ( 2 ) Murat. loc. cit.

( 3 ) Vide Murat. loc. cit. & ejufd. Annal. ad an. DCCC. DCCCXXIV. &c,
(4) Baluzius Præf. & Capitul. n. XXI. (5) Murat. loc. cit.
 MONITUM COLLECTORIS . 138

99 rent , nemo facile intelligat . Ego ea tantum defignari hic puto , quæ a Lo.
99 thario Augufto , ejufque patre Ludovico , atque avo Carolo Magno confti-
,, tuta interdum fuere ( pauca tamen ) ad unius Populi Romani regimen , &
,, judicia ; quippe tunc fupremæ illorum dominationi fubjecta erat urbs ipfa ;
,, non autem Pontifices , ac Romanos omnibus Regum Francorum Capitulari-
bus fuiffe obnoxios . Quam prope ad verum accefferit Muratorius facile

apparebit , dum res paulo oculatius perfpiciatur .

Ego certe opinor Leonis Epiftolam , de qua fermo eft , mutile allegatam fuif
ſe ; nam in omnibus Codicibus editis , & manufcriptis , quos ego confului ,
legitur vox Pontificum a Baluzio prætermiffa , quæ Epiftolam ipfam in alium
fenfum detorquet , vel faltem perftringit & arctat .
Apud Gratianum in editis fic habetur ( 1 ) : De Capitulis , vel Præceptis Im
perialibus veftris , veftrorumque Pontificum prædecefforum &c. Mendofe profecto
1
ut Romani Correctores quoque annotarunt; nam eo tempore , quo hæc Epiftola
fcripta fuit , Imperatores non confueverant appellari Pontifices . Manufcriptus
autem Gratiani Codex Bibliothecæ Ducalis D. Marci n. CLXXV . fæculo XIV .

exaratus textum exhibet correctiorem : De Capitulis , vel Præceptis Imperialibus

veftris , * noftrorumque etiam prædecefforum Pontificum &c. Quæ lectio præponenda
eft , non modo , quod aptiorem fenfum referat , fed etiam quod ei adamuffim
confonet Ivo a Baluzio ipfo citatus ; ubi legimus ( 2 ) : vestris , noftrorumque
etiam Pontificum prædecefforum . Confonat & Pannormia Ivonis ( 3 ) , quamvis non
fine exfcriptorum mendo : noftris , noftrorumque Pontificum & pradecefforum .
Quibus expenfis colligimus , Leonem in allegata Epiftola non de quibufcum.
que Capitulis , aut Praceptis Regum Francorum agere fed de iis modo que

Lotharius Imperator Romanorum , atque Romani Pontifices Populo Romano

edixere 5 feu quæ Auguftus ipfe ad ejufdem gentis regimen conftituerat una
cum Romano Pontifice in conventum forte vocato Senatu , Populoque Ro-
mano .
Præclarum ejufce rei exemplum præbet Eginhardus , hæc fcribens de Ludo-
vico Pio ( 4 ) Lotbarium filium Imperii focium Romam mittere decrevit > ut vice
fua fun&tus ea , que rerum neceffitas flagitare videbatur cum novo Pontifice ( Eu-
genio II. ) atque Romano Populo ftatueret , atque firmaret . Et infra : Lotharius`juxta
Patris præceptum Romam profectus ab Eugenio Pontifice bonorifice fufcipitur . Cui
cum injuncta fibi patefaceret , ftatum Populi Romani jamdudum quorundam Prafu
lum perverfitate depravatum , memorati Pontificis benevola affenfione ita correxit , ut
omnes , qui rerum fuarum direptione graviter fuerant defolati , de reftitutione bono-
rum fuorum , que per illius adventum ( Deo donante ) provenerat , magnifice effent
confolati .
Capitulare a Lothario ad Populi Romani regimen tunc temporis editum
fuit , quod typis vulgavit Lucas Holfténius ( 5 ) , novem capitulis diftinctum ,
ex quibus feptem inter Langobardicas leges , nonnullis variantibus , receptą
quoque leguntur .
Ad hæc ergo Capitulla , feu Præcepta , & fi quæ ejufmodi generis alia , re-
gimen , ftatumque Populi Romani , cujus Pontifices ipfi Principatum gerebant ,
refpicientia , Leonem IV. allegata Epiftola allufiffe > Epiftola ipfa probe per-
penfa fatis » fuperque fuadet ut nonnifi violenta , minufque probabili inter-

pretatione Epiftolæ verba detorqueantur ad obedientiam a Romanis Pontificibus

in univerfum præftitam Capitularibus Regum Francorum .
Sed & generaliter animadvertere eft , in Italia Capitularia Regum Francorum
appellatos fuiffe ipfos Capitulorum fafciculos fub Francis Regibus editos , qui
Codici Legum Langobardicarum adnexi fuere , atque inter Langobardicas leges
rela-

(1 ) Ap. Gratianum , Dift. X. c. 9.

(2 ) Ivo P. IV. c. 146.
(3 ) Pannorm. lib. II. c. 149.
(4 ) Eginhard. Annal. ad an. DCCCXXIV.
(5) Holften. Collect . Rom. Part. II . pag. 218.
<
 132 IN LIBROS CAPITULARIUM

relati . Et profecto in vetufto Codice Veronenfi Legum Langobardicarum Bi-

bliothecæ S. Euphemiæ 0 qui procul dubio faltem Lotharii II. Regno non eſt
recentior , poft leges conditas a quinque Langobardis Regibus , cum ad Leges
Caroli Magni ventum eft , hæc præponitur Rubrica : Incipit Kapitulare Domni
Karoli Regis ; ficque Capitulare profequitur ufque ad Henrici II . fanctiones in-
clufive in feptem libros divifum ; ex quibus primus Caroli Magni , tertius
Ludovici Pii quintus Ludovici Il . decreta complectitur . Confule allegata a

Cl. Canonico Bellunenfi Lucio Dolleonio in erudita Differtatione Epiſtolari

quam fuperiori Volumini inferui .

Apud nos itaque ipfæ leges Langobardicæ fub Francis Regibus conditæ erant
Capitularia Regum Francorum . Quare dum de civili obedientia Capitularibus ex-
hibita inter Italos agitur , non eft cur eam ad omnia Capitula , & Capitularia
Regum Francorum indiftincte extendamus .
Rem declaremus exemplo . In Ravennate Concilio anno DCCCCIV. cele
brato coram Joanne Papa IX. & Imperatore Lamberto Canon occurrit : Si
quis ( 1 ) Sanctorum Patrum regulas contempferit , & gloriofiffimorum Imperatorum ,
Caroli videlicet Magni Imperatoris , & Ludovici , atque Lotbarii , nec non & filii
ejus Ludovici , que de Ecclefiafticis Decimis in eorum Capitularibus ftatuta , atque
fancita funt , non obfervaverit , & qui dat , & qui recipit , auctoritate Sedis Apo-
ftolica , & fanctione Sancta Synodi , excommunicationi fubjaceat . Quam Conftitutio,
nem decreto quoque firmavit Auguftus Lambertus ,
Miffum facio , quod Capitula Auguftorum hic allegata in Canonum Eccle-
fiafticorum ( qua de re mox infra fermo erit ) cenfum habiti fint . Si hæc , ut
mera ftatuta civilia fpectes , ea in Italia quoque certe recepta erant pro legi
bus ; inferta namque. funt Codici Langobardico ( 2 ) , in quo occurrunt Capitu-
la , feu Leges decem de decimis agentes , quibus Auguftorum a Ravennate Con-
cilio laudatorum , fcilicet Caroli Magni , Ludovici Pii , Lotharii I. , Ludovici
II. nomina præfixa funt . Hæc porro minime probant , Capitularia Regum
Francorum pro civilibus legibus , aut edictis Principum indiftinete & genera
tim obtinuiffe in Italia .

Ad alteram Capitulariam faciem fpectandam accedo ; quatenus nimirum Ec

clefiafticarum fanétionum , & canonum exhibent collectionem .
Præmittendum eft , ex Capitulis ad Ecclefiafticam rem pertinentibus quam-
plurima defumpta occurrere ex Divina Scriptura , ex Canonibus Conciliorum ,
ex Decretis Romanorum Pontificum , ex dictis SS . Patrum , ex Synodis Ecclefia-
fticis Francorum ; ficuti ex iis , quæ mundanam , feu civilem legem refpiciunt ,
multa deprompta funt ex Codice Theodofiano , feu Aniani interpretationibus ,
ex Pauli fententiis > ex Juliani antecefforis Novellis ex Codice Legum Wifi-

gothorum , ex Lege Salica , ex Lege Ripuariorum , ex Lege Bajuvariorum ( 3 ) .

Illa autem ,
( ut in Ecclefiafticis , tantum perfiftam ) excerpebantur vel in
publicis Regni Conventibus , vel ex Regis delegacione in privatis Epifcopo-
rum , virorumque doctorum cœtibus ; cui rei gerendæ delectum veluti primum
tenentem locum a Carolo Magno Benedictus Levita ( 4 ) nominatim memorat
Paulinum Epifcopum , qui fuiffe videtur inclytus concivis meus S. Paulinus Pa-
triarcha Aquilejenfis Carolo Magno maxime acceptus .
Atqui hæc ex originis jure Ecclefiafticarum fanétionum auctoritate pollebant ,
quacumque tandem ratione inter Regum Capitularia irrepferint , five in pu-
blicis Comitiis recepta fuiffent , five extra Comitia > five convenienti delibe-

ratione præhabita , five etiam tumultuarie ; de quo exemplum ( forte fingula-

re ) præbent nobis Comitia regnante Carolo Calvo celebrata in Villa Sparna,
co , ubi factione quorundam ( 5 ) moto contra Epifcopos animo Regis , remotif
que

(1 ) Vide Baron. ad an. DCCCCIV. & Collectionem Conciliorum ,

(2 ) Vide Capitul. Langobard . Lib. III. Tit. III. De Decimis ,
(3 ) V. Baluz. 1. c. n. IX. & XLV.
(4 ) Bened . Levita in Præfat. ad Lib. V. Capitularium .
(5 ) Vide Capitularia Caroli Calvi in Rubrica præfixa Tit. VII. apud Baluz. Capit. Tom. II .
 MONITUM COLLECTORIS . 133

que ab illo Conventu Epifcopis , ex pluribus Regi oblatis Synodorum Provin

cialium anno DCCCXLVI . habitorum capitulis , aliqua tantum acceptata fue-
re , ut in Capitulare collecta tranfirent . Sed ut ut inter Capitularia fanctioni
bus illis locus tribueretur quifque videt ipfas non amififfe Ecclefiafticorum
conftitutorum rationem , qua ex jure originis potiebantur ,
Aliæ vero plures occurrunt in Capitularibus fan&tiones in ipfis Generalibus
Regni Comitiis conftitutæ , quæ qua ratione Ecclefiafticorum Canonum vim
obtinerent , paulo attentius eft inquirendum .
Convenientibus ad Regni Conventum Epifcopis , Monachorum Abbatibus
laicifque Proceribus jam Carolo Magno regnante invaluerat ut quifque
præfatorum Senatorum ordo fejunctim de rebus ad ordinem fuum fpectantibus
pertractaret ; quæ vero commixti generis erant , & ad omnes Regni ftatus
Conjunctim pertinebant , conjun&
to Senatu peragerentur . Adeo ut generalia Re-
gni Comitia nunc faciem exhiberent unam > id eft cœtus univerfi nunc ve-
ro trinam fcilicet Concilii Epifcoporum Nationalis , Capituli Monaftici Ge-
neralis , & Supreme Curiæ laicæ .
Rem inter eruditos cæteroquin fat notam , longa , folida > & non vulgari
eruditione referta oratione adftruit , & illuftrat Ludovicus Thomaffinus , volupe
confulendus , qui fumma capita argumenti hifce verbis conglomerat ( 1 ) : " Juf-
fione Principis , quæ Canonica eft refidentiæ Epifcoporum exceptio , ac di̟-
fpenfatio , continentur etiam Comitia Regni generalia , ad que Princeps
, Epifcopos evocat . Minus autem mirabimur relaxari Epifcopalis refidentia
legem ob generalia Regni Comitia 2 fi eadem ipfa numeremus inter Con-
‫ وو‬cilia Nationalia ; quod nimirum in his Comitiis tres Conventus , fimul qui-
‫ܕܪ‬ dem fed fejunétim celebrarentur ; Cameras nunc vocamus . Unum enim
99 in locum conveniebant Epifcopi , Abbates in alterum , in tertium denique
, Præfides Provinciarum , & Magiftratus , Comites , Judicefque . Erat ergo
hoc Nationale quafi mixtum Concilium ubi Synodus Epifcoporum ,, Ca-
pitulum Monachorum > Curia Magiftratuum , nunc feparatim , nunc conjun-
,, tim confultabant ad Ecclefiæ & Reipublicæ regendam difciplinam , vel

» corrigendam . „,
Huc ufque Thomaffinus ( 2 ) , qui ibidem quoque erudite obfervat , poft Epi-
fcopos adfuiffe Conventui clerum fecundi ordinis , poft Nobiles populum ;
itemque ratus eft inde repetenda effe incunabula Capitulorum generalium
Ordinis Monaftici cum Abbates feparatim ab Epifcopis coirent .

In Anglia inoletus mos dimiffus non eft , neque poftquam a communione no-
ftra receffum fuit , & ufque hodie perdurat , quamquam perftricto jure , Etenim
Archiepifcopi , & Epifcopi Anglicani ad Parliamentum convenientes cum lai
cis Regni Paribus concurrunt , ut conftituant de Regni negotiis ; atque ut de
Ecclefiafticis rebus decernant > in feparata aula conveniunt ( Convocationem ap-

pellant ) cui præeft Archiepifcopus Cantuarienfis . Convocatio iterum in duas

Cameras dividitur , fuperiorem fcilicet ( Upper house ) in qua fedent Archie-

pifcopi , & Epifcopi , atque inferiorem ( Lower boufe ) ad quam clerus ſe-
cundi ordinis confluit ; hoc eft , Decani , Archidiaconi , Procuratores Capitu
lorum > & Procuratores cleri inferioris fingularum diœcefeon . Hæc forte lu-

men aliquod effundere poffunt illuftrandæ antiquitati de qua nunc agimus ;

quamquam mos ille coetus in duas cameras divifi feu in civilibus feu in
ecclefiafticis conventibus , uti & ritus collegiorum & civitatum per Procurato-
res & Deputatos in Comitiis repræfentatorum , prout hodie fe habet , tam re-
motam antiquitatem meo quidem judicio non fapiat .
Ut ad Francorum redeamus Comitia ex dictis colligimus in hifce cele-

bratas fuiffe Synodos Epifcoporum . Illis autem jus & mos erat feu nova ſta
Tom. III. M tuta

(1) Thomaffin. Vet. & Nova Ecclef. Difcipl. Parte II. Lib. III. cap. 51 .
(a ) Id. Ibid. n. II. & V.
 34 IN LIBROS CAPITULARIUM

tuta condere ad Ecclefiæ regimen pertinentia , feu particularium Conciliorum

tum celebratorum Decreta oblata Regi , Comitiorum Præfidi , illo demandante
ita temperare , ut æqua & conformis Ecclefiafticæ difcipline ratio in univerfo
Regno fervaretur .10
Exemplum adfert laudatus Thomaffinus ( 1 ) , qui agens de quinque Conci-
liorum mandante Rege celebratorum actis anno DCCCXIII . Carolo Magno
in Regni Conventu ad Aquasgraneas habito humiliter oblatis , ut ea emenda-
ret , atque perficeret , ita fubdit : " Hæc referuntur ad Imperatorem illi fu-
», periori Præfidentem Confilio five Concilio Generali cui intererant par-

ticularium Conciliorum delegati Epifcopi , & ubi decreta complurium Con

93 ciliorum particularium ita temperabantur , ut alia aliis omnia omnibus
,, concordarent , exifteretque , & obtineret , quod ad pacem , & ad difcipli-
,, nam puriorem Ecclefia plurimum conferret . ,, Quare & hæ vere erant Ec-
clefiafticorum Hierarcharum San &
tiones ; ut optime Aquifgranenfi Capitulari in
præfato conventu concinnato in Codice Gandavenfi præfixus fit titulus ( 2 ) :
Hec funt Capitula , quæ Epifcopi congregati in unum obfervanda decreverunt &
admonenda .

Quæ igitur in generalibus Regni Comitiis ad Ecclefiafticam rem fpectantia

ab Epifcopis peragebantur , recenfebantur ut acta Concilii Nationalis ; ficuti
& ea quæ ab Abbatibus conftituebantur regularem difciplinam refpicientia ,
.
fpectanda erant ut acta Capituli Monaftici generalis . Ea autem cum ab iis
conftituerentur , qui etiam Senatorum Regni charactere infigniti erant , & cum
Regiæ fubinde majeftatis auctoritate , & nomine fuffulta , & decorata prodirent ,
veluti Regni Conftitutiones ex jure quoque civili robur confequebantur .
Ex huc ufque dictis mirum non erit , Capitularium collectionem habitam
fuiffe ut Ecclefiafticorum Canonum Codicem ; & Reginonem , Burchardum
Ivonem , Gratianum plurima ex Capitularibus in fuas Canonum , Decretorume
que collectiones tranftuliffe . Capitula Herardi Turonenfis , quæ ex Capitula-
rium libris conftat effe abbreviata , ex corpore fanctorum Canonum excerpta dicun
tur in rubrica , quæ illis præmiffa eft ( 3 ) ; idemque Herardus in Præfatione
Capitula ipfa uti excerpta ex Canonibus fe tradere affirmat . Capitula item
Haac Lingonienfis , quæ ex tribus poftremis Capitularium libris deprompta
funt , appellantur Canones Ifaac , eo quod ex libris Canonum utiliora quaque eli,

gendo in unum volumen coar&taverit ( 4 ) ; uti legitur in veteri Chronico S. Be

nigni Divionenfis .
Quibus prænotatis , ad Italiam revertamur . Supra præfatus fum , nullo me
do videri , ut ea quæ in Comitiis unius Regni Francici peragebantur , Regiæ
暴
Sanctionis vim apud Italos continuo obtinerent ; quippe quæ Francici tantum,,
non Romani aut Langobardici Senátus , atque Conventus affenfu aut fanétio-
ne conftituta effent , & nomine & auctoritate Regis in Francorum Concilio
fedentis , & proinde Regem Francorum , non Langobardorum , neque Impe
ratorem Romanorum eo tunc repræfentantis firmata .
At vero uti Ecclefiafticorum Canonum collectionem Capitularia habita 19 ac

recepta fuiffe in Italia ambiget nemo ; & quidem fummo habitam in pretio , quod
plura ex Scriptora , Patribus , Pontificum Romanorum Conftitutionibus , Con
ciliis quoque Ecumenicis defumpta deprehendantur ; plura in Synodis Fran
cicis etiam coram Romana Sedis Legatis conftituta ; omnia vero quod egre
gium eft ) tum ex alienis dictatis deprompta , tam novis decreta fanétioni

bus , quæ maxime opportuna & accommoda videbantur fervandæ , vel reftituen
dæ difciplinæ , regendifque moribus gentium , quæ ævis illis fuberant amplif
fimæ ditioni Francorum . Ut proinde Capitularia vere fpe&
tari poffent , veluti
difci-

(1) V. Thomaffin. 1. c. n. VI.

(2 ) V. Eccard. Franc. Orient. Tomo II. pag. 82,
(3 ) Apud Baluz. Gapitul. Tomo I. pag. 1483.
( 4 ) V. Baluz. Præf. in Capitul. n. XVIII.
 MONITUM COLLECTORIS . 135

difciplinæ & morum expreffe elaborata elegantiffima archetypa . Quibus quo-

que non modicús majeftatis fulgor accedebat , quod nomine & auctoritate de-
corarentur maximi inter Monarchas cui & Italia ipfa parebat .

In Aquifgranenfi conventu anno DCCCXVII . celebrato Abbates complures

cum fuis Monachis plurima Capitula communi confilio , ac pari voluntate invio,
labiliter a regularibus confervari decreverunt ( 1 ) . Quæ Ludovici Pii tunc regnan
tis auctoritate firmata › inter Capitularia referri meruerunt › & Additio-
nem primam libro VII . Capitularium fubnexam conftituunt . Quanta autem
reverentia hæc apud Italos haberentur , docet in Chronico Cafinenfi Leo Oftien-
fis ( 2 ) , hæc fcribens : Ludouicus Imperator , qui cognominatus eft almus vel

fan&tus , bujus Karoli filius quarto Imperii anno Aquifgrani in Palatio cum pluri-
mis totius Francia Abbatibus religiofifque Monachis conventum faciens , utiliffima
noftri Ordinis obfervationi feptuaginta & duo generalia Capitula conftituit : qua ita
fere omnia apud nos ac fi beati Benedicti regula obfervantur .
Capitularium autem ufus perduraffe in Italia videtur ufque ad medium cir-
citer fæculum XII . , quo prodiit Decretum Gratiani . Gratianus fiquidem ipfe
in quamdam Conftitutionem hæc fcribit in rubrica : Hac fi quis ( 3 ) antiquata
Contendat , quia in Juftiniani Codice non inveniuntur ita inferta , per Carolum re-
novata cognofcat , qui in fuis Capitularibus lib. VI. cap. 281. ait inter catera : Vo-
lumus , atque præcipimus & c.
Cum vero prodiiffet Gratiani Decretum › credere par eft , Capitularium
ufum ceffaffe non quidem ex imminuto obfequio , fed ex more recepto ut

in allegandis Ecclefiafticis fanctionibus recurfus non fieret ad fontes , fed ex

ex Decreto Gratiani , quafi dono e cœlo demiffo , paffim defcriberentur .
Reftat ut de ipfa Capitularium collectione , quam tradimus , breviffime

differamus . Capitularia primus in unum codicem congeffit anno DCCCXXVII.

( 4 ) Ludovico Pio regnante Anfegifus Abbas Lobienfis , qui Capitula Caroli
Magni , & co ufque edita Ludovici Pii , quæ prius in diverfis fparfim fcripta
membranulis ? illa , inquam , que ( ut ipfe fatetur ) invenire potuit ( 5 ) , una

collecta , ordine fibi propofito confarcinavit .

Anfegifi collectio libris quatuor conftat , quibus tres appendices fubnectuntur .
Divifionis methodique rationem ipfe nobis patefacit in Præfatione Anfegifus
Cui tamen id erroris tribuit Baluzius ( 6 ) , quod Carolo Magno adfcripferit
Capitulum LXXIX. & fequentia libri primi ufque ad Capitulum CIV. , quæ
deprompta funt ex Capitulis , quæ Ludovicus Pius anno DCCCXVI . confti-
tuerat .
Statim ac prodiit Anfegifi collectio adeo feliciter in ufum recepta fuit ,
ut ipfe Ludovicus Pius tum propria , tum Caroli patris Capitula deinceps al-
legaret juxta libros & capita Codicis Anfegifi , quem Auguftus ipfe Capitu
lare bona memoria Genitoris noftri , Capitulare noftrum appellabat . Quod & a
Carolo Calvo pluries factitatum eft ( 7 ) .
Haud multo ferius , fcilicet circa annum DCCCXLV . Benedictus Levita

Moguntinus , Otgarii Moguntini Archiepifcopi juffu , alteram Capitularium col

lectionem tribus digeftam libris elucubravit , quæ Anfegifiani Codicis quafi ap-
pendix habenda foret ( 8 ) . Plurima revera confarcinavit Caroli Magni , & Lu-
dovici Pii Capitula ab Anfegifo prætermiffa , itemque Pippini 2 & Karloman-
ni Conftitutiones , quarum tum frequens ufus erat ( 9 ) . Baluzii opinio eft
2
Benedictum ea primum collegiffe , quæ fub Regibus conftituta fuerant > dein-
Tom. III. M 2 de

(1 ) Vid. Rubr. præfixa Additioni prima poft Librum VII. Capitularium ,

(2 ) Leo Oftienfis Chron. Cafin. lib. I. cap. XVI.
( 3 ) Gratianus C. XI. q. I. c. 36. 37.
(4 ) Confule Baluz. Præfat. in Capitularia n. XXXIX ,
( 5 ) Præfat. Capitular. Anfegifi Abbatis .
( 6 ) Baluz. 1. c. n. XLIII.
( 7 ) Idem I. c. n. XLI. XLII.
(8) Confule Bened. Præf. Lib. V. Capitular,
( 9 ) Baluz. 1. c. n. XLIV.
1
 136 IN LIB. CAPITUL. MONITUM COLLECT.

de ea , quæ ex aliis fontibus deprompta Capitularibus inferta fuere confufa

tamen congerie , & temporum ordine non fervato , ut ipfe quoque Benedictus
monuit in Præfatione ,
Benedicti collectionem ftatim ferme ab ejus ortu item ufu receptam fuiffe
deprehendimus , cum illa abfque dubio ufus fuerit Herardus Turonenfis , qui
fua Capitula edidit anno DCCCLVIII . ( 1 ) ,
Septem laudatis Capitularium libris fubduntur Additiones quatuor , incerti

quidem , fed antiquiffimi Collectoris , in quibus multa occurrunt , quæ neque

apud Anfegifum extant , neque apud Benedictum ,
Ergo in Capitularibus edendis Codicem hunc in præfens felegi , quippe qui
legalis Capitularium codex ex ejus ufque origine etiam ab ipfis Francorum Re-
gibus habitus eft . Quamplurimis Capitulis annotata invenies loca parallela
feu librorum , quos trado , feu Capitularium , quæ Baluzius congeffit , atque
ad chronotaxin reduxit . Subdo ejufdem Baluzii notas egregium eruditionis , fo-
lidique judicii fpecimen præfeferentes , in iis præcipue , quæ ad rem Eccle-

fiafticam pertinent . In calce vero repofui Gloffarium in Capitularia , quod con

cinnavit Francifcus Pithoeus .

( 1 ) Baluz. 1. c. n. XLVI.

CA-
 CAPITULARIUM

CAROLI MAGNI

ET LUDOVICI PII

LIBRI VII

Collecti ab Anfegifa Abbate & Benedicto Levita,

Verfus in fronte Capitularium pofiti in antiquis Codicibus ;

Legiloquum quifquis librum recitaveris iftum ,

Principibus noftris , dic , miferere Deus .
Legem namque bonam dictarunt mente benigna .
Quapropter pro ipfis quafo precare Deum .

IN CHRISTI NOMINE .

INCIPIUNT CAPITULA REGUM ET EPISCOPORUM MAXIMEQUE NOBILIUM OMNIUM

FRANCORUM AD REPRIMENDAS NEOPHYTORUM QUASI FIDELIUM
DIVERSAS ADINVENTIONES .

INCIPIT PREFATIO ,

Ominante per fecula infinita omnium dominatore Chrifto falvatore noftro

creatore univerfæ creaturæ anno Incarnationis ipfius DCCCXXVII . Indi-
&tione V. anno vero XIII, imperii gloriofiffimorum Principum Domni Ḥlu-
douvici Augufti Chriftianæ ( 1 ) religionis magni propagatoris ac filiorum ejus ,
D
Anfegifus , nullis præcedentibus meritis , fed gratia omnipotentis Dei Abba ,
pro amore bonæ memoriæ Domni Karoli magni Imperatoris Chriftianorum atque præcel-
lentiffimi ac piiffimi Domni Hludouvici Augufti filii ipfius fincera dilectione , hæc fubter
defcripta adunavi capitula : quæ procul dubio quia ad fanctæ ecclefiæ profectum facta
funt, pro utili firmiter tenenda funt lege . Fuerunt namque quondam , tempore prædi&
ti magni
Domni Karoli Imperatoris , nec non & nunc præfatorum Principum hoc in tempore Do-
mni piiffimi Hludouvici Augufti & præclariffimorum filiorum ejus juffu , per intervalla
temporum , ad Chriftianam religionem confervandam atque ad concordiam pacis & dile-
Ationis in ecclefia catholica tenendam edita . Sed quia in diverfis fparfim fcripta mem-
branulis per diverforum fpatia temporum fuerant , ne oblivioni traderentur , pro dilectio-
ne nimia , ut præfatus fum , prædictorum gloriofiffimorum Principum , & pro amore fan-
&
tiffimæ prolis eorum , fed & pro fanctæ ecclefiæ ftatu , placuit mihi prædicta in hoc li-
bello adunare quæ invenire potui capitula prædictorum Principum juffu defcripta 2 ut ad
fanctæ ecclefiæ ftatum longævis confervandum temporibus atque ad meritum præfatorum
Principum gloriofius in vita perpetua augmentandum proficiant . Amen . Sed hoc notum
fit lectori , quia prædicta capitula , quæ per intervalla temporum a præfatis funt Princi-
pibus edita , in quatuor diftinxi libellis . Illa fcilicet qua Domnus Karolus Imperator fe-
cit ad ordinem pertinentia ecclefiafticum , in primo adunavi libello . Ea vero ecclefiaftica
quæ Domnus ac piiffimus Hludouvicus Imperator edidit, in fecundo defcripfi . Illa autem
quæ Domnus Karolus in diverfis fecit temporibus ad mundanam pertinentia legem ( 2 ) ,
în tertio adunavi . Ipfa vero quæ Domnus Hludouvicus præclarus Imperator fecit ad aug-
mentum mundanæ pertinentia legis , in quarto congeffi .

EXPLICIT PRAFATI O.
Tom. III. M 3 LI-

(1) Hludouvici Augufti Chriftiana . ) Vulgata religionis magni propagatoris & Lotharii Cæfa
editiones habent : Ludovici Augufti Chriftiana ris filii ipfius . Quæ lectio confirmatur auctori
tate
LIBER PRIMUS .

INCIPIT PRÆFATIO DOMNI KAROLI REGIS .

Egnante Domino noftro Jefu Chrifto in perpetuum , Ego Karolus gratia Dei ejuſ-
que mifericordia donante Rex & rector regni Francorum , & devotus fanctæ Ec
R que
clefiæmifericordia donante Rex
defenfor humilifque &
adjutor omnibus ecclefiafticæ ( 3 ) pietatis ordinibus ?
feu fecularis potentiæ dignitatibus , in Chrifto Domino Deo æterno perpetuæ pacis & bea
titudinis falutem , Confiderans ( 4 ) pacifico piæ mentis intuitu una cum Sacerdotibus &
Confiliariis noftris abundantem in nos noftrumque populum Chrifti Regis clementiam &
quam neceffarium eft non folum toto corde & ore ejus pietati agere gratias inceffanter ?
fed etiam continua bonorum operum exercitatione ejus infiftere laudibus ; quatenus qui noftro
regno tantos contulit honores , fua protectione nos noftrumque regnum in æternum confer-
vare dignetur . Quapropter placuit nobis veftram rogare folertiam , o paftores Ecclefiarum
( 5 ) Chrifti , & ductores gregis ejus , & clariffima mundi luminaria , ut vigili cura & fe-
dula admonitione populum Dei per pafcua vitæ æternæ ducere ftudeatis , & errantes oves
bonorum exemplo operum , feu adhortatione , humeris intra ecclefiafticæ firmitatis muros
reportare fatagatis , ne lupus infidians aliquem canonicas fanctiones tranfgredientem vel
paternas traditiones univerfalium conciliorum excedentem , quod abfit , inveniens devoret .
Ideo magnæ devotionis ftudio admonendi & adhortandi funt , immo compellendi , ut fir-
ma fide & infatigabili perfeverantia intra paternas fanctiones fe contineant , In quo ope-
ris ftudio ( 6 ) fciat certiffime fanctitas veftra noftram vobis cooperari diligentiam . Qua-
propter & noftros ad vos direximus Miffos , qui ex noftri nominis auctoritate una vobif-
cum corrigerent que corrigenda effent . Sed & aliqua capitula ex canonicis inftitutioni
bus

tate veterum exemplarium Vaticani , Bellova
cenfis , Metenfis Sancti Vincentii , Divionen
fis , Camberonenfis , Rivipullenfis , Trecenfis ,
& Normannici Sancti Michaelis in periculo ma-
ris , Ita etiam habuiffe Carolum Molineum in
Tuo codice patet ex commentario ejus ad edi-
tum Henrici II. contra parvas Datas , Lotha-
rii tamen nomen deelt in reliquis exemplari-
bus , tum hic , tum in aliis iftius præfationis
locis , in quibus illud habent vulgatæ editiones
& laudati codices . Melior autem eft lectio li-
brorum , in quibus Lotharii nomen omiffum eft ,
Nihil enim in collectione Anfegifi reperitur
quod Lothario tribui poffit . Itaque Pithoeus in
præfatione fua fic fcriptum reliquit : Sane quod
in Anfegif præfationibus Lotharii nomen adjes
Atum eft datum id fcias exemplarium quorun-
dam antiquitati que fub ejus ditione , ut ve-
rifimile eft , primum defcripta , non boc folum
ipfius honori tribuerant . Vide Notas ad dialogos
Antonii Auguftini de emendatione Gratiani ,
pag. 43:8.
( 2 ) Mundanam legem . ) Leges dividit in
ecclefiafticas & mundanas , id eft , civiles , ut
nos hodie loquimur . Sic in capite primo Cone
cilii Toletani feptimi mundana lex & ecclefia-
ftica difciplina conjunguntur , In Concilio quo
que fecundo Hifpalenfi cap. 1. & 3. codex ju
ris civilis laudatur fub nomine legis mundia
his. Apud Reginonem lib. 1. cap. 403. fcriptum
eft Clericos a lege mundana extraneos effe
Exiftimant nonnulli hic apud Anfegifum agi
de Codice Theodofiano . Alii putant per mun-
danam legem hic intelligi Salicam , Ego vera
in ea fum fententia ut arbitrer mundane legis
vocabulo intelligi omnes leges civiles quæ tum
in ufu erant in regno Francorum , Salicam vi-
delicet , Longobardam , Gundobadam , & ce-
teras . Juvat hanc interpretationem Hincmarus
in epiftola 16. cap. 12. Defendant fe quantum
volunt qui bujufmodi funt , five per leges , fi ul-
la funt , mundanas , five per confuetudines bu-
manas . Tamen , fi Chriftiani funt , fciant fe in
die judicii nec Romanis nec Salicis nec Gundo-
badis , fed divinis & apoftolicis legibus judican-
dos • Item Fulbertus in epiftola 41. ad Fulco-
nem Epifcopum , ut reor , Aurelianenfem : Si
Abbas Sandi Benedicti de veftro contemptu cul-
pam fuam recognoverit , & illam deinceps fub-
jectionem promiferit que vobis canonice debetur,
bortor fuadeo ut recipiatis , facramenta pe-
ro cætera quæ ad mundanam legem perti-
ment propter amorem Domini Regis miffa faciatis ,
ut religionem magis quam fecularem ambitionem
vos fectari cognofcat . Poffet hic quæri cur Ful-
bertus facramentum fidelitatis pertinere dicat
ad legem mundanam , cum nonnulli Romani
Pontifices abfolviffe legantur populos a facra-
mento fidelitatis Regibus præftito . Sed hæc non
funt hujus loci .
(3 ) Omnibus ecclefiaftica . ) Hæc verba Pa
tres Concilii Triburienfis defcripferunt in præ-
fatione ejufdem fynodi : Quapropter Rex Re
gum , cujus regnum , ut Pfalmifta canit , regnum
. eft omnium feculorum , omnibus ecclefiaftica fu
blimitatis ordinibus necnon & fecularis potentiae
dignitatibus novum Principem Arnulphum Re-
gem pacifico ordine perpetuæ tranquillitatis pro-
ferre dignatus eft .
(4) Confiderans ) Idem Concilium Tribu-
rienfe in præfatione : Confiderans enim idem far
pientiffimus Rex profunda mentis intuitu abun-
dantem in fe fancti Spiritus gratiam .
(5 ) O paflores Ecclefiarum . ) In præfatione
ejufdem Concilii Triburienfis Arnulphus Rex
ita alloquitur Epifcopos O paftores Ecclefia-
rum Chrifti & clariffima lumina mundi , agitę
que vobis impofita eft curam paftoralem , jux
ta Apoftolum inflate opportune importune ur.
guite , obfecrate , increpate in omni patientia &
do&rina , ut vigili cura & admonitione fedula
oves Chrifti ad caulas æternæ vita introducere
mereamini .
(6 ) In quo operis Audio . ) Eadem præfatio ;
Habetis me omnibus Ecclefia Chrifti adverfanti-
bus veftro facerdotali minifterio renitentibus
oppofitiffimum bellatorem ,
 CAPITULAR. REGUM ERANC. LIBER I. 139

bus ( 1 ) , quæ magis vobis neceffaria videbantur , fubjunximus . Ne aliquis , quæfo , hujus
pietatis admonitionem effe præfumptiofam ( 2 ) judicet ( 3 ) , qua nos errata corrigere , fu-
perflua abfcidere , recta coartare ftudeamus , fed magis benivolo caritatis animo fufcipiat
Nam legimus in Regnorum libris quomodo fanctus Iofias regnum fibi a Deo datum cir-
cumeundo , corrigendo , admonendo , ad cultum veri Dei ftuduit revocare . Non ut me
ejus fanctitati æquiparabilem faciam ; fed quod nobis fint ubique fanctorum femper exem-
pla fequenda , & quofcunque poterimus , ad ftudium bonæ vitæ in laudem & in gloriam
Domini noftri Jefu Chrifti congregare neceffe eft . Quapropter , ut prædiximus , aliqua ca-
pitula notare juffimus , ut fimul hæc eadem vos admonere ftudeatis , & quæcunque vobis
alia neceffaria effe fcitis , ut & ifta & illa æquali intentione prædicetis . Nec aliquid quod
veftræ fanctitati populoque Dei utile videtur omittatis ut pio ftudio non admoneatis ; qua-
renus ut & veftra follertia & fubjectorum obedientia æterna felicitate ab omnipotente Deo
remuneretur ,

EXPLICIT PRAEFATIO DOMNI KAROLI PRÆCLARISSIMI IMPERATORIS ,

INCIPIUNT CAPITULA ET EORUM TEXTUS .

De his qui ab Epifcopo proprio excommu-
nicantur . ( 4 )
1. Unt enim aliqui ( 5 ) qui , cul-
pis exigentibus ab Epifcopo
proprio excommunicantur , & ab
aliis ecclefiafticis vel laicis præ-
S
fumptiofe in communionem ac-
cipiuntur , Quod omnino fanctum Nicænum
Concilium , fimul & Chalcedonenfe , necnon
& Antiochenum , atque Sardicenfe fieri pro-
hibent . Capitul. I. a. 789. c. I.
De bis , qui ad ordinandum veniunt ,
ut eorum qui ad ordinandum veniunt fides
& vita ( 7) prius ab Epifcopo diligenter di
fcutiatur , & poftea ordinentur . Ibid. c. 2.
De Clericis fugitivis & peregrinis .
III. Item in eodem Concilio , necnon &
in Antiocheno , fimul & in Chalcedonenfi
ut fugitivi Clerici & peregrini a nullo reci-
piantur nec ordinentur fine commendatitiis
litteris , & fui Epifcopi vel Abbatis licen-
tia . Ibid. c. 3.
De Presbyteris , Diaconibus , vel bis qui
in clero funt .

II. Item habetur ( 6 ) in eodem Concilio , IV. Item in eadem fynodo interdictum
eft

( 1 ) Capitula ex canonicis inftit. ) Eadem præ-
fatio: Quadam capitula magis neceffaria ex cam
nonicis inftitutionibus fubfcripferunt , errata cor-
rigere , fuperflua abfcidere , recta via regia co-
ardare .
(2) Præfumptiofam . ) Aliorum editiones ha-
bent præfumptuofam . Nos fecuti fumus con-
fenfum veterum librorum & rationem fcriben-
di illorum temporum . Codex legis Wifigotho-
rum lib, 2. tit. 1. cap. 17. judex præfumptuo-
fus , pro quo vetuftiffimus codex monafterii
Moyfliacenfis habet præfumptiofus . Apud Ivo-
nem Carnotenfem parte 16. cap. 287. legitur :
Quod fi aliquis præfumptuofus fuerit . At in ve-
teri libro bibliothecæ Sanéti Victoris Parifien-
fis fcriptum vidi præfumptiofus . Qua lectio
confirmatur ex capite 364. libri quinti Capitu-
Larium , unde Ivo defcripfit . Sunt alibi innu-
mera exempla , quæ nunc occurrunt , & iftą
fufficiunt .
( 3 ) Præfumptiofam judicet . ) Hæc eft lectio
omnium veterum exemplarium & antiquæ edi-
tionis Bafileenfis . Sic etiam edidit Amerba-
chius . Et tamen Tilius in margine fui codi-
cis addidit putet vel ; quam additionem tran-
ftulit in textum in editione fua , hoc modo ,
præfumptuofum putet vel judicet .
(4 In editionibus Tilii , Heroldi , & Pi-
thaei fingulis capitibus iftius primi libri ufque
ad LXXVII. præfigitur in titulo vox Omnibus ,
aut Epifcopis , vel alia quæpiam . Certum eft
autem voces illas extare in Capitulari Aquif-
granenfi , ex quo LXXVI. priora capitula libri
primi defcripta funt . Sed cum in nullo colle-
&tionis Anfegifi codice reperiantur , manife-
ftum eft ab illo omiffa fuiffe & ad illam non
pertinere . Propter eam caufam nos abftinui-
mus ab his vocibus in editione Anfegifi
quas tamen fupra fuis locis pofuimus in edi-
tione Capitularis Aquifgranenfis .
(5 ) Sunt enim aliqui. ) Burchardus refert
ex Concilio Rotomagenfi cap. 3. Sed hic obfer-
vandum eft , quod ad Reginonem & Gratia-
num perfæpe monuimus , Burchardum diligen
tiffima cura providiffe ne capitula quæ ex Ca-
pitularibus Regum noftrorum defcribebat , ap-
parerent hinc fumpta , eamque ob caufam illa
tribuiffe vetuftis fynodis & Pontificibus Ro-
manis , huncque effe fontem tot Gratiani er-
ratorum . Itaque licet Burchardus caput iftud
referat ex Concilio Rotomagenfi , nihilo mi-
nus certum eft fumptum ab illo effe ex libro
primo Capitularium .
(6) Item babetur . ) Hæc eft lectio veterum
exemplarium Remenfis , Sangallenfium , & Pa-
rifienfis . Reliqua habent : Ita enim habetur .
(7 ) Fides vita . ) Hadrianus Papa in
epiftola ad Tilpinum Ecclefix Remenfis Ar-
chiepifcopum apud Flodoardum lib. 2. cap. 17.
hiftoria Remenfis : Injungimus etiam fraterni-
tati tue ut quia de ordinatione Epifcopi nomine
Lul fanéta Moguntine Ecclefie ad nos quædam
pervenerunt , affumptis tecum Viomago & Poffef
fore Epifcopis & Miffis gloriofi ac fpiritalis filii
noftri Karoli Francorum Regis , diligenter inqui
ras omnia de illius ordinatione , & fidem ac do
&rinam illius atque converfationem & mores ac
vitam inveftiges .

ļ
 149 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
eft Presbyteris & Diaconibus vel omnibus
qui in clero funt , mulierem non habere
( 1 ) in domo fua , propter fufpicionem , nifi
marrem aut fororem vel eas tantum perfo-
nas quæ fufpiciones effugiunt . Ibid. c. 4.
De ufuris ,
V. Item in eodem Concilio , feu in de-
cretis Papa Leonis , necnon
necnon & in Canoni
Canoni,
bus qui dicuntur Apoftolorum , ficut & in
lege ipfe Dominus præcepit , omnino omni-
bus interdictum eft , ad ufuram aliquid da
re . Ibid. c. 5.
De Presbyteris Miffas cantantibus &non
communicantibus ,
VI. Auditum ( 2 ) eft aliquos Presbyteros
Miffam celebrare ( 3 ) & non communica
re ( 4 ) ; quod omnino in canonibus Apofto
lorum interdictum effe legitur . Vel quomo-
( 1 ) Mulierem non habere . ) Negatio deeft
in uno codice Sangallenfi & in editione Ba-
fileenfi . Cetera vero exemplaria illam ha-
bent .
( 2 ) Auditum . ) Regino non adnotavit in
fua collectione locum , ex quo defcripfit hoc
caput . Burchardus refert ex Concilio Aurelia-
nens cap. 10. Recte Fulbertus ex libro primo
Capitularium cap. 6 .
(3 ) Millam celebrare . ) Hic per Miffa ce-
lebrationem Ioachimus Vadianus lib. 6. de
Euchariftia pagina 215. intelligit diftributio-
nem euchariftia . Hæc funt ejus verba : Extat
apud eundem id eft , apud Anſegiſum ) alia
Principis conftitutio , qua cavebatur ne Presby-
teri Miffas celebrarent communione abftine-
rent . Erant enim qui in Miffae facro euchari-
Aiam dabant plebi , ipfi interim nihil fumentes .
Jubet igitur Princeps ut in Millis peragendis
non folum aliis exhibeant euchariftiam , fed etiam
ipfi fumant. Quod fane jubere non potuiffet nifi
publice Meritum illum veterem plebis com-
municantis retinuiffet . Sed non cepit Vadianus ,
ut ego quidem arbitror , fenfum verborum
Karoli . Illud tantum vult Princeps , ut quo-
tiefcunque Presbyter corpus & fanguinem
Chrifti in altari immolat , toties communi-
cet , ut patet ex verbis Concilii Toletani duo-
decimi relatis infra lib. 6. cap. 120.
( 4) Non communicare . ) Id eft , non fe præ-
bere participes perceptionis corporis & fangui
nis Chrifti , ut legitur infra lib. 6. cap. 120.
five communionis fanctæ gratiam non fumere ,
ut legitur in canone quinto Concilii Toletani
duodecimi . Inde in admonitione fynodali an-
tiqua præcipitur ut nullus Miffam cantet qui non
communicet , quod in nova admonitione fyno-
dali ita exprimitur : Millam jejuni tantum cele
brate, & in ea corpus & fanguinem Domini no-
Ari Jefu Chrifti cum omni reverentia & tremore
fumite · Et in inquifitione quam Epifcopus in
fua vifitatione faciebat, legitur cap. 42. inter-
rogare Epifcopum debuiffe Presbyterum : Si
Miffam cantat & non communicat . Fallitur er
go vehementer Simon Goulartius , qui in ad-
ditionibus ad Catalogum teftium veritatis pag.
1020. putat in hoc capite noftro agi de Pres-
bytero qui adftantes non admittit ad commu-
nionem . Ceterum Fulbertus aliquid legiffe ift-
hic videtur quod nos latet . Etenim fcribens ad
Oeconomum Aurelianenfis Ecclefiæ de Presby-
tero quodam, qui Miffas celebraffe & non com-
do dicere recte poteft , fi non communica
verit : Sumpfimus Domine , facramenta . Ibi-
dem c, 6,
De his qui a fynodo vel a fuo Epifcopo
damnati funt .
VII. Hæc vero ( 5 ) per fingula capitula
in ftatutis Nicæni Concilii legere poteftis
feu in aliis fanctorum patrum ( 6 ) fynoda
libus edictis ( 7 ) , & in Antiocheno Conci-
lio , quod his qui damnati funt a fynodo
vel a fuo Epifcopo , & poftea miniftrare præ-
fumunt , præcipitur ut nullus audeat commu-
nicare . Si quis vero eis communicaverit
fimili fententiæ ( 8 ) fubjaceat ficut & da-
mnatus . Ibid. c. 6. 7.
De fuffraganeis Epifcopis .
VIII. Item in eodem Concilio , ut ad
metropolitanum Epifcopum fuffraganei refpi-
ciant ,
municaffe compertus erat , ait eum ? fi id fes
cit timor indifcretus de levi culpa , caftigan-
dum effe cum pietate , ficut legitur in Capitu
larium lib. 1. capitulo vi.
( 5 ) Hæc vero . ) Prima pars iftius capitis uf
que ad vocem edidis in fuperioribus editioni-
bus & in Capitulari Aquifgranenfi conjungitur
cum capite fuperiori . Caput vero iftud fic in-
cipit In Antiocheno Concilio . At in antiquis
Anfegifi exemplaribus , apud Benedictum Le-
vitam in capite 63. libri quinti , & apud Ifaa-
cum Lingonenfem recte conjunguntur , ut in
editione noftra . Recte , inquam . Etenim in
fynodo Nicæna nihil reperitur de Presbyteris
Miffam cantantibus & non communicantibus .
At in canone quinto præcipit magna fynodus
ut hi qui a fuis Epifcopis abjiciuntur , ab aliis
non recipiantur . Et in canone xvii . fynodi
Sardicenfis , quæ folet aliquando citari fub tis
tulo canonum Nicænorum , ftatuitur ut fi quis
Presbyter aut Diaconus ab Epifcopo fuo fuerit
abjectus , communionem non præfumat ante
caufæ fuæ cognitionem in fynodo provinciali
In canone vero quarto Antiocheni Concilii agi-
tur de his qui damnati funt a fynodo vel a
fuo Epifcopo , & poftea miniftrare præfumunt .
Unde facile colligi poteft quod hic dicitur de
ftatutis fynodi Nicænæ non poffe referri ad
Presbyteros non communicantes , intelligi au-
tem de his qui a fuis Epifcopis damnati funt ,
veramque propterea effe mutationem quam nos
fecimus in editione Capitularium .
(6) Sandtor. patrum fynod. editis . ) Id eft, in
aliarum fynodorum canonibus , nimirum in ca-
none 8. Concilii fecundi Carthaginenfis , cano-
ne 37. Martini Bracharenfis , cujus capitula in
antiquis codicibus citantur fub nomine Marti-
ni Papæ vel Concilii Bracharenfis , & in de-
cretis Pontificum Romanorum quæ referuntur
à Gratiano 11. qu. 3. In illis enim locis agi
tur de Epifcopis & Presbyteris dampatis & ta
men miniftrantibus .
( 7) Synodalibus editis . ) Ita omnia vetera
exemplaria & editio Bafileenfis . Sic etiam Ifaa
cuus Lingonenfis & Amerbachius . Tilius ta-
men edidit fynodalibus inftitutis vel edicis
quamvis in veteri codice, quo is utebatur, le-
geretur uti nos edidimus .
(8 ) Sententia . ) In aliquot vetuftis exem-
plaribus legitur fententia , quam fyntaxim alibi
quoque fæpe deprehendi
 LIBER
ciant , & nihil novi audeant facere in fuis
parrochiis fine confcientia & confilio ( 1)
fui Metropolitani , nec Metropolitanus fine
corum confilio . Ibid. c. 8.
De Chorepifcopis ,
IX. Item in eodem Concilio , fimul & in
Ancyronenfi , ut Chorepifcopi cognofcant mo-
dum fuum , & nihil faciant abfque licentia
Epifcopi in cujus parrochia habitant . Ibid.
c. 9.
De Epifcopis vel quibuslibet ex clero ,
X. Item in eodem Concilio , ut Epifco-
pus vel quilibet ex clero fine confilio vel
litteris Epifcoporum vel Metropolitani non
audeant regalem dignitatem pro fuis cauffis
clamare , fed in communi Epifcoporum Con-
cilio cauffa examinetur . Ibid. c. 10.
De ordinationibus vel quibuslibet negotiis .
XI. Item in eodem Confilio , fimul & in
Sardicenfi , nec non & in decretis Innocen-
tii Papæ , ut nullus Epifcopus in alterius
parrochia ordinationes aliquas audeat facere
vel negotia peragere quæ ad eum non perti-
nent . Ibid. c. II ,
De cura Epifcoporum ,
XII. Item in eodem Concilio ut Epi-
fcopus ejus Ecclefiæ curam habeat ad quam
ordinatus eft . Ibid. c. 12.
De provincialibus Epifcopis ,
XIII. Item in eodem Concilio , necnon
& in Chalcedonenfi , ut provinciales Epifco-
pi cum fuo Metropolitano bis in anno pro-
pter cauffas Ecclefiæ Concilia celebrent . Ibi-
dem c. 13.
( 1 ) Sine confc. & confilio . ) Ita duodecim
vetufti codices & editiones omnes . In Colber-
tino , in Thuano , in uno Sangallenfi , in Re-
gio , Trecenfi , & in noftro legitur fine con-
Jcientia fui Metropolitani . Canon certe Antio-
chenus , ex quo fumptum eft hoc caput , fave-
re videtur lectioni quæ extat in fex iftis codi-
cibus .
( 2 ) Tabernas non ingred. ) Vide epiftolam
Hincmari ad Hadrianum II. inter acta fyno-
di Duziacenfis pag. 310. in editione Cellolii .
(3 ) Ignota angelorum nomina . ) Conftitutum
iftud , ut opinor , ad reprimendam eorum in-
fanam fuperftitionem qui varia Angelorum no-
mina fingebant ; ut Aldebertus , qui in oratio-
ne fua nominabat Vrielem , Raguelem , Tu-
buelem , Michaelem , Adinum , Tubuam , Sa-
baoc , & Sinuelem . De qua re cum ageretur
in fynodo congregata Romæ in patriarchio
Lateranenfi , Papaque Zacharias interrogaffet
Epifcopos , illi ita refponderunt : Oto nomina
Angelorum qua in fua oratione Aldebertus invo-
cavit , non Angelorum , præterquam Michaelis ,
fed magis dæmones in fua oratione fibi ad præ-
ftandum auxilium invocavit . Nos autem , ut a
veftro fando apoftolatu edocemur , & divina tra-
dit auctoritas , non plufquam trium Angelorum
nomina cognofcimus , id eft , Michael , Gabriel ,
Raphael. Mirum eft autem Vrielem , Rague-
I. 141
De monachis clericis .
XIV. In Concilio Laodicenfi , necnon &
in Africano , præcipitur ut monachi & cle-
rici tabernas non ingrediantur ( 2 ) edendi
vel bibendi cauffa . Ibid. c. 14. Capitulare
Epifcopor. a. 801. c. 19.
De die dominica , qualiter fervanda eft ,
XV. Item in eodem Concilio præcipitur
ut a vefpera ufque ad vefperam dies domi
nica fervetur . Capitul. I. a. 789. c. 15.
De ignotis angelorum nominibus .
XVI. Item in eodem Concilio præcipitur
ut ignota angelorum nomina ( 3 ) nec fin-
gantur nec nominentur nifi illorum quos
habemus in auctoritate . Hi funt Michael
Gabriel , Raphael . Ibid. c. 16.
De mulieribus , ne ad altare accedant .
XVII. Item in eodem Concilio , quod non
oporteat mulieres ad altare (4) ingredi . Ibid,
c. 17. Vid. infra V. c. 67. & VII. c. 190,
248. 262 .
De Epifcopis , ubi non oporteat eos
conftitui .
XVIII, Item in eodem Concilio , necnon
& in Sardicenfi , quod non oporteat in vil.
lulis vel in agris Epifcopos conftitui . Capis
tul. I. a. 789. c. 19. Capit, a. 794. c. 20.
De Epifcopis ordinandis vel quibuslibet
ex clero .
XIX . Item in Concilio Chalcedonenfi ?
quod non oporteat Epifcopum aut quemli
bet ex clero per pecunias ordinari . Qui utri-
que deponendi fant , & qui ordinat , & qui
ordi-
lem , & Tobielem nominari in litaniis , quas
nuper Domnus Joannes Mabillonius vulgavit
in Tomo fecundo Analectorum fuorum pag.682.
& Carolinas yocavit . Nam poft fynodum il-
lam Romanam fas non erat nominare hos An-
gelos , quia non erant in auctoritate , ut dici-
tur in hoc noftro capite . Vrielis tamen Ange-
li nomen diu ante tempora Aldeberti & Ca-
roli M. cognitum fuiffe probat infcriptio re-
perta Roma in Vaticano anno MDXLIV. in fe-
pulcro Mariæ conjugis Honorii Imperatoris :
in quo , ut Surius tradit in commentario re-
rum in orbe geftarum , inventa fuit lamina ex
auro , & in ea hæc nomina , 'Michael , Gabriel
Raphael , Vriel , Græcis literis . Scriptum Sancti
Angilberti de ædificiis , reliquiis , vafis & c.
coenobii Centulenfis apud Bollandum Tomo III.
Februarii : In Ecclefiis vero San&orum Angelo-
rum Gabrielts , Michaelis , & Raphaelis altaria
tria . Vide Burchardum libro 3. cap. 198. &
Francifcum Alteferram in Notis ad breviatio
nem canonum Ferrandi pag. 124 .
(4 ) Mulieres ad altare . ) Vide infra lib. 5.
cap. 67. & lib. 7. cap. 190. 248. 262. Vide e-
tiam Capitulare Theodulfi Epifcopi Aurelia-
nenfis cap. 6. Capitulare Ahytonis Epifcopi
Bafileenfis cap. 16. Capitulare Attonis Epifco-
pi Vercellenfis cap. 11. & Notas ad Reginonem
p. 556.
 # 42 CAPITULARI
UM
ordinatur , necnon & qui mediator eft inter
eos . Item de eadem re in canonibus Apo-
ftolorum : Si quis Epifcopus aut Presbyter
aut Diaconus per pecunias banc obtinuerit
dignitatem , dejiciatur & ipfe & ordinator
ejus , & a communione abfcidatur . Capitul.
I. a, 789. c. 21.'
De libris canonicis .
XX. Item in eodem Concilio , ut canoni-
ci libri tantum legantur in Ecclefia . Ibid.
f. 20.
De maleficis & incantatoribus .
XXI. Item in eodem Concilio , ut coclea-
rii , malefici , incantatores , & incantatrices
fieri non finantur , quos in Simone mago ter,
ribiliter Dominus dananavit . Ibid. c. 18.
De monacbis , Clericis , & Presbyteris .
XXII. Item in eodem Concilio infra dua
capitula ( 1 ) , necnon & in decretis Leonis
Papæ , ut nec monachi nec Clerici nec Pres
byteri in fecularia negotia ( 2 ) tranfeant .
Ibid. c. 22.
De fervis alterius non follicitandis .
XXIII. Item in eodem Concilio præcipi-
tur ut fervum ( 3 ) alterius nullus follicitet
ad clericalem vel monachalem ordinem fine
voluntate & licentia domini fui .
De ftabilitate Epifcoporum vel Clericorum .
XXIV. Item in eodem Concilio infra duo
( 1 ) Dua capitula . ) Tamen etfi plerique co-
dices legant duo capitula , non dubitavi quin
præferenda effet eorum auctoritas qui dua fcri-
ptum habent . Sic 1. 4. cap. 21. pro eo quod
reliqui codices habent propter illa duo , in uno
codice Sangallenfi legitur dua . Item lib. 5.
cap. 76. infra dua capitula , in eodem codice
Sangallenfi , in Bellovacenfi , Colbertino , Ti-
liano , Camberonenfi . Vetus gloffarium biblio-
theca regia : Biceps , dua capita . Ita etiam in
veteri codice Collegii Parifienfis Societatis Je-
fu . Sic in recapitulatione folidorum juxta le-
gem Salicam cap. 27. in codice Bigotiano le-
gitur : Hec compofitio ccc . folidorum in dua lo-
ca habetur . Item ibidem cap. 31. in dua loca
habetur . In eadem recapitulatione cap. 10. 27.
31. codex Sangallenfis habet conftanter in dua
loca . In additamento legis Burgundionum cap .
18. Tilius edidit : Et fi duo paria pignorave-
rit . Pro quo codex Bignonii habet duaparia .
In lege Bajuvariorum tit. 1. cap. 14. §. 2. duo
modia fationis . Ubi codex regius habet dua .
Codex Corbionenfis in capite 22. legis Ala-
mannorum habet panem modia dua . Charta
99. S. Galli apud Goldaftum : Inter illa dua
manfa cernebant . Charta Acfredi Ducis Aqui-
tanorum in Chartulario Brivatenfi cap. 433 .
dent pro me folidos dua milia . Capitulare anni
DCCCXVII . cap. 22. in codice Helmaftadienfi ,
calciamenta diurna paria dua . Dicebant etiam
dui pro duo ; ut in lege Alamannorum c. 98.
5. 2. fic ut duo teneant . Pro quo in codice
Thuano fcriptum eft , fic ut dui teneant . Scri-
bebant etiam interdum amba pro ambo ; ut a-
pud Marculfum lib. 2. c. 40. in codice regio
& in Pithoeano amba locella . Quam lectionem
REGUM FRANCORU
M
capitula , necnon & in Sardicenfi , ut nee
Epifcopi nec Clerici tranfmigrent de civitate
in civitatem . Capitulare I. a. 789. c. 23 ,
De Presbyteris non abfolute ordinandis ,
XXV . Item in eadem fynodo , ut nullus
abfolute ordinetur & fine pronuntiatione fta-
bilitatis loci ad quem ordinatur . Ibid. c. 24.
De propofito monachorum Clericorum .
XXVI. Item in eodem Concilio , ut Cler
rici & monachi in fuo propofito & voto
quod Deo promiferunt , permaneant . Ibid,
c. 25.
De monachis qui ad clericatum
provebuntur .
XXVII. Item in decretis Innocentii Papa
de eadem re , ut monachus fi ad clerica
tum provehatur , propofitum monachicæ pro,
feffionis non amittat . Ibid. c. 26.
De negotio Clericorum inter fe .
XXVIII. Item in eodem Concilio , ut fi
Clerici ( 4 ) inter fe negotium aliquod ha-
buerint , a fuo Epifcopo dijudicentur , & non
a fecularibus . Ibid. c. 27. lib. III, leg. Lon,
gob. tit. 1. c. 15.
De confpiratione Clericorum vel
monachorum ,
XXIX . Item in eodem Concilio , ut nec
Clerici nec monachi confpirationem vel in-
fidias contra paftorem fuum faciant , Capit. I
a. 789. c. 28.
De
nos ibi propterea retinuimus . Item ponda pro
pondo , ut in Chronico Cameracenfi Balderici
lib. 1. cap. 52. pag. 89. in margine ex codi-
cibus S. Gisleni & S. Maria Atrebatenfis . Di-
gita quoque dicebant , ut in capite octavo le-
gis Alamannorum in editione Tiliana . Redi-
ta pro reditus legi in canone 36. Concilii To
letani quarti in vetuftiffimo exemplari Eccle-
fiæ Lugdunenfis , Cenfa etiam pro cenfus in
Capitulis Caroli Calvi titul. 14. cap. 2. tit. 36.
cap. 2. Eodem modo manfa dicebant & mo-
dia , ut pluribus exemplis oftendi poffet .
( 2 ) Monachi... negotia . ) Id eft , commercia ,
ut apud Hieronymum in epiftola ad Rufticum .
Sic enim habet optimus codex Corbeienfis ,
pro eo quod in vulgatis editionibus feriptum
eft compendia .
( 3 ) Ut fervum . ) In libro tertio legis Lon-
gobardorum tit. 1. cap. 16. legitur : Ut fervum
alterius nemo follicitet ad clericalem vel mona-
chalem afcendere ordinem fine licentia domini fui
& voluntate , Vox afcendere hic fuperflua eft ,
& non extat in antiquis codicibus manufcri-
ptis bibliothecæ regia . Vide in Notis noftris
ad Capitulare anni DCCCXXI . cap. 7.
( 4 ) Ut fi Clerici . ) Vide infra cap. 38. Ce-
terum caput iftud fic legitur in capite tertio
Concilii Troslejani : Ut Clerici & monachi , fi
inter fe negotium aliquod habuerint , a fuo Epi-
fcopo judicentur , & non a fecularibus . Fas enim
non eft ut divini muneris miniftri temporalium
poteftatum fubdantur arbitrio . Vide infra lib..
6. cap. 111. 390. & lib. 7. cap . 422. & Capi-
tula data Presbyteris , defcripta ex fchedis Sirs
mondi ,
 LIBER I 143

non funt bona converfationis , & eorum vi-

De accufatione laicorum contra Epifcopos .
XXX. Item in eodem Concilio , ut laici
Epifcopos aut Clericos non accufent nifi
prius eorum difcutiatur exiftimationis opinio.
Ibid. c. 29.
De monafteriis Deo dicatis ,
XXXI. Item in eodem , ut loca ( 1 ) , qua
femel Deo dicata funt ut monafteria fint
maneant perpetuo ( 2 ) monafteria , nec pof-
fint ultra fieri fecularia habitacula . Ibid. c.
30. lib. III. Leg, Long. tit. 1, c. 14,
De Fide Sanda Trinitatis prædicanda .
XXXII. In Concilio Carthaginenfi . Pri-
mo omnium neceffe eft ut fides Sanctæ Tri-
ta eft accufabilis , non audeant Epifcopos vel
majores natu accufare . Capitul, I. 789. c. 34
anni 794. c. 34.
De bis , qui excommunicato
communicaverint .
XXXVI. Item in eodem , ut qui excom
municato præfumptiofe communicaverit , ex-
communicetur & ipfe . Capitul. I. 789.c, 35,
De fubjectione Presbyterorum .
XXXVII. Item in eodem Concilio infra
duo capitula , ut nullus Presbyter contra fu
um Epifcopum fuperbire audeat . Ibid. c.36.
De Clericis ecclefiaftici ordinis .

nitatis , & incarnationis Chrifti , paffionis , XXXVIII. Item in eodem , ut Clerici ec-
refurrectionis , & afcenfionis in cœlos ( 3 ) clefiaftici ordinis fi culpam incurrerint
diligenter omnibus prædicetur , Capitul. I. a. apud ecclefiafticos judicentur , non apud fe-
culares . Ibid. c. 37.
789. c. 31.
De avaritia, De virginibus Deo dicatis .

XXXIII. Item in eodem , de prohibenda XXXIX . In Concilio Africano præcipitur

avaritia , ut nullus al enos fines ufurpet vel ut virgines Deo confecratæ a gravioribus per-
terminos patrum tranſcendat . Ibid. c. 32, fonis diligenti cuftodia ferventur , Ibid, c. 39.
lib, I. Leg. Long, tit, 26. c. 7. Capitul, a. 7.94. c. 38.

De his qui fe convertunt ad Deum .

XXXIV . Item in eodem de his qui in
periculo conftituti funt , & convertunt fe ad
Deum ( 4 ) , ut canonice inquirantur de re-
conciliatione & canonice reconcilientur
Capitul. I. a, 789. c. 33. Capitul. a. 794.
C. 35.
De principali cathedra Epifcoporum ,
KL. Item in eodem ut non liceat ( 6 )
Epifcopo principalem cathedram ( 7 ) fuæ par-
rochiæ neglegere & aliquam Ecclefiam in fua
diocefi magis frequentare . Capitul. I. a, 789,
c. 40. Capitul. a. 794. c. 39.

De bis qui non funt bone converfationis , torum ,

De falfis nominibus fan&

XXXV. ( 5 ) Item in eodem , ut hị qui XLI. Item in eodem 2 ut falfa nomina

mar-

( 1 ) Ut loca . ) Burchardus caput iftud refert tii Carthaginenfis . Vide Notas Balfamonis &
ex Concilio apud Aquifgrani cap. 4. Sic etiam Zonara in canonem feptimum Concilii Car-
Ivo part. 3. cap. 17. in veteri codice Sancti thaginenfis .
Victoris Parifienfis . Nam in editionibus legi- (5 ) Caput iftud cum xxvIII. fequentibus de-
tur : Ex Concilio Chalcedonenfi cap. 23. In Pan- eft in codice Rivipullenfi .
normia edita libro 2. cap. 15. Ex Concilio Chal- ( 6 ) Ut non liceat . ) Burchardus pro more fuo
cedonenfi cap. 24. Sed in Pannormia Ms. in bi- caput iftud refert ex Concilio Rothomagenfi c. 16,
bliotheca Colbertina fcriptum eft : Ex Concilio (7 ) Cathedram . ) Cathedra epifcopalis apud
apud Aquifgrani . auctores ecclefiafticos interdum accipitur de ipfa
(2 ) Maneant perpetuo . ) Hanc Caroli con- fede Epifcopi in Ecclefia , aliquando de Eccle
ftitutionem non fuiffe obfervatam docet caput fia quam vocamus cathedralem , ut hic . Pri-
tertium Concilii Troslejani , ubi refertur . Tum mi generis cathedræ erant olim ligneæ , etiam
vero Epifcopi addunt : Nunc autem in monafte ævo Caroli Magni , ut oftendit hic locus ex ve-
riis Deo dicatis monachorum , Canonicorum , teri homiliario Ms. Ecclefiæ Lugdunenfis : Su-
Lanctimonialium > Abbates laici cum fuis uxori per cathedram Moyfi federunt Scriba & Phari-
bus , filiis , & filiabus , cum militibus morantur Jai . Hæc verba Domini non debemus carnaliter
canibus . Vide fynodum Anglicanam apud intelligere , ut credamus Scribas Pharifæos fe-
Celichyth habitan anno DCCCXVI . cap. 8. & difle Juper cathedras ligneas , ficut modo folent
Concilium Meldenfe cap. 75. federe Epifcopi & Presbyteri in Ecclefia . Aliq
(3 ) Afcenfionis in cælos . ) In codice Rivi- vero fenfu ut diximus , eft civitas in qua
pullenfi legitur : afcenfionis in cælos , adven- conftituta eft propria Epifcopi fedes , ubi de-
tus Spiritus Sancti fuper Apoftolos , & fideli ex- bet affidue morari , nifi propter opus neceffa-
pectatione futuri judicii diligenter omnibus præ- rium oporteat eum abeffe. Quoniam vero non-
dicetur . Sed hæc non extant in Capitulari A- nulli , liberioris ac quietioris vitæ cupidine du-
quifgranenfi , neque in Concilio Carthaginenfi ti , civitates fuas deferebant ut ad rufticanas
ex quo caput iftud fumptum eft , parœcias fe conferrent , Carolus , juxta confti,
(4 ) Convertunt fe adDeum . ) Id eft , recon- tutionem fynodi Carthaginenfis , hanc licentiam
ciliari fe poftulant divinis altaribus , a quibus libertatemque vivendi repreflit . Vide Notas
fubmoti fuerant propter fua facinora & publi- ad Reginonem pag. 542. & Francifcum Flo-
cæ pœnitentia addicti . Hic eft vetus fenfus rentem in titulum Decretalium de translatio
hujus loci , ut patet ex can, 32. Concilii ter- ne Epifcopi pag. 289.
 144 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
martyrum & incerta fanctorum memoria ( 1 )
non venerentur . Capitul. I. a. 789. c. 41 ,
De uxore a viro dimifla
XLII. Item in eodem , ut nec uxor a vi-
ro dimiffa alium accipiat virum vivente vi-
ro fuo , nec vir aliam accipiat vivente uxo-
re priore . Ibid. c. 42. lib. II. Leg. Long, tit.
13. 9.4.
De judicibus a Metropolitano probatis .
XLIII. Item in eodem , ut probati a Me-
tropolitano judices non fpernantur . Capitul,
1. a. 789. c.43:
De accufatione vilium perfonarum ,
XLIV. Item in eodem infra duo capitu
la , ut viles perfonæ ( 2 ) non habeant pote-
ftatem accufandi . Et ut fi in primo crimi-
ne victi funt falfum dixiffe , in fecundo non
habeant poteftatem dicendi . Ibid. c. 44..
• num . Ibid. c. 49. Capitul. a. 794. c. 47•
De virginibus velandis .
XLV. Item in eodem ut virgines non
velentur ( 3 ) ante XXV . annos , nifi ratio-
nabili neceffitate cogente . Ibid. c. 45. Ca
pitul. a. 794. c. 44.
De oblatis pauperum .
XLVI. In Concilio Gangrenfi , ut nulli
liceat oblata quæ ad pauperes pertinent ra-
pere vel fraudare . Capitul. I. a. 789. c. 46.
( 1 ) Incertæfan&orum memoriæ, ) Id eft , reli-
quiæ . Auguftinus lib. 22. de civitate Dei cap. 8.
Ad aquas Tibilitanas Epifcopo afferente Projecto
martyris gloriofiffimi Stephani memoriam . Sic e-
nim legitur in antiquis libris , ut Ludovicus
Vives hic monet , & in veterrimis membranis
bibliotheca Colbertina , ubi tota ifta narratio
hunc titulum habet : Sermo S. Auguftini Epi-
fcopi de S. Stephano . Ibidem paulo poft legi-
tur : Memorati memoriam martyris , quæ pofita
eft in caftello Sinitenfi , quod Hipponienfi colonia
vicinum eft ,จ ejufdem loci Epifcopus Lucianus po-
pulo præcedente atque Jequente portabat . Item
paulo poft Per memoriam fupradicti martyris
quam Polidius illo advexit Epifcopus , falvus fa-
aus eft . In canone tamen quinquagefimo Con-
cilii Africani , ex quo fumptum eft hoc caput ,
memoria accipitur pro altari , in quo pofitæ funt
reliquiæ martyrum . Ideo autem iftam confti-
tutionem edidit Carolus M. quia feculo illo
nonnulli monachi , venditabant falfas Sanctorum
reliquias , ut pluribus oftendit Hugo Menardus
in Notis ad Concordiam regularum pag . 124.
Qua de re videndus eft , præter cæteros , Amu-
lo Lugdunenfis Archiepifcopus in epiftola ad
Theodbaldum Epifcopum Lingonenfem . Præ-
terea ea tum atas , ut Brovverus ait in libro
octavo Annalium Trevirenfium pag. 399. po-
ftremæ editionis , reliquiis undique conquirendis
avida fas nefafque mifcebat . Hinc fabulæ illæ de
corporibus Sanctorum furto fublatis . Veluti cum
Ratisbonenfes putant Dionyfii Parifienfis Epifco-
pi corpus furto fublatum apud fe effe , ut Aven-
tinus fcribit in libro quarto Annalium Bojorum .
Corpus item S. Martini Turonenfis Epifcopi
furto fublatum habere fe jactitant Salisburgen-
fes , ut patet ex narratione quæ extat apud
Henricum Canifium in Tomo fexto lectionis
}
"
De jejuniis a facerdotibus conftitutis .
"
XLVII. Item in eodem ut ecclefiaftica
a facerdotibus jejunia ( 4 ) conftituta fine ne-
ceffitate rationabili non folvantur , Ib, c, 47.
De his qui contra naturam peccant .
XLVIII. In Concilio Ancyronenfi : Inven-
ti funt inter vos qui cum quadrupedibus vel
mafculis contra naturam peccant , qui dura
& diftricta pœnitentia coercendi funt . Qua
propter Epifcopi & Presbyteri , a quibus ju
dicium poenitentiæ injungitur , conentur o
mnimodis hoc malum a confuetudine prohi
bere vel abfcidere . Ibid. c. 48.
De Presbyteris , quo tempore ordinentur ,
XLIX . In Concilio Neocæfarienfi , ut nul
latenus Presbyter ordinetur ante trigefimum
( 5 ) ætatis fuæ annum ; quia Dominus Jefus
Chriftus non prædicavit ante trigefimum an-
De pace danda ,
L. In decretalibus Innocentii Papæ , ut
pax detur ab omnibus , confectis Chriſti ſa-
cramentis . Capitul. I. a. 789. c. 52. anni
794. C. 48,
De fponfa alterius ,
LI. In decretalibus Siricii Papæ , ut alte-
rius fponfam nemo accipiat , Capit. I, a. 789,
6. 50.
De
antiquæ pagina 1221. Noftri quoque Galli cor-
pus S. Gregorii Magni furati funt ævo Ludo-
vici Pii & in monafterio S. Medardi Sueffio-
nenfis repofuerunt , fi vera eft narratio quæ
extat apud Bollandum in Tomo fecundo Janua-
rii pag. 284. Apud Flodoardum lib. 3. cap. 24.
Hincmarus Remenfis Archiepifcopus fcribit Lu
dovico Abbati S. Dionyfii pro repetendo corpo-
re S. Deodati , quod quidam Gifo , cupiditate re
rum ipfius Sancti dudus , ex diœcefi Remenfi fur
tim transferri fecerat in Parifiacenfem parochiam ,
inconfulto Epifcopo in cujus jacebat epifcopio . In
hiftoria xxi . Abbatum S. Albani pagina 88.
legimus corpus ejufdem Sancti ab Elienfibus
dolofo titulo ac facrilego fcelere retineri . In-
finitum effet omnia perfequi . Incertas porro
Sanctorum reliquias populis honorandas exhi
beri vetuit ac fub majore Ecclefiæ fuæ altari
collocari juffit Anaftafius Germonius Archie-
pifcopus Tarantafienfis , ut patet ex actis ejuf
dem Ecclefiæ lib. 3. tit. 45. cap. 1 .
(2 ) Ut viles perfona . ) In capitulis Caroli
M. excerptis ex lege Longobardorum cap . 24.
legitur : Falfa perfona non habeat poteftatem ac-
cufandi.
(3 ) Ut virgines non velentur . ) Vide Hugo-
nem Menardum in Notis ad librum facramen-
torum pagina 211. & Carolum Dufrefnium in
Notis ad Annam Comnenam pag. 419.
( 4 ) Ecclefiaftica jejunia . ) Vide infra lib. 5.
cap. 152.
( 5 ) Ante trigefimum . ) Flodoardus lib. 3.
cap. 21. de epiftolis Hincmari : Johanni Roto-
magenfi , refpondens ad interrogationem ipfius de
quodam Clerico qui ad Ecclefiam quondam pro-
motus regendam , ordinari per ætatem rite non
poterat .

LIBER
De nominibus recitandis .
LII. Irem ejufdem , ut nomina publice
non recitentur ( 1 ) ante preces facerdotales .
Ibid. c. 53.
De canonum inftitutis a Presbyteris
non ignorandis .
LIII. Item ejufdem , ut nulli facerdoti li-
ceat ignorare fan&
torum canonum inftituta .
Ibid. c. 54. Capitul. a. 794. c. 51.
De Clericis alterius Epifcopi .
LIV. In decretis Leonis Papæ fancitum
eft , & in Sardicenfi Concilio , ut Epifcopus
alterius Clericum ad fe non follicitet nec or-
dinet. Capitul. I. a. 789. c. 55.
De fervis alterius ,
LV. Item ejufdem , ut nullus Epifcopus
fervum alterius ad clericatus officium fine do-
mini fui voluntate promovere præfumat . Et
hoc Gangrenfe Concilium prohibet . Ib. c. 56,
De facerdotibus contra decretalia agentibus .
LVI. Item ejufdem , ut fi quis facerdotum
contra conftituta decretalia præfumptiofe a-
gens corrigi noluerit , ab officio fuo fubmo-
veatur. Ibid. c. 57.
De viduis , a quibus non velențur ,
LVII. In decretis Gelafii Papæ , ut nullus
Epifcopus viduas velare præfumat , Ib. c. 58.
Tom. III.
(1 ) Nomina recitentur . ) Auguftinus in col-
latione tertia Carthaginienfi cap. 230. In Ec-
clefia fumus , in qua Cæcilianus epifcopatum gef-
fit diem obiit . Ejus nomen ad altare recita-
mus . Vide S. Gregorium lib. 3. Indict. 12, epift.
37. Concilium Tulugienfe habitum circa an-
num мXLV. Nec inter fideles mortuos eorum no-
mina ad facrum altare recitentur . Ponebant fus
per altare nomina quæ recitanda erant ; ut pa-
tet ex veteri codice Colonienfi , quem Pame-
lius laudat in Tomo fecundo Liturgicon Ec-
clefiæ Latina pag. 180. ubi ita legebatur : Me-
mento Domine famulorum famularumque tuarum
eorum quorum nomina ad memorandum con-
fcripfimus , ac fuper fanctum altare tuum confcri-
pta adeffe videntur . Quæ verba legiffe fe in
aliquot antiquis Codicibus refert eminentis do-
&rinæ, pietatis , dignitatifque , ac immortalis
memoria vir Joannes Bona Cardinalis lib. I.
liturg. c. XI. Probatur etiam iftud ex vetuftif-
fimo libro facramentorum monafterii . Gello-
nenfis in Septimania , ubi ita legitur cap. 316.
Prætende Domine mifericordiam tuam famulis
famulabus tuis quorum commemorationem agi-
mus , vel quorum nomina ante fancto altario tuo
fcripta adelle videntur , quorum numerum & no-
mina tu folus Dominus cognofcis , dextera cale-
Ais auxilii , ut te toto corde perquirant , & qui
digne poftulant adfequantur , & animabus famu-
lorum famularumque tuarum omnium fidelium ca-
tholicorum orthodoxorum qui tibi placuerunt quo-
rum commemorationem agimus vel quorum nomi-
na ante fanão altario fcripta adeffe videntur
remiſſionem cunctorum tribue peccatorum , indul-
gentiam quam femper optaverunt pic fupplica
tionis confequantur . Per Dominum . Ex quibus
locis videtur colligi non confueviffe recitari
•
I. 145
De fide catholica , & primo præcepto legis .
LVIII. Primo omnium admonemus ut fi-
des catholica ab Epifcopis & Presbyteris di-
ligenter legatur omnique populo prædicetur ;
quia hoc primum præceptum Domini Dei
omnipotentis eft in lege : Audi Ifrael quia
Dominus Deus tuus unus eft : & ut ille di-
ligatur ex toto corde & ex tota mente & ex
tota virtute . Ibid. c. 59.
De pace concordia fervanda .
LIX. Ut pax fit & concordia & unanimi
tas cum omni populo Chriftiano , inter Epi-
fcopos , Abbates , Comites , Judices , & o-
mnes ubique feu majores feu minores perfo-
nas : quia nihil Deo fine pace placet , nec
munus fanctæ oblationis ad altare , ficut in
evangelio ipfo Domino præcipiente legimus .
Et ut eft illud fecundum mandatum in le-
ge : Diliges proximum tuum ficut te ipfum
Item in Evangelio : Beati pacifici , quoniam
filii Dei vocabuntur . Et iterum : In boc co-
gnofcent omnes quia mei difcipuli eftis , fi
dilectionem habueritis ad invicem . In hoc
enim præcepto difcernuntur filii Dei & filii
diaboli quia filii diaboli femper diffenfio-
nes ( 2 ) & difcordias movere fatagunt ; filii
autem Dei femper paci & dilectioni ftudent.
Ibid. c. 60.
De judicibus.
LX. Ut quibus data eft poteftas judican-
N di ,
nomina fingulorum , fed omnium in averfio-
ne , eorum videlicet qui in altari confcripti
erant ut Presbyter celebrans de his præcipue
cogitaret in oblatione facrificii . In eclogis ta-
men Amalarii legimus avo Caroli M. fuetum
in Ecclefiis noftris fuiffe recitari nomina fide-
lium vivorum & defunctorum in ea Miffæ par-
te quam nos canonem appellamus , non qui-
dem in averfione , fed pronuntiatis fingulo-
rum nominibus . Aliquando nominum recita-
tio fiebat a Subdiacono retro altare . Probatur
iftud ex libro facramentorum in editione Me-
nardi pag. 264. Subdiaconi a retro altari , ubi
memoriam vel nomina vivorum mortuorum
nominaverunt vel recitaverunt , procedunt poft
Diaconum , Auctor exegefeos in canonem Mif-
fæ : Cum primum dicitur , Memento Domine fa-
mulorum famularumque tuarum , & fic deinde
fubjungitur , & omnium circumadftantium , mani-
feftum eft quod quafi quidam locus fit ubi aliqui-
bus fpecialiter nominatis , etiam ceterorum qui
affiftunt in Ecclefia commemoratio adjungatur ; in
quo utique loco aut liberum eft facerdoti quos de-
fideraverit peculiariter nominare & nominatim
Deo commendare ; aut certe illud ab antiquis ob-
fervatum eft ut ibi offerentium nomina recitaren-
tur. Exegefeos iftius auctorem efle Florum re-
peri notatum manu clariffimi viri Pauli Pe-
tavii Senatoris Parifienfis .
(2 ) Filii diaboli diffenfiones . ) Eginhardus epi-
ftola 62. Damones quippe , ut manifeftiffime pa-
tet , diffenfione & perturbatione bonorum homi-
num gaudent , & difcordia dele& tantur . Sergius
II. in epiftola de vicariatu Drogonis : At con-
tra qui bella volunt , quia diaboli filii fint pas
lam datur intellegi .
 146 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

di , jufte judicent , ficut fcriptum eft ; Jufte
judicate filii hominum . Non in muneribus ;
quia munera excæcant corda prudentium &
fubvertunt verba juftorum . Non in adula-
tione nec in confideratione perfonæ , ficut
in Deuteronomio diétum eft : Quod juftum
eft judicate . Sive civis fit ille , five pere-
grinus , nulla fit diftantia perfonarum , quia
Dei judicium eft , Primo namque in judicio
diligenter difcernatur lex a fapientibus po-
puli compofita , ne per ignorantiam a via ve-
ritatis erret . Et dum ille rectum intellegit
judicium , caveat ne declinet aut per adula-
tionem aliquorum , aut per amorem cujusli-
bet amici , aut per timorem alicujus poten-
tis , aut propter præmium , a recto judicio .
Rectum autem & honeftum videtur ut judi-
ces jejuni ( 1 ) cauffas audiant & difcernant .
Ibid. c. 61. Lib. II. leg. Longob, tit. 52. c.4.
De perjuriis .
LXI. Habemus in lege Domino præcipien-
te: Non perjurabis in nomine meo , nec pol-
lues nomen Dei tui , neque aſſumes nomen
Domini Dei tui in vanum . Ideo omnino ad-
monendi funt omnes diligenter ut caveant
perjurium , non folum in fancto evangelio
vel in altari feu in fanctorum reliquiis , fed
& in communi loquela . Quia funt aliqui qui
per caritatem & veritatem jurant , & cavent
fe a juramento nominis Dei , & nefciunt quod
idem eft Deus quod eft caritas & veritas
dicente Apoftolo Johanne quia Deus caritas
eft . Item ipfe Dominus in evangelio ; Ego
fum via veritas . Ideo qui in veritate &
caritate jurat , in Deo jurat . Item caven
dum eft ne Pharifaica fuperftitione aliquis
plus aurum honoret quam altare ne dicat
ei Dominus ; Stulte & cæce , quid eft ma-
jus aurum an altare quod fanctificat au-
rum ? Sed & nobis honeftum videtur ut qui
in fan&tis habet jurare ( 2 ) , hoc jejunus fa
ciat cum omni honeftate & timore Dei . Et
fciat fe rationem redditurum Deo unufquif-
que veftrum , ubicumque fit , five intra Ec-
clefiam , five extra Ecclefiam . Et ut parvus
li qui fine rationabili ætate funt non cogan-
tur jurare ( 3 ) . Et qui femel perjuratus fue
rit , nec teftis fit poft hæc , nec ad facramen-
tum accedat , nec in fua cauffa ( 4 ) vel al-
terius jurator exiftat . Capitul. I. a. 789. c.
62. anni 794. c. 43. lib. II. leg. Long. tit. 55,
. 22.
De auguriis vel aliis maleficiis ,
LXII. Habemus in lege Domini manda-
tum Non auguriamini . Et in Deuterono-
mio : Nemo fit qui ariolos fcifcitetur , velfo
mnia obfervet , vel ad auguria intendat ,
Item : Nemo fit maleficus nec incantator nee
Phytonis ( 5 ) confultor ( 6 ) . Ideo præcipi-
mus ut nec cauculatores ( 7 ) nec incantato-
res

( 1 ) Judices jejuni . ) Vide infra lib. 3. cap. 3. Eneid. Augurium eft exquifita deorum volun◄
38. lib. 5. cap. 103. & lib. 6. cap. 232 . tas per confolationem avium aut fignorum . Fau-
(2 ) Habet jurare . ) Hæc eft vera lectio , quam fus Rejenfis epiftola quinta Pro cujus timore
exhibent omnia fere vetera exemplaria . In uno amore confolatio ipfa tractatur . Úbi legen-
tamen Vaticano , in Metenfi , & in Cambero- dum eft confultatio . Sic in epiftola 21. Hormif-
nenfi legitur , audet jurare . Quam lectionem ha- de confolatio dicitur quæ confultatio dicta fuit
bet etiam Regino , & poft eum Burchardus , in epiftola 17. Cum autem librarii dubitabant
Ivo , & Gratianus . Burchardus porro pro fua utra lectio præferenda effet , utramque pone
audacia conftitutionem hanc tribuit Papa Cor- bant ; ut in epiftola 36. Hincmari , pro diver◄
nelio , quia nolebat eam laudare ex libris Ca- forum patrum confolatione vel confultatione . Nam
pitularium . Vide Notas ad Gratianum pag. in opufculo Lv. capitulorum cap . 25. & 43. les
532. & ad Reginonem pag. 590. gitur fimpliciter , pro diverforum patrum confo-
( 3 ) Non cogantur jurare , Poft hæc verba latione . Sumptus eft autem ifte locus ex de-
fequitur in vulgatis editionibus Capitularium , creto Gelafii de libris canonicis & apocryphis ;
ficut Gunebodigni faciunt . Certum eft autem eam ubi pro eo quod Hincmarus hic habet confola
claufulam additam fuiffe a Johanne Tilio . Non tione , Nicolaus Primus confultatione pofuit in
extat enim in vetuftis exemplaribus Anfegifi , epiftola XLII . ad Archiepifcopos & Epifcopos
neque in editione Bafileenfi . Pari licentia eam apud Gallias conftitutos , cujus partem refert
Correctores Romani addiderunt apud Gratia- Gratianus dift. 19. cap. Si Romanorum . In le-
num , ut illic monuimus . Vide etiam Notas ge Burgundionum tit. 60. §. 1. legitur ; nova
ad Reginonem pag. 599. lege futuris temporibus confulatur . Pro quo co
( 4 ) Nec in fua cauffa . ) Hæc & quæ fequun- dex Bigotianus habet confolatur . Apud Sanctum
tur non extant in codice Colbertino , fed ifta Ambrofium fermone fexto legitur : fine aliqua
tantum : contra Ecclefiam , vel Clericorum accu- prædicationis conflatione dimiferim . Hic vero
fator exiftat. vetuftiffimus codex Ecclefiæ Lugdunenfis habet
( 5) Phytonis . ) Ita vetera exemplaria . Edi- confulatione . Sic lib. 5. Capitularium cap. 35.
tio Bafileenfis , Phytonum . Bavarica tamen & pro eo quod quidam codices legunt confultan-
editiones Tilii & aliorum habent Pythonis . Quo dum , alii confulendum , Normannicus & unus
modo fcriptum eft hodie in Deuteronomio . Sangallenfis habent confulandum . Plura exem-
(6 ) Confultor . ) In codicibus Regio , Tre- pla fi quis requirit , confulat Salmafium in No-
cenfi , Tiliano , Thuano , uno Sangallenfi , & tis ad Julium Capitolinum pag. 92. Illud tan-
in meo legitur confulator , itemque in editione tum addam , dictum aliquando fuifle confulare
Bafileenfi . In altero Sangallenfi , Phitones con pro confolari . Fortunatus lib. 4. cap. 6. in Epi-
fulantur . Veteres librarii fæpe confundebant taphio Exotii Epifcopi civitatis Lemovicina :
vocabula confolatio , confultatio , conlatio . Uten- Sed quia non licuit , populum fpes confulat illa
dum eft exemplis . Nam hinc eruditi poflunt Hunc quod pro meritis vexit ad aftra fides ,
interdum emendare corruptos veterum aucto- (7) Cauculatores . Ita plerique codices . Alii
rum libros . Petrus Pithoeus in Notis ad col- calculatores . Regius , Trecenfis , & meus , au-
lationem legum Mofaicarum pag. 131. Conful guriatores . Vaticanus unus , Colbertinus , & u
tationis ) Vet. confolationis ; quo modo & in nus Sangallenfis , auguratores .
optimo Servii exemplari fcriptum eft eo loco lib.
 LIBER
res ( 1 ) nec tempeftarii ( 2 ) vel obligatores
emendentur vel
fiant . Et ubicunque funt
damnentur . Item de arboribus vel petris ( 3 )
vel.fontibus , ubi aliqui ftulti luminaria vel
alias obfervationes faciunt , omnino manda-
mus ut ifte peffimus ufus & Deo execrabilis ,
ubicunque invenitur , tollatur & deftruatur.
Capitul. I. a. 789. c. 63.
De odio vel invidia .
LXIII. Prædicare ( 4 ) neceffe eft quantum
malum fit odium vel invidia . In lege enim
fcriptum eft : Non oderis fratrem tuum in cor-
de tuo , fed publice argue eum . Item Johan
nes evangelifta : Qui odit fratrem fuum , bo-
micida eft . Item in evangelio : Si peccave-
rit in te frater tuus , vade & corripe eum
inter te & ipfum folum . Et cetera quæ ibi
leguntur ( 5 ). Ibid, c. 64.
De avaritia vel concupifcentia ,
LXIV. De avaritia autem legimus Apo-
ftolum dicentem : Avaritia , que eft idolo
rum fervitus , cavenda . De concupifcentia
vero legitur quod radix fit omnium malorum .
Et in lege : Non concupifces vem proximi tui ,
Ibid. eod.
Tom. III.
( 1 ) Nec incantatores • ) Ifta non extant in
antiquis exemplaribus Regio , Trecenfi , Pi-
theano , Parifienfi , & meo .
( 2 ) Tempeftarii . Qui fulgura & tonitrua
aliafque aeris tempeftates excitare fe pofle pro-
fitebantur . Vide Notas ad librum Agobardi de
grandine & tonitruis pag. 68. & Reginonem
lib. 2. cap. 353. 355.
(3 ) Arboribus vel petris . ) Vide S.Gregorium
lib. 7. Indict. . epift . 5. S. Eligium in homi-
lia edita in tomo quinto Spicilegii Dacheriani
pag. 215. 217. Reginonem lib. 2. cap. 358. 359.
ubi vide Notas . Vide etiam capitula data Pres-
byteris , quæ Sirmondus defcripfit ex Vatica-
no & Cafinenti codicibus .
(4 ) Prædicare . ) Caput iftud cum tribus fe-
quentibus deeft in codice Normannico .
(5 ) Et cetera que ibi leg. ) Hac defunt in co-
dice S. Vincentii Metenfis . In ceteris exem-
plaribus , nullo excepto , legitur tantum re-
liqua . Nihil tamen mutare voluimus , quia
hæc leviora funt .
( 6 ) Diligenter difcutiant . ) Sapienter fane ac
prudenter ifta jubet Carolus . Nam qui ad Pres-
byteri gradum afpirabant , literis tamdiu da-
bant operam donec ad ordinationem pervenif-
fent & titulum ab Epifcopa fufcepiffent . Po-
flea plerique literarum ftudia omittebant
patet ex Flodoardo lib. 3. cap. 28. de epiftolis
Hincmari Item pro quodam Presbytero qui ea
que de fuo minifterio quondam didicerat , poft
ordinationem fuam per incuriam fuerat oblitus .
Itaque Epifcopus , cum dioecefim fuam circui-
bat , petere tenebatur a Presbytero , fi epiftolam
evangelium bene legere poffit atque faltem ad
litteram ejus fenfum manifeftare , ut legitur in
Inquifitione quæ extat in libro primo Regino-
nis de ecclefiafticis difciplinis . Rediit deinde
hæc temporum infelicitas , ut colligitur ex ora-
tione 26. Ifidori Clarii Epifcopi Fulginatis in
fermonem Domini in monte habitum , ubi opti-
mus ille Epifcopus fic clerum fuum alloquitur :
Date præterea operam ut eos in literarum ftudia
progreffus faciatis ut in divinis lectionibus ver-
fari quotidie ca in ipfis conficere ſpatia poſſi-
I.. 147
De bonore parentum . རྒྱུུ་ .
LXV. Hoc cum magno ftudio admonen-
dum eft , ur filii honorent parentes fuos ;
quia ipfe Dominus dicit : Honora patrem tu
um matrem tuam, ut fis longævus fuper
terram quam Dominus Deus tuus dabit tibi,
Ibid. c. 67.
1
De fide Presbyterorum ab Epifcopis 27
difcutienda .
LXVI. Ut Epifcopi diligenter difcutiant
(6) per fuas parrochias Presbyterorum fidem ,
baptifma catholicum , & Miffarum celebra-
tiones , ut fidem rectam teneant , & baptif
ma catholicum obfervent , & Miffarum pre-
ces bene intellegant , & ut pfalmi digne fe
cundum divifiones verfuum modulentur (7) ,
& dominicam orationem ipfi intellegant ( 8 ),
& omnibus præd cent intellegendam , ut quif-
que fciat quid petat a Deo . Et ut Gloria
(9 ) Patri cum omni honore apud omnes can
tetur ; & ipfe facerdos cum fanctis angelis
& populo Dei communi voce , Sanctus , Jan-
tus , Janctus decantet . Et omnimodis dicen
&
dum eft Presbyteris & Diaconibus ut arma ( 10)
N 2 non
tis que veftri ordinis hominibus funt confenta-
nea . Alioqui ne expe& tet quifquam veftrum fe
ad facros ordines effe a me promovendum qui ea
qua leget , faltem infandorum evangeliorum con-
textu , non fit idoneus intelligere . Nam hoc in-
vifendarum parochiarum tempore neminem fere
facerdotem reperi qui ea quæ legeret , Jciret in-
terpretari . Ea de caufa hanc faluberrimam con-
ftitutionem in fynodo fua anno MDXLVI . edi-
dit : Illud in primis , quod multorum ne dicam
omnium malorum in Ecclefia Chrifti caufa eft ,
caveatur , ne temere ac fine judicio facerdotes
recipiantur , præfertim ad curam animarum . Nam
in hac vifitatione deprehendimus maximam in eis
ignorantiam , ut nonnulli non folum nihil eorum
intelligant que legunt , verum ne recte quidem
legere fciant . In nonnullis florentiffimi iftius
regni provinciis , cum plures in una domo fint
filii , primus deftinatur continuanda genealo
giæ , alter ftudiis literarum traditur ut Presby
ter effe poffit . Il eftudie pour eftre Preftre . Sic
enim loquuntur parentes . Ubi vero ordinati
funt in gradu , cujus caufa accefferant ad ftu-
dia literarum , libros deinceps non tractant ,
fed vitam in otio & filentio per fummam igna-
viam & inertiam tranfeunt , partim tabernas
ingredientes bibendi & edendi caufa contra fan-
&torum canonum inftituta & capitularia fan-
&tionum , partim venationi & aucupio ludoque
operam dantes contra veterem difciplinam .
Vide Concilium Cloveshovia cap. 10.
(7 ) Pfalmi modulentur . ) Auctor vitæ Alcui-
ni : Juvenis pfalmorum modulationem fecretam
non tantum quantum aliam lectionem amaverat
( 8 ) Domin. orat. intellegant . ) Vide Capitu
lare quintum anni DCCCXIV. cap. 3 .
(9 ) Et ut Gloria . ) In codice Rivipullenfi fie
legitur hic locus : Et ut Gloria Patri & Filia
Spiritui Jancio cum omni bonore apud omnes
cantetur , &ipfe facerdos cum fanctis angelis
dominationibus & poteftatibus & cæli cælorum
virtutibus & Cherubim Seraphim & popula
Dei &c.
(10) Arma non portent . ) Legibus enim caus
tum erat ne facerdotes arma tractarent , neve
agi
 148 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
non portent ( 1 ) , fed magis fe confidant in
oratione Dei quam in armis , Ibid. c. 68,
De bonore Ecclefiæ Dei,
LXVII, Placuit ( 2 ) nobis admonere ut
unufquifqne Epifcopus videar per parrochiam
fuam ut Ecclefia Dei fuum habeat honorem ,
fimul & altaria fecundum fuam dignitatem (3 )
& non fit domus Dei & alta-
ria facrata pervia canibus , Et ut vafa fa-
crata Deo cum magna veneratione habean-
tur . Et ut facrificia fanctificata ( 4 ) cum ma-
gna diligentia ab eis colligantur qui digni funt,
& cum honore ferventur ( 5 ) , & ut fecula-
ria negotia vel vaniloquia in Ecclefiis non
agantur : quia domus Dei domus orationis
debet effe , non fpelunca latronum ; & in-
tentos habeant animos ( 6 ) ad Deum quan-
do veniunt ad Miffarum folemnia ,, ‫ & י‬ut non
agitatores fanguinis effent . Poftea tamen cen-
fuerunt Principes debere illos reipublicæ au-
xilia ad arcendos hoftium incurfus , Ili vero
preces fuas offerebant . Hincmaru's epift. 9. ad
Epifcopos Remenfis provinciæ cap. 4. Qua de
re nobis Epifcopis fatis agendum eft ne in confi-
lio quod a nobis reipublicæ miniftri fecundum Do-
mni Regis mandatum petierint , a noftro minifte-
rio excidamus , & ne de auxilio , quantum Deus
unicuique noftrum poffe dederit , abfcedamus , fe-
quentes fententiam Domini dicentis : Reddite qua
Junt Cafaris Cafari , & quæ funt Dei Deo . In
auxilio igitur præbeamus arma divina , jejunia ,
orationes , lacrymas , implorationes ad fanctorum
fuffragia , auxilia divina per nos noftrafque
parochias . Cum per hæc Epifcopi fe excufarent
a præftandis fubfidiis in magnis regni pericu-
lis , miniftri regii reponebant rempublicam
aliis auxiliis indigere , & Pippinum Regem
cum in Italiam profectus eft ad defenfionem
Sedis apoftolicæ , non excommunicatione apo-
ftolica fed virtute hoftili Haiftulfum Regem
Longobardorum oppreffiffe , Italiam domuiffe ,
juftitias S. Petri obtinuiffe . Teftis idem Hinc-
marus in epift. 41. ad Hadrianum Papam : Pip-
pinus non excommunicatione apoftolica fed virtu-
te boftili Haifulfum qualemcunque Regem Chri-
ftianum oppreffit , & Italiam domuit , atque ju-
Aitias S. Petri obtinuit . Et paulo poft : Et vos
ergo folis orationibus veftris regnum contra Nort-
mannos & alios impetentes defendite , & noftram
defenfionem nolite quærere . Contra S. Ambrofius
in fermone 86. Ubi funt qui dicunt plus quam
preces fanctorum hominum arma poſſe ? Ecce una
oratio Helifei totum exercitum vulneravit ,
unius Propheta meritis omnis eft boftium nume-
rus captivatus . In legibus Edouardi Regis An-
gliæ , quæ in appendice Beda edita funt , le-
gitur cap. xi. Ecclefiam Anglicanam & etiam
omnem terram quæ in dominio Ecclefiæ erat ,
ubicunque jacebat , liberam & immunem fuiffe
a tributo quod danegeldum vocabant , quia ma-
gis in Ecclefia confidebant orationibus quam in ar
morum defenfionibus . Et Paulus Papa in epifto-
la vigefima codicis Carolini , quæ data eft ad
Pippinum Regem , ait regalis potentiæ culmen
plus fidei virtute quam bellatorum armis præ
fidio & fortitudine circumtegi . Elegans porro
& feftiva eft narratio de Philippo Augufto &
clero Remenfi apud Willelmum Britonem in
libro fecundo Philippidos extremo . Narrat
enim Willelmus Philippum , gravi bello im
plicitum , fubfidium petiiffe a perfonis eccle-
fiafticis provincia Remenfis, iftos vero refpon-
diffe in hunc modum :
exeant ante completionem benedictionis fa
cerdotalis . Ibid. c. 69.
De minificis altaris Dei , & de fchola
LXVIII, Sed & hoc flagitamus veftram
almitatem ( 7 ) , ur miniftri altaris Dei fuum
minifterium bonis moribus ornent , feu alii
Canonici obfervent eorum ordines vel mio-
nachi propofitum confecrationis · Obfecra-
mus ut bonam & probabilem habeant con-
verfationem ( 8 ) , ficut ipfe Dominus in
evangelio præcepit : Sic luceat lux veftra cos
ram hominibus ut videant opera veftra bona
glorificent patrem veftrum qui in cœlis
eft ut eorum bona converfione multi pro-
trahantur ad fervitium Dei . Et non folum
fervilis conditionis infantes fed etiam inge-
nuorum ( 9 ) filios adgregent fibique focient .
Et
Qui pro Rege fuo Regi fuffragia fummo
Fundere cum precibus ajunt Je jure teneri ,
Non folidos dare vel cenfum , ne poftea forte
Ecclefia pariant ex confuetudine damnum .
(1) Diac. ut arma non portent . ) Memorabilem
hiftoriam Diaconi arma portantis exhibet ve-
tus charta Landavienfis a clariffimo viro Gu-
lielmo Dugdalo edita in tomo tertio Monafti-
ci Anglicani pag. 208.
(a ) Placuit . ) In editione Tiliana & in Pi-
thoeana legitur : Placuit nobis admonere reveren-
tiam veftram ut unufquifque veftrum videat c.
Certum eft ita legi in Capitulari Aquifgranenfi ,
ex quo caput iftud fumptum eft . Verum cum
omnia Anfegifi vetera exemplaria lectionem
præferant quæ eft in editione Bafileenfi >
illam putavimus efle retinendam . Nam & Re-
gino legit uti nos edidimus .
(3 ) Suam dignitatem . ) Unus codex Sangal-
lenfis habet illorum magnitudinem .
(4 ) Sacrificia fanctificata . ) Codex Bellova-
cenfis , facrificia fanctificata_Deo . Unus Vatica
nus , Colbertinus , Trecenfis , & alter Sangal-
lenfis , facrificia facrata Deo .
(s ) Serventur . ) Hæc eft vera lectio , quam
pleraque vetera exemplaria confirmant . In Pi-
thoeano tamen , in Thuano , Metenfi , Cam-
beronenfi , Divionenfi , & Parifienfi legitur fer
viant , in Tiliano fervant . Bafileenfis item
editio habet ferviant . Sed Heroldus admonuit
in margine legendum effe ferventur .
( 6 ) Animos . ) Dubium non eft quin ea le-
ctio optima fit . In vetuftiffimis tamen codici-
bus Remenfi , Pithoeano , Parifienfi legitur bo-
mines , manifefto errore .
(7 ) Almitatem . ) Editio Bafileenfis, altitudi-
nem . Sed Heroldus repofuit almitatem in mar◄
gine . S. Bonifacius epift . 92. Propterea almita-
tis veftra clementiam diligenter in Dei nomine
deprecor..
(8 ) Obfecr. ut b. pr. habeant conv. ) Hæc eft
lectio editionis Bafileenfis & omnium veterum
exemplarium , uno excepto Tiliano > in quo
fcriptum eft : Obfecramus ut bonam & probabi-
lem vitam & converfationem habeant . Quæ fa-
ne lectio extat in Capitulari Aquifgranenfi
ubi eam retinuimus . Sed hic , in collectione
Anfegifi , qui fæpe aliter fcripfit quam inve
nerat in fontibus , præferendum putavimus con-
fenfum veterum librorum .
(9 ) Sed etiam ingenuorum. Vita Sancti Mein-
werci Epifcopi Paderbonenfis cap. a. Pueros tam .
nobiles quam inferioris conditionis in fcholam con-
gregatos in divine le&ionis eruditione nutrire .
Vixit fub Carolo Magno .
 LIBER
Et ut fcholæ ( 1 ) legentium puerorum ( 2 )
fiant . Pfalmos , notas ( 3 ) , cantus , compo-
tum (4) , grammaticam per fingula monafte-
ria vel epifcopia difcant . Sed & libros ca-
tholicos bene emendatos ( 5 ) habeant : quia
fæpe dum bene aliquid Deum rogare cupiunt ,
per inemendatos libros male rogant . & pue-
ros ( 6 ) veftros non finite eos vel legendo
vel fcribendo corrumpere . Et fi opus eft evan-
gelium & pfalterium & Miffale fcribere , per-
fectæ ætatis homines fcribant cum omni di-
ligentia . Ibid. c. 70,
De voto monachorum , & clericorum .
LXIX. Simul & hoc rogare curavimus
ut omnes ubicunque qui fe voto monachi-
ca (7 ) vitæ conftrinxerunt ( 8 ) , monachi-
ce ( 9 ) & regulariter omnimodis fecundum
Tom. III.
(1 ) Schola . ) Magna Carolo cura erat de
ftudiis literarum . Itaque Lupus Ferrarienfis in
epiftola prima hanc ei gloriam tribuit ut ftu-
dia literarum per eum coepta fint revocari :
cui litere , inquit , eo ufque deferre debent ut
eternam ei parent memoriam . De fchola Pader-
bonenfi ab ipfo inftituta dictum eft fupra . De
eadem fic fcriptum eft in vita ejufdem Sancti
Meinwerci cap. 52. Studiorum multiplicia fub
eo floruerunt exercitia , & bonæ indolis juvenes
pueri Brenue inftituebantur norma regulari ,
proficientes baud fegniter in clauftrali difciplina
omniumque literarum doctrina . Vide Concilium
Valentinum III. cap. 18. Capitulare Théodalfi
cap. 9. Capitula Walterii cap. 7. Reginonem
libro 1. cap. 207. & Maderi præfationem ad
Chronicon Montis-Sereni five Lauterbergenfe
pag. 9.
(2 ) Legentium puerorum . ) S. Bonifacius epift.
92. Quidam funt monachi per cellulas noftras , &
infantes ad legendas literas ordinati funt . Lei-
dradus Archiepifcopus Lugdunenfis in epifto-
la ad Carolum M. Habeo fcholas le&torum , non
folum qui officiorum lectionibus exercentur , fed
etiam in divinorum librorum meditatione fpirita
lis intelligentie fructus confequantur , Vide Fi-
lefacum lib. 2. Selectorum pag. 208.
(3 ) Notas ) Muficas videlicet . Ademarus
in vita Caroli capite 8. ait Hadrianum Papam
ei dediffe anno DCCLXXXVII. Antiphonarios S.
Gregorii , quos ipfe notaverat nota Romana . Et
paulo poft : Omnes Francie cantores didicerunt
notam Romanam , quam nunc vocant notam Fran-
cifcam . In vetuftiffimo libro facramentorum
qui extat in bibliotheca monafterii Compen-
dienfis hæc leguntur antiquis characteribus fcri-
pta : Gregorius Praful meritis nomine dignus
Jummum afcendens honorem renovavit monimen
ta patrum priorum , & compofuit hunc libellum
mufice artis fchola cantorum per anni circulum .
Schola cantorum mentio eft in libro facramen,
torum pag. 63. ex editione Hugonis Menardi ,
& in epiftola prima Leidradi Archiepifcopi Lug
dunenfis ad Carolum M. Habeo fcholas canto-
rum , ex quibus plerique ita funt eruditi ut alios
etiam erudire poffint Jubet igitur Princeps ut
qui minifterio altarium deftinantur , artem pfal-
lendi & canendi difcant , Ac fane magnam ifta-
rum rerum curam eum habuiffe docet Egin-
hardus in vita ejus : Legendi atque pfallendi di-
fciplinam diligentiffime emendavit . Erat enim
utriufque admodum eruditus . De notis gram-
maticis dicetur infra ad cap. 105.
(4) Compotum . ) Eginhardus in vita Caroli
M. Difcebat & artem computandi . Ademarus in
loco paulo ante laudato refert Roma difceden
I. 149
votum fuum vivant , fecundum quod fcriptum
eft : Vota veftra reddite Domino Deo veftro .
Et iterum : Melius eft non vovere quam vovere
non reddere . Et ut ad monafteria venien-
tes fecundum regularem ordinem primo in
pulfatorio ( 10) probentur , & fic recipiantur .
Et qui ex feculari habitu in monafteria ve-
niunt , non ftatim foras ad minifteria mona-
Aterii mittantur antequam intus bene erudian-
tur ( 11 ) . Et ut monachi ad fecularia placi-
ta non vadant ( 12 ) . Similiter qui ad cleri-
catum accedunt , quod nos nominamus ca-
nonicam vitam 2 volumus ut illi canonice
fecundum fuam regulam omnimodis ( 13 ) vi-
vant . Et Epifcopus eorum regat vitam , fic-
ut Abba monachorum . Ibid. c. 71.
N 3 De
tem anno DCCLXXXVII. fecum duxiffe Cantores
Romanorum & Grammaticos peritiffimos & Cal-
culatores Capitula Walterii Aurelianenfis cap.
22. Ut omnes Presbyteri calculandi peritiam ha-
beant , & fuos in idipfum ftudiofe erudiant . Vi-
de Chronicon Fontanellenfe cap. 15. in tomo 3.
Spicilegii Dacheriani & Notas ad Reginonem
pag. 541.
is Libros emendatos . ) Vide infra cap. 103 .
& Walterium cap. 7..
(6 ) Pueros , ) Id eft , Clericos in ætate tene-
ra conftitutos , quos , cum Presbyterorum fum-
ptibus alerentur nutritos Presbyterorum vo-
cabant , ut colligitur ex Capitulari quinto anni
DCCCXIV. cap. 5. & ex Capitulis Hincmari tit. 4
cap. 5. Alibi puerorum vocabulo fervi intelli-
guntur , ut apud Sanctum Ambrofium lib. 1. de
Abraham cap. 9. Unde & pueros dicimus quan-
do fervulos fignificamus , non ætatem exprimen-
tes , fed conditionem . Sic etiam plerique intel-
ligunt locum illum ex evangelio fecundum Jo-
annem : Eft puer unus hic habens quinque panes
bordeaceos ,
( 7 ) Monachica , ) Hæc eft lectio editionis Ba-
fileenfis & codicum Remenfis , Pithœani , San-
gallenfis , Parifienfis , & Metenfis ; Norman-
nicus , Vaticanus , Camberonenfis , Colberti-
nus , Trecenfis , alter Sangallenfis , & meus
habent monaftice . Alii monachie .
(8) Conftrinxerunt . ) Quidam codices habent
conftrinxerint .
9 ) Monachice . ) Ita legendum effe monuit
Heroldus in margine editionis Bafileenfis , ta-
men etfi in contextu pofuerit fimpliciter mo
nachi . Sane fatendum eft majorem veterum
exemplarium partem habere lectionem quam
Heroldus retinuit in contextu . Eam tamen
quam nos repofuimus , quæ finçerior videtur ,
habent Parifienfe , Pithoeanum , Remenfe , &
unum ex duobus Sangallenfibus .
(10) Pulfatorio . ) Loco in quo noviter ve-
nientes ad converfionem fufcipiuntur , fic di-
do quia ibi non recipiebantur nifi poftquam
diu pulfaverant . Non eft opus iftud probare
exemplis . Adferam tantum teftimonium Ge-
rardi Abbatis Silva-majoris ex capite 1. de vi-
ta S. Adalardi Abbatis Corbejenfis : In hoc ita-
que loco pulfans & pulfando admijlus fecundum
regulam S. Benedicti inftituendus &c.
(11) Erudiantur . ) Unus codex Sangallenfis ,
enutriantur .
(12) Vadant . ) In codice regio , in Trecenfi ,
& in meo legitur cant .
(13 ) Omnimodis . ) Regius & meus , omnimos,
de . Trecenfis , omnino .
 150 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

De fufceptione hofpitum . re , necnon & velare virgines cum benedi-

LXX. Venerabile enim ( 1 ) videtur ut
hofpites ( 2 ) , peregrini , & pauperes fufce-
ptiones regulares & canonicas per loca diver-
fa habeant ; quia ipfe Dominus dicturus erit
in remuneratione magni diei : Hofpes eram ,
fufcepiftis (3 ) me . Et Apoftolus hofpitali
tatem laudans dixit : Per banc quidam pla-
cuerunt Deo , angelis. hofpitio fufceptis . Ibid.
c. 73.
De Abbatiffis contra morem Ecclefiæ Dei
facientibus .
&
tione facerdotali . Quod omnino a vobis
fanctiffimi patres , in veftris parrochiis illis
interdicendum effe fcitote , Ibid. c. 74.
De Clericis qui fe fingunt effe monachos .
LXXII. Ut illi Clerici ( 6 ) qui fe fingunt
habitu vel nomine monachos effe > & non
funt , omnimodis videtur corrigendos atque
emendandos effe ( 7 ) , ut vel veri monachi
fint vel veri Canonici . Ibid. c. 75.
De pfeudographis & dubiis narrationibus .

LXXI. Auditum eft aliquas Abbatiffas ( 4 )
contra morem fanctæ Dei Ecclefiæ benedi
&tiones & manus impofitiones & fignacula
fanctæ crucis fuper capita ( 5 ) virorum da-
LXXIII. Pfeudographia ( 8 ) & dubiæ nar-
rationes , vel quæ omnino contra fidem ca-
tholicam funt ut epiftola peffima ( 9 ) &
falfiffima ( 10) quam tranfacto anno ( 11 ) di-
ce-

( 1 ) Venerabile enim . ) Ita plerique codices . ftianus Lupus , Ifidori Mercatoris collectio adfcri-
In nonnullis deeft vox enim . Editiones habent : bit fando Pontifici Eutychiano . At certum eft
Et hoc nobis competens venerabile videtur , quod fit alicujus Gallicane fynodi . An fit fexta
Certum eft ita legi in Capitulari Aquifgranenfi , Parifienfi anterius vel pofterius , ignoro . Multi-
ex quo caput iftud acceptum eft . Sed nos hic fariam in hoc loco falfus eft vir eruditus . Pri-
repræfentamus editionem Anfegifi . mo enim certum eft caput de quo illic agitur
( 2 ) Hofpites . ) Hæc eft lectio omnium fer- non extare in collectione Ifidori , fed tantum
me veterum exemplarium . In Remenfi tamen , inter decreta Eutychiani collecta ex Ivone &
in Pithoeano , & in Parifienfi legitur , ut hofpi- Grațiano , & poft ejufdem Pontificis epiftolas
tum , peregrinorum , & pauperum fufceptiones re- edita in vulgatis editionibus Conciliorum . De-
gulares & canonici per diverfa loca habeant . Sa- inde certum quoque eft caput illud non effe
ne in omnibus Anfegifi vetuftis codicibus legi alicujus Gallicanæ fynodi , fed Ludovici Pii ,
tur canonici . Quo etiain modo fcriptum eft in qui illud fancivit poft admonitionem Epifco
editione Bafileenfi ," porum Concilii Parifienfis . Error hinc ortus
( 3 ) Sufcepiftis . ) Codex Rivipull. collegiftis , quod Burchardus , qui Capitularium auctorita-
(4 ) Abbatiffas . ) Vir illuftriffimus Francifcus tem laudare nolebat , cum hoc caput referre
Bofquetus Epifcopus Monfpelienfis in Notis ad ftatuiffet in fua collectione , titulum iftius ca-
epiftolas Innocentii III . pag. 97. egregie illu pitis , ut fæpe folet , mutavit , & Eutychiano
ftrat hoc caput , adductis etiam verbis Conci- Papæ tribuit conftitutionem quæ Ludovici Im-
lii fexti Parifienfis lib. 1. cap. 43. ex quibus peratoris erat .
intelligitur . hunc abufum etiam poft iftam Ca- ( 5) Capita . ) In codice regio , in Trecenfi ,
roli conftitutionem viguiffe in regno Franco- & in meo legitur , caput .
rum . Obfervationes poftea eruditiffimi Antiſti- (6 ) Ut illi Clerici . ) Burchardus lib. 8. cap.
tis defcripfit Chriftianus Lupus in fcholiis ad 7. caput iftud refert ex Concilio Toletano, ut
librum Tertulliani de præfcriptionibus pag. 57. folet ,
& fequenti , ubi adnotat hanc femineam auda- ( 7 ) Videtur corr. atque em. effe. ) Hæc eft le-
ciam occafionem & originem fumpfiffe ex Ca- tio vetuftiffimorum exemplarium , fed non
roli Martelli in ecclefiafticas facultates violen- omnium . Nam regium , Bellovacenfe , Trecen-
ta rapina , quæ omnes Francici regni per Gal- fe , Colbertinum , unum Sangallenfe , Cambe-
liam ac Germaniam Ecclefias redegit ad ex- ronenfe , & meam habent corrigantur atque e-
tremam inopiam , atque ita plures tandem or mendantur . Quo etiam modo fcriptum eft a-
bavit Epifcopis & Clericis ; hanc miferiam pud Burchardum . Amerbachius & Heroldus
manfiffe ufque ad apoftolatum S, Bonifacii , & eam lectionem exhibent quam nos retinuimus .
ifto medio tempore quafdam Abbatiffas , quod ( 8 ) Pfeudographie . ) Ita veteres codices
Epifcopos non haberent , cœpiffe fuas monia- nifi quod quidam habent pfeudographias , alii
les velare & confecrare . Hæc funt verba Lu- pfeudographia , ut Amerbachius . Regius , Tre-
pi . Vellem autem ut vir doctus ifta aliquo ve- cenfis , & meus legunt pfeudographe . Quo e-
teris cujufpiam fcriptoris teftimonio confirmaf- tiam modo fcriptum eft in editione Bafileen-
fet . Nam quod a recentiore auctore in rebus fi . Sed in prima appendice Reginonis legitur
adeo antiquis fine alicujus vetuftioris auctori pfeudographia .
tate profertur , contemnitur , ut recte monet (9 ) Epiftola peffima . ) Iidem tres codices
illuftriffimus Cardinalis Baronius . Nufpiam habent epiftola peffima & falfiffime quas . Po-
autem importunius quam in hoc loco fugilla- ftea Trecenfis habet cecidiffent . Sed regius &
ta eft memoria Principis, quem & ipfi Roma- meus , cecidiffet .
ni Pontifices laudibus profecuti funt , & cui (10) Falfiffima . ) Editiones Bavarica & Bafi-
amplum reftauratæ religionis & difciplinæ ec- leenfis , fallaciffima .
clefiafticæ teftimonium apud eofdem Pontifi- (11, Tranfacto anno . ) . Id eft , anno feptin-
ces præbuit S, Bonifacius . Sed hic , ut & fa- fæ- gentefimo octuagefimo octavo . Nam Capitu
pe alibi , inquietum erga Francos animum pro- lare iftud editum fuit anno DCCLXXXIX. apud
dit Lupus , a nullo noftrum nondum, quod Aquifgranum . Itaque hic locus intelligi non
fciam , læfus , certe non laceffitus . Sed ut ad poteft de epiftola quam Adalbertus ad fe ve-
temeritatem Abbatiflarum redeamus quæ in nifle de cœlo dicebat , ut eft in actis Concilii
hoc capite dannatur , ea quoque damnata eft Romani fub Zacharia . Fortaflis eft illa cujus
anno DCCCXXIX. in Concilio Parifienfi , ut di- fragmenta quædam reperi inter fchedas illu-
ximus , & poftea a Ludovico Pio , cujus de- ftriflimi viri Petri de Marca Archiepifcopi
cretum extat in Additione fecunda Capitula Parifienfis , defcripta ex quodam veteri codi-
rium cap. 16. Simile decretum , inquit Chri- ce Hifpaniæ Tarraconenfis .
 LIBER
cebant aliqui ( 1 ) errantes & in errorem
alios ( 2 ) mittentes quod de cœlo cecidif-
fet , nec credantur ( 3 ) , nec legantur , fed
comburantur , ne in errorem pro tali fcripto
populus mittatur . Sed foli canonici libri &
catholici tractatus & fanctorum auctoritates
& dicta legantur & tradantur . Ibid. c. 76.
De cantu Romano a monachis peragendo ..
LXXIV. Monachi ut cantum Romanum
pleniter & ordinabiliter per nocturnale vel
gradale officium peragant , fecundum quod
genitor nofter Pippinus Rex decertavit ( 4 )
ut fieret quando Gallicanum cantum tulit ob
unanimitatem apoftolicæ fedis ( 5 ) & fanctæ
Dei Ecclefiæ pacificam concordiam . Ibid.
c. 78.
De operibus fervilibus quæ diebus dominicis
non funt agenda .
LXXV. Statuimus ( 6 ) quoque , fecundum
( 1 ) Dicebant aliqui . ) In appendice Regi-
nonis legitur , dicunt in Hierufalem de cœlo ce
cidiffe .
(2 ) Alios . ) Ita major veterum exempla
rium pars . Regium , Colbertinum , Trecenfe ,
Thuanum , Normannicum , & unum ex San-
gallenfibus habent aliquos . Sed hæc lectio fa-
ma non eft .
(3 ) Nc credantur. ) Vide legum humana
rum fortunam . Jufferat Carolus M. ne quis
falfis illis epiftolis fidem adhiberet . Oblata
deinde eft Ludovico Pio ejus filio epiftola no-
mine Gabrielis Archangeli fcripta . Eam ref-
puit . Bene factum . Et tamen ejus memoriam
propterea accufat auctor annalium Fuldenfium
ad annum DCCCLXXIV. Si enim , inquit , ut ce-
tera omittam , bærefi Nicolaitarum firmiter &
viriliter reftitifft , & monita Gabrielis Archan-
geli , que Einbardus Abbas duodecim capitulis
comprehenfa ei obtulit legenda & facienda , ob-
Jervare curaffet , forfitan talia non pateretur .
(4 ) Decertavit . In codice Thuano legi-
tur decretavit , in Metenfi decrevit . Amerba-
chius edidit decertavit , Bufæus decretavit .
Heroldus in textu retinuit vocem decertavit ,
fed in margine admonuit legendum effe de-
cretavit .
( 5 ) Ob unanim. ap. fedis . ) Vide quæ Pi-
thoeus adfert in Gloffario ad Capitularia ex
libro 1. Caroli M. adverfus fynodum Nicæ
nam fecundam .
( 6 ) Statuimus . ) Regino caput iftud retulit
ex capitulis Karoli , Burchardus & Ivo ex Con-
cilio apud S. Medardum præfente Karolo Impe-
ratore cap. 5. & ex Concilio apud Compendium
cap. 6.
( 7 ) Synodalibus edi&is . ) In Capitulari ni-
mirum anni DCCLV . cap. 14. quod conftitutum
eft in fynodo Vernenfi .
( 8 ) Campis arando . ) Quidam boves junxit
die dominico, & agrum falcare coepit . Gra-
viter punitus eft . Rem geftam narrat Grego-
rius Turonenfis in libro 2. de gloria marty-
rum & confefforum cap. xI .
(9 ) Carraria . ) Alibi carraria eft feminini
generis , ut in vita B. Joannis Abbatis Gor-
zienfis cap. 9. Pro carraria vini non fic attami
natum vellem .
( 10 ) Hoftilia . ) Id eft , carra ad hoftem , ut
in codice cenfuali five polyptico Irminonis
Abbatis S. Germani Parifienfis in tomo quar-
to Actorum Sanctorum ordinis S. Benedicti
I. 1
151
quod in lege Dominus præcepit , ut opera
fervilia diebus dominicis non agantur , ficur
& bonæ memoriæ genitor meus in fuis fy-
nodalibus edictis ( 7 ) mandavit quod nec vi-
ri ruralia exerceant opera , id eft , nec vi-
neam colendo , nec in campis arando ( 8 ) ,
nec in metendo vel fænum fecando , vel
fepem ponendo , nec in filvis ftirpando , vel
arbores cædere , vel in petris laborare , nec
domos ftruere , nec in horto laborare nec
ad placita conveniant , nec venationes exer-
ceant . Sed tria carraria ( 9 ) opera licet fie-
ri in die dominico , id eft , hoftilia ( 10) car-
ra , vel victualia ( 11) , & fi forte neceffe
fuerit corpus cujuslibet duci ad fepulchrum .
Item feminæ opera textrilia non faciant , nec
capulent veftitus , nec confuant , vel acupi-
tile ( 12 ) faciant ( 13 ) , nec lanam carpere ,
nec linum battere , nec in publico veftimen-
ta lavare , nec vervices ( 14) tondere habeant
lici- >
pag. 96. Apud Burchardum legitur hoftilicia
carra , apud Ivonem vero hoftilicidia . In poly-
ptico monafterii Foffatenfis lego unumquem-
que manforum curtis Rokiniaci debere pro bo-
filicio denarios XIV. Et paulo ante : Solvit u-
nufquifque de hoftilefo id eft pro love fol. 11 .
Iftud ipfum hoftelitia dicitur in polyptico S.
Remigii Remenfis : Manlum ingenuilem tenet
Hilmegaudus ingenuus . Solvit in bftelitia dena-
rios XVI.
( 11 ) Victualia . ) In editione Capitularium
quam Francifcus Pithoeus vulgavit anno MDCII.
additur hoc loco & angana , vitio typographi ,
cum legendum fit angaria , ut recte repofuit
Lindenbrogius . Sic etiam auctoritate Petavia-
ni codicis emendandum apud Fulbertum in
epift. 14. & 110. ubi male editum eft engaria .
Nos iftam additionem omifimus , quia non
habetur in antiquis libris . Fatendum tamen
eft extare apud Reginonem & Burchardum .
Angaria porro funt vehiculi genus , ut obfer-
vavit Francifcus Pithoeus in gloffario ad Ju-
lianum Antecefforem . Vide etiam gloffarium
Antonii Auguftini ad eundem Julianum .
(12) Acupictile . ) Ita vulgatæ editiones . Ve-
tus liber monafterii Tegernfeenfis , ex quo Ba-
varica editio prodiit , habebat aquopitile , ut
Amerbachius admonet in margine . Unus co-
dex Sangallenfis habet aliquapiaile . Ex quibus
confirmatur lectio quam nos retinuimus . Re-
gius , Vaticanus unus , Bellovacenfis , Divio-
nenfis , Trecenfis , acupicule . Colbertinus, Ri-
vipullenfis , Tilianus , & Thuanus , acupicule .
Heroldus , acubicula . Liber S. Michaelis in pe-
riculo maris , acupicale . Parifienfis , Metenfis ,
& Remenfis , acupicula . Meus , aucupicule .
Camberonenfis , cupicule . Alter Sangallenfis ,
apicule . Pithoeanus , apicula . Vide Gloffarium
Spelmanni in verbo Acubicula , ubi reprehen-
dit Meurfium , qui hanc vocem putavit mu-
tandam in acubitula , id eft , reclinatoria .
(13) Faciant . ) In plerifque vetuftis exem-
plaribus & in editione Bafileenfi legitur fiant .
(14 Vervices . ) Ita codex unus Sangallen-
fis , Normannicus , Remenfis , Parifienfis , Di-
vionenfis , Bellovacenfis , Colbertinus . Male
in Tiliano , cervices . In regio , Trecenfi, Cam-
beronenfi , in uno Vaticano , in Metenfi , Pi-
thoeano , meo , & in editione Bavarica fcri-
ptum eft verveces . Sic etiam apud Regino-
nem & Burchardum . Ita etiam polypticus mo-
nafterii Foffatenfis . In altero Sangallenfi , in
Ri-
 152 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

Licitum , ut omnimodis honor & requies ( 1 )
die dominico perfolvatur . Sed & ad ( 2) Mif-
farum follemnia ad Ecclefiam undique con-
veniant , & laudent Deum pro omnibus bo-
nis quæ nobis in illa die fecit . Ibid. c. 79.
De prædicatione Epifcoporum &
Presbyterorum.
LXXVI. Sed & veftrum videndum ( 3
eft , dilectiffimi & venerabiles paftores Ec-
clefiarum Dei , ut Presbyteri quos mittitis
per parrochias veftras ad regendum & præ-
dicandum per Ecclefias populum Deo fer-
vientem , ut recte & honefte prædicent , &
non finatis nova vel non canonica aliquos
ex fuo fenfu ( 4 ) & non fecundum fcriptu
ras facras fingere & prædicare populo . Sed
& vofmetipfi utilia honefte & recte & quæ
ad vitam ducunt æternam prædicate , aliof-
que inftruite ut hæc eadem & ipfi prædi-
cent . Primo omnium ( 5 ) prædicandum eft
omnibus generaliter , ut credant Patrem &
Filium & Spiritum Sanctum unum effe De-
um omnipotentem , æternum > invifibilem ,
qui creavit cœlum & terram mare & refes , fecta , invidia , homicidia , ebrieta-
omnia quæ in eis funt , & unam effe deita-
tem & fubftantiam & majeftatem in tribus
perfonis Patris & Filii & Spiritus Sancti
Item prædicandum eft quomodo Filius Dei
incarnatus eft de Spiritu Sancto & ex Ma-
ria ( 6 ) femper virgine pro falute & repa
ratione humani generis , paffus , fepultus
& tertia die refurrexit , & afcendit in cœ-
los , & quomodo iterum venturus fit in ma-
jeftate divina judicare omnes homines fecun-
dum merita propria , & quomodo impii pro-
pter fcelera fua cum diabolo in ignem æter-
num mittentur , & jufti cum Chrifto & cum
fanctis angelis fuis in vitam æternam . Item
prædicandum eft de refurrectione mortuo-
rum ( 7 ) , ut fciant & credant in ijfdem cor-
poribus præmia meritorum accepturos . Item
cum omni diligentia cunctis prædicandum
eft pro quibus criminibus deponuntur cum
diabolo in æternum fupplicium . Legimus e-
nim Apoftolo dicente : Manifefta autem funt
opera carnis ; quæ funt , fornicatio , immun-
ditia , luxuria 2 idolorum fervitus , venefi-
cia , inimicitiæ , contentiones , æmulationes ,
animofitates , ire , vixæ
rixa , diffenfiones , bæ¬
tes , comeffationes, & his fimilia , quæ præ-
dica

Rivipullenfi , Thuano , & in editione Bafileen- in editionibus Amerbachii & Heroldi . In co-
fi , berbices . Hic obfervandum eft iftam ulti- dice Camberocenfi , in Bellovacenfi , Remenfi,
mam lectionem frequentiffimam effe in vete- Metenfi , apud Reginonem , Sed & unicuique
ribus libris , ut docet Petrus Pithoeus in No- veftrum videndum , In uno Sangallenfi , Sed
tis ad collationem legum Mofaicarum & Ro- veftrum eft dilectiffimi , mendofe , ut opinor . In
manarum tit, XI. Pofteriores , inquit , fere ber- alio Sangallenfi , in Colbertino & Rivipullenfi,
bicem & pronunciarunt fcripferunt , ut apud tum etiam in editionibus Tilii : Summopere vo-
Anianum Paulum monachum & in Longobar- bis videndum eft , Normannicus : Summo opere
dicis Francicifque legibus ; unde nobis remanfit vobis videndum . Regino caput iftud retulit ex
vocabulum . Sane in antiquis exemplaribus Ca- Capit. lib. tit. LXXVI. recte . Burchardus ex Con-
pitularis Aquifgranenfis fcriptum eft in hoc lo- cilio Rotomagenfi , quem fecutus eft Ivo . Bur-
co berbices . Item in capite 98. legis Alaman- chardus itaque , quod fæpe dictum fæpeque di-
norum , Memoratorium Anfegifi Abbatis Fon- cendum , auctor eft plerarumque falfarum in-
tanellenfis in tomo tertio Spicilegii Dacheria fcriptionum , quæ in vetuftis juris canonici col-
ni pag. 247. mutores , berbices , pullos . Hinc lectoribus occurrunt .
pelles berbicinæ ibidem pag. 246, ad pelles ber- (4 ) Ex fuo fenfu . ) Id eft , ex corde fuo , ut
bicinas , unde pellicea fiant . Hinc pellicium ber- legitur in inquifitione quæ extat initio libro-
bicinum apud monachum Sangallenfem in libra rum Reginonis de ecclefiafticis difciplinis . Ju-
fecundo de rebus bellicis Caroli Magni cap. 27. bet ergo Princeps ut homiliæ quæ a Presby-
Hinc muffula berbicine in Capitulari anni DCCC- teris habebuntur ad plebem ecclefiafticam , fun-
XVII. cap. 79. in codice Sangallenfi . Hinc de- datæ fint in facrarum litterarum textu , & ne
nique berbices & berbicarii in ftatutis antiquis luxuriei cogitationum fuarum indulgeant, tam-
monafterii Corbejenfis cap. s . Vervices tamen , quam famain capturi ex nova quapiam & in-
præter codices fupra commemoratas , habet folenti ratione prædicandi , Quod genus con-
codex Bigotianus in titulo 4, legis Salicæ & in cionatorum merito olim damnavit S. Grego-
titulo 38. cap. 3. & titulo 70. cap. 3. legis Bur rius , ut adnotatum eft ad epiftolam Agobardi,
gundionum . Item polypticus Irminonis Abba- de modo regiminis ecclefiaftici cap. XI.
tis S. Germani Parifienfis a Mabillonio lauda- ( 5 ) Primo omnium . ) Vide Capitulare quin-
tus in Notis ad Acta Sanctorum Ordinis S. Be- tum anni DCCCXIV , cap . 4 .
nedicti tom. 4. pag. 96. vervices cum agnis . ( 6 ) Et ex Maria . ) Reddidimus hic lectio-
Apud Buzelinum lib. 2. Gallo- Flandriæ pag. nem quæ extat in editione Bavarica & in Ba
359. in actis donationis quam Walgarius fa- fileenfi , quam confirmat unus codex S. Galli .
cerdos fecit monafterio Cifonienfi vervices Nam plerique codices habent tantum de Spi-
centum octoginta . ritu fanéto & Maria . Sic etiam in libello fa-
( 1 ) Honor requles . ) Iu antiquis exem- crofyllabo Epifcoporum Italiæ legitur in ve-
plaribus regio , Trecenfi , uno S. Galli , Pi- tuftiflimo codice Santi Remigii Remenfis &
thoeano , Colbertino . Thuano , Tiliano , Pa- in editione Sirmondi ; natus eft de Spiritu fan-
rifienfi , Remenfi , Divionenfi , Bellovacenfi , o Maria Virgine . Pro quo tamen Tilius
meo, & in editione Bafileenfi legitur bonorum edidit , ex Maria .
requies . ( 7 ) Refurrectione mortuorum. ) Hic locus mu-
( 2 ) Sed & ad . ) In codice regio , Trecenfi, tilus erat in fuperioribus editionibus , fi Bava
& meo , ut ad Miſſarum . ricam excipias & Bafileenfe.n . Regino fenfum
(3 ) Sed & veftrum vid. ) Hae eft lectio non verba reddidit , hoc modo : Item prædi-
quæ extat in Capitulari Aquifgranenfi & in candum eft quod omnes homines in propria carne
antiquis Anfegifi exemplaribus Tiliano , Di- refurgent . Reginonem defcripfit Burchardus .
vionenfi , Pithoeano , Thuano , Parifienfi , &
 LIBER
dico vobis ficut prædini ; quoniam qui talia
agunt , regnum Dei non confequentur . Ideo
hæc eadem quæ magnus prædicator Ecclefiæ
Dei fingillatim nominavit cum omni ftu-
dio prohibeantur ; intellegentes quam fit ter
ribile illud quod dixit , quoniam qui talia
agunt , regnum Dei non confequentur . Sed
& ommi inftantia admonete eos de dilectio-
ne Dei & proximi , de fide & fpe in Deo ,
de humilitate & patientia , de caftitate &
continentia , de benignitate & mifericordia ,
de eleemofynis & confeffione peccatorum fuo-
rum & ut debitoribus fuis fecundum do-
minicam orationem fua debita dimittant
fcientes certiffime quod qui talia agunt re-
gnum Dei poffidebunt . Et hoc ideo dili-
gentius injungimus veftræ caritati quia fci-
mus temporibus noviffimis pfeudodoctores effe
venturos ; ficut ipfe Dominus in evangelio
prædixit , & Apoftolus Paulus ad Timotheum
teftatur . Ideo , dilectiffimi , toto corde præ-
paremus nos in fcientia veritatis ut poffi-
mus contradicentibus veritati refiftere , & di-
vina donante gratia verbum Dei crefcat &
currat & multiplicetur in profectum fanctæ
Dei Ecclefiæ & falutem animarum noftra-
rum & laudem & gloriam nominis Domini
noftri Jefu Chrifti . Pax prædicantibus , gra-
( 1 ) Chrifto . Amen . ) Hic definit Capitu
lare primum anni DCCLXXXIX. nifi quod in ve-
tuftis Capitularis ipfius exemplaribus poftea po-
mitur adnotatio quæ alias a nobis edita eft ,
Hanc adnotationem , quæ in nullo veterum
Anfegifi exemplarium extat , hoc loco edide-
rat Tilius , & poft eum Pithoeus & Linden-
brogius . Addidit etiam veterem notam quæ
in codice S. Remigii pofita eft in margine ca
pitis 77. de qua nos differuimus latius ubi eam
retulimus totam integram prout habetur in eo
dem codice . Nos illas adnotationes hinc fu-
ftulimus , ut collectionem Anfegifi talem ex-
hiberemus qualem ab eo compofitam effe con-
ftat ex antiquis libris .
(2 ) Quia juxta . ) Vide quæ de hoc capite
alias dicta funt .
(3) Ideo. ) Vox ifta addita eft ex codice Col-
bertino , Normannico , Sangallenfi , & Bello-
vacenfi . Habetur etiam in uno Vaticano .
(4) Rebus illius . ) In eodem codice Colber-
tino, in uno Vaticano , in Normannico item
& Sangallenfi legitur , rebus Ecclefiarum ; in
Capitulari fecundo anni DCCCXIV. rebus illius
Ecclefia . Hincmarus : rebus Ecclefia , Ita etiam
Gratianus , ubi vide Notas noftras .
( 5 ) Nullam pen. divifionem , ) Hadrianus Papa
in epiftola ad Tilpinum Archiepifcopum Remen-
fem : Et nullus per ullum unquam tempus tibi
vel Remenf Ecclefia de rebus ad illam debite
pertinentibus divifionem vel violentiam , ficut
antea factum fuit , facere præfumat .
(6 )Patiantur. ) Quidam codices habent, pa-
tiatur. In Divionenfi fcriptum eft , patiatur
Ecclefia .
( 7 ) Sacrorum. ) Initium iftius capitis hoc
eft in antiquis exemplaribus Vaticano , San
gallenfi , Colbertino : De eligendis Epifcopis fa-
cros canones non ignorantes , ut in Dei &c.
(8 ) Potiretur . In codice Camberonenfi ,
in Bellovacenfi , Metenfi , Remenfi , Parifien-
fi , Pithoeano , & duobus Vaticanis , tum e-
tiam apud Anfelmum Lucenfem lib. 2. con
I.. 153
tia obedientibus , gloria Domino Deo no-
ftro Jefu Chrifto . Amen ( 1 ) . Ibid. c. 80.
De rebus Ecclefiæ .
LXXVII. Quia juxta ( 2 ) fan& torum pa-
trum traditionem novimus res Ecclefiæ vo-
ta effe fidelium , pretia peccatorum , & pa-
trimonia pauperum , ideo ( 3 ) cuique non
folum habita confervare , verum etiam mul-
ta Deo opitulante conferre optamus · Ta-
men ut ab ecclefiafticis de non dividendis
rebus illius ( 4 ) fufpicionem dudum conce-
ptam penitus amoveremus , ftatuimus ut ne-
que noftris neque filiorum & Deo difpenfan-
te fuccefforum noftrorum temporibus , qui
noftram vel progenitorum noftrorum yolun
tatem vel exemplum imitari voluerint , nul-
lam penitus divifionem ( 5 ) aut jacturam
patiantur ( 6 ) . Capitul. I. a. 803. c. I. Ca-
pitul. II. a. 814. c. 3. Capitul. a. 816. c. 1,
De Epifcopis eligendis .
LXXVIII. Sacrorum ( 7 ) canonum non
ignari , ut in Dei nomine fancta Ecclefia fuo
liberius potiretur ( 8 ) honore ( 9 ) , adfenfum
ordini ecclefiaftico præbuimus , ut fcilicet Epi-
fcopi per electionem cleri & populi ( 10) fe-
cundum ftatuta canonum de propria diocefi ,
remo-
tra Guibertum & in chronico Reicherſpergenfi
legitur potiatur .
(9 ) Honore . ) Ita vetera exemplaria ferme
omnia . In uno Vaticano , in Colbertino, San-
gallenfi , & Normannico legitur jure .
(10) Electionem cleri & populi . ) In editione
Tilii & Pithoei fcriptum eft , per electionem Cle-
ricorum & populi . In codice Normannico , in
Thuano , Colbertino , Sangallenfi , Clericorum
populorum . Ex hoc loco collegit Gratianus
Imperatores illis renuntiaffe privilegiis quæ de
electione Summi Pontificis Hadrianus Papa
Carolo Imperatori fecerat . Sed illa Gratiani
fententia funditus evertitur ex his quæ obfer
vata a nobis funt ad Concilia Galliæ Narbo
nenfis pag. 34. ubi oftendimus eam legem non
fuiffe obfervatam , ac nihilo minus Reges de-
diffe Epifcopatus . id quod innumeris propemo
dum exemplis probari poffet . Immo id factum
fuiffe cum bona Romanorum Pontificum ve-
nia hinc manifefte colligitur quod ipfi repe-
riuntur Epifcopatus poftulaffe a Regibus . Joan-
nes VIII. epift. 171. 187. Epifcopatum Vercel-
lenfem a Carolomanno Rege Italia petiit pro
Gofperto Diacono ; ejufque petitioni annuiffe
Carolomannum patet ex epiftola 221. data ad
Carolum Regem . Sed ex epiftola præcipue fe
quenti colligitur Principum auctoritas in dan-
dis per ea tempora Epifcopatibus . Sic enim
fcribit Pontifex ad clerum & populum Ver-
cellenfem : Omnium veftrum cognofcat fagacitas
laudanda fidelitas quoniam dilecus ac fpiri-
tualis filius nofter Carolomannus gloriofus Rex
iftius Italici regni ipfum Vercellenfem Epifcopa-
tum more præcefforum fuorum Regum & Impe-
ratorum conceffit huic Confperto viro nobiliffimo .
Joannes Decimus Epifcopatum Veronenfem a
Rege petiit pro Ratherio , ut ipfe docet in e-
piftola tertia : Alla cum his funt & littera
Domini Papæ tunc temporis Joannis gloriofæ in-
dolis , quibus continebantur preces ejufdemtotius-
que Romana Ecclefie uti ego Veronenfibus darer
Epifcopus . Difplicuit hoc non parum Regi contra-
ria
 154 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

remota perfonarum & munerum acceptione , ad unum iota ( 5 ) obfervandum percenferer ,

ob vitæ meritura & fapientiæ donum ( 1 )
eligantur ( 2 ) , ut exemplo & verbo fibi
fubje& is ufquequaque prodeffe valeant , Ca-
pitul. I. a. 803. c. 2. a, 816, c. 2 .
De dictis patrum congeftis pro canonica
profeffione , quia dehoneftabatur .
ftatuimus ut ab omnibus in eadem profef-
fione degentibus indubitanter teneatur , &
modis omnibus five a Canonicis five a fan-
Etimonialibus canonice degentibus deinceps
obfervetur . Capitul. a. 816. c. 3.
De conlatis Ecclefiæ dividendis .

LXXIX. Quia vero canonica profeffio a
multis partim ignorantia , partim defidia >
dehoneftabatur , operæ pretium duximus Deo
annuente apud facrum conventum ex dictis
fan&torum ( 3 ) patrum , velut ex diverfis
pratis ( 4 ) quofdam vernantes flofculos car-
pendo in unam regulam Canonicorum &
Canonicarum congerere & Canonicis vel
fanctimonialibus fervandam contradere ut
per cam canonicus ordo abfque ambiguitate
poffit fervari . Et quoniam illam facer con-
ventus ita etiam laudibus extulit ut ufque
LXXX. Statutum eft ut quicquid tempo-
re imperii noftri a fidelibus Ecclefiæ fponte
conlatum fuerit , in ditioribus locis duas par-
tes in ufus pauperum , tertiam in ftipendia
cedere Clericorum aut monachorum ( 6 ) ,
in minoribus verò locis æque inter clerum
& pauperes fore dividendum . nifi forte a da-
toribus ubi fpecialiter dandæ fint conftitutura
fuerit . Ibid. c. 5.
De Abbatibus eligendis .
LXXXI. Monachorum fiquidem cauffam
qua

ria molienti . Sed obtinuit deprecatio apiftolica . pum fæpe fcripfiffe ad Reges noftros pro im-
Quoad Romani vero Pontificis electionem , cer- petranda canonica electione in Fcclefiis vacan-
tum eft ex his quæ dicta a nobis funt in No- tibus . Quod cum Sirmondus animadverteret ,
tis ad Agobarduin pag. 122, & feqq . jus Im- eam conciliandæ iftius repugnantiæ rationem
peratorum diu poft Caroli ac Ludovici tem- iniit . Nam poft relatum caput iftud noftrum
pora manfiffe integrum , quamvis contra ten- ex Capitularibus , ait : Sed hujus tamen legis
dentibus Romanis & Principum auctoritati il- beneficio ita electionum jure in poft rum ufæ funt
ludere conantibus .
Ecclefiæ ut fingule mortuo Epifcopo primum o-
(1 ) Donum eligantur . ) Iftius rei meminit Ivo mnium novi eligendi facultatem per Metropolita-
Carnotenfis epift. 102. Francorum Reges Carolus num a Rege peterent , cum Vifitatore qui præef
Ludovicus electiones Evifcoporum Ecclefiis concef- fet electioni . Tum electionis facte decretum ad
ferunt , quod & in fuis Capitular.bus fcriptum Metropolitanum referebatur , ut ea Regi probata ,
reliquerunt . Ea lex , ut dixi , obfervata non electo coram provincialibus Epifcopis rite exa-
fuit , ac nihilo minus Reges noftri dederunt E- minato , tum demum ordinaretur .
pifcopatus viris a fe delectis , ut patet etiam ( 2 ) Eligantur . ) Repetenda neceffario e in
ex epiftola 81. Lupi Ferrarienfis ; fi paucas quaf- hoc loco obfervatio quam protulimus in No-
dain Ecclefias excipias , quibus ex fpeciali pri- tis ad Gratianum pag. 468. nimirum graviter
vilegio conceffum erat ut vacantibus Ecclefiis hic hallucinatum effe auctorem chronici Rei-
provideretur per electionem . De Mutinenfi cherfpergenfis , qui tempus iftius conftitutionis
Ecclefia fidem facit præceptum Ludovici Pii refert ad annum DCCCXLIX. Condi amque fuiffe
datun anno DCCCXX11 . editum a Gabriele Sil- ait a Carolo Calvo & Ludovico Rege Germa-
lingardo in catalogo Epifcoporum Matinen- niæ fratribus Lotharii Imperatoris . Hæc funt
fium pag . 21. & hinc in tomo fecundo Italiæ ejus verba : His temporibus Carolus & Ludovi-
facræ pag. 118. Carolus Craffus Imperator , ut cus gloriofi Reges , fratres hujus Lotharii Impe-
in epiftola 281. docet Joannes VIII . Papa , Ge- ratoris " in primo libro capitulorum fuorum fta-
nevenfi Ecclefie electionem perenniter de pro- tuerunt Romanæ Ecclefiæ dicentes : Sacrorum ca-
prio elero donavit . Idem anno DCCCLXXXV. idem nonum non ignari &c. Errat , inquam . Primum
privilegium tribuit Ecclefiæ Cabillonenfi ; prę- enim conftat capitulum iftud efle ex libro 1.
ceptumque ejus edidit Petrus a Sancto Julia- Capitularium Garoli M. & Ludovici Pii , qui
no , quod dein relatum eft in tomo tertio Con- de electione Epifcoporum in univerfum intel-
ciliorum Galliæ. Idem anno eodem fimile pri- lexerunt , non vero coercere voluerunt ad fo-
vilegiu n conceffit feu potius confirmavit Ec- lius Romani Pontificis electionem . Deinde ele-
clefiæ Paderbornenfi ut docet auctor vitę San- tio iftius nullatenus pendebat a Carolo Calvo
&
&ti Meinwerci cap. 7. Carlomannus Rex Fran- aut Ludovico fratre ejus , qui Reges Italia
corum , Ludovici Balbi filius , fuperiorum Prin non erant . Itaque fruftra legem edidiffent de
cipum privilegia , qui electionein epifcopalem electione Romani Pontificis .
concefferant Ecclefiæ Aurelianenfi , renovavit (3 ) Ex dictis fanétorum . ) Regulæ illius five
anno DCCCLXXXII. ut patet ex ejus præcepto collectionis auctor eft Amalarius Diaconus , ut
edito in appendice Conciliorum Gallia Narbo- docet Ademarus Cabanenfis ; ejus vero exem-
nenfis ritulo III. anno DCCCCXVII . Carolus Sim- plar vetuftiffimum & elegantiflimum extat in
plex , Carlomanni frater , edixit uti poft obi- bibliotheca Colbertina .
tum Ratbodi Archiepifcopi Trevirenfis , ele- (4 1 Pratis . ) In codice Tiliano , in Thua-
ctio Epifcopi de propriis ejufdem Ecclefiæ fi- no & Divionenfi , tum etiam in editione Ba-
liis pari confenfu fieret a clero & populo Tre- fileenfi legitur partibus .
virenfi . Præceptum Caroli edidit Browerus in ( 5 ) Iota . ) Quidam codices hábent ita , Nor-
libro 9. Annalium Trevirenfium . Ottonis fe- mannicus videlicet , unus Vaticanus , Cambe-
cundi privilegium Ecclefiæ Hammaburgenfi ronenfis , Divionenfis , Remenfis , Pithoeanus ,
conceffum anno DCCCCLXXIV. refert Erpoldus Colbertinus , Parifienfis . Sic etiam edidit He
Lindenbrogius in collectione privilegiorum e- roldus .
jufdem Ecclefiæ . Denique tamen etfi Caro- (6) Aut monachorum . ) Hæc non habentur
lus & Ludovicus legantur electiones Epifcopo in codice Sangallenfi . Extant tamen in reli
rum conceffiffe Ecclefiis lege generali , vide- quis & in editione Bafileenfi . Ut videatur
mus tamen Hincmarum Remenfem Epifco- effe mendum librarii .
 LIBER I. 155

qualiter Deo opitulante ex parte difpofueri
mus , & quomodo ( 1 ) ex fe ipfis ( 3 ) fibi
eligendi ( 2 ) Abbates ( 4 ) licentiam dederi-
mus , & qualiter ( 5 ) Deo opitulante quiete
•
vivere propofitumque indefeffi cuftodire va-
lerent ordinaverimus > in alia fcedula di- dinatione , qui paffim ad gradus ecclefiafti-
ligenter adnotari fecimus ; & ut apud fuc-
ceffores noftros ratum foret & inviolabiliter
"
confervaretur confirmavimus . Ibid. c. 4.
De ordinatione fervorum .
LXXXII . De (6 ) fervorum ( 7 ) vero or
cos indiferete promovebantur ( 8 ) , placuit
omni-

( 1 ) Et quomodo . ) In duobus Vaticanis , in vatam non fuiffe fatis conftat > fi quis tantif
Metenfi & Camberonenfi legitur , ut quomodo . per introfpicere velit annales & hiftorias illo
In Remenfi , Pithoeano , Parifienfi , ut mona- rum temporum & privilegi monafteriis con-
chis ex fe ipfis fibi eligendi &c. ceffa . Iftud ipfum ante me obfervavit Joachi-
( 2 ) Sibi eligendi Abbates . ) Nimirum cum mus Vadianus in libro primo de collegiis mo-
confenfu & auctoritate Epifcopi in cujus dice- nafteriifque Germaniæ veteribus pag . 19. in edi-
cefi fitum fuerit monafterium . Capitulare Fran- tione Goldafti : Porro Carolus Imperator cogno-
cofordienfe cap. 15. Ut Abbas in congregatione mento Magnus communi edicto permifit mon chis
non eligatur, ubi juffio Regis fuerit , nifi per con- ut Abbates ipfi legerent , quod ante fe & Pipi
fenfum Ep fcopi loci illius . Lotharii Imperato- nus pater multis cœen biis indulferat , adjecta ta-
ris præceptum pro monafterio Ambrofiano da- men conditione ut & Regum auctoritatem pro more
tum anno DCCCXLI . editum a Joanne Petro Pu agnofcerent , juffifque illorum parerent acquie
ricello in Monumentis Bafilicæ Ambrofianæ fcerent . Quod infecuti tamen Principes neglexe
pag. 184. Et fi qui quandoquidem Abbas ex eo- runt , fapius ordinatis felectifque etiam externis ,
dem monafterio decefferit , fecundum fuam infti- qui monafteriorum babenis adhiberentur .
tutionem licentiam habeant per confenfum Archie- (5 ) Et qualiter . ) Hæc & quæ fequuntur
piſcoporum , qui tunc per tempora fuerint , de ufque ad verbum ordinaverimus defunt in co
ipfa congregatione eligendi talem Abbatem qui dice Parifienfi & in Pithoeano .
eis fecundum regulam &juftitiam præficere alios ( 6 ) De fervorum . ) Raymundus in titulo, De
poffit . Confirmari præterea iftud poteft exem- fervis non ordinandis , caput iftud laudaviť ex
plo Abbatiffarum , quarum electiones fieri non Concilio Toletano . Reprehendit autem hoc lo
poterant abfque confenfu Epifcopi , ut dicetur co Raymundum Janus a Cofta , quod Regibus
lib. 5. cap. 384. Idem jus obtinebat in Anglia . & Epifcopis Francorum invidiffe videatur glo-
Teftis Concilium Calchuthenfe celebratum an- riam celeberrimæ fanctiffimæque conftitutio-
no Chrifti DCCLXXXVII . cap. 5. Ut fi Abbas aut nis . Verum ea culpa Raymundi non fuit , fed
Abbatiffa de hac luce migraverint , tunc cum con- mala feculi fortuna . Tum enim non recurre
filio Epifcopi cujus in parochia ipfum monafterium bant ad fontes , fed ex aliorum collectionibus
ftum eft , probate vite & religiofi fecundum novæ confarcinabantur . Primus omnium Bor
Dominum ex ipfis elegantur paftores . Item fyno- chardus hanc conftitutionem tribuit Concilio
dus apud Celichyth habita anno DCCCXVI , cap, Toletano , ut dictum eft in Notis ad Regino-
4. Ut babeat unufquifque Epifcoporum poteftatem nem pag. 576. Burchardum fecuti funt Ïvo ,
in fua propria diocefi Abbatem vel Albatiffam Gratianus , Bernardus Papienfis , Raymundus .
eligere , & hoc cum confenfu & confultu fami- Aliam viam tenuit auctor collectionis Decre
lia . Hinc explicari poteft quod ait Ludovicus talium quæ confuevit edi poft Concilium La-
Pius in præcepto de cellis coenobialibus dice teranenfe Alexandri III. ubi parte 50 cap. 56.
cefeos Senonenfis , quas ita fubjectas effe vult caput iftud fumptum dicitur ex Concilio Mati-
proprio Epifcopo , ut eafdem fub proprio femper cenfi . Quamquam ibi idem Janus a Cofta le-
regimine gubernans , fecundum inftitutionem fan git Triburienfi pro Maticenfi , non dubitans , ut
Ha regula Abbates conftituat & fi neceffe fue- iple ait , quin caput iftud nofrum fumptum
rit mutet . Urbanus II confirmans privilegia fit ex Concilio Triburienfi . Sane in capite 29.
monafterii S. Pauli Narbonenfis anno мXCIII, illius Concilii agitur de fervis non ordinandis ,
addit : Abbatem , qui & Præpofitus dicitur , fed aliis omnino verbis , laudatis etiam Leo-
alium eis præferri auctoritate apoftolica probibe- nis & Gregorii Romanorum Pontificum decre-
mus nifi quem fuae profeffionis communis electio tis . Quod non fecit auctor iftius noftri capi-
fratrum regulariter viventium de fuo collegio tis . Alteferra in commentario ad Decretales
vel de alieno , fi neceffe fuerit , cum Archiepi- Innocentii III . pag. 145. putat hoc caput effe
fcopi confilio fecundum Deum decreuerit eligen- illud quod in quodam Concilio Toletano laudatur
dum . Abbatum Foffatenfium electionem fieri ex paño Francorum ; additque hanc interpre
olim non potuiffe abfque auctoritate Epifcopi tationem : Non inepte lex regia pactum Franco-
Parifienfis hinc colligitur quod novi Abbatis rum dici potuit , quia leges fancita fuere in con-
locatio five inthronizatio a miniftris Epifcopi ventu Francorum . Verum nos jam obfervavi-
fiebat , ut patet ex literis Innocentii II. & fe- mus falfos hic fuiffe viros eruditiffimos , &
quentium Pontificum . pacti Francorum nomine intelligi legem Ri-
( 3 ) Ex fe ipfis . ) Poftquam diximus de li puariam , non vero Capitularia Regum . Vide
bera Abbatum electione monachis conceffa , Ivonem parte 6. cap. 132.
confequens eft ut agamus de conditione adje- (7 ) Servorum . ) Id eft , colonorum , qui ope
&ta privilegio , nimirum ut Abbates eligantur ras fuas debebant dominis fundorum quos co-
ex monachis ejufdem monafterii . Frequens lebant . lidem vocantur ruftici in Confuetudi❤
eft hæc claufula in præceptis Regum . Nullibi nibus Clarendonæ cap. 16. Filii rufticorum non
autem apertius quam in privilegio Caroloman- debent ordinari abfque affenfu domini de cujus
ni filii Ludovici Balbi pro monafterio Arre- terra nati dignofcuntur . Rufticos Ecclefiæ pro
marenfi : nifi ex ipfis qui regulariter ibi funt fervis dixerat diu antea Sanctus Gregorius li-
ab infantia nutriti , & fecundum S. Benedi&i bro 1. epift . 42 .
inftitutionem " ex fefe , non ex aliis , haberent
( 8) Indifcrete promovebantur . ) Hic locus lu
eligendi licentiam Abbatem . Item in præcepto cem magnam accipit ex charta manumiffio-
Odonis Regis pro eodem monafterio : ex fefe , nis , quam Hugo Abbas Sancti Aniani concef-
non ex aliis , babeant eligendi licentiam Abbatem. fit Reginaldo ut ad facros ordines promoveri
(4 ) Eligendi Abbates . ) Legem iftam obfer- poffet , data anno primo imperii Caroli Cal-
yi,
 RIUM
TULA
156 CAPI REGU
omnibus cum facris canonibus concordare de
bere . Et ftatutum ( 1 ) eft ut nullus Epi-
fcoporum deinceps eos ad facros ordines pro-
movere præfumat nifi prius a dominis ( 2 )
propriis libertatem confecuti fuerint . Et fi
quilibet fervus dominum fuum fugiens , aut
latitans , adhibitis teftibus munere conductis
vel corruptis , aut qualibet calliditate vel
fraude ad gradus ecclefiafticos pervenerit ,
decretum eft ut deponatur & dominus ejus
eum recipiat ( 3 ) . Si vero avus vel pater ab
alia patria ( 4 ) in aliam migrans , in eadem
vi . Integram chartam daturi fumus fuo loco .
Hic interim placuit ejus initium defcribere ,
quod , ut dixi , valde illuftrat hunc locum . Sic
ergo habet Cum Chriftianiffimus ac religiofiffi
mus Imperator Ludovicus cæleftis protectionis ope
fuffragante invi& iffimus Auguftus Janctam ma-
trem Ecclefiam ad meliora inftantiffime fubvehe-
ret " boc inter cetera fance devotionis fuæ ftu-
dia exhibuit ut ufus valde inolitus atque repre-
benfibilis , qui dignitatem ejus magna ex parte
fufcare videbatur , 60 quod fcilicet fervilis
originaria conditioais homines Ecclefiæ utilitati
idonei reperti nexu fervitutis er pereatur & ad
banc dignitatem promoverentur , una cum con-
Jenfu Pontificum optimatum imperii fui fta,
tuere procuravit c.
( 1 ) Et ftatutum . In vet ftis exemplaribus
regio , Sangallenfi , Normannico , Trecenfi , in
uno Vaticano , & in meo legitur : Unde ftatu
tum eft .
(2 ) Nifi prius a dominis . ) Vita Ludovici
Pii Confiderans etiam idem piiffimus Imperator
non debere Chrifti miniftros obnoxios effe humane
fervituti, fed multorum avaritiam abuti mi-
nifterio ecclefiaftico ad proprium quæftum , ftatuit
ut quicunque ex fervili conditione , conciliante
fcientia morum probitate , ad minifterium al-
taris a cifcerentur , primum manumittantur a pro-
priis dominis vel privatis vel ecclefiafticis
tunc demum gradibus altaris induantur . Dura-
vit ittud jus ufque ad tempora Pontificum Ro-
manorum , qui Avenioneniem cathedram te-
nuerunt . Edita eft nuper charta libertatis quam
Emelina Abbatiffa Sanctæ Mariæ Sueflionenfis
conceffit anno MCCCXVII. Pero filio Valteri de
Choy ut Clericus fi ret & in clericali liberta-
te permaneret . Extat in bibliotheca regia ver
tus codex Ms. numero 1892. in quo contine-
tur formularium , ut fert titulus , Domim Papa
correctum reformatum de fpeciali mandato Do-
mini Benedicti Papæ duodecimi . Continet au-
tem formulas rerum quæ magna ex parte acti-
tabantur fub pontificatu Bonifacii Octavi . Illic
mentio eft cujufdam fervi , qui , ignorante do-
mino fuo , ab Epifcopo non fuo per fimplici-
tatem & juris ignorantiam ordinem fubdiaco
natus receperat , & poftmodum habitu religio-
nis affumpto , ad ordines fuperiores acceflerat ,
Refcripto Romanæ pœnitentiariæ committitur
Abbati monafterii in quo ille degebat , ut fi
præfatus monachus non fuit poft religionis in-
greffum a fuo domino requifitus , & ex taci-
turnitate ejus præfumi pollit eum confenfifle ,
in ordine fuo poft peractam poenitentiam mi
niftrare finatur . Alius quidam , domino fuo
fciente & non contradicente , ordinein fubdia-
conatus furtive fufceperat , in ipfo publice diu-
tius miniftraverat , & proceffu temporis ad fu-
periores procefferat . Mandatur Epifcopo ejus
ut fi prædictis veritas fuffragatur , & alias di-
tos ordines rite recepit , cum eo difpenfetur
eo modo quo de fuperiore ftatutum vidimus ,
3-
CORU
M
M
FRAN
provincia filium genuerit , & ipfe filius ibi-
dem educatus & ad gradus ecclefiafticos pro
motus fuerit , & utrum fervus fit ignorave-
rit ( 5 ) , & poitea veniens dominus ejus le
gibus eum adquifierit , fancitum eft ut fi do-
minus ejus illi libertatem dare voluerit , in
gradu fuo permaneat ., Si vero eum catena
fervitutis a caftris dominicis extrahere vo-
luerit , gradum amittat ( 6 ) : quia , juxta
facros ordines ( 7 ) , vilis perfona ( 8 ) ma-
nens , facerdotii dignitate fungi non poteft .
De rebus vero illorum vel peculiare ( 9)
qui
Similem porro huic regio codicem habet bi-
bliotheca Cæfarea , ut Lambecius monet in li-
bro fecundo commentariorum de eadem biblio-
theca pag. 932.
(3 ) Dominus ejus eum recipiat . ) Sed quæri
poteft utrum præfcriptio hic locum habeat ad-
verfus dominum . Ea controverfia agitata eft
anno DCCCLV. in caufa Archidiaconi Ecclefiæ
Viennenfis , ut patet ex capie 23. Concilii
Valentini tertii . Hincmarus quoque apud Flo-
doardum lib. 3. cap. 23. præfcriptionem oppo-
fuit Irminfinda cuidam matrona , quæ Diaco
num quendam comprehendi juflerat & in fer-
vitium fuum redigi .
(4 ) Ab alia patria . ) In codice regio , in
Trecenfi , & meo legitur aliqua .
(5 ) Ignoraverit . ) Antiqui libri Remenfis ,
Pithoeanus , & Parifienfis habent , ignoratum
fuerit . Sic etiam legit Hincmarus Epifcopus
Laudunenfis in epiftola ad Remenfen , quæ
edita eft in tomo fecun to operum Hincmari
pag. 343 , Regino , Burchardus , Ivo , & appen-
dix Concilii Lateranenfis , ignotum fit.
( 6 ) Gradun amittat . ) Joachimus Vadianus
lib. 1. de collegiis monafteriifque Germania
veteribus pag. 13. Servum fugitivum ab igno-
rante Epifcopo in presbyterum ordinatum , fi do-
minus requifiviffet , non afferebat adeo facerdo-
tium quin probata fervitute in priftinam condi-
tionem remigraret . Necdum enim notus erat cba-
racer ille indelebilis quem fcbola poftea inven-
tum facrificiis fuis mufferunt .
(7. Juxta facros ordines . ) Ita omnia vetera
exemplaria & Hincmarus Laudunenfis . Du-
bium autem non eft quin hie ordinum vocá-
bulo intelligantur canones five regulæ ecclefia-
fticæ . Itaque Regino , Burchaidus , Ivo , &
Gratianus voci ordines fubftituerunt vocem ca-
nones . Infra cap. 91. legitur juxta facros cano-
nes . Et tamen in Capitulari ipfo anni DCCCXVI.
ex quo caput illud fumptum eft , vetus codex
Sancti Remigii Remenfis , qui nunc extat in
bibliotheca Thuana , fcriptum habet , juxta fa-
cros ordines . Unde colligi poteft aut voces illas
tum permutari invicem folitas , aut pronos in
hunc errorem fuiffe librarios . Benedictus III.
in epiftola ad Hincmarum : Equiparare te vi-
ros illos profpeximus qui non terrenis actibus ca-
ducifque delectati funt obfervationibus , infinito-
que Dei zelo accenfi , ecclefiaftica promulgarunt
ftatuta ordines . Hinc fortaflis ordinare pro
constituere , jubere . Certe apud Reginonem
lib. 1. cap. 63. in antiquis exemplaribus Pari
fienfi , Viennenfi , & Moguntino legitur pre
ter ordinationem , ut in canone tertio apoftoli-
co apud Dionyfium Exiguum & Ifidorum , cum
in Helmaftadienfi icriptum fit præter ordinem .
( 8 ) Vilis perfona . ) Refpicit ad caput pri-
mum epiftolæ primæ Sancti Leonis , ubi fcri-
ptum eft de fervis non ordinandis , tanquam
fervilis vilitas bunc honorem capiat .
(9 ) Peculiare , ) Vadianus lib. 2. pag. 82. Pe
cu-
 LIBER
qui a propriis dominis libertate donantur ut
ad gradus ecclefiafticos jure promoveantur ,
ftatutum eft ut in poteftate dominorum con-
fiftat utrum illis concedere an fibi vindicare'
voluerint . Ceterum fi poft ordinationem ali-
quid adquifierint , illud obfervetur quod in
canonibus de confecratis ( 1 ) nihil habenti-
bus conftitutum eft , De Ecclefiarum vero
fervis communi fententia decretum eft ut
Archiepifcopi per fingulas provincias confti-
tuti noftram auctoritatem ( 2 ) , fuffraganei
vero illorum exemplar illius penes fe habeant .
Et quandocunque de familia Ecclefia ( 3 )
utilis ( 4 ) inventus aliquis ordinandus eft , in
ambone ( 5 ) ipfa auctoritas coram populo le-
gatur ; & coram facerdotibus , vel coram fide-
libus laicis , ante cornu altaris ( 6 ) , ficut in
noftra auctoritate continetur , remota quali
bet calliditate libertatem confequatur , & tunc
demum ad gradus ecclefiafticos promoveatur .
Similiter quoque de his agendum eft quos
laici de familia Ecclefiarum ad facros ordi-
nes promovere voluerint . Sed & de his quos
Præpofiti Canonicorum aut monachorum or-
3
dinandos expetiverint eadem forma fervan
Tom. III.
culium dixere Jureconfulti quidquid fervus do
mini permiffu poffidebat , quod a chartulario illo
noftro peculiare rede Latine eft dictum . Quic-
quid enim ad peculium attinet , peculiare dici
poteft .
( i ) In canonibus de confecratis . ) Vide infra
cap. 150.
( 2 ) Noftram auctoritatem . ) Vide appendi-
cem Marculfi cap. 8.
(3 ) Familia Ecclefiæ . ) Id eft , fervi Eccle-
fiæ " ut res ipfa loquitur . Extant apud Regi-
nonem lib. 1. cap. 301. & apud Lindenbrogium
cap. 101. itemque in nova noftra collectione
formularum cap. 43. formulæ , fecundum quas
fervus ecclefiafticus manumittebatur ut ad fa-
cros ordines promoveri poffet . Apud Vadia-
num vero lib. 2. pag. 74. & apud Goldaftum
in collectione chartarum Sancti Galli cap. 7 .
legitur teftamentum libertatis Sigimari fecun-
dum hanc formulam factum ab Engildruda
fanctimoniali . Itaque fi quis fervus ecclefia-
fticus ad facros ordines promovebatur abfque
confenfu Ecclefiæ , cujus fervus erat , ordinatio
non valebat . Docent iftud etiam literæ Guil-
lelmi Epifcopi Parifienfis datæ anno MCCXLI .
in chartulario monafterii Foffatenfis . Et fi poft
fufceptam tonfuram clericalem uxorem duce-
rent , bona eorum quandoque redibant ad Ec-
clefias , ut patet ex literis Officialis Parifienfis
datis anno MCCXIV. in eodem chartulario .
(4) Utilis . ) Charta monafterii Conchenfis
data regnante Philippo : Et fi utilis fuerit , fa-
ciet illum ordinare ad Presbyterum .
( 5 ) In ambone . ) Crefconius cap. 166. De his
que debeant in ambone id eft in pulpito pfalle
re . Vide Reginonem lib. 1. cap. 407. & Bur-
chardum lib. 2. cap. 21. 32. & gloffarium Spel-
manni .
(6 ) Ante cornu altaris . ) Vide appendicem
Marculfi cap. 8. & novam collectionem formu-
larum cap. 43.
(7 ) Exheredari . ) In codice Camberonenfi ,
in Remenfi , Normannico , Parifienfi , Pithoea
no legitur exhereditari .
( 8 ) Quod fi aliquis . ) Poftrema hæc pars
iftius capitis fic habet in libro Divionenfi : Quod
1. 157
da eft . Ibid. c.6.
De perfonis a quibus non funt ves
accipienda.
LXXXIII. Statutum eft ut nullus quilibet
ecclefiafticus ab his perfonis res deinceps ac
cipere præfumat quarum liberi aut propinqui
hac inconfulta oblatione poffint rerum pro
priarum exheredari ( 7 ) · Quod fi aliquis
( 8 ) deinceps hoc facere tentaverit , a fyho
dali vel imperiali fententia modis omnibus
( 9 ) feriatur . Ibid, c. 7. લ
De Presbyteris conftituendis y
LXXXIV . Statutum eft ut fine auctorita-
te vel confenfu Epifcoporum Presbyteri in
quibuslibet Ecclefiis nec conftituantur nec
expellantur . Et fi laici Clericos ( 10) proba-
bilis vitæ & doctrine Epifcopis confecrandos
fuifque in Ecclefiis conftituendos obtulerint
nulla qualibet occafione eos rejiciant . Ibid.
c. 9.
De manfis uniufcujufque Ecclefiæ .
LXXXV . Sancitum (11 ) eft ut unicuique
Ec-
fi aliquis deinceps hoc facere temptaverit
acceptor fynodali fententia diftri&
te feriatur ‫مین‬
res ad exheredatos redeant . Poftea fequitur cas
put octavum Capitularis anni DCCCXVI. quod
extat infra lib. 5. cap. 212. In Rivipullenfi le- 1
gitur : Quod fi aliquis deinceps hoc facere tem-
ptaverit , acceptor a fynodali vel imperiali fen-
tentia modis omnibus diftricte feriatur res
ad exheredatos redeat . Tum fequitur idem ca-
put octavum Capitularis anni DCCCXVI. Sic et-
iam in Normannico , nifi quod in nonnullis
vocibus fcribendis erratum eft a librario . Sa-
ne noftrum hoc caput mutilum videtur , &
pleniorem fenfum habet in his tribus exem-
plaribus . Quo fit ut exiftimem Anfegifo non-
hulla excidiffe inter fcribendum , parteini ni-
mirum poftremam iftius noftri capitis & prio
rem ejus quod fequitur in ipfo Capitulari .
(9 ) Modis omnibus . ) Codex Pithoeanus ha→
bet omnimodis .
(10) Si laici Clericos . ) De Clericis laicorum
vide infra lib. 5. cap. 230. & Notas ad Ago-
bardum pag. 63.
(11 ) Sancitum . ) Caput iftud apud Gratianum
refertur ex Concilio Guarmacienfi feu Wor-
macienfi , ubi hodie legitur . Eft autem Ludo-
vici Pii , ut dictum eft . Arbitror enim caput
iftud cum nonnullis ex eis quæ præcedunt &
cunctis quæ fubfequuntur in vulgatis editioni-
bus Concilii Wormacienfis , ad fynodum illam
non pertinere , fed effe tantum excerpta ftu-
diofi cujufdam ex canonibus Conciliorum , de-
cretis Pontificum Romanorum , & Capitulari-
bus Regum Francorum . Certe pleraque capi-
tula libri primi Capitularium illic defcripta
funt eodem ordine quo reperiuntur apud An-
fegifum . Præterea unum idemque caput bis
reperitur eifdem verbis in illa fynodo , quod
abfurdum effet in mentem veniffe cuiquam
eorum Epifcoporum qui Wormacienfi Conci-
lio interfuerunt . Veriffima itaque eft obferva-
tio Surii , cujus hæc eft admonitio ftatim poft
caput 44. fynodi Wormacienfis : Ufque ad hoc
45. capitulum exclufive omnia fuperiora capitula ,
dempto quadragefimo , in quodam vetufto exem-
plari babebantur . Ea porro quæ fequuntur dee
rant :
 15.8. CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

Ecclefiæ unus manfus integer ( 1 ) abfque alio
fervitio adtribuatur . Et Presbyteri in eis
conftituti non de decimis , neque de obla-
tionibus ( 2 ) fidelium , non de domibus
neque de atriis vel hortis juxta Ecclefiam
pofitis , neque de præfcripto manfo aliquod
fervitium faciant præter ecclefiafticum . Et
fi aliquid amplius habuerint , inde feniori-
bus ( 3 ) fuis debitum fervitium impendant .
V. 100. 214. Add. IV. 163. Capitul. a.816.
G. 10,
hoc impletum fuerit ( 5 ) , ut unaquæque
Ecclefia fuum Presbyterum ( 6 ) habeat , ubi
id fieri facultas providente Epifcopo permi-
ferit . Ibid. c. II,
De villis novis & Ecclefiis in eis noviter
conftitutis.
LXXXVII. Sancitum eft de villis novis &
Ecclefiis in eis noviter conftitutis ut deci
mæ ( 7 ) de ipfis villis ad eafdem Ecclefias
conferantur . Ibid. c. 12.

De Presbyteris uniufcujufque Ecclefiæ . De facris vafis Ecclefiæ in pignus datis ,

1
LXXXVI. Statutum ( 4 ) eft , poftquam LXXXVIII. De facris vafis ( 8 ) Ecclefia
quæ

rant : quæ fane ad banc ſynodum pertinere non ex parte fit obfervatio Molinai , faltem quoad
videntur cum interdum repetantur que jam militiam . Nam infrà cap. 142. edicitur ut Epi-
fuperius iifdem pene verbis fancita leguntur . Pus fcopi prævideant quem honorem Presbyteri
tavit autem Carolus Molinæus caput iftud a pro Ecclefiis fuis fenioribus tribuant , Sciebant
Carolo M. * editum fuiffe apud Wormatiam • autem Epifcopi dictum effe Presbyteris & Dia-
Hæc funt ejus verba ex nota marginali ad conibus ut arma non portent , fed magis fe
ftylum Parlamenti Parifienfis pag. 231. Hac confidant in oratione Dei quam in armis ut
conftitutio facta eft in dieta imperiali apud Wor- legitur fupra cap. 66. hujus libri . Et ex Ca
matiam , ubi Carolus Magnus primum regni dia pitulis Caroli Calvi tit. XXXVII. cap. x . collis
dema fufcepit , & babetur ad verbum in cap. 1 . gi poteft fervitium fenioribus debitum intel
extra de cenfi. infigni ingratitudine Pontificum ligi debere de cenfu & de caballi paftu . Hane
Romanorum & Canoniftarum , qui auctoris vide- interpretationem confirmare videtur caput fex-
licet Caroli Magni nomen & memoriam deleve- tum Concilii Troslejani , ubi fervitia quæ do
runt . Multa hic peccavit Molinæus . Nam pri- mini requirebant a Presbyteris de rebus eccle-
mo conftitutio hac non eft Caroli M. fed Lu- fiafticis , ifta enumerantur , exactiones cenfus ,
dovici Pii . Deinde falfum eft Carolum M. exenia , paftus , paravereda , feu caballorum
primum imperii diadema fufcepiffe Worma- faginationes . Fortaffis ad fervitium dominis
tia . Neque hic accufandi funt Romani Pon- debitum pro terris Presbyterorum pertinet hic
tifices , fed Burchardus , ex quo Gratianus & locus ex epiftola 113. inter Bonifacianas , in
collectores Decretalium ifta fumpferunt . Sane qua monachi S. Petri Horbachenfis ifta fcri-
fi per malam feculorum quorundam fortunam bunt ad Riculfum Archiepifcopum Mogunti-
licuiffet recurrere ad fontes , arbitror Gratia- num : Dominus Bernarius Epifcopus mifit ei unum
num non omiffurum fuiffe hanc auctoritatem , caballum pafcere de noftro ftipendio .
qui animum a Capitularibus abhorrentem non (4 ) Statutum . ) Caput iftud deeft in anti-
habebat . Vide porro Notas ad Gratianum pag. quis exemplaribus Sangallenfi & Thuano . In
533. & ad Reginonem pag. 545. Colbertino legitur in titulo De Presbyteris
( 1 ) Manfus integer . ) Ideft , qui habeat bu- uniufcujufque Ecclefia . Sed caput ipfum ibi non
nuaria duodecim de terra arabili & mancipia extat . Regino illud refert ex Capitularium lib.
duo ut ifta interpretatur Lotharius Impera- 1. cap. 86. Burchardus ex Concilio Remenfi .
tor tit. 4. cap. 1. id eft , fervum & ancillam, ut (5) Poftquam hoc impletum fuerit . ) Id eft ,
legitur in vita Ludovici Pii ; Volens etiam poftquam manfus integer attributus fuerit Ec
unamquamque Ecclefiam habere proprios fum- clefiæ ,
ptus , ne per ejufcemodi inopiam cultus divini (6 ) Suum Presbyterum . ) Id eft , proprium
negligerentur , inferuit prædido edicto ut per Presbyterum , qui curam animarum ad Eccle-
fingulas Ecclefias manfus tribueretur unus cum fiam illam pertinentium exerceat . Iftud au-
penfatione legitima fervo atque ancilla , Vide tem propterea decretum eft ne Presbyter unuş
epiftolam Frotharii Epifcopi Tullenfis . Vide plures fimul Ecclefias haberet . Quod tempo-
etiam infra lib. 5. cap. 100. 214. & Addit. IV. ribus illis introduci coeptum in Ecclefiam col-
cap. 163. & Winkelmannum in Notitia Saxo- ligi poteft ex his quæ adnotata funt ad epifto
Weftphalia pag. 411. Jam 29. Lupi Ferrarienfis ,
(2) De oblationibus , ) Quæfitum eft olim quid ( 7 ) Decima ) Ante conftitutionem iftam
hic intelligi debeat per oblationes fidelium . ( uti alias diximus ) decima non pertinebant
Reperi enim hanc obfervationem in vetuftiffi- ad Ecclefias noviter fundatas , fed ad antiquio
mo codice Ms. bibliothecæ Thuana : De uno res Ecclefias , id eft , ad eas intra quarum li-
manfo ad Ecclefiam dato in primo libro Capitu- mites novæ conftitutæ erant . Inter epiftolas
lorum ita fcriptum habetur : Sancitum eft ut Frotharii Epifcopi Tullenfis reperitur una Al
unicuique Ecclefiæ &c. In bujus autem capitu berici Epifcopi Lingonenfis ad eundem Fro-
li loco ubi fcriptum eft neque de oblationibus tharium , in qua conqueritur vicum five Ec-
fidelium , intellegenda funt etiam terrule vel vi clefiam Bofonis monafterii privilegium ac cen
neola que pro loco fepultura vel pro anima fue fum fuum perdidiffe propter novas capellas a
requie quifcunque Ecclefia contulit five contuler Frothario dedicatas . Unde tuam , inquit , fra
rit . Sumpta eft ifta interpretatio ex capite 407. ternam deprecor dilectionem ut fecundum finceri
libri fexti Capitularium & ex capite 57. Ad- tatem epifcopalem ac ecclefiafticam fanétionem a-
ditionis quarta . Vide Capitula Caroli Calvi gatis no propter novas capellas antiquiffimas quod
tit. xxxvii. cap. xi. per tot annos tenuit perdat Ecclefia , & mihi non
(3 ) Senioribus. ) Id eft , dominis feudalibus , fit neceffe per hoc epifcopalem puljare conventum .
ut ait Molingus in loco paulo ante laudate . ( 8) De facris vas . ) Puto caput iftud fa-
Sic enim vocatur in Capitulis Caroli Magni . Et tum effe adverfus Judæos . Vetuerat Caroluş
intelligitur de omni fervitio , etiam militiæ , ne M. anno DCCCV ne thefauri ecclefiaftici ven-
refp. fraudetur . Nefcio tamen an vera omni derentur Judais & aliis negotiatoribus . Inven
ta
 LIBER
quæ in pignus a nonnullis in quibufdam lo-
cis dari comperimus , inhibitum eft ne de-
inceps a quoquam fieri præfumatur , nifi fo-
lummodo neceffitate redimendorum captivo
rum compellente . Ibid. c. 13.
De Ecclefiis deftru&tis , vel de nonis
decimis .
LXXXIX . De Ecclefiis fane deftructis >
vel de nonis & decimis , five de clauftris
Canonicorum , qualiter conftitui & ordinari
a nobis placuerit , aliis capitulis fubter ad-
notavimus . Ibid. c. 14.
De Ecclefiarum bonore .
XC. Sed & de Ecclefiarum honore , quo-
modo Deo adjuvante , quantum in nobis eft ,
vigeat , fimiliter in fubter adnotatis capitu-
lis infertum effe dinofcitur . Ibid. c. 15.
De Epifcopis Italiæ .
XCI. De Epifcopis vero in Longobardia
conftitutis , qui ab his quos ordinabant fa-
cramenta ( 1) & munera contra divinam &
canonicam auctoritatem accipere vel exigere
foliti erant , modis omnibus inhibitum eft
ne ulterius fiat : quia juxta facros canones
uterque gradu proprio talia facientes decidí
debent , Ibid. c. 16.
Tom. III.
ta eft , ut puto , alia ratio vendendi , nimirum
pignus , Itaque impiam illam fraudem hoc ca-
pi te fuftulit Ludovicus Pius .
( 1 ) Sacramenta , ) Quænam illa fuerint ex-
plicat , ut opinor , canon XIII . Concilii fecun-
di Cabilonenfis , ubi fic legitur : Diatum eft in-
terea de quibufdam fratribus quod eos quos ordi- 5
naturi funt jurare cogant quod digni fint ,
contra canones non fint facturi , & obedientes fint
Epifcopo qui cos ordinat & Ecclefiæ in qua ordi-
nantur . In formulis promotionum epifcopalium
cap. 18. §. 1. Hincmarus Archiepifcopus Re-
menfis fcribens ad clerum populumque Lau-
dunenfem de ordinatione Hedenulfi Epifcopi
Laudunenfis , inter cetera , mandata , quæ illi
data effe ait ab ordinatoribus fuis , iftud com-
memorat : Ab eis etiam quos ordinaverit inde-
bitum & contra facras regulas fibi facramentum
fieri non compellat . Verum tamen etfi Ludovi
cus ifta fieri vetuiffet ab Epifcopis Longobar-
dis , illi nihilominus hanc confuetudinem re-
tinuerunt , ut patet ex Glabro Rodulpho in vis
ta Willelmi Abbatis Divionenfis cap. 4. Pra-
dictum monafterium in Vercellenfis urbis epifco-
pio fitum , ejufdem Epifcopi ditioni fubjacebat :
Inoleuerat autem male arrepta confuetudinis ufus
ut nullus fratrum loci illius Levitici ordinis gra-
dum prius fufciperet quam fefe affertione juran
di promitteret fervaturum fidelitatem Epifcopo ,
Hodie res eft extra omnem controverfiam
Nam quando aliquis ordinatur Presbyter , Epi-
fcopus fic eum compellat : Promittis mihi
fuccefforibus meis reverentiam obedientiam ?
Ille vero genuflexus & manibus fuis junctis po-
fitis inter manus Epifcopi , quæ funt folennia
facramenti fidelitatis , refpondet : Promitto .
(2 ) Statutum eft . ) Burchardus tribuit caput
iftud Papa Siricio , Burchardum fecutus eft Îvo
Ivo
Carnotenfis ,
I. 159
De Presbyteris qui feminas in domibus
babent .
XCIL Statutum eft ( 2 ) ab Epifcopis
de Presbyteris qui feminas fecum indifcrete
habitare permittunt , & propter hoc mala
opinionis fufpicione denotantur , ut fi dein-
ceps admoniti non fe correxerint , velut con-
temptores facrorum canonum canonica inve-
&
tione feriantur . Ibid c. 17.
De Presbyteris qui pro chrifmate in Cœna
Domini veniebant .
XCIII. De Presbyteris ( 3 ) qui accipien-
di chrifmatis gratia ad civitates in Cœna
Domini venire foliti erant , fancitum eft uc
de his qui longe pofiti funt , de octo vel
decem unus ab Epifcopo ( 4 ) eligatur , qui
acceptum chrifma fibi & fociis fuis diligen-
ter perferat . Hi vero qui non longius a ci-
vitate quam quatuor aut quinque millibus
habitant , more folito ad accipiendum chrif-
ma per fe veniant . Difcendi vero alio non
quadragefimæ ( 5 ) tempore ad civitates con-
vocentur ( 6 ) . Ibid. c. 18.
De prædicatione & confirmatione
Epifcoporum ,
XCIV. Ne vero Epifcopi ( 7 ) occafione
prædicandi aut confirmandi oneri effent po-
pulis ( 8 ) , a nobis admoniti polliciti funt
O 2 fe
(3 ) De Presbyteris . ) Burchardus pro more
fuo caput iftud refert ex Concilio Meidenfi cap.
VI. Idem tamen parun mem or rerum a fe
fcriptarum , caput 67. ejufdem libri quarti ait
fumptum effe ex capite fexto Concilii Mel-
denfis .
• (4) Ab Epifcopo . ) Burchardus habet , ab
Archidiacona. Sic etiam Ivo .
( 5 ) Non quadragefima . ) Antea quippe fta-
tutum fuerat ut in quadragefima Presbyteri
ad Epifcopum in civitatem venirent , ibique
rationem villicationis fuæ ei redderent , ut pa-
tet ex lib. 5. cap. 2.
( 6 ) Convocentur . ) Poftea Regino , Burchar-
dus , & Ivo addunt , propter plebes fibi commif-
fas . Sed hæc non extant in antiquis Capitu-
larium exemplaribus .
( 7 ) Ne vero Epifcopi . ) Regino caput iftud
citat ex Capitulis fynodalibus Karoli Imperatoris
tit. XCIV. hoc eft , ex libro primo Capitularium
Putabat enim nihil hic effe Ludovici Pii .
(8 ) Oneri effent populis . ) Concilium Toleta
num VII, cap 4. Cum vero Epifcopus dioceſem
vifitat , nulli præ multitudine onerofus exiftat ,
nec unquam quinquagenarium numerum evectio
nis excedat , aut amplius quam unam diem per
unamquamque bafilicam remorandi licentiam ha-
beat . Ifidorus habet quinarium pro quinquage-
narium . Sed hanc lectionem rejiciunt Corre-
&
tores Romani & Loaifa . Attamen habita ra-
tione modeftia veterum Epifcoporum , quoruin
animus valde alienus erat a faftu qui poftea
invafit plurimos eorum qui cathedras epifco-
pales poft illos tenuerunt , huc valde inclinat
animus ut exiftimem Ifidorianam lectionem
effe meliorem . Poftea Alexander III. in ca-
pite quarto Concilii Lateranenfis modum præf
cribens faftui & ambitioni Prælatorum eccle-
fiafticorum , Archiepifcopis parrochias vifitan-
tibus
 UM
160 CAPITULARI REGUM FRANCORUM
fe deinceps hoc cavere velle , & eo tempo-
re fuum minifterium , in quantum facultas
dabatur , exequi , quo ( 1 ) eorum profectio ,
quantum in illis erat , his quibus prodeffe
poffunt & debent non fit importuna vel one-
rofa . Ibid. c. 19.
De pueris tonderdis & puellis velandis ,
XCV, Ne pueri vero fine voluntate pa-
rentum tonfurentur , vel puellæ velentur
modis omnibus inhibitum eft . Et qui hoc
facere tentaverit , multam quæ in capitulis
legis mundana a nobis conftitutis contine-
tur perfolvere cogatur . Ibid. c. 20.
De feminis viros amittentibus .
XCVI. De feminis ( 2 ) quæ viros amit-
tunt placet , ne fe , ficut hactenus , indifcrete
velent , fed ut triginta dies poft deceffum
viri fui expectent , & poft tricefimum diem
per confilium Epifcopi fui , vel fi Epifcopus
abfens fuerit , confilio aliorum religioforum fa-
cerdotum fuorumque parentum atque amico-
rum id quod eligere debent eligant . Et quia
tibus permifit habere quadraginta vel quin
quaginta evectionum numerum , Epifcopis ve-
ro viginti vel triginta . Ifidorus Clarius Epif-
copus Fulginas modefte vifitabat fuam dia ce-
fim , nulli gravis , ne ea quidem a Presbyteris
exigens quæ vetufta confuetudo & canones
Conciliorum præftari jubent Epifcopis parœcias
fuas vifitantibus . Docet nos ipfe in oratione
21. in fermonem Domini in monte habitum ;
Quod vero ad invifendas parochias pertinet ,
idem Epifcopus , ne parochis gravis fit , primum
non exigit inter vifitanium id quod fanctorum
patrum decreta ad levands Epifcopi Jumptus
volunt . Quod vero ei fponte offertur , ut par
pullorum , aut pulli aliqui columbarum , tam exi-
guum eft ut nihil differat utrum quicquam ei aut
nibil offeratur. Vide Concilium Valentinum III.
cap. 17. 22. & canonem Triburienfem relatum
a Reginone lib. 1. cap. 12.
(1 ) Exequi quo . In antiquis exemplaribus
Normannico , Pithoeano , Remenfi , & Pari-
fienfi fic legitur: Exequi ut bis quibus prod : Je
poffunt & debent non fit importuna vel onerofa
corum vifatio . In duobus Vaticanis & in Me-
tenfi ita Exequi his quibus prodeffe poffunt
debent non quo eorum profectio quanium in il-
lis erat fit importuna vel onerofa . Sic etiam
ferme Regino .
(4 De feminis . ) Burchardus caput iftud
tribuit Concilio Aurelianenfi . Et ut fraudem
fuam magis tegat , mutat quædam verba , tan-
quam ifto capite Epifcopi decerneren . ut ro-
getur Princeps a facro conventu ut publice
poenitentibus & viduis tuitionem fam imper-
tiat . Sic etiam Ivo , quia Burchardum exfcri-
pfit . Verum præterquam quod omnia Capitu
larium exemplaria oftendunt hanc legem effe
latain a Principe , & quod illa reperitur in Ca-
pitulari Ludovici Pii , eam ab illo editam fuif-
fe cum confenfu Epifcoporum docent Epifco-
pi Concilii fexti Parifienfis lib. 1. cap. 44. Et
abhinc ab omnibus offervandum fatuimus ut bu-
jufcemodi vidua amiffis viis rep.nte non velen-
tur , fed cum conhibentia Epifcipi fui triginta
diebus , ut a gloriofo Principe Domno Hludovico
cum confenfu veneralilium facerdotum jamdudum
conftitutum eft, expeâent . Confirmata dein fuit
a facro ( 3 ) conventu rogati ( 4 ) ut hi qui
publicam gerebant pœnitentiam , & feminæ
quæ viros amittebant , noftra auctoritate
donec deliberent quid agant , tuerentur ( 5 ),
fpecialiter pro his capitula fieri & legis mun
danæ capitulis inferenda decrevimus . Ibid.c,
21. Leg. Longob. L. II. tit. 6. c. 4.
De raptis & de earum raptoribus ,
XCVII . De raptis vero & raptoribus
quamquam fpecialiter decreviffemus quid pati
debeant qui hc nefas deinceps facere tenta-
verint , quid tamen fuper his facri canones
præcipiant hic inferendum neceffariam duxi-
mus ; quaterus omnibus pateat quantum ma-
lum fit , & non folum humana fed etiam
divina auctoritate conftricti , ab hinc hoc mas
lum caveatur ( 6 ) . Ibid. c. 22.
De puellis raptis necdum defponfatis .
XCVIII. De puellis ( 7 ) raptis necdum
defponfatis in Concilio Chalcedonenfi , ubi
DCXXX . ( 8 ) patres adfuerunt , capitulo
XXXVIII. ( 9 ) ita habetur : Eos qui rapiunt
puel-
hæc lex a Lothario Imperatore , ut patet ex li-
bro tertio legis Longobardorum .
(3 ) Et quia a jacro . ) Fraus Burchardi : Et ut
regetur Princeps a facro conventu ut bi qui pu-
blicam egerunt pæn tentiam c.
(4 ) Rogati , ) Codex Pithoeanus , itemque
Normannicus , Remenfis , Bellovacenfis , Pari-
fienfis habent , rogati fumus .
(5 Tuerentur . ) Paffiva fignificatione , ut in
canone undecimo Concilii fecundi Hifpalenfis ;
quorum non folum gubernaculis tueri fed etiam
doctrinis ædificari poffint . Item in epiſtola re-
clamatoria cleri Moguntini ad Ludovicum Pium
Imperatorem : Ut Ecclefia Chrifti Domini noftri
cuftodiatur , adunetur , regatur , tueatur , & per-
fidorum doctrins intrinfecus purgetur .
( 6 ) Hoc malum caveatur . ) Codex Norman-
nicus , Remenfis , & Parifienfis habent , boc
malum ab omnibus caveatur .
( 7 ) De puellis . ) Caput iftud Regino refert
ex Capitula, ium lib. 1. cap . xcvi . Burchardus
ex Concilio Cabilonenfi cap. XXVII. Hinc ergo
corrige Gratianum , qui caput iftud repetit ex
Concilio Cabilonenfi .
(8) DCXXX. } Emendanda eft per occafio-
nem epiftola 72. Fulberti Epifcopi Carnoten-
fis , ubi fcriptum eft fynodum Chalcedonen-
fem fuiffe duodetriginta Epifcoporum , Pró
quo fic legendum eft ex auctoritate veterum
codicum Trecerfis & Petaviani ; Teflem mihi
allego magnam jynodum Chalcedonenfem fexcent
torum triginta Epifcoporum fub Leone Papa fub
Marciano Principe congregatorum .
9 ) XXXVIII. ) Ita omnia ferme ve era ex-
emplaria , non folum hic , fed etiam in libro
quinto cap. 224. Sic etiam legitur in veftis
exemplaribus fias Capitularis & canonum Ita
ci Lingonenfis . Tilius tamen & Pithoeus re-
poluerunt XXVII. qua re vera canon fynodi
Chalcedonenfis , qui ifthic refertur , eft xxv .
in vulgatis editionibus Conciliorum . Coex
Rivipullenfis habet xxvIII fict infra lib . 6.
cap. 96. omnes veteres libri habent xxvII.
occafione ifties canonis Chalcedonenfis . He-
roldus edidit xXVI . In Concilio Troslejano edi-
tum eft xxvII. An vero ita quoque fcriptum
fit in antiquis libris affirmare non poffum , n
nul-
 LIBER I. 161

puellas fub nominefimul habitandi , cooperan-
tes & conibentes raptoribus , decrevit fanta
Synodus , fi quidem Clerici funt , decidant gra-
du proprio fi vero laici , anathematizentur .
Quibus verbis aperte datur intelligi qualiter
hujus mali auctores damnandi funt , quando
participes & conibentes tanto anathemate
feriuntur , & juxta canonicam auctoritatem
ad conjugia legitima raptas fibi jure vindi
nino won recipi ; aut his certè viaticum de
feculo tranfeuntibus , fi tamen poenituerint ,
non negetur . Si vero de copulatione facra-
rum virginum tam fevere feriuntur , quanto
feverius feriendi funt qui eas rapiunt ? Ideo ,
ficut præmiffum eft , neceffe eft ut ab omni-
bus in Chriftiana religione confiftentibus ri 1
gore auctoritatis divinæ vel humanæ hoc
malum radicitus amputetur . Ibid. c. 25.

care nullatenus poffunt . Ibid. c. 43. De puellis , quo tempore velentur.-

De defponfatis ab aliis raptis .
XCIX. De defponfatis ( 1 ) puellis & ab
aliis raptis in Concilio Ancyritano capitulo
decimo legitur : Defponfatas puellas & poft
ab aliis raptas placuit erui & eis reddi
quibus ante fuerant defponfate , etiamfi eis
a raptoribus vis inlata conftiterit , Proinde
ftatutum eft a facro conventu ( 2 ) ut ra、
ptor publica pœnitentia multetur . Raptæ
vero, fi fponfus eam recipere noluerit , &
ipfa eidem crimini confentiens non fuit , li-
cenția nubendi alii non negetur . Quod fi
& ipfa confenfit , fimili fententiæ fubjaceat .
Quod fi poft hæc fe conjungere præfum-
pferint , utrique anathematizentur ( 3 )
Ibid. c. 24. ( 4 )
De his qui virginibus Deo dicatis
Je fociant .
C. De his vero ( 5 ) qui facris virginibus
fe fociant ita in decretis Papæ Gelafii capi-
tulo XX. ( 6 ) continetur : Virginibus facris
temere fe quofdam fociare cognovimus & poft
dicatum Deo propofitum incefta foedera fa
crilegaque mifcere quos protinus æquum eft
a facra communione detrudi , & nifi publi-
CI. Ne vero puellæ indifcrete velentur
placuit nobis etiam de facris canonibus quali
ter obfervandum fit hic inferre . De tem-
pore velandarum puellarum in Africano Con-
cilio capitulo XVI. continetur ut non ante
XXV. annos confecrentur . Item in eodem
Concilio capitulo XCIII. de virginibus ve-
landis ita continetur ; Item placuit ut qui-
cunque Epifcoporum neceffitate periclitantis
pudicitiæ virginalis , cum vel petitor potens
vel raptor aliquis formidatur , vel fi etiam
aliquo mortis periculofo fcrupulo compuncta
fuerit ne non velata moriatur , aut exigenti-
bus parentibus aut his ad quorum curam
pertinet , velaverit virginem feu velavit an-
te XXV. annos ætatis , non ei obfit Conci-
lium quod de ifto annorum numero conftitutum
eft. Unde colligitur quia juxta priorem fan-
étionem virgines XXV. ætatis fuæ anno ri-
te confecrandæ fint , quod fi præmiffæ ne-
ceffitates ante id fieri compellant , nullum
poffit Epifcopo adferre præjudicium confe-
cratio . Ibid. c. 26.
De examinatione Sanctæ crucis non facienda
CII. Sancitum eft ut nullus deinceps quam-

cam probatamque egerint pœnitentiam , om- libet examinationem crucis ( 7 ) facere præ-
Tom. III. Q 3 fu-

¡ hullum vetus illius Concilii exemplar viderim . eam , fi velit , quia vim paffa potius quam vio-
Conftans itaque effe debet legitimam effe le- lata videtur . Quod fi etiam ducere noluerit
tionem quam nos retinuimus , Cur autem hoc accipiat alteram feminam . Tamen fi & ipfa nu-
caput dicatur fumptum ex canone xxxvii , fy bere voluerit , excepto raptore cui voluerit alte-
nodi Chalcedonenfis criticorum efto judicium . ri legitime copuletur . Raptor vero adulterii eri-
( 1 ) De defponfatis . ) In libro primo legis minereus teneatur . Quod fi & ipfa confenfit, fimi-
Longobardorum caput iftud tribuitur Carolo liter ut raptor nuptiis in ulterius prohibeatur ;
Magno , Toletano vero Concilio apud Bur- is qui eam accepturus erat , aliam quam vo
chardum . Puto erratum utrobique effe . luerit accipiat . Codex Pithoeanus habet : Qut
( 2 ) A facro conventu . ) Ex hoc loco & ex Sponfam alienam non confentientem rapuerit , li-
his quæ dicuntur fupra cap. 96. colligitur non cet cum ea concubuerit , reddat eam cujus fpon
extare hodie omnes conftitutiones editas ab fa eft . Et poftea : accipiat alteram . Femina ta-
Epifcopis anno DCCCXVI. apud Aquifgranum . men , fi ipfa . Item Normannicus accipiat
(3) Utrique anathematizentur . ) Burchardus , alteram . Femina tamen . In Normannico , Pa
ne ullum veftigium Capitularium hic appare- rifienfi , Pithoeano : Similiter ut raptor & nu-
ret , primum iftam conftitutionem tribuit Con- ptis c.
cilio Toletano , tum verba & ordinem verbo- ( 5) De bis vero . ) Hoc caput , cum plerif
rum mutavit , nonnulla præterea addidit quæ in que capitibus libri primi , extat etiam in col-
Capitularibus non extant . Nam ubi dicitur pu- lectione Benedicti Levita lib. 5. cap. 226.
blica pænitentia multetur , ille addit fine Spe ( 6 ) Capitulo XX. ) In codice regio & in meo ,
conjugii maneat . Item in fine fcripfit : utrique tum etiam in editione Bafileenfi legitur capi-
ufque ad fatisfa& tionem anathematizentur . De- tulo xxx. haud dubie librariorum errore .
inceps ergo quærendus non eft fons capitis ( 7 ) Examinationem crucis . ) Codex regius ,
Statutum . 27. q. 2. cap. 34. de quo tantopere Normannicus , Parifienfis , Remenfis , meus ,
laborarunt Correctores Romani . " examinationem fanda crucis , Metenfis , in fan-
( 4 ) Poft caput XCIX. in vetuftis exempla de crucis . Palatinus , Vaticanus , Cambero-
ribus Pithoeano Parifienfi , Normannico & nenfis , in fanta cruce . Illuftriffimus Cardina
Remenfi fubjungitur : Qui fponfam alienam ipfa lis Baronius referens ad annum DCCcvi. verba
non confentiente rapuerit , licet cum ea concubue iftius capitis , quod putat effe Caroli Magni
rit , reddat çam ei cui ſponſa eft ; & is ducat ingenue fatetur nefcire fe quid fit examen vel
judi-
 1621 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

fumat ( 1 ) ; ne Chrifti paffio , quæ eft glori-
ficatio ( 2 ) , cujuslibet temeritate contem-
• incedit . Et ut ipfi clerum fibi commiffum
ptui habeatur . Ibid. c. 27.
De pabulo verbi divini nuntiando ,
CIII. Epifcopos monemus ut five per fe
five per vicarios pabulum verbi divini fedu-
lo populis adnuntient : quia , ut ait beatus
Gregorius ( 3 ) , iram contra fe occulti judicis
excitat facerdos fi fine prædicationis fonitu
in fobrietate & caftitate nutrirent , divinif
que officiis imbuerent , qui rite ad facrofan-
&tos ecclefiafticos ordines promoveri poffent .
Et utoperam dent quatenus Presbyteri Mif
falem & Lectionarium ( 4 ) five ceteros li-
bel-

judicium crucis . Sane res eft adeo difficilis & contra eum decertet . At codex Sancti Vincentii
abftrufa ut etiam poft eruditas doctiflimorum Metenfis hæc tantum: cum fcuto & fufte con-
obfervationes adhuc in ambiguo fit quo modo tra eum decertet . Item pro eo quod in capite
fieret examen illud crucis & qua ratione per cru- fexto idem codex Vaticanus & editio Bavari-
cem finirentur caufæ dubiæ & obfcura . Animus ca habent campo vel cruce contendant , Meten-
non eft hic perfequi varias variorum opiniones fis legit campo contendant . Hoc poftremum ca
neque quempiam eorum refellere . Satis erit put extat etiam in libro tertio Capitularium
admonere veram mihi videri fententiam Gret capite 46. & lib. 2. legis Longobardorum tit.
feri putantis judicium illud in hoc fuiffe pofi- 28. c. 3. iifdem omnino verbis quibus editum
tum ut quis fub cruce immotus perfifteret , do- eft ab Amerbachio ; ubi cum omnia vetera
nec Deus veritatem extraordinario quopiam exemplaria præferant lectionem quam nos re
modo patefaceret , Addo tamen oportuiffe ut tinuimus , Metenfe tamen habet tantum cam-
definitum certumque effet tempus ftandi ad po contendant abfque ulla mentione crucis
crucem ; quo elapfo , is qui perftiterat immo- Item in appendice fecunda libri quarti cap. 34.
bilis , victoriam confequebatur . Quoniam ve- legitur in omnibus ferme exemplaribus : con
ro difficile videbatur quempiam immobilem tendere voluerit in judicio aut in campo aut ad
fare ad crucem per longum fpatium abfque ex- crucem , licentiam habeat . Hic vero idem co
traordinario Dei auxilio , Deo fic tribuebant ju- dex Metenfis & alter bibliothecæ Vaticanæ , qui
dicium caufarum que ambigue & difficiles erant. fuit Palatinus , omittunt voces aut ad crucem
Extat illuftre hujus rei exemplum apudFerdinan- Hæc oftendunt , ut opinor , hanc legem ferva
dum Ughellum in catalogo Epifcoporum Vero tam effe in pagis Aquifgranenfi palatio vicinis ,
nenfium tomo quinto Italia facræ pag. 610, Orta Servatam quoque fuiffe in Longobardia colli-
erat inter cives Veronenfes & Epifcopum ac gitur ex gloffa codici regio. appofita in titu-
clerum fibi commiffum controverfia de ædifi- lo xxvIII , libri fecundi legis Longobardorum
candis moenibus urbis , cumque convenire non cap. 3. Si actor datus fuerit ab illo fuper quem
poffent , tandem habito confilio pacti funt ut hæc res intertiata fuerit , & ipfe auctor nem inter-
Dei & Sancti Spiritus refervarentur judicio . Eli tiatam recipere noluerit in auctoritate fita, F
gentes duos juvenes Clericos fine ullo crimine exi- dixerit fe illi rem illam non dediffe vel vendi
ftimatos , ftatuerunt in Ecclefia Santi Joannis Ba- die cui intertiata fuerit , & nullo modo fe au-
ptife ad domum , & ad crucem ftare fecerunt ; Borem illius rei effe , tunc debet contendere cum
quorum unus Aregaus , poft Archipresbyter , Ec- illo caufe auctorem negat campo vel cruce . Sed
clefia majoris nomine , alter vero ex parte Sandi cruce non , propter capitulum Lotharii Sancitum
Zenonis , Pacificus fcilicet ,, qui poft Archidiaco eft . Id eft propter conftitutionem iftam Ludo-
nus Ecclefie majoris fuit .• Hi Hi ambo
ambo ab
ab introitu
introitu vici Pii , quæ Lothario tribuitur in libro fe-
Miffe ufque ad mediam paffionem tantum que eft cundo legis Longobardorum tit. 55. cap. 32 .
fecundum Matthæum pariter ftarent . Ille qui de Abolitum quoque olim propter hanc legem in
parte publica datus fuerat , in terram velut exa- Italia fuiffe judicium crucis probat gloffa ad
nimis corruit . Pacificus vero ufque ad finempaf- idem caput tituli xxv111. in altero codice res
fionis ferit . His geftis , & omnibus gratias Deo gio : In boc vero quod dicitur cruce vel campo
agentibus , quartam partem tam civitatis quam contendat , de cruce repugnat , cum per crucem
caftelli pars epifcopii cum his qua fupra memora- non debeat fieri judicium . Probatur demum ex
vimus accepit Acta hæc regnante Carolo nota præfenti noftro capiti adjecta in priore co
Magno . 1. dice regio , ubi fic legitur : Hoc capitulum de-
(1 ) Facere præfumat . ) Beatus Rhenanus rogat capitulo Ludovici , Si duo teftimonia tit.
lib. 2. rerum Germanicar, pag. 94. Utebantur de teftibus , & certis aliis legibus examinationem
judicio aque frigida , aqua ferventis , novem crucis fieri præcipientibus , ut eft tertia de rebus
vomerum candentium , & examine fancte crucis , intertiatis . In capite tamen, Si duo teftimonia ,
Que omnia poft prohibita fuere . Huic tamen quod extat inter capitula Ludovici Pii excer-
Ludovici Pii conftitutioni evenit quod de ple- pta ex lege Longobardorum , nulla crucis men-
rifque aliis ejufdem Principis fanctionibus ob- tio reperitur . Sed lege tertia de rebus inter
fervatum eft , nimirum eam non ubique fer- tiatis , quæ conftituit partem capitis 214. libri
vatam effe . Ego , inquit Gretferus , crediderim fexti Capitularium & caput 46. libri tertii ,
latam quidem legem que hanc probationem ve- mentio habetur judicii crucis .
taret , verum ufu non receptam . Ifta viri docti (2) Quæ eft glorificatio . ) In antiquis exem-
fententia aliquid veri admixtum habet . Certum plaribus Vaticano , Metenfi , Palatino , Nor
quippe eft eam legem non ubique fervatam inannico , Bellovacenfi , Tiliano , Parifienfi
fuiffe , licet alicubi deinceps ab examinatione Remenfi , Divionenfi , Pithoeano , & Cambe
crucis abftentum fuerit , puta in vicinis Rhe- ronenfi legitur , neque glorificatio . In libro fes
no , Mofa , Mofellæque pagis . Iftud collegiffe cundo legis Longobardorum , que glorificata
mihi videor ex eo quod in aliquot antiquis eft . Libellus monachorum Fuldenfium oblatus
exemplaribus quæ ex tractu illo ad nos perve Carolo M. cap. 19. Ut crucis gloriatio in fingu
nerunt , crucis judicium & examen omiffum lis diebus dominicis fiat ante Millam.
eft in fingulis locis Capitularium , in quibus re- ( 3 ) B. Gregorius . ) Lib. 1. epift. 24.
liqua exemplaria illud habent . Incipiamus a (4 ) Millalem Ledionarium . ) latto in epifto.
Capitulari quarto anni DCCCII. in cujus capite la ad Otgarium Archiepifcopum Moguntinum ,
tertio hæc habet editio Bavarica & vetus co- quæ eft 114. inter Bonifacianas : Mittite mibi
a
dex Vaticanus : aut cruce aut fcuto & fufte de pergameno bono ad unum Lectionarium per
fcri-

!
 LIBER I. 163

bellos ( 5 ) fibi neceffarios bene correctos ha- pertinentes juxta vires emendent , qualiter 2
beant , & qualiter Ecclefias deftructas ad fe etiam viduas diligenter inftruant , quomodo
etiam

fcribendum ad unum Miffalem Gregorianum . nem cap. LXXXXVIII . In illo tempore loquente
Hi duo libri fæpe conjunguntur apud veteres , Jefu ad turbas multi crediderunt in eum , ufque
quia utroque opus erat ad celebrandas Miffas . opera Abraha facite .
Polypticus Sancti Remigii Remenfis : Miffalem Item alia fecundum Lucam cap. ccx . In il-
Gregorii , cum evangeliis & lectionibus . Flodoar lo tempore dicebat Jefus difcipulis fuis parabo-
dus lib. 3. cap. 9. agens de donis ab Hincma- lam banc , quoniam oportet femper orare , ufque
ro Archiepifcopo datis Ecclefiæ Remenfi : Sed cito faciet vindicam illorum .
Le&ionarium ad Miffas librum pari decore Contra Epifcopos male agentes . Secundum Mat-
venuftatum ibidem contulit . Lectionarium , ut theum cap. LIII . In illo tempors dixit Jefus di-
videmus in eo libro qui a Pamelio editus eft fcipulis fuis , Omnia ergo quæcunque vultis , uſ,
in Tomo fecundo liturgicorum , continebat epi- que intravit in regnum cœlorum .
ftolas & evangelia de circulo anni . Unde in In adventu Epifcopi . Secundum Matthæum
teftamento Eurardi Comitis legitur: Lectiona- cap. CLXXXI. In illo tempore dixit Jefus difcipu-
rium de epiftolis evangeliis cum auro fcriptum . lis fuis , Quid vobis videtur , Si fuerint alicui
In chronico Fontanellenfi cap. 16. fcriptum eft Centum oves , ufque in medio eorum .
de Anfegifo Abbate Le&ionarium etiam in Item fecundum Johannem cap LXXXVIII. In il-
membrano purpureo fimiliter fcribere juffit , deco lo tempore dixit Jefus difcipulis fuis , Ego fum
ratum tabulis eburneis . Simile Remenfi Eccle- paftor bonus , ufque unus paftor .
fiæ donavit Hincmarus , ut Flodoardus docet In adventu principum . Secundum Lucam cap.
lib. 3. cap. 5. Librum quoque facramentorum ? CLXVI. In illo tempore dixit Jefus difcipulis fuis
fed Lectionarium , quos fcribi fecit , ebore ar parabolam hanc , Simile eft regnum cælorum gra
gentoque decoravit . In excerptionibus Egberti no fynapis , ufque qui erant noviffimi .
Archiepifcopi Eboracenfis ftatuitur , ut is qui In adventu judicum . Secundum Lucam cap.
voluerit facerdotalem auctoritatem accipere CXVIII. In illo tempore interrogavit Jfum qui
primum fibi comparet Pfalterium , Lectiona- dam princeps , ufque vitam æternam .
rium , Antiphonarium , Miffalem , Baptifterium . Item fecundum Lucam cap. CXLVIII . In illo
Itaque in Inquifitione veteri qua edita eft apud tempore refpondens quidam de turba dicit adJe-
Reginonem præcipitur Epifcopo ut in vifitatio- fum , Magifter , dic fratri meo , ufque & non
ne fua inveftiget utrum Presbyter plebem re- eft in Deum dives .
gens Miffale:n plenarium Lectionarium , & Adfponfas benedicendas . Secundum Matthæum
Antiphonarium habeat . Et in Admonitione cap. ccxxi . In illo tempore dixit Jefus difcipu
fynodali antiqua Epifcopus hæc inter alia di- lis fuis , Simile eft regnum cælorum homini , uf
cebat Presbyteris : Miffale plenarium , Ledio- que pauci vero eleâi”.
Pro velatione ancillarum Dei , Secundum Mat-
narium , Antiphonari um unufquifque babeat .
Sed ifta mutata funt in fequentibus editioni theum cap. CCXXI . In illo tempore loquebaturJe-
fus cum difcipulis fuis in parabolis dicens > Si
bus . Miffale plenarjum vocabant , ut opinor
codicem in quo fingula continebantur , quæ ad mile factum eft regnum cœlorum homini , ufque
Miffam pertinebant , Lectionarium vero codi pauci vero electi .
cem in quo lectiones & evangelia contineban- Ad velandam maritatam . Secundum Johannem
tur . In Necrologio Ecclefia Carnotenfis ifta cap. xxvII. In illo tempore refpondit Jefus & di-
legi : II. Non. Marc. Obiit Raginaldus Presbyter xit , Nn poteft hemo , ufque impletum eft .
Canonicus fancte Marie , Bernardus Capice Item fecundum Mattheum cap. CLXXXVIII. In
rius , poftea factus monachus , qui dedit buic Ec illo tempore venit Jefus in fines Jude trans
clefie cooperienda quadraginta libras & Lectio Jordanem , ufque homo non feparet .
narium evangeliorum argento tectum . Præterea In lætania tempore belli . Secundum Lucam
erat in Ecclefia alius codex eidem ufui defti- cap. CL. In illo tempore dixit Jefus difcipulis
natus , Capitulare nimirum evangeliorum de cir- fuis , Nolitefolliciti effe , ufque adjicietur vobis .
culo anni , in quo defcripta erant initia & fines Item fecundum Matthæum cap. CCXLIII . In il-
evangeliorum uniufcujufque diei . Iftius nos lo tempore accefferunt ad Jefum difcipuli ejus fea
fex vetuftiffima exemplaria vidimus , duo in creto dicentes , ufque hic falvus erit .
bibliotheca regia , quorum unum monafterio Pro Regibus . Secundum Lucam cap. CCXVIII.
Sancti Martini Metenfis datum olim fuit a In illo tempore interrogavit Jefum quidam prin-
Lothario Imperatore , aliud in bibliotheca San- ceps dicens , Magifter bone , ufque vitam æter
nam .
eta Genovefa Parifienfis , reliqua tria in bi-
bliotheca Colbertina . Aliud extare didici in Pro fterilitate terra . Secundum Marcum cap.
monafterio Sancti Medardi Sueffionenfis . Ex- LXXVI. In illo tempore , cum multa turba effet
tare etiam in antiquiffimo codice bibliothecæ cum Jefu , ufque & dimifit eos .
Vaticana docet Leo Allatius in differtatione de Ad pluviam poftulandam . Secundum Mat-
Dominicis & hebdomadibus recentiorum Græ- thæum cap. CLX. In illo tempore dixit Jefus di-
corum cap. 37. ubi editus eft ex eodem codice fcipulis fuis , Mifereor turbe , ufque & difcipuli
ordo Dominicarum & feriarum totius anni . ejus cum eo .
Librum Sancta Genovefa edidit integrum Joan- Ad pofcendam ferenitatem . Secundum Lucam
nes Fronto , mutato tamen titulo . Nam cum cap. LXXXIII . In illo tempore factum eft in una
in veteri libro legatur , Incipit capitulare evan- dierum, Jefus afcendit in naviculam , ufque
geliorum de anni circulo , Fronto hunc illi titu obediunt ei .
Pro quacunque tribulatione . Secundum Lucam
lum fecit; Kalendarium Romanum nongentis an-
nis antiquius . Capitulare iftud in Vaticano co- cap. cxxv. In illo tempore dixit Jefus difcipulis
dice , in uno regio , fed præcipue in uno Col- fuis , Petité & dabitur vobis ufque fpiritum
bertino , qui eft antiquiffimus , quafdam lectio- 1 bonum petenti bus Je.
nes commemorat quæ in codice Sancta Geno- In tempore mortalitatis . Secundum Matthæum
vefæ non extant , & funt magni momenti . Vi- cap. xxIII . In illo tempore circuibat Jejus totam
fum eft illa ifthic defcribere ex codice Col- Galilæam , ufque fecuta funt eum turbe multa .
bertino . Pro iter agentibus . Secundum Lucam cap.
Contra júdices male agentes . Secundum Johan LXXXIII. In illo tempore factum eft in una die-
rum,
 164 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
etiam fecundum apoftolicam auctoritatem
converfari debeant edoceant , Et ut fuper
ftitiones quas quibufdam in locis in exequiis
mortuorum ( 6) nonnulli faciunt eradicent ,
& ur exemplo fuæ innocentiæ alios ad be-
ne vivendum provocent , & cunctis ecclefia
fticis negotiis , quantum Dominus juverit ,
totis viribus confulere fatagant , diligenter
admonuimus . Et ut id liberius exequi va
leant , nos , in quantum Dominus poffe de
derit , opem ferre modis omnibus optamus .
Ibid. c. 28. Infra VI. 197:
De inceftis nuptiis , & de Ecclefiis
non dividendis i
CIV . Nonnulla vero capitula , ficut de
rum , ufque & venti & mare obediunt ei .
Item fecundum Mitthæum cap. LXXXII . In il
lo tempore dixit Jefus difcipulis fuis " Euntes
prædicate dicentes quia , ufque quam illi civis
tati .
Ad Miſſa votipa . Secundum Marcum cap.
CXXVI. In illo ten pore . Sedens autem Dominus
Jefus contra gazophylacium , ulque totum victum
Juum .
Pro quolibet amico . S cundum Lucam cap.
CCXIII. In illo tempore duo homines afcenderunt
in templum, fque exaltabitur,
Pro Jalute vivorum . Secundum Jobannem cap,
CLIII. In illo tempore refpiciens Jefus in difci-
pulos fuos dixit , Pater , quos dedifti mihi , vola
ut ubi ego Jum , ufque & ego in ipfis ,
Pro infirmis . Sesund im Matthæum cap. LXVII ,
In illo tempore , cum veniffet Jefus in domum
Petri , ufque abiit in domun juam .
Item fecundum Lucam cap. LXV . In illo tem-
pore int avit Jefus Capharnaum , Centurionis aur
tem , ufque qui languerat Janavit .
Pro eleemofynas facientibus . Secundum Lucam
cap. CLII. & in CLXXX. In illo tempore dicebat
Jejus ad quofdam , Vendite que poſſidetis , ufque
panem in regno Dei .
Item fecundum Matthæum cap. XLI . In illo
tempore dixit Jefus difcipulis fuis , Efote ergo
vas perfecti , ufque reddet tibi .
Contra temptationem carnis . Secundum Mat-
theum cap. cxc. In illo tempore dixit Jefus di-
fcipulis fuis , Dico autem vobis quia quicunque
dimiferit uxorem fuam , ufque qui poteft capere
capiat .
Pro petitione lacrymarum . Secundum Johan-
nem cap. XCIII. In illo tempore dixit Martha cd
Jefum , Domine fi fuifles bic , frater meus non
effet moriuus , ufque crediderunt in eum .
Contra obloquentes . S cundum Lucam cap.
XLVIII. In illa tempore dixit Jefus difcipulis fuis ,
Beati eritis cum vos oderiat bomines , ufque
multa in cœlo .
In contentione , Secundum Lucam cap. CXCVII.
In illo tempore dixit Jefus difcipulis juis , Im
poffibile eft ut non veniant fcandala , ufque quod
debuimus facere fecimus .
Pro pace . Secundum Jobannem cap. CXXXII . In
illo tempore dixit Jefus dijcipulis Juis , Pacem
relinquo vobis , pacem meam do vobis , ufque
ficut mandatum dedit mihi pater , fic facio .
In agenda mortuorum . SecundumJohannem cap.
LVI . In illo tempore dixit Jefus difcipulis fuis ,
Omne quod dat mihi pater , ufque in noviffimo die.
Item fecundum Johannem cap, XCII 1. In illo
tempore dixit Mariba ad Jefum , Domine fifuif-
fes bic, frater meus non fuiffet mortuus , uique
in bunc mundum venifti .
Item fecundumJobannem cap. xxxvII . In illo
4
inceftis nuptiis , nec non & de Ecclefiis quæ
inter coheredes dividuntur , & tali occafione
proprio honore carent , five de his Ecclefiis
quæ nimium rebus propriis funt adtenuate
( 7 ) , vel certe de his rebus quæ nuper ne-
ceffitate compellente a nonnullis Ecclefiis
funt ablatæ, & fi qua funt alia five in ec-
clefiafticis five in publicis rebus emendatio,
ne digna , quæ pro temporis brevitate effi
cere nequiyimus, in tantum differendum il
lud dignum judicavimus donec , Domino fa-
vente , confultu fidelium , facultas nobis id
definiendi ab eo tribuatur . Inventa vero ut
Deo opitulante ( 8 ) effectum obtineant per
tempora , hic inferenda cenfuimus ( 9 ) .
Ibid. c. 29.
De
tempore dixit Jefus difcipulis fuis , Sicut enim
paterfufcitat mortuos , ufque de morte ad vitam ,
Item fecundum Jchannem cap . LXV. In illo tem
pore dixit Jefus difcipulis fuis , go Jum panis
vivus , ufque in noviffimo die ....
Item fecundum Johannem cap. cxc , In illo
tempore , Tunc oblati funt ei parvuli , uſque.
abut inde ,
Item fecundum Jobannem cap. xxxIII. In illo
tempore ventens Jefus in civitate Samaritana
que dicitur Sichar , ufque non fitiet in æternum ,
In uno codice regio ifta leguntur , quæ non
extant in Colbertino .
In fcrutinio primo . Secundum Matthæum cap.
excII. Tunc oblati funt parvuli ad Jefum ,
que talium eft regnum cœlorum ,
Item in fecundo fcrutinio . Secundum Marcum
cap. cvi. Afferebant ad Jefum parvulos , "ufque
benedicebat eos ,
Item in tertio fcrutinio . Secundum Lucam cap.
CCXVI . Afferebant ad Jejum infantes , ufque ta
lium eft enim regnum Dei .
In alio codice regio hæc quoque leguntur ,
quæ in aliis antiquis libris non inveni ,
Quando ad Regem vel ad Principem itur . Se-
sundum Lucam cap. cix. Ite , ecce ego mitto vos
ficut agnos inter lupos , ufque adpropinquavit in.
vos regnum Dei ,
(s ) Ceteros libellos , ) Id eft , librum evange *.
liorum , pfalterium , antiphonarium , brevia-,
rium , ut eft in polyptico Sancti Remigii Re-
menfis , id eft , ut ego interpretor , capitulare
evangeliorum de circulo anni , in quo initia
tantum & fines evangeliorum indicantur . Præ-
terea librum de computo , alium de ordine
baptifmi , Martyrologium , Pœnitentiale , Pal-
fionale , canonum volumen , homilias quadra-
ginta Sancti Gregorii . Hos enim libros in fu-
pellectili Ecclefiæ commemorat idem Poly-
pricus .
( 6 ) In exequiis mortuorum , ) Vide infra lib,
6. cap. 197.
(7 Adtenuata . ) In codice Thuano legitur
adaptate , in Colbertino & in Sangallenfi ad-.
nullate , in uno Vaticano annullata, in editio-.
ne Bafileenfi adunate ,
(8) Deo opitulante . Codex Colbertinus ,
itemque Metenfis , Palatinus , Bellovacenfis
Normannicus , Camberonenfis , Parifienfis
Remenfis , & Pithoeanus habent Domino opitu-
lante .
(9) Hic inferenda cenfuimus . ) Hæc eft lectio
codicis Palatini , Bellovacenfis , Metenfis , Cam
beronenfis , Rivipullenfis , Thuani , Divionen-
fis , Parifienfis , Remenfis , Tiliani , Pithoeani ,
& editionis Bafileenfis . Normannicus habet ,
pro tempore hic inferenda cenfuimus . Alti , per
tempora , jam emendata atque correña ac refti-
tuta
 LIBER I. 165

De fcriptoribus . De fervis propriis vel ancillis .

CV. De fcribis , ( 1 ) ut non vitiofe fcri- CVI. De fervis propriis vel ancillis 2 ut
bant ( 2 ) . Capitul. I. a. 805. c. 3. non amplius tondeantur vel velentur nifi
fecundum menfuram , & ut ibi fatis fiat
& vil-

suta fcriptis confirmare optamus . Certe ita le- fcripfit , ut ipfe teftatur in epift. 14, cap. 12.
gitur in ipfo Capitulari . Nos emendavimus Adalbardum Jenem & fapientem Domni Karoli
Anfegifum ad vetufta Anfegifi exemplaria , Magni Imperatoris propinquum & monafterii Cor-
& majorem librorum numerum minori prætu beja Abbatem inter primos Confiliarios primum
limus . in adolefcentia mea vidi , cujus libellum de ordi-
(1 ) De fcribis . ) In codice Sancti Vincentii ne palatii legi & fcripfi . De Simone Abbate
Metenfis legitur : De fcriptoribus ut non vi- Sancti Albani legitur in vitis xx111 . Abbatum
tiofe fcribant . In uno Vaticano , in Sangallenfi , ejufdem monafterii , quod poftquam feliciter in
& in Colbertino : Jubemus ut fcriptores quique curam paftoralem eft affumptus , non defiit libros
non vitiofe fcribant . Sic etiam fcriptum fuit in optimos & volumina authentica gloffata tam
libro Caroli Mlinai . novi quam veteris teftamenti fcribere ad un-
(2 ) Non vitiofe fcribant . ) Magni quippe guem irreprehenfibiliter præparare , quorum nu-
momenti eft habere libros bene emendatos & merum longum foret explicare . De eodem legi-
correctos , ut legitur in cap. 68. & 103. hujus tur quod duos vel tres electiffimos fcriptores con-
libri . Nam imperiti ac temerarii fcriptores tinue in camera fua honorifice fuftinuit , unde li-
aliquando ita perturbabant fenfum ordinem- brorum optimorum copiam impretiabilem ad un-
que verborum ut etiam in hac clariffima luce guem præparavit . Et paulo poft de eodem :
literarum infinita fint loca in veterum fcri- Scriptorium quoque tunc temporis fere diffipatum
ptis quæ nulla eruditorum induftria fanare po contemptum reparavit , & quafdam laudabi-
teft . Atque ob eam cauffam olim ars fcriben- les confuetudines in ipfo innovavit , & ipfum
di libros inter præcipua eruditorum ftudia cen ampliavit redditibus . Scriptorium erat locus
febatur , uti dictum eft in Notis ad Agobar, ubi fcribæ manibus operabantur . Locus is ,
dum pag. 145. & oftendit etiam Hugo Menar, ut Browerus ait , Fuldæ fuit feceffu & reti-
dus in Notis ad Concordiam regularum pag. centiæ ftudio fingularis , cui Flaccus magifter
825. Hieronymus in catalogo fcriptorum eccle- hos infcripfit verficulos .
fiafticorum tradit Pamphilum martyrem ma- Hic fedeant facræ fcribentes famina legis ,
nu fua defcripfiffe magnam partem operum Necnon Janctorum dicta facrata patrum .
Origenis : Pamphilus Preslyter tanto bibliotheca Hic interferere caveant fua frivoli verbis ,
divine amore Aagravit ut maximam partem Ori- Frivola nec propter erret & ipfa manus ,
genis voluminum fua manu d fcripferit , quæ uf Correctofque fibi quærant Audiofe libellos ,
que hodie in Cafarienfi bibliotheca habentur . Sed Tramite quo recto pennà volantis eat .
in duodecim Prophetas viginti quinque ižy Eft labor egregius facros jam fcribere libros .
• Origenis volumina manu ejus exarata repe- Nec mercede fua fcriptor & ipfe caret .
ri, que tanto amplector fervo gaudio ut Craft Scriptor mercede fua non caret : quia hi qui
opes habere me credam . Paulinus Presbyter in libri utuntur , gratiam femper habent ei qui
vita Sancti Ambrofii Epifcopi Mediolanenfis : fcripfit , modo recte & emendate fcripferit .
Nec operam declinabat fcribendi propria manu Nam fi negligenter in hoc verfatus fuerit , tum
libros , nifi cum aliqua infirmitate corpus ejus pro gratia querelas excitat . S. Hieronymus in
attenuaretur . In veteri libro Prifciani Ms. in epiftola ad Lucinium de infcitia & temerita-
bibliotheca Colbertina hæc leguntur in calce : te notariorum ac librariorum queritur his ver-
Fl. Theodofius V. D. Memorialis facri fcrinii bis quæ merentur hic tranfcribi . Unde fi pa-
epiftolarum adjutor Quaeftorum lacri palatii ragrammata repereris , inquit , vel minus aliqua
Scripfi manu mea artem Prifciani viri difertiff defcripta funt quæ fenfum legentis impediant
mi grammatici doctoris mei in urbe Roma Con- non mibi debes imputare , fed tuis , & imperitia
ftantinopoli die V. Kal. Martias Mavortio V. C. notariorum librariorumque incuria , quifcribunt,
Confule . Alcuinus quoque vir tantus , libros non quod
inveniunt , fed quod intelligunt , &
propria manu fcribebat . Teftis codex facro- dum alienos errores emendare nituntur " often-
rum bibliorum quem in Vallicellana bibliothe- dunt fuos . Vide Juretum in Mifcellaneis ad
ca extare Baronius ait ad annum DCCLXXVIII , Symmachum lib. 1. ep. 18. De notariis quod
ubi inter varia carmina , ifta leguntur : ait Hieronymus , intelligendum videtur de his
Pro me , quifque legas verfus , orare memento . qui notarum grammaticarum ufum callebant ,
Alcuin dicor ego . artem fane operofam admodum ac dificilem ,
Teftis etiam auctor Annalium Anianenfium 2 & ex qua propter difficultatem operis & no-
his verbis : Dedit idem fereniffimus Rex Augu- tariorum infcitiam multa fœdiffima menda ir-
fus Anianenfi cœnobio quatuor evangeliorum li repferunt in veterum fcriptorum libros , ut an-
brum, qui textus dicitur , cujus poftes funt mi- te me monuit vir fummus Jacobus Cujacius.
rabili fchemate compofiti , ut unum electri aureo- lib. 9. Obfervat. cap. 16. Extat in codice 874-
lum conformet peripitafma , alterum vero eburis bibliothecæ regiæ vetuftiffimus liber artis no-
pulcre celatum diftinguat iconifma . Quem librum tariæ , in cujus præfatione hæc leguntur : Mul-
ejufdem Regis magifter & didafcolus propria ma- ti funt qui incipiunt & volunt difcere notas ;
nu defcripfit Alicuinus , qui & Albinus , qui fed paucorum eft gratia conferta . Videtur enim
artium liberalium apprime fuit peritas : cujus li- mihi ars ifta fimilitudinem tenere Jalicis juxta
bri multi reperiuntur quorum quidam de tra- aquas pofita ; ut quomodo rami ejus omnia fru-
Hatu philofophia feu dialectice , quidamque de teta filvarum conligare atque conftringere pof-
Trinitatis confcripti babentur confeffione . Fecit funt , ita etiam ars ifta omnem auctoritatem no-
& bunc evang liorum librum , non cordis dia vi ac veteris teftamenti five orthodoxorum pa-
tante proprio fenfu , fed corporis propria fcriben trum omnemque erudimentum fidei velociffime
te manu. Hincinarus quoque Remenfis Archie- valde excipere poteft . Et infra ; Sunt igitur ali-
pifcopus , vir prinaruin in republica partium , qui qui dimittunt ad tertiam partem , aliqui ta-
librum Adalardi de ordine palatii fua manu men ad medietatem . Et funt plurimi qui non
di-
 166 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
& villæ non fint defolatæ ( 1 ) . Ibid. c. 11 ,
De congregationibus .
CVII. De congregationibus fuperfluis , ut
nullatenus fiant . Sed tantos congreget ( 2 )
quis quantis confilium dare poteft . Ibid. c. 12.
De pulfantibus .
CVIII. De his qui non fiunt fecundum
regulam pulfati , ut deinceps emendentur &
pulfentur fecundum regulam . Ibid. c. 13.
De infantulis puellis , quando velentur .
CIX. Ut infantulæ ætatis puellæ ( 3 ) non
welentur antequam illæ eligere fciant quid
velint , & pulfentur ( 5 ) , falva canonica au-
&
toritate ( 5 ) . Ibid. c. 14. lib. 3. Longob.
t. I. c. 6.
dimittunt nifi ubi in fine dicitur Plateola . Et
sum jam adjuvante Domino Chrifto remeaverint
ad portum , tunc jam indefinenter nolunt ( leg.
volunt ) dimittere quod per totum anni fpatium
laborare vifi funt . In collatione Carthaginenfi
cognitione I. cap. 5. Petilianus Epifcopus par-
tis Donatiftaruni ait : Notas non novimus ; ne-
qué ea natura rerum eft atque ipfarum , ut ita
dixerim , litterarum ut quifquam notas legat a-
lienas . Ob eam cauffam pars Catholicorum ha-
bebit fuos notarios , pars vero Donatiftarum
fuos , ut patet ex initio primæ & fecundæ co-
gnitionis : Excipientibus quoque Januario & Vi-
tale notariis Ecclefia catholica . Victore & Cre-
fconio notariis Ecclefie Donatiftarum . Ex igno-
ratione notarum iftarum emerferunt , ut di-
xi , tot menda quæ paffim occurrunt in vete-
ribus libris , velut in hac ipfa collatione Car-
thaginenfi , ubi in capite vigefimo primæ co-
gnitionis legitur Editis enim propofitis præfen-
tie tue, cum fcribendum effet præftante , ut
in capite 65. ejufdem prima cognitionis : Per
videt jam bic præftantia tua . In capite 108.
habetur , a judicio prudentiæ tuæ pro præftan
tie tue . Foedius aberratum eft in capite 138 ,
tertiæ cognitionis , ubi idem Petilianus fic al-
loquitur Marcellinum tribunum Ego tamen
tuam defidero providere pronuntiationem quid
boc loco fentias ; ubi dubium non eft quin le-
gendum fit præftantian . Sunt & alia multa
loca fœdiffime depravata per infcitiam nota-
riorum & temeritatem librariorum , quorum
emendationem opportuniori tempori reiervo .
( 1 ) Non fint defolate . ) Beatus Rhenanus
lib. 2. rerum Germanicarum pag. 93. Omnia
redundabant fervis tam fifcalinis five regiis quam
ecclefiafticis . Proinde tedio fervitutis multi mo-
nafticam vitam profitebantur . Unde lex extat
eatenus boc fieri permittens , ne pagi juftis culcul-
toribus deftituantur .
(2 ) Tantos congreget . ) In codice Norman
nico legitur : tantos congregate quantas confilium
daripoteft . In Parifienfi , tantos congregate quan-
tis confilium dare poteft . In Remeni , tantos
congregate quantis confilium dari poteft . In Pi-
thoeano , tantos congregate quantis fubfidium da-
ri poteft .
(3 ) Puella . ) In uno codice Vaticano , in
Colbertino & in Sangallenfi legitur puella
ris , hoc eft , puellares . Puto autem hic agi
de puellis monafterio traditis in tenera ætate ,
quæ in codicibus mox laudatis adjective vocan
tur puellares quo modo monafteria puellaria .
( 4 ) Et pulſentur . ) Dubitavi an expunge
rem has duas voces , quia non habentur in
De Præpofitis monachorum .
CX. Ut laici non fint Præpofiti monacho-
rum infra monafteria . Nec Archidiaconi fint
laici . Ibid. c. 15.
De inceftuofis.
CXI. De inceftuofis , ut canonice exami-
nentur , & nec propter alicujus amicitiam
quidam relaxentur , quidam vero conftrin,
gantur . Ibid. c. 16.
De fame , clade , & peftilentia , fi
evenerit .
CXII. De hoc fi evenerit fames ( 6 )
clades , peftilentia , & inæqualitas aeris ( 7 ) ,
vel alia qualifcunque tribulatio ( 8 ) , ut non
expe-
plerifque vetuftis exemplaribus , neque in edi
tione Bafileenfi , neque demum in codice le-
gis Longobardorum Defunt enim in duobus
Vaticanis , in Bellovacenfi , Metenfi , Norman-
nico , Parifienfi , Camberonenfi , Rivipullenfi ,
Divionenfi , Pithoeano , Tiliano .
( 5 ) Salva canonica auctoritate . ) Vetus glof-
fa addita in margine legis Longobardorum in
uno codice regio : id eft , non fiat monacha an→
te XV. annos , metu mortis aut raptu excepto .
Sed in hac gloffa legendum eft ante xxv . an-
nos , ut fupra cap. 45. hujus libri . Vide qua
adnotata funt ad caput 44. Francofordienfe .
(6 ) Si evenerit fames . ) Caput iftud tribui-
tur Liberio Papæ in codice xvi. librorum apud
Biniun . Sed hujus falfitatis auctor eft Bur-
chardus ; qui edicti præterea mentionem omi-
fit , ne qua Capitularium veftigia remanerent
in hoc loco .
(7) Inequalitas aeris . ) Statuta antiqua San-
ai Petri Corbejenfis cap. 3. Si propter aliquam
neceffitatem cujuslibet temporis , bofpitum ,
inequalitate aeris neceffe fuerit , deputetur eis
talis frater maturus de cujus confcientia omnes
fecuri fint . Anaftafius Bibliothecarius in vita
Stephani III. Poftea vero beatiffimus Papa pre
nimio labore itineris atque temporis inæqualitate
fortiter infirmatus eft.Inftitutio Sancti Angil-
berti Abbatis Centulenfis de diverfitate officio-
rum : Per viam monafterii una cum populo acce
dentes ad portam beati archangeli Michaelis , pan
radijum ingrediantur , coram fanēta nativit
tate oratione facta , poft oftium medianum & per
cocleam meridianam afcendentes , ad fan&ium Sal
vatorem perveniant . Quod fi ratio aeris hoc non
permiferit , de fanta Maria per Longaniam ter-
ra tenus ufque ad afcenforium ipfius Longanie
quo furfum afcenditur , veniant . Inæqualitas
alibi morbum fignificat , ut pluribus oftendit
Hugo Menardus in Notis ad Concordiam re-
gularum pag. 179. 638. 669.
( 8) Tribulatio . ) Vita Alcuini : Docuit etiam
eum ( id eft , Carolum M. ) per omne vite fue
tempus quos pfalmos pænitentie cum letania
orationibus precibufque , quos ad orationem fpe-
cialem faciendam , quos in laude Dei , quos quo-
que pro quacunque tribulatione , quemque etiam
ut fe in divinis exerceret laudibus decantaret
In libro facramentorum , inter orationes ferix
quartæ poft palmas ifta leguntur : Perveniant
ad te preces de quacunque tribulatione claman-
tium . Et infra habetur Miffa pro quacunque
tribulatione . Aliam nos olim ex codice Col-
bertino edidimus poft Notas ad Reginonem tiɛ
tulo vii,
 LIBER
expectetur edictum noftrum ( 1) , fed ftatim
deprecetur Dei mifericordia . Et in præfenti
anno de famis inopia ( 2 ) , ut fuos quifque
adjuvet , & fuam annonam non nimis care
vendat . Et ne foris imperium noftrum ven-
datur aliquid alimoniæ . Capitul. II. a. 805.
· præcepimus , ita fervetur ( 10) . Capitul. II
c. 4. Capitul. III. a. 805. c. 5. 6.
De fugitivis Clericis frve Laicis ,
CXIII. De fugitivis Clericis five Laicis vel
etiam feminis , ficut in alio Capitulari præ-
cepimus , ita fervetur . Capit. II. a. 805. c.
14. Capitul. III. a. 805. c. 16.
De liberis bominibus ad fervitium Dei fe
tradentibus .
CXIV. De liberis ( 3 ) hominibus qui ad
fervitium Dei fe tradere volunt , ut prius
hoc non faciant quam a nobis licentiam po-
quia audivimus aliquos
ftulent . Hoc ideo quia
ex illis non tam cauffa devotionis hoc fe
ciffe quam pro exercitu feu alia functione
regali fugienda ( 4 ) , quofdam vero cupidi-
tatis cauffa ab his qui res illorum concu
pifcunc circumventos audivimus . Et hoc ideo
► ecclefiafticos , ne propter perfidiam aut ne-
fieri prohibemus . Capitul. II. a. 805. c. 15 .
Capitul. III. a. 805. c. 17.
De oppreffione pauperum .
CXV. De oppreffione ( 5 ) pauperum ( 6 )
liberorum hominum , ut non fiant a poten-
tioribus per aliquod malum ingenium con-
Era juftitiam oppreffi ( 7 ) , ita ut coacti res
eorum vendant aut tradant . Ideo hæc &
fupra & hic de liberis hominibus diximus
( 1 ) Edi&um noftrum . ) Hinc collegimus in
Notis ad Reginonem , jejunia & fupplicatio-
nes quæ tum extra ordinem injungebantur ,
auctoritate Principis interdum confueviffe de-
cerni . Fruftra enim Princeps tolleret neceffi-
tatem expectandi edicti , fi ea nulla fuiffet .
(2 ) Famis inopia . ) Nihil frequentius in an-
nalibus & veteribus monumentis illorum tem-
porum quam commemoratio famis quæ diver-
fis temporibus & per multos annos fub Caro-
lo & Ludovico afflixit populum Chriftianum .
Frotharius Epifcopus Tullenfis epift. 26. Cum
bis præteritis annis inopiam famis multimodam
ob ariditatem fegetum vel grandinis irruptionem
perpelt fuerimus .
(3 ) De liberis . ) Iftud caput fic paraphrafti-
ce expofuit Beatus Rhenanus in libro fecun-
do rerum Germanicarum pag. 94. Libero homi-
ni non licebat fefe addicere monafterio nifi con-
fulto Principe . Nam quidam hoc faciebant , non
Audio pietatis , fed ut pericula bellorum & civi-
lium functionum moleftias evitarent . Quidam
quod opibus pollerent , a callidis monachis cir
cumveniebantur illos velut pifcem in naflam pel-
fuc quoque
licientibus. Huc quoque refpexiffe videtur foa-
chimus Vadianus libro fecundo de collegiis
monafteriifque Germaniæ veteribus pag. 43.
Francis quidem , inquit , tametfi liberum non ef-
fet monafterium ingredi nifi Principe confulto ,
quod jam tum effent qui conditione delectati otium
magis quam pietatem fetarentur , tamen hoc am-
plius monachifma Alemanni favebant .
(4 ) Functione regali fugienda . ) Sive ut onus
curiale declinet , ut verbis Sancti Ambrofii uta-
mur ex libro fecundo adverfus Symmachum
I. 167
ne forte parentes corum contra juftitiam
fiant exheredati , & regale obfequium mi-
nuatur , & ipfi heredes propter indigentiam
mendici vel latrones ( 8 ) feu malefactores
efficiantur . Et ut fæpius non fiant manniti
ad placita ; nifi ficut ( 9 ) in alio Capitulari
a. 805. c. 16. Capitul. III. a. 805. c. 18,
De Miffis qui per civitates & monafteria
mittuntur .
CXVI. Ut Miffi per fingulas civitates &
monafteria virorum & puellarum prævideant
quomodo aut qualiter in domibus Ecclefia-
rum & ornamentis Ecclefiæ emendatæ vel
A
reftauratæ effe videntur ; & diligenter in-
quirant de converfatione fingulorum , vel
quomodo emendatum habeant quod juffimus
de eorum lectione & cantu ceterifque di-
fciplinis ad ordinem ecclefiafticæ regulæ per-
tinentibus . Capitul. V. a. 806. 6. 4.
De thefauris ecclefiafticis .
CXVII. Ut finguli Epifcopi , Abbates "
feu Abbatiffe diligenter confiderent thefauros
glegentiam cuftodum aliquid de gemmis aut
de vafis vel de reliquo quoque thefauro per
ditum fit . Quia dictum eft nobis quod ne
gotiatores Judæi nec non & alii gloriantur
quia quicquid eis placet poffint ab eis eme-
re . Ibid. c. 5.
De
Vide Concilium primum Aurelianenfe cap. 4
(s ) De oppreffione . ) Caput iftud reperitur
defcriptum in cap. 17. Concilii Moguntini ane
ni DCCCXLVII .
( 6) Pauperum . ) Hæc vox non habetur in
antiquis exemplaribus , Vaticano , Thuano ,
Sangallenfi .
( 7 ) A potentioribus oppreff . ) Anianus in
interpretatione legis 9. Cod . Theod . de con-
trahenda emptione : Sciant omnes, quicunque
a potentioribus perfonis oppreffi aut donaverint
aut vendiderint , poffe revocari . Ad quæ ve-
tus gloffa in antiquiffimo codice Ms. biblio-
theca regia fic habet : Verbi gratia . Si in mal-
to non fuerit vilis perfona , potentior , ut judex ,
minando requiret ab eo cur preverit conftringenf-
que fifco coget multam pecuniam offerre qui ob
paupertatem res fuas cogetur tradere judici ; at
poftea revocari poterit . Vide Jacobum Gotho-
fredum ad hunc locum .
( 8 ) Latrones . ) In auctario Sigeberti Aqui-
cinctino fcriptum eft tantam fuiffe famem an-
no мCXCVII . ut multi bac neceffitate conftri&
ti con
tra confuetum vivendi ufum latrones effecti , la,
quae huctum wir
(9 ) Nif ficut . ) Rhabanus in eodem capite
Concilii Moguntini ; nifi ficut in dominico ca-
pitulari olim facto præcipitur ,
(10) Ita fervetur . ) Hæc eft lectio omnium
ferme veterum exemplarium & editionis Ba
fileenfis . In Tiliana & Pithoeana legitur , fed
omnimodo ita fervetur . Quæ lectio fane habe-
tur in codice Colbertino , in Rivipullenfi , &
Sangallenfi .
 168 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De mendicis diſcurrentibus
CXVIII. De mendicis ( 1 ) qui per patrias
difcurrunt , volumus ut unufquifque fidelium
noftrorum fuum pauperem de beneficio aut
de propria familia nutriat , & non permit-
tat aliubi ire mendicando . Et ubi tales in
venti fuerint , fibi manibus laborent , & nuk
lus eis quicquam tribuere præfumat . Ibid, c. 10.
De ufura .
CXIX. Ufura eft ( 2 ) ubi amplius requi-
ritur quam datur . Verbi gratia , fi dederis
folidos decem, & amplius requifieris ; vel fi
dederis modium vini , frumenti , & iterum
fuper aliud exegeris . Ibid. c. 12 .
De cupiditate in bonam partem .
CXX. Cupiditas in bonam partem poteft
accipi & in malam . In bonam , juxta Apo-
ftolum : Cupio diffolvi & effe cum Chrifto.
Et in pfalmo : Concupivit anima mea in atria
Domini . Ibid. c. 13.
C denarios duos , modium de hordeo contra
Item de cupiditate in malam partem .
CXXI. Cupiditas vero in malam partem
accipitur fi quis fupra modum res quaslibet
injufte appetere vult , juxta Salomonem : Poft
concupifcentias tuas non eas . Ibid. c. 14.
Item de avaritia .
CXXII. Avaritia eft , alienas res appete-
re & adeptas nulli largiri . Et juxta Apo-
ftolum hæc eft radix omnium malorum .
Ibid. c. 15.
De turpibus lucris .
CXXIII. Turpe lucrum exercent qui per
varias circumventiones lucrandi cauffa inho-
禽 De Epifcopis , quot fint in una civitate .
nefte res quaslibet congregare decertant
Ibid. c. 16.
De Fœnore .
CXXIV. Fœnus
eft qui aliquid præftat
( 3 ) Juftum fœnus eft qui amplius non re-
quirit nifi quantum præftitit . Ibid. c. 17.
De emptione tempore meffis cauffa
cupiditatis & turpis lucci .
CXXV. Quicunque ( 4 ) enim tempore
meffis vel tempore vindemia , non neceffita-
( 1) De mendicis . ) Beatus Rhenanus libro 2.
rerum Germanicarum pag. 95. referens leges
aliquot Francorum : Mendici per regiones vaga-
ri non permittuntor . Suos pauperes quæque ci-
vitas alito . Illis , nifi manibus operentur ,
lus quicquam dato .
( 2 ) Ufura eft . ) Burchardus iftam conftitu-
tionem refert ex Concilio Agathenfi cap. 1. ubi
non extat . Sic etiam Ivo in veteri codice San-
&ti Victoris . Nam in editionibus legitur , ex
Concilio Carthaginenfi cap. x111. In Pannormia
quoque lib. 3. cap. 161. refertur ex Concilio Aga-
thenfi cap. 1. Vide Notas ad Gratianum .
( 3 ) Præftat . ) Commodat , mutuum dat , ut
dictum eft in Notis ad Reginonem pag. 569.
te , fed propter cupiditatem ( 5 ), comparat
annonam aut vinum , verbi gratia , de duo-
bus denariis comparat modium unum & fer-
vat ufque dum venundare poffit contra des
narios quatuor aut fex feu amplius , hoc tur-
pe lucrum dicimus . Si hoc propter neceffi-
tatem comparat ut fibi habeat & aliis tri-
buat , negotium ( 6 ) dicimus . Ibid. c. 18.
De hoc fi per plurima loca fames fuerit .
CXXVI . Confideravimus itaque , quia per
plurima loca fames valida effe videtur , ur
omnes Epifcopi , Abbates , Abbatiffe , opti
mates , & Comites , feu domeftici , & cun-
ti fideles qui beneficia regalia tam de bo-
&
nis ecclefiafticis quamque & de reliquis ha-
bere videntur , ut unufquifque de fuo bene-
ficio fuam familiam nutricare faciat , & de
fua proprietate propriam familiam nutriat
Et fi Deo donante fuper fe & fuper fami-
liam fuam aut in beneficio aut in alode an
nonam habuerit & venundare voluerit , non
carius vendat nifi modium de avena contra
denarios tres , modium unum de figilo con-
tra denarios quatuor , modium unum de fru
mento parato contra denarios fex . Et ipfe
modius fit quem omnibus habere conftitu-
tum eft . Et unufquifque habeat æquam men-
furam & æquales modios . Ibid. c. 19.
De fynodis , qualiter fiant .
CXXVII. Ut per fingulos annos fynodus
bis fiat . Capitul. VI. a. 806. c. 1 .
De metropolitanis Epifcopis .
CXXVIII. Ut nequaquam inter duos Me-
tropolitanos provincia dividatur . Ibid. c. 3.
CXXIX. Ne in una civitate duo fint Epi-
fcopi . Ibid. c. 4•
De ordinatione Epifcoporum .
CXXX. Quod non oporteat ordinationes
Epifcoporum diu differre ( 7 ) . Ibid. c. 5.
De ftabilitate Epifcoporum vel Clericorum .
CXXXI. Ne de uno loco ad alium tran-
feat Epifcopus fine decreto Epifcoporum , vel
Clericus fine juffione Epifcopi fui . Ib. c. IO.
De
Alibi præftare fignificat donare , ut in Conci-
lio primo Hifpalenfi cap. 1. fi præftitum defuis
rebus non fecit Ecclefia ; & in Concilio Tole-
tano IX. cap. 3. caufam præftiti evidenter ex-
ponat .
(4 ) Quicunque . ) Burchardus caput iftud ac-
cepiffe fe ait ex decretis Julii Papae ufurariis
miffis cap. 125. Vide Notas ad Gratianum .
(5) Propter cupiditatem . ) Vide Jureti mi-
fcellanea ad Symmachum pag. 72.
(6 ) Negotium . ) Negoce Francis , id eft , mer-
caturam , negotiationem . Unde negotiari figni-
ficat mercaturam exercere .
( 7 ) Diu differre . ) Vide Capitulare fextum
anni DCCCXIX, cap. 10...
 LIBER
De communione fidelium .
CXXXII. Ut omnes fideles communicent
& ad Miffas perexpectent fine alia depreca-
tione . Ibid. c. 23.
De Presbyteris , Diaconibus , & reliquis
ex clero . Et de decretis beati
Sylveftri Papæ .
CXXXIII. Fecit hos gradus in gremio fy-
nodi , ut non Presbyter adverfus Episcopum ,
non Diaconus adverfus Presbyterum , non
Subdiaconus adverfus Diaconum , non Aco-
lytus adverfus Subdiaconum non Exorcifta
adverfus Acolytum non Lector adverfus
Exorciſtam non Oftiarius adverfus Lecto-
rem det accufationem aliquam . Et non da
mnabitur Præful nifi in LXXII . teftibus , Ne-
que Præful fummus a quoquam judicabitur ,
quoniam fcriptum eft : Non eft difcipulusfu-
per magiftrum . Presbyter autem nifi in qua-
draginta quatuor teftibus non damnabitur .
Diaconus autem in cardine conftitutus in ur-
be Roma nifi XXXVII . non condemnabi-
tur . Subdiaconus , Acolytus , Exorcifta , Le-
&or , nifi , ficut fcriptum eft , in feptem te-
ftimoniis filios habentes ( 1 ) & uxores &
omnino Chriftum prædicantes . Sic datur my-
ftica veritas . Ibid. c. 23.
De confugio ad Ecclefiam .
CXXXIV. Si quis ad Ecclefiam ( 2 ) con-
fugium fecerit , in atrio ipfius Ecclefiæ pa-
cem habeat , nee fit ei neceffe Ecclefiam in-
gredi ( 3 ) . Et nullus eum inde per vim ab
ftrahere præfumat . Sed liceat ei confiteri (4)
Tom. III.
(1 ) Filios habentes . ) Tilius & Pithoeus edi-
derunt , filios habentibus uxores omnino
Chriftum prædicantibus . Sed omnia vetera ex-
emplaria & editio Bafileenfis repugnant . Utro
bique enim fc iptum eft uti nos edidimus .
Atque ita profecto legitur in canone fecundo
fynodi Romanæ fub Silveftro , unde ifta acce-
pta funt . Eneas Epifcopus Parifienfis in li-
bro adveríus Græcos cap. 204. legit , in feptem
teftimonia filios uxores habentes omnino
Chriftum prædicantes . Similis loquendi modus
reperitur in capite fecundo Francofordienfi ,
nullus ex mancipiis ad illum pertinentes benefi-
cium fame moriatur . Sic emendandum eft di-
ploma Arnulphi Ducis pro monafterio Sancti
Arnulphi Metenfis ; ubi pro eo quod Meurif-
fius in hiftoria Epifcoporum Metenfium pag.
113. edidit mobilibus & immobilibus cum omni
integritate feu adjacentis ad fe afpicientibus vel
pertinentibus , in chartulario ex quo ifta edita
funt legitur afpicientes vel pertinentes . Hinc
apud Hincmarum in opufculo LV. capitulor.
cap. 24. & in legibus Sancti Stephani Regis
Hungariæ lib. 2. cap. 3. Teftes autem & accu-
fatores fine aliqua fint infamia , uxores & filios
babentes , & omnino Chriftum prædicantes .
( 2 ) Si quis ad Ecclefiam . Hæc conftitutio
Ludovico Pio tribuitur in vulgatis editionibus
legis Longobardorum , in antiquis vero libris
Carolo Imperatori , quod melius eft .
( 3 ) Ecclefiam ingredi . ) Gloffa vetus in uno
exemplari regio legis Longobardorum : Per hoc
apparet Ecclefiam non dici emunitatem. Vide in
"
I. 169
quod fecit , & per manus bonorum homi-
num ad difcuffionem in publico producatur .
Capitul. II. a, 803. c. 3. lib. II. Longob. tit.
40. c. 5.
De bis qui ad cafam Dei res fuas
tradere voluerint .
CXXXV. Qui res fuas pro anima fua ad
cafam Dei tradere voluerit ( 5 ) , domi tra-
ditionem faciat coram teftibus legitimis ( 6 ).
Er quæ in hofte factæ funt traditiones , de
ftabiles perma-
quibus nulla eft quæftio ,
neant ( 7 ) . Si vero aliquis alii res fuas tra-
diderit , & in hoftem profectus fuerit , & il-
le cui res traditæ funt interim mortuus fue-
rit , qui res tradidit , cum reverfus fuerit,
adhibitis teftibus coram quibus traditio facta
eft , res fuas recipiat . Si autem & ipfe mor
tuus fuerit , heredes ejus legitimi res traditas
recipiant . Capit. II. a. 803. c.6.'
De ordinatione Presbyterorum .
CXXXVI. Ut Presbyteri ( 8 ) non ordi-
nentur priufquam examinentur . Et ut ex-
communicationes . paffim & fine cauffa ( 9 )
non fiant . Capitul. III. a. 803. c. 2. 1
De converfione liberi bominis .
CXXXVII. Ut liber homo qui in mona-
fterio regulari comam depofuerit , & res fuas
ibidem delegaverit , promiffione facta ( 10)
fecundum regulam ( 11 ) firmiter teneatur .
Ibid. c. 12 ,
De non cogendo bibere .
CXXXVIII. Ut nemini liceat alium coge-
P re
fra lib. 5. cap. 279.
( 4 ) Confiteri . ) Ad hoc verbum ifta adno-
tat Nicolaus Boherius : Nota proceffum crimi-
nalem in Ecclefia fieri poſſe . Vide infra lib. 6.
cap . 291 .
(5) Tradere voluerit ) In antiqua editione
& in vetuftis exemplaribus legis Longobardo-
rum legitur maluerit , apud Lindenbrogium
vero voluerit . Gloffa interlinearis in uno co-
dice regio fic habet ad hunc locum : Hinc de-
bemus intelligere quod ideo illi traditæ erant ut
ab ea diftribuerentur & fub conditione .
( 6 ) Teftibus legitimis . ) Id eft , viventibus.
eadem lege qua. ipfe , ut ait eadem gloffa .
( 7 ) Stabiles permaneant . ) Sive legitimis ter
non misco .
ftibus five non legitimis confecta funt , valeant
ut eft in eadem gloffa .
( 8 ) Ut Presbyteri . ) Vide infra lib. 5. cap.
40. & lib. 6. cap. 217.
(9) Sine cauffa . ) Id eft , irrationabiliter
Flodoardus lib. 3. cap. 21. de epiftolis ab Hinc-
maro Archiepifcopo ad diverfos fcriptis ; Ex
puino Silvanecenfi pro quodam bomine quem ir-
rationabiliter ab eo excommunicatum compererat
intimat .
(10) Promiffione facta . ) Leg. promiffionem fa-
am fecundum regulam firmiter teneat.-
(11 ) Secundum regulam . ) Ita etiam in vul-
gatis editionibus legis Longobardorum . Sed in
uno veteri codice legitur fecundum legem , in:
alio fecundum regulam , ubi poftea vox legem
repofita eft fupra lineam a manu antiqua , ut
indicaretur , opinor , fic emendandum effe .
 170 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
re ad bibendum ( 1 ) . Ibid. c. 16.
De mercato ,
CXXXIX. Ut mercatus ( 2 ) die domini
co ( 3 ) in nullo loco habeatur . Capitul. I,
a. 80g. c. 18. Capitul. II. a.809. c. 8.
De Presbyteris , qualiter introitum Ecclefiæ
confequantur .
CXL. Ut nullus ( 4 ) Presbyter ad introi-
tum Ecclefiæ ( 5 ) exenia ( 6 ) donet .
De Presbyteris , a quibus per Ecclefias
conftituantur.
CXLI. Ut nullus. laicus Presbyterum in Ec-
clefia mittere vel ejicere præfumat nifi per
confenfum Epifcopi .
De bonore pro Ecclefiis dando .
CXLII. Ut Epifcopi ( 7) prævideant quem
honorem Presbyteri pro Ecclefiis fuis feniori-
bus tribuant .
De decimis difpenfandis
CXLIH. Ut decima ( 8 ) in poteftate Epi-
fcopi fint qualiter a Presbyteris difpenfentur .
1 (1) Ad bibendum . ) Editiones Tilli & Pi-
thoei addunt , nifi quantum fufficit . Sed hæc non
habentur in antiquis exemplaribus . Translata
autem huc funt ex Capitulari tertio anni DCCCIII .
ubi hæc claufula additur in codice Sancti Re-
migii Remenfis , ut illic monuimus . Vide Ca-
farii Arelatenfis homiliam quintam inter eas
quæ a nobis editæ funt .
( 2 ) Ut mercatus . ) Burchardus caput iftud
tribuit Concilio apud Sanctum Medarduin præ-
fente Carolo Imperatore .
(3 ) Die dominico . ) Vide Notas ad Agobar-
dum & ad Concilia Galliæ Narbonenfis .
(4 ) Ut nullus . ) Burchardus hanc conftitu-
tionem refert ex Concilio Aurelianenfi cap. 10.
ubi non extat .
(5) Exenia. ) Sic fcribebant per illas tem-
peftates . Haiminus Presbyter in libro de mi-
raculis Sancti Vedafti c. 6. Exenia que manus
ejus invenire potuit , mihi quidem obtulit . Sic
legendum apud Ivonem par. 3. cap. 93. Vide
eundem ibid. cap. 269.
( 6 ) Exenia . ) Id eft , munera Capitulare
Theodulfi cap. 16. & Attonis Epifcopi Ver-
cellenfis cap. 33. Si quis Presbyter inventus fue-
rit alicui Clerico aut laico munera dare aut de-
diffe ut Ecclefiam alterius Presbyteri fubripiat ·
Capitulare Ahytonis Epifcopi Bafileenfis cap.
12. Sciant quia nemo per pecunias ordinandus
eft , nec per munera Ecclefiam debet occupare .
Hincmari capitula tit. 4. cap. 5. Sape vos ad-
monui de exeniis fuperfluis contra facras regulas
pro Ecclefiis viduatis non dandis . Idem apud .
Flodoardum lib. 3. cap. 28. fcribit Sigloardo
Rodolido pro quodam Presbytero cui confenferat ,
fuadente Sigloardo , ut libello fuæ profeffionis a
regimine plebis fibi commiffe redderet fe alie-
num , & alium in loco fuo expeteret ordinan-
dum , fed colludium quod babebat factum fibi ce-
laverat videlicet ut alumnus ejus fine confen-
fu fenioris fui in loco ipfius ordinaretur , & quia
xenium reuvadiare dolofe fecerit .
(7 ) Ut Epifcopi . ) Caput iftud ex Concilio
Arelatenfi cap. 3. laudat Burchardus , Regino
ex capite 142. Capitularium . Vide Capitula
Caroli Calvi titulo xL. cap. 8. & 9.
De Ecclefiis vel altaribus .
CXLIV. Ut Ecclefiæ vel altaria melius
conftruantur ( 9 ) . Et nullus Presbyter an-
nonam vel fœnum in Ecclefia mittere præ-
fumat .
De Ecclefiis vel altaribus ambiguis .
CXLV . Ut Ecclefiæ ( 10) vel altaria quæ
ambigua funt de confecratione , confecren-
tur ( 11) ,
De linteis altaribus præparandis .
CXLVI. Ut Presbyteri ( 12) per parrochias
fuas feminis prædicent ut linteamina altari-
bus ( 13) præparent .
De parrocbianis alterius Presbyteri .
CXLVII. Ut nullus Presbyter alterius par-
rochianum ( 14) nifi in itinere fuerit vel pla
citum ibi habuerit , ad Miſſam recipiat
De parrochia alterius Presbyteri
CXLVIII. Ut nullus Presbyter in alterius
parrochia Miffam cantare ( 15) præfumat , nifi
11
( 8 ) Ut decima . ) Charta Udalgarii Epifco
pi Helenenfis pro monafterio Arulenfi data
anno MCXLII. Licet enim prædicta parrochia jux-
ta terminum fit Bifullunenfi , & multa habean-
tur înfra ejus terminum que ad prædicam par-
rochiam pertinere dinofcuntur , quia prædi&a par-
rochia fub noftra diocefi conftructa manet › deci
ma , primitia , atque oblationes fidelium , qua
juris effe debentur , noftra auctoritate terminari
debentur . Quia fic fcriptum eft in canonicali au
Horitate : Decima & primitia in manu Epifcopi
confiftunt . Vide Addit. III. cap. 82 .
(9) Melius conftruantur . ) In uno codice Va-
ticano legitur , melius a Presbyteris conferventur.
(10) Ut Ecclefia . ) Burchardus refert ex Con-
cilio Meldenfi cap. 45. Gratianus ex eodem Con-
cilio cap. 8. Male utrobique , uti dictum eft in
Notis ad Gratianum .
(11 ) Confecrentur . ) Regino addit , fuper-
fua altaria deftruantur de Ecclefia . Burchar
dus , & ut fuperflua altaria deftruantur . Gra-
tianus , fuperflua altaria deftruantur . Sed
ifta claufula in nullo veterum exemplarium
extat que nos vidimus , neque in vulgatis edi-
· tionibus Capitularium .
(12) Ut Presbyteri . ) Apud Burchardum con-
ftitutio ifta fumpta dicitur ex Concilio Remenfi
cap. 4.
(13) Linteamina altaribus . ) Regino lib. r..
c, 60. & Burchardus , linteamina in altaria . Sic
etiam codex Metenfis . Vide Notas Hugonis
Menardi ad librum facramentorum .
(14) Alterius parrochianum . ) Vide Capitula
Herardi Archiepifcopi Turonenfis cap. 29. qui
addit abfque licentia fui Presbyteri . Burchar
dus legit alterius plebefanum eo nolente , id eft ,
nolente proprio Presbytero . Gratianus addit
in initio capitis : Nullus Preslyter aut Diaconus
alterius plebanum &c. ubi Correctores Romani
recte adnotant has duas voces aut Diaconus non
extare in Concilio Nannetenfi , ex quo caput
iftud defcriptum eft , neque in Capitularibus ,
neque apud Burchardum . Sane non extant in
Colbertino Gratiani codice .
(15) Miffam cantare . ) Id eft , celebrare , ut
palam eft vel ' ex capite 431. libri feptimi Ca-
*pi-
 LIBER
in itinere fuerit , nec decimam ad alterum
pertinentem audeat recipere .
De termino Ecclefiarum .
CXLIX. Ut terminum habeat unaquæque
Ecclefia de quibus villis decimas recipiat .
De rebus Presbyterorum .
CL. Ut unufquifque ( 1 ) Presbyter res quas
poft diem confecrationis adquifierit propriæ
Ecclefiæ relinquat .
De pænitentibus non cogendis .
CLI. Ut nullus Presbyter aut laicus pœni-
tentem ( 2 ) invitet ( 3 ) bibere aut carnem
manducare nifi ad præfens pro ipfo unum vel
duos denarios ( 4 ) juxta qualitatem pœniten-
tiæ dederit .
Tom. III.
pitularium . Admonitio fynodalis antiqua : Nul-
lus in alterius parrochia Mam cantet abfque
proprii Presbyteri voluntate rogatu . Attotam
Presbyter in epiftola ad Ludovicum Piu , menfis , & editionis Bafileenfis . Colbertinus ,
quæ eft centefima feptima inter Bonifacianas :
Hortavit me Fortuvinus cantare in illa Ecclefia ,
Notitia traditionum Ecclefix Salisburgenfis a-
pud Canifium t. vi . p. 1155. O nnibus Presbyte
ris contradixit ut nemo ibi cantaret Mijam .
Hincmarus ep. 41. pag. 697. ad altare Ecclefia
mea cantare poffem . Concilium Duziacenſe par-
te 4. cap. 7. ut Miffam Presbyteri non cantarent .
Ditmarus lib. 7. pag. 100. de Thieddego Pra-
genfi antiftite . Paralyticus autem erat , & pra
manuum tremore affiduo fine aftantium auxilio
Presbyterorum Miffam canere non potuit . Fratres
Joannes & Petrus S. R. E. Presbyteri Cardi-
nales & apoftolicæ fedis Legati in epiftola da-
ta anno MCXXIX . ad Canonicos Sancti Alexan-
dri Pergamenfis edita a R. P. Cæleftino in li
bro 22. hiftoriæ Perganenfis pag . 48. Veftra
namque intererit facerdote n autem Clencum ido-
neum invenire , inventum vero in eis collocare ;
quem fi non poterit Epifcopus canonica ratione
repellere , canendi licentiam & curam com-
mendabit animarum . Primus pœnitentialis An-,
degavenfis a Joanne Morino editus in appen-
dice operis de poenitentia p. 36. Riget Piesly-
terum ut Miffam cantet pro eo .
( 1 ) Ut unufquifque .. Burchardus iftam con-
ftitutionem accepiffe fe ait ex capite 48. Con-
cilii Carthaginenfis . Sane in Concilio Cartha
ginenfi ter.io cap. 49. habetur fententia iftius
capitis , fed non iifdem verbis . Itaque Bur-
chardus non defcripfit ex Concilio Carthagi-
nenfi , fed ex Reginone . Admonitio fynodalis
antiqua ad Presbyteros : Res facultates quas
poft diem ordinationis veftre acquiritis , ad Ec-
clefiam ad quam titulati eftis pertinere fciatis
Vide Ifidorum Pelufiotam lib. 2. epift. 127. Ca
pitulare quintum anni DCCCXIV. cap. 6. Flodoar
dum lib. 3. cap. 26. ubi agit de epiftola ab Hinc
maro fcripta ad Theodulfum Comitem , Bigno-
nium in Notis ad appendicem Marculfi .
( 2 ) Pænitentem . ) Admonitio fynodalis an-
tiqua : Nullus pænitentem invitet carnem man-
ducare & bibere vinum , nifi pro eo ad præfens
eleemofynam faciat .
( 3 ) Invitet . ) In codice Palatino , in regio ,
Colbertino , Trecenfi , & meo , tum etiam in-
fra lib. 5. cap. 53. legitur cogat . Sic etiam in
fuo exemplari legebat Heraldus Turonenfis Ar-
chiepifcopus , ut patet ex capite 26. capitulo-
rum ejus . In titulo fane fcriptum eft : De pœ-
nitentibus non cogendis ; ubi codex Divionenfis
addit , ad manducandum vel bibendum .
I 171
De Presbyteris , a quibus fe caveant .
CLII. Ut nullus Presbyter chartas fcri-
bat ( 5 ) nec conductor ( 6 ) ſui ſenioris ( 7 )
exiftat .
De fepultura , ubi non fiat .
CLIII . Ut nullus deinceps in Ecclefia ( 8)
mortuum fepeliat .
De prædicatione & capitulis Presbyterorum •
CLIV. Ut unufquifque ( 9 ) Presbyter ca
pitula habeat de majoribus ( 10) vel de mi-
noribus vitiis ( 11) , per quæ cognofcere van
leat vel prædicare fubditis fuis ut ſe caveant
ab infidiis diaboli ,
P 2 De
(4) Unum vel duos denarios . ) Hæc eft le
&tio veterum exemplarium Normannici , Tis
liani , Divionenfis , Rivipulienfis , Thani , Res
Bellovacenfis , & Metenfis habent , num aut
duos denarios . At in codice Palatino , in re-
gio , Pithoeano , Trecenfi , Canberonenfi > &
meo fcriptum eft , unum aut duos vel tres . In
Sangalienfi , unum aut duos vel tres ..
( s ) Chartas fcribat . ) Nota , inquit hoc loco
Nicolaus Boherii , Presbyterum notarium effe non
poffe . Poftea tamen licuit .
( 6 ) Conductor . ) Id eft , generalis adminißra-
tor ut ait gloffa interlinearis in uno codice
regio legis Longobardorum . Alia gloffa fic ha-
bet : id eft , minifterialis , fi laicus eftfenior , vel
ut poffit conducere Ecclefiam ab Epifcopo . Admo-
nitio ynodalis antiqua : Nullus vefirum ufuras
exigat conductor fui fenioris exiftat . Inquifi-
tio vetus epifcopalis cap. 41. Si ufuras exigat ,
conductor fui fenioris exiftat . Ifidorus Cla-
Fius Epifcopus Fulginas oratióne 21. in fermo-
nem Domini in monte : Abutuntur homines fa-
cerdotibus tanquam mancipiis ad viliffima qua-
que officia , ad prophana negocia , ad mercatu-
ram. Plerique vero non expectant dum accerfan-
tur , fed ipfiultro fe offerunt , neque ullum quam
vis abjectiffimum officii munus d'trectant modo
inde aliquid lucri affequi poffe fperent . Vide No-
tas ad Agobardum ,
( 7 ) Sui fenioris . ) Hæc eft vera lectio . In.
codice tamen legis Longobardorum legitur fuis
fenioribus . Quam lectionem habent etiam ve
tera Capitularium exemplaria Palatinum , Col
bertinum , & Sangallenfe . Normannicum has
bet fuis Jenioris .
(8 ) In Ecclefia . ) De hoc argumento pluri
bus dictum eft ad Reginonem pag. 557. & fen.
quentibus .
( 9 ) Ựt unuſquiſque , ) Burchardus ait fe ac-
cepifle hanc conftitutionem ex capite 26. Con-
cilii Moguntini .
(10) Capitula de majoribus . ) In veteri codis
ce Oxonienfi ex quo Spelmannus edidit Capi-
tulare Epifcoporum anni DCCCI . fequebantur poft
caput ultimum tituli de capitalibus criminibus .
Majora vitia funt octo , quæ apud Bedam &
Reginonem explicantur , id eft , fuperbia , va-
na gloria , invidia , ira , triftitia , avaritia ,
ventris ingluvies , luxuria . Minora vitia funt ,
furtum , falfum teftimonium , & fimilia , ut
idem Beda ait .
(11 ) Vitiis . ) Walterius Epifcopus Aurelia
nenfis addit , feu etiam virtutibus . Sed hæc
verba mendofe irrepferunt in hunc locum ,
 1721 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De euchariftia .
CLV. Ut Presbyter ( 1 ) femper euchari-
Aiam habeat paratam ; ut quando quis infir
maverit , aut parvulus infirmus ( 2 ) fuerit ,
ftatim eum communicet , ne fine communio-
ne moriatur .
De ampullis duabus in cœnà Domini
babendis . 1
CLVI. Ut Presbyter ( 3 ) in cœna Domi-
m duas ampullas ( 4) fecum deferat , uham
ad chrifma , alteram ad oleum ad catechu
menos inunguendum vel infirmos juxta fen-
( 1 ) Ut Presbyter , ) Burchardus citat ex Con-
cilio Wormacienfi cap. 10. Inter capitula excer-
pta ex Capitularibus Regum Francorum , quæ
a Spelmanno edita funt fub nomine Egberti
Archiepifcopi Eboracenfis iftud fic legitur
cap. 22. Ut Presbyter euchariftiam habeat femper
paratam ad infirmos , ne fine communione morian-
tur . Citat autem hoc caput Joachimus Vadia-
nus in libro fexto de euchariftia pag. 215.
( 2 ) Parvulus infirmus . ) . Vide Notas ad Re-
ginoném ...
(3 ) Ut Presbyter . ) Conftitutionem iftam Bur
chardus adfcribit Concilio Meldenfi .
(4 ) Duas amputlas . ) Multum hiç difcrepant
antiqui libri & editiones . Nam editio Tilia-
na , Bafileenfis , & prima Pithoeana habent uti
nos edidimus . Secunda & Lindenbrogica , tres
ampullas . Nimirum hæc pars iftius capitis mu
tata eft prout variæ fuerunt provinciarum ac
temporum confuetudines . Vetuftis temporibus
in provincia Belgica tecunda mos erat ut Pres
byteri duas tantum ampullas fecum deferrent .
Itaque in codice Capitularium Remenfi & in
Bellovacenfi fcriptum hoc loco eft duas ampul
las Ktud confirmari poteft ex libro miraculo
rum Sancti Vedafti Epifcopi Atrebatenfis apud
Bollandum tom. I. Februarii pag. 88. ubi men-
tio eft olei ad baptizandum tantum & ad in-
firmos ungendos Unde factum eft ut Dominus
Hildemannus & univerfi fucceffores Belloriacen-
fis Ecclefie inde fumerent oleum tam ad bapti-
zandum quam ad infirmorum unctionem . Poftea
eum mutatus fuiffet hic ritus , in eifdem co-
dicibus Remenfi & Bellovacenfi jugulata eft
vox duas , eique fuperpofita vox tres , quæ eft
ex emendatione . In Camberonenfi vero erafa
eft cultelli ope tota ferme ifta claufula , pro
qua hæc fubftituta funt a manu antiqua : aliam
ad oleum catecuminorum , tertiam ad ungendos
infirmos . Itaque in veteri libro pontificali Ec-
clefiæ Remenfis fic legitur : Feria quinta ma-.
joris hebdomadæ , id eft , in cœna Domini , mane
primo , manfonarii ordinent omnia quæ funt ne-
ceffaria ad confecrationem chrifmatis , ampulias
tres de oleo mundiffimo plenas ponentes in facra-
rio unam ad oleum pro infirmis , alteram ad
chrifma , tertiam vero ad oleum ad cathecuminos
ungendos . Ob eandem rationem , ut opinor ,
tria dei genera diftinguit Manaffes Epifcopus
Cameracenfis anno MCI . in literis pro Ecclefia
de Burnehem , quæ ab Andrea Duchefnio edi-
tæ funt inter probationes hiftoria Ghinenfis
pag. 63. Statuimus quoque oleum infirmorum ,
oleum baptifmatis & fanétum chrifma ab Epifco-
po vel miniftris ejus nullatenus abnegandum . In
Belgica prima & in Germania nonnullæ dice
cefes tribus ampullis agebant , aliæ duabus .
Regino , qui in Belgica primá morabatur , le
tionem retinuit quæ duas ampullas habet . Sic tem taborent , & de . Bellovacenfis & Rivipul-
etiam codex Metenfis & Palatinus . Idem dfas lenfis , babent unde a medietatem taborent, `de •
fuit apud Helvetios , ut patet ex ordine libro-
tentiam apoftolicam ; ut quando quis infir
matur , inducat Presbyteros Ecclefiæ , & orene
fuper eum , unguentes eum oleo in nomine
Domini .
De nonis & decimis ,
CLVII. Ut qui Ecclefiarum beneficia ha-
bent , nonam & decimam ex eis Ecclefiæ cu-
jus res funt donent . Et qui tale beneficium
habent , & ad medietatein ( 5 ) laborant , ur
de eorum portione proprio Presbytero decis
mas donent . Add. IV. 165.
De
rum catholicorum qui in Ecclefia Romana po-
nuntur ad legendum in vetuftiffimo codice Ms.
Sancti Galli : & præparantur ampulle due cum
oleo . At tribus ampullis utebantur Presbyteri
qui in Moguntina provincia habitabant , ut
patet ex Burchardo , qui tres ampullas hic le-
git , & ex libris Fuldenfibus ab Heroldo laus
datis in præfatione ad leges antiquas . Apud
Mifnentes quoque trium ampullarum ufus fer-
vabatur , ut colligitur ex homilia quam Co-
chlaus ex veteri pontificali defcripfit quod ex
tabat in Stolpenfi arce Epifcopi Mifnenfis , &
in libro fecundo mifcellaneorum edidit pag. 133.
Hodie tribus modis confecratur oleum , pro infiy
mis , pro populo
populo , oleum principalis chrifma-
tis , & oleum ad unguendos catecuminos & neo-
phitos . In provincia Lugdunenfi quarta ufus
erat trium ampullarum . Ita docet vetus liber
pontificalis Ecclefiæ Senonenfis qui nunc ex-
tat in bibliotheca regia , in quo hæc leguntur:
Incipit ordo in die cane Domini . Feria V. ma
joris hebdomade , id eft , in cana Domini , mané
primo , manfionarii ordinent omnia &c. ut fupra
in pontificali Ecclefiæ Remenfis . Eundem ufum
fuiffe provinciæ fecunda Lugdunenfis probat
vetus alter liber pontificalis Ecclefiæ Rotoma
genfis ab Hugone Menardo laudatus in Notis
ad librum facramentorum pag. 80. ubi eadem
verba habentur quæ paulo ante defcripta funt
ex libro pontificali Ecclefiæ Remenfis . Extant
autem hæc ipfa etiam in Ordine Romano . U
fus ifte provincia Lugdunenfis fecundæ cons
firmari poteft ex eo quod in codice Norman-
nico , tamen etfi de duabus tantum ampullis
agat in initio capitis , in calce tamen tertia
ampullæ mentio reperitur . Ex aliis Capitula
rium vetuftis exemplaribus nulla obfervatio
fimilis proferri poteft , quia eorum origo ne-
fcitur : Sufficiet itaque adnotare eorum lectio-
nes . Duo Vaticana , Tilianum , Divionenfe
Thuanum , Rivipullente habent duas ampuis
las . Sic etiam legitur in Pitheano , Parifienfi ,
Remenfi , Normannico . Sed tamen iidem li-
bri , pro eo quod hic legitur vet infirmos , ha
bent tertiam ad infirmos . Unus codex Vatica
nus , regius , Trecenfis , Colbertinus , Sangais
lenfis , meus legunt tres ampùllas .
$) Habent , ad medietatem . ) Codex Ti-
lianus , Divionenfis , & Thuanus : babent , ad
medietatem laborent , de . Ita etiam in Pa-
latino , Metenfi , & uno Vaticano , & apud
Reginonem . Normannicus , Remenfis , & edi-
tio Bafileenfis , babent , ut ad medietatem . Edi-
tio Tiliana & prima Pitheana , babent quod
ad medietatem . Ita etiam in codice Colberti-
no . Unus Vaticanus habet quo . In fecunda
editione Pithoeana , tum etiam in codice Pa-
rifienfi fcriptum eft , babent unde at medieta,
 }
LIBER
De feftivitatibus in'anno .
CLVIII. Hæ funt feftivitates in anno
quæ per omnia venerari debent . Natalis Do-
mini , fancti Stephani , fancti Johannis Evan-
gelifta , Innocentum , Octabas Domini , Epi-
phania , Octabas Epiphanie , Purificatio fan-
tæ Mariæ , Pafcha dies octo, Letania major
Afcenfio Domini , Pentecoften , fancti Johan
nis Baptifte , fancti Petri & Pauli , fancti
Martini fancti Andreæ . De adfumptione
fanctæ Mariæ ( 1 ) interrogandum relinqui
mus .
De admonitione Sacerdotum .
CLIX. Ut facerdotes ( 2 ) admoneant po-
pulum ut eleemofynam dent & orationes fa-
ciant pro diverfis plagis quas affidue pro pec-
catis noftris patimur . Capitul. I. a. 810. c. 4.
EXPLICIT LIBER
(1 ) De adfumptione fanta Maria . ) Superfedet
Carolus definienda huic rei donec interroga
verit Epifcopus , ut opinor , regni fui . Huc
enim referri debent hæc verba , interrogandum
relinquimus . Poftea cum illi in Concilio Mo
guntiaco congregati anno DCCCXIII. refpondif
lent eam feftivitatem reponendam effe in ca-
talogo , Ludovicus Pius eam celebrari juffit ,
ut patet ex capite 35. libri fecundi Capitula-
rium . Obfervavit iftud ante me Joachimus
Vadianus in libro primo de monafteriis colle-
giifque Germaniæ veteribus pag. 10. De alum
ptione fane Marie Carolus interrogandum re-
liquit , Ludovicus filius perfuafus feftivam effe
juffit . Ab illo tempore frequens mentio eft
iftius feftivitatis apud veteres , eique ftabilien-
de fabricata eft homilia quædam Sancto Hie
ronymo tributa , quæ nunc quoque extat in
tomo nono operum ejus pag. 53. in editione
Nivelliana , & a Flodoardo com nemoratur lib.
3. cap. 5. de Hincmaro : Libellum quoque de
ortu Janda Dei genitricis Maria , fed & fermo-
nem beati Hieronymi de ipfius Domina affumptio-
ne fcribi fecit . Attamen hæc homilia contra-
didionem paffa eft , propter quorundam duri-
tiem qui falfam eam effe dicebant . Teftis
idem Flodoardus in capite 23. ejufdem li
bri : Item pro libello bifloria de ortu Janda Ma-
ria, homilia beati Hieronym de affumptione
ipfius Dei genitricis , quæ quidam monacbus Cor
bejenfis monafterii non efle recipienda contende-
bat . Ad que refpondet idem Domnus Hincma-
rus præfatam hiftoriam nos habere ad lectionem ,
non ad proferendum au&oritatem ; homiliam vero
eandem a fano Hieronymo afferit catholice di-
Batam , ficut & ftilus cautela fenfus & in-
tellectus alia certa indicia monftrant , cer-
te perfona , per quas de partibus orientalibus
tempore certo delata ad regiones noftras perve-
nit , fidem faciunt . Apud Pameliu.n tomo fe-
cundo Liturgicorum pag. 388. affumptio bea
tæ Mariæ ponitur inter feftivitates , hoc mo-
do : Hic ufque præcedens facramentorum libellus
a beato Papa Gregorio conftat effe editus , exce
ptis bis quæ in eodem in nativitate vel adfum-
ptione beate Maria, præcipue vero in quadrage
fima, virgulis antepofitis , le&oris invenerit ju-
gulata folertia . At in vetuftiffimo codice Ec-
clefiæ Lugdunenfis , quem fufpicor fcriptum
effe ævo faltem Caroli Magni , nulla illic na
tivitatis aut affumptionis beatæ Mariæ men❤
tio , & in eo hæc tantum leguntur ; Huc ufa
Tom. IIL
I. 173
De prædicatione ad plebem
CLX. Ut ipfi facerdotes unufquifque fe-
cundum ordinem fuum prædicare & docere
ftudeat plebem fibi commiffam . Ibid. c. 5.
De ebrietate .
CLXI. De ebrietate ( 3 ) , ut primo omnium
feniores femetipfos exinde caveant , & eorum
junioribus exemplum bonum fobrietatis often
dant . Ibid. c. 6.
De admonitione ad omnes .
1 CLXII. Admonendi funt omnes generali
ter fecundum evangelicam au&
toritatem ut
fic luceant opera eorum bona coram homini
bus ut glorificent Deum qui in cœlis eft
Ibid. c. 7.
PRIMUS .
que præcedens facramentorum libellus a beato Pa-
pa Gregorio conftat effe ed tus , exceptis his que
in eodem in quadragefima virgulis antepofitis lea
Boris invenerit jugulata folertia . Poft edictum
Ludovici affumptionis beatæ Marie memoria
in omni regno Francorum celebrata ett præci-
pua veneratione . Narrat enim Anaftafius Bi-
bliothecarius Pafchalem Papam dediffe Eccles
fix beatæ Mariæ ad præfepe veftem de chryfo
clavo babentem biftoriam qualiter beata Der ge-
nitrix Maria corpore eft affumpta . Leo IV. in
privilegio Ecclefiæ Haminaburgenfis numerat
affumptionem Sanctæ Mariæ inter dies feftos
quibus Anfchario Archiepifcopo & fucceffori-
bus ejus concedit ufum Pallii . Flodoard s in
poemate de Pontificibus Romanis pag. 591.
Tandem clara dies Regina adfumptio cælis
Regiparentis adeft .
Prætermiffa eft in hoc loco & in edicto Ludovici
Pii nativitas beatæ Mariæ . Unde collegit Ba-
ronius Gallicanam Ecclefiam etiam temporibus
Caroli M. & Ludovici Pii eam ignoraffe . Et
tamen ejus mentio extat in charta fynodi Suef-
fionenfis anni DCCCLXII. pro monafterio S. Dio-
nyfii . Eadem ignoravit feftum conceptionis bea
tæ Mariæ per multa fecula ; quod Hifpanis
quoque antiquitus ignotum fuiffe puto . Neque
enim mihi placet quod quidam ejus antiquita
tem in Hifpania colligunt ex decreto Ervigil
Regis adverfum Judæos , in quo enumeran-
turdies fefti qui ab iifdem Judæis follicita de
votione obfervandi funt , & in his primo lo-
co ponitur feftum fan& te virginis Marie quo
gloriofa conceptio ejufdem genitricis Domini cele-
bratur, Hic enim non agitur de conceptione
beatiffimæ Virginis , fed de conceptione Chri
fti , quæ adnuntiatio Jancta Maria matris Do
mini vocatur in vetuftis martyrologiis ; pro quo
in libro Comitis Ms. in bibliotheca Ecclefiæ
Bellovacenfis fcriptum eft : In conceptione Jan
Aa Maria .
( 2 ) Ut facerdotes ) Burchardus pro more
fuo caput iftud tribuit Concilio Aurelianenfi .
Sic etiam Ivo , quia Burchardum defcribebat .
(3 ) De ebrietate . ) Mirum nemini videri
debet quod Princeps tantus quantus erat Cas
rolus M. ebrietatem fugiendam effe moneat ,
vir aliunde , ut Eginhardus tradit , in cibo
potu temperans , fed in potu temperantior , quip-
pe qui ebrietatem in qualicunque homine , nedum
in fe ac fuis , plurimum abominabatur .
P 3 LIBER
LIBER SECUNDUS .
INCIPIT PRÆFATIUNCULA LIBELLI SECUNDI.
Upra in primo libello capitula ecclefiaftica quæ Domnus Imperator Karolus fecit adu-
navi . In hoc vero ea ecclefiaftica que Domnus Hludovicus Cæfar piiffimus
defcripfi libello .
INCIPIUNT CAPITULA
PRÆLOCUTIO .
I. Mnibus vobis aut vifu aut au-
ditu notum effe non dubita-
mus quia genitor nofter &
progenitores poftquam a
"O
Deo ad hoc electi funt , in
hoc præcipue ftuduerunt ut honor fanctæ Dei
Ecclefiæ & ftatus regni decens maneret . Nos
etiam juxta modum noftrum eorum fequen
tes exemplum , fæpe veftram devotionem de
his admonere curavimus , & Deo miferante
multa jam emendata & correcta videmus .
Unde & Deo juftas laudes perfolvere & ve-
ftræ bona intentioni multimodas debemus
gratias referre . Capitul . a. 823. c . I.
De divina providentia in conftitutione Domn
Imperatoris , de confervatione
trium capitulorum .
II. Sed quoniam complacuit divine provi-
dentiæ noftram mediocritatem ad hoc confti-
tuere ut fanctæ fuæ Ecclefiæ & regni hujus
curam gereremus ( 1 ) , ad hoc certare & nos
& filios ac focios noftros diebus vitæ noftræ
optamus ut tria fpecialiter capitula & a no-
bis & a vobis , Deo opem ferente , in hujus
regni adminiftratione fpecialiter conferven-
tur , id eft , ut defenfio & exaltatio vel ho-
nor fanetæ Dei Ecclefiæ & fervorum illius
congruus maneat , & pax & juftitia in omni
generalitate populi noftri confervetur . In his
quippe maxime ftudere & de his in omnibus
placitis quæ vobifcum Deo auxiliante habi-
turi fumus , vos admonere optamus , ficut
debitores fumus . Ibid, c. 2.
De boc quod admonitor fidelium Domnus
Imperator fit , omnes fideles
adjutores ipfius .
III. Sed quanquam fumma hujus minifte-
rii in noftra perfona confiftere videatur , ta-
men & divina auctoritate , & humana ordi-
natione ita per partes divifum effe cognofci-
tur ut unufquifque veftrum in fuo loco & or
dine partem noftri minifterii habere cogno-
fcatur . Unde apparet quod ego omnium ve-
( 1) Ecclefia curam gereremus . ) Capitula Ca-
roli . Calvi tit. a. cap. 1. Ecclefia vobis ad gu-
banandum commiffa . Præceptum Ludovici Pii
pro monafterio Landeveneci apud Henfche-
edidit
ET EORUM TEXTUS .
ftrum admonitor effe debeo , & omnes vos
noftri adjutores effe debetis . Nec enim igno-
ramus quid unicuique veftrum in fibi com-
miffa portione conveniat . Et ideo prætermit-
tere non poffumus quin unumquemque juxta
fuum ordinem admoneamus . Ibid. c. 3.
De facro minifterio Epifcoporum & de
admonitione Domni Imperatoris
ad Epifcopos .
IV. Sed quoniam fcimus quod fpecialiter
pertineat ad Epifcopos ut primum ad facrum
minifterium fufcipiendum jufte accedant , &
in eodem minifterio religiofe vivant, & tam
bene vivendo quam recte prædicando popu-
lis fibi commiffis iter vitæ præbeant , & ut
in monafteriis in fuis parrochiis conftitutis
faneta religio obfervata fiat , & ut unufquif-
que juxta fuam profeffionem veraciter vi-
var , curam impendant , omnes vos in hoc
facro ordine conftitutos & officio paſtorali fun-
&tos monemus atque rogamus ut in hoc ma
xime elaborare ftudeatis & per vofmetipfos
& per vobis fubjectos , quantum ad veftrum
minifterium pertinet , nobis veri adjutores in
adminiftratione minifterii nobis commiffi exi-
ftatis ; ut in judicio non condemnari pro no-
ftra & veftra neglegentia , fed potius pro
utrorumque bono ftudio remunerari merea-
mur . Et ubicunque per neglegentiam Abba-
tis aut Abbatiffæ vel Comitis five Vaffi no-
ftri aut cujuslibet perfonæ aliquid vobis dif-
ficultatis in hoc apparuerit , noftræ dinofcen-
tiæ id ad tempus infinuare non differatis ; ur
noftro auxilio fuffulti , quod veftra auctori-
tas expofcir , famulante , ut decet , poteftate
noftra facilius perficere valeatis . Ibid. c.4.
De admonitione Domni Imperatoris ad Epi-
fcopos de facerdotibus ad eorum curam
pertinentibus , & de fcholis .
V. De facerdotibus vero ad veftram curam
pertinentibus magnum adhibete ftudium , ut
qualiter vivere debeant, & quomodo populis
ad fuam portionis curam pertinentibus exemplo
& verbo profint , a vobis cum magna cura edo-
ceantur & admoneantur , & ut id facere ftu-
deant
nium & Papebrochium tomo 1. Martii pag.
260. cum univerfali Ecclefia Deo difpenfante no-
bis commiffa . Vide Notas ad Agobardum pag. 21.
 LIBER
deant veftra pontificiali auctoritate conftrin-
gantur . Quicquid autem in illis apopulis ( 1 )
jufte reprehenditur , in exemplo proprie con
verfationis veftra providentia corrigere non
neglegat . Ne vero ecclefiæ illis commiffa in
reftauratione aut in luminaribus juxta poffi-
bilitatem rerum ab illis neglegantur , veftra
nihilominus invigilare debet folertia . Et fic
ut alios prohibetis ne de manfis ad ecclefiæ
luminaria datis aliquid accipiant ; fic & vos
& veftri Archidiaconi de eifdem manfis ni-
hil accipiendo , aliis exemplum præbeatis ;
fed potius ad id quod data funt fervire con-
cedantur ; ut totum , facut dictum eft , in
reftauratione ecclefiarum & luminaribus ve-
ftra auctoritate & ftudio cedere poffit . Scho-
læ fane ad filios & miniftros Ecclefiæ inftruen-
dos vel edocendos , ficut nobis præterito tem-
pore ad Attiniacum promififtis & vobis in
junximus , in congruis locis , ubi nec dum
perfectum eft , ad multorum utilitatem &
profectum a vobis ordinari non neglegantur .
Ibid. f. 5.
De admonitione ad Comites pro utilitate
fanctæ Dei ecclefiæ .
VI, Vobis vero Comitibus dicimus , vof-
que commonemus , quia ad veftrum minifte
rium maxime pertinet , ut reverentiam &
honorem fan&
tæ Dei Ecclefiæ exhibeatis , &
cum Epifcopis veftris concorditer vivatis , &
eis adjutorium ad fuum minifterium peragen-
dum præbeatis , & ut yos ipfi in minifteriis
veftris pacem & juftitiam faciatis & quæ
noftra auctoritas publice fieri decernit , in ve-
ftris minifteriis ftudiofe perficere ftudearis •
Proinde monemus veftram fidelitatem ut me-
mores fitis fidei nobis promiffe & in parte
minifterii noftri vobis commiffi , in pace fei-
licet & juftitia facienda , vofmetipfos coram
Deo & coram hominibus tales exhibeatis ut
& noftri veri adjutores & populi conferva-
tores jufte dici poffitis . Et nulla quælibet
cauffa , aut munerum acceptio , aut amicitia
cujuslibet , vel odium , aut timor , vel gra-
tia , ab ftatu rectitudinis vos deviare com-
pellat quin inter proximum & proximum
Temper jufte judicetis . Pupillorum vero &
viduarum & ceterorum pauperum adjutores
(1 ) A populis . ) In codice Parifienfi legi-
tur apoftolis , certo mendo . Similes errores nos
olim emendavimus in libro tertio Salviani de
gubernatione Dei pag. 48. & apud Agobardum
in capite feptimo apologetici .
(2 )Jejunia india . ) Vide fupra lib. 1. cap.
47. & lib. 5. cap. 152.
(3 ) Et ut etiam . ) Hæc conftitutio Carolo
M. tribuitur in libro fecundo legis Longobar-
dorum .
( 4 ) Ut liberius poffit . Id eft , ut integra
libertas fit orandi Deum , ne Chriftiani ab o-
ratione avocentur, mercata & placita die do
minico prohibeantur . Gloffa vetus in uno co-
dice regio legis Longobardorum : Ut dies do
minicos liberius poffint bomines colere , merca-
ta placita prohibeantur illis diebus . Vel ali-
I. 175
ae defenfores & fanétæ ecclefiæ vel fervorum
illius honoratores juxta veftram poffibilita
tem fitis . Illos quoque qui temeritate & Vio-
lentia in furtis & latrociniis five rapinis com-
munem pacem populi perturbare moliuntur ,
veftro ftudio & correctione , ficut decet , com-
pefcite . Et fi aliqua perfona vobis impedi-
mento fuerit quin ea quæ dicimus facere non
valeatis , nobis ad tempus illud notum fiat ;
ut noftra auctoritate adjuti , minifterium ve
ftrum digne adimplere poffitis . Ibid. c.6.
De admonitione ad laicos pro bonore
ecclefiaftico confervando .
VII, Omnes vero laicos monemus ut ho
norem ecclefiafticum confervent , & dignam
venerationem Epifcopis & Dei facerdotibus
exhibeant , & ad eorum prædicationem cum
fuis devote occurant , & jejunia ab illis com-
muniter indicta ( 2 ) reverenter obfervent &
fuos obfervare doceant & compellant . Et ut
etiam ( 3 ) dies dominicus ficut decet hono
retur & colatur omnes ftudeant . Et ut libe-
rius fieri poffit ( 4 ) , mercata & placita a
Comitibus , ficut fæpe admonitum fuit , illo
die prohibeantur . Ibid. c. 7.
De admonitione ad Abbates laicos pro
monafteriis ex regali largitate
fibi commiffis .
VIII. Abbatibus quoque & laicis fpeciali
ter jubemus ut in monafteriis quæ ex noftra
largitate habent , Epifcoporum confilio & do-
cumento ea quæ ad religionem Canonicorum ,
monachorum , fanctimonialium pertinent ,
peragant , & eorum falubrem admonitionem
7
in hoc libenter audiant & obediant . Ib. c. 8.
De admonitione ad Epifcopos , Abbates
ad omnes fideles pro Comitum adjutoriis .
IX. Epifcopis iterum , Abbatibus , & Vaf-
fis noftris , & omnibus fidelibus laicis dici-
mus ut Comitibus ad juftitias faciendas ad-
jutores fitis , Ibid. c. 9.
De admonitione ad Epifcopos vel Comites
pro concordia ad invicem & cum
ceteris fidelibus .
X. Epifcopi vero vel Comites ( 5 ) & ad
in-
ter . Et ut liberius & mercata & placita fieri
poffint , in die dominico fieri prohibeantur Ta-
que in altero codice regio ad verba ut liberius
fieri poffit adnotatum eft fupra lineam , fcilicet
in alus diebus.
(5) Epifcopi vel comites . ) Flodoardus libro
3. cap. 23. de epiftolis Hincmari : Villeberto
Caihalaunenfi refcribit ad ipfius confulta pro Gan-
gulfo Comite ut de bis que contra eum fe fe-
ciffe vel negabat quædam vel confitebatur ali-
qua , juxta præceptum apoftolicum leniter ageret ,
quatinus in boc legem Chrift caritatem fcili-
cet , adimpleret , & ad fatisfactionem dilectio-
nemque fui utcunque poffet & induftria cumdem
Comitem provocans , illi fuam clarefcere benigni
tatem permitteret . }

176 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
invicem & cum ceteris fidelibus concordi-
ter vivant & ad fua minifteria peragenda
> mni fibi præterito anno inlati nominatim co-
viciffim fibi adjutorium ferant . Ibid. c. 10,
L
De admonitione ad omnes generaliter pro
caritate & pace ad invicem ,
XI. Omnibus etiam generaliter dicimus
ut caritatem & pacem ad invicem habea-
tis , & generalem juffionem noftram gene-
raliter obfervare decertetis , & Miffis no
ftris pro qualicunque fcilicet aut ecclefia
ftica aut publica utilitate vel opportunitate
a nobis directis noftri honoris cauffa hono-
rem exhibeatis , & propter noftræ auctori
tatis venerationem ea quæ per illos injun-
I conditione , ut pacis violator primum juxta
gimus agere non neglegatis . Ibid. c. 11.
Deboc quod unufquifque Epifcoporum vel Co-
mitum partem minifterii regalis habeat , &
de teftimonio ipforum ad invicem ,
XII. Et quoniam , ficut diximus , unuf-
quifque veftrum partem minifterii noftri per
partes habere dinofcitur , volumus ftudere &
per clamatores & per alia quælibet certa in-
in
dicia & per Miffos noftros , quos ad hoc
ordinaverimus , quàliter unufquifque ad hoc
certare ftuduerit & per commune teftimo-
nium , id eft , Epifcoporum de Comitibus ,
Comitum de Epifcopis , comperire qualiter
fcilicet Comites juftitiam diligant & faciant,
& quam religiofe Epifcopi converfentur &
prædicent , & amborum relatu de aliorum
in fuis minifteriis confiftentium æquitate &
pace atque concordia cognofcere . Similiter
etiam volumus ut omnes illis & illi omni-
bus de communi focietate & ftatu a nobis
interrogati verum teftimonium fibi mutuo
perhibere poffint . Ibid. c. 12 .
De cauffa orta ad inhonorationem regni
pertinente ,
-XII. Et fi talis cauffa in qualibet pro-
vincia aut in aliquo comitatu orta fuerit
quæ aut ad inhonorationem regni aut ad
commune damnum pertineat , quæ etiam ft
ne noftra poteftate corrigi non poffit , nos
diu latere non permittatis , qui omnia, Deo
auxiliante , corrigere debemus . Quia quic-
quid hactenus in his quæ ad pacem & ju-
ftitiam totius populi pertinent & ad hono-
rem regni & communem utilitatem aut a
nobis aut a vobis neglectum eft , debemus
Deo auxiliante certare qualiter ab hinc no-
ftro & veftro ftudio emendatum fiat . Ibid,
C. 13.
De pace in itinere exercitali cuftodienda .
XIV. De pace vero in exercitali itinere fer-
vanda ufque ad marcham hoc omnibus notum
( ) Periculum . ) Hæc eft lectio editionis
Bafileenfis & veterum exemplarium Colberti
ni , Trecenfis > Sangallenfis , unius Vaticani ,
Rivipullenfis , & Thuani In Normannico le
gitur peculium , haud dubie pro periculum . Ti-
lius & Pithoeus ediderunt pluvium . Quo mo-
/
fieri volumus , quod quicunque auctorem da-
gnofcit , ut juftitiam de illo quærat & acci-
piat . Ibid. c. 14,
De denuntiatione , ut qui in hoftem pergunt
fuos , qui in fuo obfequio funt ,
unufquifque cognofcat ..
XV. Deinceps tamen omnibus denuntiare
volumus ut cognofcat unufquifque omnes qui
in fuo obfequio in tali itinere pergunt , five
fui fint , five alieni , ut ille de eorum factis
rationem fe fciat redditurum ; & quicquid
ipfi in pace violanda deliquerint , ad ipfius
debet periculum ( 1 ) pertinere ; ea fcilicet
facinoris qualitatem five coram nobis , five
coram Miffo noftro , dignas pœnas perfolvat ?
& Senior qui fecum talem duxerit quem aut
conftringere noluit aut non potuit ut noftram
juffionem fervaret , & infuper in regno no-
ftro prædas facere non timeret , pro illius ne
glegentia , fi ante eum de his non admonue
rit , & poftquam neglegentia contemptoris ad
ejus notitiam pervenerit , eum corrigere , fic-
ut decet , neglexerit , honore fuo privetur ,
ut fcilicet neuter illorum fine jufta vindicta
remaneat . Ibid, e . 15 .
De inhonoratione Regis propter neglegentiam
eorum qui legationes male recipiunt
XVI . De inhonoratione quoque Regis &
regni , & mala fama in exteras nationes di-
fperfa propter neglegentiam eorum qui lega :
tiones ad nos directas in fuis manfionibus aut
male recipiunt , aut conftitutam a nobis ex-
penfam non tribuunt aut paravereda dare
nolunt , aut furto aliquid eis fubripiunt , aut
( quod perpeffimum eft ) apertas violentias ,
eos cædendo & res eorum diripiendo , in ipfis
exercere non pertimefcunt , hoc omnibus no-
tum effe volumus , quod quicunque ex his
qui honores noftros habent ab hinc neglegen-
tiam hanc emendare non certaverit , & fuos
homines , qui ejus vice hoc agere debent
ut id bene perficiant non inftruxerit aut non
conftrinxerit ut ulterius illud neglegere non
præfumant , & honorem noftrum & regnum -
nobis commiffum cuftodire contempferit , nec
noftrum nec regni noftri honorem ulterius
volumus ut habeat ; fed volumus ut unuf-
quifque fidelium noftrorum procuratores re-
rum fuarum de his fpecialiter inftruat 'ut
quandocumque & undecunque legatio adve-
nerit , & aut litteras aut Miffum viderint ,
honorifice illam in omni loco imperii noftri
propter noftrum & totius regni honorem omnes
fufcipere valeant . Ibid. c. 16,
De
do fcriptum eft in libro Pithoeano , in Pari
fienfi , & in Divionenfi . In Remenfi , primo
fcriptum fuit pluvium . Sed poftea emendatio
repofuit plivium . Codices Bellovacenfis & Ti
lianus habent plivium ..
 LIBER
De locis in quibus legationes recipiendæ
funt.
XVII. In illis vero locis ubi modo via
& manfionatici a genitore noftro & a nobis
per Capitulare ordinati funt , Miffos ad hoc
fpecialiter conftitutos , qui hoc jugiter præ
videant , habeant , ut omnia quæ ad eafdem
ftri ad hoc conftituti ad tempus præparare
legationes fufcipiendas pertinent , fideles no-
ftudeant , ut non tunc fit neceffe de longe
quærere vel adducere quando tempus eft il-
la dare vel perfolvere . In ceteris vero locis
per totum imperium noftrum unufquifque fide-
lium noftrorum & per fe & per miniftros
fuos , ficut diximus , fedulam vigilantiam ad-
hibeat . Ibid. c. 17.
De admonitione unius monetæ ,
XVIII. De monéta vero , unde jam per
tres annos & admonitionem fecimus , & tem-
pus quando una teneretur & alia omnes cef-
Tarent conftituimus , hoc omnibus notum effe
volumus , quoniam ut abfque ulla excufatio-
ne cito poffit emendari , fpatium ufque ad
Miffam fan& ti Martini ( r ) dare decrevimus ,
ut unufquifque Comitum in fuis minifteriis
de hoc juffionem noftram tunc poffit habere
adimpletam , quatinus ab illa die non afia
fed illa fola per totum regnum noftrum ab
omnibus habeatur juxta illam conftitutionem ,
ficut in capitulis quæ de hac re illis Comi-
tibus dedimus in quorum minifteriis moneta
percutitur conftitutum eft : quia tunc volu
mus Miffos noftros hujus rei gratia dirigere
per fingulos comitatus , qui diligenter inqui
rant qualiter Comites in hoc noftram juffio-
nem adimplere certaverint . Et quicunque
neglegens inde inventus fuerit , volumus ut
ante noftram præfentiam quantocius venire
jubeatur , ut rationem reddat utrum hoc quod
juffimus facere noluerit aut non potuerit ,
aut fi aliqua re præpediente id facere non
potuit , cur nobis ipfam impoffibilitatem ad
Tempus non annuntiavit . Quia fi ipfe aut
non voluit , aut fuæ negligentiæ cauffa non
potuit , nos talem invenire volumus qui hoc
quod jubemus fervare velit & poffit . Ut au
tem juffio noftra in hac re citius impleatur ,
volumus ut quicunque ab illa die alium de
narium negotiandi cauffa protulerit " a Co
(1 ) Mifam fanti Martini . ) Id eft , diem tos annos fcriptum , cum interpretatione La
Sant Martino feftum . Hec interpretatio non
indiget probatione . Frequenter in veteribus
libris & fcriptoribus legimus Miffam Sancti nuario , pro quo Vvormius recte vertit Pauli
Martini , San&i Joannis , Apoftolorum Petri feftum . Menfe Februario Mathias miff. Majo
& Pauli , Sancti Andrea , Sancti Michaelis ,
Sancti Bonifacii , Sancti Remigii , Sancti Albi
ni , Sancti Felicis , Sancti Marcellini , Sancte in ceteris menfibus , ne fingulos commemo
Balthilde , San&i Nazarii , Sancti Philiberti ,
Sanéti Galli , Sancti Clementis , Sancti Aniani ,
Sancti Lamberti , Sancti Juliani , Sancti Mau- Notis ad Capitula Caroli Calvi hanc conftitu-
ricii , Sancti Bavonis , & omnium Sanctorum . tionem tribuit Carolo Magno . In quo illum
Vvormius lib. 3. Faftorum Danicorum exhi
bet vetus Kalendarium Runicum ante trecen-
II. 177
mite & miniftris ejus auferatur ab eo . Ibid.
c. 18.
De injuftis teloneis .
XIX. Similiter quoque de injuftis teloneis ,
de quibus qualiter ab omnibus obfervandum
effet , & capitulis conftituimus , & creberri-
mas admonitiones fecimus prædicti Miffi
noftri volumus ut inquifitionem faciant a qui-
quodnoft
bus noftra juffio in hoc adimpleta , a quibus
fit neglecta ; & eum qui implere ne-
glexit aut diftulit , ad noftram volumus ut
veniat juffus præfentiam , ut cito rationem
de his , ficut fuperius diximus , reddat ; &
fi culpabilis inventus fuerit , dignam corre
tionem accipiat , ut ceteris neglegentibus
exemplum terroris præbeat . Ibid. c. 19.
De pontibus ubi antiquitus fuerunt
renovandis ,
XX. Ut ubi pontes antiquitus fuerunt , &
in his locis ubi tempore genitoris noftri ipfo
jubente diverfarum neceffitatum cauffa facti
funt omnino abfque ulla dilatione ab his
qui eos tunc fecerunt reftituantur & reno
ventur , ita ut ad Miffam fan&
ti Andreæ re-
ftaurati fiant ; nifi forte aut ipfa operis ma
gnitudo aut aquarum in quolibet loco inun-
datio hoc prohibeat . Aliter vero nullus qua
libet occafione hoc neglegere aut differre præ-
fumat quin ad prædictum tempus completum
fiat . Et Miffi noftri , quorum fuperius men-
tionem fecimus , volumus ut renuntient in
quibus locis noftra juffio impleta , in quibus
neglecta eft > aut aliqua impoffibilitate vel
certa ratione dilata , Ibid. c. 20.
De nonis & decimis ,
XXI. De nonis quidem & decimis unde
& genitor nofter & nos frequenter & in di-
verfis placitis admonitionem fecimus , & per
Capitularia noftra qualiter hæc obferventur
ordinavimus , volumus atque jubemus ut de
omni conlaborato ( 2 ) & de vino & fœno
fideliter & pleniter ab omnibus nona & de.
cima perfolvatur . De nutrimine vero pro de-
cima , ficut hactenus confuetudo fuit , ab o-
mnibus obfervetur . Si quis tamen Epifcopo-
rum fuerit qui argentum pro hoc accipere
velit , in fua maneat poteftate , juxta quod
ei & illi qui hoc perfolvere debet convene-
rit . Ibid. c. 21 .
De
tina . In eo Kalendario vocabulum Miffæ ac-
cipitur pro fefto ; ut Paulus Meffa menfe Ja-
Crufis meffa . Iunio Ioans miffa & Petars mif-
fa . Iulio Iacaubs miffa & Olafs miſſa . Et fic
rem .
( 2 ) De omni conlaborato . ) Sirmondus in
puto falfum eſſe .
 178 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De operibus in restaurationem ecclefiarum
adimplendis .
XXII. Similiter quidem de operibus in re-
ftaurationen ecclefiarum , five in faciendo ,
five in redimendo , epifcopalis potius fequa-
tur voluntas . Nullatenus tamen remaneat
quin , ficut a nobis fæpe juffum eft , hoc aut
illud partibus ecclefiarum perfolvatur . Et
hoc omnibus notum fit , quia quicunque ne-
glegenter exinde egerit , & coram nobis exin-
de neglegens repertus fuerit , illud volumus
omnino ut fubeat quod in noftro Capitulari
de hac re communi confultu fidelium noftro
rum ordinavimus . Ibid. c. 22.
De Comitibus, ut miniftris ecclefiæ in fuis
minifteriis adjutores fint .
XXIII. Comites vero miniftris ecclefiæ in
eorum minifteriis , ut hoc plenius & de no-
· ftris & de fe & de fuis hominibus obtinere
poffint , adjutores in omnibus fiant . Et qui-
cunque prima & fecunda vice de his a Co-
mite admonitus non fe correxerit , volumus ,
ut per eundem Comitem ejus neglegentia ad
noftram notitiam perferatur ut noftra au-
Atoritate quod in noftro Capitulari contine-
tur fubire cogatur . Ibid. c. 23 .
De capitulis a Cancellarío palatii ab Archie-
pifcopis & Comitibus accipiendis .
XXIV. Volumus etiam ut capitula quæ
nunc & alio tempore confultu fidelium no-
ftrorum a nobis conftituta funt , a Cancella-
rio noftro Archiepifcopi & Comites eorum
de propriis civitatibus modo aut per fe aut
per fuos Miffos accipiant , & unufquifque per
( 1 ) Unufquifque per fuam diocefim . ) Id eft ,
unufquifque Archiepifcopus rer fuam provin-
ciam fufcipiar curam proponendi capitula a
Principe con it ta . Quod ita fiebat ut in pro-
ximo placio rationem reddere tenerentur Ar
chiepifcopi an paritum in hoc fuiflet juffioni
Imperatoris , ut patet ex epiftola 28. Frotha-
rii Tullenfis .
( 2 ) Hetti Archiepifcopus . De hac Hetti
Trevirenfis Archiepifcopi legatione agit , ut
puto , Frotharius Epilcopus Tullenfis epift. 18.
(3 ) Quando potuerit . Jubet Ludovicus ut
Ebbo Remenfis Archiepifcopus legationem i-
ftam exerceat in Remenfi provincia , quando
potuerit . Iftam claufulam Henfchenius in No.
tis ad vitam S. Anfcharii tomo 1. Februarii
pag. 404. interpretatur de legatione Ebbonis
ad feptentrionales regiones , pro qua illum a-
beffe interdum oportebat a fua provincia ,
tumque curam miffatici implendi in ejus ab-
fentia commi am effe Rothado Epifcopo . E-
go vero arbitror claufulam illam fimpliciter
additam quia Ebbo frequenter erat in pala
tio , adeoque fubftituendi erant qui locum ab-
fentis implerent . Flodoardus lib , 2. cap. 19.
Dum frequenter igitur Eblo Praful in palatio
tunc moraretur .
(4 ) Rbuotbadus Epifcopus . ) Sueffionenfis .
(5) Rangarius Epifcopus . Noviomenfis , qui
Concilio Parifienfi interfuit anno DCCCXXIX.
Ad eum extat epiftola Amalarii in tomo fe-
ptimo Spicilegii Dacheriani pag. 165. Hinc er
go illuftrari poterit catalogus Epifcoporum No
fuam diocefim ( 1 ) ceteris Epifcopis , Abba-
tibus , Comitibus , & aliis fidelibus noftris ea
tranfcribi faciant , & in fuis comitatibus co-
ram omnibus relegant , ut cunctis noftra or-
dinatio & voluntas nota fieri poffit . Can-
cellarius tamen nofler nomina Epifcoporum
& Comitum qui ea accipere curaverint no-
tet , & ea ad noftram notitiam perferat , ut
nullus hoc prætermittere præfumat . Vaffi quo-
que & Vaffalli noftri nobis famulantes volu
mus ut condignum apud omnes habeant ho-
norem , ficut a genitore noftro & a nobis
fæpe admonitum eft . Ibid. c. 24.
De nominibus locorum in quibus Miffi domi-
nici legatione funguntur .
XXV. In Vefontio , quæ eft diocefis Ber-
noini Archiepifcopi , Heiminus Epifcopus &
Monogoldus Comes . In Mogontia , quæ eft
diocefis Heiftulfi Archiepifcopi , idem Hei-
ftulfus Epifcopus & Rhuotbertus Comes . In
Treviris Hetti Archiepifcopus ( 2 ) & Adal-
bertus Comes . In Colonia Hadaboldus Ar
chiepifcopus & Eemundus Comes . In Rhe-
mis Ebbo Archiepifcopus , quando porue
rit ( 3 ) , ( & quando ei non licuerit , Rhuo-
thadus Epifcopus ( 4 ) ejus vice ) & Rhuot
*
fridus Comes fint , fuper fex videlicet comi-
tatus , id eft , Remis , Cathalon , Sueffionis ,
& Laudunum : fuper
Silvanectis , Beluacus
quatuor vero epifcopatus qui ad eandem dio-
cefim pertinent , id eft , Noviomacenſem
Ambianenfem , Taruanenfem , & Camara-
cenfem , Rangarius Epifcopus ( 5 ) & Beren-
garius Comes . Senones Hieremias Archiepi
fcopus & Donatus ( 6) Comes ( 7 ) . Rotho
ma-
viomenfium .
( 6 Donatus Comes . ) Heroldus habet , Do-
natus Ing bertus Comes Codex Thuanus
Donatus & Ing bertus Com. Pajarinus , Sangal-
lenfis , Colbertinus , & Rivipullenfis , Donatus
Ingobertus Comites .
( 7 Donatus Comes . ) Melodunenfis . Adre
valdus Floriacenfis lib. 1. de miraculis S. Be-
nedicti cap. 25. Aderant in eodem placito mi
a latere Regis Ionas Epifcopus Au elianenfis &
Donatus Comes Milidunenfium . Hincmarus in
narratione de villa Noviliaco cap. 4. Domnus
Hludouvicus Imperator donavit ipfam villam
Noviliacum Donato in beneficio . Et infra : Do-
natus de infidelitate ejus comprobatus ip Impe-
ratori quæfitum facramentum juravit , & comi-
tatum Miridunenfem illam Noviliacum cum
Juis appendiciis Imperator ab eo abftulit . Idem
anno DCCCXXVII. miffus eft in Hifpaniam Tar-
Faconenfem , quæ tum Marca Hifpanica dice-
batur, ad componendos provinciæ illius mo
tus . Eginhardus : Imperator Helilachar Presby
terum Abbatem , & cum eo Hildetrandum
atque Donatum Comites ad motus Hifpanica
Marca componendosifit . Anno dein DCCC>>
XXXVII. in eandem provinciam iterum miffus
eft cum Bonifacio Comite & Adrebaldo mo-
nafterii Flaviniacenfis Abbate , ut querelas ad-
verfus Bernardum Ducem illarum partium
propofitas audirent ; quemadmodum teftatur
auctor vitæ Ludovici Pii . Ejufdem Donati,
ut opinor , mentio extat in Capitulis Caroli
Calvi tit, xiv, pag. 70.
 LIBER
magum Willebertus_Archiepifcopus ( 1) &
Ingobertus Comes. Turones Landramnus Ar.
chiepifcopus & Rhuotbertus Comes . Lugdu-
num , Tarentafia , & Vienna , Albricus Epi-
fcopus ( 2 ) & Richardus Comes . Ib. c. 25.
De commemoratione ad legationem prædicto-
rum Mifforum pertinente .
XXVI. Commemoratio quid ad prædicto
rum Mifforum legationem pertineat . Primo ,
ut conventum in duobus aut tribus locis con-
gregent , ubi omnes ad eorum legationem
pertinentes convenire poffint , & omnibus
generaliter notum faciant qualis fit eorum
Tegatio , fcilicet ad hoc effe fe a nobis Mif-
fos conftitutos ut fi quilibet Epifcopus aut
Comes minifterium fuum propter quodlibet
impedimentum implere non poffit , ad eos
recurrat & cum eorum adjutorio minifte-
rium fuum adimpleat , & fi talis cauffa fue-
rit que per eorum admonitionem emendari
non poffit , per eos ad noftram notitiam de-
feratur ; & à forte Epifcopus aut Comes ali-
quid neglegentius in fuo minifterio egerit ,
per iftorum admonitionem corrigatur ; & o-
mnis populus fciat ad hoc eos effe conftitu-
tos ut quicunque per neglegentiam aut in-
curiam vel impoffibilitatem Comitis juftitiam
fuam adquirere non potuerit , ad eos primum
querelam fuam poffit deferre , & per eorum
auxilium juftitiam adquirere , & quando ali-
quis ad nos neceffitatis cauffa reclamaverit ,
ad eos poffimus relatorum querelas ad defi-
niendum remittere . Ipfi vero Miffi non fine
certiffima cauffa vel neceffitate hue illucque
difcurrant , nifi forte quando tale aliquid in
cujuslibet minifterio ad legationem fuam per-
tinente ortum effe cognoverint quod eorum
præfentia indigeat & fine illorum confilio
vel adjutorio emendari non poffit . Inde ta-
men debent effe folliciti , ut propter illorum
neglegentiam nihil in fua legatione incorre-
Aum remaneat ; fed ubi certam & veram
neceffitatem cognoverint , noftram juffionent
adimplere non neglegant . Ibid. c. 26.
De boc quod per Miffos dominicos ea quæ
per Capitulaftatuta funt , omnibus
nota fieri debeant .
XXVII. Volumus etiam ut omnibus no-
tum fit quia ad hoc conftituti funt ut ea quæ
per Capitula noftra generaliter de quibufcun-
( 1) Willebertus Archiepifcopus . ) Rotoma-
genfis . In veteri codice Ms. bibliothecæ im-
peratoriæ , ex quo prodiit codex Carolinus a
Gretfero editus , fcriptum eft in principio ma-
jufculis literis
LIBER VVILLIBERTI ARCHIEPI .
Docet nos ita Petrus Lambecius in libro fe-
cundo commentariorum de bibliotheca Cæfa-
rea pag. 321. & mox addit fibi dubium non
effe quin per Archiepifcopum Willibertum , ad
quem codex ifte olim pertinuit , intelligi de-
beat Willibertus Archiepifcopus Rotomagen-
fis , qui illum fibi comparaverit poft mortem
Caroli M. ex bibliotheca ipfius .
II. 179
que cauffis ftatuimus , per Miffos nota fiant
omnibus , & in eorum procuratione confi-
ftant , ut ab omnibus adimpleantur . Et ubi
forte aliquo tali impedimento quod per eos
emendari non poffit , aliquid de his quæ con-
ftituimus ac juffimus remanferit imperfe&um ,
eorum relatu nobis ad tempus indicetur , ut
per nos corrigatur quod per cos corrigi non
potuit . Ibid. c. 27.
De admonitione ad eos qui legatione
funguntur.
XXVIII. Noffe vos credimus quanti fit
ponderis legatio quam vobis commifimus
& quam fit periculofum tantæ rei curam
neglegere quantam vos pro noftra omnium
communi falute ex noftra obligatione fufce-
piffe non ignoratis . De qua re cum vos in-
terrogaffemus , non fic nobis refponfum eft
ut in eo refponfo fufficere potuiffet ad eam
difpofitionem quam rerum neceffitas ad com-
munem utilitatem pertinentium pofcere vi-
debatur , vel qua nobis aliquod fecuritatis fo-
latium afferri potuiffet . Et hoc ideo evenif-
fe perfpeximus quia anno præterito , quan-
do Capitulare legationis veftræ vobis dedi-
mus , caute vos obfervare juffimus ne fine
cauffa his quos honoratos effe volumus ali-
qua fieret injuria . Quapropter volumus vo-
bis notum facere qualiter nunc Domino ad-
juvante eandem juffionem noftram debeatis
adimplere . Voluinus ut Miffi noftri , quos
ad hoc conftituros habemus ut curam & fol-
licitudinem habeant qualiter unufquifque qui
rector populi noftri a nobis conftitutus eft ,
in fuo ordine officium fibi commiffum juſte
ac Deo placite ad honorem noftrum ac po-
puli noftri utilitatem adminiftret 9 in hunc
modum cognofcendi diligentiam adhibeant
fi ea quæ in Capitulari noftro , quod eis an-
no præterito dedimus , continentur , fecun-
dum voluntatem Dei ac juffionem noftram
fiant adimpleta , Itaque volumus ut medio
menfe Majo conveniant iidem Miffi , unuf-
quifque in fua legatione , cum omnibus Epi-
fcopis ( 3 ) , Abbatibus , Comitibus , ac vaf-
fis noftris , advocatis noftris ac Vicedomi-
nis Abbatiffarum , nec non & eorum qui pro-
pter aliquam inevitabilem neceffitatem ipfi
venire non poffunt , ad locum unum . Et fi
neceffe fuerit propteropportunitatem conve-
niendi , in duobus vel tribus locis , vel ma-
xime
( 2 ) Albricus Epifcopus . ) Lingonenfis . E-
jus effe videtur epiftola trigefima earum quæ
fub Frotharii Tullenfis Epifcopi nomine editæ
funt .
(3 ) Cum omnibus Epifcopis , ) Reperi in char-
tulario Ecclefiæ Viennenfis veterem querelam
ab Agilmaro Archiepifcopo adverfus Wigeri-
cum Comitem propofitam in folemni Mifforum
dominicorum conventu , cui Remigius Lugdu-
nenfis Archiepifcopus & alii quatuor Epifcopi
intererant cum Comitibus undecim & viginti
vaffis dominicis . Hinc ergo valde illuftrari po-
teft hic locus & agnofci quonam modo fierent
iftiufmodi conventus .
 180 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
xime propter pauperes populi , idem conven-
tus habeatur, qui omnibus congruat ; & ha-
beat unufquifque Comes Vicarios & Cente-
narios fuos fecum , nec non & de primis
Scabineis fuis tres aut quatuor . Et in eo con-
ventu primum Chriftianæ religionis & eccle-
fiaftici ordinis collatio fiat . Deinde inquirant
Miffi noftri ab univerfis qualiter unufquifque
illorum , qui ad hoc a nobis conftituti funt ,
officium fibi commiffum fecundum Dei vo-
luntatem ac juffionem noftram adminiftret
in populo , & quam concordes arque unani-
mes ad hoc fint , vel qualiter viciffim fibi
auxilium ferant ad minifteria fua peragenda .
Et tam diligenter ac ftudiofe hanc invefti-
gationem faciant ut omnem rei veritatem per
eos cognofcere valeamus . Et fi aliqua talis
cauffa ad eorum notitiam perlata fuerit quæ
illorum auxilio indigeat , fecundum qualita-
tes cauffarum quæ in noftro Capitulari con
tinentur , tunc volumus ut illuc pergant , &
ex noftra auctoritate illud corrigere ftudeant,
Ibid. c. 28.
De reous ad venerabilem locum pertinentibus
non alienandis .
XXIX, Nulla fub Romana ( 1 ) ditione
conftituta Ecclefia vel xenodochium vel pto-
chotrophium vel nofocomium vel orphano-
trophium vel gerontocomium vel brephotro-
phium vel monafterium tam monachorum
quam fanétimonialium , Archimandritam ha-
bens vel Archimandritiffam , contra hæc age-
re præfumat . Ergo his omnibus non liceat
alienare rem immobilem , five domum , five
agrum , five hortum , five rufticum manci-
pium , vel panes civiles ( 2 ) , neque credi-
toribus fpecialis hypothecæ titulo obligare
Alienationis autem verbum ( 3 ) contineat
venditionem , donationem , permutationem
& emphitheuſeos perpetuum contractum . Sed
omnes omnino facerdotes ab hujufmodi alie-
natione fe abftineant , pœnas timentes quas
Leoniana conftitutio minatur , id eft , ut is
(1 ) Nulla fub Romana . ) Burchardus , qui
partem aliquam iftius capitis defcripfit , acce-
piffe fe ait ex Concilio apud Silvanectim præ-
Jente Ludovico cap. v.
(2 ) Panes civiles . ) Qui alibi gradiles vo-
cantur , quia de gradibus palatii palam acci-
piebantur. Vide Cujacium lib. 26. Obfervat.
cap. 17. & Jacobum Gothofredum in Notis ad
1. 2. 4. 6. Codicis Theodof. de annonis civicis
& pane gradili .
(3 ) Alienationis verbum , ) Janus a Cofta in
librum primum Decretalium pag. 261. Aliena-
tionis nomine intelligitur quæcunque traditio per-
petua omnifque conditio impofita rei ecclefiafticæ .
Sic enim interpretandum effe cenfeo quod viris
eruditis negotium faceffit in d. cap. Null: Alie-
nationis verbum continere venditionem c.
(4 ) Interdicta inftrumenta . Ita editiones &
codex Metenfis ac Rivipullenfis . Reliqui ha
bent frumenta; nifi quod in uno Vaticano &
in Pithoeano fcriptum eft frumenta vitio libra-
riorum . Ivo quoque Carnotenfis hic ftrumenta
habet , non quidem in libris editis , fed in ve→
teri codice Ms., S. Victoris Parifienfis . Fran-
quidem qui comparaverit , rem loco venera-
bili reddat cujus & antea fuerat , fcilicet cum
fructibus aliifque emolumentis quæ in medio
tempore facta funt , economum autem Ec-
clefiæ præftare omne lucrum quod ex hujuf-
modi prohibita alienatione fenferit , vel qui
ecclefiæ damnum effecerit , a minifterio fub-
moveat , ita ut in pofterum œconomus non
fit . Non folum autem ipfe , fed etiam fac-
ceffores ejus hac lege teneantur five ipfe
Archieconomus alienaverit five refpiciens
alienantem Epifcopum non prohibuerit ; mul-
to magis fi confenferit . Tabellionem autem ,
qui talia interdicta inftrumenta ( 4 ) confcri
pfit , perpetuo exilio tradi oportet . Magi-
ftratus autem qui eadem inftrumenta admi-
ferunt , & officiales qui operam dederunt ut
& monumentis intimentur donationes vel ce-
teræ alienationes actis intervenientibus con-
firmentur • non folum magiftratu fed etiam :
dignitate & facultatibus fuis cedant . Remit-
tit autem conftitutio ea quæ in præterito tem-
pore acta funt . Excipit autem quofdam con-
tractus , quos in fequentibus exponit capitu
lis , per quos & Ecclefiarum immobiles res
alienari poffunt . Xenodochium , id eft , lo-
cus venerabilis in quo peregrini fufcipiuntur .
Ptochotrophium , id eft , locus venerabilis in
quo pauperes & infirmi homines pafcuntur .
Nofocomium , id eft locus venerabilis in quo
ægroti homines curantur . Orphanotrophiuin ,
id eft , locus venerabilis in quo parentibus
orbati pueri pafcuntur . Gerontocomium , id
eft , locus venerabilis in quo pauperes & pro-
pter fenectutem folam infirmi homines cu-,
rantur . Brephotrophium , id eft , locus ve-
nerabilis in quo infantes aluntur ,
De boc quomodo liceat ad Imperatorem res
fancti loci transferre ,
XXX. Si Princeps ( 5 ) voluerit rem im-
mobilem fanéto loco præftare , & accipere
ab eo aliam immobilem rem " & eo modo
permutationem contrahere , liceat hoc facere
ei
cifcus Pithoeus fic edidit in cap. 8. Novellæ
124. apud Julianum antecefforem ; cum inftru-
&o ftrumentoque fuo . Concordia regularum pag.
607. ex regula S. Ifidori : frumentorum cufto-
dia . Nihil vulgatius in veteribus libris , præ-
fertim vero in antiquis exemplaribus formula-
rum Marculfi .
( 5 ) Si Princeps . ) Burchardus caput iftud tri-
buit eidem Concilio Silvanectenfi cui adfcri-
pferat caput quod antecedit . Impofuit autem
hæc Burchardi fraus auctori gloffa capitis iftius
in libro 3. Decretalium , titulo de rerum per-
mutatione , ubi ita fcriptum eft : Quæfitum fuit
in Concilio ifto utrum Ecclefia poffet rem immo-
bilem permutare cum Principe . Statuit Concilium
quod fi Princeps voluerit permutare rem immo-
bilem cum fantis locis ab eis rem aliam ac-
cipere de communi voluntate permutationem
facere , boc licitum fit , dummodo caufa rationa-
bilis hoc expofcat , & res quam Princeps præfti-"
terit major fuerit vel faltem æqualis , & Super
hac permutatione Principis fanctio promulgetur ·
Vide Notas Antonii Auguftini ad hunc locum
in prima collectione Decretalium .
 LIBER
ei divina pragmatica fanétione ( 1 ) ab eo
promulgata .
De orphanis exheredatis fubveniendum ,
XXXI. Propter iftius itaque pacis concor-
diam confervandam , placuit nobis de orpha-
nis & pauperibus , qui debite vel indebite
dicuntur amififfe hereditatem paterni vel ma-
terni juris ad fe legibus pertinentem , fi ali-
cubi inventi fuerint quos patres vel matres
propter traditiones illorum exheredes fece-
runt , aliorum fcilicet fuafionibus aut peti-
tionibus vel aliquo ingenio , omnino volu
mus atque decrevimus emendari , quantum
ad nos vel ad noftram pertinet poteftatem ,
juxta voluntatem Dei & veftram fanctam
admonitionem & confiderationem ; ut fi for
te extra officium noftrum alicubi inventum
fuerit , admonere veftram clementiam audea
mus ut emendetur ,
De rebus pauperum vel minus potentum
mala occafione non emendis .
XXXII. Propter provifiones ( 2 ) paupe-
rum , pro quibus cùram habere debemus
?
placuit nobis ut nec Epifcopi , nec Abbates ,
nec Comites , nec Vicarii , nec Judices , nul-
lufque omnino fub mala occafione vel malo
ingenio res pauperum vel minus potentum
nec emere nec vi tollere audeat ; fed quif
quis ex eis aliquid comparare voluerit ? in
publico placito coram idoneis teftibus & cum
ratione hoc faciat . Ubicunque autem aliter
inventum fuerit , factum hoc omnino emen-
detur per juffionem noftram .
Qualiter juftitiæ fiant pauperibus ,
XXXIII. De cauffis ( 3 ) viduarum › pu-
pillorum , orphanorum , vel reliquorum pau-
Tom. III,
(1 ) Pragmatica fanatione . ) Præcepto , ut lo
quebantur ævo Capitularium . Hujufmodi præ-
ceptum Arnulphi Imperatoris pro Ecclefia Pa-
tavienfi extat in tomo 1. Metropolis Salisbur-
genfis pag. 350 .
( 2 ) Propter provifiones . ) Hæc conftitutio
repetita eft in Concilio Moguntino anni MCCC
XLVII. cap. 18.
(3 ) De cauffis . ) Caput iftud & fequens de
funt in antiquis exemplaribus Vaticanis , Pa-
latino , Metenfi , Divionenfi , Sangallenfi , Ti-
liano , Rivipullenfi , Thuano, Bellovacenfi , Cam-
beronenfi , Colbertino . Défunt etiam in edi-
tione Bafileenfi . In Remenfi prætermiffa e-
Tant ; fed poftea addita funt a manu antiqua
in fcheda codici adjecta . Extant autem fuis
locis in libro Pithoeano , in Parifienfi , & in
Normannico . Unde colligi debet primam edi-
tionem Anfegifi non habuiffe hæc duo capi-
ta , addita vero fuiffe in pofteriori . Nam Hinc-
marus in Quaternionibus Carolo Calvo oblatis
pag. 430. in editione Cellotii caput De his qui
injufte fuper alios querelas faciunt laudat ex li-
-bro fecundo Capitulorum imperialium . Et Con-
cilium Troslejanum cap. 6. caput Ut Ecclefie
antiquitus conftitute refert ex fecundo libroCa-
pitularium cap. 47. Quod verum effe non pof-
fet , fi duo illa capitula jam tum inferta hon
fuiffent in hoc loco .
(4 ) Unde fuftentare fe poffint . ) In antiquis
1
II. 181
perum , ut in primo conventu ante mediam
diem illorum ratio vel querela audiatur &
definiatur & poft mediam diem cauffa re-
gia & Ecclefiarum vel potentum hominum :
quia ipfi pauperes non habent facultatem un-
de fuftentare fe poffint ( 4 ) donec ad eorum
perveniant juftitiam , & ideo tantos clamo-
res ( 5 ) faciunt ad aures noftras .
De illis bominibus qui injuftas querelas
babent .
XXXIV . De illis hominibus qui injuſte ſu
per alios homines querelas faciunt , de qui-
bus
bus volumus , fi inventus fuerit aliquis qui
non habeat juftitiam cauffandi ( 6 ) ˚vel re-
clamandi , & revictus fuerit , propter illam
calumniam quam fecit , fecundum legem &
æquitatem juftitiam reddat .
De feftivitatibus anni .
XXXV . Feftos dies in anno celebrare fan-
ximus, hoc eft , diem dominicum Pafchæ cum
honore & fobrietate ( 7 ) venerari fimili
modo totam hebdomadam illam obfervare de-
crevimus , diem afcenfionis Domini pleniter
celebrare . In Pentecofte fimiliter ut in Pa-
fcha . In natali Apoftolorum Petri & Pauli
diem ununf, Nativitatem fan& i Johannis Ba-
ptifta , affumptionem fanctæ Mariæ ( 8 ) ,
dedicationem fanéti Michaelis , natalem fan-
&ti Remigii , fancti Martini , fancti Andreæ .
In natali Domini dies quatuor , octavas Do-
mini , Epiphaniam Domini , purificationem
fanctæ Mariæ ( 9 ) . Et illas feftivitates mar-
tyrum vel confefforum obfervare decrevimus
quorum in unaquaque parrochia fancta cor
pora requiefcunt .
De
Q
exemplaribus Pithoeano , Parifienfi , & Nor-
mannico legitur : unde fe fufcitare poffint . In
Remenfi vero : unde fufare poffint donec ad eo-
rum perveniatur juftitiam .
( 5 ) Tantos clamores . ) In Remenfi codice
legitur tantas clamores . Vide quæ de hoc Gal-
licifmo fupra diximus .
( 6 ) Cauffandi , ) Id eft , litigandi , çaufam
agendi , ut recte ifta explicat Hugo Menardus
in Notis ad Concordiam regularum pag. 141 .
(7 ) Cum bonore fobrietate . ) Hæc non ha-
bentur apud Reginonem . Puto autem hic infi-
nuari fidelibus feftos Pafchæ dies tranfigendos
effe abfque luxu & temulentia , ut Chriftianos
decet . At hodie omnia in diverfum mutata
funt . Vide Notas ad Agobardum pag. 21 .
(8 ) Affumptionem fance Maria . Vide qua
de hoc argumento dicta a nobis funt fupra &
Notas ad Gratianum pag. 565,
(9 ) Purificationem janda Maria . Hæc fola
fanctæ Mariæ feftivitas olim celebrabatur in
Ecclefia . Addita deinde eft affumptio , tum
conceptio , præfentatio , annuntiatio , ac vifita
tio . Ingeniofa pofterorum diligentia ultra pros
greffa feftum defponfationis Sanctæ Mariæ re-
perit , auctore Petro Aurato ex fodalitio Do
minicanorum , qui anno MDXLVI . novæ iftius
feftivitatis officium compofuit & Paulo III. ob-
tulit approbandum , ut Ferreolus Locrius tes
ftatur in libro fexto Maria Auguftæ cap. 4.
 182 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De antiquis Ecclefiis , ut honorem fuum
babeant .
XXXVI. Ecclefie ( 1 ) antiquitus confti-
turæ nec decimis nec aliis poffeffionibus pri-
ventur ita ut novis oratoriis tribuantur .
Capitul. I. a. 813. c. 19. Infra c. 47-
De fpiritualibus filiolis .
XXXVII. Deinde præcipimus ut unuf-
quifque compater vel proximi fpiritales filios
fuos catholice inftruant .
De hoc ut facerdotes inveprehenfibiles fint .
XXXVIII. Ut juxta ( 2 ) Apoftoli vocem
facerdotes inreprehenfibiles fint & moribus
ornati , & nequaquam turpibus lucris defer-
viant , juxta illud quod ait Scriptura : Nemo
militans Deo implicat fe negotiis fecularibus,
ut ei placeat cui fe probavit . Et a turpibus
lucris & ufuris non folum ipfi abftineant , ve-
rum etiam plebes fibi fubditas abftinere in-
fruant ( 3 ).
De boc ut ab inceftuofis , & ab his qui
decimas non dant , & a Presbyteris
negligenter viventibus wadii
non accipiantur .
XXXIX. Di&
tum eft ( 4 ) nobis quod in
quibufdam locis Epifcopi & Comires ab in-
ceftuofis & ab his qui decimas non dant wa-
dios accipiant , & a Presbyteris pro quibuf-
dam neglegentiis , & inter fe pecuniam di-
vidant ; quod penitus abolendum decrevimus ,
ne forte avaritiæ locus detur . Et conftitui-
mus ut inceftuofi juxta canonicam fententiam
pœnitentia multentur . Qui vero decimas poft
creberrimas admonitiones & prædicationes fa-
cerdotum dare neglexerint , excommunicen-
tur. Juramento vero eos conftringi nolumus ,
propter periculum perjurii .
De difcretione in corporis & fanguinis
dominici perceptione .
XL. In perceptione corporis & fanguinis
dominici magna difcretio adhibenda eft . Ca-
vendum eft enim ne fi nimium in longum
differatur , ad perniciem animæ pertineat
dicente Domino : Nifi manducaveritis car-
nem filii bominis , & fanguinem ejus bibe-
ritis , non habebitis vitam in vobis . Si vero
indifcrete accipiatur , timendum eft illud quod
ait Apoftolus : Qui manducat & bibit indi-
gne , judicium fibi manducat & bibit . Jux-
( 1 ) Ecclefiæ . ) Caput iftud Burchardus re-
fert ex Concilio Meldenfs cap. 8. Ita etiam I-
vo parte 3. cap. 13. in veteri codice San& ti Vi-
&oris Parifienfis . In Concilio Moguntino anni
DCOEXLVII. fic legitur : Ecclefie antiquitus con-
Aitute nec decimis nec aliis poffeffionibus pro no-
vis oratoriis fine confenfu & concilio epifcopali
priventur .
(a) Ut juxta. ) Caput iftud , quod revera
eft Concilii Cabilonenfis fecundi , Burchardus
tribuit Concilio Aurelianenfi .
(3 ) Infixuant . Ita omnia exemplaria An-
ta ejufdem ergo Apoftoli documentum pre-
bare fe debet homo , & fic de pane illo man-
ducare , & de calice bibere ; ut videlicet ab-
ftinens aliquot diebus ab operibus carnis , &
purificans corpus animamque fuam , præparet
fe ad percipiendum tantum facramentum ;
exemplo David , qui nifi fe confeffus fuiffet
abftinuiffe ab opere conjugali ab heri & nu-
dius tertius , nequaquam panes propofitionis
a facerdote accepiffet .
De bominibus diverfarum conditionum ,
de his qui eis prælati Junt .
XLI. Quia ergo conftar in Ecclefia di-
verfarum conditionum homines effe , ut fint
nobiles & ignobiles , fervi , coloni , inquili
ni , & cetera hujufcemodi nomina , oportet
ut quicunque eis prælati funt , five Clerici
five laici , clementer erga eos agant , & mi-
fericorditer eos tractent five in exigendis
ab eis operibus , five in accipiendis tributis
& quibufdam debitis . Sciantque eos fratres
fuos effe , & unum fecum patrem habere
Deum , cui clamant Pater nofter qui es in
cœlis , & unam matrem fanctam Ecclefiam ,
( 5 ) quæ eos intemerato facri fontis utero
gignit . Difciplina igitur eis mifericordiffima
& gubernatio opportuna adhibenda eft ; di-
fciplina , ne indifciplinate vivendo auctorem
fuum offendant ; gubernatio , ne in quotidia-
nis vitæ commeatibus prælatorum adminicu-
lo deftituti fatefcant,.
De feminis & Abbatiffis , quales fint que
monafteriis puellaribus præferri debent.
XLII. Monafteriis fane puellaribus ( 6 ) ta-
les præferri debent feminæ & Abbatiffe cre-
di , quee & fe & fubditum gregem cum ma-
gna religione & fanctitate cuftodire nove
rint , & his quibus præfunt prodeffe non de-
finant . Sed & fe & illas ita obfervent utpo-
te vafa fancta in minifterio Domini præpa-
rata . Tales enim fe debent exhibere fubdi-
tis in habitu , in vefte & in omni convi-
tu , ut eis ad cœleftia regna pergentibus du-
catum præbeant . Sciant etiam fe pro his quas
in regimine acceperunt in confpectu Domi-
ni rationem reddituras .
De inceftuofis & homicidis facerdotum
admonitionibus aurem nolentibus
accommodare .
XLIII. Inceftuofi 2 parricida , homicida
multi apud nos ( proh dolor ! ) reperiuntur ,
fed
fegifi , Regino , Burchardus . Hinc itaque e-
mendandum eft caput quintum Concilii Cabi-
lonenfis , ubi legitur inftituant .
(4 ) Dictum eft . In libro tertio legis Lon-
gobardorum caput iftud refertur inter confti-
tutiones Lotharii , haud dubie quia ab illo re-
novata eft hac lex .
( 5 ) Matrem fan&am Ecclefiam . ) Vide infra .
lib. 6. cap. 426 .
(6 ) Monafteriis puellaribus . ) Vide infra.lib.
5. cap. 384.
 LIBER II. 183

fed aliqui ex illis facerdotum nolunt admo-
nitionibus aurem accommodare , volentes in
priftinis perdurare criminibus : quos oportet
per fecularis potentiæ difciplinam a tam pra-
va confuetudine coercere , qui per falutifera
facerdotum monita noluerunt revocari : quo-
rum aliquos jam excommunicavimus , fed il-
li hoc parvipendentes in hifdem perdurarunt
criminibus . Quamobrem veftra decernat man-
fuetudo quid de talibus deinceps agendum fit .
De dominis fubditorum admonendis .
XLIV. Admonendi funt domini fubdito-
rum ut circa fuos pie & mifericorditer agant ,
nec eos qualibet injufta occafione condemnent ,
nec vi opprimant , nec illorum fubftantiolas
injuſte tollant , nec ipfa debita , quæ a fub-
Tom. III.
ditis reddenda funt , impie ac crudeliter exi-
gantur .
De corporis Domini & fanguinis commu-
nicatione laicorum .
XLV. Ut fi non frequentius , vel ter lai-
ci ( 1 ) homines in anno communicent ; nifi
forte quis majoribus quibuslibet criminibus
impedíatur ( 2 ) .
De eruditione filiorum g parentibus
& patrinis.
XLVI. Ut parentes filios fuos & patrini ( 3 )
eos quos de fonte lavacri fufcipiunt erudire
fummopere ftudeant ; illi , quia eos genue-
re , & eis a Domino dati funt ; ifti vero ,
quia pro eis fidejuffores ( 4 ) exiftunt .
Q 2 De

(1 ) Vel ter laici . ) Hinc collegit Vadianus tiam Burchardus , Ivo , & Gratianus . Sed hæc
libro 6. de Euchariftia pag. 216. laicos impe- non habentur in Concilio Turonenfi , ex quo
rante Ludovico Pio coepiffe abftinere a fre- caput iftud fumptum eft , neque in exempla-
quenti communione corporis & fanguinis Do- ribus Anfegifi . Interpretatio eft Reginonis
mini , cum paulo antea , id eft , fub Carolo fumpta ex admonitione fynodali antiqua , in
Magno , frequentius fuiffet per Ecclefias com- qua hæc leguntur : Tribus temporibus in anno ,
municatum ; huncque abufum defcendere fa- id eft , in Natale Domini , Pafcha , Penteco-
cit ex ftudio Miffe private & ex cupiditate fen, omnes fideles ad communionem corporis &
monachorum . Referenda autem funt ipfa Va- Janguinis Domini accedere ammonete . Vide e
diani verba . Imperante Hludovico Caroli filio tiam inquifitionem de vita & converfatione
circiter annum a nato Chrifto DCCCXV. adeo in- laicorum cap. 56. apud Reginonem in initio
crebuit private Miffe ftudium ut quum paulo libri fecundi . Ceterum Burchardus Fabiano Pa-
antea frequentius fuiffet ( cen diximus ) per Ec- pæ tribuit hanc conflitutionem .
clefias communicatum , legem ferre Princeps com- ( 3 ) Patrini . ) Patrini funt qui offerunt ba-
pulfus fuerit ut laici faltem ter in anno commu- ptizandos , eofque baptizatos de facro fonte
nicarent, quam legem Anfegifus prodidit canone fufcipiunt , ut ait Hugo Menardus in Notis ad
38. libri fecundi . Adeo quifque fuam vicem fu- librum facramentorum pagina 107. Jeffe Am-
menda euchariftia in alium rejiciebat qui fu- bianenfis in libello de ordine baptifmi cap. 1.
mere fe pro aliis poffe profitebatur , quodque o- Signent ipfos infantes in fontibus eorum fufcepto-
mnium fides & pietas expofcebat , paucorum cu- res viri vel femina , id eft , patrini , vel ma-
ra çeų pro aliis merentium commium eft , nec trine . Homilia incerti auctoris in afcenfu Do-
fine quæßus acceſſione , qui monafteria multa , mini in vetuftiffimo codice Ecclefia Lugdu-
2 qui ,
die tam fplendide tanta cum fecuritate per- quando baptizantur , non habent intelle&um cre-
fruuntur evexit . Dolendum eft hanc obferva dendi neque pro fe refpondendi ? De majoribus
tionem , quæ falfa eft , excidiffe viro docto : nulla quæftio eft , quia ipfi pro fe refpondere
qui fi confuluiffet antiquos canones Gallica fciunt . Facilis folutio eft . Parvuli , qui necdum
nos , inveniffet illam laicorum abftinentiam a fciunt loqui , fide illoruns qui eos fufcipiunt de
communione multo antiquiorem effe quam ut facro fonte merentur remiffionem peccatorum acci-
ad tempora Ludovici Pii referri poflit . Nam pere . Et certe dignum eft ut qui peccato carna-
in canone 18. Concilii Agathenfis ita diferte lium parentum polluuntur , fide fpiritalium pa-.
fcriptum eft : Seculares qui natale Domini , Paf- rentum falventur . Amalarius Trevirenfis Ar-
cha Pentecoften non communicaverint , ca- chiepifcopus in epiftola ad Carolum Magnum
tholici non credantur , nec inter catholicos ba- cap. 2. Docemus orationem dominicam patrinos
beantur . Præterea conftitutio Ludovici relata matrinas , ut & ipfi fimiliter faciant quos fufce-
a Vadiano fumpta eft ad verbum ex Concilia pturi funt ad facrum baptifma . Cap. 4. Illud
Turonenfi III. habito fub imperio Caroli Ma- fignum faciant in fontibus corum Presbyteri , Aco-
gni . Neque hic mos cenfendus eft defcendiffe lythi , patrini vel matrina . Item cap. 15. De-
ex perfuafione quæ in animos hominum illius inde perfcrutamur patrinos & matrinas fi pofint
ævi penetrarit , poffe fideles euchariftiam fu- cantare dominicam orationem fymbolum . Con-
mere per vicarium , id eft , per eum qui pro cilium Remenfe apud Reginonem libro 1. cap.
fe ac populo facrificat & oblationes Deo offert 272. Presbyter omnibus pairints annuntiet quod
in altari , fed ex tepiditate Chriftianorum , re- debitores fint fuis filiolis &c. Apud Ivonem par-
mordente confcientia mala , ut in epiftola 83. ait te 6. cap. 158. legitur patrimis . Sed emen-
Fulbertus Epifcopus Carnotenfis de Presbyte- dandus eft ex Reginone & ex veteri exemplari
ris agens qui toties non communicant quoties Ms. S. Victoris Parifienfis . Eodem modo e-
Miffam celebrant . Joannes Aventinus anna- mendandum eft caput primum fecundæ addi-
lium Bojorum lib. 4. pag. 367. alia via aber- tionis , ubi legitur patroni pro patrini .
rans , hac lege , quam Carolo Magno tribuit , (4) Fidejuffores . ) Homilia S. Eligii Epifco-
putat interdictum effe laicis , quos ipfe Lati- pi Noviomenfis in tomo 5. Spicilegii Dacher
na lingua prophanos vocat , ne plufquam ter riani pag. 212. Mementote quia tunc pactum cum
in anno communionem acciperent euchariftię . Deo feciftis , atque abrenuntiare vos diabolo &
Edixit quoque , inquit , prophanum plufquam ter omnibus operibus ejus in ipfo baptifmi facramen-
in anno de facrofanato convivio , quod euchari- to promififtis . Qui potuit , tunc ipfe per fe
Biam nuncupamus , vefci non placere . pro le bac refpondit . Qui vero non potuit , fide
(1) Impediatur . ) Regino addit , id eft , in juffor pro eo ad ejus vicem ifta Deo promifit ,
Pafcha , Natali Domini , Pentecoften , Ita e- ille fcilicet qui eum de facro fonte fufcepit .
 ་
CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
184

De Ecclefiis antiquitus conftitutis . De fepultura .

XLVII. Ut Ecclefiæ antiquitus conftitutæ XLVIII. Ut de fepeliendis in bafilicis mor-

nec decimis nec alia ulla poffeffione priven- tuis illa conftitutio fervetur , quæ ab anti-
quis patribus ( 1 ) conftituta eft .
tur . Vide fupra c. 36.

EXPLICIT LIBER SECUNDUS .

LIBER TERTIUS .

INCIPIT TERTII PRÆLOCUTIUNCULA LIBELLI .

Uperius in duobus libellis capitula ecclefiaftica præfatorum Principum Domni Karoli

Superatoris do Domni ac gloriofifimi Hludovici fugufti defcrip!) . Nunc autem illa
ad mundanæ augmentum legis pertinentia , quæ Domnus Karolus Imperator edidit in
hoc tertio adunavi libello .

INCIPIUNT CAPITULA ET EORUM TEXTUS .

1

De pace fervanda . Ibid. c. 5. & 7:

E pace admonemus ut omnes De armatura in hoftem babenda .

I.
qui per aliqua fcelera ei re- V. De armatura in exercitu , ficut jam
belles funt , conftringantur . antea in alio Capitulari commendavimus ,
D
Capitul. II. a. 805. c. 1 . ita fervetur ; & infuper omnis homo de duo-
decim manfis bruniam habeat . Qui vero bru-
De juftitiis generalibus . niam habens , eam fecum non tulerit , omne
II. De juftitiis Ecclefiarum Dei , vidua- beneficium cum brunia pariter perdat . Ibid.
rum ( 2 ), orphanorum , & pupillorum præ- c. 6. & 8.
cipimus ut in publicis judiciis non defpician-
De negotiatoribus quo adufque procedant .
tur clamantes , fed diligenter audiantur . Ib.
e. 2. Capitul. III. a. 805. c. 2. 3. VI. De negotiatoribus qui partibus Sclavo
rum ( 4 ) & Avarorum ( 5 ) pergunt , quo
De juftitiis regalibus .
ufque procedere cum fuis negotiis debeant
III. De juftitiis regalibus , ut pleniter fiant id eft , partibus Saxoniæ ufque ad Barden-
inquifitæ . Ibid. c. 3. Ó 4. wich , & ad Magadoburg , & ad Erpesfurd
& ad Halaxftat , & ad Foracheim , & ad
De armis non portandis .
Breemberg , & ad Reginisburc , & ad Lau-
IV. De armis infra patriam non portan- riacum ; & ut arma & brunias non ducant
dis , id eft , fcutis & lanceis & loricis . Si ad venundandum . Quod fi inventi fuerint
faidofus quis fit , difcutiatur tunc quis e duo- portantes , omnis fubftantia eorum auferatur
bus contrarius fit ut pacati fiant , & diftrin- ab eis , dimidia quidem pars partibus pala-
gantur ad pacem , etiamfi noluerint . Et fi tii ; alia vero medietas inter jam dictos Mif-
aliter fe pacificare nolunt adducantur in fos & inventorem dividatur . Ibid. c. 7. & 9.
noftram præfentiam . Et fi aliquis poft pa
De clamatoribus vel cauffidicis .
cificationem alterum occiderit , componat il-
lum , & manum quam perjuravit perdat , VII. De clamatoribus ( 6 ) vel caufidicis
& infuper bannum dominicum folvat ( 3 ) . qui nec judicium Scabineorum adquiefcere nec
blaf-

( 1 ) Ab antiquis patribus . ) Id eft , ut opi- regnum Samo tenebat , negotiatores Francorum

nor , in canone 6. Concilii Nannetenfis . Nam
Regino, poftquam retulit iftud noftrum caput,
ftatim defcribit canonem illum Nannetenfem,
tanquam fi oftendere vellet quid per antiquo-
rum patrum conftitutionem hic intelligatur .
( 2 ) Viduarum . ) Vide fupra lib. 2. cap. 33 .
( 3 ) Bannum dominicum folvat . ) Vide infra
lib. 5. cap 247. & lib. 6. cap. 271 .
14 Partibus Selavorum . ) Negotiatores Fran-
cos confueviffe antiquitus exercere mercatu-
ram apud Sclavos docent gefta Dagoberti Re-
gis cap. 27. Sclavi cognomento Vinidi , quorum
cum plurima multitudine interficiunt & rebus
exfpoliant .
(5) Avarorum . ) Ita codex Metenfis . Di-
vionenfis habet A orum . Pithoeanus , Norman-
nicus , Remenfis , Bellovacenfis , Tilianus , &
Parifienfis , Havarorum . Contra in Colberti-
no , Thuano, Rivipullenfi , uno Sangallenfi , &
in editione Bafileenfi fcriptum eft Bauvarto-
rum , in altero Sangallenfi Baugariorum , & in
Camberonenfi Bajuvatorum .
( 6 ) De clamatoribus . ) Clamatores hoc loco
funt qui litigant .

1
 LIBER
blafphemare volunt , antiqua confuetudo fer-
vetur , id eft , ut in cuftodia recludantur do-
nec unum e duobus faciant . Et fi ad pala-
tium pro hac re clamaverint , & literas de-
tulerint non quidem eis credatur , nec ta-
nec ta-
men in carcere ponantur ; fed cum cuftodia
& cum ipfis literis ( 1 ) pariter ad palatium
noftrum remittantur , ut ibi difcutiantur fic-
ut dignum eft. Ibid. c. 8. & 10.
De juramento .
VIII. De juramento , ut nulli alteri per fa-
cramentum fidelitas promittatur nifi nobis &
unicuique proprio feniori ad noftram utilita-
tem & fui fenioris ; excepto his facramentis
quæ jufte fecundum legein alteri ab altero
debentur . Et infantes ( 2 ) qui antea non po-
tuerunt propter juvenilem ætatem jurare ,
modo fidelitatem repromittant . Ibid. c. 9.
11. 12.
De confpirationibus .
IX. De confpirationibus ( 3 ) vero , qui-
cunque confpirationem facere præfumpferint,
& facramento quamcunque confpirationem
firmaverint ut triplici ratione judicentur ,
Tom. III.
( 1 ) Cum ipfis literis . ) Carolum M. non effe
repertorem iftius juris colligi poteft ex epifto-
la 104. S. Bonifacii , in qua fic fcribit ad Pip
pinum Regem: Quidam fervus Ecclefiae noftræ,
ipfe mendaciffimus , qui nos arte fugiebat ,
Ansfrid nomine , veniens ad nos cum indiculo
veftro , rogans ut ei juftitiam faceremus , mifi-
mus illum ad vos cum ipfis litteris cum Milo
noftro , ut cognofcatis quia mentitus vobis eft ,
petentes ut nos pro mercede veftra defendatts
contra tales falfarios , & eorum mendaciis non
credatis .
(2 ) Et infantes ) Vide quæ adnotantur in-
fra poft caput 16. hujus libri .
(3 ) De confpirationibus . ) Hæc conftitutio
tribuitur Lothario in libro primo legis Longo-
bardorum . In uno vero codice regio ejufdem
legis hæc adnotata antiquitus funt in margine :
Infirmat hac fupradictum capitulum Voluinus ,
fi confpiratio per facramentum firmetur . Infir-
mat etiam legem Rotharis Si quis pro injuria
fua vindicanda , Si quis gregem equorum ,
Si pro quacunque caufa homines , li.
que eft Si quis fine voluntate , Rachis Co-
gnovimus enim . Nifi bæ omnes prædicte de
confpiratione non facramento vel dextera data
loqui dicantur . Capitulum Volumus , cujus hic
mentio , eft conftitutio Lotharii , que extat in
eodem libro 1. legis Longobardorum tit. 17.
cap. 9. Lex Rotharis eft prima in eodem ti
tulo .
( 4 ) Per boc . ) Ita omnia fere antiqua_e
xemplaria , editio Bafileenfis , & Regino . Co-
dex Trecenfis habet propter hoc , unus Sangal-
lenfis pro hoc . Defunt hæ duæ voces in codi
ce legis Longobardorum .
(5 ) Ubi vero nihil mali . ) Alia gloffa mar
ginalis in eodem codice regio : Si nihil mati
" perpetratum eft , actor fecundum quofdam in Cor-
ficam eft mittendus , fecundum alios tam actor
quam fequaces eft flagellandus , fecundum alios
actor mori debet . Quod hic ait auctor gloffa
actorem fecundum quofdam in Corficam effe
mittendum, fumptum eft ex titulo tertio ca
pitulorum Lotharii cap. 4.
III 185
Primo ut ubicumque aliquod malum per
hoc ( 4 ) perpetratum fuit auctores facti
interficiantur ; adjutores vero eorum finguli
alter ab altero flagellentur , & nares fibi in-
vicem præcidant . Ubi vero nihil mali ( 5 )
perpetratum eft , fimiliter quidem inter fe fla-
gellentur , & capillos fibi viciffim detondeant .
Si vero per dextras aliqua confpiratio firma-
ta fuerit , fi liberi funt , aut jurent cum ido-
neis juratoribus hoc pro malo non feciffe ;
aut fi facere non potuerint , fuam legem com-
ponant . Si vero fervi funt , flagellentur . Et
ut de cetero in regno noftro nulla hujuſmo-
di confpiratio nec per facramentum nec fine
facramento fiat . Ibid. c. 10. 12.
De perjuriis .
X. De perjuriis ( 6 ) , ut caveantur , &
non admittantur teftes ad juramentum ante-
quam difcutiantur . Et fi aliter difcuti non
poffunt , feparentur ab invicem ( 7 ) , & fin-
gulariter inquirantur . Et non foli accufato-
ri ( 8 ) liceat teftes eligere ( 9 ) , abfente fuo
caufatore ( 10) . Et omnino nullus nifi jeju-
nus ad juramentum vel ad teftimonium ad-
mittatur . Si vero aliquis ( 11 ) refutatur ( 12) ,
Q 3 di-
( 6 ) De perjuriis . ) In ipfo capitulari , ex quo
ifta fumpta funt , legitur ut hic editum eft ,
itemque in plerifque vetuftis Anfegifi exem
plaribus & in codice legis Longobardorum .
In uno tamen Vaticano , in uno Sangelienfi ,
in Trecenfi , & Colbertino fcriptum eft : Præ-
cipimus ut perjuria fummopere caveantur .
( 7 ) Separentur ab invicem . ) In quibufdam
codicibus legitur , feparentur ad invicem . Al-
cuinus in libro de virtutibus & vitiis ad Wi-
tonem Comitem cap. 20. Si falfi teftes jepa-
rantur , mox mendaces inveniuntur .
(8) Accufatori . ) Id eft , actori , ut ait ve-
tus gloffa interlinearis in uno codice regio le-
gis Longobardorum . Quod ideo recte obfer-
vatum eft , ne quis putare poffet hic agi de
caufis tantum criminalibus .
(9) Teftes eligere . ) Id eft , adducere teftes ut
jurent , inquit eadem gloffa . Unde ait alia
gloffa in altero codice regio : Etiam reo licet
teftes eligere contradicere per capitulum Lo-
tharii : Si quis cum altero . Verum lex quam
auctor iftius gloffe dicit effe Lotharii , Ludo-
vico Pio tribuitur in libris legis Longobardo-
rum . Extat autem infra lib. 4. cap. 23 .
(10) Caufatore, ) Id eft , reo , inquit auctor
prioris gloffa . Quidam codices legunt accu-
Jatore .
(11 ) Si vero aliquis refutatur . ) Ita pleraque
exemplaria . In Thuano , Remenfi , Tiliano ,
Bellovacenfi , Divionenfi , Metenfi , & in edi-
tione Bafileenfi legitur fimpliciter : Si refuta-
tur, dicat &c. In Camberonenfi : Et ille qui
ad teftimonium ducitur , fi refutetur . In Pi-
thoeano , Normannico , & Parifienti : Et ille
qui ad teftimonium adducitur , fi refutatur . Co
dex legis Longobardorum : Et ille qui ad te-
ftimonium adductus fuerit , fi refutatur
(12) Si refutatur . ) Charta Ludovici VI. Re-
gis pro monafterio Foffatenfi : Quod fi aliquis
temeraria præfumptione illorum teftimonium in
aliquo refutaverit . Verus hiftoria Trevirenfis
in tomo x11. Spicilegii Dacheriani pag. 219.
Capit a fratribus omnino caritatem refutare , id
eft , recufare , ut in margine adnotat clariffi-
mus
 186 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
dicat ille qui eum refutat & probet quare
illum recipere nolit . Et de ipfo pago aut
de vicinis centenis eligantur , nifi forte lon-
gius extra comitatum cauffa fit inquirenda .
Et fi quis convictus fuerit perjurii , perdat
manum aut redimat . Ibid. c. 11. 13. - nus ab eis exigatur . Ibid. c. 13. & 15.
de fecundam appendicem libri quarti cap.
XVI.
De Advocatis , Vicedominis , Vicariis &
Centenariis .
XI. De Advocatis , Vicedominis , Vica-
riis , & Centenariis pravis , ut tollantur , &
tales eligantur quales & fciant & velint ju-
fte cauffas difcernere & terminare . Et fi Co-
mes pravus inventus fuerit , nobis nuntietur.
Ibid. c. 12. 14.
De teloneis ,
XII. Placet nobis ut antiqua & jufta te-
lonea a negotiatoribus exigantur , tam de
pontibus , quamque de navigiis , feu merca
tis . Nova vero feu injufta , ubi vel funes
tenduntur , vel cum navibus fub pontibus tran-
fitur
។ feu his fimilia , in quibus nullum ad-
mus editor . Regula cujufdam in Concordia
regularum pag. 728. Caro & vinum five potus
in quo fit ebrietas refutanda funt monachis nec
fufcipienda . Ubi vide Notas Hugonis Menardi .
( Ut non exigantur . ) Hac habentur in
ipfo Capitulari ex quo fumpta funt , & in an-
tiquis exemplaribus Metenfi & Rivipullenfi .
In Normannico legitur : praftatur , non exigan-
tur . Reliqua exemplaria non habent hæc tria
vocabula , quæ defunt etiam in editione Bafi-
teenfi & apud Ivonem . Vide infra libro .
cap. 379.
(2 ) Sine negotiandi cauffa . ) Sive ad eorum
fupplendas neceffitates , ut legitur in præcepto
Ludovici Pii de immunitate monafterii Mi-
Giacenfis a præftatione tributorum pro navibus
per flumina regni Francorum difcurrentibus
pro quibuslibet præfati monafterii neceflitati-
bus , quod privilegium poftea confirmatum eft
a Carolo Calvo . Simile privilegium monafte-
rio S. Philiberti conceffit Pippinus Rex Aqui-
tanorum ; ut patet ex ejus præcepto , quod à
R. P. Chiffletio editum eft in Hiftoria mona-
fterii Trenorchiani pag. 192. Item Lotharius
Imperator fimile monafterio Duferenfi apud
eundem Chiffletium pag. 264. Simile quoque
privilegium Andegavenfi Ecclefiæ conceflum
a Ludovico Pio ediderunt Sammarthani in to-
mo fecundo Galliæ Chriftianæ , & aliud Caroli
M. pro monafterio Organenfi juxta Veronam ,
Ferdinandus Ughellus in tomo quinto Italia
fact pag. 600. Habemus præterea præcepta
Caroli M. & Pippini Regis Aquitaniæ, quibus
immunitatem telonei & aliorum tributorum
concedunt monafterio Cormaricenfi pro dua-
bus navibus per diverfa flumina difcurrenti-
bus . Item præceptum Ludovici Pii de quin-
que navibus Ecclefia Viennenfi conceffis ad
Jua negotia deferenda , itemque aliud de qua-
tuor navibus monafterii S. Germani Autiffio-
dórenfis . Idem Ludovicus monafterio S. Ania-
ni Aurelianenfis conceffit privilegium haben
di fex naves que ve per Ligerim flumen five
per cetera humina infra ditionem imperii noftri
db utilitatem & attentatem monafterti difcurre
re poffint ubicunque velint , ut legitur in fit
teris ejufdem Ludovict a clariffimo Huberto
jutorium itinerantibus præftatur , ut non exi-
gantur ( 1 ) . Similiter etiam nec de his qui
fine negotiandi cauffa ( 2 ) fubftantiam fuam
de una domo fua ad aliam , aut ad palatium ,
aut in exercitum ducunt , teloneum nullate-
De falfis monetis .
XIII. De falfis monetis , quia in multis
locis contra juftitiam & contra edictum fiunt
volumus ut in nullo alio loco moneta fit nifi
in palatio ( 3 ) noftro ; nifi forte iterum a
nobis aliter fuerit ordinatum . Ibid. c. 18,
20.
De beribanno .
XIV. De heribanno ( 4 ) volumus ut Miffi
noftri fideliter exactare debeant abfque ul-
lius perfonæ gratia vel blanditia ( 5) feu ter-
rore fecundum juffionem noftram . Id eft ,
ut de homine habente libras fex in auro
argento , bruneis ?
aramento , pannis inte-
gris , caballis , bubus , vaccis ( 6) , vel alio
peculio ( 7 ) , & uxores eórum vel infantes
non fiant defpoliati pro hac te 5 de eorum
ve-
editis pag. 75. probationum hiftoriæ ejufdem
monafterii S. Aniani . Quæ ideo adnotavimus
ut agnofcerent lectores eam generalem legem ,
de qua nunc agimus , indiguiffe auctoritate
Principis fpeciali ut executioni mandaretur per
fingula loca .
(3 ) Nifi in palatio . ) Quæ moneta palatina
dicebatur . Vide Capitula Caroli Calvi tit . 26.
cap. 12. & Capitulare fecundum anni DecĊVIN,
cap. 7.
(4 ) De Beribanno . ) Ita plerique codices
Palatinus tamen , Camberonenfis , Tilianus ,
unus Sangallenfis , Thuanus , Bellovacenfis ,
& Divionenfis legunt hairilanno . Vaticanus
unus & Rivipullenfis , hairibanno . In polypti-
co monafterii Foffatenfis legitur hair bannus .
Vide Adverfaria Petri Pithoei lib. 2. cap. 20,
& Notas Bignonii ,
( 5 ) Blanditia . ) Codex Palatinus , Meten
fis , Thuanus , & Divionenfis , blanditie . In
uno codice regio legis Longobardorum legi-
tur, abfque ullius perfonæ gratia , ambitione ,
five terrore .
(6 ) Bubus , vaccis . ) In editione Tiliana &
fequentibus legitur , bobus , ovibus , vaccis . Sed
Vox ovibus non extat in editione Bafileenfi ,
neque in antiquis Anfegifi exemplaribus , ne-
que demum in codice legis Longobardorum .
Error ortus ex eo quod in quibufdam editio-
nibus Capitularis fecundi anni Dcccv. legitur
bovibus pro bobus . In libro tamen quinto cap.
258. legitur bovis , ovis .
( 7 ) Peculio . ) Id eft , pecudibus , animali-
bus . Hinc peculium utriufque fexus in veteri
charta monafterii Schlechdorfenfis in tomo ter-
tio Metropolis Salisburgenfis pag. 321. Statutą
antiqua Sancti Petri Corbejenfis in tomo 4.
Spicilegii Dacheriani pag. zo. Similiter quicquid
in diverfis laborationibus quolibet modo acquiri
tur , vel in variis peculium generibus enutris
tur. Teftamentum Evrardi Comitis apud Au-
bertum Miræum in Codice donationum pia-
rum pag. 99. & in tomo duodecimo ejufdem
Spicilegii pag. 495. five in laboratione five in
peculio . Porro in hoc iftius capitis loco , pro
eo quod hic legitur pecutio , codex Palatinus
& Bellovacenfis habent pecunio , quod idem eft ,
In
 LIBER
veftimentis accipiant legitimum heribannum ,
id eft , libras tres . Qui vero non habuerit
amplius in fuprafcripto pretio valente nífi li-
bras tres , folidi triginta ab eo exigantur ,
id eft , libra & dimidia . Qui autem non ha-
buerit amplius nifi libras duas , folidi decem .
Si vero unam habuerit , folidi quinque , ita
ut iterum ſe valeat præparare ad Dei fervi-
tium & ad noftram utilitatem . Et noftri
Miffi caveant & diligenter inquirant ne per
aliquod malum ingenium fubtrahant noftram
juftitiam , alteri tradendo aut commendan-
do . Ibid. c. 19.
De cenfu regali .
XV. Cenfus regalis undecunque legitime
exiebat ( 1 ) , volumus ut inde folvatur , five
de propria perfona hominis , five de rebus .
Ibid. c. 20. & 22.
De liberis hominibus uxores fifcalinas
babentibus .
XVI. De liberis hominibus qui uxores ( 2
fifcalinas regias , & de feminis liberis que
homines fimiliter fifcalinos regios accipiunt ,
ut non de hereditate parentum , vel de cauſ-
fa fua quærenda , nec de teftimonio pro hac
re abjiciantur ; fed talis etiam nobis in hac
cauffa honor fervetur , qualis & anteceffori-
bus noftris Regibus vel Imperatoribus ferva-
tus effe cognofcitur . Ibid. 6. 22, 24. ( 3 )
De cura Mifforum dominicórum .
XVII. Unufquifque in fuo miffatico maxi-
mam habeat curam ad prævidendum & ordi-
nandum ac difponendum fecundum volunta-
In teftamento Sancti Aldrici Epifcopi Ceno-
manenfis legitur ipfum ftatuiffe ut quicquid
de pecuniis diverfi generis & veftimentis in fuo
ergaftulo inventum fuerit poft mortem fuam ,
tribuatur monafterio a fe condito fuper flu-
vium Sarta . Homilia incerti auctoris in vetu-
ftiffeno codice Sancti Galli : Quando Abra-
bam decimas de preda donavit , quanto magis
omnis bomo de fuo labore , de omni pecunia , &
de omnibus animalibus . Concilium Daziacenfe
pag. 293. in éditione Cellotii & pag. 1655. in
tomo 8. Conciliorum ultime editionis generis
diverfi ac fexus pecuniam . Cellotius in Notis
ad hunc locum , cum iſta non intelligeret , pe-
cuniam hic explicavit de argento fignato . Hęc
funt ejus verba . Vox infolens , inquit , nuf-
quam alibi mihi leta . Neque ego fexum alium
in pecunia conjicere poffum quam fi aurum pro
mare, argentum fignatum pro femina accipias .
Porro pecunia alibi fignificat quamlibet rem
quam quis de pecunia fua comparavit , ut li-
bro quinto Capitularium cap. 347. & libro fex-
to cap. 11. & in Gapitularibus Lotharii tit. 3.
cap. 12.
( 1 ) Exiebat . ) Ita fere omnia vetera exem
plaria & editio Bafileenfis . Tiliana & Pithoeana
prima habent exigebatur , quam lectionem præ-
ferunt veteres libri Camberonenfis , Colberti-
nus , Vaticanus , & unus Sangallenfis .
( 2 ) De liberis hominibus . ) Leg. De liberis
bominibus qui uxores . Error fait typographi .
Ad hanc locum refpexit Beatus Rhenanus
quum hæc fcriberet in libro z. rerum Germa
III. 187
tem Dei & fecundum juffionem noftram . Ca-
pitul. V. a. 806. c. 1 .
De æqualitate a Miffis dominicis
facienda .
XVIII. Volumus ut æqualiter Miffi noßri
faciant de fingulis cauffis , five de heriban-
no , five de advenis , five de ceteris quibus-
libet cauffis . De advenis volumus jam diu
conjugatis per fingula loca , ut ibi maneant ,
& fine cauffa & fine aliqua culpa non fiant
ejecti . Fugitivi vero fervi & latrones re-
deant ad propria loca . Ibid. c. 6.
De his qui beneficia habent regalia .
XIX. Auditum habemus qualiter & Co-
mites & alii homines , qui noftra beneficia
habere videntur, comparant fibi proprietates
de ipfo noftro beneficio , & faciunt fervire
ad ipfas proprietates fervientes noftros de eo-
rum beneficio , & curtes noftræ remanent de-
fertæ , & in aliquibus locis ipfi vicinantes
multa mala patiuntur . Ibid. c.7.
De his qui fraudem facium in regalibus
beneficiis .
XX. Audivimus quod aliqui reddant bene-
ficium noftrum ad alios homines in proprie-
tatem , & in ipfo placito dato pretio compa
rant ipfas res iterum fibi in alodem ( 4 ) ;
quod omnino cavendum eft : quia qui hoc
faciunt non bene cuftodiunt fidem quam
nobis promiffam habent . Et ne forte in ali
qua infidelitate inveniantur ; quia qui hoc fa
ciunt , per eorum voluntatem ( 5 ) ad aures
noftras talia opera illorum non perveniunt ,
Ibid. c. 8.
De
nicarum pag. 94. Erant & tabularii five char-
tularii , libertorum genus . In bos jus habebat Ee-
clefia . Sed fifcalini privilegiis ecclefiafticos vin-
cebant . Nam liber homo habens uxorem fifcali-
nam , aut mulier libera habens fifcalinum mari-
tum , nihilo deterioris conditionis hoc nomine ef-
ficiebatur . Item Joachimus Vadianus lib. 2. de
collegiis monafteriifque Germaniæ veteribus pag.
75. Ex publicis autem fervis regii feu fifcalini
dieti noftris quorum vectigal & ufufructus ad
fifcum pertinebat . Erant & ecclefiaftici , qui ope-
ras fuas Ecclefiis pendebant . Ceterum & regio-
rum ecclefiafticorum longe melior erat condi-
tio . Regios fifcalinos commemorat Ivo Carno-
tenfis epift. 147.
( 3 ) Poft caput iud fequitur in codice Nor
mannico : De infantibus qui non juraverunt fide-
litatem . De his qui tunc infantes fuerunt , & aliis
atque aliis qui non juraverunt fidelitatem Do-
mino Imperatori aut fuos infantes , modo jurent ,
Vide fupra cap. 8. hujus libri .
(4 ) Alodem. ) Alodium olim dicebant fun-
dum liberum nullius juri obnoxium , ut ait
Sirmondus in Notis ad Goffridum Vindoci-
nenfem pag. 5. Opus autem non eft ifta plu-
ribus probare , cam viri clariffimi doctiffimos
commentarios de tote hoc argumento edide-
rint .
(5 ) Per eorum voluntatem . ) Ifta & quæ de-
inceps fequuntur extant quidem in codice Ti
liano , in Parifienfi , Palatino, Metenfi, Thua-
no , Bellovacenfi , Pithoeano , Normannico ,
Rivipullenfi , Divionenfi , & in uno Sangal
tenfi .
 188 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De bis qui propter propriam juftitiam
dilatandam fugantur .
XXI. Sunt & alii qui juftitiam legibus re-
cipere debent , & in tantum fiunt in quibuf-
dam locis fatigati ( 1 ) ufque dum illorum ju-
ftitiam per fidejufforum manus tradant ita
ut aliquid vel parvum poffint habere & nat . Qui monachum , quadringentos folidos
fortiores fufcipiant majorem portionem , Ibid.
c. 9.
De armis ad placitum non portandis .
XXII. Ut nullus ad mallum vel ad pla
eitum infra patriam arma id eft , fcutum
& lanceam portet . Capitul. III. a. 806. c. I.
De latronibus .
XXIII. De latronibus præcipimus , quicun-
que poft Miffam fancti Johannis latroni man-
fionem dederit , fi Francus eft , cum duode-
cim fimilibus Francis juret quod ipfe latro
nem eum fuiffe non fciffet , licet pater ejus
fit , aut frater , vel propinquus . Si hoc ju-
rare non potuerit , & ab a io convictus fue-
rit quod latronem in hofpitio fufcepiffet ,
quafi latro & infidelis judicetur : quia latro
infidelis eft noftro regno Francorum ( 2 ), &
qui illum fufcepit , fimilis eft illi . Si autem
audivit quod latro fuiffet , & tamen non fcit
pro firmiter , aut juret folus quod nunquam
audiffet , nec per veritatem nec per men-
dacium eum latronem effe ; aut fit para-
tus , fi ille de latrocinio poftea convictus fuc,
rit , ut fimiliter damnetur . Ibid. c. 22.
De animalibus vel aliis rebus , a quibus
emantur ,
XXIV. Ut nullus comparet caballum , bo-
yem , & jumentum , vel alia ( 3 ) , nifi il
lum hominem cognofcat qui cum vendit , aut
de quo pago eft , vel ubi manet aut quis
eft ejus fenior , Ibid. c. 3:
lenfi . Ita etiam editio Tiliana , Bafileenfis , &
prima Pithoeana . Secunda , quæ juvatur au-
toritate veterum exemplarium Colbertini, Va-
ticani , Camberonenfis , & unius item Sangal-
lenfis , habet: deinceps caveant fe omnino a ta
libus , ne a propriis honoribus & a proprio folo
a Dei gratia noftra extorres fiant . Hanc po
ftremam lectionem retinuit Lindenbrogius . Pro
eo autem quod hic legitur a Dei gratia , me-
lius , ut opinor , fcriptum eft in libro Cambe-
ronenfi ac Dei gratia.
( 1 ) Fatigati , ) Hac eft lectio multorum ve-
terum librorum . In Thuano , Varicano , Col-
bertino , & uno Sangallenfi legitur fugati . Et
hæc quoque lectio bona eft .
(2 ) Infidelis eft noftro regno . ) Hanc lectio
nem Francifcus Pithoeus huc tranftulit ex li
bro 1. legis Longobardorum . Nam in anti-
quis exemplaribus & editionibus fic habetur :
latro eft infidelis nofter Francorum . Ita
que fic reponendum eft .
(3 ) Vel alia. ) Codex Rivipullenfis , vel a-
lia quacunque re.
( 4 ) Si quis in immunitate . ) Id eft , in Ec-
clefia vel in rebus Ecclefiæ quæ immunitatis
De bomicidiis Clericorum .
XXV. Qui Subdiaconum occiderit , trecen-
tos folidos componat . Qui Diaconum occi-
derit, quadringentos folidos componat . Qui
Presbyterum , fexcentos folidos componat .
Qui Epifcopum , nongentos folidos compo-
componat . Capitul. II. a. 803. c. 1. Lex Ri-
puar. t. 36.
De immunitate , fi aliquod damnum ibi
factum fuerit ,
XXVI. Si quis in immunitate ( 4 ) da-
mnum ( 5 ) ( 6 ) aliquod fecerit 9 fexcentos
folidos componat Si autem homo furtum
aut homicidium vel quodlibet crimen foris
committens infra immunitatem fugerit
mander Comes vel Epifcopo , vel Abbati
vel Vicedomino , vel illi quicunque locum
Epifcopi vel Abbatis tenuerit , ut reddat ei
reum . Si ille contradixerit & eum reddere
noluerit , in prima contradictione folidis quin-
decim culpabilis judicetur . Si ad fecundam
inquifitionem eum reddere noluerit , trigin
ta folidis culpabilis judicetur . Si nec ad ter-
tiam inquifitionem confentire voluerit , quic-
quid reus damni fecerit , totum ille qui eurn
infra immunitatem retinet , nec reddere vult
folvere cogatur . Er ipfe Comes veniens li-
centiam habeat ipfum hominem infra immu--
nitatem quærendi , ubicunque eum invenire
potuerit . Si autem ftatim in prima inquifi-
tione Comiti refponfum fuerit quod reus in-
fra immunitatem quidem fuiffet fed fuga
lapfus fit , juret quod ipfe eum ad juftitiam
cujuslibet disfaciendam fugere non feciffet
& fit ei in hoc fatisfa& tum . Si autem in-
tranti in ipfam immunitatem Comiti colle
& a manu quislibet refiftere tentaverit , Co-
mes hoc ad Regem vel ad Principem ( 7 )
deferat , ibique judicetur , ut ficut ille qui
in immunitate damnum fecit fexcentos foli-
dos
nomine cenfentur infra lib. 5. cap. 279.
( 5 ) Damnum . ) Id eft , furtum , homicidium,
aut aliquod crimen , ut ftatim dicetur .
( 6 Damnum . ) Ut fi ruperit murum , aut
Ecclefie portam , aut aliud fimile . Sed fecundum
Gualcaufum damnum pro homicidio ponitur . Nam
fi de omni damno diceret , ut fi gallinas occidif-
fet , iniquum videretur . Alii vero de omni da-
mno dicunt . Ita auctor gloffæ veteris in uno
codice regio legis Longobardorum .
( 7) Ad Principem . ) Id eft , ad Ducem ,
qui fuper Comitem conftitutus eft . Infra lib.
5 , cap. 367. Si quis juffione Regis vel Ducis il-
lius qui ipfam provinciam regit &c. Princeps ve-
ro fucceffores ejus defendant eum . Walfridus
Strabo , horum temporum fcriptor , cum in fi-
ne libri de ecclefiafticis officiis inftitueret com-
parationem principatuum fæculi cum dignitati
bus ecclefiafticis , Metropolitanos Ducibus com-
paravit : quia ficut Duces fingularium funt pro
vinciarum , ita & illi in fingulis provinciis fin-
guli ponuntur. Comites vero comparat Epifco
pis , quorum non eft adeo ampla juriſdictio ae
Metropolitanorum .
 LIBER
dos componere debeat , ita qui Comiti col-
lecta manu refiftere præfumpferit , fexcentis
folidis culpabilis judicetur . Ibid. c. 2.
De eo qui alium in judicio injufte con-
tra alium altercantem adjuvare
præfumpferit .
XXVII. Si quis hominem in judicio in-
jufte contra alium altercantem adjuvare per
malum ingenium ( 1 ) præfumpferit , atque
inde coram judicibus vel coram Comite in-
crepatus fuerit , & negare non potuerit , fo-
lidis quindecim culpabilis judicetur . Ibid,
C. 4.
De bomine qui per chartam libertatem
confequutus eft .
7 qualis effe debeat .
XXVIII, Si quis per chartam ingenuitatis .
a domino fuo legitime libertatem eft confe-
cutus , liber permaneat . Si vero aliquis eum
injufte infervire ( 2 ) tentaverit , & ille char-
tam ingenuitatis fuæ oftenderit , & adverfa-
rium fe infervire velle comprobaverit , ille
qui hoc tentaverit multam ( 3 ) quæ in
charta defcripta eft folvere cogatur . Si ve-
ro charta non paruerit , fed jam ab illo qui
eum infervire voluerit disfacta eft " wirgil
dum ejus componat , duas partes illi quem
infervire voluerat , tertiam Regi ; & ille ite-
rum per præceptum Regis libertatem fuam
conquirat . Ibid. c. 7.
De homine libero qui fe loco wadii
tradidit .
XXIX. Liber qui fe loco wadii in alte-
rius poteftatem commiferit , ibique conftitu-
tus damnum aliquod cuilibet fecerit , qui
eum in loco wadii fufcepit , aut damnum
folvat , aut hominem in mallo productum
dimittat , perdens fimul debitum propter quod
eum pro wadio fufcepit . Et qui damnum
fecit , dimiffus juxta qualitatem rei cogatur
emendare . Si vero liberam feminam habue-
rit , ufque dum in pignore extiterit , & filios
habuerint , liberi permaneant . Ibid. c. 8.
De debitis regalibus , qualiter folvi
debeant .
XXX . Omnia debita ( 4 ) quæ ad partem
" 13.in
(1 ) Per malum ingenium . ) Hæc defunt in
uno codice Vaticano , in Colbertino , Thua-
no , & in uno Sangallenfi .
( 2 ) Infervire . ) Id eft , in fervitute revo-
care , ut ait vetus gloffa marginalis in uno co-
dice regio legis Longobardorum .
( 3 ) Multam . ) Eadem gloffa : Ob hoc dicunt
quidam quod bec lex ad legem Salicam fit fa-
Ha . In aliis enim libertatis cartulis nifi in Sa-
licis pæna poni non folet . Hanc opinionem fe-
fellit auctor alterius gloffa . Hac lex , inquit ,
in boc quod facit mulatam componere , a quibuf
dam dicitur Salica effe . Sed male dicunt, quia
in omnibus cartulis poena poteft poni .
(4) Omnia debita . )Vide infra lib. 4. cap. 75.
( s ) Freda . ) Id eft , compofitio quæ fit pro
injuria facta mulieri in mundio Regis habita ,
ut ait gloffa interlinearis in uno codice regio .
Alia fic habet: id eft , excepta injuria que fit
mulieri Salice que eft in mundio Regis .
III. 189
Regis folvi debent , folidis duodecim dena-
riorum folvantur , excepto freda ( 5 ) quæ in
lege Salica confcripta eft ; illa eodem foli-
do , quo ceteræ compofitiones folvi debent ,
componatur . Ibid. c. 9.
De eo qui cauffam judicatam repetere
præfumit.
XXXI. Si quis cauffam judicatam repete
re præfumpferit in in mallo , ibique teftibus
convictus fuerit , aut
aut quindecim folidos com-
ponat , aut quindecim ictus ab Scabineis
qui cauffam prius judicaverunt accipiat . Ib.
C. IO.
De eo , qui in teftimonium affumitur ,
XXXII. Optimus ( 6 ) quifque in pago vel
civitate in teftimonium affumatur & cui
ille contra quem teftimoniare debet nullum
crimen poffit indicere ( 7 ) . Ibid. c. 11.
De Scabineis , Advocatis , Notariis a Miffis
dominicis eligendis .
XXXIII. Ut Miffi noftri Scabineos , Ad-
vocatos , Notarios per fingula loca eligant ,
& eorum nomina , quando reverfi fuerint.
fecum fcripta deferant . Capitul. III. a. 803.
c. 3.
De illis qui legem fervare contemnunt .
XXXIV. De his qui legem fervare con-
tempferint , ut per fidejuffores ad præfentiam
Regis deducantur . Ibid. c. 4.
De beribannatoris conjecto .
XXXV. Ut illi qui heribannum folvere
1
debent , conjectum faciant ad heribannato-
rem . Ibid. c. 5.
De colonis & fifcalinis .
XXXVI. Ut nec colonus ( 8 ) nec fifcali-
nus poffint alicubi traditiones facere . Ibid.
G. IO.
De homine in judicium non mittendo
fine cauffa .
XXXVII. Ut nullus præfumat hominem
काली
( 6 ) Optimus . ) Burchardus , fai femper fi-
milis , caput iftud interpolat um , ne qua Ca-
pitularium veftigia deprehendi poffent , tribuit 1
Concilio Matifcenfi .
( 7 ) Nullum crimen poffit indicere . ) Id eft ,
nullam eis infamiam poffit inferre , ut ait Bur-
chardus . Sive nullam cis poffit afferre calumniam ,
ut apud Gratianum , quod melius eft .
( 8 , Ut nec colonus . ) In codice legis Lon-
gobardorum legitur : Ut nec colonus nec fifcali-
nus poffit alicubi foras mixtos traditionem face-
re; ubi gloffa interlinearis in uno codice re-
gio foras mixtos interpretatur extra confervos .
Ifta lucem accipere poffunt ex lib. 5. legis Wi-
figothorum tit. 7. cap. 16. ubi prohibetur ne
fervi fiſcales mancipia fua aut terras ad libe-
ros homines venditione transferant , nifi tan-
tummodo ad alios fervos fifcales , & ut terras
five mancipia donare Ecclefiis non poffint .
 190 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
in judicium mittere fine cauffa , nifi judica-
tum fiat . Ibid. c. 11.
De cauſſa ebrii bominis , & de ejus teftimo,
nio, de placito Comitis ,
XXXVIII. Ut nullus ebrius fuam cauffam
in mallo poffit conquirere , nec teftimonium
dicere ; nec placitum Comes habeat nifi je-
junus . Ibid. c. 15.
De Miffis dominicis vel ceteris hominibus
difcurrentibus .
XXXIX. De Miffis noftris difcurrentibus ,
vel ceteris hominibus propter utilitatem no-
ftram iter agentibus , ut nullus eis manfio-
nem ( 1 ) contradicere præfumat . Ib. c. 17.
De illis qui ad placitum banniri debeant .
XL. Ut nullus ad placitum banniatur nifi
qui cauffam fuam quærit , aut fi alter ei quæ
rere debet ; exceptis Scabineis feptem , qui
ad omnia placita præeffe debent , Ibid. c. 20.
Capitul. I. a. 809. c. 13.
De falfis teftibus ,
XLI. De falfis teftibus præcipimus ut non
recipiantur . Capit. III. a. 803. c. 2.
De non jurando per vitam Regis .
XLII. Ut nullus præfumat per vitam Re-
gis ( 2 ) & filiorum ejus jurare . Ibid. c. 22.
De eo qui per chartam ingenuus eft , fi ad
Jervitium interpellatus fuerit ,
XLIII. Si quis per chartam ingenuus di
miffus fuerit , & a quolibet homine ad fer-
vitium interpellatus fuerit , primum legiti-
mum auctorem fuæ libertatis proferat , & in
fua libertate perfeveret . Si vero legitimus
auctor defuerit , teftimonio bonorum homi-
num , qui tunc aderant quando liber dimif-
fus fuerat , fe defendere permittatur . Si ve-
ro teftes defuerint , cum duabus aliis char-
tis , quæ ejufdem Cancellarii manu firmatæ
fint vel fcriptæ , cujufcunque fuerint , fuam
chartam , quæ tertia eft , veram & legitimam
effe confirmet . Cancellarius tamen talis effe
debet qui pagenfibus loci illius notus fuiffet
& acceptus . Si autem qui interpellatus fue-
rit ad fervitium ‫ ܕ܂‬nec auctorem nec tefti-
1
( 1 ) Manfionem . ) Frotharius Tullenfis epi-
ftola 18. ad Hetti Archiepifcopum Treviren-
fem Miffum dominicum : Veftris literis mihi fi
gnificari expeto quando buc pro legatione vobis
injuncta venire vel quando fynodale Concilium
juxta modernam conftitutionem debeatis convoca-
re. De bis ob id præcipue follicitus manco quia
ipfe fecundum imperiale præceptum ad provi-
dendas manfiones in quibus Legati fufcipi debent ,
fcilicet a monte Jovis ufque ad palatium Aquis,
ire debeo:
(2 ) Per vitam Regis . ) Caput iftud reperi-
tur in libro 3. legis Longobardorum tit. 24.
Vide Filefacum libro 2. felector. pag. 85. &
Weltenium in Notis ad Opufcula Origenis
pag. 110,
monia habuerit , neque alias duas chartas ad
fuam chartam confirmandam invenire potue-
rit , tunc is qui eum interpellavit , fecundum
legem ipfam chartam falfam efficiat , & fer-
vum conquirat . Si vero interpellator aucto-
re aut teftimoniis aut chartarum collatione
victus fuerit , ex hoc quod voluit efficere ,
& non potuerit , multam quæ in ipfa inge
nuitatis charta continetur cogatur exfolvere .
Ibid. in fine ,
De fervo qui damnum quodlibet perpetrat .
XLIV. Nemini liceat fervum fuum pro-
pter damnum ab illo cuilibet inlatum dimit
tere ( 3 ) , fed juxta qualitatem damni domi-
nus pro illo refpondeat , vel eum in compo
fitionem aut ad poenam petitori offerat ( 4 ) .
Si autem fervus perpetrato fcelere fugerit ,
ita ut a domino penitus inveniri non poffit ,
facramento fe dominus ejus excufare ftudeat
quod hoc fuæ voluntatis nec confcientiæ fuif-
fet quod fervus ejus tale facinus commifit ( 5 ).
Capitul. IV. a. 803. c. 20. Capit. V. a. 803.
C. 12,
De mannitione fecundum legem ad mallum .
XLV. Si quis ad mallum legibus manni-
tus fuerit , & non venerit , fi eum funnis
non detinuerit , quindecim folidis culpabilis
judicetur . Sic ad fecundum & tertium . Si
autem ad quartum venire contempferit , pof-
feffio ejus in bannum mittatur donec veniat,
& fic de re de qua interpellatus fuerit jufti-
tiam faciat . Si infra annum non venerit , de
rebus ejus quæ in bannum miffæ funt Rex in-
terrogetur & quicquid inde judicaverit fiat .
Prima mannitio fuper noctes ( 6 ) feptem ,
fecunda fuper noctes quatuordecim , tertia
fuper noctes viginti & unam ? quarta fuper
noctes quadraginta & duas fiat . Similiter &
de beneficio hominis , fi forte res proprias
non habuerit , mittatur in bannum ufque quo
Rex interrogetur . Capitul. IV. a. 803. c. 33.
De auctore rei ,
XLVI. Si auctor yenerit & rem intertia-
tam ( 7 ) recipere renuerit , campo vel cru
ce ( 8 ) contendant , Ibid. c. 35.
De
(3 ) Dimittere . ) Id eft , manumittere vel des
finere poffidere , ut ait gloffa interlinearis in uno
codice regio , quod confirmat & alia gloffa .
(4 Offerat , ) In lege Longobardorum legi
tur afferat , etiam in antiquis libris .
(5 ) Commifit . ) In eadem lege fcriptum eft,
commififfet , & fit abfolutus.
( 6 ) Super notes , Majores noftri olim fpa-
tia temporis non numero dierum fed noctium
finiebant . Vide Sirmondum in Notis ad Gof-
fridum pag. 38.
(7 ) Rem intertiatam . ) Vide infra libro fexs
to capite 214.
(8) Vel aruce . ) Hæc non extant in codice
Metenfi ,
 LIBER
De hominibus ad mortem dijudicatis , &
poftea eis vita conceffa , fi jufti-
tiam quæfierint .
XLVII. De illis hominibus ( 1 ) qui pro-
pter eorum culpas ad mortem dijudicati fue-
rint, & poftea eis vita fuerit conceffa , fi
ipfi juftitiam ab aliis requifierint , aut ab
eis juftitiam quærere voluerint , qualiter in-
ter illos judicium ( 2 ) terminetur . Primo o
mnium de illis cauffis pro quibus judicatus
fuerit ad mortem nullam poteft facere repe-
titionem , quia omnes res fuæ , fecundum ( 3 )
judicium ( 4 ) Francorum ( 5 ) in publico fue-
runt revocatæ . Et fi aliquid in poftmodum ,
poftquam ei vita conceffa eft , cum juftitia
adquirere potuerit , in fua libertate teneat &
defendat fecundum legem . In teftimonium
non fufcipiatur , nec inter Scabineos ad le-
gem judicandam teneatur . Et fi ad facramen-
tum aliquid ei judicatum fuerit quod jurare
debeat , fi aliquis ipfum facramentum falfum
dicere voluerit , cum armis contendat ( 6 ) .
Capitul.I. a. 809. c.30. Capitul. II. a. 809. c.1.
De homine cui poft judicium vita conceffa
eft , fi juftitiam reddere noluerit .
XLVIII. Si alicui poft judicium Scabineo-
rum fuerit vita conceffa , & ipfe in poftmo-
dum aliqua mala perpetraverit , & juftitiam
reddere noluerit , dicendo quod mortuus fit
& ideo juftitiam reddere non debeat , ftatu-
tum eft ut fuperius judicium fuftineat quod
antea fuftinere debuit . Et fi aliquis adver-
fus eum aliqua mala fecerit , fecundum æqui-
tatis ordinem licentiam habeat fuam juftitiam
requirendi de cauffis perpetratis poftquam ad
mortem dijudicatus eft ; de præteritis maneat
ficut fupra judicatum fuit . Capitul . I. a. 809.
c. 31. Capitul. II. a. 809. c. 2.
De latrone forbannito a libero homine
fufcepto.
XLIX. De latrone forbannito , liber ho-
mo qui eum fufcepit , quindecim folidos com-
( 1 ) De illis hominibus . ) Gloffa interlinea
ris in uno codice regio : Hec lex loquitur cum
judicatus fuerit ad mortem propter crimen ma-
jeftatis. Que interpretatio confirmari poteft ex
præcepto Caroli Magni mox laudando .
(4) Qualiter judicium . ) In lege Longobar-
dorum legitur æquale judicium . Ibi vero in
margine ejufdem codicis regii fequentia adno-
tata funt a manu antiqua : Hec lex in boc quod
dicit , æquale judiclum inter illos terminetur ,
fic exauditur ut nec ipfi juftitiam faciant nec ac-
cipiant de caufis anteperpetratis . Rationem ve-
ro reddit alia gloffa , quoniam pro mortuis ba
bentur ad ante gefta,
( 3 ) Secundum judicium Francorum . ) Præ
ceptum Caroli M. editum poft Acta Sancto-
fum ordinis S. Benedicti tomo 4. pag. 623.
Fuerunt namque aliqui in noftra præfentia con-
vidi fecundum judicium Francorum dijudi-
cati. Hincmarus in Notitia de villa Noviliaco
cap. 4. Deinde Landrada uxor Donati , fed &
filii corum , pergente Karolo Rege ad obfidendos
III. 191
ponat , & fervus centum viginti percuffioni-
bus vapulet . Capitul. I. a. 809. c. 11. Capi-
sul. II. a. 809. c. 3•
De Comite latronem in forbannum mittente ,
L. Ut Comes qui latronem in forbannum
miferit vicinis fuis & aliis Comitibus no-
tum faciat eundem latronem a fe effe for-
bannitum , ut illi eum non recipiant . Capi-
tul. I. 4. 809. c. 32. Capitul. II. a. 809. c. 4.
De liberis hominibus qui ad mallum venire
cogendi funt .
LI. Ut nullus alius de liberis hominibus
ad placitum vel ad mallum venire cogatur ,
exceptis Scabineis vel vaffis Comitum , nifi
qui cauffam fuam adquirere debent aut re-
fpondere . Lib. II. Longob. tit. 42. c. 1.
De teftibus , ad teftimonium dicendum
qualiter adhibeantur .
LII. Ut teftes ( 7 ) ad teftimonium dicen,
dum præmio non conducantur ; & ut nullus
teftimonium dicat aut facramentum juret nifi
jejunus . Et ut teftes priufquam jurent , fe-
paratim difcutiantur quid dicere velint de il-
la re unde teftimonium reddere debent , Ca-
pitul. I. a. 809. c. 16. Capit . II. a. 809. c.6.
De juftitia cujuslibet a nullo quolibet
dilatanda .
LIII. Ut nullus quilibet Miffus nofter , ne-
que Comes , neque Judex , aut Scabineus cu-
juslibet juftitiam dilatare præfumat , fiftatim
adimpleta potuerit effe fecundum rectitudi-
nem , neque præmia pro hoc a quolibet ho,
mine per aliquod ingenium malum præfumat
accipere . Capitul. I. a. 809. c. 33. Capit. II,
a. 809. c.7.
De non cogendo ad pontem ive cauffa
telonei .
LIV. Ut nullus cogatur ad pontem ire ad
fluvium tranfeundum propter telonei cauffas
quando ille in alio loco compendiofius illud
Alu-
Nortmannos qui in infula que Ofcellus dicitur
refidebant , cum aliis defecerunt ; quorum bono-
res proprietates a Francis auferri in fifcum
redigi judicata funt
( 4) Secundum judicium Francorum . ) Gloſſa
marginalis in codice regio paulo ante lauda
ta : Item cum dicit , fecundum judicium Fran-
corum , erant quidam qui dicebant hanc effe Sas
licam . Sed non eft . Quia non ideo dixit fecun-
dum judicium Francorum ut effet Salica , fed
quia Karolus Francus nativitate erat , & refpe-
xit fuam nationem propterfue gentis dignitatem .
( 5 ) Francorum . ) Id eft , Karoli , qui fuit
Francus , inquit alia gloffa . Et boc ad remo-
vendum banc legem effe Salicam .
(6) Cum armis contendat . ) Cum_alii fufti-
bus pugnare debeant , ut ait una gloffa , ifti ju-
bentur pugnare cum armis , id eft , fcuto &
lancea .
(7) Ut teftes . ) Burchardus refert ifta ex
Concilio Matifcenfi , ut dictum eft paulo ante
ad caput 32. hujus libri .
 192 CAPIT
ULARI
UM
Aumen tranfire poteft . Similiter & in plano
campo , ubi nec pons nec trejectus eft , ibi
omnimodis præcipimus ut non teloneum exi-
gatur , lbid. c. 19. σ c. 9.
De boc fi Presbyter fanctum chrifma dederit
ad judicium fubvertendum .
LV. Ut Presbyter qui fanctum chrifma do
naverit ad judicium fubvertendum ( 1 ) , poft-
quam de gradu fuo depofitus ( 2 ) fuerit , ma-
num amittat , Ibid. c. 21. & c. 10,
G
De Judicibus , Advocatis , Præpofitis ,
reliquis miniftris , quales fint .
LVI. Ut Judices , Advocati , Præpofiti
Centenarii , Vicarii , Scabinei , quales melio-
res inveniri poffunt , conftituantur ad fua mi-
nifteria exercenda . Ibid. c. 22. Ở 6. 11 ,
De mallo publico .
LVII. Ut in locis ubi mallos publicos ha
bere folent tectum tale conftituatur quod in
hyberno ( 3 ) & in æftate obfervatum effe pof-
fit . Ibid. c. 25. & c. 13 .
REGUM FRANC
ORUM
Domni Imperatoris , ut qui eos poft præteri-
tum tempus fufcepit aut retinuit ? bannum
dominicum componat . Ibid. c. 8.
De nimium blafphemis latronibus .
LXI. De latronibus qui magnam habent
blafphemiam , quicunque aliquem ex his com
prehenderit , nullum damnum exinde patia-
tur . Ibid. c. 10,
De pace infra patriam .
LXII. De pace & juftitia infra patriam ,
ficut fæpe per alia capitula juffimus adimple-
tum fiat . Ibid. c. 9.
De junioribus in populo vulgari
diftringendis .
LXIII. De vulgari populo ut unufquif
que fuos juniores diftringat " ut melius ac
melius obediant & confentiant mandatis &
præceptis imperialibus . Ibid, c. 16.
De boc fi fuper Miſſum dominicum cum col-
lecta & armis quis venerit .

LXIV. Si quis fuper Miffum dominicum

De facramentis ad palatium adrbamitis ,
LVIII. Ut facramenta ( 4 ) quæ ad pala-
tium fuerunt adrhamita , in palatio perfician-
tur . Et ti confacramentales homines cum ipfo
venire renuerint , juffione dominica aut in-
diculo aut figillo ad palatium venire cogan
tur. Ibid. c. 29. & c. 14,
De impedimento clamatorum ,
LIX. De clamatoribus qui magnum impe-
dimentum faciunt in palatio ad aures Domni
Imperatoris , ut Miffi feu Comites illorum
Miffos tranfmittant in contra illos qui men-
tiendo vadunt , ut eos convincant . Capit. I.
a. 810. c. I.
cum collecta & armis venerit , & miffaticum
illi injunctum contradixerit , aut contradice-
re voluerit , & hoc ei adprobatum fuerit quod
fciens contra Miffum dominicum ad refiften.
dum veniffet , de vita componat . Et fi ne-
saverit , cum duodecim fuis juratoribus fe
idoniare faciat ; & pro eo quod cum colle-
&ta contra Miffum dominicum armatus ve-
nit ad refiftendum , bannum dominicum com-
ponat . Simili modo Domnus Imperator de
fuis vaffis judicavit . Et fi fervus hoc fece
rit , difciplinæ corporali fubjaceat ,
De eo qui domum alienam cujuslibet
infringit .

LXV. Si quis domum alienam cujusliber

De fugitivis contra præceptum dominicum
occultatis ,
LX. De fugitivis qui per diverfas provin-
cias ducti & occultati funt contra præceptum
infregerit , quicquid exinde per virtutem ( 5 )
abftulerit aut rapuerit vel furavert , fecun-
dum legem & evvam ( 6 ) illi cujus domus
fuerit infracta & fpoliata in triplum compo
nat,

( 1 ) Judicium fubvertendum . ) Vide infra De his facramentis loquitur que ad manum Re

lib. 5. cap. 145. & Reginonem lib. 1. cap. 72. gis principaliter pertinent , ut fi quis juratus fit
( 2 ) Depofitus , In Capitulari fecundo anni regium fervum non plagaſſe , vel que ardiuntur
DCCCIX. legitur expoliatus , in codice vero le fponte fieri ad palatium , licet ad manum Regis .
gis Longobardorum expulfus . non pertineat .
( 3 ) Hyberno . ) Hyeme . Sanctus Ambrofius (5) Virtutem. ) Ita vetera exemplaria Ti-
ferm. 38. Miler peccator dum hic hyberni rigo- lianum , Palatinum Rivipullenfe , Metenfe ,
rem metuit , ibi tenebrarumfrigus incurrit . Bre Bellovacenfe , Camberonenfe , unum Sangal-
vis annotatio de Principibus Francorum in ve- lenfe , Pithoeanum , Parifienfe , Divionenfe
tuftiffimo codice Ms. bibliothecæ Colbertina : Remenfe . Sic etiam fcriptum eft in Tiliana
Hibernus grandis & durus . Pro quo hæc ha- editione & in prima Pithoeana , itemque in co-
bentur in annalibus Laurishamenfibus ad an- dice legis Longobardorum . At in uno codice
num DCCLXIV. quo iftud contigit : Hiems gran Vaticano , in uno Sangallenfi , in Thuano ,
dis durus . In veteri chronico S. Galli non- Colbertino , & Camberonenfi , tum etiam in
dum edito : DCCLXIV. XV1111 . Kal.Jan. fic_incipit Capitulis Caroli Calvi , in Concilio apud San-
gelus , & finivit in XVII . Kal. April. Eadem &am Macram , apud Ivonem , & in fecunda
habentur in annalibus Francorum Tilianis . editione Pithoeana , poftremo in Lindenbrogi-
Hinc hivernaticum & hivernatica fatio in po- ca legitur vim , eadem omnino fignificatione .
lyptico monafterii Foffatenfis & alibi . ( 6 ) Secundum legem evvam . ) Multum
(4 ) Ut facramenta . ) Vetus nota margina- variant in hoc loco vetera exemplaria & edi-
lis in uno codice regio legis Longobardorum: tiones . Lectionem quam nos retinuimus exhis
bent
 LIBER
nat & infuper bannum dominicum folvat .
Si fervus hoc fecerit , fententiam fuperiorem
accipiat , & infuper fecundum fuam legem
compofitionem faciat . Si quis liber homo
aliquod tale damnum cuilibet fecerit pro quo
plenam compofitionem facere non valeat , fe-
meripfum in wadio pro fervo dare ftudeat ufque
dum plenam compofitionem adimplear .
De meffibus vel annonis in bofte raptis
vel furatis
LXVI. Si quis meffes ( 1 ) aut annonas in-
hofte fuper bannum dominicum rapuerit aut
furaverit vel paverit aut cum caballis vafta-
verit æftimato damno fecundum legem in
triplum componat . Et fi liber homo hoc fe-
cerit , bannum dominicum pro hac re com
ponere cogatur . Servus verò fecundum fuam
legem tripla compofitione damnum in loco
reftituat , & pro damno difciplinæ corporali
fubjaceat .
De libero homine in boſtem bannito .
LXVII. Quicunque liber homo in hoftem
bannitus fuerit , & venire contempferit , ple-
num heribannum id eft , folidos fexaginta
perfolvat . Aut fi non habuerit unde illam
fummam perfolvat , femetipfum pro wadio
in fervitium Principis ( 2 ) tradat donec per
tempora ipfe bannus ab eo fiat perfolutus ;
& tunc iterum ad ftatum libertatis fuæ re-
vertatur . Et fi ille homo qui propter heri
bannum fe in fervitium tradidit, in illo fer-
vitio defunctus fuerit , heredes ejus heredita-
tem quæ ad eos pertinet non perdant nec
libertatem , nec de ipfo banno obnoxii fiant ,
Capit. II. a. 812. c. I.
De beribanno exactando
LXVIII. Ut non per aliquam occafionem ,
nec pro vua&
ta , nec de fcara , nec de vuar
da , nec pro heribergare , nec pro alio ban-
no heribannum Comes exactare præfumat ,
Tom. III.
bent unus codex Vaticanus & unus Sangallen-
fis , tum etiam editiones Tilii , Pithoeanæ , &
Lindenbrogica . Colbertinus habet , fecundum
legem euuma illi cujus . Alter Sangallenfis
& Thuanus , eam illi cujus . Rivipullenfis
& Divionenfis , & ea illi cujus . Palatinus &
Bellovacenfis , & coram illi cujus . Tilianus &
Camberonenfis , & coram illi cui . Metenfis ,
coram illi cujus . Parifienfis , Pithoeanus ,
Normannicus , Remenfis : aut furaverit , ei cui
domus infracta fpoliata fuerit . In Capitula-
ribus Caroli Calvi , ubi caput iftud reperitur
defcriptum , fecundum legem eam illi . Apud
Ivonem , fecundum legem vvadios illi . In
uno codice regio legis Longobardorum ra-
puerit aut furatus fuerit , totum illi fecundum
legem cujus domus In alio : rapuerit aut fu-
ratus fuerit , fecundum leg m illi debet totum
illi cujus domus . Editio Nicolai Boherii , fe-
cundum legem totum illi . Lindenbrogica ,
fecundum legem & cuvam illi .
(1 ) Si quis meffes . Vide capitula Caroli
M. excerpta ex lege Longobardorum cap. 4.
(2) Principis . ) Id eft , Regis , ut explicat
III. ^ 193
nifi Miffus nofter prius heribannum ad par-
tem noftram recipiat , & ei fuam tertiam par
tem exinde per juffionem noftram donet .
Ipfe vero heribannus non exactetur neque
in terris neque in mancipiis , fed in auro &
argento , palliis atque armis , & animalibus , -
atque pecudibus , five talibus fpeciebus quæ ,
ad utilitatem pertinent , Ibid. c. 2.
De bis qui regales babent honoves ,
in boftem banniti ad condictum
•placitum non venerint :
LXIX. Quicunque homo noftros habens
honores in hoftem bannitus fuerit , & ad con-
dictum placitum non venerit , quot diebus
poft placitum condictum veniffe comproba,
tus fuerit , tot diebus abftineat a carne & vi
no . Ibid. c. 3...
De his qui fine licentia de hofte
revertuntur
LXX. Quicunque abfque licentia vel per-
miffione Principis de hofte reverfus fuerit
quod factum Franci beri/cliz ( 3 ) dicunt
volumus ut antiqua conftitutio , id eft , ca
pitalis fententia erga illum puniendum cufto
diatur . Ibid. c. 4. 唱
De bis qui beneficia Principum babent .
LXXI. Quicunque ex his , qui beneficium
Principis habent , parem fuum contra hoftes
communes in exercitu pergentem dimiferit ,
& cum eo ire vel ftare noluerit , honorem
fuum & beneficium perdat . Ibid. c. 1
De non cogendo bibere in hofte ,
LXXII.›Ut in hofte nemo parem fuum vel
quemlibet alterum hominem bibere roget ( 4 ),
Et quicunque in exercitu ebrius inventus
fuerit , ita excommunicetur ut in bibendo fo
la aqua utatur quoufque fe male feciffe co
gnofcat . Ibid, c. 6.
R ... ...
De
་ ཀར་ ་!”
vetus nota in codice S. Remigli Remenfis ,
euam exhibemus in Notis ad titulum nonum
Caroli Calvi , 7
(3 ) Herifcliz . ) Ita plerique codices anti-
qui . Alii habent beriliz , bericla , berifclit
Beatus Rhenanus lib. 2. rerum Germanicarum
pag. 94. Deferuiffe exercitum inter capitalia nu
merabatur . Id flagitium Franci vocabant beri
1
Schlitz, quafi dicas exercitus fciffionem . Vide
gloffarium Pithoei ad libros Capitularium .
( 4 ) Roget . ) Ita omnia vetera exemplaria ,
uno Rivipullenfi excepto , in quo legitur co
gat . Hæc tamen lectio videtur effe melior
quia in lemmate fcriptum eft : De non cogendo
bibere in bofte . Beatus Rhenanus in libro fu-
pra laudato pag. 95. agens de legibus franco-
rum : Nemo militia focium fuum aut quemlibet
alium ad potandum invitato . Quod fi quis ebrius
repertus fuerit , ejectus quoad culpam agnofcat ,
aquam bibito . Vide Notas ad Reginonem pag.
562. Rogare autem hic fignificat cogere , ut in-
fra Addit. IV. cap. 17. Nec omnino a quoquam
refpondere rogetur c.
7
 194 CA PITULARIUM REGUM FRANCORUM

orta difcutiantur, & congruo fibi judicio ter-

De vaſfis adbuc in palatio fervientibus ,
tamen beneficia babentibus .
LXXIII. De vaffis dominicis qui adhuc
intra cafam ferviunt , & tamen beneficia ha-
bere nofcuntur , ftatutum eft ut quicunque
ex eis cum Domno Imperatore domi reman-
ferit , vaffallos fuos cafatos fecum non reti
neat , fed cum Comite cujus pagenfes funt
ire permittat . Ibid. c.7.
De præparatione ad hoftem fecundum
antiquam confuetudinem .
~LXXIV. Conftitutum eft ut fecundum an-
tiquam confuetudinem præparatio ad hoftem
facienda indicetur & obfervetur ; id eft , vi-
Atualia de marcha ad tres menfes , & arma
atque veftimenta ad dimidium annum . Quod
tamen ita obfervari placuit , ut his qui de
Rheno ad Ligerim pergunt , de Ligère in
antea ad tres menfes computetur ; & qui de
Ligere ad Rhenum pergunt , de Rheno in
antea ad tres menfes victualia habere de-
minentur . Prius vero , id eft , ante obitum
prædicti Domni Pippini Regis cauffæ com
miffa vel omnino non moveantur , vel fal-
væ ufque ad noftram interrogationem refer
ventur . Capit. III. 4.812. C. I.
De Epifcopis , Comitibus, &potentioribus ,
fi cauffam inter fe babuerint
LXXVII. Ut Epifcopi , Abbates , Comi-
tes , & potentiores quique , fi cauffam inter
fe habuerint , ac fe pacificare noluerint , ad
noftram jubeantur venire præfentiam ; neque
illorum contentio aliubi dijudicetur , ne pro-
pter hoc pauperum & minus potentium ju-
ftitiæ remaneant . Neque ullus Comes pala-
tii ( 4 ) noftri potentiorum cauffas fine no-
ftra juffione finire præfumat , fed tantum ad
pauperum & minus potentium juftitias fa-
ciendas fibi fciat effe vacandum . Ibid. c. 2 .
De teftibus ad rem quamlibet difcutiendam
eligendis .

beant . Qui autem trans Rhenum funt
ad Saxoniam pergunt , ad Albiam marcham
effe fciant . Et qui trans Ligerim manent •
arque in Hifpaniam ( 1 ) proficifci debent
montes Pyrenæos marcham fibi effe cogno-
fcant . Ibid. c. 8.
De boc ut non nifi permiſſione regali trunia
vel gladius bomini extraneo à quolibet
detur aut venundetur .
& LXXVIII. Ut quandocunque teftes ad rem
quamlibet difcutiendam quærendi atque eli-
gendi funt , a Miffo noftro & Comite in cu-
jus minifterio de re qualicunque agendum eft
tales eligantur quales optimi in ipfo pago ( 5)
inveniri poffunt . Et non liceat litigatoribus
per premia falfos teftes adducere , ficut ha-
atenus fieri folebat . Ibid. c. 3. vid. infr.
lib. 5. c. 102. ✪ 292.

LXXV. Conftitutum eft ut neque Epifco
pus , neque Abbas aut Abbatiffa , vel quili-
bet rector Ecclefiæ bruniam vel gladium fine
noftro permiffu cuilibet homini extraneo aut
dare aut vendere præfumat , nifi tantum vaf
fallis fais . Et fi evenerit ut in qualibet Ec-
clefia vel fanéto loco plures brunias habeant
quam ( 2 ) ad homines rectoris ejufdem Ec-
clefiae fufficiant , tunc Principem idem re-
Ator ( 3 ) Ecclefiæ interroget quid de his fa-
cere præcipiat . Ibid. c. 1o.
De cauffarum & litium terminis .
LXXVI. De término cauffarum & litium
ftatuimus ut ex quo bonæ memoriæ Domnus
Pippinus Rex obiit & nos regnare cœpimus ,
cauffæ vel lites inter partes factæ atque ex-
De placito Centenarii .
LXXIX. Ut nullus homo in placito Cen
tenarii neque ad mortem neque ad liberta
tem fuam amittendam aut ad res reddendas
vel mancipia judicetur ; fed ifta aut in præ-
fentia Comitis vel Mifforum noftrorum ju-
dicentur . Ibid. c. 4
De inquifitione & defcriptione uniuscujufque
Miffi in fuo miffatico.
LXXX. Ut Miffi noftri diligenter inqui-
rant & defcribere faciant unufquifque in fuo
miffatico quid unufquifque de beneficio ha-
beat , vel quor homines cafatos in ipfo be
neficio. Abid. c.5.
De

(1) Hifpaniam . ) fd eft , eam citerioris Hif-
paniæ partem quæ inter Pyrenæos , Mare me-
diterraneum , & fluvium Rubricatum habita-
tur . Ea quippe tum erat in regno Franco-
rum , & Marca Hifpanica dicebatur . In ea
funt præclara urbes Aufona , Barcino , Gerun-
da, Urgellis . Frotharius Epifcopus Tullenfis
epift. 14. Si in partes Hifpaniæ propter cuffo
diam & follicitudinem me Jenior nofter ifto bye
me futuro deftinare voluerit, vos ab illo fervi
tio excufare me dignemini . Hinc cuftodes mar-
ca Hifpanics & limitis Hifpanici in vetufis
annalibus .
(2) Quam. ) Plerique codices habent qua.
(3 ) Idem relor. ) In uno codice Sangalfenfi,
in Thuano , & Camberonenfi legitur , id eft ,
redorem . Sed hæc lectio bona non eft .
(4 ) Ullus Comes palatii . ) Bignonius in No-
tis ad Marculfum ex hoc loco & nonnullis a-
liis collegit plures Comites palatii uno eodem-
que tempore fuiffe . Einhardus epiftola xr. A-
dalbardo Gebuino Comitibus palatii . Quod
fuerit officium Comitis palatii explicat Hinc-
marus epiftola 14. cap. 24. & libro Adalhardi
de ordine palatii , qui nunc non extat .
(3 )In ipfo pago . ) Ratio hujus conftitutio.
nis affertur in capite 23. libri quarti . Charta
reclamatoria filii Richart ad Ludovicum Pium
inter epiftolas S. Bonifacii aum . 115. Multi
enim teftes de ipfis pagis juper bac ipfa re ad-
霉
biberi poffunt qui banc rem bene fciunt & cam
detegere vérasiter valebunt .
 LIBER
De beneficiis , qualiter condria fint .
LXXXI. Quomodo eadem beneficia con-
dricta ( 1 ) fint ; aut quis de beneficio fuo
alodem comparavit vel ftruxit . Ibid. c. 6.
De beneficiis Epifcoporum , Abbatum , &
reliquorum , & de fifcis regalibus
defcribendis .
LXXXII. Ut non folum beneficia Epifco-
porum , vel Abbatum , Abbatiffarum , atque
Comitum , five vafforum noftrorum , fed et-
iam fifci noftri defcribantur in breve , ut fci-
re poffimus quantum etiam de noftro in uniuf-
cujufque legatione habeamus . Ibid. c.7.
De legationibus propter juftitias , quo
• tempore exerceantur .
LXXXIII . Volumus ut propter juftitias quæ
ufque modo de parte Comitum remanferunt ?
quatuor tantum menfibus in anno Miffi noftri
legationes fuas exerceant , id eft , in hyeme
Januario , in verno Aprili , in æftate Julio ,
in autumno Octobrio . Ceteris vero menfibus
unufquifque Comitum placitum fuam habeat
& juftitias fuas faciat . Miffi autem noftri
quater in uno menfe & in quatuor locis ha-
beant placita fua cum illis Comitibus quibus
congruum fuerit ut ad eum locum poffint con-
venire . Ibid. c. 8.
De juffione dominica in quolibet milfatico
non adimpleta .
LXXXIV. Ut quicquid ille Miffus in illo
miffatico aliter factum invenerit , quam no-
ftra fit juffio , non folum illud emendare ju-
beat , fed etiam ad nos ipfam rem , qualiter
ab eo inventa eft , deferat . Ibid. c. 9.
De cenfu regali inquirendo .
LXXXV. Ut Miffi noftri cenfus noftros
perquirant diligenter , undecunque antiquitus
ad partem Regis exire, folebant . Similiter
& freda . Et nobis renuntient , ut nos ordi-
nemus quid de his in futurum fieri debeat ,
Ibid. c. 10,
Tom. III.
(1 ) Condria . ) Quidam codices habent con-
Aruda .
(2 ) Caput iftud & fequens in editionibus
Tilii , Pithocorum , & Lindenbrogii leguntur
poft caput 64. & 69. libri primi . Nos illa in-
de fuftulimus , quia non extant in hoc loco in
antiquis libris , fed in fine libri tertii , ut in
hac editione noftra . Ex eodem libro tertio ci-
tat Regino librum 2. cap. 75. & 427. ubi vide
Notas . Ivo tamen parte 10. cap. 41. poftre
mam partem, iftius capitis refert ex lib. 1. Ca-
pitularium cap. 64. Quod indicat Ivonem ha-
buiffe collectionis Anfegifi exemplar , in quo
caput iftud repofitum erat in libro 1. Sane in
libro Bellovacenfi , in uno Sangallenfi , in Cam-
beronenfi , & in Metenfi S. Vincentii caput
de homicidiis conjungitur cum capite 64. libri
primi , caput vero de menfuris cum cap. 69 .
ejufdem libri .
III. 195
De rebus de quibus cenfus ad partem
Regis exire folebat .
LXXXVI
. Ut de rebus unde cenfus ad par-
tem Regis exire folebat , fi ad aliquam Ec-
clefiam traditæ funt , aut reddantur propriis
heredibus , aut qui eas retinuerit , illum cen-
fum perfolvat , Ibid. c, 11 .
De placitis a Miffis dominicis Comitibus
notum faciendis .
LXXXVII. Ut unufquifque Mifforum no-
ftrorum in placito fuo notum faciat Comi-
tibus qui ad ejus miffaticum pertinent , ut
in illis menfibus quibus ille legationem fuam
non facit , conveniant inter fe & communia
placita faciant tam ad latrones diftringen-
dos quam ad ceteras juftitias faciendas . Ibid.
C. 12 .
De fidelitate Regis promittenda .
LXXXVIII . Ut Miffi noftri populum no-
ftrum iterum nobis fideliratem promittere fa-
ciant fecundum confuetudinem jamdudum or-
dinatam & ipfi aperiant & interpretentur
illis hominib s qualiter ipfum facramentum
& fidelitatem erga nos fervare debeant . I.
c. 13.
De bomicidiis infra patriam factis ..
LXXXIX. (2) Ut homicidia infra patriam ,
ficut in lege Domini interdictum eft , nec
cauffa ultionis nec avaritiæ nec latrocinandi
fiant . Et ubicunque inventum fuerit , a judi-
cibus noftris fecundum legem ex noftro man-
dato vindicentur . Et non occidatur homo nifi
lege jubente . Capit. I. a. 789. c. 65.
De menfuris & ponderibus .
XC. Ut æquales menfuras ( 3 ) & rectas
& pondera jufta & æqualia omnes habeant ,
five in civitatibus , five in monafteriis , five
ad dandum invicem five ad accipiendum ,
ficut in lege Domini præceptum habemus
Ibid. c. 72. ( 4 )
De pace in hofte vel infra patriam.
XCI. Conftituimus ( 5 ) ut fi in hofte aut
R 2 in-
(3 ) Ut æquales menfuras . ) Vide Concilium
Calchutenfe cap. 17. & Concilium Parifienfe
VI. libro 1 , cap. 51. & lib. 3. cap. 13. & Ad-
dit. II. cap. 20 .
( 4 ) Poft caput iftud fequitur in codice Palati-
no , in uno Vaticano , in Metenfi , & in Cam-
beronenfi caput Ut de rebus Ecclefiarum &c.
quod habetur in Additione IV. cap. 171. Præ
terea in Metenfi defcriptum eft in fine libri
iftius caput Pervenit ad nos c. quod extat
infra lib . 5. cap. 279.
(5) Conftituimus . ) Caput iftud in nullo eo-
rum exemplarium extat que nos vidimus prę
terquam in Bellovacenfi ; in quo tamen de-
fcriptum non eft eodem tempore quo fuperio-
ra , neque eodem atramento , quamvis manu
ejus , ut reor , fcriptum fit qui codicem inte
grum confecit .
 196 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

infra regnum noftrum litigatio aut fcandalum
inter quafcunque perfonas , videlicet majo-
res , & minores , ortum fuerit , quod frequen-
ter infidiante diabolo contingere folet , ut ibi
fideles fanctæ Dei Ecclefiæ & noftri ob refi-
ftendam impietatis malitiam armati veniant ,
id eft , qui poteft habere , cum lorica & fcu
to, ancipite atque fufte . Et fi aliquis quæ-
libet perfona adverfus eum quamlibet quere-
lam habere voluerit , liceat ei fecundum le-
gis ordinem cum facramento quod pofuimus
manu propria fingula ( 1 ) fe idoneum face-
re , ut propter quodlibet negotium aut odium
ibi non adveniffet nifi ob concordiam & pa-
cem ferendam & ipfam litigationem mitigan-
dam . Et fi quislibet renuerit venire , & fe-
metipfum idoneum facere nequiverit , cum
fupradicto jam facramento bannum noftrum
componat & ad partem noftram perfolvat .

EXPLICIT LIBER TERTIUS .

LIBER QUARTUS .

INCIPIT QUARTI PRÆFATIUNCULA LIBELLI .

Uia fupra in duobus ecclefiaftica quæ præfati Principes Domnus Imperator Karolus
Q & piiffimus Hludovicus Auguftus ediderunt capitula defcripfi libellis , in tertio ve-
ro ad mundanam pertinentia legem quæ Domnus Karolus Imperator fecit congeffi ,
nunc jam in quarto illa ad mundane augmentum legis pertinentia quæ præclariffimus Do
minus Hludovicus Auguftus fecit capitula adunavi libello .

INCIPIUNT CAPITULA ET EORUM TEXTUS .

De fervis per contumaciam alicui vim
inferentibus .
I. I fervi per contumaciam collecta
multitudine alicui vim intulerint,
id eft , aut homicidium aut in-
cendium aut qualiumcunque re-
S
rum direptiones ( 2 ) fecerint , do-
mini quorum negligentia hoc evenit , pro
eo quod eos conftringere noluerunt ut talia
facere non auderent , bannum noftrum id
eft , fexaginta folidos folvere cogantur ( 3 ) .
De rebus vel mancipiis a fifco regali
occupatis .
II. De rebus five mancipiis quæ dicuntur
a fifco noftro effe occupata , volumus ut Miffi
noftri inquifitionem faciant fine facramento
per veraciores homines pagi illius circum-
manentes , & quicquid de hac cauffa verius
ac certius inveftigare potuerint , ad noſtram
faciant pervenire notitiam , ut nos tunc de-
finiamus quicquid nobis juftum effe videatur .
De fervis vel ecclefiafticis vel quorumlibet
bominum in fifcum regalem
confugientibus .
III. Si fervi ( 4 ) vel ecclefiaftici vel quo
rumlibet liberorum hominum in fifcum no
ftrum confugerint , & a dominis vel advo
catis eorum repetiti fuerint , fi actor fifci ne-
ftri intellexerit quod eos jufte non poffit te-
nere ad noftrum dominium , ejiciat illos de eo-
dem fifco , & recipiant eos domini eorum .
Et fi eidem actori vifum fuerit quod ad no-
ftrum debeant pertinere dominium , expellat
eos de eodem fifco . Et poftquam ab eifdem
repetitoribus fuerint recepti , habeat cum eis
legitimam actionem ; & fic eos , fi poterit ,
ad noftram evindicet poffeffionem .
De vaffis dominicis ad marcham cufto-
diendam conftitutis .
IV. De vaffis noftris qui ad marcham no-
ftram conftituti funt cuftodiendam ( 4 ) , aut
in longinquis regionibus fua habent beneficia
vel res proprias , vel etiam nobis affidue in
palatio noftro ferviunt , & ideo non poffunt
affi-

( 1 ) Manu propria fingula . ) Id eft , abfque
conjuratoribus, abfque confacramentalibus . Fru-
ftra igitur alii in fingulis hoc loco repofuerunt
pro eo quod in veteri codice foriptum eft fin-
gula .
(2 ) Qualiumcunque rerum direptiones. ) In lege
Longobardorum legitur , qualecunque damnum .
(3) Solvere cogantur . ) In veteribus libris
legis Longobardorum legitur ut ifthic . In edi-
tione vero Boherii , bannum noftrum folvere co-
gantur . Apud Lindenbrogium vero , bannum
noftrum folvere cogantur , id eft , 1x. fol. compo-
nant . In uno codice regio , poft vocem cogan-
tur additum eft a manu recentiore 2 fed ta
men antiqua , infuper damnum aut homici
dium componat .
( 4 ) Si Jervi . Vide infra cap. 41 .
( 5 ) Marcham cuftodiendam . ) Annales Ful-
denfes ad annum DCCCLXIX. Tufores partium il-
larum .
 LIBER
affidua cuftodire placita ; quam rem volu-
mus ut Miffi noftri vel Comes nobis notam
faciant , & nos faciemus ut ad eorum placi-
ta veniant ( 1 ) .
De Comitibus ad cuftodiam maritimam
deputatis .
V. Volumus ut Comites qui ad cuftodiam
maritimam ( 2 ) deputati funt , quicunque ex
eis in fuo minifterio refidet , de juftitia fa-
cienda fe non excufet propter illam cufto-
diam ; fed fi ibi fecum fuos Scabineos habue-
rit , ibi placitum teneat & juftitiam faciat .
De bis qui propter inceftum res proprias
amiferunt .
VI. De his qui fe dicunt propter ince-
ftum ( 3 ) res proprias amififfe , conftitutum
eft ut fi ante proximum quinquennium ,
quando placitum noftrum habuimus in Com
pendio , eafdem res amiferint non eis re
ftituantur .
De conjurationibus fervorum in Flandris
& in Mempifco & in ceteris
maritimis locis .
quæ fiuntDe
VII. in conjurationibus pifco ( ( 4))
Flandris & Memfervorum
in ceteris maritimis locis volumus ut per
Miffos noftros indicetur dominis fervorum il-
lorum ut conftringant eos ne ultra tales con-
jurationes facere præfumant . Et ut fciant ipfi
eorundem fervorum domini quod cujufcun-
que fervi hujufcemodi conjurationes facere
præfumpferint poftquam eis hæc noftra juffio
fuerit indicata bannum noftrum , id eft >
fexaginta folidos ipfe dominus perfolvere de-
beat .
Tom. III.
( 1 ) Ad eorum placita veniant . ) Nimirum
vaffi dominici . Et fane in chartis judiciorum
per illa tempora actitatorum videmus nomina
vafforum pofita poft nomina Mifforum & Co-
mitum , ut in charta de controverfia que erat
inter Agilmarum Archiepifcopum Viennenfem
& Wigericum Comitem . Acta S. Aldrici E-
pifcopi Cenomanenfis : Præcepit banc juftitiam
inquirere ab Ebroino Pidavienfis urbis Epifcopo
Rorigoni Comiti & Altmaro Seneschalco Do-
mna Judith Imperatricis & Miſſo palatino , una
cum aliis vafis dominicis .
( 2 ) Ad cuftodiam maritimam . ) Beatus Rhe-
nanas libro 2. rerum Germanicarum pag. 94.
Erant præterea Comites ad cuftodiam maritimam,
item ad marcam tuendam deputati , quos bodie
Marchiones vocamus . Eginhardus epift. 22. ad
cuftodiam maritimam fuerunt .
(3 ) Propter inceftum . ) Hæc lectio conftans
eft in omnibus antiquis exemplaribus , nifi quod
in Rivipullenfi legitur incertum . Veteres li-
brarii interdum , permutabant hæc vocabula ;
ut in titalo xxxI. Capitulorum Caroli Calvi
cap. 5. interdum etiam inceftam propinquam fuam ;
pro quo in codice S. Vincentii Metenfis fcri-
ptum eft incertam . Et in decretione Childe-
berti Regis cap. 2. pro eo quod illic recte le-
gitur inceftum ufum fibi fociet conjugio , veteres
libri Remenfis & Bellovacenfis habent incer-
tum . Sed ut ad rem noftram redeamus , cer-
tum eft hic legendum effe uti nos edidimus .
Vide gloffariumn Francifci Pithoei ad libros Ca-
IV. 197
De his qui in littore maris falem faciunt
VIII. De terra in littore maris , ubi fa
lem faciunt ( 6 ) , volumus ut aliqui ex eis
veniant ad placitum noftrum , & ratio eo-
rum audiatur , ut tunc fecundum æquitatem
inter eos definire valeamus .
torum , quam partem
De uxoribus defun&
conlaborationis poft obitum marito-
rum accipere debeant.
- IX. Volumus ut uxores defunctorum poft
obitum maritorum tertiam partem conlabo
rationis ( 7 ) quam fimul in beneficio conla
boraverunt accipiant . Et de his rebus quas
is qui illud beneficium habuit aliunde addu
xit vel comparavit , vel ei ab amicis fuis
conlatum eft , has volumus tam ad orpha
nos defunctorum quam ad uxores eorum per
venire .
De aggeribus juxta Ligerim faciendis .
X. De aggeribus juxta Ligerim faciendis ,
ut bonus Miffus eidem operi præponatur . Et
hoc Pippino ( 8 ) per noftrum Miffum man-
etur " ut & ille ad hoc Miffum ordinet
ddetur
quatinus prædictum opus perficiatur .
De duodecim pontibus fuper Sequanam
reftaurandis ,
XI. De duodecim pontibus fuper Sequa-
nam reftaurandis ( 9 ) , volumus ut hi pagen
fes qui eos facere debent " a Miffis noftris
admoneantur ut eos celeriter reftaurent &
ut eorum vanæ contentioni non confentiant
quando dicunt fe non aliubi eofdem pontes
facere debere nifi ubi antiquitus fuerant , fed
R 3 ibi
pitularium in verbo Reclamare .
(4 ) De conjurationibus fervorum . ) Beatus Rhe-
nanus libro 2. rerum Germanicarum pag. 94.
De conjuratione fervorum in Flandris , Mempi-
fco , & ceteris ad mare locis facta meminerunt
leges Francorum .
Mempifco . ) Charta Caroli Calvi pro mo-
nafterio S. Bavonis apud Miræum in codice
donationum piarum pag . 73. In pago Mempifco ,!
in villa Helfca ; ubi Miraus conjicit Helicam
fortaffe intelligi debere de vico agri Aloftani
cui Efche nomen eft . Andreas Catullius in
Tornaco Nerviorum pag. 18. contendit Mena-
pios five Mempifcos partim in dioecefi Torna-
cenfi fuiffe , partim in Morinenfi .
(6 ) Ubi falem faciunt . Hieremias in epi-
ftola ad Frotharium Epifcopum Tullenfem
quæ eft vigefima feptima inter epiftolas ejuf-
dem Frotharii : Contigit in noftra provincia pre-
fenti anno fal fore cariffimum , eo quod propter
pluvias in areis maritimis , ubi fieri folebat , non
potuiffet perfici .
( 7 ) Partem conlaborationis . ) Vide legem Ri-
puariorum tit. 37. cap. 2. & Alteferram lib.3.
rerum Aquitanicar. cap. 18.
( 8 ) Pippino . ) Regi Aquitaniæ , Pii filio .
9 ) Restaurandis . ) Hæc vox addita eft ex
plurimis antiquis Anfegifi exemplaribus . Eam
tamen non habent Vaticana , neque Palati-
num . Deeft quoque in Rivipullenfi , Tiliano ,
Divionenfi , Metenfi , Bellovacenfi , tum etiam
in editione Bafileenfi .
 198 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
ibi ubi nunc neceffe eft cofdem pontes face-
ré jubeantur .
De omnibus pontibus faciendis ..
XII. De omnibus pontibus per regnum no-
ftrum faciendis in commune Miffi noftri ad-
moneant, ut ab ipfis reftaurentur qui eos fa-
cere folebant .
De bonore Ecclefiarum .
XIII. Si quis aut ex levi cauffa aut fine
cauffa hominem in Ecclefia interfecerit , de
vita componat . Si vero foris rixati fuerint ,
& unus alterum in Ecclefia fugerit , & ibi
fe defendendo eum interfecerit , & fi hujus
facti teftes non habuerit , cum duodecim con-
juratoribus legitimis per facramentum affir-
met fe defendendo eum interfeciffe , & poft
hæc fexcentos folidos ad partem Ecclefiæ ,
quam illo homicidio polluerat , & infuper
bannum noftrum folvere cogatur ; is vero qui
interfectus eft , abfque compofitione jaceat ;
ac deinde interfector fecundum judicium ca-
nonicum congruam facinori quod admifit pœ-
nitentiam accipiat ( 1 ) . Si proprius fervus
hoc commiferit , judicio aquæ ferventis ( 2 )
examinetur utrum hoc fponte an fe defen-
dendo feciffet . Et fi manus ejus exufta fue-
rit , interficiatur . Si autem non fuerit , do-
minus ejus juxta quod wirgildus illius eft ad
Ecclefiam perfolvat , aut eum , fi voluerit ,
eidem Ecclefia tradat . De ecclefiaftico ( 3 )
& fifcalino & beneficiario fervo volumus ut
pro una vice wirgildus ejus pro eo compo-
( 1 ) Pænitentiam accipiat . ) In codice Ri-
vipullenfi ifta ftatim adduntur ; id eft , xx1.
annis 9 VII. ex his in pane & aqua ad oftium
Ecclefie fatisfaciat , remotus ab oratione & com-
munione fidelium , ceteros feptem focictur orationi
fidelium ; tranfa& tos_qui fuperfunt VII . commu-
nionem plenam perfecte fubfequatur . Abftinentia
ejus facerdotali providentia temperetur . Si pro-
priusfervus &c. Itaque ifta funt ex gloffemate .
(2 ) Judicio aquæ ferventis . ) Vide legum
Wifigothorum lib. 6. tit. 1. cap. 3 .
(3 ) De ecclefiaftico . ) Integra hæc claufula
ufque ad vocem tradatur deeft in codicibus
Sangallenfibus , in Thuano , Colbertino , Cam-
beronenfi .
(4) Cujus porta ... .. confecrata eft . ) Ifta non
extant in codice Colbertino neque in Cambe-
ronenfi . Neceffaria tamen funt.
( 5 ) Sanguinis effufio . ) Nota marginalis in
uno codice regio legis Longobardorum : Hac
lex Salica cenfetur per boc quod dicit Ecclefiis
fecundum fuam legem debere componi , cum lex
Salica folum fuper hoc loquatur . Refpicit hæc
nota ad caput 85. legis Salicæ .
( 6 ) Cum fufte. Ita omnia vetera Anfegifi
exemplaria & omnes editiones . Ita etiam le-
gitur in ipfo Capitulari , tum etiam in titulo
quarto Capitulorum Lotharii cap. 2. & apud
Reginonem . In codice tamen legis Longobar
dorum fcriptum eft cum furore , non folum in
libris editis , fed etiam in manufcriptis . Ea
mutatio inducta eft ex legibus Regum Longo-
bardorum . Rex Rachis lib. 3. tit. 9. cap. 26.
Et fi ipfe neglexerit , furore accepto eum bat-
tiderit, aut , quod abfit , cum occiderit , Liut-
natur , altera vice ipfe fervus ad fupplicium
tradatur . Hereditas tamen liberi hominis qui
propter tale facinus ad mortem fuerit judi
catus , ad legitimos heredes illius perveniat .
Si in atrio Ecclefiæ , cujus porta reliquiis
fanctorum confecrata eft ( 4 ) , hujufmodi ho-
micidium perpetratum fuerit 2 fimili modo
eméndetur vel componatur . Si vero porta
Ecclefiæ non eft confecrata , eo modo com→
ponatur quod in atrio committitur > ficut
componi debet quod in immunitate violata
committitur . Capitul. I. a. 819. c. 1 .
De injuriis facerdotum vel quorumlibet ex
clero in Ecclefia factis .
XIV. Sanguinis effufio ( 5) in Ecclefia fa-
ta cum fufte ( 6 ) , fi Presbyter fuerit , tri-
&
plo componatur , duas partes eidem Presby-
tero , tertia pro fredo ad Ecclefiam & infu-
per bannus nofter . Similiter de Diacono jux-
ta compofitionem ejus in triplo cum banno
noftro componatur . De Subdiacono fimiliter
in triplo fecundum fuam compofitionem . Et
de uniufcujufque (7) ordinis Clerico fecundum
fuam compofitionem in triplo perfolvatur
& infuper bannus nofter . Similiter & de ictu
fine fanguinis effufione de uniufcujufque or-
dinis Clerico fecundum fuam compofitionem
in triplo , & bannus nofter . Et qui non ha-
bet unde ad Ecclefiam perfolvat , tradat fe
in fervitium eidem Ecclefiæ ufque dum to-
tum debitum perfolvat . Ibid. c. 2.
De folutione occifi Presbyteri .
XV. Presbyteri ( 8 ) interfecti ( 9 ) Epi-
fco-
prandus in edicto anni xix. cap. 7. & lib. 1.
tit. 16. cap. 4. Si quis furore accepto lattiderit
hominem liberum aut mulierem liberam &c. Ita-
que furor in his legibus fignificat fuftem .
(7 ) Et de uniufcujufque . ) Hæc ufque ad
bannus nofter defunt in veteribus libris Colber
tino , Thuano , Camberonenfi , in duobus San-
gallenfibus , & in codice legis Longobardorum .
( 8 ) Presbyteri interfecti . ) Caput iftud non
extabat haud dubie in prima editione Capitu
larium quam fecit Anfegifus , cum in plerif-
que vetuftis exemplaribus non reperiatur . Prę-
terea Ludovicus Pius in Capitulari anni DCCC-
xxix. tit. 2. cap. 1. & 7. referens cap. 32. &
38. iftius libri , trigefimum & trigefimum tex-
tum vocat ; quia inter Capitula libri quarti
non numerabat decimum quintum neque vi-
gefimum fextum . Iftud vero non extitiffe in
codice Ecclefia Trevirenfis hinc colligitur quod
Brouverus in apparatu ad annales Trevirorum
cap. 10. defcribens caput Si quis resfuas , quod
decimum nonum eft in hac editione noftra ,
decimum octavum effe ait in codice Ms. pri-
mariæ Ecclefiæ Trevirenfis . Itaque hæc duo
capitula , quæ reperiuntur in codice Pithoea-
no , Parifienfi , Normannico , & Remenfi ,
funt repetita editionis . Certe antiquitus infer-
ta fuiffe libro quarto probatur auctoritate Ca-
pitulorum Caroli Calvi , qui tit. xxxvI . cap.
8. 13. 28. & tit. XLV. cap. 3. nonnulla iftius li-
bri capita laudat fecundum numeros editioni
pofteriori affixos . In codice Divionenfi, in quo
caput iftud defcriptum reperitur , cap. 26. Ho-
mo de ftatu fuo &c. omiffum eft .
(9 ) Presbyteri interfeci . ) Regino caput i-
ftud
 LIBER
fcopo ad eujus parrochiam pertinent folvan-
tur fecundum Capitulare ( 1 ) gloriofi Karoli
gcnitoris noftri , ita videlicet ut medietatem
wirgildi ejus Epifcopus utilitatibus Ecclefiæ ,
cui præfuit , tribuat , & alteram medietatem
in eleemofyna illius jufte difpertiat . Quia
nullus nobis
ejus heres proximior videtur ,
quam ille qui ipfum Domino fociavit ( 2 ) .
Habetur rurfum infra lib. 5. c. 186.
De viduis , pupillis & pauperibus .
XVI. Præcipimus ( 3 ) ut quandocunque
in mallum ante Comitem viduæ , pupilli &
pauperes venerint , primo corum cauffa au-
diatur & definiatur . Et fi teftes per fe ad
cauffas fuas quærendas habere non potuerint ,
I vel legem neſcierint Comes illos vel illas
adjuvet , dando eis talem hominem qui ra-
tionem eorum teneat vel pro eis loquatur ,
Ib. c. 3.
De raptu viduarum .
XVII. Qui viduam ( 4 ) intra primos tri-
ginta dies viduitatis fuæ vel invitam vel vo
lentem fibi copulaverit , bannum noftrum ,
id eft , fexaginta folidos , in triplo compo-
nat . Et fi invitam eam duxit , legem fuam
ei componat , illam vero ulterius non attin-
gat . Ibid. c. 4.
De homine publicam pœnitentiam
agente interfecto .
XVIII. Qui hominem publicam pœniten
tiam agentem interfecerit , bannum noftrum
in triplo componat , & wirgildum ejus pro-
ximis ejus perfolvat . Ibid. c.5.
ftud refert ex libro fecundo Capitularium . Sa-
ne in uno codice Vaticano , in Bellovacenfi ,
Metenfi , & Camberonenfi reperitur in fine
libri fecundi , qui illud non habent in quar-
to . Vide porro quæ de ifto capite dicta funt
in Notis ad Reginonem pag. 581. & in Notis
ad Gratianum .
( 1 ) Secundum Capitulare . ) Burchardus , qui
caput iftud tribuit Concilio Triburienfi , clau-
fulam iftam omifit , ne quis animadvertere
poffet illud fumptum effe ex Capitularibus Re-
gum Francorum . Itaque qui eam claufulam
non habent Ivo & Gratianus , ii decepti a Bur
chardo funt .
(2 ) Quam ille ... fociavit . ) Hæc defunt
in codice Parifienfi & in Pithoeano , & abf
que iis nihilo minus conftat fenfus . Haben-
tur tamen in Normannico , Remenfi , Divio-
nenfi , & apud Ifaacum , Burchardum , Ivo-
nem , & Gratianum .
(3 ) Præcipimus . ) Joachimus Vadianus lib.
1. de collegiis monafteriifque Germania vete-
ribus pag. 22. Extat præclara Ludovici Pii fan
&io , qua jubebat ut in mallis placitis pri-
mum omnium viduæ , pupilli , & pauperes au-
direntur, & fi ad caufam agendam inbabiles ef-
fent , datis patronis juvarentur .
(4 ) Qui viduam . ) Nota marginalis in uno
codice regio legis Longobardorum : Heclexde
: Longobarda tantum loquitur . Sed fi intelligatur
de Romana , rumpit legem Romanam , cum per
bujus legis intellectum poft triginta diespoffit nu-
bere, illa poft annum . Item nota marginalis in
alio codice regio : Si vidua Romana eft, raptor
IV. 199
De bomine libero , ut poteftatem habeat
ubicunque voluerit res fuas dare ,
qualiter boc facere debeat .
XIX. Si quis res fuas ( 5 ) pro falute ani-
mæ fuæ vel ad aliquem venerabilem locum ,
vel propinquo fuo , vel cuilibet alteri tra-
dere voluerit , & eo tempore intra ipfum co-
mitatum fuerit in quo res illæ pofitæ funt ,
legitimam traditionem facere ftudeat . Quod
fi eodem tempore quo illas tradere vult , ex-
tra eundem comitatum fuerit id eft , five
in exercitu , five in palatio , five in alio quo-
liber loco , adhibeat fibi vel de fuis pagen-
fibus , vel de aliis qui eadem lege vivunt
qua ipfe vivit , teftes idoneos , vel fi illos
habere non potuerit , tunc de aliis quales ibi
meliores inveniri potuerint , & coram eis re-
rum fuarum traditionem faciat ; & fidejuffo-
res ( 6 ) veftituræ donet ( 7 ) ei qui illam tra-
ditionem accipit , ut veftituram faciat . Et
poftquam hæc traditio ita facta fuerit , he-
res illius nullam de prædictis rebus valeat
facere repetitionem . Infuper & ipfe per fe
fidejuffionem faciat ejufdem veftituræ ne
heredi ulla occafio remaneat hanc traditio-
nem immutandi , fed potius neceffitas in-
cumbat illam perficiendi . Et fi nondum res
fuas cum coheredibus fuis divifas habuit
non ei hoc fit impedimento ; fed coheres
ejus , fi fponte noluerit , aut per Comitem
aut per Miffum ejus diftringatur ut divifio-
nem cum illo faciat ad quem defunctus he-
reditatem fuam voluit pervenire . Et fi cui-
libet Ecclefiæ eam tradere rogavit , coheres
ejus eam legem cum illa Ecclefia de prædi-
&ta
omnem fubßantiam fuam perdat ; & femina fub-
ftantiam ipfam habeat , fi ipfa non confenfit . Si
vero vidua Longobarda eft , DCCCC. folidos com-
ponat , ut dicit lex Liutprandi , Si quis rapuerit
qualemcumque feminam , tit . De raptu . Ea ex-
tat lib. 1. legis Longobardorum tit. 30. cap. 11.
( 5 ) Si quis res fuas . ) Vetus nota margina-
lis in uno codice regio legis Longobardorum :
Ex eo quod prædi&a lex , Si quis Longobardus ,
donatorem poteftatem aliquam de rebus ipfis con-
fervare pacto vetuerat , intellectus duo concipiun-
tur , quorum alterius occafione facta fuit hæc con-
fitutio . Cum enim aliquis religiofis locis res fuas
donans fibi poteftatem fecundum aliqua referva-
bat , eo defunão ejus beredes , quafi contra legem
donatione facta , eoque invalida , res donatas re-
vocabant . Ad quod evitandum Lotharius iftud
quafi generale rebus religiofis indulfit ut hoc quo-
que pacto facta donatio rata permaneat . Ac per
hoc fi non fpecialis in locis religiofis judicetur ,
Superior ad hanc trabenda dicetur . Sed alia fen-
tentia fecundum alium intellectum ex hac lege
colligitur . Erit & hujus fuperioris legis divers
fitatis facilis infpectio .
(6 ) Et fidejuffores . . . faciat . ) Hæc defunt
in libris Sangallenfibus , Colbertino , Thuano,
& Camberonenfi . Defunt etiam apud Ivonem .
(7 ) Fidejuffores donet . ) Vetus nota margi-
nalis in eodem codice regio : Hic notari poteft
quod ex fola traditione qua fit per inveftituram
non transfertur dominium . Si enim transfertur ,
cum huc per inveftituram traditio facta fuiffet ,
coque factus dominus , qua occafione ab heredibus
vexari poterat ?
 200 CAPITULARI REGUM FRANCORUM
UM
Ata hereditate habeat quam cum alio cohe-
rede fuo habere debebat . Et hoc obfervetur
erga patrem & filium & nepotem ufque ad
annos legitimos , & poftea ipfæ res ad immu-
nitatem ipfius ecclefiæ redeant . Ibid. c. 6,
De bomicidiis prohibendis .
XX. Quicunque hominem aut ex levi cauf-
fa aut fine cauffa interfecerit , wirgildum ejus
( 1 ) his ad quos ille pertinet componat . Ipfe
vero propter talem præfumptionem in exi-
lium mittatur ad quantum tempus nobis pla-
cuerit . Res tamen fuas non amittat . Ibid.
c. 7.
De boc quod in compofitionem virgildi
dari debeat .
XXI. In compofitionem wirgildi volumus
ut ea dentur quæ in lege ( 2 ) continentur ;
excepto accipitre ( 3 ) & fpatha : quia pro-
pter illa duo aliquoties perjurium committi-
tur , quando majoris pretii quam illa fint effe
jurantur . Ibid. c. 8.
De raptu alienarum fponfarum ,
XXII. Si quis fponfam alienam rapuerit ,
aut patri ejus , aut ei qui legibus ejus defen-
for effe debet , cum fua lege ( 4 ) eam red-
dat ; & quicquid cum ea tulerit , femotim
unamquamque rem fecundum legem reddat .
Et fi hoc defenfor ejus perpetrari confenfe-
rit , & ideo raptori nihil quærere voluerit ,
Comes fingulariter de unaquaque re freda no-
ftra ab eo exactare faciat . Sponfo vero le-
( 1 ) Wirgildum ejus . ) Eginhardus epift. 18.
Duo fer i Sancti Martini fugerunt ad limina bea-
torum Corili martyrum pro eo quod frater eo-
rum quendam Jocium fuum occidiffet , rogantes ut
eis liceat folvere illum Wer geidum pro fratre
fuo , & ut ei membra perdonentur . Vide glof-
farim Spelmanni & Voffium in libro fecun-
do de vitiis fermonis pag. 324.
( 2 ) In lege . ) Id eft in ufu , ut ait gloffa
interlinearis in utroque codice regio .
( 3 ) Accipitre . Ita omnes veteres . Et ta-
men hæc lectio falfa eit . Itaque legendum an-
cipite , ut fupra lib. 3. cap. 9. In úno codice
regio legis Longobardorum fcriptum eft anci-
pitem , in editione Boherii ancipitre . Hinc ita
que confirmatur noftra emendatio .
4 ) Cum fua lege . ) Id eft , cum pœna DCCCC.
folidorum , ut ait gloffa in uno codice regio
legis Longobardorum . Sed apertius alia glof
fa : id eft , cum DCCCC. folidis , per legem Rotha-
ris , Si quis puellam aut viduam fponjam alte-
rius . Rotharis lex extat in libro primo legis
Longobardorum tit. 30. cap. 3.
5) Si quis cum altero . ) Vide capitula Lu-
dovici Pii excerpta ex lege Longobardorum
cap. 3.
( 6 ) Si ille falfos eos . ) Gefta Sancti Aldrici
Epifcopi Cenomanenfis , eo loco ubi agitur de
placito Aquilgrani habito anno DCCCXXXVIII. in
quo Ludovicus Pius monafterium San &ti Cari-
lephi reftituit eidem Aldrico Epifcopo : Te-
ftantur etiam fupra memorati teftes quod omnes
Epifcopi qui in dicta civitate a tempore Sandi
Innocentis Epifcopi , fecundi fuccefforis videlicet
Sancti Victuru , a tempore Sancti Karilephi
fuerunt , prædictum monafterium fubjectum ba-
buiffent . Et hoc fi aliqui teftes contra le vene-
gem fuam componat , & infuper bannum no
ftrum , id eft , fexaginta folidos folvat ; vet
in præfentiam noflram Comes eum advenire,
faciat , & quanto tempore nobis placuerit in
exilio maneat , & illam feminam ei habere
non liceat . Ibid. c. 9.
De falfis teftibus convincendis .
XXIII. Si quis cum altero ( 5 ) de quali-
bet cauffa contentionem habuerit , & teftes
contra eum per judicium producti fuerint ,
fi ille falfos eos ( 6 ) effe fufpicatur , liceat
ei alios teftes ( 7 ) , quos meliores potuerit ,
contra eos opponere , ut veracium teftimo-
nio falforum teftium perverfitas fuperetur .
Quod fi ambæ partes teftium ita inter fe dif-
fenferint ut nullatenus una pars alteri cede-
re ( 8 ) velit , eligantur duo ex ipfis, id eft ,
ex utraque parte unus , qui cum fcutis & fu-
ftibus ( 9 ) in campo decertent , utra pars
falfi atem , utra veritatem fuo teftimonio fe-
quatur . Et campioni qui victus fuerit , pro-
pter perjurium quod ante pugnam commifit
dextera manus amputetur . Ceteri vero ejuſ-
dem partis teftes , qui falfi apparuerint , ma-
nus fuas redimant . Cujus compofitionis due
partes ei contra quem teftati funt dentur
tertia pro fredo folvatur . Et in feculari qui-
dem cauffa hujufcemodi teftium diverfitas
campo comprobetur . In ecclefiafticis autem
cauffis , ubi de una parte feculare , de alte-
ra vero ecclefiafticum negotium eft , idem
modus obfervetur . Ubi vero ex utraque par-
te ecclefiafticum ( 10) fuerit , rectores earun
dem :
rint , falfos eos , qualiter præceperitis , facere
poffe teftantur .
( 7 ) Liceat ei alios teftes . ) Hujus legis ufum
reperio in notitia judicit pro monafterio Cu-
xanenfi adverfus Ricofindom mandatarium Sa
lomonis Comitis anno MCCCLXIX. ubi idem Ri
cofindus ait : Sic me evacuo Re ofindus abterro
gatione judicum quod non poffum diffamare ipfos
teftes Fifas fcripturas , nec tefies ampliores nec
meliores ut legibus convincere poffim ut benefi
clus debeat effe nec per fcripturas nec per nul-
lum judicium veritatis .
( 8 ) Alteri cedere . ) Narratio de controver
fia quæ Caroli M. vo fuit inter clerum &
populum Veronenfem , edita in tomo quinto
Italiæ facræ pag, 619. Cumque in hac contentio-
ne diu immorarentur , & neutra pars alteri ce-
deret , tandem habito confilio pacti funt ut bec
Dei & Jancti Spiritus refervarentur judicio , eli-
gentes duos juvenes Clericos fine ullo crimine
exiftimatos c.
( 9) Cum jeutis & fuftibus . ) Vide Sirmon-
dum in Notis ad Goffridum Vindocinenfem .
( 10) Ex utraque parte ecclefiafiicum . ) Hoc
loco abufi funt Joannes Epifcopus Pinnenfis &
Adam Abbas Cafaurienfis anno DCCCCLXIX. in
literis , quibus invicem commutarunt curtes de
Saliano & de Suffiano : Et iterum Domnus Lu-
dovicus Imperator in fua capitula affixit ut ubi
ex utraque parte ecclefiafticum fuiflet , rectores
earundem Ecclefiarum , pfe familiariter pacifi-
care velint , licentiam habeant . Itaque hanc com
mutationem poftea vocant pacificationem & fa-
miliaritatis pacificationem , ut hac arte elu-
dant vim legis , quæ vetat ne commutationes
rerum ecclefiafticarum fiant abfque auctoritas
te Principis .
 LIBER
dem Ecclefiarum fi fe familiariter pacificare
velint , licentiam habeant . Si autem de hu-
jufcemodi pacificatione inter eos convenire
non poffint , advocati eorum in mallo pu-
blico ad præfentiam Comitis veniant , & ibi
legitimus terminus eorum contentionibus im-
ponatur . Teſtes vero de qualibet cauffa non
aliunde quærantur nifi de ipfo comitatu in
quo res unde cauffa agitur pofitæ funt : quia
non eft credibile ut vel de ftatu hominis vel
de poffeffione cujuslibet per alios melius rei
veritas cognofci valeat quam per illos qui vi-
ciniores funt . Si tamen contentio quæ inter
eos exorta eft in confinio ( 1 ) duorum comi-
tatuum fuerit , liceat eis de vicina centena
adjacentis comitatus ad cauffam fuam teftes
habere . Ibid. c. 10.
De proprio in bannum miffo .
XXIV. Cujufcunque hominis proprietas ob
crimen aliquod quod idem habet commiſsum
in bannum fuerit miffa , & ille , re cognita ,
ne juftitiam faciat , venire diftulerit , annum-
que ac diem in eo banno illam effe permife-
rit , ulterius eam non adquirat , fed ipfa fifco
noftro focietur . Debitum vero quod is cujus
ea fuit folvere debuit , per Comitem ac mi-
niftros ejus juxta æftimationem damni , de
rebus mobilibus quæ in eadem proprietate in-
ventæ fuerint , his quibus idem debitor fuit
exfolvatur . Quod fi rerum mobilium ibidem
inventarum tantitas ad compofitionem non
fuffecerit , de immobilibus fuppleatur ; & quod
fuperfuerit , ficut dictum eft , fifcus nofter
poffideat . Si nihil fuper compofitionem re-
manere potuerit , totum in illam expenda-
tur . Si autem homo ille nondum cum fuis
coheredibus ( 2 ) proprium fuum divifum ha-
buit , convocet eos Comes , & cum eis legi-
timam divifionem faciat ; & tunc , ficur jam
dictum eft , partem ejus fifco noftro addicat ,
& compofitionem de ea juxta modum fupe-
rius comprehenfum his ad quos illa legibus
pertinet exfolvat . Quod fi non de alia re ,
fed de ipfa proprietate quæ in bannum miffa
fuit ac per hoc in noftram poteftatem re-
dacta eft, fuerat interpellatus , Comes in cu-
( 1 ) Confinio . ) Id eft , ut omnes intelligunt
in medio duorum comitatuum . Eginhardus ad
annum DCCCIX. Aureolus Comes , qui in confinio
Hifpaniae atque Gallia trans Pyrenæum contra
Ofcam & Cefarauguftam refidebat , defun& tus eft .
Hic locus in vita Ludovici Pii corruptus eft ,
itemque in annalibus Bertinianis , ubi pro con-
finio fcriptum eft commercio vitio librariorum ,
ut fæpe contingit . Ea falfa lectione deceptus
vir doctiffimus Antonius Dadinus Alteferra
lib. 7. rerum Aquitanicarum cap. 16, putavit
hic agi de commercio quod in ea Pyrenæi
parte inter Gallos & Hifpanos tempore belli
& pacis æque exercetur , quod pagenfes vo-
cant pafferilles .
( 2 ) Nondum cum fuis coheredibus ) . Char-
tularium prioratus de Paredo fol. 83. Alii ve-
To beredes nondum funt divifi ; fed tres partes
funt ad Sanctum , quarta Vualterii .
IV. 201
jus minifterio eam effe conftiterit hoc ad no-
titiam noftram perferre curet , ut nos can-
dem proprietatem , quæ fecundum fupradi-
&
tum modum in noftrum dominium redacta
eft , per præcepti noftri auctoritatem in jus
& poteftatem hominis qui eam quærebat , fi
fua debet effe faciamus pervenire . Ibid.
C. II .
De mannire .
XXV. Si quis de ftatu fuo ( 3 ) , id eft ,
de libertate vel de hereditate compellan-
dus eft , juxta legis conftitutionem mannia-
tur . De ceteris vero cauffis unde quis ratio-
nem eft redditurus , non manniatur , fed per
Comitem banniatur . Et fi poft unam & al-
teram Comitis admonitionem aliquis ad mal-
lum venire noluerit , rebus ejus in bannum
miffis venire & juftitiam facere compellatur .
Ibid. c. 12 .
Qualiter de ftatu fuo pulfatus evindicet
libertatem fuam .
XXVI. Homó de ftatu fuo pulfatus , fi is
qui eum pulfat ad convincendum illum pro-
cinctum habuerit , adhibeat fibi octo conju
ratores legitimos ex ea parte unde pulfatur ,
five illa paterna five materna fit & qua
tuor aliunde non minus legitimos , & juran-
do vindicet libertatem fuam . Quod fi pro-
cinctus defuerit adfumat undecunque duo-
decim liberos homines , & jurando ingenui-
tatem fuam defendat . Omnis controverfia
( 4 ) coram Centenario definiri poteft ; exce-
pta redditione terræ & mancipiorum , quæ
non nifi coram Comite fieri poteſt ,
De faidis coercendis ,
XXVII. Si quis aliqua neceffitate cogente
homicidium commifit , Comes in cujus mi-
nifterio res perpetrata eft , & compofitionem
folvere & faidam per facramentum pacifi-
care faciat . Quod fi una pars ei ad hoc con-
fentire noluerit , id eft , aut ille qui homi-
cidium commifit , aut is qui compofitionem
fufcipere debet faciat illum Comes qui ei
contumax fuerit ad præfentiam noftram ( 5 )
ve-
( 3 ) Si quis de Atatu fuo . ) Vetus nota mar-
ginalis in uno codice regio legis Longobardo-
rum : Quidam dicunt , Si quis de contractu vel
qualibet re appellatus fuerit , & juftitiam red-
dere noluerit , ut res ipfius in bannum mittan-
tur , propter prædi&um capitulum . Sed male di-
cunt. Quia prædictum capitulum non loquitur de
crimine . Sed juxta boc capitulum poffumus dice-
re ut pro omni re res alicujus in bannum mit-
tantur , fi juftitiam reddere noluerit , eo quod di-
cit , fi poft unam & alteram ammonitionem Co-
mitis aliquis ad mallum venire noluerit , rebus
ejus in bannum miffis venire ad juftitiam com-
pellatur . Sed ea res non tranfa&abuntur , nifi
pro crimine in bannum miffe funt .
(4) Omnis controverfia. ) Vide capitula Ca-
roli M. excerpta ex lege Longobardorum cap,
30. cum Notis .
( 5) Ad præfentiam noftram . ) Beatus Rhe-
na❤
 202 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
venire , ut eum ad tempus quod nobis pla-
cuerit in exilium mittamus donec ibi ca-
ftigetur , ut Comiti fuo inobediens effe ul-
terius non audear & majus damnum ( 1 )
inde non adcrefcat . Ibid. c. 13 .
De facramentis , ubi juranda fint ,
XXVIII. Ubi antiquitus ( 2 ) confuetudo
fuit de libertate facramenta adhramire vel
jurare , ibi mallum habeatur , & ibi facra-
menta jurentur . Mallus tamen neque in Ec-
clefia ( 3 ) neque in atrio ( 4 ) ejus habea-
tur . Minora vero placita Comes five intra
fuam poteftatem , vel ubi impetrare potue
rit , habeat . Volumus utique ut domus a
Comite in loco ubi mallum tenere debet ,
conftituatur , ut propter calorem folis & plu-
viam ( 5 ) publica utilitas non remaneat ,
Ibid. c. 14. vid. infr. Add. 3. c. 118.
De his qui de furto accufati fuerint .
XXIX. Si liber homo de furto accufatus
fuerit & res proprias habuerit , in malio
ad præfentiam Comitis fe adrhamiat , Et fi
res non habet , fidejuffores donet qui eum
adrhamire & in placitum adduci faciant . Et
liceat ei prima vice per facramentum ſe ſe-
cundum legem idoneare , fi potuerit . At fi
alia vice duo vel tres eum de furto accufa,
nanus in commemoratione quarundam legum
Francicarum libro fecundo rerum Germanica-
rum pag. 95. Qui faidam deferere noluerit , ad
regem mittitor . Faidam vocabant Franci fimulta-
tem apertam, qua unus aliquis uni el pluri-
bus b'llum denuntiat . Ab hac Gallicani jcribe
faidofum appellant qui faidam exercet . Flodoar-
dus lib. 3. cap. 21. de epiftolis ab Hincmaro
fcriptis ad Lotharium Regem : Item aliam epi-
folam de hominibus pacem recipere nolentibus ,
quid ind fieri debeat , collaudans quod de qui-
bujdam talibus regale jam minifterium exercue
rit . Irem cap. 23. Arnoldo Epifcopo pro quibuf-
dam qui homicidium perpetraverant in Remenfi
parrochia & pacem cbtinere non valebant , fed
pænitentiam facere quærebant , quam in hac par-
rochia non poterant agere . Vide epiftolam 18.
Eginhardi .
(1 ) Majus damnum . )Vide infra lib. 5. cap.
203. & Addit. v. cap. 140.
(2 ) Ubi antiquitus . ) In codice Rivipullenfi
legitur : Volumus ut ubi antiquitus confuetudo
fuit de libertate facramenta adrbamire vel ju-
rare , ibi Scabinilgis doctores cum reliquis
Conveniant, & ibi mallus babeatur c.
(3 ) Neque in Ecclefia neque in atrio . ) Ve-
tus nota marginalis in uno codice regio legis
Longobardorum : Supra de officio judicis , Ut
placita c. Ibi enim ut nullam placitum in Ec-
clefia vel in atrio fiat , bic vero videtur per-
mittere minora placita in Ecclefia vel in atrio
fieri . Sed mihi non ita videtur . Quod notamus
per boc quod dicit , vel ubi impetrare potuerit .
Hoc enim propter Ecclefiam , ac fi diceret : Mal-
lum , hoc eft , generale placitum , non fiat in Ec-
clefia vel atrio vel quolibet loco , fi fit certa do-
mus ad mallum faciendum conftituta . Minora
vero placita in quolibet loco , ubi impetrare po-
tuerit .
(4) Neque in Ecclefia neque in atrie . ) Epi-
ftola Gregorii V. ad Herluinum Epifcopum
Cameracenfem apud Baldericum lib. 1. cap.
CXI. Confirmamus ut nullus Dux , Marchio , vel
verint liceat ei contra unum ex his cum
fcuto & fufte in campo contendere . Quod
fi fervus de furto accufatus fuerit , dominus
ejus pro eo emender , aut eum facramento
excufet ; nifi tale furtum perpetratum habeat
propter quod ad fupplicium tradi debeat .
Ibid. c. 15.
De defpectu literarum dominicarum .
XXX. Si quis litteras ( 6 ) noftras difpe-
xerit , id eft tractoriam ( 7 ) quæ propter
Miffos recipiendos dirigitur , aut honores quos
habet amittat , aut in eo loco ubi prædictos
Miffos fufcipere debuit tamdiu refideat & de
fuis rebus legationes illuc venientes fufcipiat
quoufque animo noftro fatisfactum habeat ,
Qui vero epiftolam noftram quocunque mo
do difpexerit , juffu noftro ad palatium ve-
niat , & juxta voluntatem noftram congruam
ftultitiæ fuæ caftigationem accipiat . Et fi
homo liber vel minifterialis Comitis hoc fe-
cerit , honorem qualemcunque habuerit , five
beneficium amittat . Et fi fervus fuerit , nu-
dus ad palum yapulet , & caput ejus ton-
deatur . Ibid. c. 16.
De injuftis teloneis & confuetudinibus .
XXXI . Ut ubi tempore avi noftri Do-
mni Pippini confuetudo fuit teloneum dare
ibi
Comes , feu alia quævis magna vel parva per-
Jona aliquem diftricium five judicium vel ali-
quod placitum in aliquo loco fæpe nominati epi-
fcop i tenere audeat nifi ab ejufdem fedis Epi-
Jcopo licentiam acceperit vel invitatus fuerit
Hoc Ecclefiarum privilegium videtur valuiffe
ubique . Nam in veteri charta monafterii Ca-
faurienfis data anno DCCCCLXVII. reperio con
troverfiam de libertate ejufdem monafterii agi-
tatam fuiffe illa Mariani campo juris proprie
tatis fane Firmana Ecclefiæ refidente Pandul
fo Duce & Marchione per licentiam Gaidulfi E-
pifcopi fancte Firmanæ Ecclefiæ .
(S ) Propter calorem jolis & pluviam . ) Vir
clariffimus Innocentius Cironius in paratitlis
ad titulum Decretalium de immunitate Eccle
fiarum fic interpretatur hunc locum . Moris
erat olim fub dio caufas agere atque in portis ci-
vitatum . Sed plerumque ob ingruentes pluvias
aut folis ardores in templum juris dicundi cau-
fa fefe recipiebant Comites . Quod probibuit Ca-
rolus , jubens ut ipfi domos fibi conftituerent in
quibus mallum tenerent , non vero in Ecclefiis .
( 6 ) Si quis litteras . ) Certum eft hanc con-
ftitutionem effe Ludovici Pii . Attamen Ca-
rolo M. tribuitur in canonibus Abbonis Flo-
riacenfis editis in tomo fecundo Analectorum
v. cl. Joannis Mabillonii , ubi fic legitur pag.
265. Siquidem non de imperiali præcepto , fed de
indiculis epiftolarum fuarum boc Karolus propo-
fuit edictum in libro IV. capitulorumfuorum . Si
quis litteras noftras &c.
( 7 ) Tractoriam . ) Eo nomine ( inquit Jure-
tus in mifcellaneis ad Symmachum pag. 233. )
fignificabantur diplomata, quibus conceffa facultas
movendi equos publici curfus , pariterque defini-
ri folebat commeatus in itinere præftandus . De
tractoriis vide Filefacum in commentario de
facra Epifcoporum auctoritate cap. 1. 9. 20.
Sirmondum in Notis ad Capitula Caroli Cal-
vi , Correctores Romanos in cap. Placuit ut
quotiefcunque . dift. 18. & Notas noftras ad Lu-
pum Ferrarienfem .
 LIBER
ibi & in futurum detur . Nam ubi noviter
inceptum eft , ulterius non agatur . Et ubi
neceffe non eft fluvium aliquem per pontem
tranfmeare , vel ubi navis per mediam aquam
aut fubtus pontem ierit , & ad ripam non
adpropinquaverit , neque ibidem aliquid em-
ptum vel venundatum fuerit , ulterius telo-
neum non detur 3 , Et nemo cogat alium ad
pontem ire ubi juxta pontem aquam tranf
meare poteft . Et qui ulterius in salibus lo-
cis , vel de eis qui ad palatium feu in ho-
ftem pergunt , teloneum exactaverit , cum
fua lege ipfum teloneum reddat , & bannum
noftrum , id eft , fexaginta folidos compo-
nat . Ibid. c. 17.
De his qui bonos denarios accipere !
nolunt .
XXXII. homo de-
Quicunque liber ( 1 ) home
narium merum & bene penfantem recipere
noluerit , bannum noftrum , id eft , fexagin-
ta folidos componat . Si vero fervi ecclefia
ftici aut Comitum aur vaffallorum noftrorum
hoc facere præfumpferint , fexaginta ictibus
vapulent , Aut fi magifter eorum vel advo-
catus , qui liber eft , eos vel Comiti vel Mif.
fo noftro juffus præfentare noluerit prædi
&tum bannum noftrum , id eft , fexaginta fo
lidos componat . Ibid. c. 18.
De adulteratoribus monetæ .
XXXIII. De falfa moneta ( 2 ) jubemus ut
qui eam percuffiffe comprobatus fuerit , ma-
nus ei amputetur . Et qui hoc confenfit , fi
liber eft , fexaginta folidos componat . Si fer-
vus eft , fexaginta ictus accipiat ( 3 ) . Ibid.
C. 19.
De proprio dominico fine juffione illius
reddito .
XXXIV. Si quis proprium noftrum , quod
in veftitura genitoris noftri fuit , alicui quæ
renti fine noftra juffione reddiderit aliud
tantum nobis de fuo proprio cum fua lege
componat . Er quicunque illud fcienter per
malum ingenium adquirere tentaverit pro
infideli teneatur , quia facramentum fidelita-
tis quod nobis promifit irritum fecit ; & ideo
( 1 ) Quicunque liber. ) Caput iftud Carolo
M. tribuitur in vulgatis editionibus legis Lon-
gobardorum . At in uno codice regio infcribi-
tur nomen Pippini Imperatoris , in alio vero
Ludovici Pii . Ludovici Pii effe conftat ex Ca-
pitulari anni DCCCXXIX. infra Addit. Iv. cap. 110. Hao lex Salica eft. Item in alio: Hec lex Sa-
(2 ) De falfa moneta . ) In uno codice Va-
ticano , in uno item Sangallenfi , in Colberti-
no, Camberonenfi , Rivipullenfi , & apud Ivo
nem legitur : Quicunque falfam monetam per
cuffiffe comprobatus fuerit c. Ludovicus Pius
in præcepto de moneta Cenomanenfi : Noftris
futurifque temporibus præfcripta moneta in pre- qua cenfus folvitur . Polypticus monafterii Fof
fata urbe fepediato Epifcopo fuccefforibufque fuis fatenfis : Eft ibi terra cenfalis unde folvunt fer
conceffa permaneat ; ita tamen ut hoc prævideat , fivitate Sancti Dionyfii folidos novem , denarios
tam præditus Aldricus quam fucceffores ut ali- octo . Littera Sancti Bernardi Abbatis Clara-
qua falfitas in ipfa moneta non appareat .
( 3 ) Sexaginta iñus accipiat . ) Carolus Cal
IV. 203
fecundum noftram voluntatem & poteftatem
dijudicandus eft . Ibid. c. 20.
De pueris invitis parentibus detonfis
aut puellis velatis .
XXXV. Si quis puerum ( 4 ) invitis pa-
rentibus totonderit , aut puellam velaverit
aut
legem fuam ( 5 ) in triplo componat
ipfi puero vel puellæ, fi jam fuæ poteftatis
funt , aut illi in cujuslibet poteftate fuerint
Illi vero poteftatem habeant capitis fui , ut
in tali habitu permaneant qualis eis compla-
cuerit . Ibid. c. 21.
De forcapiis.
XXXVI. Si mancipia dominos fuos fuge-
rint in alienam poteftatem , præcipimus ut
propter hoc nullum præmium accipiat ille
in cujus poteftate fuerint inventa , pro co
quod ea vel reddiderit vel foras ejecerit . Ett
non folum hoc , fed etiam fi ea nec redde-
re nec foras ejicere voluerit , & legitimo do-
mino ea contradixerit , & illa inde poftea
effugerint , fecundum legem ea folvere coga-
tur , Capitul. IV. a. 819.
De terra tributaria .
XXXVII. Quicunque terram tributariam ?
unde tributum ad partem noftram exire fo
lebat vel ad Ecclefiam vel cuilibet alteri
tradiderit , is qui eam fufceperit , tributum
quod inde folvebatur omni modo ad partem
noftram perfolvat ; nifi forte talem firmita-
tem de parte dominica habeat per quam ipfum
tributum fibi perdonatum poffit oftendere
Ibid. foZur
De beneficiis deftructis.dob
XXXVIII . Quicunque fuum beneficium oc-
cafione proprii defertum habuerit & intra
annum poftquam ei a Comite vel Miffo no-
ftro notum factum fuerit , illud emendatum
non habuerit , ipfum beneficium amittat
}
Ibid. c. 3,
De terra cenfali .
XXXIX. Si quis terram cenſalem ( 6) ha-
bue-
yus tit. xxxvI. cap. 16. fic interpretatur hunc
locum : Si fervus vel colonus , nudus cum vire
gis vapulet ,
(4 ) Si quis puerum . ) Vetus nota margina
lis in uno codice regio legis Longobardorum
lica judicatur ,
(5 ) Legem fuam . ) Gloffa interlinearis in
priori codice regio : De puero eft pens XLV,
folidorum . De puella non velata eft pæna fexa-
ginta folidorum .
( 6 ) Terram cenfalem . ) Id eft , terram de
vallenfis de controverfia quæ erat inter Hugor
nem Epifcopum Autiffiodorenfem & Willel
mum
 204 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
buerit , quam anteceffores fui vel ad aliquam
Ecclefiam vel ad villam noftram dederunt ,
nullatenus eam fecundum legem tenere po-
% & fecundum legem adquirat .
tet nifi ille voluerit ad cujus poteftatem
vel illa Ecclefia vel illa villa pertinet , nifi
forte filius aut nepos ejus fit qui eam tra-
didit , & ei eadem terra ad tenendum pla-
eitata fit . Sed in hac re confiderandum eft
utrum ille qui hanc tenet , dives an pauper reddatra . Et actor propter veftituram ( 3 ) Do-
etiam proprium . Et qui horum neutrum ha- mni cont dicere non
fit , & utrum aliud beneficium habeat , vel
wes
t, 14
bet , mifericorditer agendum fe nofcuntur . Ibid. c, 6.
ne ex toto difpoliatus in egeftatem incidat
ut aut talem cenfum inde perfolvat qualis ei
fuerit conftitutus , vel portionem aliquam in-
de in beneficium accipiat unde fe fuftentare
valeat . Ibid. c. 4.
44443
09 De nonis & decimis
XL . Conſideratum eft ut de ( 1 ) frugibus
terræ & animalium nutrimine fuper cetera
none & decima perfolvantur . De opere ve-
ro vel reftauratione Ecclefiarum Comes &
Epifcopus five Abbas una cum Miffo no-
ftro , quem ipfi fibi ad hoc elegerint , con-
fiderationem faciant utur unufquifque eorum
tantum inde accipiat ad operandum & re-
ftaurandom quantum ipfe de rebus Ecclefia-
rum habere cognofcitur , Similiter, & vaffi
noftri aut in commune tantum operis acci-
piant 1 quantum rerum ecclefiafticarum ha-
bent , vel unufquifque per fe juxta quanti
tatem quam ipfe tenet . Aut fi inter eos con-
venerit ut pro opere faciendo argentum do-
nent , juxta æftimationem operis in argento
perfolvant . Cum quo pretio rector Ecclefiæ
ad prædictam reftaurationem operarios con-
ducere & materiam emere poffit. Et qui no-
nas & decimas dare neglexerit , primum qui-
dem illas cum lege fua reftituat , & infuper
bannum noftrum folvat : ut ita caftigatus ca-
veat ne fæpius iterando beneficium amittat ,
Ibid. c. 5. vid. infr. Add. 4. c. 102.
De mancipiis in villas dominicas
confugientibus ,
XLI. Si cujuslibet ( 2 ) mancipia in villam
noftram confugerint , actor ejufdem villa quæ-
mum Comitem Nivernenfem : De terris cen-
fualibus manifeftum eft quod nufquam licet Co-
miti vel homini fuo eas que de fundo funt E-
pifcopi acquirere nifi per Epifcopum .
( i ) Confideratum eft ut de . ) Vide infra lib.
S. cap. 277.
( 2 ) Si cujuslibet . ) Vide fupra cap. 3. hu-
jus libri . * refts , cum ageret de foreftibus regiis , laudans
(3 ) Propter veftituram . ) Id eft , propterpof-
feffionem , ut ait gloffa interlinearis in utroque
codice regio .
( 4 ) Ut quicunque . ) In codice Petri Pi-
thai legitur : Volumus ut quicumque babet fo-
reftes noviter inflitutas , dimittat illas . In uno
Sangallenfi & in Colbertino : Volumus atque
precipimus ut quicunque . Ita etiam in Camber
ronenfi & Rivipullenfi . Petrus Gregorius To-
Jofanus lib. 3. fyntagmatis cap. 16. refert hoc
renti domino ea non contradicat , fed fta-
tim ea foras de eadem villa ejiciat . Et fi
fe putat ad ea repetenda juftitiam habere
repetat illa
Si vero tempore Domni Karoli genitoris no-
ftri,
tri in villam illam confugerunt , & domi-
nus ea quærit , actor ejufdem villæ aut ea
legitime contendat aur quærenti domino
eadem mancipia
Karoli genitoris noftri eadem mancipia
fi illius
-oq De foreftibus noviter inftitutishon
.
XLII. Ut quicunque ( 4 ) illas habet , di
mittat , nifi forte indicio veraci oftendere
poffit quod per juffionem five per permiffio-
nem Domni Karoli genitoris noftri eas in.
ftituiffet ; præter illas quæ ad noftrum opus
pertinent , unde nos decernere volumus quic-
1
quid nobis placuerit , Ibid. c. 7.
De pontibus per diverfa loca emendandis
XLIII. Volumus ur Miffi noftri per fin-
gulas civitates una cum Epifcopo & Comi-
te Miffos vel noftros homines ibidem com-
manentes eligant , quorum curæ fit pontes!
per diverfa loca emendare , & eos qui illos
emendare debent ex noftra juffione admo
nere ut unufquifque juxta fuam poffibilita-
tem & quantitatem eos emendare ftudeat .
Ibid. c. 8,
De legatione omnium Miflorum dominicorum ,
de quibus videlicet cauffis agere debeant .
XLIV . Legatio omnium Mifforum noftro-
rum hæc eft . Primo , ut ficut jam aliis Mif-
fis injunctum fuit , juftitiam faciant de re-
bus & libertatibus injufte ablatis . Et fi Epi-
fcopus , aut Abbas , aut Vicarius aut Ad-
Vocatus aut quislibet de plebe hoc feciffe
inventus fuerit , ftatim reftituantur . Si vero
vel Comes , vel actor dominicus , vel alter
Miffus palatii noftri hoc perpetraverit , & in
noftram poteftatem redegerit , res diligenter
inveſtigata ཎྜ་ & defcripta ad noftrum judicium
I,
refervetur . Capitul, V, a. 819. c. 1,
De
caput ex libro quarto legis Francicæ cap. 19.
hoc eft ex editione Bafileenfi . Deinde addit :
Jus regium eft Monarcha noftro Gallico in falti-
bus, Normanicis , vulgi vocabulo Tertium & Dan-
gierum ; cujus canon confiftit , ut in aliis in qui-
bus jus babet , in arborum cafura , glande , pa
feuis &c. Poftea Petrus Miraumontius pag. 313.
des Memoires de la Chambre des eaux & fo-
librum legis Francica , docuit in eo agi de ju-
ribus tertii & dangerii , retulitque verba Gre
gorii Tolofani tanquam ex libro quarto ejuf
dem legis , quia ea perperam in editione Lug-
dunenfi operum Gregorii fcripta funt chara
tere quem vocamus Italicum , cum fcribi_de-
buiffent Romano charactere ut reliqua Gre
gorii . Quod fi Miraumontius animadvertiffet ,
non incidiffet in hunc errorem .
 LIBER IV. 205

per omnia eis exhibeatur ficut nuper a nobi

De illis libertatibus & rebus reddendis
que in dominica veftitura funt ,
qualiter inquirantur .
XLV. Volumus autem ut de his libertati-
bus & rebus reddendis quæ in noftra veftitu-
ra funt , primo per optimos quofque inquira-
tur . Et fi per illos inveniri non poteft , tunc
per eos qui poft illos in illa vicinia meliores
funt . Et fi nec per illos rei veritas inveniri
poteft , tune liceat litigantibus ex utraque
parte teftes adhibere . Er fi difcordaverint ,
fecundum conftitutionem ( 1 ) a nobis pro-
mulgatam examinentur . Ibid. c. 2.
De oppreffione pauperum , viduarum ,
& pupillorum .
XLVI. De pauperibus , viduis , & pupil-
lis injufte oppreffis , volumus ut adjuventur
& releventur . Ibid. c. 3.
De injuftis confuetudinibus noviter
inftitutis .
XLVII. De injuftis occafionibus & confue-
tudinibus noviter inftitutis , ficut funt tribu-
ta & telonei in media via , ubi nec aqua ,
nec palus , nec pons , nec aliquid tale fuerit
unde cenfus jufte exigi poffit , vel ubi naves
fubtus pontes tranfire folent , five in medio
flumine , ubi nullum obftaculum eft , ut au-
ferantur . Antiquæ autem ad noftram noti-
tiam deferantur . Ibid. c.4.
De honore Ecclefiarum .
XLVIII. De honore Ecclefiarum ( 2 ) , ut
Tom. III.
cum confenfu omnium fidelium noftrorum
conftitutum eft , & ut hoc Miffi noftri omni-
bus in fua legatione conftitutis notum effi-
ciant , Ibid. c. 5.
De nonis & decimis .
XLIX. De nonis ( 3 ) & decimis , ut fe-
cundum juffionem noftram dentur . Ib. c. 6.
De locis ad clauftra Canonicorum facienda .
L. De locis dandis ( 4 ) ad clauftra Cano-
nicorum ( 5 ) facienda , fi terra ( 6 ) de ejuſ-
dem Ecclefiæ rebus fuerit , noftra liberalita
te (7 ) concedatur ibi . Si de alterius Eccle-
fiæ vel liberorum hominum , commutetur ,
Si autem de fifco noftro fuerit , noftra libe-
ralitate concedatur . Ibid. c.7.
De obfervatione præceptorum dominicorum .
LI. De obfervatione præceptorum noſtro-
rum & immunitatum , ut ita obferventur fic-
ur a nobis & ab antecefforibus noftris confti-
tutum eft . lbid. c. 8.
De his qui occafione immunitatis juftitiam
facere renuunt .
LII. De his qui per occafionem immuni
tatis juftitiam facere renuunt , ut hoc obfer-
vetur quod a nobis conftitutum eft . Ib. c.9.
De locis jamdudum facris & nunc
fpurcitia foedatis .
LIII. De locis ( 8 ) jamdudum facris &
nunc fpurcitia foedatis , ut juxta poffibilita
S. tem

( 1 ) Secundum conftitutionem . ) Id eft, prout loquens de geftis Hincmari Archiepifcopi : Pra

fancitum eft fupra lib. 3. cap. 1o. & 52. ceptum quoque ipfius Karoli de via que impe-
( 2 ) De honore Ecclefiarum . ) Codex Col- diebat ad clauftrum Canonicorum fante Remen-
bertinus , Camberonenfis , & Rivipullenfis : Pra- fis Ecclefiæ amplificandum idem Domnus Hincma-
cipimus ut honor Ecclefiarum debitus per omnia . rus obtinuit .
Unus Sangallenfis : Præcipimus ut debitus bo- ( 6 ) Terra . Hæc vox non extat in magna
nor Ecclefiarum per omnia . parte veterum exemplarium , neque in editio-
( 3 ) De nonis . ) Idem codices ; Præcipimus ne Bafileenfi . Deeft etiam in codice Parifienfi
ut none decima fecundum. Reginonis , in quo caput iftud defcriptum re-
(4 ) De locis dandis . Hunc locum male peritur poft caput 364. libri primi
Vadianus traxit ad fundationes monafteriorum. ( 7 ) Noftra liberalitate . ) Ita codex Divio-
Hæc funt ejus verba ex libro primo de colle- nenfis , Bellovacenfis , Remenfis , Metenfis ,
giis monafteriifque Germaniæ veteribus pag. Pithoeanus , Parifienfis , & editio Bafileenfis .
23. Loca ipfa condendis monafteriis delecta , prin- Ita etiam unus Vaticanus & Palatinus . Al-
cipio nonnifi Principumfavore concedebantur . Quæ ter Vaticanus , duo Sangallenfes , Colbertinus,
fliberorum hominum fuiffent , & donata non ef- Normannicus , Camberonenfis , Thuanus , Ri
fent , permutatione compenfabantur . Si fifcalia , vipullenfis , & codex Reginonis habent , noftra
religionis caufa dabantur Abbatibus . libertate . Codex Tilianus pro his vocibus ha
(5 ) Clauftra Canonicorum . Ludovicus Pius bet tantum reddatur ibi . Infra fcriptum eft
in præcepto pro Ecclefia Tornacenfi apud Au- in aliquot exemplaribus libertate pro eo quod
bertum Miræum in codice donationum Belgi- nos fecuti auctoritatem aliorum veterum li-
carum pag. 7. & in Notitia Ecclefiarum Bel- brorum edidimus liberalitate . Ceterum integrum
gii pag. 42. Poftulavit vir venerabilis Wendil- hoc caput fic paraphraftice exponitur in capi-
marus Tornacenfis urbis Epifcopus ut terras quaf te 53. Concilii Meldenfis : Si vicina epifcopio
dam fifci noftri in eadem urbe ei in amplianda terra de eadem Ecclefa effe reperta fuerit , &
dilatanda clauftra Canonicorum in noftra elee- ab alio poffidetur , Ecclefia reatori ad clauftra
mofyna concederemus . Præceptum ejufdem pro Clericorum vel alia quælibet Ecclefiæ commoda
Ecclefia Remenfi apud Flodoardum lib. 2. cap. facienda reddatur . Si autem de fifco fuerit , re-
19. Vias etiam publicas omnes que circa eandem gia liberalitas eandem terram ad fervorum Dei
Ecclefiam vadunt , & impedimento effe poffunt habitacula conftruenda largiri dignetur . Si au-
ad clauftra & fervorum Dei habitacula conftruen- tem de alia cafa Dei aut de cujuslibet proprio
da , ut transferri atque immutari poffint conce- fuerit , ex convenientia commutandi licentia tri-
dimus ; quod poftea confirmatum eft a Carolo buatur.
Calvo , ut docet ejus præceptum apud eun- (8 ) De locis . ) Burchardus caput iftud te-
dem Flodoardum lib. 3. cap. 4. Idem cap. 10. fert ex. Concilio apud Aquifgranum cap.
 206 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
tem in antiquum ftatum reformentur . Ibid.
C. 10.
De beneficiis dominicis deftructis .
LIV. De beneficiis noftris , quæ deftructa
inveniuntur , hoc impleatur quod nuper a no-
bis conftitutum eft . Ibid. c. II.
De falfa moneta , & de aliis diverfis
cauffis probibendis .
LV. De nova moneta & de falfa mone-
ta , & de difpectu literarum noftrarum &
de latronibus coercendis vel puniendis , & de
faidis pacandis , de homicidiis prohibendis ,
de perjuriis & falfis teftibus compefcendis , de
his omnibus vel ceteris his fimilibus hoc quod
modo conftituimus omnibus adnuntietur &
in futurum obfervetur . Ibid. c. 12.
De Mifforum dominicorum obfervatione .
LVI. Hoc volumus ut Miffi noftri obfer-
vent ut quicquid de his cauffis vel fimul
vel fingillatim emendare potuerint , emen-
dent ; & ea quæ emendaverint , diligenter
fcriptis notent ; & hoc fic peragere curent
quatinus jufte reprehendi a quoquam nulla-
tenus poffint . Et quæ facere debent aut pof-
funt nullatenus prætermittant : immo ca-
veant ne quod abfit aut gratia alicujus
aut honoris aut timoris five odii cauffa il-
lud quod agere debent omittant . Et fum-
mopere ftudeant ut hoc quod per fe efficere
non poffunt nobis notum faciant . Et omni-
modis prævideant ut per fingula capitula tam
verbis quam fcriptis de omnibus quæ illic
peregerint nobis rationem reddere valeant .
Ibid. c. 13.
De placitis a liberis bominibus
obfervandis .
LVII. De placitis fiquidem quos liberi ho-
mines obfervare debent conftitutio genitoris
noftri ( 1 ) penitus obfervanda atque tenen-
da eft , ut videlicet in anno tria folummo-
do generalia placita obfervent , & nullus eos
amplius placita obfervare compellat ; nifi
forte quilibet aut accufatus fuerit , aut alium
accufaverit , aut ad teftimonium perhiben-
dum vocatus fuerit . Ad cetera vero quæ
Centenarii tenent non alius venire jubearur
nifi qui aut litigat , aut judicat , aut teftifi-
catur . Ibid. c. 14.
( 1 ) Genitoris noftri . Karoli , quæ eft in ti-
tulo de officio judicis , Ut ante Vicarios , inquit
gloffa in uno codice regio legis Longobardo-
rum . Hæc conftitutio habetur inter capitula
Caroli M. excerpta ex lege Longobardorum
cap. 27.
( 2 ) Ut nullus ad palatium . ) Beatus Rhena-
nus lib. 2. rerum Germanicarum pag. 95. in
commemoratione legum aliquot Francicarum :
Ad Regem vel in bellum proficifcens , aut re-
diens , a vectigali quod ftraturam vocant immu-
mis efto. Straßuram Germani bodied wegfi-
De debito ad opus dominicum rewadiato .
LVIII. Ut de debito quod ad opus no-
ftrum fuerit rewadiatum talis confideratio fiat
ut is qui ignoranter peccavit , non totum
fecundum legem componere cogatur , fed
juxta quod poffibile vifum fuerit ; is vero
qui tantum mala voluntate peccavit , totam
legis compofitionem cogatur exfolvere . Ibid.
C. 15.
De bis qui ad palatium vel in hoftem
pergunt , vel inde redeunt .
LIX. Ut nullus ad palatium ( 2 ) vel in
hoftem pergens , vel de palatio vel de hofte
rediens , tributum quod tranfturas ( 3 ) vo-
cant folvere cogatur . Ibid. c. 16.
De pontibus publicis .
LX. Ut pontes publici qui per bannum
fieri folebant > anno præfente in omni loco
reftaurentur . Ibid. c. 17.
De Clericis , monachis , &fervis
fugitivis .
LXI. Ut Clerici & monachi & fervi fugi-
tivi ad loca fua redire jubeantur . Ibid. c. 18.
De Advocatis Epifcoporum , Abbatum',
Comitum , & Abbatiffarum .
LXII. Ut nullus Epifcopus , nec Abbas ,
nec Comes , nec Abbatiffa Centenarium Co.
mitis Advocatum habeat . Ibid. c. 19.
De Vicariis vel Centenariis , fi latrones
celaverint .
LXIII . Ut Vicarii vel Centenarii , qui fue
res & latrones vel celaverint , vel defende-
rint , fecundum fibi datam fententiam diju
dicentur . Ibid. c. 20.
De Comitibus & Vicariis admonendis
de conftitutione legis .
LXIV. Ut Comites & Vicarii & Cente-
narii de conftitutione legis admoneantur , qua
jubetur ut propter juftitiam pervertendam
munera non accipiant . Ibid. c. 21,
De foreftibus dominicis .
LXV. De foreftibus noftris , ut ubicunque
fuerint , diligentiffime inquirant quomodo fal-
væ fint & defenfæ ; & ut Comitibus denun
tient ne ullam foreftem noviter inftituant 2
& ubi
ram appellant .
(3 ) Tranfturas . ) Hæc eft lectio veterum
exemplarium Thuani , Divionenfis , & unius
Sangallenfis . In Colbertino , Camberonenfi ,
Rivipullenfi , & altero Sangallenfi legitur tran-
fituras . In Vaticanis , Palatino , Bellovacenfi ,
trafturas . In Tiliano Araturas . In Metenfi tra-
auras . In Remenfi , Normannico , Pithoeano ,
& Parifienti trituras . In antiquis exemplari-
bus legis Longobardorum fcriptum eft tribu
tum quod tranfitoria vocatur . Sed in editioni-
bus Boherii & Lindenbrogit legitur tranfitorium .
 ་
LIBER
& ubi noviter inftitutas fine noftra juffione
invenerint , dimittere præcipiant . Ib. c. 22.
De Miffis dominicis , & de bis qui juftitiam
facere renuunt .
LXVI. Ut ubicumque ipfi Miffi aut Epifco-
pum aut Abbatem aut alium quemlibet quo-
cunque honore præditum invenerint qui jufti-
tiam facere vel noluit vel prohibuit , de ipfius
rebus vivant quandiu in eo loco juftitias fa-
cere debent . Ibid. c. 23.
De Miſſis dominicis , ubi diutius non debeant
immorari .
LXVII. Ut in illius Comitis minifterio
qui bene juftitias factas habet , iidem Miffi
diutius non morentur , neque illic multitudi-
nem convenire faciant > fed ibi moras faci-
ant ubi juftitia ( 1 ) vel minus vel negligen-
ter fata eft . Ibid. c. 24.
De Miſſis dominicis , & de Comite in aliquod
mifaticum directo .
LXVIII. Ut in illius Comitis minifterio
idem Miffi noftri placitum non teneant qui
in aliquod miffaticum dire&tus eft , donec ipfe
reverfus fuerit ; ut cauffa quæ adhuc coram
Comite non fuit , & is qui fe reclamat , pro-
pter fuam ftultitiam aut contumaciam Co-
mitem inde appellare noluit , iterum Comi-
ti commendetur . Ibid. c. 25.
De Miffis dominicis , qualiter conjectum
accipere debeant .
LXIX. Ut Miffi noftri qui vel Epifcopi
vel Abbates vel Comites funt , quandiu pro-
pe fuum beneficium fuerint ( 2 ) , nihil de
aliorum conjecto accipiant . Poftquam vero
inde longe recefferint , tunc accipiant fecun-
dum quod in fua tractoria continetur . Vaffi
vero noftri & minifteriales , qui Miffi funt ,
ubicunque venerint , conjectum accipiant .
Ibid, c. 26.
Tom. III,
( 1 ) Ubi juftitia . ) Hincmarus apud Flodoar-
dum libro 3. cap . 26. pag. 540. in elitione Col-
venerii fcribit Achadeo Comiti pro rapinis quas
audiebat ab ipfius homin bus fieri in ipfius comi-
tatu , pro villa Spantia , qua ille annonam
Ecclefie Remenfis auferre difponebat , notificans
ei quod fi aliquid inde raperet , tam ipfum quam
fuos excommunicaret , alienos ab omni chri-
ftianitate faceret , atque per fuum miffaticum
quod de illo Comite fieri debet qui in fuo coni-
tatu injuftitiam faciat exequi procuraret . Qod
hic minatur Hincmarus executurum fe in fuo
miffatico adverfus Achadeum quod de illo Co-
mite fieri debet qui in fuo comitatu injufti-
tiam facit , explicatur fupra in pag. 523 , ubi
idem Hincmars mandat Luitardo illuftri viro
ex auctoritate Dei Sanae Marie Sancti
Remigii fua epifcopali , necnon ex banno Re-
gis , cujus Mus ipfe Pontifex erat , ut nullum
impedimentum vel ipfe vel homines fui bomini-
bus Remenfis Ecclefiæ faciant c. Quia fi aliter
fecerit , tam per epifcopalem auctoritatem quam
per miffaticum Regis quod inde rectum fueritfu-
Ainebit . Itaque Hincmarus tum inftructus erat
& fua auctoritate epifcopali & delegata Prin-
IV. 207
De Vaffis dominicis & Epifcoporum vel veliz
quorum qui in hofte non fuerunt .
LXX. Ut vaffi noftri , & vaffi Epifcopo.
rum , Abbatum , Abbatiffarum , & Comi-
tum , qui anno præfente in hofte non fue-
runt , heribannum rewadient , exceptis his
qui propter neceffarias cauffas & a Domno
ac genitore noftro Karolo conftitutas dome
dimiffi fuerunt ; id eft , qui a Comite ( 3 )
propter pacem confervandam & propter con-
jugem ac domum ejus cuftodiendam ( 4 ) ,
& ab Epiicopo vel Abbate vel Abbatiffa fimi-
liter propter pacem confe . vandam , & pro-
pter fruges colligendas , & familiam conftrin-
gendam , & Miffos recipiendos dimiffi fue-
runt . Ibid. c, 27.
‫مین‬
De Epifcopis , Abbatibus , & Comitibus ,
de placito Mifforum dominicorum ,
LXXI. Ut omnis Epifcopus , Abbas , &
Comes , excepta infirmitate vel n ftra juffio-
ne , nullam excufationem habeat , quin ad
placitum Mifforum noftrorum veniat aut ta-
lem vicarium fuum mittat qui in omni cauffa
pro illo reddere rationem poffit . Ibid . c. 28.
De non exigendo beribanno antequam juſſio
dominica nota fiat.
LXXII. Ut Miffi ( 5 ) & unufquifque in
fuo minifterio hæc capitula relegi faciant co-
ram populo ; & nota fint omnibus , ne ali-
quis excufationem habere poffit . Et non prius
bannum exigant a quoquam homine donec
omnibus hæc nota fiant .
De difpenfa Mifforum dominicorum
LXXIII. De difpenfa Mifforum noftrorum ,'
qualiter unicuique juxta fuam qualitatem
dandum vel accipiendum fit , videlicet Epi-
fcopo panes quadraginta , friskingæ tres , de
potu modii tres , porcellus unus , pulli tres ,
ova quindecim , annona ad caballos modi
S 2 que-
cipis ; ficut hodie Epifcopis licet , ex inflituto
fynodi Tridentinæ , nonnulla agere tanquam
delegatis apoftolicæ fedis quæ ad eorum jurif-
dictionem alias quoque pertinent . Capitula Ca-
roli Calvi tit . XLVII. cap. 12. Ipfi nihilominus
Epifcopi , finguli in fuo epifcopio , miſſatici noftri
poteftate auctoritate fungantur.
2 Quandiu prope fuum beneficium fuerint . ➤
In libro tertio legis Longobardorum , ubi cas
put iftud defcriptum eft , legitur : ufquequo in-
tra fuam judiciariam vel terminum fuerint .
(3 Comite . ) In codice Colbertino , in Cam-
beronenfi , & in uno Sangallenfi legitur nobis .
(4 ) Et propter conjugem ac domum ejus. cu-
fodiendam . Hæc non habentur in antiquis
exemplaribus monafterii Sancti Galli , neque in
uno Vaticano , neque in Tiliano , Cambero-
nenfi , Culbertino , Thuano .
( 5) J Mill .) Capat iftud deeft in codici-
bus Vaticanis & Sangallentibus . Deeft etiam
in Palatino , Tiliano , Bellovacenfi , Divionen
fi , Colbertino , Camberonenfi , Thano , Me-
tenfi , & Rivipullenfi . Deerat quoque prime
in Remenfi , fed poftea additum eft in mai
gine a manu antiqua ,
 208 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
quatuor . Abbati , Comiti , atque minifteriali
noftro unicuique dentur quotidie panes tri-
ginta , friskingæ duæ , de potu modii duo ,
porcellus unus , pulli tres , ova quindecim ,
annona ad caballos modii tres , Vafallo no-
ftro panes decem & feptem , friskinga una ,
porcellus unus , de potu modius unus , pulli
duo , ova decem , annona ad caballos mo.
dii duo. Ibid. c. 29.
De eo qui in aliena patria de qualibet cauffa
fuerit interpellatus .
LXXIV. Si quis in aliena ( 1 ) patria , ubi
vel propter beneficium vel propter aliam
quamliber occafionem affidue converfari fo-
ler , de qualibet cauffa fuerit interpellatus ,
verbi gratia de conquifitu fuo vel de man-
cipiis fuis , ibi fecundum fuam legem jufti-
tiam faciat , & cum talibus conjuratoribus
quales in eadem regione vel provincia fe-
cum habere potuerit legitimum facramentum
juret ; excepto fi quis eum de ftatu fuo , id
eft , de libertate fua , vel de hereditate quam
ei pater fuus moriens dereliquit , appellave-
xit De his duobus liceat illi facramentum
in patria fua , id eft , in legitimo fui facra-
menti loco , jurandum offerre . Et is qui cum
eo litigat , fi velit , fequatur illum in pa-
triam fuam ad recipiendum illud facramen-
tum . Ipfe tamen primo in eodem loco , id
EXPLICIT LIBER
SEQUUNTUR
DOMNI KAROLI
Patris videlicet Domni
APPENDIX
quia alia
capitulisDomni
Capitula ex iftis
Karoli quafi cauffa
Imperatoris ecclefiaftica,
memorias quae
plenum explere fenfum , alia funt geminata , cum aliis videlicet mixta capitulis , alia pe-
nitus finita atque ad perfectionem perducta .
INCIPIUNT
CAP. I.
E lectionibus . Capitular. I. a. 805 ,
D decimas fumunt , & de ecclefiis non curant ;
c. I. & feqq.
II. De cantu .
III. De Notariis .
IV. De ceteris diſciplinis ,
V. De computo ..
VI. De medicinali arte .
( 1) Si quis in aliena . ) Caput iftud & fe-
quens defunt in veteribus libris Tiliano & Di-
vionenfi .
(2 ) Ut omnis folutio . ) Vide Capitula Ca-
roli M. excerpta ex lege Longobardorum cap.
15. & lib. 3. Capitularium cap: 30.
(3 ) Duodecim denariorum.`) Vetus charta
eft , ubi interpellatus eft , fatisfaciat ram Co
miti & judicibus quam adverfario fuo te
ftibus probando quod rem quæ ab eo quæ-
ritur pater fuus ei dereliquit ,
De folutione atque compofitione .
LXXV. Ut omnis folutio ( 2 ) atque com-
pofitio quæ in lege Salica continetur , inter
Francos per duodecim denariorum ( 3 ) foli
dos componatur ; excepto ubi contentio in-
ter Saxones & Frifiones exorta fuerit Ibi
volumus ut quadraginta denariorum quanti
tatem folidus habeat quem vel Saxo vel Fri-
fio ad partem Salici Franci cum eo litigan-
tis folvere debet ( 4 ) ,
De ftatu bominis ,
LXXVI. Ut de ftatu fuo , id eft , de li
bertate vel hereditate compellandus , juxta
legis conftitutionem manniatur . De ceteris
vero cauffis ubique rationem eft redditurus .
Si poft fecundam Comitis admonitionem ali-
quis ad mallum venire noluerit , rebus ejus
in bannum miffis venire & juftitiam facere
compellatur . Vid. fupra c. 25.
De proprietate hominis quæ ob aliquod crimen
in bannum fuerit miffa.
LXXVII. Cujufcunque hominis proprietas
&c. ut fupra caput XXIV.
QUARTU S ,
CAPITULA
AUGUSTI ,
Hludowici Imperatoris .
PRIM A. ~
ideofuerant
fcripta
fuprafcriptisnon videntur
& non conjunxi
CAPITULA .
VII. De Ecclefiis fine honore manentibus ,
abfque officiis & luminaribus : & de his qui
& de altaribus , ut non fuperflua fint in Ec-
clefiis .
VIII. De laicis noviter converfis , ne an-
tequam fuam legem pleniter vivendo difcant ,
ad alia negotia mittantur ,
IX.
Sancti Severi edita in hiftoria Benearnenfi pag.
233. trecentos folidos argenti duodenorum dena
riorum .
(4) Solvere debet , ) Poft ifta additur in co-
dice Metenfi , & compofitionem de ea juxta mo-
dum fuperius, comprehenfum bis ad quos, illa les
gibus pertinent exfolvat .
 LIBER
IX. De relinquentibus feculum , ut unum
e duobus eligant , aut pleniter fecundum ca-
nonicam aut fecundum regularem inftitutio-
nem vivere debeant ,
X. De Ecclefiis ( 1 ) feu fanctis noviter in-
ventis fine auctoritate , nifi Epifcopo pro-
bante minime venerentur , falva etiam ( 2 )
de hoc & de omnibus Ecclefiis canonica au-
Atoritate . Capitul . II. a. 805. c. 17.
XI. De ordinatis Epifcopis ( 3 ) nec rece-
ptis . Capitul. VI. a. 806. c. 6.
XII. Quod non oporteat ( 4 ) abfolute quos-
libet ordinare . Ibid.
XIII. De fervo , fi nefciente domino fuo
fuerit ordinatus . Ibid. c. 8.
XIV . Quod non liceat Clericum in dua-
bus civitatibus miniftrare, nec Abbatibus plu-
rima monafteria aut cellas habere . Ib. c. 9.
XV. De peregrinis Epifcopis & Clericis ,
Ibid. c. 10.
XVI. De litteris peregrinorum & Clericis
fine litteris ambulantibus . Ibid. c. 12.
XVII, Qualis vel pro qualibus culpis quif
que fecundum canonicam inftitutionem de-
gradetur de officio facerdotali . Ibid. c. 13 ,
XVIII. De expulfo ab Ecclefia & excom-
municato vel damnato ab officio fuo . Ibid.
C. 14.
XIX. De ordine ecclefiaftico & officio Mif-
fæ . Ibid. c. 15.
torum & oratoriis
XX. De reliquiis fan&
villaribus . Ibid.
XXI. De altari non confecrando nifi lapi-
deo . Ibid. c. 16.
Tom. III.
( 1 ) De Ecclefiis . ) Burchardus tribuit caput
iftud Concilio Agrippinenfi .
( 2 ) Salva etiam . Tota hæc claufula deeft
in uno codice Sangallenfi , in Colbertino , Thua-
no, & Rivipullenfi .
( 3 ) De ordinatis Epifcopis . Vide Concilium
Ancyranum cap. 17. & Antiochenum cap. 18.
(4 Quod non oporteat . Capat iftud fic o-
mnino habet in antiquis codicibus Bellovacen-
fi , Divionenfi , Metenfi , Th ano , Palatino ,
Tiliano , & in uno Sangallenfi : Quod non opor-
teat jolvere quoslibet vel ordinare . Ita etiam
editio Bafileenfis .
( 5 ) De eleemofyna mittenda in Hierufalem . )
Eginhardus in vita Caroli M. Circa pauperes
fuftentandos gratuitam liberalitatem , quam
Græci eleemofynam vocant , devotiffimus , ut qui
non in patria fua folum ☞ in fuo regno eam fa-
cere curaverit , verum trans maria in Syriam
Egyptum atque Africam , Ierofolymis , Alexan-
drie , atque Carthagini , ubi Chriftianos in pau-
pertate vivere compererat , penuria illorum com-
patiens , pecuniam mittere folebat .
( 6 ) Ut ifti mangones . Beatus Rhenanus lib.
2. rerum Germanicarum pag. 95. in comme
moratione legum aliquot Francicarum : Man-
gones vagabundi & cotiones , qui impofiuris bo-
mines ludunt , coercentor . Mangonum adbuc no-
menres apud Germanos manet . Michael Me-
notus in fermone feria quinæ poft cineres :
Non eft cauda Prælatorum , qui hodie poft fe du-
cunt canes mangones indutos ad modum armi-
gerorum , ficut Suytenfes . Idem in fermone fe-
rie quinte paffionis , loquens de Maria Magda-
lena: Ipfa ante fe mifit mangones portantes for-
çe de carreaulx de cramoily , ut difponerent fibi
IV. 209
XXII. De confirmatione cum chrifmate .
Ibid. c. 17.
XXIII. De baptifmo , Ibid. c. 18 .
XXIV. De Pafcha & die dominico , & de
reliquis feftivitatibus . Ibid. c. 19.
XXV. De jejunio & de quadragefima vel
letaniis . Ibid. c. 20.
XXVI . Ut feſtivitates præclare non nifi in
civitatibus aut in vicis publicis teneantur,
Ibid. c. 21.
XXVII. De hoc officio . Ibid. c. 22.
XXVIII. De Ecclefiis emendandis , ut ubi
in uno loco plures funt quam neceffe eft , de-
ftruantur quæ neceffariæ non funt , & aliæ con-
ftruantur . Capit. III, a, 803. c. I.
XXIX. De Ecclefiis non bene conftructis .
XXX. De judicio pœnitentiæ ad interro-
gandum reliquimus per quem pœnitentialem
vel qualiter judicentur poenitentes ; & de in-
celtibus , quibus liceat injungere , quibus non .
XXXI. De eleemofyna mittenda in Hieru-
falem ( 5 ) propter Ecclefias Dei reftaurandas
in proximo natali Domini , Capitul. I. a. 810.
C. 17.
XXXII. Ut nullus homo malignis confen-
tiat , fed magis in quantum po eft refiftat .
Ut pauperes , orphani , & viduæ , & Eccle-
fiæ Dei pacem habeant . Ibid. c 18.
XXXIII. Ut qui monachi & virgines funt
propofitum fuum obfervent .
XXXIV. Ut iſti mangones ( 6 ) & cntio-
nes , qui vagabundi valant , per iftan ter-
ram non finantur vagari ac dece ,tiones ho-
minum agere ; nec ifti nudi cum ferro ( 7 ),
$ 3 qui
locum . Per mangones Menotus intelligit famu→
los variorum coloru n veftibus inutos , quos
hodie laquayos vocamus .
(7 ) Nidi cum f rro. Per illas tempeftates
qui grave al quod & extraordinarium crimen
commiferant , interdum ferreis vinculis con-
ftriti , per loca fancta peregrinari jubebantur ,
ut recte obfervatum et a clariffimo viro Joan-
ne Mabillonio in pluribus locis , fed præcipue
in præfatione ad tonum fecundum Actorum
Sanctorum ordinis Sancti Benedicti cap 4.9, 41.
ubi hunc locum edidit ex codice Ms. de mi-
raculis Sanctorum Floriani & Florentii , dignun
profecto qui hic quoque defc . ibatur ad lucem
huic loco afferendam . Confuetudine antiqua ,
inquit actor horum miraculorum , partibus in-
terioris Francie ufque hodie mos implevit ut quif-
quis prop nquiorem bi parentem gladio jugulave-
rit, poflea pænitentia ductus ad Pontificem
Grimen admiffi facinoris detulerit , ipfo decernen-
te Pontifice ex ipfo gladio ferrei nexus compo
nantur , collum peccatoris , venter , atquee bra
chia frictim innectantur ex ipfis ferreis vinculis ,
ficque de propria patria Jolo pellatur. Inte-
rim , quoufque divina pietas eadem vincula jelvi
præcipiat , primum Roma , dehinc per diverfa
Sanctorum loca , veniam criminis efflagitando ,
peregre proficifci cogitur . Docet præterea Caro-
lus M. hujufcemodi pœnitentes confuevifle in-
cedere nados cum ferro . Quod ex vifionibus
quorundam ex eis profectum puto qui tum ho-
minibus peccata confitentibus poenitentiam in-
dicebant . Videbantur enim fibi interdum ifti-
ufinodi homines multum fapere fi extraordi-
nariam pœnitentiam , quamvis ridiculam , ex-
cogitaffent . Ineunte feculo decimo quarto mu
lieri
 210 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
qui dicunt fe data poenitentia ire vagantes .
Melius videtur ut fi aliquod inconfuetum
& capitale crimen commiferint , in uno lo-
co permaneant laborantes & fervientes &
APPENDIX
INcipiunt iterum Capitula Domni Karoli Imperatoris mundana , quæ fuprafcriptam vi-
dentur habere
CAP. I.
E latronibus , ficut jam antea in alio
Capitulari commendavimus , ita ma-
neat . Capit. II. a. 805. c. 31.
II. De adventitiis , ut cum Miffi noftri
ad placitum venerint , habeant fcriptum quan-
ti adventitii funt in illorum miffatico aut
de quo pago funt , & nomina eorum , & qui
funt eorum feniores . Capit. III. a. 806. c. 4.
III. Si quis de libertate fua fuerit inter-
pellatus , & timens ne in fervitium cadat
aliquem de propinquis fuis , per quem fe in
fervitium cafurum timens occiderit , id eft ,
patrem , matrem , patruelem , avunculum ,
vel quamlibet hujufmodi propinquitatis per-
fonam , ipfe qui hoc perpetraverit moriatur ,
agnatio ejus & confanguinitas in fervitium
cadat . Et fi negaverit fe illum occidiffe , ad
novem vomeres ignitos judicio Dei exami-
nandus accedat . Capitul. II. a. 803. c. 5.
IV. De fugitivis ac peregrinis , ut diftrin-
gantur , ut fcire poffimus qui fint aut unde
venerint . Ibid. c. 6.
V. Ut bauga ( 1 ) & bruniæ non dentur
negotiatoribus . Ibid. c.7.
VI. De menfuris , ut fecundum juffionem
noftram æquales fint . Ibid. c. 8.
VII. Ut non mittantur teftimonia fuper
veftituram Domni Pippini Regis . Ib. c. 9.
VIII. Ut omnia quæ vuadiari debent , jux-
ta quod in lege continetur , pleniter fecun-
dum ipfam legem reuvadiata fiant , & in poft-
modum vel Domnus Rex , vel ille cujus cauf-
fa eft , juxta quod ei placuerit perdonet ( 2 ) .
Ibid. c. 13.
IX. Ut Miffi noftri qui jam breves detu-
lerunt de adnuntiatione , volumus ut adhuc
adducant de opere . Ibid. c. 25.
X. Quantam moram faciant in unoquoque
locò , & quot homines fecum habeant . 16.
c. 26.
XI. De prudentia & conftantia Mifforum
noftrorum . Ibid. c. 27.
XII. De falfis monetariis requirendum eft .
Ibid. c. 28.
lieri cuidam libidinofæ inter cetera injunctum
eft , uti quadraginta diebus per communia fora
nudo corpore ab ....ufque ad umbilicum incedens ,
cedulam fui deliai confcriptam deferret in capite
manifefte , ut legitur in formulario poenitentia-
riæ Romanæ Ms. in bibliotheca regia .
( 1 ) Ut bauga . ) Lib. 6. cap. 223. Ut armillæ
brunia . Vide Voffium in libro fecundo de
pœnitentiam agentes , fecundum quod cane-
nice fibi impofitum fit . Capit. I. a. 789.
c. 77.
xxv. De concordia fidelium noftrorum .
XXXV.
SECUND A.
XIII. De illis Saxonibus qui uxores non
habent . Ibid. c. 23 .
XIV. De fignatis qui mentiendo vadunt .
Ibid. c. 24.
XV. Si aliæ res fortuitu non præoccupa-
verint , VIII. Kalend . Julias , id eft , Miffa
fancti Johannis Baptifta , ad Magontiam five
Cabillonem generaliter placitum habere vo-
lumus . Ibid. c. 29.
XVI. De perjuriis , ut caveantur . Et ut
non admittantur teftes ad juramentum ante-
quam difcutiantur . Et fi aliter non poffunt
difcuti , feparentur ab invicem , & fingulari-
ter inquirantur . Et non foli accufatori liceat
teftes eligere abfente fuo cauffatore . Et omni-
no nullus nifi jejunus ad juramentum vel ad
teftimonium admittatur . Et ille qui ad te-
ftimonium ducitur fi refutetur , dicat ille qui
cum refutat & probet quare illum recipere
nolit . Et de ipfo pago , non de altero , te-
ftes eligantur , nifi forte longius extra comi-
tatum cauffa fit inquirenda . Et fi quis con-
victus fuerit perjurii , perdat manum aut re-
dimat . Vide lib. 3. c. 10. Capit. I. a. 80g.
c. 16.
XVII . Ut nemo propter cupiditatem pe-
cuniæ aut propter avaritiam fuam prius det
pretium aut futuram conventionem fibi præ-
paret ut duplum vel triplum tunc recipiat ;
fed tunc tantum quando fructus præfens eft ,
illos comparet . Ibid. c. 34.
XVIII . De cauffis quæ quotidie non cef-
fant . Ibid. c. 2.
XIX. De fugitivis qui non ceffant recipe-
re & abfcondere . Ibid. c. 5 .
XX. De vagis peregrinis ( 3 ) . Ibid. c. 6.
XXI. De homicidiis . Ibid. c.7.
XXII. De commendatis menfuris modio-
rum & fextariorum . Ibid. c. 8.
XXIII. De beneficiis noftris non bene con-
ftructis . Ibid. c. 9.
XXIV. De hofpitalitate & fufceptione ite-
rantium , tam Mifforum noftrorum , quam re-
liquorum bonorum hominum . Ibid. c. 35 .
XXV. Quod Miffos ad vicem noftram ( 4 )
mittimus . Ibid. c. 36.
XXVI.
vitiis fermonis pag. 182.
( 2 ) Perdonet . ) In codice Remenfi , Divio-
nenfi , Pithoeano & Parifienfi legitur accipiat .
(3 ) De vagis peregrinis . Id eft , de nudis
cum ferro , qui dicunt fe data pœnitentia ire
vagantes , ut dictum eft paulo ante .
(4 ) Vicem noftram . ) In uno codice Vatica-
no , in uno Sangallenfi , & in Camberonenfi le-
gitur

LIBER
XXVI. De his qui vinum & annonam ven-
dunt antequam colligantur , & per hanc oc-
cafionem pauperes efficiuntur , ut fortiter ( 1)
conftringantur ne deinceps fiat . Ibid. c. 37,
XXVII. Ut ante Vicarium & Centenarium
de proprietate aut libertate judicium non ter-
minetur aut adquiratur , nifi femper in præ
fentia Mifforum imperialium aut in præfentia
Comitum . Capit, I. a. 810, c. 2.
XXVIII. De homicidiis factis ( 2 ) ammo
præfenti inter vulgares homines quafi propter
pulverem mortalem . Ibid. c. 3.
XXIX. De heribanno , ut diligenter inqui-
rant Miffi noftri qui hoftem facere potuit &
non fecit , ut bannum noftrum ipfe compo·
nat , fi habet unde componere poffit . Et fi
non habuerit unde componere valeat , reuva-
diatum fiat & inbreviatum ; & nihil ex hoc
exactum fiat ufque dum ad notitiam Domni
Imperatoris veniat . Ibid. c. 11.
XXX. Qui heriscliz factum habent , per
fidejuffores mittantur . Ibid. c. 12.
XXXI. De beneficiis deftru& tis & alode re-
ftaurata . Ibid. c. 13.
XXXII. De freda exigenda . Ibid. c. 14.
XXXIII . De materiamine ad naves facien-
dum . Ibid. c. 15.
XXXIV. Si aliquis Saxo hominem com-
prehenderit abfque furto aut abfque fua pro-
pria aliqua re , dicens quod illi habeat da-
mnum factum & hoc contendere voluerit
in judicio aut in campo aut ad crucem ( 3 ) ,
licentiam habeat . Si vero hoc noluerit ( 4 ),
cum fuis juratoribus ipfe liber homo fe ido-
niare faciat . Et fi fervum cujuslibet abfque
aliqua comprobatione comprehenderit , ipfe
EXPLICIUNT CAPITULA DOMNI KAROLI PATRIS DOMNI HLUDOWICI IMPERATORIS .
gitur judicium noftram . In Colbertino , Thuano,
Normannico , Rivipullenfi , & in altero Sangal-
lenfi , judicium veftrum .
(1 ) Ut fortiter Hæc claufula non extat in
codice Palatino , Metenfi , Remenfi , Bellova
cenfi , Divionenfi , Thuano , Parifienfi , Tilia-
no. Deeft etiam in editione Bafileenfi .
( 2 ) De homicidiis fadis . ) Caput iftud aliqua
cura indiget , quod ita conceptum fit , ut prima
fronte hic agi videatur de pulvere mortali , cu-
jus vi perpetratæ fint hominum mortes . Atque
ob eam caufam vir doctiffimus exiftimavit vo-
cem propter, quæ paulo poft ifthic legitur , idem
hoc loco valere ac votem per . Aliter tamen
fe res habet . Anno DCCCX., magna , ut Egin-
hardas docet , boum mortalitas fuit in regno
Francorum . Fama vulgatum eft eam cladem
ortam effe ex pulvere venenato, quem nonnul-
li homines fpargebant per campos & montes ,
prata & fontes . Hinc com notu n vulgus , boum
jacturam ulturum , fæviit in fufpectos criminis .
Plurimi cæli , alii diverfis fuppliciis necati funt .
Homicidia itaque patrata fin . propter pulverem
mortalem , quæ caufa & occafio fuit homicidio
rum , non vero per pulverem , cum conftet
nullum aliud animalium genus quam boum hac
calamitate affectum fuiffe . Auctor iftius noftræ
interpretationis eft Agobardus Archiepifcopus
Lugdunenfis in libro de grandine & tonitruis
cap. 16. Arte bos paucos annos difeminata eft
1
J
IV. 211
fervus aut ad aquam ferventem aut ad aliud
judicium fe idoniare faciat .
XXXV, Si aliquis Saxo caballos in fua mef-
fe invenerit , & ipfos caballos inde ducere
pro fuo damno ad comprobandum voluerit
fi quis liber homo ei hoc contradixerit , aut
aliquod malum pro hoc ei fecerit , tripla
compofitione fecundum legem & fecundum
evvam contra eum emendare ftudeat , & in-
fuper bannum dominicum folvat , & manum
perdat , pro eo quod inobediens fuit contra
præceptum Domni Imperatoris , quod ipfe pro
pace ftatuere juffit . Si fervus hoc fecerit , fe-
cundum fuam legem omnia in triplum reſti-
tuat , & difciplinæ corporali fubjaceat .
XXXVI. Quicunque liber homo inventus
fuerit anno præfente cum feniore fuo in ho-
fte non fuiffe , plenum heribannum perfolve-
re cogatur . Et fi fenior vel Comes eum do
mi dimiferit , ipfe pro eo eundem heriban-
num perfolvat ; & tot heribanni ab eo exi-
gantur quot homines domi dimiferit . Et quia
nos anno præfente unicuique feniori duos ho-
mines , quos domi dimitteret conceffimus ,
illos volumus ut Miffis noftris oftendat , quia
his tantummodo heribannum conceffimus
Capit. II. a. 812. c. 9.
XXXVII. Ut quandocunque navigium mit-
tere volumus , ipfi feniores in ipfis navibus
pergant , & ad hoc fint præparati omnes ( 5 ) ,
jubemus . Ibid. c. 11 .
XXXVIII . Furta & injufta connubia nec
non & falfa teftimonia ficut fæpe rogavi-
mus , prohibete diligenter , ficut & Domini
lex prohibet . Capit. I. a. 789. c. 66.
quædam ftultitia , sum effet mortalitas boum , ut
dicerent Grimaldum Ducem Beneventorum tranf-
mififfe homines cum pulveribus quos Spargerent
per campos do montes , prata & fontes , eo quod
effet inimicus Chriftianiffimo Imperatori Carolo , &
de ipfo parlo pulvere mori boves . Propter quam
caufam multos comprehenfos audivimus & vidi-
mus , & aliquos occifos , plerofque autem affixos
tabulis in flumen projectos atque necatos . Et ,
quod mirum valde eft , comprehenfi , ipfi advers
fum fe dicebant teftimonium habere fe talem pul-
verem fpargere . Et infra : Nec rationabiliter
penfabant unde fieri poffit talis pulvis de quo fo-
li boves morerentur , non cetera animalia .
(3 ) Aut ad crucem . ) Hæc non habentur
in codice Palatino , neque in Metenfi . Vide
fupra in Notis ad caput 102. libri primi .
(4 ) Si vero boc noluerit . ) Heroldus edidit
voluerit ; quam lectionem ei quam nos retinui-
mus præferunt Velferus & Gretferus . Hec funt
iftius verba lib. 2. de cruce cap. 21. Edidit qui-
dem Pithæus , Si vero hoc noluerit ; attamen
ego cum Velfero in Heroldum , de cetero Pithao
multis modis diligentia inferiorem , bic fum pro-
nior . Fruftra . Nam & fenfus huic lectioni re-
pugnat , & omnia vetera exemplaria confirmant
editionem Pithoeanam .
(s) Alias præparationes . ) . Sed legendum ,
præparati omnes . Error fuit typographi .
A P.
 212 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

APPENDIX TERTIA .

Tem Capitula Principum præclariffimorum ecclefiaftica fimul & mundana Domni Hlu-
I douvici Augufti & Hlotharii Cæfaris , quæ fuprafcriptam videntur habere rationem .

CAP . I. VI. Odo buticularius de forefte fua inter-

Enedictus de fua reclamatione in per-
BEpetuum fileat .
II . De manfo quem Gehirfredus Epifcopus
a Liutrico ( 1 ) Comite requirit , ut fi Miffi
noftri invenerint eum juftitiam habere , non
permittant Liutricum per veftituram Domni
Karoli juftitiam ejus impedire .
III. De forefte quam Autharius Comes ha-
bere vult ubi ea prius non fuiffe dicitur >
volumus ut Miffi noftri rei veritatem inqui-
rant , & juxta quod juftum invenerint ex
noftra auctoritate definiant .
IV. De cauffa Hruotmundi Comitis ut
rogandus eft .
VII. De rebus quas Marchio tradidit filio
Bofonis vel aliis hominibus volumus ut hi
quibus traditæ fuerunt , veftituram fuam ac-
cipiant , & infuper confirmationem .
VIII. De rebus quas quædam femina H'1-
degardi Reginæ tradidit , & portionem quam
fibi fervavit injufte amififfe dicitur , volumus
ut charta traditionis quæratur & infpiciatur,
& tunc quid illa habere debeat definiatur .
IX. Querelam quam Helizachar & Heimi-
nus contra Maginarium habent volumus ut
Miffi noftri fecundum juftitiam & æquitatem
definiant .

ei liceat hic in palatio facramentum fuum ju-
rare quia propter noftrum fervitium fibi con-
ftitutum placitum intra patriam obfervare non
licuit .
V. De duabus feminis que indiculos attu-
lerunt interrogandi funt Heiminus & Mano-
aldus ( 2 ) utrum ecclefiaftica an fifcales ( 3 )
fuiffent ,
X. De querela Hildebrandi Comitis , quod
pagenfes ejus paravereda dare recufant , vo-
lumus ut hoc Miffi noftri ab his hominibus
qui in eodem comitatu manent , & ea dare
non debent , necnon & a vicinis Comitibus
inquirant , & fi invenerint quod ipfi ea dan-
di debitores funt , ex noftra juffione dare præ
cipiant .

EXPLICIT LEGILO QUUS.

CAPITULARIUM

LIBRI TRES POSTERIORES

COLLECTI A BENEDICTO LEVITA .

E Conglutinatione iftorum & communicatione feptem librorum , Capitulorum vide-

D licet dominicorum , qualiterque , quibus , & a quibus collecti , ordinati , atque con
fcripti effe monftrantur , fequens indicat lectio , & qui etiam iftis panduntur verficulis .

Quatuor explicitis , lector venerande , libellis ,
Qui canonum recitant jura tenenda fatis ,
Quofque pater quondam collegit nobilis apte
Anfegijus ovans ductus amore Dei ,
Autcario demum quem tunc Mogontia fummum
Pontificem tenuit , præcipiente pio ,
Poft Benedictus ego ternos Levita libellos
Alnexi , legis quis recitatur opus ;
Quos patet inventos , præfatio pandit ut ipfa ,
Diftin&tim titulis fubpofitifque fuis .
Hos igitur velegens devoto pectore biblos .
Gratanter ftudeas fundere , pofco , preces ,
Quatinus æterno donentur munere cœlo
Hæc pia fanxerunt qui quoque jura pie .

(1 ) Liutrico . ) Alibi Liutrigo . In codice dus , ut alibi legitur . Iidem fortaffis funt qui
Thuano & in uno Sangallenfi , Liutfrido . inter Miffos dominicos nominantur lib.2. cap.25.
( 2 ) Heiminus et Manoaldus . ) Sive Monoal- ( 3 ) Fifcales . ) In codice Bellovac. fifcalina .

IN
 LIBER V. 213

INCIPIT SEQUENTIUM CAPITULORUM PRÆFATIO ,

Ræcedentes quatuor libelli nonnulla gloriofiffimorum Karoli atque Hludouvici Impe-

ratorum continent capitula, quæ corum tempore, ab Anfegifo Abbate funt collecta
P
atque in prædictis coacta libellis , ficut in eorundem prooemio continetur . Sed quia
ab eo nec media , ut rati fumus , funt forfitan inventa vel collecta , neceffe erat ut a fide-
libus ubicunque inveniri potuiffent quærerentur , & ob recordationem tantorum Principum
vel eorundem capitulorum utilitatem coadunarentur , & membranis infererentur , atque a
fidelibus memoria commendarentur . Quapropter ea quæ ille aut invenire nequivit aut in-
ferere fortaffe noluit & illa quæ poftmodum a fidelibus fanctæ Dei Ecclefiæ & Pippini
ac Karoli atque Hludouvici didicimus in jam dictis libellis minime effe inferta , pro Dei
omnipotentis amore & fanctæ Dei Ecclefiæ ac fervorum ejus atque totius populi utilitate
fideliter inveftigare curavimus , & in tribus fubfequentibus libellis diftincte cum titulis fuis
coadunare , ac Hludouvico Hlotharioque atque Karolo nobiliffimis Regibus , filiis fcilicer Hlu
douvici piiffimi Imperatoris , habenda & omnium Chriftianorum fidelibus tradenda fcribe-
re non diftulimus ; ut fcirent qualiter juxta normam avi , proavi , ac genitoris , fecundum
Domini fcilicet voluntatem , ficut & illi fecerunt clerum & populum fibi commiffum
Domino opem ferente , regere mererentur . Hæc vero capitula , quæ in fubfequentibus tri-
bus libellis coadunare ftuduimus , in diverfis locis & in diverfis fcedulis , ficut in diverfis
fynodis ac placitis generalibus edita erant , fparfim invenimus , & maxime in fanctæ Mo-
gontiacenfis metropolis Ecclefiæ fcrinio a Riculfo ejufdem fanctæ fedis Metropolitano re-
condita , & demum ab Autcario fecundo ejus fucceffore atque confanguineo inventa repe-
rimus , quæ in hoc opufculo tenore fuprafcripto inferere maluimus . Monemus ergo lecto
res ut fi eadem capitula duplicata vel triplicata repererint , non hoc noftræ imperitia re-
putent , qui , ut diximus , diverfis ea in fcedulis invenimus ; & ob id tam cito hæc emen
dare nequivimus , fed cunctis fcientiæ repletis lectoribus hæc corrigenda dimifimus . Inve
nimus infuper quædam ex his paria initia habentia & imparem finem ; quædam vero pa-
res fines , fed non paria initia , in quibufdam autem minus , & in quibufdam plus . Et
propterea illa fic dimifimus ficut invenimus . Precamur etiam omnes ut fi deinceps plu
ra ex his invenerint , quæ memoratus Anfegifus non inferuit , nec nos potuimus hactenus
invenire , ut ea illis in quarto aut in quinto libello diftincta inferere non pigeat ; quati-
nus ipfi ex hoc gratiam Dei habeant & clerus ac populus eorum utilitatibus non ca-
reat , quoniam valde funt utilia hæc capitula , & fcire volentibus oppido profutura , que
pro lege tam ecclefiaftica quam & feculari jure firmiffimo funt tenenda . Primo igitur in
loco pofuimus nonnullos verficulos in laudem prædictorum Principum metrice compofitos .
Deinde fequuntur capitula primi libelli , fubjectis numeris fuis , ut facilius inveniri poffit
fententia quæ quæritur . His ita peractis , eft in fronte primi libelli pofita, Zacharia Pa-
pa epiftola omnibus Epifcopis ac reliquis ecclefiaftici ordinis gradibus & cunctis Ducibus
atque Comitibus omnibufque Deum timentibus per Gallias & Francorum provincias con-
ftitutis directa , ficut in ea continetur . Quam fequuntur duo fynodales conventus quos fan.
&æ Romanæ & apoftolicæ Ecclefiæ Legatus Bonifacius memoratæ Mogontiacenfis Ecclefiæ
Archiepifcopus vice fupradicti Zachariæ Papæ una cum Karlomanno Francorum Principe
canonice tenuit , Ut agnofcant omnes hæc prædictorum Principum capitula maxime apo
folica auctoritate fore firmata . Poft ifta quoque quæ fequuntur , eadem auctoritate , ma-
xima ut diximus , ex parte , & omnium Francorum utriufque ordinis virorum affenfu
funt roborata . Secundo vero in libello , poft capitulorum numerum , prima fronte pofita
funt quædam ex lege divina excerpta capitula , ficut ea fparfim in eorum mixta capitulis
reperimus ; ut omnes hæc capitula legibus divinis regulifque canonicis concordare non igno-
rent . Tertio fiquidem in libello , poft ejufdem libelli capitulorum numerum , quædam ex
canonibus a Paulino Epifcopo & Albino magiftro reliquifque juffione Karoli invictiffimi
Principis magiftris fparfim collecta funt inferta capitula , & quibufdam interpofitis , fequun-
tur alia regula monaftica congruentia , & demum ea quæ fequuntur ad fanctæ Dei Eccle-
fiæ fervorumque ejus arque totius Chriftiani populi utilitatem funt confcripta capitula , fic-
ut in eodem continentur libello . Precamur quoque lectores omnes cunctofque judices &
fapientes ut non ea finiftra interpretatione ullo unquam tempore dignentur exponere , aut
quemquam injufte judicare , vel eo quod, non fint quædam ex his juxta regulam gramma-
dice artis compofita reprehendere ; fed pro ipfis Principibus eorumque & fan& tæ Dei Ec-
clefiæ fidelibus , qui hæc eadem fimul cum eis tractaverunt , atque pro nobis , qui ea col-
ligere ac defcribere curavimus , orare ftudeant ; & jam dicta capitula pariter nobifcum illi
amplecti , venerari , amare , legibufque tenere decertent , annuente Domino, ut parem
omnes ex hoc mercedem habere mereamur . Amen .

FINI
NIT
IN.
 214 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
INCIPIUNT VERSUS DE PREDICTIS PRINCIPIBUS .
Urea grogenies , felici ftemmatepollens ,
A Francorum virtus , perpetuumque decus,
Pippinus quondam micuit fublimiter , atque
Karlomannus agens quæ placuere Deo .
Cenfores etenim veri pietatis amore ,
Ecclefiæ leges inftituere facras .
Quas dum lector ovans defcriptas legerit iftic ,
Nec minus & jura pofteriora legat .
Hinc Cafar Karolus , divino munere fretus ,
Nobiliter proceres rexit in orbe fuos :
Quorum fceptra piis una moderatus habenis ,
Cunctorum vicit inclita gefta patrum ;
Virtutum gemmis David reliquofque fecutus ,
Infigni fama fulfit ubique fui .
Quid memorem multas domuit quas denique
gentes ,
Equis remeans clara trophea tulit ?
Nec mirum , coluit dum Regis juffa Juperni ,
Decernens fanctis jura tenenda vivis .
Ob quæ promeruit cœleftia fcandere regna ,
Qua quoque percepit præmia larga fatis ,
Inde Hludouvicus regno fucceffit avito ,
Eximius Princeps , divus & orbis apex ,
Augufto nituit fub quo Germania cultu ,
Cultori tribuens commoda multa fuo .
Pacis amator enim Cæfar , pietatis & ' almæ ,
Confuluit populis , plebibus atque fuis .
Scilicet ut Regum renovans fancita priorum ,
Prudenter titulos adderet ipfe pios .
Quapropter moriens penetravit fidera coli ,
Solvens præcelfo cantica digna Deo .
Ex quoperfequitur foboles veneranda per orbem
Ipfius , infigni nomine digna pawis .
Hludouvicus enim ( 1 ) fluvii cis littora Rheni
Imperat , & gentes comprimit ecce feras .
Necnon Hlotharius parili ditione potitus ,
Francorum Cæfar fceptra tremenda vebit .
Tum Karolus regnum Francorum forte retentat,
Nomen avi referens auxiliante Deo ,
LIBER QUINTUS .
INCIPIT LIBELLUS
Epiftola Zacharie Pape Francis & Gallis
directa .
I. Acharias Papa univerfis Epi-
fcopis , Presbyteris , Diaconi-
bus , Abbatibus , cunctis et-
iam Ducibus , Comitibus , o-
Z
mnibufque Deum timentibus
( 1 ) Hludouvicus enim . ) Octo fequentes ver-
fus defunt in libro Bellovacenfi , pro quibus
ifta ibidem leguntur .
Lotharius primum regnum fortitus avitum ,
Arduenna nemoris incola facius ovat .
Nos quibus illa tenent terni que jura libelli ,
Obtulimus fcripta , femper habenda fibi ..
Quorum norma docet jugiter nos vivere recte
Et ftudiis Domino rite placere piis ,
Hec vefecant pravos æquo moderamine mores ,
Vivendi normam contribuendo piis .
Namque patrant multi funeftas jæpe rapinas ,
Nonnulli violant templa dicata Deo .
Sunt alii fcelerum fœdati labe fuorum ,
Fijula quos omnes commemorare nequit ,
Sed cohibet tales legum cenfura facrarum ;
Decretifque vetat ifla patrare piis .
Ergo duces laudare decet per carmina fortes ,
Munere virtutum qui micuere facro 3
Francia fub quorum fceptris tutiffima manfit ,
Libertate vigens , colla fuperba tevens ;
Quam variæ gentes dominam timuerefeveram ,
Utpote quas armis cepit ovando fuis ,
Unde fibi nomen meruit , decus atque perenné ,
De victis populis cella trophæa ferens
Cæleftis patriæ donati munere Reges
Exultant jugiter , & fine fine canunt ;
Alta poli cujus fubierunt culmina cæli ,
Quos devota chelys jam refonavit ovans .
Felices nimium quos aula beata receptans ,
Calicolis junxit civibus ipfa libens .
Non ibi jam metuunt furvas nocuafque tene
bras ,
Quin potius veræ lucis amœna vident .
Sic evangelici teftatur pagina bibli ,
Quod mundi lumen fit Deus altitonans .
Hoc jubar exhilarat fuperorum corda virorum
Invadianfque procul nubila tetra fugat :
Hoc etiam vatum cecinit pulcherrime quidam ,
Olim quod Dominus lufit amando Deus .
Cui decus & virtus , laus & veneratiofemper ,
Imperiumque manet cuncta per avafacrum ,
Ipfe tibi tribuat prolixa tempora pacis
Credita qui plebi ferfque talenta tibi ,
QUINTUS .
per Gallias & Francorum provincias confti-
tutis . Referente nobis reverentiffimo atque
fanctiffimo fratre noftro Bonifacio Epifcopo
quod dum fynodus adgregata effet in pro-
vincia veftra juxta noftram commonitionem ,
mediantibus filiis noftris Pippino & Karlo
manno Principibus veftris , peragente etiam
vice noftra Metropolitano Bonifacio , Domi-
nus
Hinc Hludouicus heros Rheni cis littoragenti
Imperat, & populi effera colla terit .
Tunc Karolus , cari fpecies genitoris amata ‫ג‬
Gallorum cætus ordinat atque domat .
Illis nos qui fata tenent loca partibus æquis
Hæc ferimus fcripta , femper habenda pbi .
 LIBER
nus inluminaffet corda veftra cum Principi-
bus veftris in prædicationem ejus , ut omni-
bus commonitionibus ejus obediretis , & fal-
fos & fchifmaticos & homicidas & fornica
rios a vobis expelleretis facerdotes , omni-
potenti Deo noftro gratias egimus , & pro
vobis inceffanter fumus orantes , ut qui coe-
pit in vobis opus bonum , perficiat ufque in
finem . Obfecramus enim omnes vos coram
Deo ut ejus commonitionibus firmiter obe-
diatis . Ipfum enim vice noftra in partibus
illis ad prædicandum conftitutum habemus ,
ut vos , Deo propitio , ad viam perducat re-
Atitudinis , & a cunctis facinoribus falvi effe
poffitis . Habuiftis enim ( 1 ) , peccatis fa-
cientibus , nunc ufque falfos & erroneos fa-
cerdotes . Unde & cuncta paganæ gentes vo-
bis pugnantibus prævalebant , quia non erat
differentia inter laicos & facerdotes , quibus
pugnare licitum non eft . Qualis enim vi-
toria datur ubi facerdotes una hora domi-
nica pertractant myfteria & Chriftianis do-
minicum porrigunt corpus pro fuarum ani-
marum redemptione & poft Chriftianos
quibus hoc miniftrare debuerant , aut paga
nos , quibus Chriftum prædicare , propriis fa-
crilegifque manibus necant ; præcipue dicen-
re eis Domino : Vos eftis fal terra . Quod fi
fal evanuerit , in quo condietur ? Ad nibi-
lum valet uliva nifi ut mittatur foras & con-
culcetur ab hominibus . Et dum hæc ita fint ,
& tales in vobis fuerint facerdotes , quomo-
do victores contra veftros inimicos effe po-
teritis ? Nam fi mundos & caftos ab omni
fornicatione & homicidio liberos habueritis
facerdotes , ut facri præcipiunt canones , &
& ut mihi confilium dediffent quomodo lex Dei
noftra vice prædicat præfatus Bonifacius fra-
ter nofter , & ei in omnibus obedientes ex-
titeritis , nulla gens veftrum ante confpectum
ftabit fed corruent ante faciem veftram o-
mnes paganæ gentes , & eritis victores ; infu-
per & bene agentes , vitam poffidebitis æter-
nam . Vos autem , cariffimi fratres , qui eftis
veri facerdotes , vel fub regali difciplina con-
ftituti , fic vofmetipfos exhibete ut certe mi-
(1 ) Habuiftis enim . ) Hæc pars epiftola Za-
chariæ extat apud Ivonem par. 10. cap. 34.
(2 ) In nomine Domini . ) Daniel Papebrochius
in prolegomenis ad Tomum II .Aprilis pag.7. hæc
acta abominatur, quia Principem laicum faciunt
conventui ecclefiaftico præfidere , adeoque pro
genuinis ea non vult agnofcere , Baronium e-
tiam redarguens quod illa non fatis fevero exa-
mine ponderavit cum in annales fuos referret ·
Hæc funt verba Papebrochii : Cum hæc omnia
excedant poteftatem fecularem , Principem lai-
cum faciant conventui ecclefiaftico præfidere ea-
que ordinare que diſciplinam I correctionem cleri
ac monachatus concernunt , abfit ut ea habeamus
pro genuinis . Et paulo poft : Extant ea quidem
in vulgatis Conciliorum collectionibus , que ac
alia fpuria non pauca , fuifque annalibus haud
indigna Baronius cenfuit . Sed , quod falva tanti
fcriptoris reverentia dictumfit , feveriorifuerant
examine ponderanda , nec propter eam quampræ-
ferant ſpeciem utilitatis ftatim recipienda . Sed
V. 215
niftros Dei & difpenfatores myfteriorum Dei ,
ut non vituperetur minifterium veftrum , ne
fiat in vobis ficut fcriptum eft : Erit , ficut
populus , fic facerdos . Et fi hoc fuerit , qua-
lis vobis erit ab hominibus laus , aut qualis
a Deo expectatur retributio ? Sed fic vos cor-
rigite ut veri facerdotes . Et tales ad facer-
dotium perducite ut & vobis & illis tefti-
monium maneat bonum ab his qui foris funt ;
quatinus ab hominibus vobis adquiratis lau-
dem , & a Deo mercedis præmium in æter-
na beatitudine percipere mereamini , eo quod
per vos ad Chrifti perducti funt rectam fidem ,
innoxios habentes facerdotes . Ad fynodum
namque omni anno convenite ad pertractan-
dum de unitate Ecclefiæ ; ut fi quid adverfi
acciderit , radicitus amputetur , & Dei Ec-
clefia maneat inconcuffa . Bene valete ..
Incipit Synodus cum actibus fuis juſſione apo-
fo'ica a fanto Bonifacio & Francorum Epi-
fcopis fub Karlomanno Duce babita anno
incarnationis dominice DCCXLII.
II. In nomine Domini ( 2 ) noftri Jefu
Chrifti . Ego Karlomannus Dux & Princeps
Francorum anno ab Incarnatione Chrifti
DCCXLII. XI. videlicet Kalendas Majas
cum confilio fervorum Dei & optimatum
meorum , Epifcopos qui in regno meo funt
cum Presbyteris ad Concilium & fynodum
pro timore Chrifti congregavi , id eft , Bo-
nifacium Archiepifcopum , & Burchardum ,
& Regemfridum , & Wiztanum , & Wit
baldum , & Dadanum , & Eddanum , ac re
liquos Epifcopos , cum Presbyteris eor m
& ecclefiaftica religio recuperetur , quæ in
diebus præteritorum Principum diffipata cor
ruit & qualiter populus Chriftianus ad fa-
lutem animæ pervenire poffit , & per falfos
Et per con-
facerdotes deceptus non pereat .
filium facerdotum & optimatum meorum or-
dinavimus per civitates Epifcopos & con
ftituimus fuper eos Archiepifcopum Bonifa
cium , qui eft Miffus fancti Petri ( 3 ) . Sta-
tui-
hæc Papebrochii argumenta nullius momenti
funt ut fupervacaneum exiftimem his refellen-
dis occupari . Illud tantum dicam , nemini ha
&enus ante ipfum in mentem veniffe ea acta ,
quæ in multis vetuftiffimis libris ac bibliothecis
reperiuntur , ac tot feculorum reverentia & ufu
celebrata fuerunt , effe falfa ac fuppofititia . Nam
quod ea vir clariffimus rejicit quia Princeps
laicus ecclefiaftico conventui præfediffe hic nar-
ratur ac decreta condidiffe de emendanda vita
Clericorum ac monachorum , fi femel ifta di-
fputandi ratio permiffa fuerit , certum eft plures
conftitutiones ecclefiafticas quæ vetuftis tempori- J
bus editæ fuerunt cafuras, cum conftet Principes
olim præfuiffe per femetipfos pluribus conven-
tibus ecclefiafticis , pluribus etiam per fuos glo-
riofiffimos judices five legatos .
(3 ) Miffus fancti Petri . ) Id eft , Legatus apo
ftolicæ fedis & Zacharia Papæ . Hic erat mos
loquendi per illas tempeftates . Hincmarus epift.
41. ad Hadrianum Papam : Milos veftros , Pau-
lumi
 216 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
tuimufque per annos fingulos fynodum con-
gregari ut nobis præfentibus canonum de-
creta & Ecclefiæ jura reftaurentur " & reli-
gio Chriftiana emendetur . Et fraudatas pe-
cunias Ecclefiarum Ecclefiis reftituimus & red-
didimus . Falfos vero Presbyteros & adulte-
ros vel fornicatores Diaconos & Clericos de
pecuniis Ecclefiarum abftulimus & degrada-
vimus & ad pœnitentiam coegimus . Servis
Dei per omnia omnibus armaturam portare
vel pugnare aut in exercitum & in hoftem
pergere omnino prohibemus , nifi illis tan
tummodo qui propter divinum miniſterium
Miffarum fcilicet follemnia adimplenda & fan
&
torum patrocinia portanda , ad hoc electi
funt ; id eft , unum vel duos Epifcopos ( 1 )
cum capellanis Presbyteris Princeps fecum ha-
beat , & unufquifque Præfe& us unum Presby
terum , qui hominibus peccata confitentibus
judicare & indicare poenitentiam poffit . Nec
non & illas venationes & filvaticas vagatio-
nes cum canibus ( 2 ) omnibus fervis Dei in-
terdiximus . Similiter ut acceptores & falco
nes non habeant . Decrevimus quoque juxta
fanctorum canones ut unufquifque Presbyter
in parrochia habitans Epifcopo fubjectus fit
illi in cujus parrochia habitat , & femper in
quadragefima rationem & ordinem minifterii
fui , five de baptifmo , five de fide catholi-
ca , five de precibus & ordine Miffarum , Epi-
fcopo reddat & oftendat . Et quandocunque
jure canonico Epifcopus circumeat parrochiam
populos ad confirmandos , Presbyter femper
paratus fit ad fufcipiendum Epifcopum cum
collectione & adjutorio populi qui ibi con-
firmari debet , Et in Coena Domini femper
novum chrifma ab Epifcopo quærat . Ut Epi-
ſcopo reftis adfiftat caftitatis & vitæ & fidei
& doctrinæ illius . Statuimus etiam ut fecun-
dum cautelam omnes undecunque fupervenien-
tes ignotos Epifcopos vel Presbyteros ante
probationem fynodalem in ecclefiafticum mi-
nifterium non admitteremus . Decrevimus quo-
que ut fecundum canones unufquifque Epi-
lum fcilicet & Leonem venerabiles Epifcopos , Idem
apud Flodoardum lib. 3. c. 21. fcribit Liutberto
Moguntino antiftiti , exhortans ut litteras Mif-
Jum Papa benigne fufcipiat . Concilium apud
Altheim apud Burchardum lib. 11. cap. 68.
præfente videlicet Domni Johannis Papa Apocri-
Jario Sancta Ortenfis Ecclefie Petra venerabili
Epifcopo . Et paulo poft : Tum demum præfatus
Sancti Petri & Domni Johannis Papa Mijus pro-
ferens chartam &c. Item lib. 1. cap. 52. Inter-
dicit eis Petrus Sancti Petri & Papa Milus .
Ivo Carnotenfis epift . 133. ad Richardum Epi-
fcopum Albanenfem & apoftolicæ fedis in Gal
lia Legatum : Debitor fum boneftati Romana Ec-
clefie , quantum ad parvitatem meam pertinet ,
providere: cujus fi non bonoro Miffum , non videor
banorare mittentem ,
Į
( 1 ) Unum vel duos Epifcopos . ) Antea lege-
batur presbyteros . Emendatum eft auctoritate
veterum exemplarium . Fatendum tamen eft in
codice Tiliano & in Trecenfi fcriptum effe
presbyteros .
( 2 ) Vagationes cum canibus . ) Vide Notas ad
Agobardum & Petrum Blefenfem epift. 56.
& 61.
fcopus in fua parrochia follicitudinem habeat ›
adjuvante Grafione qui defenfor Ecclefiæ eft ,
ut populus Dei paganias non faciat ; fed ur
omnes fpurcitias gentilitatis abjiciat & refpuat ,
five profana facrificia mortuorum , five forti-
legos vel divinos , five phylacteria & augu
ria , five incantationes , five hoftias immola-
titias , quas ftulti hoinines juxta Ecclefias ri-
tu pagano faciunt fub nomine fanétorum mar-
tyrum vel confefforum Domini , & fuos ( 3 )
fanctos ad iracundiam provocantes , five illos
facrilegos ignes quos nedfratres vocant , five
omnes , quæcunque funt , paganorum obfer-
vationes diligenter prohibeant . Statuimus fimi-
liter ut fi poft hanc fynodum , quæ fuit XI.
Kalendas Majas , unufquifque fervorum Dei
vel ancillarum Chrifti in crimen fornicatio-
nis lapfus fuerit , ut in carcere pœnitentiam
faciat in pane & aqua . Et fi ordinatus Pres-
byter fit , duos annos in carcere permaneat ,
& antea flagellatus & fcorticatus videatur
& poft Epifcopus adaugeat . Si autem Cleri
cus vel monachus in hoc peccatum ceciderit ,
poft tertiam verberationem in carcerem mif-
fus, vertentem annum ibi pœnitentiam agat .
Similiter & nonnanes velatæ eadem pœniten-
tia contineantur , & radantur omnes capilli
capitis ejus . Decrevimus quoque ut Presby-
teri vel Diaconi non fagis , laicorum more ,
fed cafulis utantur ritu fervorum Dei . Et
nullus in fua domo mulierem habitare per-
mittat . Et ut monachi & ancilla Dei mo-
nafteriales juxta regulam fancti Benedicti co
nobia vel Xenodochia fua ordinare guber-
nare , & vivere ftudeant , & vitam propriam
degere fecundum prædicti patris ordinatio-
nem non neglegant . Capit. a. 742. Capitul.
Pipin. a. 744.
Item altera fynodus a fupradictis Epifcopis
ac Principe apoftolica auctoritate Ka-
lendas Martias Liptinas habita .
III. Modo in hoc fynodali conventu , qui
congregatus eft Kalendas Martias in loco qui
dici-
(3 ) Confefforum Domini , & fuos . ) Hæc eft
lectio veter m codicum Normannici , Cambe-
ronenfis , Tiliani , Sangallenfis , & Trecenfis ;
quam lectionem retinuerunt Tilius & Petrus
Pithoeus , At in codice Colbertino & in Rivi-
pullenfi , tum etiam in fecunda editione Pithoea-
na legitur confefforum , Deum & fuos ; quæ eft
fincera lectio . Error ortus ex eo quod veteres
librarii vocem Deum fic fcribebant per abbre-
viationem dm. ex quo poftea alii effecerunt
dni , id eft , domini . Simile omnino mendum
extat apud Pfeudoplautum in Querolo ; ubi ad
eum locum fequuntur atque obfervant unice pa
nem domini, Pithoeus manu fua adnotavit in ve-
teri codice fcriptum effe panem dm. quod ipfe
recte interpretatur panem Deum . Tranfcribo
enim ipfa verba ex libro edito qui fuit ejufdem
Pithoei , in cujus margine vir clariffimus emen-
dationes pofuit ex veteri exemplari Ms, & no-
tulas etiam fuas adjecit . Alterum quoque ejuf-
dem comœdiæ exemplar editum habeo manu
Petri Danielis notatum , in quo ille ad hunc
locum adnotavit legendum effe panem Deum,
& de euchariftia intelligendum aperte pronun
tiat .
 LIBER
dicitur Liptinas , omnes venerabiles facerdo-
tes Dei & Comites & Præfecti prioris fyno-
di decreta confentientes firmaverunt , feque
ea implere velle & obfervare promifer nt .
Et omnis ecclefiaftici ordinis clerus , Epifco-
pi , & Presbyteri , & Diaconi , cum reliquis
Clericis , fufcipientes antiquorum patrum ca-
nones , promiferunt fe velle ecclefiaftica jura
moribus & doctrinis & minifterio recupera-
re . Abbates vero & monachi receperunt re-
gulam fancti patris Benedicti ad reftaurandam
normam regularis vitæ , Fornicatores namque
& adulteros , qui fanéta loca vel monafteria
ante tenentes coinqu naverunt , præcepimus
inde tollere & ad poenitentiam redigere . Et
fi poft hanc definitionem in crimen fornica-
tionis vel adulterii ceciderint , prioris fyno-
di judicium fuftineant . Similiter & monachi
& nonnæ. Statuimus quoque cum confilio fer-
vorum Dei & populi Chriftiani ? propter im-
minentia bella ( 1 ) & perfecu iones cetera-
rum gentium quæ in circuitu noftro funt , ut
fub precario & cenfu aliquam partem eccle-
fialis pecuniæ in adjutorium exercitus noftri
cum indulgentia Dei aliquanto tempore re-
tineamus , ea conditione , ut annis fingulis de
unaquaque cafata folidus , id eft duodecim
denarii ad Ecclefiam vel monafterium red-
dantur ; eo modo ut fi moriatur ille cui pe-
cunia commodata ( 2 ) fuit Ecclefia cum
propria pecunia revetita fit ; & iterum fi
neceffitas cogat aut Princeps jubeat , preca-
rium renovetur & refcribatur novum . Et
omnino obfervetur ut Ecclefiæ vel monafte-
ria penuriam & paupertatem non patiantur
( 3 ) quorum pecunia in precario præftita fit .
Sed fi paupertas cogat , Ecclefiæ & domui
Dei reddatur integra poffeffio . Similiter præ-
cipimus ut juxta decreta canonum adulteria
& incefta matrimonia , quæ non funt legiti
ma , prohibeantur , & emendentur Epifcopo
Tom. III.
( 1 ) Propter imminentia bella . ) Infra lib. 5.
cap. 333. Loca fibi a nobis propter aliquam necef-
fitatem conceffa . Hincmarus apud Flodoardum
lib. 3. cap. 10. Ab Imperatore quoque Lothario
præceptionis imperialis auctoritatem juper quibuf-
dam rebus obtinuit que tempore Karoli Imp . oc-
cafione quadam interveniente a Remenfi funt ab-
fracte Ecclefia & publicis ufibus fubacta . Præ-
ceptum Caroli Regis Burgundiæ editum in to-
mo duodecimo Spicilegii Dacheriani pag. 129 .
Jed nos poftmodum pro quadam neceffitate illas in
beneficium contuleramus .
(2 ) Pecunia commodata . Ita codex Sangal-
lenfis , Normannicus , Camberonenfis , Colber-
tinus . Rivipullenfis habet accommodata . Trecen-
fis & Tilianus , commendata . Marca lib. 1. hi-
ftoriæ Benearn. cap. 28. §. 13. præfert hanc ul-
timam lectionem . Præftat ejus verba referre .
Filefacus in tractatu de querela veteris Ecclefia
Gallicane bic agi putat de pecunia numerata , in
quo egregie fallitur . Pecunia pro bonis ecclefiafti-
cis , ut capite primo prioris fynodi Liptin. & lib.
6. Capitularium tit. 321. Quod probatur ex natu-
ra contractus precarii , qui alius eft a contractu
mutui, pertinet ad immobilia . Quo tendunt
etiam verba canonis : Ecclefia reveftita fit cum
V. 217
rum judicio ; & ut mancipia Chriftiana paga-
nis non tradantur . Decrevimus quoque ( 4 ),
quod & pater meus ante præcipiebat , ut qui
paganas obfervationes in aliqua re fecerit
multetur & damnetur quindecim folidis . Ca-
pitul. a. 743. Capitul. Pipini a.744. c.6.
De fide catholica & primo præcepto legis .
IV. Primo omnium admonemus ut fides
catholica ab Epifcopis & Presbyteris diligen-
ter legatur omnique populo prædicetur . Hoc
enim primum præceptum Domini Dei omni-
potentis eft in lege : Audi Ifrael quia Do-
minus Deus tuus Deus unus eft . Et ut il-
le diligatur ex toto corde , & ex tota men-
te & ex tota anima , & ex tota virtute .
Vide fupra lib. I. c. 58.
De pace & concordia ſervanda .
V.Ut pax fit & concordia & unanimitas cum
omni populo Chriftiano inter Epifcopos ,
Abbates , Comites , judices , & omnes ubi-
que feu majores feu minores perfonas quia
nihil Deo fine pace placet , nec munus fan-
Eta oblationis ad altare ; ficut in evangelio
ipfo Domino pracipiente legimus . Et ut eft
illud fecundum mandatum in lege : Diliges
proximum tuum ficut te ipfum . Item in evan
gelio : Beati pacifici , quoniam filii Dei vo-
cabuntur . Et i.erum : In boc cognofcent omnes
quia difcipuli mei eftis , fi dilectionem ba-
bueritis ad invicem . In hoc enim præcepto
difcernuntur filii Dei & filii diaboli : quia
fili diaboli femper diffenfiones & difcordias
movere fatagunt , filii autem Dei femper pa-
ei & dilectioni ftudent . Ibid. c. 59.
De eo qui a Presbytero non baptizato
baptizatus eft.
VI. Si quis baptizatus ( 5 ) eft a Presby
Τ tero
propria pecunia . Itaque non erat quod in editio
ne Conciliorum follicitaretur lectio ifta , pecunia
commendata . Commendare enim apud auctores
ift.us feculi idem fonat ac in beneficium dare .
(3 ) Paupertatem non patiantur . ) Statuta anti-
qua monafterii Corbejenfis edita in tomo quar-
to Spicilegii Dacheriani pag. 19. ita ut nec pe-
nuriam patiantur nec aliqua fuperfluitate dißien-
dantur .
(4 ) Decrevimus quoque . ) Vide infra libro 6.
cap. 422 .
( 5 ) Si quis baptizatus . ) Rhabanus in epiftola
ad Reginbaldum tomo vi11 . Conciliorum pag.
1849. cap . 6. De illo vero qui Presbyterum fe effefin
xerit , cum non effet ordi atus , baptifmi officium
exercuit,requirendum eft utrum ipfe baptizans bapti-
zatus effet , & utrum in nomine Sande Trinitas
tis fub trina merfione baptizaverit . Quod fi ita
erat , non eft iterum baptizandus , fed per impo-
fitionem manus epifcopalis unctionemfacri cbrif-
matis id quod factum eft confirmandum . Homilia
incerti auctoris in die Pentecoftes_manufcripta
in vetuftiffimo codice Ecclefiæ Lugdunenfis :
Sive enim facinorofus quifque Presbyter aut Dia
conus baptizaverit , five bereticus , five fcifma-
ticus , fi recte baptizaverit innomine fanétæ Tri-
nitas
 LARIUM RUM
218 CAPITU REGUM FRANCO

tero non baptizato , & fanéta Trinitas ( 1 )
in ipfo baptifmo invocata fuit , baptizatus
eft , ficut Sergius ( 2 ) Papa dixit . Impofitio-
ne vero manus indiget ( 3 ) . Georgius Epi-
fcopus Romanus & Johannes Sacellarius fic
fenferunt . Capit. a. 757. c. 9.
De eo qui filiaftrum aut filiaftram ante
Epifcopum tenuerit .
VII. Si quis filiaftrum ( 4 ) aut filiaftram
fuam ante Epifcopum ad confirmationem te-
nuerit , feparetur ab uxore fua , & alteram
non accipiat . Similiter & mulier alterum non
accipiat . Georgius fenfit . Ibid, c. 12.
De his qui propter faidam in alias
Patrias fugiunt ,
VIII. Qui propter faidam fugiunt in alias
patrias , & dimittunt uxores fuas , nec ille
vir nec illa femina accipiant alterum conju-
gium . Georgius fenfit , Ibid. c. 18,
De ' nceftis .
IX. Si homo inceftum commiferit cum
Deo facrata , aut cum matre fua , aut cum
matrina fua de fonte aut confirmatione ( 5 ),
aut cum matre & filia , cum duabus forori-
bus , aut cum matris filia , aut cum fororis
filia , aut cum nepta , aut cum confobrina ,
aut fubrina , aut cum amita vel- matertera ,
aut cum his quibus canones prohibent copu-
lari ; de iftis criminibus pecuniam fuam per-
dat , fi habuerit . Et fi hæc emendare nolue-
rit , nullus eum recipiat , nec cibum donet .
Et fi fecerit , fexaginta folidos Domno Ree
gi componat , ufque dum ipfe homo fe cor-
rexerit . Et fi pecuniam non habuerit , fi li-
ber eft , mittatur in carcerem ufque fatisfa-
&tionem . Si autem fervus aut libertus eft
vapuletur plagis multis . Et fi dominus fuus
eum permiferit amplius in talem lapfum ca-
dere , ipfe fexaginta folidos Domno Regi com-
ponat . De reliquis vero propinquis juxta con-
ftituta fanctorum patrum & juxta decreta ca-
nonum judicetur . Capit. a. 756. c. 1. Capit.
..757, c. 19.
De ecclefiafticis viris .
X. Si ecclefiaftici viri fupradicta facinora
commiferint fi honorabilis perfona fuerit ,
perdat honorem fuum ; minores vero vapu-
lentur , aut in carcerem mittantur . Ibid. c. 2.
c. 20.
De Presbyteris & Clericis , ut Archidiaconus
eos convocet ad Jynodum .
XI. De Presbyteris & Clericis fic ordina-
vimus , ut Archidiaconus Epifcopi eos ad fy-
nodum convocet . Et fi quis ire contemple-
rit , tunc Comes , juffione Epifcopi monitus ,
eum diftringere faciat , ita ut ipfe Presbyter
aut defenfor fuus fexaginta folidos componat ,
& ad fynodum poftea velit nolit veniat , &
Epifcopus ipfum Presbyterum vel Clericum
juxta canonicam auctoritatem dijudicari fa-
ciat . Solidi vero fexaginta de ipfa cauffa in
facellum Domni Regis veniant . Ibid. c. 3.
21 .
De eo qui Miffo Epifcopi contradixerit vel
Presbytere aut Clerico inceftuofum .
XII. Si aliqua perfona per violentiam Pres-
bytero aut Clerico vel Miffo Epifcopi ince-
ftuofum contradixerit , tunc Comes ipfam
perfonam per fidejuffores pofitam ante Re-
gem faciat venire una cum Miffis Epifcopi .
Et Domnus Rex ita eos diftringat ut ceteri
emendentur , Cap. a. 756. c, 3,
De his qui res ecclefiafticas verbo Domni
Regis tenent .
XIII. Ut illi homines qui res ecclefiafticas
per verbum Domni Regis ( 6 ) tenent 2 fic
ordinatum eft , ut illas Ecclefias unde funt ,
vel

nitatis , ille qui ita baptizatus eft non valetite- colligi poffe videtur hanc confuetudinem tum
rum a bonis catholicis rebaptizari , ne confeffio fuiffe in Ecclefiis noftris, ut non iidem patrini ,
vel invocatio tanti nominis videatur adnullari ; non eædem matrinæ effent in baptifmo & in
nifi forte hoc evenerit ut ignoretur utrum ille confirmatione . Alioqui fuperflua effet ifta ma»
qui venit ad fontem baptizatus fuerit an non . trinarum diftinctio .
Quod folet evenire de infantibus qui projiciuntur (6) Per verbum Domni Regis . ) Conftitutio Pip
a matribus in triviis aut in offiis domorum, & pini de letaniis faciendis : Sic prævidere faciatis
de illis qui revertuntur de captivitate , quorum ordinare de verbo noftro . Infra cap. 198. hu
matres prægnantes captivate Junt apaganis . Ifti jus libri & Addit. IV. cap. 132. fiat defcriptio
tales fi propter ignorantiam rebaptizati fuerint , inter conventores de verbo noftro . Verbum ita
pro uno baptifmate babebitur eorum baptifmus . que Regis hic fignificat auctoritatem , voluntą,
( 1 ) Sancta Trinitas . Concilium Sueffionen- tem , juffum . Hincmarus epift. 34. per potefta
fe II. act. s. facrum baptifma , quod in nomine tem & per verbum Regis . Capitulare de villis.
Janda Trinitatis perfe &um eft . Caroli M. cap. 33. ufque ad verbum noftrum fal
( 2 ) Sergius . ) Jam monuimus in Notis ad vetur . Et cap. 47. de noftro verbo eis aliquid
Gratianum videri hic legendum effe Stephanus , facere præceperint . Ludovicus Pius in epiftola
ita ut hæc conftitutio referenda fit ad Stepha- ad G. Comitem , quæ eft decima nona inter
num Secundum . Nam quis eft ifte Sergius Papa ? epiftolas Einhardi : Quicquid ille tibi de verbo.
(3 ) Impofitione manus indiget . ) Vide epifto- noftro fimul cum aliis Comitibus & fidelibus no-
lam Sancti Leonis ad Rufticum cap, 18. & Bur- Aris ad faciendum injunxerit . Hincmarus apud
chardum lib. 4. cap. 42. Flodoardum lib. 3. cap. 25. de quo ex verbo Re-
(4 ) Si quis filiarum . ) Vide a nobis dicta gis mandat ut eum vet ad babitandum regulari
in Notis ad capitula Caroli M. excerpta ex le- ter inter ipfos recipiant ; & cap. 18. ex verbo
ge Longobardorum cap. 48. Dei & fuo atque ex banno Regis ad eamdem fyno
( 5 ) Matrina de fonte aut confirmatione . ) Hinc dum convenirejubeant . Alibi fermo Regis figni .
ficat
 LIBER
vel illas domos epifcopii vel monafterii eu-
jus effe nofcuntur, juxta quod de ipfis rebus
tenent emendare debeant & illos cenfus
vel illas decimas ac nonas ibidem dare ple-
niter debeant ficut eis ad Vernum ( 1 ) or-
dinavimus . Et qui hoc non fecerit , ipfas
res perdat . Ibid. c.4.
Ut Presbyteri qui vicos vel Ecclefias tenent ,
ceram vel alios cenfus ad matrem civita-
tis Ecclefiam perfolvant , ficut confuetudo
fuit .
XIV. Ut hi qui illos vicos vel illas Ec-
clefias tenent , illos cenfus vel illam ceram
quæ longo tempore ad illud epifcopium red-
diderunt modo fic ordinavimus ut fic fa-
ciant . Et qui hoc non fecerit , fexaginta fo-
lidos componat . Ibid. c. 5.
De emunitatibus fervandis .
&
XV. Ut emunitates pleniter confervata
fint . Ibid. c. 8. Cap. a. 755. c. 19. 28.
De juftitiis faciendis .
XVI. Ut omnes juftitias faciant , tam pu
blici quam ecclefiaftici . Et fi aliquis homo
ad palatium venerit pro cauffa fua , & an-
tea fuo Epifcopo fuifque miniftris quæ eccle-
fiaftica funt & quæ fecularia fuo Comiti
non innotuerit in mallo ante Rachinburgios
aut fi cauffa fua ante Comitem in mallo fuit
& ante Rachinburgios , & hoc fuftinere no-
luerit , quod ipfi legitime judicaverint , fi pro
iftis cauffis ad palatium venerit , vapuletur ,
Et fi major perfona eft , legem exinde fa-
ciat . Capit. a. 755. c. 29. Capit. a. 756,
6. 9.
Tom. III.
ficat mundeburdem , id eft , tuitionem & de-
fenfionem , ut notat Janus a Cofta in commen-
tario ad novellam tertiam Juftiniani de numero
Clericorum Ecclefiæ Conftantinopolitana . Lex
Ripuariorum tit. 35. C. 3. Si quis ingenuam puel-
lam vel mulierem que in verbo Regis vel eccle-
fiaftica eft . Lex Salica tit. 14. cap. 5. Si vero
puella que trahitur in verbo Regis fuerit .
(1) Ad Vernum . ) Id eft in fynodo Vernen-
fi , quæ fuperiore anno congregata fuerat .
( 2) Comiato . ) Hæc eft lectio veterum libro
rum Sangallenfis , Bellovacenfis , Tiliani , Col-
bertini , Rivipullenfis . Capitulare anni DCCLVII .
ex quo caput istud fumtum eft , tum etiam co-
dex Normannicus habent commeatu . Trecenfis
regius , Camberonenfis , Palatinus , Colberti
nus , meus , licentia . Sic etiam Regino , Bur-
chardus , Ivo , & Gratianus . Vide Notas ad
Gratianum .
( 3 ) Si femina . ) Burchardus caput iftud tri-
buit Concilio Vermerienfi , cum tamen fum-
ptum fit ex Compendienfi .
(4) Habeat eum . ) Burchardus hic addit :
quia omnes unum patrem habemus in cœlis . Sed
hæc additio fuperflua eft & inepta in hoc loco .
Burchardum Gratianus defcripfit . Item Ivo par.
8. cap. 165. Sed idem cap. 52. hanc claufulam
non habet , quia tum caput iftud repetiit ex
libro quinto Capitularium .
V. } 319
De ecclefiafticis viris qui fe reclamantes
ad palatium veniunt .
XVII. Si ecclefiaftici viri ad palatium ve-
nerint de eorum cauffis fe reclamare " nifi
fuper eorum feniore , vapulent , nifi fenior
fuus eos pro cauffa fua tranfmiferit . Ibid. s.
30. & c. 10.
De muliere quæ fine licentia viri fui velum
in caput miferit .
XVIII. Mulier fi fine comiato ( 2 ) viri
fui velum in caput miferit , fi viro fuo pla-
cet , recipiat eam iterum ad conjugium , Ca-
pit. a. 757. c. 3 .
De eo qui filiaftram fuam contra voluntatem
ipfius dederit viro ingenno vel fervo .
XIX. Si quis homo filiaftram fuam contra
voluntatem ipfius & matris & parentum de-
derit viro ingenuo aut ecclefiaftico vel fer-
NO , & illa noluerit habere ipfum , & reli-
querit eum , poteftatem habeant parentes il
lius dare illi alium maritum . Et fi jam ma-
ritum habet , non feparetur . Ibid. c. 4.
De femina ingenua que fervum acceperit .
XX. Si femina ( 3 ) ingenua acceperit fer-
vum , fciens quod fervus effet , habeat eum .
( 4 ) Una enim lex erit & viro & feminæ .
Ibid. c. 5.
De eoqui babet mulierem legitimam , fifrater
ejus adulteraverit cum ea .
XXI. Si quis homo habens mulierem le-
gitimam , fi frater ejus adulteraverit cum ea ,
ille frater vel illa femina qui adulterium per-
petraverunt , interim quod vivunt , nunquam
habeant amplius conjugium . Ille vero cujus
uxor fuit , fi vult , poreftatem habet uxorem
accipere aliam ( 5 ) . Ibid. c. 8.
T 2 Ut
(5) Accipere aliam . ) In excerptis ex colle-
&tione Benedicti Levitæ, quæ extant in vetuftif
fino codice Ms. bibliothecæ Thuana, ita legi-
tur: accipere aliam fi abfque ejus confcientia ( *)
factum fuerit illud adulterium , & fi ab ea ab-
Ainuit poftquam rescivit . Nam cum illa reconci-
liari non poteft ( **) .
Nota ad iftam Appendicem .
( * ) Si abfque ejus confcientia . ) Hinc colligi
potek repertos fuiffe interdum maritos adeo
perditos & impudentes ut uxores fuas ad adulte-
rium aut cogerent aut fuaderent , quemadmodum
antiquitus quidam patres filias fuas proftituebant
in lupanaribus , ut patet ex titulo Codicis Theo-
dofiani de lenonibus . Maritorum iftorum infa-
mem dementiam reprefit Liutprandus Rex Lon-
gobardorum anno vigefimo primo regni fui his
verbis : Si quis dixerit conjugifua , malam licen
tiam dando , Vade & concumbe cum tali bominé,
aut fi dixerit ad hominem , Veni fac cum mua
liere mea carnis commixtionem , tale malum
factum fuerit , & caufa probata c. Vide reli-
qua in libro primo legis Longobardorum tit. 32.
cap. 6. Extant apud me tabulæ matrimonii ini◄
ti inter Raimundum Comitem Paliarienfem &
Valentiam filiam Arnaldi Mironis & Arfindis
ejus uxoris , in quibus Raimundus promittit fe
fponfam fuam , quæ mox uxor futura erat , nun-
quam dimiffurum nifi propter adulterium , im
mo
L
 UM
220 CAPITULARI REGUM FRANCORU
Ut facerdotes vel Clovici ad fecularia negotia ,
relicto Epifcopo fuo , non convolent ,
XXII. Quod non oporteat facerdotes vel
Clericos habentes adverfus invicem negotia
proprium Epifcopum relinquere & ad fecu-
faria negotia ( 1 ) convolare . Vid .fupra lib. I.
c. 28.
Ut Presbyteri & Diaconi præter Epifcopum
nibil agant .
XXIII. Presbyteri & Diaconi præter Epi-
fcopum nihil agere pertentent .
De eo qui oblata dederit vel acceperit præter
Epifcopi juffionem .
XXIV. Si quis oblata dederit vel accepe-
rit præter Epifcopum vel eum qui conftitu-
rus eft ab eo ad difpenfandam mifericordiam
(2 ) pauperibus , & qui dat & qui accipit
anathema fit .
Cum excommunicatis non licere communicare .
XXV. Cum excommunicatis non licere
communicare . Nec cum his qui per domos
conveniunt devitantes orationes Ecclefiæ
fimul orandum eft . Ab alia Ecclefia non
fufcipiendus eft qui in alia minime congre-
gatur .
De eo qui Ecclefiam Dei conturbat ,
XXVI. Si quis Ecclefiam Dei conturbare
& follicitare perfiftit , tanquam feditiofus per
poteftates exteras opprimatur .
De monachis , ut in civitate vel regione
qualibet Epifcopo fuo ſubjecti fint ,
XXVII. Monachos per unamquamque ci-
mo nec propter hanc quoque caufam fi cum
ejus confcientia factum fuerit . Valentiam , in-
quit , filiam veftram in conjugio accipio , & • vo-
bis manifefte convenio ut eam femper cum bonore
teneam ficut homo debet tenere fuam legitimans
uxorem , & nunquam eam dimittam , dum vixero ,
nifi propter cucuciam quam ipfa mibi faciat , &
ipfa cucucia mihi fit probata a me legaliter ma
nifefte convicta, & non fit facta per meum affen-
fum , nec per meum confilium , nec per meum fta
bilimentum . Dubitatum valde fuit olim an 'ma-
rito qui uxorem dimififfet propter adulterium ,
'liceret aliam ducere , ac diverfæ in hoc fuere
veterum fententiæ . Quidam putarunt licuiffe în
Francia per hoc caput .
( ** ) Reconciliari non poteft . ) Negatio tollenda
videtur ab hoc loco, ut fenfus fit licere mari
to adhærere uxori fux adulteræ . Caput roz.
codicis canonum Ecclefiæ Africane : Placuit ut
fecundum evangelicam & apoftolicam difclipinam
neque dimiffus ab uxore, neque dimiffa a marito ,
alteri conjungatur , fed ita maneant ,"dut fibimet
reconcilientur . Vide infra lib. 6. cap. 87. & lib.
77.382. Vide etiam Hincmarum epift. 37. cap. 8.
(1 ) Secularia negotia . Ita omnino fcriptum
eft in veteribus libris . Et tamen legendum eftfe-
cularia judicia, ut patet ex canone novo fyno-
di Chalcedonenfis , ex quo caput iftud fum
ptum eft . Eadem medicina adhibenda eft capiti
tertio libri feprimi .
(a) Mifericordiam. ) Id eft , eleemofynam . S.
M
visatem aut regionem fubjectes effe Epifco-
po fuo, & quietem diligere , & intentos effe
tantummodo jejunio & orationi , in locis qui-
bus renuntiaverunt feculo permanentes . Nec
ecclefiafticis vero nec fecularibus negotiis com-
municent vel in aliquo fint molefti , pro-
pria monafteria deferentes , nifi forte eis præ-
cipiatur , propter opus neceffarium , ab Epi-
fcopo civitatis .
Ut Clericus in Ecclefia in qua prætitulatus
eft permaneat .
XXVIII. Clericum permanere oportet ( 3 )
in Ecclefia cui in initio ab Epifcopo præti-
tulatus eft ac fortitus eft , & ad quam con
fugit quafi ad potiorem . Hoc autem refu-
tantes , ftatuimus revocari debere ad fuam
Ecclefiam in qua primitus ordinatus eft , &
ibi tantummodo miniftrare . Si quis hanc dif-
finitionem tranfgreffus fuerit , decrevit fancta
fynodus a proprio gradu recedere .
Ut Epifcopus curam monafteriorum gerat .
XXIX. Epiſcopum convenit civitatis com-
petentem monafteriorum providentiam ( 4 )
gerere .
De eo qui excommunicatus pro fuo negleco
fuerit .
XXX. Si quis excommunicatus fuerit pro
fuo negle&
to , & tempore excommunicatio-
nis fuæ ante audientiam communicare præ
fumpferit , ipfe in fe damnationis judicetur
protuliffe fententiam ,
Ut Presbyteri vem Ecclefiæ non vendant .
XXXI. Placuit ut Presbyteri non vendant
rem Ecclefiæ ubi funt conftituti , nefcienti-
bus
Fulgentius Epifcopus Rufpenfis in libro de Tri-
nitate pag. 163. in editione Sirmondi : Nam
qui fibi peccata impune videntur committere dum
fortaffe aliquas eleemofynas in pauperes faciunt ,
multum falluntar . Nefciunt enim quod opus mi-
fericordiæ primum fit feipfum Deo offerre & fic
in alio mifericordiam facere . Ergo facienda funt
eleemofyna ; fed ante funt vitia relinquenda . D.
Petrus Chryfologus fermone 54. Audeo dicere ,
qui de fraude Deo offert , cumulat crimina non
emundat : quia Deus in tali munere exuvias fuð-
rum pauperum , non mifericordias , intuetur . Hinc-
marus apud Flodoardum lib. 3. cap. 26. in epi-
ftola ad Theodulfum Comitem : Contra omnes
leges ecclefiafticum minifterium homo laicus ufur-
pafti, eleemofynam , id eft , mifericordiam pau
perum , ac per boc Deum , qui mifericordia mi-
ferorum eft ,ficutJudas proditor , vendidifti . Con-
cilium Vafenfe 1. cap. 9. pro ipforum decem die-
rum mifericordia .
(3 ) Clericum permanere oportet . ) Vide No-
tas ad epiftolam 29. Lupi Ferrarienfis .
(4) Competentem monafteriorum providentiam . )
Hanc conftitutionem Joachimus Vadianus tribuit
Carolo M. lib. 1. de collegiis monafteriifque Ger-
maniæ veteribus pag. 23. Carolo Magno placuit
ut Epifcopi veteri more competentem monafteriorum
curam gererent , contra autem monachi borum di-
o audientes "effent . Repetitur autem hoc caput
infra lib. 7. cap. 18.
 LIBER
bus Epifcopis fuis . Vide infra lib.7. c. 27.
Ut manumiffiones in Ecclefia celebrentur .
XXXII . Manumiffiones in Ecclefia funt
celebranda .
De defenforibus Ecclefiarum ab Imperatore
pofcendis .
XXXIII. Defenfores Ecclefiarum adverfus
potentias fecularium vel divitum ab Impera-
tore funt pofcendi .
Ut nullus facerdos canones ignoret .
XXXIV . Nulli facerdoti liceat canones igno-
rare .
Quid de Presbyteris criminofis , de quibus
adprobatio non eft , agendum fit .
XXXV. Et hoc nobifcum magno ftudio
pertractandum eft , quid de illis Presbyteris
criminofis , unde adprobatio non eft , & fem-
per negant , faciendum fit . Nam hoc fæpif-
fime a nobis & progenitoribus atque antecef-
foribus noftris ventilatum eft , fed non ad li-
quidum hactenus definitum , Unde ad confu-
lendum Patrem noftrum Leonem Papam fa-
cerdotes noftros mittimus . Et quicquid ab
eo vel a fuis perceperimus , vobis , una cum
illis quos mittimus , renuntiare
renuntiare non
non tardabi-
tardabi-
mus . Vos interdum viciffim tractate adten-
tius quid ex his vobifcum conftituamus una
cum prædicti ſancti patris inftitutionibus ; ut
murmur ceffet populi , & nos his fatisfacien-
tes , inlæfi , Domino auxiliante , ab utrifque
maneamus . Capit. a. 799,
SEQUITUR CONSTITUTIO MEMORATA .
De Sacerdotum purgatione . Ex Capitulis
Domni Karoli .
XXXVI. Omnibus vobis vifu aut auditu
notum effe non dubitamus quod fæpiffime ,
fuadente antiquo hofte , facerdotibus crimina
diverfa objiciantur . Sed quoniam qualiter ex
eis ab his rationabilis examinatio & fatisfa-
Atio fiat , licet tempore bonæ memoriæ Do-
mni genitoris noftri Pippini five prifcis tem
poribus a fanctis patribus & a reliquis bonæ
devotionis hominibus fæpiffime ventilatum
fuerit nos tamen pleniter & ad liquidum
definitum reperire minime quivimus . Noftris
Tom. III.
( ! ) Quales ad accufationem . ) Hincmarus apud
Flodoardum lib. 3. cap. 28. fcribens ad Sigloar-
dum Archipresbyterum : Notificetur etiam eif-
dem accufatoribus do teftibus quales perfonas ad
accufationem presbyteri vel ad teftimonium fuper
eum facri canones recipi non permittunt
( 2 ) Exempto Leonis Papa . Vide Burchar
dum lib. 1. cap. 198. 230. & lib. 2. cap. 184.
(3 ) Qui duodecim Presbyteros in fua purgatio-
ne babuit . ) Hæc addita funt auctoritate aliquot
veterum exemplarium . Sane fenfus integer non
eft abfque illa claufula . Confirmant autem hanc
lectionem Hincmarus , Ifaacus , & Ivo .
V. 221
quippe temporibus idipfum a fanctis Epifco
pis & reliquis facerdotibus & ceteris ecclefia-
fticæ dignitatis miniftris noftris in regnis feu
in aliis Deo degentibus , nobifque una cum
eis agentibus , fæpiffime propter multas &
nimias reclamationes , quæ ex hoc ad nos
ex diverfis partibus venernnt > ventilatum
eft . Sed qualiter confultu Domni & patris
noftri Leonis Apoftolici , ceterorumque Ro-
manæ Ecclefiæ Epifcoporum & reliquorum
facerdotum , five orientalium & Græcorum
Patriarcharum , & multorum fanctorum Epi-
fcoporum & facerdotum , nec non & noftro-
rum Epifcoporum omnium , ceterorumque fa-
cerdotum ac Levitarum auctoritate & con-
fenfu , atque reliquorum fidelium & cuncto-
rum Confiliariorum noftrorum confultu defi-
nitum eft vobis omnibus utriufque ordinis
miniftris fcire volumus . Statutum eft nam-
que ratione & neceffitate ac auctoritate præ-
dicta confultu omnium ut quotiefcunque cui-
quam facerdoti crimen imponitur , fi ipfe ac-
cufator talis fuerit ut recipi debeat quia
quales ad accufationem ( 1 ) facerdotum ad-
mitti debeant , in canonibus pleniter expref-
fum eft . Si autem ut dictum eft , ille ac-
cufator , qui canonice eft recipiendus , eum
cum legitimo numero verorum & bonorum
teftium adprobare in confpectu Epifcoporum ,
poterit , tunc canonice dijudicetur . Et fi cul-
pabilis inventus fuerit , canonice damnetur .
Si vero eum fuprafcripto prætextu adproba-
re ipfe accufator minime poterit , & hoc ca-
nonice definiatur . Ipfe ergo facerdos fi fufpi-
ciofus aut incredibilis fuo Epifcopo aut reli-
quis fuis confacerdotibus five bonis & ju-
ftis de fuo populo vel de fua plebe homini-
bus fuerit , ne in crimine aut in prædicta
fufpicione remaneat , cum tribus aut quinque
vel feptem bonis ac vicinis facerdotibus , ex.
emplo Leonis Papæ ( 2 ) , qui duodecim Pres-
byteros in fua purgatione habuit ( 3 ) , vel eo
amplius ( 4 ) , fi fuo Epifcopo vifum fuerit ,
aut neceffe propter tumultum populi ineffe
perfpexerit , & cum aliis bonis & juftis ho
minibus , fe facramento coram populo fuper
quatuor evangelia dato purgatum Ecclefiæ
reddat ( 5 ) . Si quis autem fci e defiderat qua-
les teftes ad accufationem facerdotum recipi
debeant " & quid de accufatore faciendum
fit , pleniter in canonibus reperire poterit ,
Capit, I. a. 805. c. 7.
T 3 De
(4 ) Vel eo amplius . ) Hincmarus apud Flo-
doardum lib. 3. cap. 26. Anfelmo illuftri viro
pro quodam Presbytero quem apud je accufaverat ,
fed ad denominatum placitum non venerat , fi-
gnificans purificaffe bunc Presbyterum canonice fe
ipfum a orimine coram Miffis ipfius Anfelmi in
confpectu plurimorum tam Clericorum quam laico-
rum , non tamen mififfe , quia nec debuerit , in
facramentum plures facerdotes ipfius teftes .
(5 ) Purgatum Ecclefie reddat . ) Hincmarus
ibidem cap. 28. Placitum eidem Presbytero denun-
tietur ad triginta dies , ut ita præparatus ve
niat quo fe vel canonice purificet vel concredat .
 222 CAPITULORUM REGUM
De eo qui confitetur de crimine .
XXXVII. Manifeftum eft confiteri eum de
crimine qui indulto & delegato judicio pur-
gandi fe occafione non utitur . Nihil enim
intereft utrum in præfenti examine omnia
quæ dicta funt de eo comprobentur , cum
ipfa abfentia pro confeffione conftat .
De afuris .
XXXVIII. Ufuram non folum Clerici fed
nec laici Chriftiani exigere debent .
De Comitibus , ut miniftris Ecclefiæ in fuis
minifteriis adjutores fint .
XXXIX. Comites miniftris ( 1 ) Ecclefiæ
corumque minifteriis ut hoc plenius & de
noftris & de fe & de fuis hominibus obtine-
re poffint , adjutores in omnibus fiant . Et
quicunque prima & fecunda vice de his a
Comite admonitus non fe correxerit , volu-
mus ut per eundem Comitem ejus neglegen-
tia ad noftram notitiam perferatur , ut no-
ftra auctoritate quod in noftro Capitulari con-
tinetur fubire cogatur .
De ordinatione Presbyterorum .
XL. Ut Presbyteri non ordinentur priuf
quam examinentur . Et ut ante ordinationem
pleniter & ftudiofiffime inftruantur qualiter
fe a vitiis cavere debeant , & qualiter fub-
ditos doceant ; ne torpentes vel hebetes in
doctrina fancta vel vitio malæ famæ , eorum
neglectu , vel aliqua mala fimilitudine , quod
abfit , afpergantur : quoniam detractio facer-
dotum ad Chriftum pertinet , cujus & mi-
niftri vel nuntii effe dicuntur ; quia nimis
graviter peccant qai Sacerdotes & miniftros
Chrifti detrahunt . Quoniam , teftante evan-
gelica tuba , melius eft unicuique ut fufpen-
datur mola afinaria in collo ejus , & demer-
gatur in profundum maris , quam fcandalizet
unum de pufillis , Chrifti videlicet miniftris .
Et alibi: Qui vos recipit , me recipit ; &
qui vos pernit , me fpernit . Et ut hoc de-
rattionis & fcandali peccatum omnes fum-
mopere caveant obnixe monemus , & coram
Deo teftamur , & ficur Dei fideles rogamus ,
ne Chrifti detrahant miniftros . Similiter &
Chrifti Domini noftri miniftros & facerdotes
noftrofque magiftros monemus ne locum fub-
ditis tribuant detrahendi ; quia qui derrahit
fratrem fuum , homicida eft ; & pejor legi-
tur effe detractio quam fornicatio . Ideo mo-
nemus & præcipue rogamus ne fat ; ne abf-
que gladio aut vulnere corporis aliquo quif-
quam homicida inveniatur . Et ficut de ho-
minibus corporaliter occifis judicare decrevi-
mus , fic & de illis qui ex hoc detractionis
fcelere detecti coram nobis fuerint peragi
Domino annuente decernimus ; ut pax Ec-
clefiarum in quantum Dominus auxilium
( 1 ) Comites miniftris . ) Vide fupralib. 2. cap. 23. & infra cap. 273. ïftias Tibri .
FRANCORUM
dederit , in finibus & regionibus nobis a Deo
commiffis nulla turbetur tempeftate detractio-
num atque bellorum .
De Presbyteris , qualiter Ecclefiæ introitum
confequantur .
XLI. Ut nullus Presbyter ad introitum Ec-
clefia exenia donet . Vid. fupra lib. I. cap.
140.
De non cogendo bibere .
XLII. Ut nemini liceat alium cogere ad
bibendum . Vide fupra lib. I. cap. 138.
De Presbyteris , a quibus per Ecclefias
conflituantur .
XLIII. Ut nullus laicus Presbyterum in
Ecclefiam mittere vel de Ecclefia ejicere præ-
fumat nifi per confenfum Epifcopi . Vid. ibid.
cap. 141.
De bonore pro Ecclefiis dando .
XLIV. Ut Epifcopi prævideant quem ho-
norem Presbyteri pro Ecclefiis fuis fenioribus
tribuant . Vid. ibid. cap. 142.
De decimis difpenfandis .
XLV. Ut decimæ in poteftate Epifcopi
fint , qualiter a Presbyteris diſpenſentur . Vi-
de fupra lib. 1. cap. 143.
De Ecclefiis vel altaribus inmeliorandis .
XLVI. Ut Ecclefia vel altaria melius con-
ftituantur . Et ut nullus Presbyter annonam
vel fœnum in Ecclefiam mittere præfumat .
Vide Jupra lib. I. cap. 144.
De Ecclefiis vel altaribus ambiguis .
XLVII. Ut Ecclefiæ vel altaria que am
bigua funt de confecratione " confecrentur .
Vide fupra lib. I. c. 145 .
De linteis altaribus præparandis .
XLVIII. Ut Presbyteri per parrochias fuas
feminis prædicent ut linteamina altaribus præ-
parent . Ibid. c. 146.
De parrochianis alterius Presbyteri .
XLIX. Ut nullus Presbyter alterius parro
chianum , nifi in itinere fuerit , vel placitum
ibi habuerit , ad Miffam recipiat . Ib.c. 147.
& infra cap. 115. bujus libri ,
De parrochia alterius Presbyteri .
L. Ut nullus Presbyter in alterius Presby-
teri parrochia , eo inconfulto Miffam can-
tare prafumat , nifi in itinere fuerit ; nec de-
cimam ad alterum pertinentem audeat reci-
pere . Vide fupra lib. 1. cap. 148.
De termino Ecclefiarum .
LI. Ut terminum habeat unaquæque Ec-
clefia
 LIBER
clefia de quibus villis decimas recipiat . Vi
de fupra lib. I. cap. 149.
De rebus Presbyterorum .
LII. Ut unufquifque Presbyter res quas poft
diem confecrationis adquifierit propriæ Ec-
clefiæ relinquat . Vide fupra lib. I. cap. 150.
De poenitentibus non cogendis vinum
bibere .
LIII. Ut nullus Presbyter aut laicus pœ-
nitentem cogat vinum bibere aut carnem man-
ducare , nifi ad præfens pro ipfo unum vel
duos denarios juxta qualitatem pœnitentiæ
dederit . Vide fupra lib. I. cap. 151 .
De Presbyteris , a quibus fe caveant .
LIV. Ut nullus Presbyter cartas fcribat
nec conductor fui Senioris exiftat . Vide fu-
pra lib. I. cap. 152.
De Presbyteris qui agenda in domiciliis
celebraverint .
LV. Statutum eft ( 1 ) ut fi quis Presby-
ter in domicillis agenda celebraverit fine li-
centia & confilio fui Epifcopi , honore fa-
cerdotali privetur .
De prædicatione vel capitulis
Presbyterorum .
LVI. Ut unufquifque Presbyter capitula
habeat de majoribus vel de minoribus vitiis ,
per quæ cognofcere valeat vel prædicare fub-
ditis fuis ut fe caveant ab infidiis diaboli .
Vide fupra lib. I. cap. 154.
De euchariftia .
LVI. Ut Presbyter euchariftiam habeat
paratam ; ut quando quis infirmaverit , aut
parvulus infirmus fuerit ftatim eum com-
municet , ne fine communione moriatur . Vi
de fupra lib. I. cap. 155 .
De ampullis tribus in Coena Domini
babendis .
LVIII. Ut Presbyter in Coena Domini
tres ampullas fecum deferat , unam ad chrif-
ma , aliam ad oleum ad catechumenos inun-
guendos , tertiam ad infirmos unguendos jux-
ta fententiam apoftolicam , ut quando quis
infirmatur , inducat Presbyteros Ecclefiæ , &
érent fuper eum , unguentes eum oleo in no-
mine Domini . Vide fupra lib. I. cap.h56.
(1) Statutum eft. ) Vide infra lib. 6. cap. 306.
( 2 ) Ut nullus Presbyter . ) Gaput iftud fum-
ptum eft ex capite octavo fynodi Vernenfis fub
Pippino Rege .
(3 ) Concilium Epifcopi . ) Sic tum vocabant
fynodum quam nos hodie dicimus diœcefanam ,
ut patet etiam ex capite octavo fynodi Ver-
nenfis relato infra cap. 6o. hujus libri . In to-
mo primo analectorum Joannis Mabillonii pag.
387. extat titulus capitulorum fynodalium Hil-
degarii Epifcopi Meldenfis , in quo fcriptum eft
V. 223
Ut omnes Clerici Epifcopis fuis fubjecti fint .
LIX. Ut omnes Presbyteri , Diaconi , &
Subdiaconi fub poteftare Epifcopi maneant .
De ordine Sacerdotum .
LX. Ut nullus Presbyter ( 2 ) præfumat in
alia parrochia baptizare nec Miffas celebrare
fine juffione Epifcopi in cjus parochia eft .
Et omnes Presbyteri ad Concilium Epifcopi
(3 ) conveniant . Et fi hoc quod fuperius
comprehenfum eft facere contempferint , fe-
cundum canonicam inftitutionem judicentur
tam ipfi quam & defenfores eorum .
De eo qui non conftetur Dei Verbum
·
palum carne .
LXI. Si quis non confitetur ( 4 ) Dei Ver-
bum paffum carne , & cracifixum carne , &
mortem carne guftaffe , factumque primoge
nitum ex mortuis 9 fecundum quod vita eft
& vivificator ut Deus , anathema fit .
De modo excommunicationum , tam de
Clericis , quam de laicis .
LXII. Si quis Presbyter ( 5 ) ab Epifcopo
fuo degradatus vel excommunicatus fuerit
& ipfe per contemptum poftea aliquid de fuo
officio fine comiato facere præfumpferit , &
poftea ab Epifcopo correptus & excommuni-
catus fuerit , qui cum ipfo communicaverit
fcienter , fciat fe effe excommunicatum fimi-
liter . Quicunque Clericus vel laicus aut fe-
mina inceftum commiferit , & ab Epifcopo
fuo correptus fe emendare noluerit , & ab
ipfo excommunicatus fuerit , qui poftea cum
ipfo communicaverit fimiliter excommuni-
cetur . Et ut fciatis qualis fit modus iftius
excommunicationis , in Ecclefiam non debet
intrare , nec cam ullo Chriftiano cibum vel
potum fumere ; nec ejus munera quifquam ac-
cipere debet , vel ofculum porrigere , nec in
oratione fe jungere , nec falutare , antequam
ab Epifcopo fuo fit reconcilia us . Quod fi
aliquis fe reclamaverit quod injufte fit ex-
communicatus , licentiam habeat ad metro-
politanum Epifcopum venire , ut ibidem fe-
cundum canonicam inftitutionem dijudicetur ;
& interim fuam excommunicationem cufto-
diar . Quod fi aliquis ifta omnia contempfe-
rit , & Epifcopus hoc minime emendare po-
, Regis judicio exilio condemnetur .
Capitul. a. 755. c. 9.
De
eum convocaffe Concilium facerdotum fue dioce-
fis apud Ecclefiam fancta Celinie . Vide Capitu-
la Herardi Archiepifcopi Turonenfis cap. 133 .
(4 ) Si quis no confitetur . Ex canone duo-
decimo Concilii Ephefini ex verfione antiqua
quæ extat in collectione Ifidori .
(5 ) Si quis Presbyter . Burchards canur iftud
in epitomen contraxit & Toletano Concilio ri
buit. Sed Loaifa illud noluit agnofcere pro le-
gitimo canone Toletano , & inter fuppofititios
repofuit . Burchardum fecutus eft Ivo .
 224 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De his qui a Synodo vel a fuo Epifcopo
damnati funt .
LXIII. Hæc vero per fingula capitula in
ftatutis Nicæni Concilii legere poteftis , feu
in aliis fanctorum patrum Synodalibus edi-
&tis , & in Antiocheno Concilio , quod hi
qui damnati funt a Synodo vel a fuo Epi-
fcopo , & poftea miniftráre præfumunt , præ-
cipitur ut nullus audeat eis communicare . Si
quis vero eis communicat fimili fententiæ
fubjaceat ficut & damnatus . Vide fupra lib.
I. c. 7.
De Epifcopis vel quibuslibet ex Clero .
LXIV. Item in eodem Concilio , ut Epi-
fcopus vel quilibet ex clero fine confilio vel
litteris Epifcoporum vel Metropolitani non
audeant regalem dignitatem pro fuis cauffis
clamare ; fed in communi Epifcoporum Con-
cilio cauffa eorum examinetur . Ibid. c. 10.
De die dominica , qualiter obfervanda eft .
LXV. Item in eodem Concilio præcipitur
ut a vefpera ufque ad vefperam dies domi-
nica fervetur . Ibid, c. 15 .
De ignotis angelorum nominibus .
LXVI. Item in eodem Concilio præcipi-
tur ut ignota angelorum nomina nec fingan-
tur nec nominentur " nifi illorum quos ha-
bemus in auctoritate . Hi funt , Michael
Gabriel , Raphael . Ibid. c. 16.
De mulieribus , ne ad altare accedant .
LXVII. Item in eodem Concilio , quod
non oporteat mulieres ad altare ingredi . Ib.
cap. 17.
De Epifcopis ordinandis vel quibuslibet
ex clero .
LXVIII. Item in Concilio Chalcedonenfi ,
quod non oporteat Epifcopum aut quemlibet
ex clero per pecunias ordinare : quia utrique
deponendi funt , & qui ordinat & qui or-
dinatur nec non & qui mediator eft inter
eos . Item de eadem re in canonibus Apo-
ftolorum . Si quis Epifcopus aut Presbyter
aut Diaconus per pecunias hanc obtinuerit di-
gnitatem , dejiciatur ipfe & ordinator ejus ,
a communione abfcidantur . Vid. fupra
lib. I. c. 19.
De maleficis vel incantatoribus .
1 viro fuo , nec vir aliam accipiat vivente uxe-
LXIX. Item in eodem Concilio ut co-
clearii , malefici , incantatores & incantatri-
ces fieri non finantur , quos in Simone ma-
go Dominus terribiliter damnavit . Ib. c. 21 .
De negotio Clericorum inter fe .
LXX. Item in eodem Concilio , ut fi Cle-
a De jejuniis a facerdotibus conftitutis .
rici inter fe negotium aliquod habuerint
fuo Epifcopo dijudicentur non a feculari-
bus . Ibid. c. 28.
De confpiratione Clericorum vel monachorum
feu laicorum .
LXXI. Item in eodem Concilio ut nec
Clerici nec monachi nec laici confpirationem
vel infidias contra paftorem fuum faciant .
Ibid. c. 29.
De fide fance Trinitatis prædicanda .
LXXII. In Concilio Carthaginenfi . Primo
omnium neceffe eft ut fides fanctæ Trinita-
tis & incarnationis Chrifti , paffionis , refur-
rectionis , & afcenfionis in cælos , diligenter
omnibus prædicetur , Ibid. c. 32.
De his qui fe convertunt ad Deum .
LXXIII. Item in eodem de his qui in
periculo conftituti funt , & convertunt fe ad
Deum , ut canonice inquirantur de reconci-
liatione & canonice reconcilientur . Ibid.
cap. 34.
De his qui non funt bone converfationis .
LXXIV. Item in eodem , ut illi qui non
funt bonæ converfationis , & eorum vita eft,
accufabilis non audeant Epifcopos vel ma-
jores natu accufare . Ibid. c. 35 .
De bis qui cum excommunicato
communicaverunt .
LXXV. Item in eodem ut qui excom-
municato præfumptiofe quis communicave-
rit , excommunicetur & ipfe . Ibid. c. 36.
De fubjectione Presbyterorum .
LXXVI. Item in eodem Concilio infra dua
capitula , ut nullus Presbyter contra Epifco-
pum fuum fuperbire audeat . Ibid. c. 37.
De Clericis ecclefiaftici ordinis .
LXXVII . Item in eodem , ut Clerici ec-
clefiaftici ordinis , fi culpam incurrerint , apud
ecclefiafticos judicentur , & non apud fecula-
res . Ibid. c. 38.
De falfis nominibus fan&
torum ,
LXXVIII. Item in eodem ut falfa no-
mina martyrum & incertæ fanétorum memo
riæ non venerentur . Ibid. c. 41 ..
De uxore a viro dimiffa .
LXXIX . Item in eodem ut nec uxor a
viro dimiffa alium accipiat virum vivente
re priore . Ibid. c. 42.
De oblatis pauperum .
LXXX. In Concilio Gangrenfi ut nulli
liceat oblationes que ad pauper
es pertinent
rapere vel fraudare . Ibid . c. 46.
LXXXI. Item in eodem , ut ecclefiaftica a
facerdotibus jejunia conftituta fine neceffitate
rationabili non folvantur . Ibid. c. 47.
De
1
 LIBERA
De his qui contra naturam peccant •
LXXXII. In Concilio Ancyrano . Si in-
wenti funt inter vos qui cum quadrupedibus,
aut cum confanguineis ufque ad feptimum ge-
nuculum , vel mafculis contra naturam pec-
cant , dura & diftri&
ta poenitentia funt coer-
cendi . Quapropter Epifcopi & Presbyteri , a
quibus judicium poenitentiæ injungitur , co-
nentur omnimodis hoc malum a confuetudi-
ne prohibere vel abſcidere . Ibid. c. 48.
De nominibus recitandis .
LXXXIII. Item ejufdem , ut nomina pu-
blice non recitentur ante preces facerdotales ,
Ibid. c. 52.
De canonum inftitutis a Presbyteris non
ignorandis,
LXXXIV. Item ejufdem , ut nulli facer-
doti liceat ignorare fanétorum canonum in-
ftituta . Ibid. c. 53.
De facerdotibus contra decretalia agentibus .
LXXXV, Item ejufdem , ut fi quis facer
dotum contra conftituta decretalium præfum-
ptiofe egerit , & corrigi noluerit , ab officio
fuo fubmoveatur . Ibid. c. 56.
De fide Presbyterorum ab Epifcopis
difcutienda,
LXXXVI. Ut Epifcopi diligenter difcu
tiant per fuas parrochias Presbyterorum fidem
& baptifma catholicum & Miffarum cele
trationes ut fidem rectam teneant & ba-
ptifma catholicum obfervent , & Miffarum
preces bene intellegant , & ut pfalmi digne
fecundum divifiones verfuum modulentur , &
dominicam orationem ipfi intellegant & omni-
bus prædicent intelligendam , ut quifque fciat
quid petat a Deo . Et ut Gloria Pawi cum
omni honore apud omnes cantetur , & ipfe
facerdos cum fanctis angelis & populo Dei
communi voce Sanctus , fanctus , fanctus de-
cantet . Et omnimodis dicendum eft Presby-
teris & Diaconibus ut arma non portent ,
fed magis confidant in defenfione Dei quam
in armis . Vide fupra lib. I. cap.66.
De Presbyteris in Ecclefiis conflituendis ab
Epifcopis , & non ab aliis .
LXXXVII. Statutum eft ut fine auctoritas
te vel confenfu Epifcoporum Presbyteri in
quibuslibet Ecclefiis nec conftiruantur nec ex-
pellantur . Et fi laici Clericos probabilis vi
ta & doctrina Epifcopis confecrandos fuifque
in Ecclefiis conftituendos obtulerint nulla
qualibet occafione eos rejiciant . Ibid. c. 84.
Dewillis novis & Ecèléfits in eis noviter
conftitutis .
LXXXVIII. De villis novis & Ecclefiis
in eis noviter conftitutis , ut decimæ de ipfis
villis ad eafdem Ecclefias conferantur . Ibid.
skp. 87.
V. 225
De Presbyteris qui feminas in domibus
babent.
LXXXIX. Sancitum eft ab Epifcopis de Pres-
byteris qui feminas fecum indifcrete habitare
permittunt , & propter hoc male opinionis
fufpicione denotantur ut fi deinceps admo-
niti non fe correxerint velut contemptores
facrorum canonum canonica invectione ferian-
tur. Ibid. c. 92.
De fcriptoribus .
KC. Ut fcribæ vitiofe non fcribant . Ibid.
esp. "105.
De inceftuofis.
XCI. De inceftuofis , ut canonice exami-
nentur & nec propter alicujus amicitiam
quidam relaxentur , quidam vero conftringan
tur , Ibid, c.'TTI.
De communicatione fidelium .
XCII. Ut omnes fideles communicent , &
ad Miffas perfpectent fine aliqua occafione .
Ibid. c. 132.
De confugio ad Ecclefiam .
XCIII. Si quis ad Ecclefiam confugium fe-
cerit , in atrio ipfius Ecclefia pacem habeat
nec fit ei neceffe Ecclefiam ingredi ; & nul
lus eum inde per vim abftrahere præfumat ;
fed liceat confiteri quod fecit & inde per
manus bonorum hominum ad difcuffionem in
publico perducatur , Ibid, c. 134.
De admonitione Sacerdotum .
XCIV. Ut Sacerdotes admoneant populum
ut eleemofynam dent & orationes faciant pro
diverfis plagis quas affidue pro peccatis no-
ftris patimur . Ibid. c. 159.
De prædicatione ad plebem .
XCV. Ut ipfi facerdotes , unufquifque fe-
cundum ordinem fuum , prædicare & docere
ftudeant plebem fibi commiffam . Ib. c. 160.
De eruditione filiorum a parentibus vel
patrinis ,
XCVI. Úr parentes filios fuos , & parrini
Eos quos de fonte lavacri fufcipiunt , erudire
Tummopere ftudeant , illos , quia cos genue-
runt , & eis a Domino dati funt ; & iftos ,
quia pro eis fidejuffores exiftunt . Supra lib.
2. cap. 46.
De Ecclefiis antiquitus conftitutis .
XCVII. Ut Ecclefiæ antiquitus conftitu
tæ nec decimis nec ulla poffeffione priven
fur . Ibid. c.47.
De bis qui fine confenfu Epifcopi Presbyteros
in Ecclefiis conftituunt vel ejiciunt .
XCVIII. De his qui fine confenfu Epifco-
pi Presbyteros in Ecclefiis fuis conftituunt
vel de Ecclefiis ejiciunt , & ab Epifcopo vel
a quo-
 226 CAPITULARIUM . REGUM FRANCORUM
a quolibet Miffo dominico admoniti obedire
noluerint , ut bannum noftrum rewadiare co-
gantur , & per fidejuffores ad palatium no-
ftrum venire jubeantur ; & tunc nos decer-
namus utrum nobis placeat ut aut illum ban-
num perfolvant aut aliam harmifcaram fufti-
neant . Capitul. a . 829. tit. 1. c. 1. Vide Ad-
dit.IV. cap. 95.
De Ecclefiis inter coheredes divifis ,
XCIX. De Ecclefiis quæ inter coheredes
divifæ funt confideratum eft quatinus fi fe-
cundum providentiam & admonitionem Epi-
fcopi ipfi coheredes eas voluerint tenere , &
honorare faciant . Si autem hoc contradixe-
rint , ut in Epifcopi poteftate maneat utrum
eas ita confiftere permittat , aut reliquias ex-
inde auferat . Et ubi ad noftrum beneficium
Ecclefiæ pertinentes ita divifæ invente fue
rint , ut defcribantur , & nobis renuntietur ,
Capitul. a. 829. tit . 1. c. 2. Add. IV. c. 96.
De manfo ad Ecclefiam dato .
C. De uno manfo ad Ecclefiam dato , de
quo aliqui homines contra ftatuta fibi fervi-
tium exigunt , quicunque pro hac cauffa ac
cufatus fuerit , Coines vel Miffi hoc quod
tum eft Presbyteris cum fua lege
inde fubtra&
reftituere faciant . Capitul. a. 829. tit. 1. c. 4
Add. IV. cap. 98. 163 ,
De his qui decimas dare nolunt nifi a fe
vedimantur .
CI. De decimis quas populus dare non vult
nifi quolibet modo ab eo redimantur , ab Epi-
fcopis prohibendum eft ne fiat . Et fi quis
contemptor inventus fuerit 2 & nec Epiico-
pum nec Comitem audire voluerit , fi nofter
homo fuerit , ad præfentiam noftram venire
compellatur . Ceteri vero diftringantur ut in-
viti Ecclefiæ reftituant quod voluntarie dare
neglexerunt . Capitul. a. 829. tit. 1. cap. 7.
Add. IV. c. 101. 167 .
·De teftibus ad rem quamlibet difcutiendam ,
CII. Ut quandocunque teftes ad rem quam-
libet difcutiendam quærendi atque eligendi
funt , a Miffo noftro & Comite in cujus mi-
nifterio de re qualicunque agendum eft , ta-
les eligantur quales optimi in ipfo pago in
venire poffint . Et non liceat litigatoribus per
præmia falfos teftes adducere , ficut hactenus
fieri folebat. Supra lib. 3. cap. 78.
(1 ) Ubicunque commutationes . ) Ad hoc ut com-
mutationes de rebus Ecclefiarum valerent , ne-
ceffaria erat interventio auctoritatis regiæ , ut
docent Caroli Calvi Capitula tit. XXXVII. cap.
6. & vetus charta monafterii Conchenfis data
regnante Ludovico Pio . Flodoardus lib. 3. cap.
10. loquens de Hincmaro : Res etiam nonnullas
epifcopi , terras fcilicet atque mancipia , cum di-
verfis perfonis ad incrementum Ecclefie pro par-
fium opportunitate commutavit . Sed præcepta
De cauffa ebrii baminis , & de ejus
teftimonio de placito Comitis .
CIII. Ut nullus ebrius fuam cauffam in
niallo poffit conquirere nec teftimonium di-
cere . Nec placitum Comes habeat niſi jeju-
nus , Supra lib. 3. c, 38.
De boc fi Presbyteri fan&
tum chrifma dederint
ad judicium .
CIV. Ut Presbyter qui fan&tum chrifma
donaverit ad judicium fubvertendum , poſt-
quam de gradu fuo depofitus fuerit , manum
amittat , ibid. c. 55..
De placito Centenarii :
CV. Ut nullus homo in placito Centena-
rii neque ad mortem nec ad libertatem fuam
amittendam aut ad res reddendas vel man-
cipia judicetur . Sed ifti aut in præfentia Co-
mitis vel Mifforum noftrorum judicentur ,
Ibid. c. 79.
De raptu viduavum ,
CVI, Qui viduam intra primos triginta
dies viduitatis vel invitam vel volentem fioi
copulaverit , bannum noftrum , id eſt , ſexa-
ginta folidos , in triplo componat . Vel fi ins
vitam eam duxit , legem fuam ei componat ,
illam vero ulterius non adtingat . Supra lib.
4. cap. 17,
De homine publicam pœnitentiam agente
interfecto .
CVII. Qui hominem publicam pœniten
tiam agentem interfecerit , bannum noftrum
in triplo componat , & wirgildum proximis
ejus perfolvat . Ibid. c. 18.
De obfervatione præceptorum dominicorum .
CVIII. De obfervatione præceptorum no
ftrorum & immunitate præcipimus ut ita obr
ferventur ficut a nobis & ab antecefforibus
noftris conftitutum eſt . Ibid. c. 51 .
De locis jamdudum facris & nunc
Spurcitia foedatis .
CIX. De locis jamdudum facris & nunc
fpurcitia fœdatis ? ut juxta poffibilitatem in
antiquum ftatum reformentur . Ibid. c. 53.
De commutationibus utilibus permanendis ,
inutilibufque delendis .
CX. Ubicunque commutationes ( 1) tam
tem-
regalia fuper pluribus earum rerum commutationi-
bus obtinere curavit . Ludovicus Pius comfirma-
vit commutationem factam inter Flodegarium
Epifcopum Andegavenfem & Winnerandum .
Idem confirmavit commutationem factam inter
Smaragdum Abbatem Sancti Michaelis Virdu-
nenfis & quofdam homines qui nominantur in
tomo fecundo analectorum Domni Joannis Ma
billonii pag. 406. Item commutationem de vil-
la Cluniaco factam ab Hildebaldo Epifcopo Ma
tif
 LIBER
tempore noftro quamque genitoris noftri le-
gitime & rationabiles atque utiles inter Ec
clefias Dei facta funt , permaneant . Ubicun
que vero inutiles & incommoda atque inra
tionabiles facta funt , diffolvantur ( 1 ) , &
recipiat unufquifque quod dedit . Ubi vero
mortua manus interjacet , aut alia quælibet
cauffa , quæ rationabilis non effe videatur
inventa fuerit , diligenter defcribatur , & ad
noftram notitiam perferatur . Capitul. II. a.
814. c. I. Capitul. a. 839. tit. 2. c. 5.
De Ecclefiæ confecratione in qua mortuorum
cadavera funt fepulta .
CXI. Ecclefiam in qua mortuorum cada-
vera infidelium fepeliuntur fanctificare non li-
cet . Sed fi apta videtur ad confecrandum ,
am
inde evulfa corpora , & rafis vel lotis lignis
25
ejus , reædificetur . Si hæc confecrata prius
fuit , Miflas in ea celebrare licet ; fi tamen
fideles fuerint qui in ea fepulti funt ,
De officio laicorum .
CXII. Laicus non debet in Ecclefia lectio-
ta
nem recitare , nec alleluya dicere , fed pfal-
mum tantum aut refponforia fine alleluya .
De ftultorum voto folvendo .
CXIII. Epifcopo licet votum folvere , fi
vult .
De non prodendo a Presbyteris crimen
Epifcopi .
CXIV. Presbytero non licet peccatum Epi-
fcopi prodere , quia fuper eum eft .
tifconenfi cum Warino Comite , ut patet ex
illius præcepto quod extat in Notis ad Biblio-
thecam Cluniacenfen . Carolus Calvus confir-
mavit commutationem factam inter Abbatem
Foffatenfen & Abbatem Latiniacenfem , item
commutationem inter Erchenradum Epifcopum
Parifienfen & Eginardum Abbatem Foffaten-
fem , Idem confirmavit commutationem quam
Hirmintrudis Regina & Abbatilla Kalenfis fe-
cerat cum eodem Ainardo Abbate Foffatenfi .
Confirmavit præterea permutationes factas inter
Herpuinum Epifcopum Silvanectenfem & Go-
defridum Abbatem Foffatenfem . Karlomannus
Ludovici Balbi filius confirmavit anno DCCC-
LXXXI. cominutationem factam inter Geilonem
Epifcopum Lingonenfem , & Baldricum fide-
lem Regis ; ut patet ex ejus precepto , quod
Perardus edidit in momumentis hiftoriz Bur-
gundice pag. 158.
(1 ) Inrationabiles_diffolvantur . ) Lotharius
Rex Auftrafie five Lotharingia Remigio Lug
dunenfi Archiepifcopo reftituit res quafdam an-
no DCCCLIX. quas per inrationabilem & iniquam
1 commutationem amiferat tamen etfi commu-
tatio confirmata fuiffet a Lothario Imperatore
patre Lotharii ; ut patet ex ejus præcepto , quod
editum eft in tomo duodecimo Spicilegii Da-
cheriani pag. 132.
( 2 ) Sacramentario . ) In quibufdam codicibus
& hic & alibi infra legitur facramentorio . In
tomo tertio Spicilegii Dacheriani pag. 241. fcri-
ptum eft Anfegifum Abbatem Fontanellenfem ,
inter ceteros libros , quos Flaviacenfi monafte-
rio dedit , dediffe facramentoria volumina duo .
V. 227
De parrochianis alterius Presbyteri .
CXV. Ut nullus Presbyter alterius parro
chianum , nifi in itinere fuerit , nec decimam
ad alterum pertinentem audeat recipere . Vi-
de Jupra cap. 49.
De manus impofitione & refolutione
canonica .
CXVI. Ut nemo facerdotum populi fibi
peccata confitentium fine auctoritate cano-
num judicare præfumat . Et ut quando uni-
cuique quifquam facerdos fibi fcelera ſua con-
fitenti juxta prædictum canonicum modum
pœnitentiam tribuit , fi comam dimiferit aut
habitum mutaverit , manus ei fecundum ca-
nonicam auctoritatem imponat cum oratio
nibus quæ in Sacramentario ( 2 ) ad dandam
pœnitentiam continentur . Si vero occulte &
fponte confeffus fuerit , occulte faciat . Et fi
publice ac manifefte convictus aut confeffus
fuerit , publice ac manifefte fiat , & publice
coram Ecclefia juxta canonicos poeniteat gra-
dus . Poft peractam vero fecundum canoni-
cam inftitutionem pœnitentiam occulte vel
manifefte , canonice reconcilietur & manus
ei cum orationibus quæ in Sacramentario ad
reconciliandum pœnitentem continentur im
ponatur; ut divinis precibus & miferationi-
bus abfolutus a fuis facinoribus effe merea-
tur : quoniam fine manus impofitione nemo
abfolvitur ligatus . Et ideo Dominus & ma-
gifter nofter difcipulis fuis ac fuccefforibus eo-
rum ligandi ac folvendi dedit poteftatem , ut
peccatores ligandi habeant poteftatem , & pœ-
nitentiam condigne agentes abfolvi atque pec-
cata
Credunt plerique facramentarium idem effe cum
libro facramentorum . Sed Hugo Menardus in
Notis ad librum facramentorum pag. 85. exi-
ftimat diſtinctionem effe inter hæc duo , eo ar-
gumento quod cum in ipfo facramentorum li-
bro pag. 69. facramentarium citetur , manife-
ftum eft facramentarium alibro facramentorum
diftingui . Attamen hæc res non adeo manife-
fta eft quin adhuc plurimum habeat difficulta-
tis ; ac nifi res apertius elucefcat , non admo-
dum conftabit_facramentorum librum effe di-
verfum a libro facramentario . In capite fane quod
hic explicandum fucepimus dubitari non poteft
quin per orationes quæ in facramentario ad
dandam pœnitentiam continentur intelligantur
ex orationes quæ in libro facramentorum legun-
tur pag. 225. in editione ejufdem Menardi . Ibi-
dem & infra lib. 7. cap. 202, reconciliatio pœ-
nitentium fieri jubetur ficut in facramentario con-
tinetur , id eft , fecundum formulam quæ extat
in eodem libro facramentorum pag. 226. Infra
in eodem libro feptimo capite 179. & 389. men-
tio fit benedictionis nuptiarum quæ in facra-
mentario continetur . Hæc vero benedictio ab
Hugone Menardo edita eft pag. 286. ex codice
Remenfi . Unde colligi poffe puto librum facra-
mentorum non effe diverfum a libro facramen❤
tario . In vetuftiffimo & elegantiffimo codice
bibliotheca Colbertinæ literis aureis fcripto li-
ber facramentorum habet hunc titulum : In no-
mine Dei . Lucipit liber facramentorum de circulo
anni a fancto Gregorio Papa Romano editus qua-
liter Miſſa Romana celebratur . Vide Notas ad´A-
gobardum .
 228 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
cata cum divina invocatione dimitti queant .
Nec mirum hoc . Quia fi homines fuis fer-
vis dant poteftatem de fubditis ligandi & fol-
vendi vel nocendi & adjuvandi apud fe , quan-
to magis dominus omnium hominum hanc
poteftative poteftatem præpofitis Sanctæ Ec-
clefiæ dedit dicens : Accipite Spiritum San-
&um . Quorum remiferitis peccata , remittun-
tur eis ; quorum retinueritis 2 retenta
erunt ; reliqua .
De pœnitente cujus crimen pervulgatum eft .
CXVII . In Concilio Carthaginenfi de ea-
dem re præcipitur ut fi cujufquam pœniten-
tis publicum & vulgatiffimum crimen eft ?
quod univerfam commoverit Ecclefiam ( 1 ),
ante abfidam ( 2 ) manus ei imponatur . Et
alibi in canonibus vel in decretalibus Leo-
nis Papæ præcipitur de eadem re , ut abfolu-
tio pœnitentum per manus impofitionem Epi-
fcoporum fupplicationibus fiat , & reliqua mul-
ta talia & horum fimilia .
De poenitentibus qui euchariftiam acceperint
in infirmitate pofiti .
CXVIII. Pœnitentes qui in infirmitate via-
ticum euchariftiæ acceperint , non fe credant
abfolutos fine manus impofitione , fi fuper-
vixerint .
De remedio poenitentiæ , & quod abfolutio pœ-
nitentum per manus impofitionem Epifcopo-
rum fupplicationibus fiat . Propter quod ne-
ceffe eft , ut reatus peccatorum ante ulti-
mum diem facerdotali fupplicatione Jolva-
tur , etiamfi , periculo mortis urguente , fta-
tim poft acceptionem pœnitentiæ & reconci-
liatio fubfequatur . Ex Epiftola ( 3 ) Papa
1 Leonis ad Theodorum Forojulienfem Epi-
fcopum ,
CXIX. Multiplex mifericordia Dei ita la
pfis humanis fubvenit ut non folum per ba-
ptifmi gratiam , fed etiam per pænitentiæ
medicinam fpes vitæ reparetur æternæ & vi tenentur ad ipfius voluntatem .
qui regenerationis dona violarunt , proprio fe
judicio condemnantes ad remiffionem cri-
minum perveniant ; fic divinæ voluntatis præs
fidiis ordinatis ut indulgentiam Dei nifi fup-
plicationibus facerdotum nequeant obtinere ,
Mediator enim Dei & hominum Dominus
Jefus Chriftus hanc præpofitis Ecclefiæ tradi-
dit poteftatem ut & confitentibus poeniten-
tiæ fanétionem darent & ab eadem falubri
fatisfa&
tione purgatos ad communionem fa-
cramentorum per januam reconciliationis ad-
(1 ) Univerfam commoverit Ecclefiam . ) In In
Concilio ipfo legitur , univerfa Ecclefia noverit .
Sed noftra lectio , quæ apud Dionyfium quoque
& Ifidorum extat , videtur effe fincerior . Vide
Gratianum 26. q. 6. cap. 14. Presbyter .
( 2 ) Ante alfidam . ) Vir clariffimus Caro
lus Dufrefnius in commentario ad Paulum Si-
lentiarium pag $37 . ait fibi videri hunc locum
intelligendum effe de abfide narthecis , ubi con-
fiftebant pœnitentes , non vero de abfida feu
mitterent . Cui utique operi inceffabiliter ipfe
Salvator intervenit , qui nunquam his abeft ,
ficut ipfe ait : Ecce , ego vobifcum Jum omni-
bus diebus ufque ad confummationem feculi .
Qua de re innuitur ut fi quid per fervitutem
noitram bono ordine & grato impletur effe-
tu , non ambigamus per Spiritum fan&
& tum
nobis fuiffe donatum . Si autem aliquis eorum
pro quibus Domino fupplicamus , quocunque
interceptus obftaculo munere indulgentia
præfentis exciderit , & priufquam ad confti-
tuta remedia perveniat temporalem vitam
humana conditione finierit , quod manens in
corpore non recepit , confequi exutus carne
non poterit . Idcirco neceffe eft nos eorum
qui obierint merita actufque difcutere , cum
Dominus nofter , cujus judicia nequeunt com-
prehendi , quod facerdotum impleri minifte-
rio non fivit , fuæ juftitiæ refervavit , ita po-
teftatem fuam timeri volens ut hic terror o-
mnibus profit , & quod quibufdam tepidis aut
neglegentibus accidit nemo non metuat . Mul-
tum enim utile ac neceffarium eft ut pecca-
torum reatus ante ultimum diem facerdotali
fupplicatione folvatur . His autem qui tem-
pore neceffitatis , periculis urguentibus , præfi-
dium pœnitentiæ & mox reconciliationis im-
plorant , nec fatisfactio interdicenda eft , nec
reconciliatio deneganda : quia mifericordiæ
Dei nec menfuras poffumus ponere nec tem-
pora definire , apud quem nullas patitur ve-
nire moras converfio dicente Dei Spiritu
per Prophetam : Cum converfus ingemueris ,
tunc falvus eris . Et alibi : Dic iniquitates
tuas prior , ut juftificeris . Item : Quia apud
Dominum mifericordia eft , & copiofa apud
eum redemptio . In difpenfandis itaque Dei
donis non debemus effe difficiles , nec fe ac-
cufantium gemitus lacrymafque neglegere ,
cum ipfam poenitendi affectionem ex Dei cre-
damus infpiratione conceptam , dicente Apo-
ftolo : Ne forte det illis Deus pœnitentiam
ut refipifcant a diaboli laqueis , a quo capti-
Item de pænitentum abfolutione , ut per manus
impofitionem Epifcoporum vel Sacer-
dotum precibus fiat .
CXX. Si quis in periculo vel pace aut in-
firmitate poenitentiam acceperit , fi continuo
creditur moriturus reconcilietur per manus
impofitionem , & infundatur ori ejus eucha
riftia . Vide infra c. 140. iftius libri .
UI
concha altaris . De abfida porro vide Rofvvey-
dum in Onomaftico ad vitas patrum & Notas
ad Reginonem .
( 3 ) Ex Epiftola . ) Hæc eft fincera lectio iftius .
loci quam & fenfus indicabat & auctoritas ve-
tufta collectionis canonum quæ edita eft in to-
mo undecimo Spicilegii Dacheriani . In fuperio- 1
ribus editionibus & in veteribus libris legitur :
Exemplar ; quod mendum fuiffe proclive dice-
mus ad caput 461. libri ſeptimi .
 LIBER
Ut pœnitens oftenfis pœnitentiæ fructibus
ad communionem recipiatur .
CXXI. Ut pœnitens oftenfis ( 1 ) neceffa
riis poenitentiæ fructibus legitimam commu-
nionem cum reconciliatoria manus impofitio
ne percipiat .
Ut pænitentes, tempore quo pœnitentiam
petunt , fuper caput cilicium a
facerdote confequantur .
CXXII. Pœnitentes , tempore quo pœni-
tentiam petunt , impofitionem manus fuper
caput & cilicium a facerdote ficut ubique
B
EL
conftitutum eft , confequantur . Vide infra lib.
7. cap. 310.
Ut omni tempore jejunii manus pœnitentibus
P afacerdote imponatur ,
CXXIII. Omni tempore jejunii manus po
nitentibus a facerdotibus imponantur .
cca. Ut lapfi per manus impofitionem Epifcopi
tali abfolvantur ,
m-
CXXIV. Nec abfolvendos lapfos in fide
- pænitentia detur , & ante fufpenfos a som-
Π credamus , nifi per impofitionem manus Epi-
fcopi .
Ut poenitentes communicent qui ante
reconciliationem moriuntur ,
CXXV. Placuit his qui ( 2 ) accepta po
nitentia ante reconciliationem migrant ad
Dominum communicari , pro eo quod hono-
raverunt pœnitentiam . Qui fi fupervixerint ,
ftent in ordine poenitentum , ut legitimam
communionem ftatuto tempore reconciliatio-
ne & manus impofitione Epifcopi , vel , ejus
juffu , Presbyteri , recipiant .
De his qui convivio gentilium ufi funt ,
CXXVI. Qui convivio folo gentilium &
efcis immolatitiis ufi funt , poffunt jejuniis &
manus impofitione purgari . Vide infra c. 133.
Ut criminalia peccata multis jejuniis &
crebris manus impofitionibus a
facerdotibus purgentur ,
CXXVII. Criminalia peccata multis jeju-
niis & crebris manus facerdotum impofitio-
nibus eorumque fupplicationibus juxta cano-
num ftatuta placuit purgari , ita ut nemo fine
manus impofitione Epifcopi , aut , ejus juffu ,
alicujus Presbyteri , fe credat effe a fuis fa-
cinoribus abfolutum . Non eft mirandum fi
abfolutio peccatorum per manus impofitionem
precibus fit facerdotum , cum Dominus in ve-
teri lege fuper caput hoftiæ manum facerdo-
tis præceperit imponi . Etenim ficut tunc per
Tom. III..
(z ) Ut pœnitens offenfis . ) Sumptum eft ex
canone tertio Concilii primi Arauficani , five
ex poftrema illius canonis parte .
(a) Placuit bis qui . ) Hoc caput videtur
effe fumptum ex eodem canone Arauficano ,
additis nihilo minus quibuſdam claufulis ex ca-
V. 229
illam hoftiam , ita nunc invocatione fancti
Spiritus , per quem fit remiffio peccatorum ,
per manus Epifcoporum vel eorum auctori-
tate reliquorum facerdotum impofitione fup-
plicationibus eorum remittuntur peccata . Nam
quando Dominus Lazarum fufcitavit , ait di-
fcipulis fuis : Tollite lapidem fubauditur , ut
mortuus furgat , dans exemplum ut ficut ipfi
manibus tollunt lapidem ut mortuus furgat
ita & ipfi & fucceffores eorum manus pœni-
tentibus imponant , ut per impofitionem ma-
nuum fuis precibus mortuum de fepulchro ,
id eft , peccatorem de vitiis , furgere & re-
levare faciant ; & ficut illi præditum Laza-
rum inftitis , id eft funibus conligatum , ju-
bente Domino folvunt , qui ait , Solvite il
lum , & finite abire , ita ifti eorum fuppli-
cationibus auxiliante Domino , & comitante
Spiritu fanéto , qui in his femper operatur ,
per manus impofitionem peccatorum folvant
vincula , eofque tempore a fanctis patribus
conftituto facra euchariftia communicent , &
abfolutos ire permittant .
Ut pœnitentibus juxta canonicam auctoritatem
munione excubare faciant ad Ecclefiæ offi-
cium,
CXXVIII. Ut fecundum formam canonum
pœnitentibus detur pænitentia , & prius eos
a communione fufpenfos ad officium Ecclefiæ
( 3 ) excubare faciant , & inter reliquos pœni
tentes ad manus impofitionem crebro recurrere .
& fas
Expleto autem fatisfactionis tempore ,
cerdotali percepta manus impofitione , juxta
ordinem facramentorum & canonum reconci
lient poenitentes & facra communione con-
firment .
De bis qui feparati a communione fuerint
pœnitentibus .
CXXIX. Qui a communione feparantur in
locis quibus feclufi fuerant , per manus im-
pofitionem recipiantur ad communionem . Nec
fe quifquam a peccatis abfolutum fine recon-
ciliatoria manus impofitione credat ; fed per
manus impofitionem precibus facerdotum re-
concilietur , ficut auctoritas habet ecclefiaftica.
Ne in confinio mortis poenitens a reconcilia
tione diutine fufpendatur . Et ut oblatio
ejus qui poenitens , nedum reconciliatus , de
bac vita exierit , ab Ecclefia recipiatur .
CXXX. Qui pœnitentiam in mortis agit
periculo , non diutine a reconciliationis gra-
tia differendus eft . Sed fi profecto mortis ur-
guet periculum , pœnitentia per manus im-
pofitionem accepta , ftatim & reconciliatio ad-
V hi-
none quarto Concilii Carthaginenfis fecundi
& ex canone 32. Concilii Carthaginenfis III.
(3 ) Officium Ecclefia . Ita veteres libri &
editiones . Puto tamen legi debere oftium . Vi-
de infra cap. 136. bujus libri .
 23.0 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
hibenda eft , ne prius ab humanis rebus æger
abfcedar quam donum reconciliationis acci-
piat , ficque fuperftitibus ( 1 ) quodammodo
doloris videtur effe perpetuum , fi præcifum
ab Ecclefiæ membris eum qui utique recon-
ciliationis non meruit gratiam , raptim a præ-
fenti vita mortis natura fubduxerit . Unde ,
juxta Papa Leonis edictum , his qui in tem-
pore neceffitatis & in periculi urguentis in
ftantia præfidium poenitentiæ & mox recon-
ciliationis remedium implorant , nec fatisfa-
Etio interdicenda eft , nec reconciliatio de-
neganda ; quia mifericordiæ Dei nec menfu-
ras poffumus ponere nec tempora definire ?
De his autem qui accepta penitentia , an-
tequam reconcilientur ab hac vita receffe-
rint , quamquam diverfitas præceptorum de
hoc capitulo habeatur, illorum tamen nobis
fententia placuit qui , multiplices numero
de hujufmodi humanius decreverunt , ut &
memoria talium in Ecclefiis commendetur ,
& oblatio pro corum dedicata fpiritibus ac
cipiatur , Vide fupra cap. 110.
De Presbyteris vel Diaconibus graviori
noxa convictis ,
CXXXI. Item confirmatum eft ut fi quan-
do Presbyteri vel Diaconi in aliqua graviore
culpa convicti fuerint , qua eos a minifterio
neceffe fit removeri , non eis manus tanquam
pœnitentibus vel tanquam fidelibus laicis im-
ponatur . Neque permittendum ut rebaptiza
ti ad clericatus gradum promoveantur ,
De poenitentibus qui ex gravioribus leviori-
bufque commiffis poenitentiam gerunt .
CXXXII. De poenitentibus qui five ex gra-
vioribus commiffis five ex levioribus pœni-
tentiam gerunt , fi nulla interveniat ægritu-
do quinta feria ante Pafcha eis remitten-
dum Romanæ Ecclefiæ confuetudo demon-
ftrat . Ceterum de pondere æftimando deli-
&torum facerdotis eft judicare , ut adtendat
ad confeffionem pœnitentis & ad fletus atque
lacrymas corrigentis , ac tum jubere dimitti
cum viderit congruam fatisfactionem. Sane
fi quis ægritudinem inciderit , atque ufque de-
fperationem devenerit ei eft ante tempus
Pafcha relaxandum , ne de feculo abfque com-
munione difcedat .
De his qui convivio folo gentilium & efcis
immolatitiis ufi funt ,
CXXXIII. Qui convivio folo gentilium &
efcis immolatitiis ufi funt , poffunt jejuniis
& crebris manuum impofitionibus purgari ;
ut deinceps ab idolothytis abftinentes , facra-
mentorum Chrifti poffint effe participes . Si
autem aut idola adoraverunt , aut homicidiis
vel fornicationibus contaminati funt , ad com-
munionem cos , nifi per pœnitentiam publi
( 1 ) Superftitibus . ) In codice Sangallenfi le
gitur fupprefibus , in Camberonenfi fubpreftibus,
in Normannico preftibus . Sic olim fcribebant
cam & per manus impofitionem facerdotali
prece fint reconciliati , non oporter admitti ,
Tempora poenitudinis habita moderationé funt
conftituenda prour converforum animos facer-
dotes infpexerint effe devotos , pariter etiam
habentes ætatis fenilis intuitum , & periculo-
rum quorumque aut ægritudinum refpicientes
neceffitates ; in quibus fi quis ita graviter ur-
geatur ut dum adhuc poeniter , de falute ipfius
defperetur , oportet ei per facerdotalem fol-
licitudinem , id eft , per manus impofitionem ,
abfolutione precum facerdotalium commu-
nionis gratia fubveniri . Vide fupra cap. 126,
Ut pœnitentes qui ex gravioribus peccatis pœ-
nitentiam gerunt , tribus annis fint inter
audientes , fi veram pœnitentiam gefferint ,
CXXXIV. Pœnitentes qui ex gravioribus
peccatis poenitentiam gerunt , fi ex corde pœ-
niteant , ficut Nicæna Synodus de lapfis con-
ftituit , tribus annis fint inter audientes , quin-
que vero vel feptem annis fubjaceant inter
poenitentes manibus facerdotum . Duobus et-
lam annis oblationes modis omnibus non finan
tur offerre; fed tantummodo populis in ora-
tione focientur . Nec confundantur Deo colla
fubmittere qui eum non timuerunt abnegare .
Quod fi , utpote mortales , intra metas præ-
fcripti temporis cœperit vitæ finis urguere ,
fubveniendum eft implorantibus , feu ab Epi-
fcopo qui poenitentiam dedit , feu ab alio ,
qui tamen datam effe probaverit , aut fimi-
liter a Presbytero , juffu aut permiffu tamen
proprii Epifcopi , per manus impofitionem ,
abfolutione precum facerdotalium , viaticum
abeuntibus de feculo non negetur . Pueris au-
tem , quibus a puritate vocabulum eft , feu
Clericis , feu laicis , aut etiam fimilibus puel-
lis , quibus ignorantia fuffragatur ætatis , ali-
quandiu fub manus impofitione detentis red-
denda communio eft . Quod fi ante præfini-
tum pœnitentiæ tempus , defpecti a medicis ,
rece-
aut evidentibus mortis preffi indiciis
pta quiquam communionis gratia convalue-
rint , fervemus in eis quod Nicæni canones
ordinarunt , ut habeantur inter illos qui in
oratione fola communicant , donec impleatur
fpatium temporis eifdem præftitutum .
De catechumenis non prætereundis ,
CXXXV. Nec catechumeni prætereundi
ficut
funt ; quia non eft cauffa diffimilis
idem fancti canones ordinarunt . Hi qui quo
libet modo Chriftum , quem femel confeffi
funt , abjurarint , tribus annis inter audientes
fint, & poftea cum catechumenis permittan
tur orare, per manus impofitionem commu
nionis catholicæ gratiam recepturi .
Ut
cum de fuperftitibus intelligerent, Vide Notas
ad Gratianum ,
 LIBER
Ut qui pœnitentiam publice gerunt , uno anno
fint cum cilicio inter audientes .
CXXXVI . Qui poenitentiam publice ge-
runt , debent unum annum effe cum cilicio
inter audientes , vel ufque ad magnum diem ,
( 1 ) & populo , quando intrat in Ecclefiam
perfufi lacrymis veniam poftulare , precarique
cum humiliter ut pro eis dignentur orare .
Tribus vero annis fubjaceant inter poeniten-
tes manibus facerdotum in loco retro oftio
Ecclefiæ pœnitentibus conftituto , & feorfum
infra ipfam tamen Ecclefiam , feclufo popu
lo tamen , jam non in terram proftrati , fed
vultu & capite humiliato humiliter & ex
corde ut fupra dictum eft , veniam poftu-
lent , & pro fe orare expofcant . Duobus et-
iam annis oblationes modis omnibus non finan-
tur offerre ; fed populis tantummodo in ora-
tione focientur 2 ut perfectionem feptimo in
Coena Domini confequantur anno , id eft per
Epifcopi , vel ejus juffu , fi ipfe abeft , alio-
rum facerdotum manus impofitionem , abfo-
lutione facerdotalium precum , communionis
catholicæ gratiam recepturi . Qualiter feptem
annorum pœnitentia agatur . In his vero fe-
ptem annis multipliciter jejuniis , orationibus ,
Hetibus , & eleemofynarum , prout melius po-
tuerint , exhibitionibus & lacrymis perfiftant .
Et ne ulterius eis talia contingant admodum
caveant , dicente Domino : Vade , & amplius
noli peccare .
De poenitentibus tranfgrefforibus .
CXXXVII . Ut hi qui frequenti prævari-
eatione peccata vel pænitentiam iterant , fre-
quenti fententia , nifi per fatisfactionem quæ
prævaricati funt emendare nitantur , coercean-
tur vel condemnentur , ut hæc quæ volun-
tarie non diluerunt inviti emendent . Quod
fi his aliquis renuerit , & præceptis fui facer-
dotis inobediens apparuerit , fecundum mo-
dum culpæ excommunicetur . Si quis autem
his ante reconciliationem & eorum fatisfa-
&tionem abfque proprii Epifcopi licentia com-
municare præfumpferit , fimili excommunica-
tioni fubjacear . Sacerdotes autem ad quos
pertinere nofcuntur , fi eos quolibet munere
vel favore aut neglegentia admonere nolue-
rint , aut per fatisfactionem revertentes non
fufceperint , aut contemnentes de Ecclefia non
ejecerint , fimili fententia plectantur , quouf-
que vel emendationis vel eorum damnatio-
nis fententia promulgetur .
Tom. III.
( 1 ) Magnum diem . ) Id eft , diem Pafchatis ,
ut explicat Henricus Spelmannus . Protevange-
lium D. Jacobi : Venit autem dies Domini ma-
gna, & dixit Judith ancilla ejus : Quoufque tan-
dem affiges animam tuam ? Non licet tibi luge-
re , quia dies Domini magna eft . Hic tamen ma-
gnus dies non fignificat diem Pafchatis , fed
feriam quintam fanctæ hebdomadæ , qua pœ-
nitentes reconciliabantur . Capitula Herardi
V. 231
Ut pœnitentibus abfque perfonarum acceptione
poenitentia detur,
CXXXVIII . Ut facerdos pœnitentibus abf-
que perfonarum acceptione pœnitentiæ leges
injungat .
De neglegentioribus pœnitentibus ,
CXXXIX . Ut neglegentiores pœnitentes tar-
dius recipiantur ,
De eo qui pœnitentiam in infirmitate
petit .
CXL. Is qui poenitentiam in infirmitate
petit , fi cafu , dum ad eum facerdos invita-
tus venit , oppreffus in infirmitatę obmutuit
vel in phrenelim verfus fuerit , dent tefti
monium qui eum audierunt , & accipiat pœ-
nitentiam . Et fi continuo creditur moritu-
rus , reconcilietur per manus impofitionem ,
& infundatur ori ejus euchariftia . Si fuper-
vixerit commoneatur a fupradictis teftibus
petitionis fuæ fatisfactio & fubdatur ftatu-
tum pœnitentiæ tempus , quandiu facerdos
qui poenitentiam dedit probaverit . Vide fui
pra cap. 120,
Ut pœnitentes non fe credant abfolutos nifi
per manus impofitionem .
CXLI. Pœnitentes qui in infirmitate via-
ticum euchariftiæ acceperunt non fe credant
abfolutos fine manus impofitione , fi fuper-
vixerint . Vide fupra cap. 118.
De poenitentibus qui antequam leges pœniten-
tiæ exfequantur , fi cafu in itinere
vel in mari mortui fuerint ,
CXLII. Pœnitentes qui antequam leges po
nitentiæ exfequantur , fi cafu in itinere vel
in mari mortui fuerint , ubi eis facerdos fub-
venire non potuerit , memoria eorum & ora-
tionibus & oblationibus commendetur .
De loco monafteriorum vel ædificiis
providendis ,
CXLIII. Dignum ac neceffarium eft ut
Miffi noftri per quæque loca directi fimul
cum Epifcopis uniufcujufque diocefis perfpi-
ciant loca monafteriorum Canonicorum pari-
ter & monachorum , fimulque & puellarum ,
fi in apto & in congruo loco fint pofita
ubi commodum neceffarium poffit adquiri ,
quod ad utilitatem pertinet monafteriorum
ficut in fancta regula dicitur . Monafterium
autem ita debet conftitui ut omnia ( 2 ) ne-
V 2 cef-
Archiepifcopi Turonenfis cap. 14. in die magno
cone reconciliandi . Alibi dies magnus intelli-
gitur de die , in quo fiet judicium univerfale .
Carolus M. in epiftola ad Elipandum & cete-
ros Epifcopos Hifpaniæ orat " ut Deus illos in
die magno ante confpectum gloriæ fuæ gloriofos
fare concedat .
(2 ) Omnia neceffaria. ) Concilium Trosleja-
num cap. 3. Sane ne ulla monacbis evagandi vel
de
 238 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

ceffaria ( 1 ) infra monafterium exerceantur ,

ut non fit neceffitas monachis vel Clericis ( 2 )
vagandi foras ; quia omnino non expedit ani-
mabus eorum . Similiter quoque ædificationes
monafteriorumfupradicti Miffi & cum eis Epi-
fcopi per diverfa loca prævideant , fi apta fint
& congruenter fanctæ profeffioni compofitæ ,
vel fi clauftrum firmum habeant in quo fal-
vari poffint animæ in eis commorantium fub
difciplina canonica vel regulari . Ubi autem
aliter inventa fuerint , hoc omnimodis Epi-
.
fcopus loci illius faciat emendari , ita ut con-
dignam profeffioni eorum cuftodiam habeant
Canonici vel monachi atque nonnanes , ne
detur eis occafio maleficiendi ; quod abfit ,
Ut Epifcopi fciant qualiter Canonici qui funt
cum Abbatibus vivant .
Ne laici Presbyteros ejiciant de Ecclefiis ,
CXLVII. Ut laici Presbyteros non ejiciant
de Ecclefiis , neque conftituant fine confenfu
Epifcoporum fuorum , Capit. a, 813, c. 2,
Ne laici a Presbyteris munera exigant ,
CXLVIII. Ut laici omnino munera inju
fta non exigant a Presbyteris propter com
mendationem Ecclefiæ cuiquam a Presbyte
ro . Ibid. c. 3.
De fugitivis Clericis ,
CXLIX. Ut unufquifque Epifcopus in fua
parrochia diligenter Presbyteros vel Clericos
inquirat unde fint . Et fi aliquem fugitivum
invenerit , ad fuum Epifcopum redire faciar ,

CXLIV. Præcipimus ut unufquifque Epi-
fcopus fciat per fingula monafteria quantos
quifque Abba Canonicos in monafterio fuo
habeat . Et hoc omnino ambo pariter provi-
deant ( 3 ) , ut fi monachi fieri voluerint
regulariter vivant . Sin autem , canonice vi-
vant omnino ,
Ut Presbyteri cbrifma diligenter
cuftodiant .
CXLV. Presbyteri fub figillo ( 4 ) cufto,
diant chrifma , & nulli fub prætextu medi-
cing vel maleficii ( 5 ) donare inde præfu
mant ( 6 ) . Quod fi fecerint , honore pri-
ventur .
Ut Presbyteri utantur affidue oraviis .
CXLVI. Ut Presbyteri fine intermiffione
utantur orariis propter differentiam facerdotii
dignitatis .
De letania majore .
CL. Placuit nobis ut letania major ( 7 )
obfervanda fit a cunctis Chriftianis diebus
tribus ,
De quatuor temporibus obfervandis .
CLI. Conftituimus ut quatuor tempora an
ni ab omnibus cum jejunio obferventur , Id
eft , in Martio menfe hebdomada prima , feria
quarta & fexta & Sabbato veniant omnes
ad Ecclefiam hora nona cum letaniis ad Mif-
farum follemnia . Similiter in menfe Junio
hebdomada fecunda , feria quarta & fexta
& Sabbato jejunetur ufque ad horam nonam ,
& a carne ab omnibus abftineatur . Similiter
in menfe Septembrio hebdomada tertia . Et
in menfe Decembrio hebdomada que fuerit
plena ante vigiliam natalis Domini ; ficut eft
in Romana Ecclefia traditum .
De indicto jejunio.

CLII. Quod fi quis indictum jejunium ( 8 )

fu-

de talibus præfumendi quippiam detur occafio , bene canonise vivant . Vide Capitulare pri
provideant Abbates vel Præpofiti monafteriorum mum anni DCCCXIII . cap. 4.
ut fecundum quod temporis vel loci fert poffibili- ( 4 ) Prefbyteri fub figillo , ) Vide caput unde
tas , omnia illis in victualibus & veftibus necef- cimum capitulorum presbyteris datorum poft Ca
faria , ficut regula præcipit , opportune miniftren- pitulare ad Sak . Vide etiam Capitulare pri
tur. Vetus auctor hiftoria Trevirenfis in tomo mum anni DCCCX111. cap. 17. lib. 3. Capitular.
II. Spicilegii Dacheriani pag. 247. Eftimo nam- cap. 55. & Addit. 111. cap. 99.
que quod Epifcoporum eft fummam Dro famulan- ( 5 ) Maleficii . ) Ifidorus Clarius Epifcopus
tibus diligentiam adhibere , neceffaria miniftrando ; Fulginas in conftitutionibus fynodalibus anni
ne dum pro neceffariis conquirendis negotiantur , MDL. cap. 4. Corpus Domini honorifice cuftodiatur
fando propofito difcedere compellantur . in pyxide munda decenti , una cum oleg
(1 ) Neceffaria . ) Id eft , aqua , molendinum , fanto Jub clavi diligenter reponatur in aliquo
bortus , piftrinum , vel artes diverfæ intra mona- loco condecenti fpecialiter ad boc conftituto . Quod
Berium exerceantur , ut hic legitur in regula San- fi qua parrochia funt que non teneant corpus
ati Benedicti . Domini , boc quod diximus faciant de oleo fanéto ,
( ) Vel Clericis . ) Hæc verba non extant in hoc maxime , ne ad veneficia poffint auferri .
regula Sancti Benedicti , & addita funt pro- ( 6 ) Præfumant . ) In Concilio Texto Arela-
pter Canonicos , ut recte obfervat Hugo Me- tenfi & in ftatutis Bonifacio Archiepifcopo tri-
nardus in Notis ad Concordiam regularum pag. butis cap, s . additur : Genus enim facramenti eft,
2034. non ab aliis nifi a faderdotibus contingi debet .
( 3 ) Provideant . ) Hunc locum fic expofuit Itaque caput iftud fumptum eft fimpliciter ex
is qui ftatuta collegit qua Sancto Bonifacio tri- Capitulari primo anni DCCCXIII . quod hanc clau-
buuntur in tomo nono Spicilegii Dacheriani fulam non habet , Deeft quoque in Concilio
pag. 64. cap. 12. Ut diligenter unufquifque Epi- Moguntiaco .
Jcopus in fua parochia prævideat ut ubi monafe- ( 7 ) Letania major . ) Vide infra lib. 6. cap 74,
rium monachorum fuerit , f regulariter vivant ( 8 ) Indictum jejunium , ) Ab Epifcopo nimi
☛ monachise ; uki autem canonica vita fuerit , rum , Riculfus Epifcopus Sueflionenfis cap. 22.
Quan
 LIBER
fuperbiendo contempferit , & obfervare cum
ceteris Chriftianis noluerit , in Gangrenfi Con-
cilio præcipitur ut anathematizetur nifi emen-
dare ftudeat .
De dominicis diebus ,
CLIII. Omnes dies dominicos cum omni
veneratione obfervare decrevímus , & a fer-
vili opere abftinere . Et mercatus in eis mi-
nime fit , nec placitum ubi aliquis ad mor
tem vel ad pœnam tradatur .
De decimis .
CLIV. Admonemus arque præcipimus ut
decimis Deo omnino dari non neglegatur ,
quam Deus ipfe fibi dari conftituit : quia ti
mendum eft ut quifquis Deo fuum debitum
abftrahit , ne forte Deus per peccatum fuum
auferat ei neceffaria fua , & qui decimam
Deo dare neglexerit , novem partes auferan
tur ab eo .
Ut Ecclefie pacem babeant .
CLV. Reum confugientem ad Ecclefiam
nemo abftrahere audeat , neque inde donare
ad pœnam vel ad mortem , ut honor Dei &
fanctorum ejus confervetur . Sed rectores Ec-
clefiarum pacem & vitam ac membra eis ob-
tinere ( 1 ) ftudeant . Tamen legitime com-
ponant quod inique fecerunt ,
Iterum de pace Ecclefiarum .
CLVI. Præcipimus ut in Ecclefiis ( 2 ) aut
in domibus Ecclefiarum vel in atriis placita
fecularia minime fiant .
Tom. III.
Quando autem vobis a noftra parvitate vel a com-
miniftris noftris jejunium faciendum injungitur ,
plebes ad Ecclefiam venire rogate . Indicebatur
etiam interdum a palacio , ut pluribus exemplis
probari poffet . Capitulare Ahytonis Epifcopi
Bafileenfis cap. 8. Indictum vero jejunium quan-
do a palatio vel a dono fuerit denunciatum , ab
omnibus generaliter obfervetur . Torfit hic locus
clariffimum editorem iftius capitis : qui ut fe
a difficultatibus hic occurfantibus expediret ,
putavit hic pro domo legendum effe Domno , ita
ut intelligatur Domnus Apoftolicus five Papa .
Nos fimplicius exiftimamus hic per vocem do-
mo intelligi domum epifcopii , in qua Epifco-
pus habitat , unde jejunia indicit . Ac fane fi
lectio ifta , quæ conftans eft in duobus antiquif-
fimis codicibus manufcriptis monafterii Sangal-
lenfis , mutanda effet in Domno , non ftatim fe-
queretur explicandam illam effe de Domno
Apoftolico Romano . Simpliciter verum effet
exiftimare per Domnum hic intelligi proprium
Epifcopum . Rhabanus lib. a. de inftitutione
Clericorum cap. 25. Necnon & illa omnino cufto-
dire oportet unumquemque qua communiter omni-
bus facere five pro tribulatione five pro gratia-
rum actione proprius Ecclefie mandat Epifcopus .
Quia qui conftituta atque demandata jejunia fer-
vare neglexerit , peccat . Amalarius in libro de
ordine antiphonarii cap. 77. Collegi quoque fimul
quafdam antiphonas que confonant tempori exomo-
logefeos ; jolemus eos & eas canere per notes
quando obfervatur jejunium indicum &jejunium
quatuor temporum .
V. 233
Ut antiqua Ecclefiæ bonorens fuum
babeant .
CLVII. Ecclefiæ antiquitus conftitutæ nee
decimis nec aliis poffeffionibus priventur , ita
ut novis oratoriis tribuantur . Vide fupra lib.
2. cap. 36.
De beneficiis ecclefiafticis .
CLVIII. Quicunque beneficium ( 3 ) cc-
clefiafticum habent , ad tecta Ecclefiæ reftau-
randa vel ipfas Ecclefias emendandas omni-
no adjuvent , &
1 nonam & decimam reddant .
Capit. a. 813. c. 24.
Ne Presbyter Miffam folus canter .
CLIX. Nullus Presbyter , ut nobis vide
tur , folus Miffam cantare ( 4 ) rede valet .
Quomodo enim dicet Dominus vobifcum ,
vel furfum corda admonebit habere , & alia
multa his fimilia cum alius nemo cum
co fit ( 5 ).
De oblatione & pace in Ecclefia facienda .
CLX. Oblationem quoque & pacem in
Ecclefia facere jugiter admoneatur populus
Chriftianorum : quia ipfa oblatio fibi & fuis
eft remedium animarum 9 & in
magnum
ipfa pace vera unanimitas & concordia de-
monftratur .
De fymbolo & oratione dominica ,
CLXI. Symbolum ( 6 ) , quod eft fignacu
lum fidei , & orationem dominicam difcere
femper admoneant facerdotes populum Chri-
ftianum . Volumufque ut difciplinam condi-
V 3 gnam
(1 ) Membra eis obtinere . ) Vide Einhardum
epiftola 7. & 25.
(2 ) Præcipimus ut in Ecclefiis . ) Vide infra
Addit. III. cap. 32 & 118.
(3) Quicunque beneficium . ) Caput iftud fum-
ptun eft ex capite 42. Concilii Moguntiaci ,
ex quo etiam illud laudavit Burchardus . Vide
fupra lib. 4. cap. 40. & Notas ad Reginonem .
(4) Solus Miffam cantare . ) Contra in Capi
tulis Theodori Archiepifcopi Cantuarienfis , fi
tamen Theodori funt , editis in tomo nono Spi-
cilegii Dacheriani legitur cap. 49. Presbytero li-
ceat foli Miffam facere , fi neceffe eft . Vide infra
Addit. II . cap. 9.
( 5 ) Cum eo fit . ) Simon Goulartius in addi-
tionibus ad Catalogum teftium veritatis pag.
1023. monet quofdam pro his verbis habere
communicet . Deinde addit : In communione ete-
nim myfteriorum hæc verba Dominus Vobifcum,
Surfum corda c. elata voce a Diacono & Sa-
cerdote pronuntiabantur , turba fidelium adftante
figna facra participante . In initio divifionis
quæ in Ecclefiam irrepfit occafione errorum
Martini Lutheri , contendebant Proteftantes
non debere Miffam celebrari nifi cum adfint
aliqui communicantes . Ad quæ Joannes Co
chlæus refpondit non recte auferri Millas pro-
pter defectum communicantium , & nullam Scri-
pturam prohibere ne folus facerdos fumat eu
chariftiam .
( 6 ) Symbolum , ) Vide Concilium Cloveshar
vix cap. xi.
 234 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
gnam habeant qui hæc difcere neglegunt , five
in jejunio , five in alia caftigatione . Propte-
rea dignum eft ut filios fuos donent ad fcho-
lam , five ad monafteria , five foras Presby-
teris , ut fidem catholicam recte difcant &
orationem dominicam , ut domi alios doce-
re valeant . Qui vero aliter non potuerit ,
vel in fua lingua hoc difcat .
Ut malum ebrietatis omnino vitetur .
CLXII. Magnum malum ebrietatis , unde
omnia vitia pullulant , modis omnibus cave-
re præcipimus . Qui autem hoc vitare nolue-
rit , excommunicandum eum effe decrevimus
ufque ad emendationem congruam .
De fpiritalibus filiolis ,
CLXIII. Precipimus ut unufquifque com-
pater vel proximi fpiritales filios fuos catho-
lice inftruant . Vide fupra lib. 2. cap. 37•
Ut canticum luxuriofum circa Ecclefias
deferatur .
CLXIV. Canticum turpe atque luxurio-
fum circa Ecclefias agere omnino contradi-
cimus , quod ubique vitandum eft .
De incefluofis .
CLXV. Ut Epifcopi inceftuofos puriter ( 1 )
inveftigare ftudeant omnino præcipimus . Er
fi pœnitere noluerint , de Ecclefia expellan-
tur donec ad pœnitentiam revertantur ,
Ne in quarta aut in quinta aut fexta gene-
ratione conjugium copuletur .
CLXVI. Contradicimus quoque ( 2 ) ut
in quarta vel quinta fextaque generatione
nullus amplius conjugio copuletur . Ubi au-
(1) Puriter . ) Ita veteres libri & omnes edi-
tiones Capitularium . Deeft autem hæc vox in
codice Camberonenfi & apud Reginonem . In
prima editione Capitulorum , quæ cum canonibus
Concilii Wormatienfis edi folent, legitur, puni
ter inveftigare Audeant . Pro quo Crabbus &
reliqui Conciliorum editores male repofuerunt,
punire investigare ftudeant . Male , inquam ,
Nam fecundum judiciorum ordinem prius in-
veftigandi funt rei , dein puniendi . Error or-
tus eft ex prurigine corrigendi . Hinc etiam
emendandum eft Concilium Moguntiacum , ubi
pariter fcriptum eft loco puriter . Longius aber
ratum eft in capite 28. Concilii Moguntini an-
ni DCCCXLVII. ubi ita legitur : Ut Epifcopi ince-
fuofos penitus inveftigare ftudeant . Vocem por
ro puriter vir clariflimus Francifcus de Roye in
libro de Miffis dominicis pag. 92. fic intelligi
poffe exiftimat ut Epifcopi debeant inceftuo-
fos inveftigare abfque dilatione , ficut Jurifcon-
fultis pure , id eft , fine die & conditione . Ex
primo tamen Capitulari anni pcccv. cap. 16.
colligi poffe videtur alium effe iftius vocabuli
fenfum , nimirum ut Epifcopi fic puriter & abf-
que perfonarum acceptione inceftuofos invefti-
gent & examinent ut nec propter alicujus ami-
citiam alii relaxentur , alii yero conftringantur .
In vetuftiflimo libro facramentorum, Ecclefiæ ,
ut reor , Lemovicenfis , qui nunc extat in biblio-
theca regia , fic legitur : Ordo ad vifitandum
ungendum infirmum . Antequam ungeatur infir-
tem poft interdictum factum inventum fue-
rit , feparentur .
Ne proprius filius de baptifmo fufcipiatur
el ad confirmationem teneatur .
CLXVII. Nullus igitur proprium filium
vel filiam de fonte baptifmatis fufcipiat , nec
filiolam nec commatrem ducat uxorem , nec
illam cujus filium vel filiam ad confirmatio-
nem tenuerit . Ubi aurem factum fuerit , fe-
parentur ,
De damnatis nuptiis .
CLXVIII. Si quis viduam ( 3 ) uxorem
duxerit , & poftea cum filiaftra fua fornica-
tus fuerit , feu duabus fororibus nupferit ( 4 )
aut fi qua duobus fratribus nupferit , feu cum
patre & filio , tales copulationes ( 5 ) anathe-
matizari nec umquam amplius conjugio
copulari ( 6 ) , fed fub magna diftrictione
fieri ( 7 ) .
De cura & prædicatione facerdotum erga po-
pulum fibi commiffum , ut facinorofos
extra Ecclefiam ejiciant .
CLXIX. Ut facerdotes populi fibi com-
miffi curam habeant , & inftanter de eorum
animarum falute prædicent , & ut facinoro-
fos fecundum evangelicam inftitutionem ar-
guant .
Ut Presbyteri omnes fuos fubjectos orationem
dominicam & fymbolum doceant .
CLXX. Quod Presbyteris prævidendum fit
ut omnes qui Chriftiano nomine cenfentur
orationem dominicam & fymbolum memori-
ter teneant & intellegant .
Qui-
mus, confiteatur omnimodis Deo & facerdoti fuo
puriter omnia peccata fua , & reconciliationem ab
eo percipiat plenam . Eadem habentur in codice
Tiliano , ut legitur apud Hugonem Menardum
in Notis ad librum facramentorum pag. 340.
Item apud Morinum in appendice tractatus de
poenitentia pag. 25. ubi tamen perperam editum
eft pariter pro puriter .
(2. Contradicimus quoque . ) Hæc conftitutio
renovata eft in Concilio Moguntino anni DCCC-
XLVII. cap. 30.
(3 ) Si quis viduam . ) Caput iftud reperitur
in eodem Concilio Moguntino anni DCCCXLVII,
cap. 29.
(4 ) Duabus fororibus nupferit . ) Flodoardus
lib. 3. cap. 29. de epiftolis Hincmari : Item cui-
dam fratri de bomine qui cum quadam femina
concubuit & poftea fororem ipfius in conjugium du-
xit . Vide infra Addit. III. cap. 115.
(5 ) Tales copulationes . ) Codex Camberonen-
fis ita habet : Pro tam injufta copulatione debet
anathematizari , nec unquam amplius copulari , fed
fub magna difrictione feriri .
( 6 ) Amplius conjugio copulari . ) Ita vetera
pleraque exemplaria . Editio Francifci Pithoei :
nec unquam amplius conjugio Jub magna diftrictione
copulart ; quam lectionem in nullo eorum libro-
rum reperi quibus ufus fum .
( 7 ) Fieri . ) In libro Trecenfi & Cambero-
nenfi legitur feriri .
 LIBER V. 235

Quibus temporibus baptizandum fit . Ut in domibus non confecratis nequaquam

CLXXI. Ut baptifmum non fiat nifi fta-
tutis temporibus , id eft , Pafcha & Pente-
coften nifi infirmitas intercefferit . Et ut
aliubi non baptizetur nifi in vicis publicis ,
nifi , ficut jam dictum eft ob infirmitatis
cauffam .
Miffa celebretur .
CLXXVIII. Sancitum eft ut nullus Pres-
byterorum in domibus ab Epifcopis non con-
fecratis oblationem offerre quoquo modo præ-
fumat .
Ut Presbyteri , Diaconi , vel Subdiaconi nec

Quod nullum pretium pro baptifmo
accipi debeat .
CLXXII. Ut nemo Presbyterorum pro ba-
ptifmo pretium accipere præfumat . Quod fi
fecerit , fciat fe canonica regula effe da-
mnandum .
De decimis , ut fideliter a fidelibus dentur ,
canonice a Presbyteris dividantur .
CLXXIII. Ut decimæ fideliter fanctæ Ec-
clefiæ reddantur , & Presbyteri fecundum ca-
nonicam regulam fideliter eas dividant .
De Presbyteris, ut feculares non exerceant
curas , neque judices villarum fiant .
CLXXIV. Ut Presbyteri curas feculares
nullatenus exerceant , id eft , ut neque judi-
ces neque majores villarum fiant .
Ut in titulis quibus Presbyteri confecrantur ,
ante fuam promotionem ftabilitatem
promittant .
CLXXV. Ut Presbyteri qui in titulis con-
fecrantur , fecundum canones , antequam or-
dinentur ,, promiffionem ftabilitatis loci illius
faciant .
Ne femine cum Presbyteris babitent .
CLXXVI. Ut Presbyteri fecum feminas li-
centiam non habeant habitandi , & ut fufpi-
ciones effugiant .
De Presbyteris vel Clericis fugitivis .
CLXXVII. De fugitivis Presbyteris vel
Clericis canonica auctoritas obfervetur id
eft , ut nemo noftrum Clericum alterius par-
rochiæ ordinet neque ordinatum fufcipiat fine
permiffione fui Pontificis . Et hoc confideran-
dum eft , quid de talibus faciendum fit .
arma portent nec venationem exerceant .
CLXXIX . Et hoc cavendum eft , ut Pres-
byteri vel Diaconi five Subdiaconi arma por-
tare non præfumant neque venationes aliquas
tare non præfumant neque
exercere .
Quod non liceat mulieri velum five fponte
five non fponte acceptum dimittere .
CLXXX. Qualicunque modo ( 1 ) mulier ,
permittente canonice viro fuo, aut eo defun-
to , velum fan& tum in caput acceperit aut
fponte aut invita in eo permaneat omni-
no , nec dimittat . Capit. a. 757. c. II .
Ut res pauperum vel minus potentum mala
occafione non emantur .
CLXXXI. Propter provifiones pauperum ,
pro quibus curam habere debemus , placuit
nobis ut nec Epifcopi , nec Abbates , nec Co-
nec Judices , nullufque
mites , nec Vicarii
omnino , fub mala occafione vel malo inge-
nio res pauperum vel minus potentum nec
emere nec vi tollere audeat . Sed quifquis
ex eis aliquid comparare voluerit , in publi-
co placito coram idoneis teftibus & cum ra
tione hoc faciat . Ubicunque autem aliter in-
ventum fuerit factum , hoc omnino emendetur
per juffionem noftram . Supra lib. 2. c. 32.
De poteftate Epifcoporum pro rebus ecclefia-
fticis , ac de convenientia Epifcopo-
rum cum laicis .
GLXXXII. Ut Epifcopi ( 2 ) poteftatem
habeant res ecclefiafticas prævidere , regere ,
& gubernare , atque difpenfare fecundum ca-
nonicam auctoritatem . Volumus ut & laici
in eorum minifterio obediant Epifcopis ad
regendas Ecclefias Dei , viduas & orphanos ( 3 )
defenfandos , & ut obedientes fint eis ad eo-
rum Chriftianitatem fervandam . Et Epifco-
pi confentientes ( 4 ) fint Comitibus & judi-
cibus

(1 ) Qualicunque modo . ) Balfamon ad cano- iftius capitis defunt in codice Sancti Arnulphi
nem tertium Concilii Ancyrani : Porro & Co- Metenfis , in quo ifta fubftituuntur . Et Nico-
mnenam Dominam Theodoram , que dicta eft La- laus Papa ad locum , ita ut fecundum Jacrorum
parda illius Domini Andronici conjux , vi illius canonum fanctionem in poteftate Epifcopi res omnes
tyranni Andronici tonfam , Conftantinopolitana fy- Ecclefia confiftant , & ille fecundum timorem Dei
nodus non fivit mutare habitum , nec cum Crate quibus voluerit & quomodo voluerit illas difpen-
Hungaria , qui hoc vehementiffime petebat , con- Jet . Et in fuprafcripto libro ex canonica auctori
jungi , co quod poft ejus viri mortem proceffiffet tate affumptum iftud ita invenitur capitulum : Si
tonfura , etiamfi vi facta effet , & in cœnobiaco quis oblata dederit &c. ut fupra cap. 24. hujus
monafterio vitam egiffet . Vide capitula anni Dcc- fibri .
LII. cap. 4. & Notas ad Agobardum . (4 ) Et Epifcopi confentientes . ) Ifta in diver-
(2 ) Ut Epcopi . ) Caput iftud defcriptum eft fum mutata funt in decretis Stephani Regis
in Concilio Moguntino anni DCCCXLVII . cap. 7. Hungariæ , hoc modo : Confentiente que fint Co-
Illud quoque Sanctus Stephanus Hungariæ Rex mites judices Præfulibus fuis ad juftitias fa-
inferuit libro fecundo decretorum fuorum cap. 2. ciendas, juxta præcepta legis divina .
(3) Viduas orphanos . ) Hæc & reliqua pars
 236 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
eibus ad juftitias faciendas . Et ut nullatenus
per aliquorum mendacium , vel falfum tefti-
monium , neque perjurium , aut per præmium ,
lex jufta in aliquo depravetur .
De eo qui cauffam judicatam repetere
præfumit .
CLXXXIII. Si quis cauffam judicatam re-
petere præfumpferit in mallo 9 ibique refti
bus convictus fuerit , aut quindecim folidos
componat , aut quindecim ictus ab Scabinis
qui cauffam prius judicaverunt accipiat , Vi-
de fupra lib. 3. c. 31.
fifcalinis .
De colonis
CLXXXIV . Ut nec colonus nec fifcalinus
poffint alicubi traditiones facere . Ib. c. 36.
De vita Canonicorum .
CLXXXV . In omnibus igitur , quantum
humana permittit fragilitas decrevimus ut
Canonici Clerici canonice vivant , obfervan-
tes divinæ fcripturæ doctrinam & documen-
ta fanctorum patrum , & nihil fine licentia
Epifcopi fui vel magiftri eorum incompofite
agere præfumant . In unoquoque epifcopatu
ut fimul manducent & dormiant " ubi his
facultas id faciendi fuppetit . Vel qui de re-
bus ecclefiafticis ftipendia accipiunt , in fuo
clauftro maneant , & fingulis diebus mane
prima ad legionem veniant , & audiant quid
eis imperetur . Ad menfam vero fimiliter le-
&tionem audiant , & obedientiam fecundum
canones magiftris fuis faciant .
De Presbyteris occifis .
CLXXXVI . Presbyteri interfecti ( 1 ) Epi-
fcopo ad cujus parrochiam pertinent , folvan-
tur fecundum Capitulare gloriofi Karoli ge-
nitoris noftri 9 ita videlicet ut medietatem
wirgildi ejus Epifcopus utilitatibus Ecclefia
cui is præfuit tribuat & alteram medieta-
tem in eleemofyna illius jufte difpertiat : quia
nullus nobis ejus heres proximior videtur
quam ille qui ipfum Domino fociavit , Vide
jupra lib. 4. cap. 15 .
De accufatione Epifcopi ,
CLXXXVII. Ut Epifcopum nulli crimi-
nofo liceat accufare .
Quod non liceat monafteria Deo facrata
diverforia fieri fecularia .
CLXXXVIII. Ut deinceps monafteria quæ
( 1 ) Preſbyteri interfe&i . ) Vide canones Ifaa-
ci Epifcopi Lingonenfis tit. 2. cap. 1. ubi caput
iftud recte defcribitur ex lib. 5. cap. 186. ut in
antiquis codicibus. Vide etiam que dicta funt
fupra in Notis ad caput 15. libri quarti .
( ) Vicedomini. Janus a Cofta in titulum
31. libri primi Decretalium pag. 192. putat ali-
cubi Vicedominos eofdem effe qui a Græcis Oe-
conomi dicuntur , alibi vero ab Oeconomis
omnino feparandos effe . In vita Sancti Mein
werci Epifcopi Paderbornenfis cap. 83. legitur
Deo facrata effe pofcuntur , diverforia fecu-
laria fecundum inftitutionem in quantum
cavere hoc poffumus , non fiant , fed religio-
fis & Deum timentibus hominibufque facra-
tis tribuantur .
Ut conjurationes vel confpirationes nonfiant ,
CLXXXIX. Ut conjurationes vel confpi-
rationes non fiant ; quia hæc facientes facri
canones graviter damnant
De illis qui res Ecclefiæ tenent ,
CXC. Si quis ecclefiafticam rem tenet ,
& admonitus judicium declinaverit , quoad-
ufque ad difcuffionem veniat , aut rem re-
ftituat ecclefiafticam , aut communionę pri
vetur . Capit . II. a. 814. c. 2.
De ferva Ecclefiæ in furto comprehenfo .
CXCI. Si fervus Ecclefiæ in furto com-
prehenfus fuerit a judice publico ficut & -
reliqui diftringatur . Et fi judex publicus fer-
vum Ecclefiæ fine furto non præfumentem
fine audientia Vicedomini ( 2 ) aut Archi-
diaconi aut detinere aut injuriare præfum-
pferit , anno integro ab Ecclefiæ liminibus
arceatur ,
De his qui Clericum injuraverint . Ex
Concilio Autiffiodorenfi .
CXCII . Quicunque judex aut fecularis Pres
bytero aut Diacono aut cuilibet Clerico aut
de junioribus abfque audientia Epifcopi vel
Archidiaconi vel Archipresbyteri ( 3 ) injuriam
inferre præfumpferit , anathema ab omnium
Chriftianorum confortio habeatur . Vide infra
lib. 7. cap. 443.
Ut bomicidis vel ceteris reis qui legibus
mori debent , fi ad Ecclefiam confuge
rint , nullus eis victus detur .
CXCIII. Ut homicidis vel ceteris reis qui
legibus mori debent , fi ad Ecclefiam confu-
gerint , nullus eis victus detur . Capit. a.779-
e. 8. Addit. IV. c. 126.
De decimis per juffionem Epifcopi
difpenfandis .
CXCIV. Ut unufquifque fuam decimam
donet, atque per juffionem Epifcopi difpen
fet . Ibid. c.7. & c. 127.
Qualiter de latronibus faciendum fit .
CXCV. Ut latrones de infra emunitatem
a ju-
ipfum moriturum , afcito Vicedomino fuo , omnia
quæ in pecunia vel diverfarum eftarum copia
habuit , Ecclefiis & pauperibus erogari præce-
piffe . Vir clariffimus Carolus le Cointe in an-
nalibus ecclefiafticis Francorum ad annum 779.
§. 21. putat Vicedominum in capitulari anni
DCCLXXIX. cap. 19. eum effe qui alibi Vicecomes
appellatur .
(3 ) Archidiaconi vel Archipresbyteri. ) Hic
Archidiaconus præponitur Archipresbytero 9
Vide oinnino Notas ad Gratianum .
 LIBER
a judice ipfius emunitatis in Comitis placito
præfententur . Et qui hoc non fecerit be-
neficium & honorem perdat . Similiter Vaffi
noftri , fi hoc non adimpleverint , beneficium
& honorem perdant . Et qui beneficium non
habent , bannum folvant . Ib. c. 9. &c. 128,
De perjuriis .
CXCVI. De eo qui perjurium fecerit , ut
nullam redemptionem folvat , fed manum per-
dat . Quod fi accufator contendere voluerit
de ipfo perjurio , ftent ad crucem . Et fi ju-
rator vicerit legem fuam accufator emen-
det . Hoc vero de minoribus cauffis obfer-
vandum . De majoribus vero rebus , aut de
ftatu ingenuitatis , fecundum legem cufto-
diant. Ibid. c, 10. c. 129,
De latronibus jufte peremptis , & de homini
bus injufte punitis .
CXCVII , De vindicta & judicio jufto in
latrones facto teftimonia Epifcoporum abf-
que peccato Comitis effe dicuntur ita ta-
men ut abfque invidia aut occafione mala
hoc fiat , nihilque aliud ibi interponatur nifi
vera juftitia ad perficiendum . Ille vero qui
per odium vel malum ingenium & nifi pro-
pter juftitiam faciendam hominem punierit ,
honorem fuum perdat , & legibus contra quem
injufte fecit fecundum poenam quam intule-
rit emendet . Ibid. c. 11. & c. 130,
De nonis & decimis vel cenfu Ecclefiarum .
CXCVIII. De rebus vero Ecclefiarum
unde nunc cenfus exeunt decima & nona
cum ipfo cenfu folvantur . Ut unde antea
non exierunt , fimiliter nonæ & decimæ den-
tur . De cafatis vero quinquaginta folidus
unus , de triginta dimidius folidus , de vigin-
ti tranfmiffus unus . Et ut præcariæ modo
renoventur , Et ubi non funt fcriptæ , fiat
defcriptio inter conventores de verbo noftro .
Ibid. c. 13. & c. 132.
De tributariis Ecclefiarum .
CXCIX. De cerariis & tabulariis ac char-
tellariis ita fiat ficut a longo tempore decre-
tum eft . Ibid. c. 15. & c. 133.
Ut facramentum pro gildoma non fiat .
CC. De facramentis pro gildoma invicem
conjurantibus , ut nemo præfumat facere ·
Alio vero modo , de eleemofynis illorum
aut de incendiis aut de naufragiis , quam-
vis conhibentiam faciant , nemo in hoc ju-
rare præfumat . Ibid. c. 16. c. 134.
Ut iterantibus nullus impedimentum faciat .
CCI. De iterantibus qui ad palatium aut
aliubi pergunt , ut eos por collectam nemo
( 1 ) Biduanas . ) Id eft jejunium duorum
dierum . Rhabanus lib. 2. de inftitutione Cleri-
corum cap. 25. Leguntur aliqui fan& torum per
V. 237
fit aufus adfallire . Et nemo herbam defen-
fionis tempore præfumat tollere , nifi in ho-
ftem pergat , aut Miffus nofter fit . Ib.c. 17.
c. 135.
De teloneis forbannitis .
CCII. De teloneis , qualiter antea forban-
niti fuerunt , obfervetur , ut nullus tollat nifi
quod ab antiquo ftatutum fuerit . Ibid.c. 18.
& c. 136,
Ut mancipia non fine teftibus vendantur .
CCIII. De mancipiis , ut non vendantur
nifi aut in præfentia Epifcopi vel Comitis
aut in præfentia Archidiaconi aut Centena-
rii aut Vicedomini aut judicis Comitis , aut
ante bene nota teftimonia . Et ut foras mar-
cham nemo mancipia vendat . Et qui fece-
rit , tantas vices bannum folvat quanta man-
cipia vendidit . Et fi non habet pretium , in
vuadium fe ipfum tradat Comiti pro pretio
ufque dum ipfum bannum folvat . Ib. c. 19.
& c. 137.
Qualiter de Comitibus vel de Vaffis dominicis
juftitias non facientibus agendum fit .
CCIV. Si Comes in fuo minifterio jufti-
tias non fecerit , Miffis noftris de fua cauffa
vel de fuis exeniis ferviat ufque dum juftitia
ibi facta fuerint , Et fi Vaffus nofter jufti-
tias non fecerit tunc & Comes & Miffus
nofter ad ipfius cafam fedeant & de fuo vi-
vant quo ufque juftitias faciant . Ibid. c. 21 .
& c. 139.
De his qui pretium pro faida recipere &
juftitiam facere nolunt ,
CCV. Si quis pro faida pretium recipere
non vult & juftitiam exinde facere in ta-
lem locum eum mittere volumus , ut majus
Ở c. 141 .
damnum non crefcat . Ibid. c. 22. &
De latronibus bis per membra & tertio per
vitam puniendis .
CCVI. De latronibus ita præcipimus ob-
fervandum , ut pro prima culpa non moria-
tur , fed unum oculum perdat ; de alia ve-
ro culpa nafus ipfius latronis truncetur ; de
tertia culpa , fi fe non emendaverit , moria-
tur. Ibid. c. 23. & c. 142.
Decretale precum quorundam Epifcoporum .
CCVII. Capitulare qualiter inftitutum eft
in hoc Epifcoporum conventu ; id eft ut
unufquifque Epifcopus tres Miffas & tria pfal-
teria , unum pro Domno Rege , & aliud pro
exercitu Francorum tertium pro præfenti
tribulatione faciat . Presbyteri Miffas tres .
Monachi & monacha & Canonici , unufquif-
que pfalteria tria . Et biduanas ( 1 ) omnes
fa-
biduanas , five per triduanas , five etiam per to-
tam hebdomadam jejunium extendere . Regino lib.
1. cap. 163. Si quis lafcius in lingua fuerit,
tri-
 238 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
faciant , tam Epifcopi , monachi , & mona-
che , atque Canonici , atque eorum infra ca-
fati homines , vel qui potentes funt . Et unuf
quifque Epifcopus , Abbas , & Abbatiffa , qui
facere poteft , libram donet de argento aut
eam valente in eleemofynam , mediocres ve-
ro dimidiam libram minores vero folidos
quinque . Et Epifcopi , Abbates , & Abba-
tiffe pauperes famelicos quatuor pro ifta ftric-
citate nutrire debeant ufque tempore mef-
fium . Et qui tantum non poffunt , juxta quod
poffibilitas eft , aut tres vel duos aut unum .
Comites fortiores ( 1 ) libram de argento aut
valente donent in eleemofynam , mediocres
vero dimidiam libram ; Vaffus dominicus de
cafatis ducentis libram de cafatis centum
folidos quinque , de quinquaginta unciam
unam . Et faciant biduanas , & eorum ho-
mines , atque eorum cafati , vel qui hoc fa-
cere poffunt . Et qui redimere ipfam tridua-
nam voluerit , fortiores Comites uncias tres ,
minores denarios triginta , minores folidum
unum . Et de pauperibus famelicis ficut fu-
pra dictum eft ipfi faciant . Hæc omnia , fi
Domino placuerit , pro Domno Rege & exer-
citu Francorum & præfenti tribulatione Miffa
fancti Johannis fint completa . Ibid. c. 143.
Quod res Ecclefiarum vota fint fidelium , pre-
tia peccatorum , & patrimonia pauperum ;
quibus non folum conlata confervanda , fed
etiam alia augenda funt .
CCVIII. Quia juxta fanctorum patrum
traditionem novimus res Ecclefiæ vota effe
fidelium , pretia peccatorum , & patrimonia
pauperum , cui non folum habita conferva-
re , verum etiam multa , Deo opitulante ,
conferre optamus , tamen ut ab ecclefiafti-
cis de non dividendis rebus illius Ecclefiæ
fufpicionem dudum conceptam penitus amo-
veremus ftatuimus ut neque noftris neque
filiorum & Deo difpenfante fuccefforum no-
ftrorum temporibus , qui noftram vel proge-
nitorum noftrorum voluntatem vel exemplum
imitari voluerint , nullam penitus divifionem
aut jacturam patiantur , Vide fupra lib. I.
c. 77. Addit. III. c. 1.
De conlatis Ecclefiæ dividendis .
CCIX. Statutum eft ut quicquid tempore
triduana pænitentia expietur . Obiter moneo ca-
put feptimum Capitularis Haytonis Epifcopi Ba-
fileenfis fic omnino legi in duobus antiquiflimis
codicibus Sancti Galli : Septimo , ut fciant tem-
pora legitima ad baptizandum in anno , id eft ,
Jabbato fanéto Pafcha , ut illa triduana merfio in
baptifmate imitetur triduanam mortem Domini cla
rificata refurre&ione . Ubi vir clariffimus Lucas
Dacherius edidit trina merfio . Recte fane . Nam
fic legitur apud Sanctum Gregorium lib. 1. epift.
41. Nos autem quod tertio mergimus , triduana
Jepulture Jacramenta fignamus ; ut dum tertio
infans ab aquis educitur , refurre&io triduani tem-
poris exprimatur . Item in capitulis quibus ano-
nymus fcriptor refpondet ad interrogationes Ca-
roli Magni: Propterea infans ter mergitur infa-
imperii noftri a fidelibus Ecclefiæ fponte con-
latum fuerit , in ditioribus locis duas partes
in ufus pauperum , tertiam in ftipendia cede-
re Clericorum aut monachorum , in minori-
bus vero locis æque inter clerum & paupe-
res fore dividendum ; nifi forte a datoribus
alicubi fpecialiter datæ fuerint , Vide fupra
lib. I. c, 80,
De ordinatione fervorum.
CCX. De fervorum ordinatione , qui paf-
fim ad gradus ecclefiafticos indifcrete promo-
vebantur , placuit omnibus cum facris cano-
nibus concordare debere . Id enim ftatutum
eft , ut nullus Epifcoporum deinceps eos ad
facros ordines promovere præfumat , nifi prius
a dominis propriis libertatem confecuti fue-
rint . Et fi quilibet fervus dominum fuum
fugiens , aut latitans , aut adhibitis teftibus
munere conductis vel corruptis aut quali-
bet calliditate vel fraude ad gradus ecclefia-
fticos pervenerit , decretum eft ut deponatur
& dominus ejus eum recipiat . Si vero pater
ejus vel mater ab alia patria migrans in ea-
dem provincia filium genuerit , & ipfe filius
ibidem educatus & ad gradus ecclefiafticos
promotus fuerit , & utrum fervus fit ignora-
verit , & poftea veniens dominus illius legi-
bus eum adquiferit , fancitum eft ut fi do-
in
minus ejus illi libertatem dare voluerit
gradu fuo permaneat . Si vero eum catena
fervitutis a caftris dominicis extrahere volue.
rit , gradum amittat : quia juxta facros or-
dines vilis perfona manens facerdotii digni
tate fungi non poteft . De rebus vero illo-
rum vel peculiare qui a propriis dominis li-
bertate donantur , ut ad gradus ecclefiafticos
jure promoveantur , ftatutum eft ut in pote-
ftate dominorum confiftat utrum illis conce-
dere an fibi vindicare velint . Ceterum fi poft
ordinationem aliquid adquifierint , illud ob-
fervetur quod in canonibus de confecratis ni-
hil habentibus conftitutum eft . De Ecclefia-
rum vero fervis communi fententia decretum
eft ut Archiepifcopi per fingulas provincias
conftituti noftram auctoritatem habeant , fuf-
fraganei vero illorum exemplar illius penes
fe habeant . Et quandocunque de familia Ec-
clefiæ utilis inventus aliquis ordinandus eft
in ambone ipfa auctoritas coram populo le-
ga-
cro fonte ut fepulturam triduanam Chrifti trina
demerfio myftice defignaret . Sed ego tamen puto
retinendam effe lectionem quam præferunt ve-
tera Haytonis exemplaria , eumque fortaffis lu-
dere voluiffe in antithefi triduana merfionis &
triduanæ refurrectionis .
(1) Comites fortiores . ) Id eft , majores , ut
recte explicat Hugo Menardus in Notis ad Con-
cordiam regularum pag. 149. Erant enim tum
in regno Francorum Comites majores , ut Co-
mes Arvernorum , cum eodem tempore in pa-
go Arvernico eflent præterea Comites Briva-
tenfis , Talamitenfis , & Tollornentis . Plura
exempla fi quis habere defiderat , facile inve-
nientur in veteribus libris & monumentis .
 LIBER
gatur, & coram facerdotibus , vel coram fide-
Tibus laicis , & ante cornu altaris , ficut in
noftra auctoritate continetur , remota quali
bet calliditate , libertatem confequatur , &
tunc demum ad gradus ecclefiafticos promo-
veatur, Similiter quoque de his agendum eft
quos laici de familia Ecclefiarum ad facros
ordines promovere voluerint . Sed & de his
quos Præpofiti Canonicorum aut monacho-
sum ordinandos expetiverint eadem forma
fervanda eft . Ibid. c. 82.
De perfonis a quibus non funt res
accipienda .
CCXI. Statutum eft ut nullus quilibet ec-
clefiafticus ab his perfonis res deinceps acci-
pere præfumat , quorum liberi aut propin-
qui hac inconfulta oblatione poffint rerum
propriarum exheredari . Quod fi aliquis de-
inceps hoc facere tentaverit , fynodali fen-
tentia diftricte feriatur , & res ad exhereda-
tos redeant . Ibid, c.83.
Ut nullus Presbyter aliqua cupiditate quem-
quam tonfurare fuadeat ,
CCXII. Statutum eft ut nullus in canoni-
ca aut regulari profeffione conftitutus aliquem
tonfurare propter res adipifcendas deinceps
perfuadeat , Et qui hoc facere tentaverit
fynodali vel imperiali fententia modis omni-
bus feriatur . Capit. a. 816. c. 8,
De Presbyteris conftituendis .
CCXIII. Statutum eft ut fine auctoritate
vel confenfu Epifcoporum Presbyteri in qui
buslibet Ecclefiis nec conftituantur nec ex-
pellantur , Et fi laici Clericos probabilis vi-
ee & doctrinæ Epifcopis confecrandos fuif-
que in Ecclefiis conftituendos obtulerint , nul-
la qualiber occafione eos rejiciant . Supre
lib. I. c. 84.
De manfis uniufcujufque Ecclefiæ ,
CCXIV. Sancitum eft ut unicuique Ec
clefie unus manfus integer abfque aliquo fer
vitio attribuatur . Et ut Presbyteri in eis con,
ftituti non de decimis , neque de oblationi
bus fidelium , non de domibus , neque de atriis
vel hortis juxta Ecclefiam pofitis , neque de
præfcripto manfo , aliquod fervitium præter
ecclefiafticum faciant . Et fi aliquid amplius
habuerint , inde fenioribus fuis debitum fer-
vitium impendant . Ibid. c. 85.
De Presbyteris uniuſcujuſque Ecclefiæ .
CCXV. Statutum eft , poftquam hoc im-
pletum fuerit " ut unaquaque Ecclefia fuum
Presbyterum habeat , ubi id fieri facultas pro
vidente Epifcopo permiferit . Ibid. c. 86.
De facris vafis Ecclefiæ ad pignus datis ,
CCXVI. De facris vafis Ecclefiæ , quæ in
pignus a nonnullis in quibufdam locis dari
comperimus , inhibitum eft ne deinceps a
quoquam fieri præfumatur , nifi folummodo
V. 239
neceffitate redimendorum captivorum com-
pellantur , Ibid. c. 88.
De Ecclefiis deftructis , vel de nonis
decimis.
CCXVII. De ecclefiis fane deftructis , vel
de nonis & decimis , five de clauftris Cano-
nicorum , qualiter conftitui & ordinari nobis
placuerit , aliis capitulis adnotavimus , Supra
lib. I. c. 89. infra c, 275. iftius libri .
De Presbyteris qui feminas habent in
domibus.
CCXVIII. Statutum eft ab Epifcopis de
Presbyteris qui feminas fecum indifcrete ha
bitare permittunt , & propter hoc mala opi-
nionis fufpicione denotantur , ut fi deinceps
admoniti non fe correxerint , velut contem-
ptores facrorum canonum canonica inve-
tione feriantur , Supra lib. I. c. 92.
De Presbyteris qui pro chrifmate in Cœna
Domini veniebant ,
CCXIX. De Presbyteris qui accipiendi chrif
matis gratia ad civitates in Coena Domini
venire foliti erant fancitum eft ut de his
qui longe pofiti funt , de octo vel decem
unus ab Epifcopo eligatur qui acceptum chrif
ma fibi & fociis diligenter perferat . Hi ve-
ro qui non longius a civitate quam quatuor
aut quinque millibus habitant , more folito
ad accipiendum chrifma perveniant . Difcen-
di ergo gratia alio non quadragefimali tem-
pore ad civitates vocentur . Ibid. c. 93.
De prædicatione & confirmatione
Epifcoporum.
CCXX. Ne vero Epifcopi occafione præ
dicandi aut confirmandi oneri effent populis ,
a nobis admoniti polliciti funt fe deinceps
hoc cavere velle , & eo tempore fuum mis
niſterium , in quantum facultas datur , exe-
qui quo corum profectio , quantum in illis
eft , his quibus prodeffe poffunt & debent non
fit importuna vel onerofa . Ibid. 6.94.
De pueris tondendis & puellis velandis
CCXXI. Ne pueri fine voluntate paren-
tum tonfurentur , vel puellæ velentur mo
dis omnibus inhibitum eft . Et qui hoc fas
cere tentaverit , multam quæ in capitulis le-
gis mundanæ a nobis conftituta continetur
perfolvere cogatur . Ibid. c. 95.
De feminis viros amittentibus
CCXXII. De feminis quæ viros amittunt ,
placet ne fe , ficut hactenus , indifcrete ve-
lent , fed ut triginta dies poft difceffum viri.
fui expectent , & poft tricefimum diem per
confilium Epifcopi fui , vel fi Epifcopus ab-
fens fuerit , confilio aliorum religioforum fa
cerdorum fuorumque parentum atque amico
rum , id quod eligere debent eligant . Et
quia a facro conventu rogati ut hi qui pu
blicam gerunt pœnitentiam , & feminæ quæ
viros
 -240 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
viros amittunt , noftra auctoritate donec de-
liberent quid agant tueantur , fpecialiter pro
his capitula fieri & legis mundane capitulis
inferenda decrevimus . Ibid. c. 96.
De raptis & earum raptoribus .
CCXXIII. De raptis & de raptoribus ,
quanquam fpecialiter decreviffemus quid pati
debeant qui hoc nefas deinceps facere tenta-
verint , quid tamen de his facri canones præ-
cipiant hic inferendum neceffarium duximuss:,
quatinus omnibus pateat quantum malum fit ,
& non folum humana fed & divina aucto-
ritate conftricti , abhinc hoc malum cavea-
tur १. Ibid. c. 97•
De puellis raptis necdum defponfatis ,
CCXXIV, De puellis raptis necdum de-
fponfatis in Concilio Chalcedonenfi ubi
DCXXX. patres adfuerunt , capitulo XXX-
VIII. ita habetur : Eos qui rapiunt puellas
fub nomine fimul babitandi , cooperantes &
conbibentes raptoribus decrevit Janta fyno-
dus , fi quidem Clerici funt , decidant gra-
du proprio fi vero laici , anathematizen-
tur . Quibus verbis aperte datur intelligi qua-
liter hujus mali auctores damnandi funt
quando participes & conhibentes tanto ana-
themate feriuntur , & quod juxta canonicam
auctoritatem ad conjugia legitima raptas fibi
jure vindicare nullatenus poffint , Ib. c. 98,
De defponfatis & ab aliis raptis .
CCXXV . De defponfatis puellis & ab aliis
raptis ita in Concilio Ancyrano capitulo de-
cimo legitur : Defponfatas puellas , & poft,
ea ab aliis raptas , placuit erui & eis red-
di quibus ante fuerant defponfata , etiamft
eis a raptoribus vis inlata conftiterit . Pro-
inde ftatutum eft a facro conventu ut raptor
publica pœnitentia multetur . Raptæ vero, fi
fponfus eam recipere noluerit & ipfa ejuf-
dem criminis confentiens non fuit , licentia
nubendi alii non negetur . Quod fi & illa
confenfit fimili fententiæ fubjaceat . Quod
fi poft hæc jungere præfumpferint , utrique
anathematizentur . Ibid. c.99.
De his qui virginibus Deo dicatis
fe fociant .
CCXXVI. De his qui facris virginibus fe
fociant ita in decretis Papa Gelafii capitulo
vigefimo continetur : Virginibus facris teme-
ve fe quofdam fociare cognovimus , & poft
dicatum Deo propofitum incefta foedera facri
legaque mifcere : quos protinus æquum eft a
facra communione detrudi , & nifi publicam
probatamque egerint poenitentiam , omnino
non recipi . Aut bis certe viaticum de fecu,
lo tranfeuntibus , fi tamen pœnituerint , non
negetur Si vero de copulatione facrarum
virginum tam fevere feriuntur , quanto feve-
rius feriendi funt qui eas rapiunt ? Ideo , fic-
ut præmiffum eft , neceffe eft ut ab omnibus.
in Chriftiana religione confiftentibus rigore
auctoritatis divinæ vel humanæ hoe malum
radicitus amputetur . Ibid. c. 100.
De puellis , quo tempore velentur .
CCXXVII. Ne vero puellæ indifcrete ve-
lentur , placuit nobis etiam de facris canoní-
bus , qualiter obfervandum fit , hic inferere .
De tempore velandarum puellarum in Afri-
cano Concilio capitulo XVI. continetur ut
non ante viginti quinque annos confecren-
tur . Item in eodem Concilio capitulo XCIII.
de yirginibus velandis ita continetur : Item
placuit ut quicunque Epifcoporum , neceffita
te virginali , cum & vel petitor potens vel
raptor aliquis formidatur , vel fi etiam ali-
quo mortis periculofo fcrupulo compuncta fue-·
rit ne non velata moriatur , aut exigentibus
parentibus aut bis ad quorum curam perti-
net ? velaverit virginem feu velavit ante
viginti quinque annos ætatis , non ei obfit
Concilium quod de ifto annorum numero con-
ftitutum eft . Unde colligitur quia juxta prio-
rem fan&tionem virgines vicefimo quinto æta
tis fuæ anno rite confecrandæ funt . Quod fi
præmiffæ neceffitates ante id fieri compule-
rint , non ullum poffint Epifcopo afferre præ-
judicium confecranti . Ibid. c. 101.
De examinatione fanctæ crucis non
facienda.
: CCXXVIII. Sancitum eft ut nullus dein-
ceps , quamlibet examinationem fanctæ cru-
cis facere præfumat , ne Chrifti paffio neque
glorificatio cujuslibet temeritate contemptui
habeatur . Ibid. c. 102,
De pabulo verbi divini nuntiando .
CCXXIX. Epifcopus five per fe five per
vicarios pabulum verbi divini ſedule populis
adnuntiet : quia , ut ait beatus Gregorius ,
iram contra fe occulti judicis excitat facer
dos , fi fine prædicationis fonitu incedit . • Et
ut clerum fibi commiffum in fobrietate &
caftitate nutriat , divinifque officiis imbuat ,
qui rite ad facrofanetos ecclefiafticos ordines
promoveri poffint : Et ut operam dent qua-
tinus Presbyteri Miffalem & lectionarium five
ceteros libellos fibi neceffarios bene correctos
habeant , & qualiter Ecclefias deftructas fibi
pertinentes juxta vires emendent , qualiter
etiam viduas diligenter inftruant , quomodo
etiam fecundum apoftolicam auctoritatem con-
verfari debeant edoceant . Et ut fuperftitio-
nes quas quibufdam in locis in exfequiis mor
tuorum nonnulli faciunt eradicent . Et ut
exemplo fuæ innocentia alios ad bene viven-
dum provocent ; & cunctis ecclefiafticis ne-
gotiis , quantum Dominus juverit , totis vi-
ribus confulere fatagant , diligenter admonui-
s
mus . Et ut liberius exfequi valeant , no
in quantum Dominus poffe dederit , opem
ferre modis omnibus optamus . Ib. c. 103.
De bomicidiis in Ecclefiis 妻 vel in atriis
earum perpetratis,
CCXXX. Si quis aut ex levi cauffa aut
fine
 LIBER
fine cauffa hominem interfecerit in Ecclefia ,
de vita componat . Si vero foris rixati fue
rint ; & unus alterum in Ecclefiam fugerit ,
& ibi fe defendendo eum interfecerit , fi hu-
jus facti teftes non habuerit , cum duodecim
conjuratoribus legitimis jurare cogatur ; is ver
ro qui inte fectus eft , abfque compofitione
jaceat ; ac deinde interfector fecundum judi
cium canonicum congruam facinori quod ad-
mifit pœnitentiam accipiat . Si fervus pro-
prius hoc admiferit , judicio aquæ ferventis
examinetur utrum hoc fponte an fe defen-
dendo feciffet . Er fi manus ejus exufta fue-
rit , interficiatur . Si autem non fuerit , do-
minus ejus juxta quod wirgildus illius eft ad
Ecclefiam perfolvat , aut eum , fi yoluerit ,
ba eidem Ecclefiæ tradat . De ecclefiaftico &
fifcalino & beneficiario ferva volumus ut
糖 pro una vice wirgildus ejus pro eo compo-
natur ; altera vice ipfe fervus ad fupplicium
tradatur , Hereditas tamen liberi hominis
qui propter tale facinus ad mortem fuerit
20 judicatus , ad legitimos heredes illius perye
niat . Si in atrio Ecclefiæ cujus porta reli
quiis fan&
torum confecrata eft hujufmodi ho
micilium perpetratum fuerit , fimili modo
emendetur vel componatur . Si vero porta
Ecclefiæ non eft confecrata , eo modo com-
ponatur quod in atrio committitur ficut com-
poni debet quod in emunitate violata come
mittitur . Supra lib. 4. cap. 13.
De injuriis in Ecclefiis facerdotum factis .
CCXXXI. Sanguinis effufio in Ecclefia fa-
Eta , cum fufte Presbyter fuerit , triplo
componatur , duæ partes eidem Presbytero ,
tertiam pro fredo ad Ecclefiam , infuper &
bannus nofter . Similiter de Diacono , juxta
fuam compofitionem triplo perfolvatur , &
infuper bannus nofter . Similiter & de ictu
fine fanguinis effufione , de uniufcujufque or
die Clericorum fecundum fuam compofitio-
nem triplo , & bannus nofter . Et qui non
habet unde ad Ecclefiam perfolvat , tradat
fe in fervitium eidem Ecclefiæ ufque dum
totum debitum perfolvat . Ibid. c. 14.
De viduis & pupillis & pauperibus .
CCXXXII. Viduæ , pupilli , & pauperes
quandocunque in mallun ante Comitem ve-
nerint , primo eorum cauffa audiatur & de
finiatur . Et fi teftes per fe ad cauffas fuas
quærendas habere non potuerint , vel legem
nefcierint Comes illos vel illas adjuvet ,
dando cis talem hominem qui rationem eo-
rum teneat vel pro eis loquatur . 16. c. 16.
De raptu viduarum .
CCXXXIII. Qui viduam intra primos tri-
ginta dies viduitatis fuæ vel invitam vel vo-
lentem fibi copulaverit , bannum noftrum
id eft , folidos fexaginta , in triplo compo-
mat . Et fi invitam eam duxit , legem fuam
ei componat illam vero ulterius non ad-
tingat . Ibid. c. 17.
Tom. III.
- V. 34
De bomine publicam pœnitentiam agente
interfecto .
CCXXXIV . Qui hominem publicam poe-
nitentiam agentem interfecerit , bannum no
ftrum in triple componat , & wirgildum pro
ximis ejus perfolvat . Ibid. c. 18.
Ut omnis bomo liber poteftatem habear
ubicunque voluerit ves fuas dare
pro falute anime fuæ.
CCXXXV. Si quis res fuas pro falute ani
mæ fuæ vel ad aliquem venerabilem locum
vel propinquo fuo vel cuilibet alteri tradere
voluerit , & eo tempore intra ipfum comi
"
tatum fuerit in quo res illæ pofitæ funt , le
gitimamn traditionem facere ftudeat . Quod fi
co tempore quo illas tradere vult extra euni
dem comitatum fuerit , id eft , five in exer-
citu five in palatio , five in alio quolibet
loco , adhibeat fibi vel de fuis pagenfibus ,
vel de aliis qui eadem lege vivunt qua ipfe
vivit , teftes idoneos . Vel fi illos habere non
potuerit , tunc de aliis quales ibi meliores
inveniri poffent ; & coram ipfis rerum fua-
rum traditionem faciat ; & fidejuffores vefti-
sure doner ei qui illam traditionem acci-
pit , qui veftituran faciant . Et poftquam
hæc traditio ita facta fuerit , heres illius nul
lam de prædictis rebus valeat facere repeti
tionem Infuper & ipfe per fe fidejufforem
faciat ejufdem veftitur ; ne heredi ulla og
cafio remaneat hanc traditionem immutan-
di , fed potius neceffitas incumbat illam ser-
ficiendi . Et fi nondum res fuas cum cohere-
dibus fuis divifas habuit , non ei hoc fit im
pedimentum ; fed coheres ejus , fi fponte no
fuerit , aut per Comitem aut per Miffum ejus
diftringatur ut divifionem cum illo faciat ad
quem defunctus hereditatem fuam voluit per
venire . Et fi cuilibet Ecclefiæ eam tradere
rogavit , coheres ejus eam legem cum illa Ec-
clefia de prædicta hereditate habeat quam
cum illo coherede fuo habere debet . Et hoe
obfervetur erga parrem & filium & nepoterm
ufque ad annos legitimos Poftea ipfæ res
ad emunitatem ipfius Ecclefiæ redeant . Ib.
c. 19.
De bomicidiis probibendis .
CCXXXVI. Quicunque hominem aut ex
levi cauffa aut fine cauffa interfecerit , wir
gildum ejus his ad quos ille pertinet compo-
nat . Ipfe vero propter talem præfumptionem
in exilium mittatur ad quantum tempus nos
bis placuerit . Res tamen fuas non amittat .
Ibid. c. 20.
Quid in compofitionem wirgildi deri
non debeat.
L
CCXXXVII. In compofitionem wirgildi
volumus ut ea dentur quse in lege continen
tur ; excepto accipitre & fpata : quia pro
pter illa duo aliquoties perjurium committi
tur , quando majoris pretii quam illa fint effe
jurantur . Ibid. c. 21.
x Do
 ì
843 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De raptu alienarum Sponfarum ,
CCXXXVIII. Si quis fponfam alienam ra-
puerit , aut patri ejus , aut ei qui legibus ejus
defenfor effe debet , cum fua lege eam red-
dat . Et quicquid cum ea tulerit , femotim
unamquamque rem fecundum legem reddat .
Er fi hoc defenfor ejus perpetrari confenfit ,
& ideo raptori nihil quærere voluerit , Co.
mes fingula de unaquaque re freda noftra ab
1
co exactare faciat . Sponfo vero legem fuam
componat , & infuper bannum noftrum , id
eft , fexaginta folidos , folvat ; vel in præ
præ
fentiam noftram Comes eum advenire faciat ;
& quanto tempore nobis placuerit in exilio
maneat , & illam feminam ei habere non
1 liceat Ibid. c. 22.
. c. 8.
De falfis teftibus convincendis .
CCXXXIX . Si quis cum altero de qualibet
eduffa contentionem habuerit , & teftes con-
ra cum per judicium producti fuerint , fides , aut inæqualitas aeris , vel alia qualif
falfos eos effe fufpicatur , liceat ei alios te- cunque tribulatio , ut non expectetur edi
ftes, quos meliores potuerit , contra cos op-
ponere , ut veracium teftimonio falforum te
Aium perverfitas fuperetur . Quod fi amb
partes teftium ita inter fe diffenferint ut nul
latenus una pars alteri cedere velit , eligan
tur duo ex ipfis , id eft , ex utraque parte
unus , qui cum fcutis & fuftibus in campo
decertent . Ibid. c.23.
De concordia Epifcoporum & Comitum ,
COXL. Ut Epifcopi cum Comitibus ſtent ,
& Comites cum Epifcopis , ut uterque plee
niter fuum minifterium peragere poffit . Ca
pitul. IV. «. 806, Vide infrà lib. 6. c. 249.
De latronibus , bomicidis , adulteris , ince
fuofis fub magna diftrictione coercendis,
CCXLI. Ut latrones , vel homicide , feu
adulteri , vel inceftuofi fub magna diftrictio
he & correctione fint correpti . Cap. IV. 4.
806. c. 5. Infr.VI. t. 250.
De invafione aliorum rerum .
CCXLII . De rebus propriis , ut ante Mif
fos & Comites & judices noftros veniant
& ibi accipiant finitivam fententiam ; & an-
cea nullus præfumat alterius res proprindere ;
fed magis fuam cauffam quaerat ante judices
noftros , ut diximus , & ibi recipiant quod
juftum eft . Capit. IV. n. 806. v. 6. Infra VI,
6.251 )
Pro qua re in præfentiam Regis venire
quis debeat ,
CCXLIII. Ut fi aliquis voluerit dicere
quod jufte ei non judicetur , tunc in præſen-
tiam noftram veniat , Aliter verò non præ-
fumat in præfentiam noftram venire proal
verius juftitia dilatanda . Capit. V. « , 806,
€.7. infr.VI. t. 253.
( $ ) De armis Infra patriam . ) Vide fupra lib. 3. cap. 4. & infra lib, 6, cap, 371,
Ne noviter converfi cito ad aliqua mittantur
exercenda negotia .
CCXLIV. De laicis noviter converfis , ne
antequam fuam legem pleniter vivendo dis
fcant , ad alia negotia mittantur . Supa in
Appendice I. c. 8. & infra lib. 6. c. 257.
Quid de bis agendum fit qui , gratia fugiendi
debitum fervitium , Jeculum relinquunt ,
CCXLV. De his qui feculum relinquum
propter fervitium impediendum , & tunc neu
trum faciunt ur unum e duobus eligant
aut pleniter fecundum canonicam aut fecun
dum regulæ inftitutionem vivant , aut fervi
tium dominicum faciant . Capit. I. 4. 805.
Quid tempore famis ac cujuslibet tribulationiş
agendum fit .
CCXLVI, De hoc fi evenerit fames , cla
tum dominicum , fed ftatim deprecetur Dei
mifericordia ; ut in præfenti anno de famiş
inopia , ut fuos quifque adjuver prout poteft ,
& nemo fuam annonam nimis care vendat ?
& ne foras imperium noftrum vendatur ali
quod alimonium . Supra lib. I. c. 112. & in
fra lib. 6. c. 270.
Ut infra patriam arma non portentur . Et
qualiter difcordantes ad pacem
cogantur redire ,
CCXLVII. De armis infra patriam ( 1 )
non portandis , id eft , fcutis & lanceis . Et
fi faidofus quis fit , difcutiatur tunc quis e
duobus contrarius fit , & ut pacati fint con
Atringantur ad pacem , etiamfi noluerint . Et
fi aliter pacificari nolunt , adducantur in no-
ftram præfentiam . Et fi quis poft pacifica-
tionem alterum occiderit , componat illum ,
& manum quam perjuravit abfque ulla re-
demptione perdat , & infuper bannum domi
nicum folvat . Et ut fervi lanceas non por-
tent . Qui inventus fuerit poft bannum , "ha
ta frangatur in dorfo ejus , Supra lib. 3. c. 4.
De armaturis & bruniis babendis .
'CCXLVIII. De armaturis in exercitu
2
ficut antea in alio capitulare mandavimus
ita fervetur . Et infuper omnis homo de duo
decim manfis bruniam habeat , Qui vero bru-
niam haber & eam fecum non duxerit >
omne beneficium cum brunia perdat . Ibid,
F. 5:
De his qui judiciis Scabinorum adquiefcere
nolunt .
CCXLIX. De clamatoribus vel caufidicis ,
qui nec judicium Scabiniorum adquiefcere nec
blafphemare volunt , antiqua confuetudo fer-
vetur , id eft , ut in cuftodia recludantur do
nec
 LIBER
nec unum e duobus faciant . Et fi ad pala.
tium pro hac re proclamaverint & litteras
detulerint , non quidem eis credatur 2 nec
tunc tamen in carcerem mittantur ; fed cum
cuftodia & cum ipfis litteris ad palatium no-
ftrum remittantur ? & ibi difcutiantur ficut
dignum eft . Ibid. c.7.
Quod Regi & Senioribus tantum fidelitas per
facramentum promitti debeat . Et ut
cetera facramenta legaliter fiant .
CCL. De juramento , ut nulli alteri per
Sacramentum fidelitas promittatur nifi nobis
& unicuique proprio feniori ad utilitatem
noftram & fui fenioris ; excepto his facramen-
tis quæ jufte fecundum legem alteri ab alte-
ro debentur . Et infantes qui antea non po-
tuerunt propter juvenilem ætatem jurare ,
modo fidelitatem promittant . Ibid. c. 8.
Ut fi confpirationes facte fuerint , triplici
ratione judicentur ,
CCLI. Quicunque confpirationes facere præ-
fumpferint , & facramento quamcunque con-
fpirationem firmaverint , triplici ratione ju-
dicentur . Primo , ut ubicunque aliquod ma-
lum propter hoc perpetratum fuerit , aucto-
res facti interficiantur . Adjutores vero eo-
rum finguli alter ab altero flagellentur , &
nares fibi invicem præcidant . Ubi vero ni
hil mali perpetratum eft , fimiliter quidem
inter fe flagellentur , & capillos fibi invicem
detundant . Si vero per dexteras aliqua con-
fpiratio firmata fuerit , fi liberi funt , aut ju-
rent cum idoneis juratoribus quod hoc pra
malo non feciffent ; aut fi hoc facere non po-
tuerint , fecundum legem fuam componant .
Si vero fervi funt , flagellentur ; ut de cete-
ro in regno noftro nulla hujufmodi confpira-
tio neque per facramentum neque fine facra-
mento fiat . Ibid. c. 9.
Qualiter de teftibus agendum fit , qualeſque
ad teftimonium adducantur .
CCLII. De perjuriis , ut caveantur ; &
non admittantur teftes ad juramentum ante-
quam difcutiantur . Et fi aliter difcuti non
poffunt , feparentur ab invicem , & fingula-
riter inquirantur . Et non foli accufatori li-
ceat teftes eligere , abfente fuo cauffatore .
Et omnino nullus nifi jejunus ad juramentum
vel ad teftimonium admittatur . Et ille qui
ad teftimonium adducitur fi refutatur , dicat
ille qui eum refutat & probet quare illum
recipere nolit . Et de ipfo pago , non de al-
tero , teftes eligantur , nifi forte longius ex-
tra comitatum cauffa fit inquirenda . Et fi
quis convictus fuerit perjurii , perdat manum
aut redimat . Ibid. c. 10. & lib. 6. c. 277.
Quales perfonæ ad cauffas difcutiendas &
terminandas eligi debeant .
CCLIII. De Advocatis , Vicedominis , Vi-
cariis , Centenariis pravis , ut tollantur , &
tales eligantur qui & fciant & velint jufte
Tom. III.
V. 243
cauffam difcernere & terminare . Et quifquis
pravus inventus fuerit , nobis pro certo nun-
tietur . Supra lib. 3. c. 11.
De teloneis que de mercatis & navigiis vel
aliis , aut quæcunque injufte exiguntur ,
quid fieri debeat .
CCLIV. De teloneis placet nobis ita , ut
antiqua & jufta telonea a negotiatoribus exi-
gantur , tam de pontibus , quam de navi-
giis , feu mercatis . Nova vero five injufta ,
ubi vel funes tenduntur vel cum navibus
fub pontibus tranfitur , feu his fimilia in
quibus nullum adjutorium iterantibus præfta-
tur , non exigantur . Similiter etiam nec de
his qui fine negotiandi cauffa fubftantiam
fuam de una domo fua ad aliam aur ad pa-
latium aut in exercitum ducunt . Si quid ve-
ro fuerit unde dubitetur ad placitum no-
ftrum , quod cum Miffis noftris habituri fu
mus , interrogetur . Ibid. c. 12.
De his qui ex feculo ad monafteria converti
volunt ,
CCLV. Liberi homines qui ad fervitium
Dei fe tradere volunt , prius hoc non faciant
quam a nobis licentiam poftulent . Hoc ve-
ro ideo præcipimus quia audivimus aliquos
ex illis non tam cauffa devotionis quam ex-
ercitum five aliam functionem regalem fu-
giendo , quofdam vero cupiditatis cauffa ab
his qui res illorum concupifcunt circumven-
tos audivimus . Et hoc ideo fieri prohibe-
mus . Supra lib. 1. c. 114,
De hominibus pauperibus liberis , ut a poten-
tioribus non opprimantur injufte .
CCLVI. De oppreffione cauperum homi-
num liberorum ut non fiant a potentiori-
bus per aliquod malum ingenium contra ju
ftitiam oppreffi , ita ut coacti res eorum ven-
dant aut tradant . Ideo hæc ut fupra & hic
de liberis hominibus diximus ne forte paren-
tes contra juftitiam fiant exheredati , & re-
gale obfequium minuatur & ipfi heredes
propter indigentiam mendici vel latrones feu
malefactores efficiantur . Et ut fæpius non
fiant manniti ad placitum , nifi ficut in alio
capitulari præcepimus . Ibid. c. 115.
De Ecclefiis five fanctis noviter inventis .
CCLVII. De Ecclefiis feu fanctis noviter
fine auctoritate inventis , nifi Epifcopo pro-
bante minime venerentur . Salva etiam de
hoc & de omnibus Ecclefiis canonica aucto-
ritate . Appendix I. c. 10.
Ut beribannus abfque perfonarum acceptione
fideliter ab omnibus exigatur .
CCLVIII. De heribanno volumus ut Miffi
noftri hoc fideliter exigant abfque ullius per-
fone gratia , blanditia , feu terrore , fecun
dum juffionem noftram . Id eft , ut de ho-
mine habente libras fex in auro , in argen-
to , bruniis , æramento , pannis integris , ca-
X 2 bal-
 244 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
ballis , bovis , ovis , vaccis , vel alio pecu-
lio ? ita ut uxores eorum vel infantes non
fiant expoliati pro hac re de veftimentis eo-
rum , accipiant legitimum heribannum ? id
eft , libras tres . Qui vero non habuerit am-
plius in fuprafcripto pretio valente nifi libras
tres , folidi triginta ab eo exigantur . Qui au-
tem non habuerit amplius nifi duas libras
decem folidos folvat . Si vero nifi unam li-
bram habuerit , folidos quinque , ita ut ite-
rum !
rum fe valeat præparare ad Dei fervitium
& ad noftram utilitatem . Et Miffi noftri ca-
veant & diligenter inquirant ne per aliquod
malum ingenium noftram fubtrahant jufti-
tiam alteri tradendo aut commendando .
Supra lib. 3. cap. 14.
De hominibus vel feminis liberis qui cum
fifcalinis fe conjugunt ,
CCLIX, Liberi homines qui uxores de
fifcis regalibus habent , & feminæ quæ libe-
ræ funt & homines fifcalinos regios aut ha-
bent aut accipiunt , vel de hereditate paren-
tum vel de cauffa fua quærenda nec de te-
ftimonio pro hac re abjiciantur ; fed talis et-
iam nobis in hac cauffa honor fervetur qua-
lis & antecefforibus noftris Regibus vel Im-
peratoribus fervatus effe cognofcitur . Ibid.
c. 16,
Ut oratio dominica & fymbolum & lex feu
capitula Regum diligenter intellegantur .
CCLX. Ut laici fymbolum & orationem
dominicam pleniter edifcant . Comites quo-
que & Centenarii & ceteri nobiles viri le-
gem fuam pleniter difcant , ficut in alio lo
co decretum eft , Præcipimus autem Miffis
noftris ut ea quæ a multis jam annis per Ca-
pitularia noftra in toto regno noftro manda-
vimus agere, difcere , obfervare , vel in con-
fuetudinem habere debeant , ut hæc omnia
nunc diligenter inquirant , & omnino ad fer-
vitium Dei & ad utilitatem noftram vel ad
omnium Chriftianorum hominum profectum
innovare ftudeant , & quantum Domino do-
nante prævalent , ad perfectum ufque perdu
cant , Et nobis omnino adnuntient quis inde
certamen bonum hoc adimplere habuiffer
ut a Deo & a nobis gratiam habeat , Qui
autem neglegens inde fuerit , ut talem difci
plinam percipiat qualem talis fit contemptor
recipere dignus , ita ut ceteri metum habeant
amplius .
De occifione Clericorum facerdotum atque
monachorum .
CCLXI , Qui Subdiaconum occiderit , tre-
oentos folidos componat . Qui Diaconum ,
quadringentos folidos . Qui Presbyterum , fex-
centos . Qui Epifcopum , nongentos . Qui mo-
nachum , quadringentis culpabilis judicetur ,
Vide fupra lib. 3. cap. 25. & lib. 6. c. 291 .
De damnis in immunitatibus fatis .
CCLXII. Si quis in immunitate damnum
! De
aliquod fecerit , fexcentos folidos componat ,
Vide fupra lib. 3. c. 26. & lib. 6. c. 291 .
De furibus infra emunitatem retentis quid
agendum fit .
CCLXIII. Si autem homo furtum aut ho
micidium fecerit , vel quodlibet crimen foris
committens infra immunitatem fugerit , man-
der Comes vel Epifcopo vel Abbati vel Vi,
cedomino , vel illi qui locum Epifcopi vel
Abbatis tenuerit , ut reddat ei reum . Si il-
le contradixerit , & eum reddere noluerit
pro prima contradictione quindecim folidos
componat . Si ad fecundam inquifitionem eum
reddere noluerit , triginta folidos componat ,
Si nec ad tertiam confentire voluerit , quic
quid reus damni fecerit , totum , ille qui eum
infra emunitatem retinet , nec reddere vult
folvere cogatur . Et ipfe Comes veniens li
centiam habeat ipfum hominem infra immu-
nitatem quærendi , ubicunque eum invenire
potuerit . Si autem in prima inquifitione Co-
miti refponfum fuerit quod reus infra immu
nitatem quidem fuiffet , fed fuga lapfus fue-
rit , ftatim juret quod ipfe eum ad juftitiam
cujuslibet disfaciendam fugere non feciffet
& fit ei in hoc fatisfactum . Si autem intranti
in ipfam immunitatem Comiti collecta ma-
nu quislibet refiftere tentaverit , Comes hoc
ad Regem vel ad Principem deferat , ut ibi-
dem judicetur . Et ficut ille qui in immuni-
tate damnum fecit , fexcentos folidos com-
ponere debet , ita qui Comiti collecta manų.
refiftere præfumit , fexcentis folidis culpabi
lis judicetur . Supra lib. 3. c. 26. & lib. 6.
cap. 291 .
De locis ad clauftra Canonicorum facienda ,
CCLXIV , De locis dandis ad clauftra, Ca
nonicorum facienda , fi de ejufdem Ecclefiæ
rebus fuerit 2 noftra liberalitate concedatur
ibi . Si de alterius vel Ecclefiæ vel libero-
rum hominum commutetur . Si autem de.
fifco noftro fuerit , noftra liberalitate conce
datur , Supra lib. 4. c. 50.
De emptione , tempore meffis , cauffa cupidi-
tatis turpis lucri ,
CCLXV . Quicunque tempore meffis , vel
tempore vindemia , non neceffitate , fed pro
pter cupiditatem , comparat annonam aut
vinum , vel verbi gratia de duobus denariis
comparat modium unum & fervet ufque
dum venundare poffit contra denarios qua
tuor aut fex feu amplius , hoc turpe lucrum
dicimus , Si vero hoc propter neceffitatem
comparat , ut fibi habeat & aliis tribuat
negotium dicimus . Supra lib. 1 , cap. 125.
De ftabilitate Epifcoporum vel Clericorum ,
CCLXVI . Ne de uno loco ad alterum
tranfeat Epifcopus fine decreto Epifcoporum ,
vel Clericus fine juffione Epifcopi fui . Ibid.
C. 131.
 LIBER
• De Ecclefiis vel altaribus ambiguis
CCLXVII. Ut Ecclefiæ vel altaria quæ am-
bigua funt de confecratione , confecrentur .
Ibid. c. 145.
De ebrietate .
CCLXVIII. Ut ab ebrietate primo omni-
um feniores femetipfos caveant & eorum
junioribus exemplum bonum fobrietatis often
dant . Ibid. c. 161 .
De admonitione ad Comites pro utilitate
Janda Dei Ecclefiæ .
CCLXIX, Vobis Comitibus dicimus , vof-
que commonemus , quia ad veftrum minifte-
rium maxime pertinet , ut reverentiam &
honorem fanctæ Dei Ecclefiæ exhibeatis , &
cum Epifcopis veftris concorditer vivatis , &
eis adjutorium ad fuum minifterium peragen-
dum præbeatis , & ut vos ipfi in minifteriis
veftris pacem & juftitiam faciatis , & quæ
ut
noftra auctoritas publice fieri decernit
in veftris minifteriis ftudiofe perficiatur , Su
pra lib. 2. c. 6.
De admonitione ad laicos pro bonore ecclefia,
fico confervando ,
CCLXX. Omnes laicos monemus ut ho-
norem ecclefiafticum confervent , & dignam
venerationem Epifcopis & Dei facerdotibus.
exhibeant , & ad eorum prædicationem cum
fuis devote occurrant , & jejunia ab illis com-
muniter indi& ta confervent & fuos obferva-
re doceant & compellant . Omnes fummo-
pere ftudeant ut dies dominicus ficut decet
honoretur & colatur . Et ut liberius fieri
poffit , mercata & placita a Comitibus , fic
ut fæpe admonitum fuit , illo die prohibean.
tur . Ibid. c.7.
De admonitione ad Epifcopos vel Comites
pro concordia ad invicem & cum
ceteris fidelibus .
CCLXXI. Epifcopi vel Comites ad invi-
cem & cum ceteris fidelibus concorditer vi-
vant , & ad fua minifteria peragenda vicif-
fim fibi adjutorium ferant . Ibid. c. 10.
De operibus in reftaurationem Ecclefiarum
adimplendis.
CCLXXII. De operibus in reftaurationem
Ecclefiarum , five in faciendo , five in redi-
mendo , epifcopalis potius fequatur voluntas .
Nullatenus tamen remaneat quin ficut a no-
bis fæpe juffum eft , hoc aut illud partibus
Ecclefiarum perfolvatur . Et hoc omnibus no-
tum fit , quia quicunque neglegenter exinde
egerit , & coram nobis exinde neglegens re-
pertus fuerit , illud volumus omnino ut fu-
Tom. III.
( 1 ) De bis qui nonas . ) Caput iftud mutilum
eft in antiquis exemplaribus libri quinti Capitu
larium . Extat autem integrum infra Addit. IV.
V. 245
beat quod in noftro Capitulari de hac re
communi confulru fidelium noftrorum ordi-
navimus . Ibid. c. 22.
De Comitibus , ut miniftris Ecclefiæ in fuis
minifteriis adjutores fint .
CCLXXIII. Comites miniftris Ecclefiæ co-
rumque minifteriis , ut hoc plenius & de no-
ftris & de fe & de fuis hominibus obtinere
poffint , adjutores in omnibus fiant . Et qui-
cunque prima & fecunda vice de his a Co-
mite admonitus non fe correxerit , volumus
ut per eundem Comitem ejus neglegentia ad
noftram notitiam perferatur ut noftra au-
&
toritate quod in noftro Capitulari contine
tur fubire cogatur . lbid. c. 23 .
Ut de inceftuofis & bis qui decimas non dant
ab Epifcopis & Presbyteris , & de negle-
genter viventibus , vuadii non accipiantur.
CCLXXIV . Di&tum eft nobis quod in qui-
bufdam locis Epifcopi & Comites ab ince-
ftuofis & ab his qui decimas non dart vua
dios accipiant , & a Presbyteris quibufdam
pro neglegentiis inter fe pecuniam dividant ;
quod penitus abolendum decrevimus , ne for-
te avaritiæ locus detur . Et conftituimus ut
inceftuofi juxta canonicam fententiam pœni
tentia multentur . Qui vero decimas poft cre-
bras admonitiones & prædicationes facerdo-
tum dare neglexerint , excommunicentur . Ju-
ramento vero eos conftringi nolumus , pro-
prer periculum perjurii . Ibid. c. 39.
De Ecclefiis deftructis .
CCLXXV. De Ecclefiis deftructis ut Epi-
fcopi & Miffi inquifitionem faciant utrum
per neglegentiam aut impoffibilitatem deftru-
te fint . Et ubi neglegentia inventa fuerit ,
epifcopali auctoritate emendare cogantur ab
his qui eas reftaurare debuerunt . Si vero per
impoffibilitatem contigit , ut aut pluriores
fint quam neceffe fit aut majoris magnitu
dinis quam ut ex rebus ad eas pertinentibus
reftaurari poffint , Epifcopus modum inve-
niat qualiter congrue emendari & confiftere
poffint . Capitul. a. 829. tit. 1. c. 3.
De his qui nonas & decimas dare
neglexerunt .
CCLXXVI . De his qui nonas ( 1 ) & de-
cimas jam per multos annos aut ex parte auc
ex toto dare neglexerunt , volumus ut per
Miffos noftros conftringantur ut fecundum Ċa-
pitularem priorem folvant nonas & decimas
cum fua lege , & infuper bannum noftrum .
Et hoc eis denuntietur , quod quicunque hanc
neglegentiam iteraverit , beneficium unde hæc
nona & decima perfolvi debuit , amiffurum
fe fciat . Ita enim continetur in Capitulari
bonæ
X 3
cap. 99. Caput autem Quicunque decimam diyi-
di debet ab ifto .
246 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
bonæ memoriæ genitoris noftri in libro pri-
mo capitulo LVII. ( 1 ) Quicunque decimam
abftrabit de Ecclefia ad quam per juftitiam
dari debet, eam præfumptiofe vel propter
munera aut amicitiam aut aliam quamlibet
occafionem ad alteram Ecclefiam dederit , a
Comite vel a Millo noftro diftringatur ut
ejufdem decima quantitatem cum fua lege
reftituat . Ibid. c. 5. 6. vid. infra Add. IV.
cap: 39:
De bis qui reſtaurationes Ecclefiarum
neglegunt ,
CCLXXVII. Quicunque de rebus Eccle-
fiarum quas in beneficium habent , reftaura-
tiones earum facere neglexerint , juxta au-
Atoritatis noftræ Capitularem , in quo de ope-
ribus ac nonis & decimis conftitutum eft
fic de his adimpleatur , ficut in libro quarto
capitulo XXXVIII. continetur ; De opere
reftauratione Ecclefiarum conftitatum eft ut
de frugibus terræ & animalium nutrimine
cunctis cenfibus , exceptis boftilenfibus ( 2 ) ,
perfolvantur . De opere vel reftauratione Ec-
clefiarum Comes vel Epifcopus five Abba una
cum Miffo noftro , quem ipfi fibi ad hoc ele:
gerint , confiderationem faciant ut unufquif-
que eorum tantum inde accipiat ad operan-
dum, & reftaurandum quantum ipfe de re-
bus Ecclefiarum habere cognofcitur . Similiter
& Vaffi noftri aut in commune tantum operis
accipiant quantum rerum ecclefiafticarum ba
bent , vel unufquifque per fe juxta quanti-
tatem quam ipfe tenet . Aut fi inter eos con-
venerit ut pro opere faciendo argentum do-
nent , juxta æftimationem operis in argento
perfolvant . Cum quo pretio rector Ecclefie
ad prædictam reftaurationem operarios condu-
cere & materiam emere poffit . Et qui nonas
decimas dare neglexerit , primum quidem
allas cum fua lege reftituat , infuper ban-
num noftrum perfolvat ; ut ita caftigatus ca-
veat , ne fæpius interando beneficium amit
tat . Capitul. a. 829. tit . 1. c. 9. IV. 40.
De his qui agros dominicatos ideo noglegunt
ut nonas exinde non perfolvant .
CCLXXVIII. De his qui agros domini-
catos propterea neglexerunt excolere ut no-
nas exinde non perfolvant , & alienas terras
ad excolendum propter hoc accipiunt vo-
Jumus ut de tribus annis ipfam nonam cum
fua lege perfolvant . Et fi quis contemptor
( 1 ) Capitulo LVII. ) Hæc eft lectio omnium
veterum librorum . Tilius , cum non animad-
verteret hoc caput effe mutilum , numeros hic
mutavit , & pro LVII. repofuit CLXII . Verum
nec fic quoque reftitui poteft hic locus . Nam
caput Quicunque decimam non extat in libro Ca-
pitularium , fed in Additione IV. cap. 100. &
166.
(2) Et cunctis cenfibus , exceptis hoftilenfibus . )
Hac non habentur in libro 4. neque in ipfo
Capitulari ; ut verifimile fit addita fuiffe a Be-
nedicto Levita .
(3) Pervenit ad nos . ) Sirmondus in Notis
ad Capitula Caroli Calvi ait hanc conftitutio
aut Comitum aut Vaffallorum noftrorum pro-
pter hoc extiterit , per fidejuffores ad pala-
tium venire compellatur . Capitul. 4. 829,
c. 10,
Ut intellegatur in quo facto immunitas
frangatur ,
CCLXXIX . Pervenit ad nos ( 3 ) quod quæ,
dam Ecclefiæ aut monafteria noftras & pra
decefforum noftrorum immunitates habentia
multa præjudicia & infeftationes a quibuf
dam patiantur , & nec per eafdem immuni
tates ullam defenfionis tuitionem habere va
leant , propter hoc quod ab eifdem emuni-
tatum temeratoribus dicatur non plus immu-
nitatis nomine complecti quam clauftra mo
nafterii ( 4 ) , cetera quoque , quamvis ad eaſ
dem Ecclefias vel monafteria pertineant , ex,
tra immunitatem effe . Propter hoc volumus
atque decernimus ut omnes intellegant non
folum clauftra monafterii vel Ecclefiæ atque
caftitia Ecclefiarum fub immunitatis defen
fione confiftere , verum etiam domus & vil-
las & fepta villarum , & pifcatoria manų
facta , & quicquid foffis aut fepibus vel et-
iam alio claufarum genere ( 5 ) præcingitur ,
eodem immunitatis nomine contineri · Er
quicquid intra hujufmodi munimenta ad jus
earundem Ecclefiarum vel monafteriorum per-
tinentia a quolibet homine nocendi vel da
mnum inferendi cauffa fpontanea voluntate
committitur , in hoc facto immunitas fracta
judicatur . Quod vero in agros & campos aç
filvas que fine laborantibus funt , & nullo
modo munitione cinguntur , cafu , ficut fieri
folet , a quibuslibet hominibus aliquod da-
mnum factum fuerit , quamvis idem ager
aut campus vel filva aut ad Ecclefiam vel
monafterium præceptum immunitatis haben-
tem pertineat , non tamen in hoc immuni
tas fracta judicanda eft . Et ideo non fex-
centorum folidorum compofitione , fed fecun-
dum legem quæ in eodem loco tenetur is
multandus eft qui fcandalum vel damnum in
tali loco feciffe convictus fuerit .
De juftitiis generalibus .
CCLXXX. De juftitiis Ecclefiarum Dei , vi-
duarum , orphanorum , & pupillorum , præ-
cipimus ut in publicis judiciis non defpician-
tur clamantes , fed primo diligenter audian-
tur . Supra lib. 3. c. 2.
De
nem effe Ludovici Pii . Apud Įvonem refere
tur fimpliciter ex libro capitulorum .
(4 ) Clauftra monafterii . ) Litteræ Sancti Ber-
nardi Abbatis Clarevallenfis de compofitione
Hugonis Epifcopi Autiffiodorenfis & Willelmi
Comitis Nivernenfis : Si aliquis laicus deprehen-
fus fuerit in clauftris in latrocinio , cum una qua-
cunque veste fua pro juftitia facienda Comiti red-
detur . Extra clauftra autem quicunque laici la-
trones deprebenfi fuerint , & ipfi res eorum
Comitis funt .
(1 ) Claufarum genere . ) Apud Ivonem edi-
tum eft claufarum nomine . Sed in codice Victos
rino legitur ut in Capitularibus .
•
 LIBER
De animalibus vel aliis rebus, a quibus
emantur.
CCLXXXI. Ut nullus comparer caballum ,
bovem , & jumentum , vel alia , nifi illum
hominem cognofcat qui eum vendit , aut de
quo pago eft , vel ubi manet , aut quis eft
ejus fenior. Ibid. c. 24.
De so qui in teftimonium affumitur , qualis
elle debeat.
CCLXXXII. Optimus quifque in pago vel
civitate in teftimonium affumatur , & cui is
contra quem teftimoniare debet nullum cri-
men poffit indicere , Ibid. c. 32,
De beribannatoris conjece.
CCLXXXIII . Ut illi qui heribannum fol-
were debent , conjectum faciant ad heriban-
natorem . Ibid. c. 35.
De colonis & fifcalinis.
CCLXXXIV. Ut nec colonus nec fifcali-
mus alicubi traditiones facere audeat . Ibid.
E. 36,
De falfis teftibus,
CCLXXXV. Falfi teftes præcipimus ut non
recipiantur . Ibid. c. 41 .
De bominibus ad mortem dijudicatis ,
poftea eis vita concella , fi
juftitius quæfierint ,
CCLXXXVI , Illi homines qui propter eo-
rum culpas ad mortem dijudicati fuerint, &
poftea eis vita fuerit conceffa ? fi ipfi jufti
tiam ab aliis requifierint , aut ab eis alii ju-
ftitiam quærere voluerint , ita inter illos ju-
dicium terminetur . Primum omnium de il.
lis cauffis pro quibus judicatus fuerit ad mor-
rem nullam poteft facere repetitionem ; quia
omnes res fuæ fecundum judicium Franco-
rum in publico fuerunt revocate . Et fi ali-
quid inpoftmodum , poftquam
poftquam ei vita con-
ei vita con-
reffa eft , cum juftitia adquirere potuerit , in
fua libertate teneat & defendat fecundum le-
gem , In teftimonium non fufcipiatur , nec
inter Scabinos ad legem judicandam tenea
tur . Et fi ad facramentum aliquid judica
tum fuerit quod jurare debeat fi aliquis
ipfum facramentum falfum dicere voluerit ?
contendat , Ibid, c.47.
De bomine cui poft judicium vita concella
eft , fi juftitiam reddere poluerit .
CCLXXXVII . Si alicui poft judicium Sca-
binorum fuerit vita conceffa , & ipfe inpoſt-
modum aliqua mala perpetraverit , & jufti-
tiam reddere noluerit , dicendo quod mor-
tuus fit & ideo juftitiam reddere non de-
beat , ftatutum eft ut fuperius judicium fu-
ftineat quod antea fuftinere debuit . Et fi ali-
quis adverfus eum aliqua mala fecerit , fe
cundum æquitatis ordinem licentiam habeat
Suam juftitiam requirendi de cauffis perpetra
V. 247
tis poftquam ad mortem dijudicatus eft . De
præteritis maneat ficut fupra dijudicatum fuit .
Ibid. c. 48.
De liberis bominibus qui ad mallum venire
cogendi funt .
CCLXXXVII. Ut nullus alius de liberis
hominibus ad placitum vel ad mallum veni-
re cogatur , exceptis Scabinis vel Vaffis Co
mitum , mifi qui cauffam fuam adquirere de
bent aut refpondere , Ibid. c. 51.
De teftibus , ad teftimonium dicendum
qualiter adbibeantur ,
CCLXXXIX. Ut teftes ad teftimonium di-
cendum præmio non conducantur , Et ut nul-
lus teftimonium dicat aut facramentum juret
nifi jejunus, Et ut reftes , priufquam jurent ,
feparatim difcutiantur quid dicere velint de
illa re unde teftimonium reddere debent .
Ibid. c. 52.
De juftitia cujuslibet a nullo quolibet
dilatanda .
CCXC. Ut nullus quilibet Miffus nofter,
neque Comes , neque judex , aut Scabinus
cujuslibet juftitiam dilatare præfumat , fi fta
tim adimpleta potuerit effe fecundum rectitu-
dinem , neque præmia pro hoc a quolibet ho-
mine per aliquod ingenium malum præfumat
accipere . Ibid. c. 53.
De nimium blafphemis latronibus .
CCXCI. De latronibus qui magnam ha
bent blafphemiam , quicunque aliquem ex his
comprehenderit , nullum damnum exinde pa
tiatur . Ibid. c. 61.
De teftibns ad rem quamlibet diſcutiendam
eligendis .
CCXCII, Ut quandocunque teftes ad rem
quamlibet difcutiendam quærendi atque eli-
gendi funt , a Miffo noftro & Comite in cu-
jus minifterio de re qualicunque agendum eft
tales eligantur quales optimi in ipfo pago in
veniri poffunt . Et non liceat litigatoribus per
præmia falfos teftes adducere , ficut hactenus
fieri folebat , Ibid. c. 78.
De placito Centenarii .
CCXCIII , Ut nullus homo in placito Cen-
tenarii neque ad mortem neque ad liberta-
tem fuam amittendam aut ad res reddendas
vel mancipia judicetur . Sed ifta aut in præ-
fentia Comitis vel Mifforum noftrorum judi-
centur , Ibid. c.79.
De placitis a Miffis dominicis Comitibus
notum faciendis .
CCXCIV. Ut unufquifque Mifforum no-
ftrorum in placito fuo notum faciat Comiti
bus qui ad ejus miffaricum pertinent , ut in
illis menfibus quibus ille legationem fuam
non facit , conveniant inter fe , & commu-
nia placita faciant , tam ad latrones diftrin
gen-
 248 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
gendos , quam ad ceteras juftitias faciendas ,
Ibid. c. 87.
De uxoribus defunctorum , quam partem con-
laborationis poft obitum maritorum
accipere debeant .
CCXCV. Volumus ut uxores defunctorum
poft obitum maritorum tertiam partem con
laborationis quam fimul in beneficio conla
boraverunt accipiant . Et de his rebus quas
is qui illud beneficium habuit , aliunde ad-
duxit , vel comparavit , vel ei ab amicis fuis
conlatæ funt , has volumus tam ad orphanos
defun&torum quam ad uxores eorum perve-
nire , Supra lib. 4. cap. 9.7
De falfis teftibus convincendis ,
CCXCVI. Si quis cum altero de qualibet
cauffa contentionem habuerit , & teftes con-
tra eum per judicium producti fuerint fi
ille falfos effe fufpicatur , liceat ei alios te-
ftes , quos meliores potuerit , contra eos op-
ponere , ut veracium teftimonio falforum te-
ftium perverfitas fuperetur . Quod fi ambæ
teftium partes ita inter fe diffenferint ut nul-
latenus una pars alteri cedere velit , eligan-
tur duo ex ipfis , id eft , ex utraque parte
unus , qui cum fcutis & fuftibus in campo
decertent utra pars falfitatem aut veritatem
fuo teftimonio fequatur . Et campioni qui
victus fuerit , propter perjurium quod ante
pugnam commifit , dextra manus amputetur.
Ceteri vero ejufdem partis teftes qui falfi
apparuerint , manus fuas redimant . Cujus
compofitionis duæ partes ei contra quem te-
ftati funt dentur , tertia pro fredo folvatur .
Et in feculari quidem cauffa hujufcemodi te-
ftium diverfitas in campo comprobetur . In
ecclefiafticis dautem
B e al cauffis
ve , ecubi de una par-
te ro cl
te ra ef
ia
gotium eft , idem modus obfervetur f ti
cu
vero ex utraque parte ecclefiafticum mfuerit
rectores earundem Ecclefiarum fi fe familia-
riter pacificare velint licentiam habeant •
Si autem de hujufcemodi pacificatione inter
eos convenire non poffit , Advocati eorum
in mallo publico ad præfentiam Comitis ve-
niant ; & ibi legitimus terminus eorum con-
tentionibus imponatur . Teftes vero de qua-
libet cauffa non aliunde quærantur nifi de
ipfo comitatu in quo res unde cauffa agitur
pofita fint : quia non eft credibile ut vel de
ftatu hominis vel de poffeffione cujuslibet per
(1 ) Quicunque propria . ) Burchardus caput
iftud valde interpolavit & Pio Papæ tribuit ,
quamvis illius non fit . Eft enim conftitutio Lu-
dovici Pii Hinc ergo emenda Ivonem & Gra-
tianum . Vide infra Addit. IV. cap. 118. 161 .
(2 ) Propria uxore derelida . ) Vide infra li-
bro 7. cap. 305. Hincmarus apud Flodoardum
lib. 3. cap. 26. fcribit Fulcrico cuidam , qui uxo-
rem legitimam inlegitimne dimiferat , alteramque
infuper duxerat ; vocans ad fynodum , excommu-
nicationis jam in eum date atque in comprovin
ciali fynodo confirmanda pandit modum . De ejuf-
dem excommunicatione agit fupra in cap. 21,
alios melius rei veritas cognofci valeat quam
per alios melius rei veritas cognofci valeat
quam per illos qui viciniores funt . Si tamen
contentio que inter eos exorta eft in confi-
nio duorum comitatuum fuerit , liceat eis de
vicina centena adjacentis comitatus ad cauf
fam fuam teftes habere . Ibid. c. 23,
De terra tributaria .
CCXCVII . Quicunque terram tributariam ,
unde tributum ad partem noftram exire fole-
bat , vel ad Ecclefiam vel cuilibet alteri tra-
diderit , is qui eam fufceperit , tributum quod
inde folvebatur omni modo ad partem no-
firam perfolvat ; nifi forte talem firmitatem
de parte dominica habeat per quam ipfum
tributum fibi perdonatum poffit oftendere .
Ibid. c. 37.
De terra cenfali .
CCXCVIII, Si quis terram cenfilem ha-
buerit , quam anteceffores fui vel ad ali-
quam Ecclefiam vel ad villam noftram de-
derunt , nullatenus eam fecundum legem te
nere poteft , nifi ille voluerit ad cujus pote-
ftatem vel illa Ecclefia vel illa villa perti-
net ; nifi forte filius aut nepos ejus fit qui
eam tradidit , aut ei eadem terra ad tenen-
dum placitata fit . Sed in hac re confideran-
dum eft utrum ille qui hanc tenet dives
an ppauper fit & utrum aliud beneficium
habeat , vel etiam proprium . Et qui horum
neutrum habet , erga hunc mifericorditer
agendum eft , ne ex toto expoliatus in ege-
ftatem incidat ut aut talem cenfum inde
folvat qualis ei fuerit conftitutus vel por-
tionem aliquam inde in beneficium accipiat
unde fe fuftentare valeat . Ib. c. 39.
ne
- De obfervatione præceptorum dominicorum •
. Ubi CCXCIX. De obfervatione præceptorum
noftrorum & immunitatum , ut ita obferven-
tur
tur præci
præcip imus ficut a nobis & ab antecef
pimus
foribus noftris conftitutum eft . Ib. c. 51.
De eo qui propriam derelinquit uxorem , vel
fine cauffa interficit , & aliam ducit .
CCC. Quicunque propria ( 1 ) uxore de-
relicta ( 2 ) , vel fine culpa interfecta ( 3 )
aliam duxerit , armis, depofitis ( 4 ) publicam
agat poenitentiam . Et fi contumax fuerit
comprehendatur a Comite , & ferro vincia-
tur , & in cuftodiam mittatur , donec res ad
no-
ejufdem libri .
(3 ) Sine culpa interfecta . ) Extat apud Bur-
chardum elegans Paulini Epifcopi Aquilejenfis
epiftola de hoc argumento , quæ perperam apud
Ivonem & Gratianum Stephano V. Papæ tri-
buitur , uti dictum eft in Notis ad Gratianum
pag. 547.
(4) Armis depofitis . Y Jure enim, pontificio ,
ut Juretus ait ad epiftolam 135. Ivonis , miles
pœnitens armis cingi vetabatur ; citatque in
eam rem caput Admonere 33. qu. 2. ideft epi,
ftolam Paulini , de qua mox dicebamus .
 LIBER
noftram notitiam deducatur . Capit. 4. 829.
tit. 3. c. 3.
De liberis bominibus qui proprium non ba-
bent , fed in terra dominica refident ,
ad teftimonium non recipiendis
CCCI. De liberis hominibus qui proprium
non habent , fed in terra dominica refident ,
ut propter res alterius ad teftimonium non
recipiantur . Conjuratores tamen aliorum ho-
minum ideo effe poffunt quia liberi funt ,
Illi vero qui & proprium habent , & tamen
in terra dominica refident , propterea non
abjiciantur quia in terra dominica refident ;
fed propter hoc ad teftimonium recipiantur
quia proprium habent . Ibid. c.6.
De Presbyteris , Diaconibus , & reliquis ex
clero . Canones fancti Silveftri & alio-
rum LXXXIV. Epifcoporum .
CCCII. Fecit hos gradus in gremio fyno-
di , ut non Presbyter adverfus Epifcopum
non Diaconus adverfus Presbyterum , non Sub-
diaconus adverfus Diaconum , non Acolythus
adverfus Subdiaconum , non Exorcifta adver-
fus Acolythum , nec Lector adverfus Exor-
ciftam , non Oftiarius adverfus Lectorem det
accufationem aliquam . Et non damnabitur
Præful fine feptuaginta duobus teftibus , ne-
que Præful fummus a quoquam judicabitur ;
quoniam fcriptum eft : Non eft difcipulus fu-
per magiftrum . Presbyter autem nifi in qua-
draginta quatuor teftibus non damnabitur .
Diaconus autem gardine conftitutus in urbe
Roma nifi in triginta fex non condemnabi-
tur . Subdiaconus 2 Acolythus , Exorcifta ,
Lector , nifi , ficut fcriptum eft , in feptem te-
ftimoniis filios habentes & uxores & omnino
Chriftum prædicantes . Sic datur myftica ve
ritas . Supra lib. 1. c. 113 .
Ex Capitulis Domni Karoli , qualiter ex
factis aut manfis vel quartis
fervitium agatur .
CCCIII. Pro nimia reclamatione quæ ad
nos venit de hominibus ecclefiafticis feu fifca-
linis , qui non erant adiurnati quando in Ci-
nomannico pago fuimus , vifum eft nobis una
cum confultu fidelium noftrorum ftatuere ut
quicunque de prædictis hominibus quartam
facti tenet , cum fuis animalibus feniori fuo
pleniter unum diem cum fuo aratro in cam-
po dominico aret 2 & poftea nullum fervi-
tium ei manuale in ipfa hebdomada a fenio-
re fuo requiratur . Et qui tanta animalia non
habet ut uno die hoc explere valeat , perfi-
ciat prædictum opus in duobus diebus . Et
(1 ) Adalardo Comite palatii . ) Hincmarus
epiftola 14. cap. 12. Adalbardum fenem & fa-
pientem Domni Karoli Magni Imperatoris propin-
quum monafterii Corbeja Abbatem inter pri-
mos Confiliarios primum in adolefcentia mea vidi ,
cujus libellum de ordine palatii legi fcripf .
Marquardus Freherus in Originibus Palatinis ,
par. 2. cap. r. ait habuiffe fe fragmentum iftius
libri , & huic adfcriptum fuiffe hunc titulum ;
V. 249
qui folummodo ita invalida ut per fe non
poffit arare quatuor animalia haber. cum
eis fociatis fibi aliis aret uno die in campo
fenioris , & uno die poftmodum in ipfa heb
domada opera manuum faciat . Et qui nihil
ex his facere poteft , neque animalia habet ,
per tres dies feniori fuo a mane ufque ad
vefperam opererur , & fenior fuus ei ampliust
non requirat . Diverfis namque modis æc
agebantur . A quibufdam tota hebdomada
operabatur , a quibufdam dimidia , & a qui-
bufdam duos dies . Idcirco hæc ftatuimus ,
ut ne familia fe a prædictis operibus fubtra
here poffit , neque a fenioribus amplius eis
requiratur . Et qui minus quartæ optime de
terra habet , fecundum æftimationem fuæ tele
luris opera faciat . Hac ab Adalardo Comi
te palatii ( 1 ) noftri ad eorum fatisfactionem
una cum aliis fidelibus noftris præcipi noftra
vice & publice adnuntiari juff mus .
Ut Epifcopi inceftos emendent & corrigant .
CCCIV. Ut Epifcopi inceftuofos homines
emendent , & magnam diligentiam habeant
ex his . Seu & de viduis infra fuam parro
chiam poteftatem habeant ad corrigendum ,
Capit. a . 779. c. 4. Vide fupra c. 165. bujuş
libri , & Aldit . IV. c. 124.
Ut ea conferventur quæ in placitis &fynodis
Pippinus Rex conftituit .
CCCV. Ea vero qua bonæ memoriæ ge
nitor nofter in fuis placitis & fynodis con
ftituit , confervari præcipimus . Ead. Capit,
c. 13. Vide Aldit, IV. c. 131 .
De eo qui a fervo alieno aliquid
comparaverit .
CCCVI. Si quis a fervo ( 2 ) alieno ali-
quid comparaverit nefciente domino fuo , fi
dominus firmam noluerit effe emptionem ,
reddat pretium emptori , ut emptio nihil ha
beat firmitatis . Si ipfum non habet , fimile
reddat ,
Ut Ecclefiarum negotia a judice continuo
audiantur .
CCCVII. Placuit ut Ecclefiarum negotia
abfque ulla dilatione continuo a judice au
diantur & proficue incremententur .
Ut judex criminofum diſcuțiens non ante fen-
tentiam proferat capitalem quam aut reuş
ipfe confiteatur aut per innocentes teftes
convincatur .
CCCVIII. Placuit ut jadex criminofum
difcutiens non ante fententiam proferat capi-
ta-
Ordɔ palatii & reipublice difpofitio qui fub Im-
pratoribus Pipino Karolo Francorum gereba
tur , per Adbalardum venerabilem Abbatem li
teris commendatus ad memoriam Tinftrutionem
futurorum , Ejus vitam fcripfit Pafchafius Rad-
bertus .
( 2 ) Si quis a fervo . ) Vide Ivonem parte 16.
capite 10
L
 250 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

talem quam aut reus ipfe confiteatur aut per
innocentes & veraces teftes manifeftius con-
vincatur . Et de majoribus noftra aut fuccef-
forum noftrorum expectetur fententia . Vide
infra lib. 6. c. 398. & lib.7. cap. 170,
Ut qui ſocii criminis funt , non admittantur
teftes .
CCCIX. Placuit ut teftes non admittan,
tur qui funt focii criminis , nec infames , nec
calumniatores , vel ceteri quos canon & lex
prohiber .
De nuptiis inceftis probibendis ,
CCCX. Nuptias prohibemus inceftas , id
eft , ufque adfinitatis lineam , vel quandiu
inter fe hereditare potuerint non conjun-
gantur; quia hæc potius inceftua quam con-
jugia funt judicanda ,
per terram , erit folutum & in cœlo . Et ali-
bi difcipulis generaliter dicit : Accipite Spi-
ritum fanctum , Quorum remiferitis peccata ,
remittuntur eis ; & quorum retinueritis , re-
tenta funt . Illud etiam ad exemplum redu-
cendum eft quod in ecclefiaftica hiftoria Con-
ftantinus Imperator Epifcopis ait : Deus , in-
quit , conftituit vos facerdotes , & poteftatem
vobis dedit de nobis quoque judicandi . Et
ideo nos a vobis recte judicamur . Vos autem
non poteftis ab hominibus judicari . Propter
quod Dei folius inter vos expectate judicium ,
Veftra jurgia , quæcunque fint , ad illud di-
vinum referventur examen . Vos etenim nobis
a Deo dati eftis dii . Et conveniens non eft
ut bomo judicet deos ( 2 ) , fed ille folus de
quo fcriptum eft Deus fetit in fynagoga
deorum. In medio Deus autem deos difcer-
nit . Sed & hoc illis ad memoriam reducen-

dum eft , qualiter beatus Profper ( 3 ) in li-

Ut de abfentibus non judicetur ,
CCCXI. Placuit ut adverfus ( 1 ) abfen-
tes non judicetur , Quod fi factum fuerit ?
prolata fententia non valebit ,
Ut clementior feveriori præferatur
fententia .
CCCXII. Placuit ut inter pares fententias
clementior femper feveriori præferatur .
Ut qui de fe confeffus eft , fuper alium
non credatur ,
CCCXIII. Placuit ut qui de fe confeffus
eft , fuper alium non credatur .
De teſtimonio unius hominis non accipiendo ,
CCCXIV, Ut teftimonium unius hominis
non accipiatur . Nam fi ex utraque parte plu-
res fint , veraciores atque religiofiores & ho-
neftiores elegantur , qui facramento fuo con-
firment teftimonium nihilque fe falfi effe
dicturos .
Ut contra Epifcopos nullus graviter aut
leviter agat ,
CCCXV, Præcipimus atque jubemus ne
forte , quod abfit , aliquis circa Epifcopos le-
viter aut graviter agat ; quod ad periculum
totius imperii noftri pertinet . Et ut omnes
cognofcant nomen , poteftatem , vigorem ,
& dignitatem facerdotalem . Quod ex verbis
Domini facile intelligi poteft , quibus beato
Petro , cujus vicem Epifcopi gerunt , ait :
Quodcunque ligaveris fuper terram , erit liga
tum & in cœlo, & quodcunque folveris fu-
bro quem de contemplativa & actuali vita
fcripfit , laudem facerdotum comprehenderit .
Ipfis enim , inquit , id eft , Sacerdotibus , pro-
pria animarum curandarum follicitudo com-
milla eft ; qui pondus populi fibi commiffi vi-
riliter fuftinentes , pro peccatis bominum ,
velut profuis , infatigabiliter fupplicant Deo,
aç velut quidam Aaron incenfum contriti cor-
dis & bumiliati fpiritus offerentes , quo pla-
catur Deus , avertunt iram futuræ animad-
verfionis a populo ; qui per Dei gratiam fiunt
divinæ voluntatis judices , Ecclefiarum Chri-
fipoft Apoflolos fundatores , fideles populi du-
ces , veritatis adfertores , prave doctrinæ bo-
fles , omnibus bonis amabiles , & male fibi
confciis etiam ipfo vifu terribiles , vindices
opprefforum , patres in fide catholica regene
ratorum , prædicatores cœleftium præmiorum ,
exempla bonorum documenta virtutum
forma fidelium . Ipfi funt decus Ecclefiæ , in
quibus fulget Ecclefia . Ipfi columnæ firmiffi-
mæ quibus in Chrifto fundatis innititur
omnis multitudo credentium . Ipfi januæ civi-
tatis æternæ, per quos omnes qui credunt
ingrediuntur ad Chriftum . Ipfi janitores
quibus claves datæ funt regni cœlorum . Ipf
etiam difpenfatores regiæ domus , quorum ar-
bitrio in aula Regis æterni dividuntur gra-
dus & officia fingulorum .
Quod per Spiritum fan&um remiffio fit
peccatorum .
CCCXVI. Sciendum eft omnibus atque
credendum quod per Spiritum fanctum remif-
fio peccatorum in baptifmate conferatur , &
quod

( 3 ) Placuit ut adverfus . ) Vide infra lib. 6. rint , in præfentiam fuorum Epifcoporum veniant ,
cap. 363. & libro 7. cap. 204. ibi de bis canonice atque legaliter judicentur :
( Homo jud set deos . ) Ad caput iftud re- quia juxta fan& tiones legum indignum eft ut bo-
fpexiffe videtur Carolus Simplex in præcepto pro mines judicent deos .
fpexiffe
Arnufto Archiepifcopo & reliquo clero provin- ( 3 ) Beatus Profper . Sive Julianus Pomerius,
ciz Narbonenfis , quod editum eft a Catello in quem auctorem effe librorum de vita contem-
libro quinto Memoriarum hiftoria Occitanicæ flativa & activa Sirmondus oftendit , & cui tri»
pag. 772. cujus vero nos authenticum vidimus buuntur etiam in vetuftiffima collectione capo¬
in archivo Archiepifcopi Narbonenfis : Si ali- num Andegavenfi & in antiquiffimo codice Ms.
que vero querimoniæ adverfus illos exerte fue- bibliotheca Thuane,
 LIBER V. 251

quod fidelibus in Ecclefia Chrifti , ejufdem fti & membra de membre . Itemque : Sicut
fancti Spiritus dono , per minifterium facer- enim in uno corpore multa membra babemus
dotale & per poenitentiam & abfolutionem omnia autem membra non eundem actum bar
manufque impofitionem remiffio peccatorum bent , ita multi unum corpus fumus in Chris
indubitanter adtribuatur . flo , Item: Cujus caput eft Chriftus , ex quo
totum corpus per nexum & conjunctiones ad
De quatuor vitiis quæ fidem catbolicam
miniftratum crefcit in templum fanctum in
commaculant .
Domino, Sunt & alia hujufce rei innumera
CCCXVII. Placuit fciri omnibus quod qua exempla , quæ hic , ob prolixitatem vitan
tuor funt vitia quæ noftram fidem inter ce- dam, prætermittuntur , Quifquis ergo per ali
1
tera mala commaculant ; quæ quanto funt qua inlicita ex membro Chrifti fe fecit mem-
occultiora tanto perniciofa ; id eft , fuper- brum diaboli , noverit fe in corpore Chrifti
bia , per quam angelus diabolus effectus , de non effe , fed in corpore diaboli ( 2 ) . Pro-
inde neceffe eft ut corpori Chrifti a quo
cœlo eft ejectus ; invidia , per quam idem
diabolus hominem de paradifo ejecit ; odium aftutia diabolica feparatus eft , fe incunctan
& difcordia , quæ caritatem inter proximos ter , dum tempus poenitentiæ in promptu has
extinguunt , & dilectionem evacuant, & omnia betur , reftituere non neglegat .
bona pervertunt , & non finunt proximos in
Quod ejufdem Ecclefiæ corpus in duabus prin-
mutua dilectione confiftere , nec quieram
cipaliter dividatur eximiis perfonis , 3
tranquillamque , ut decuerat , Chriftianos vi-
tam ducere , & reliqua , CCCXIX. Principaliter itaque totius fan,
tæ Dei Ecclefiæ corpus in duas eximias per
Quod univerfalis fanita Dei Ecclefia unum fonas , in facerdotalem videlicet & regalem ,
corpus, ejufque aput Chriftus fit ,
ficut a fanctis patribus traditum accepimus ,
CCCXVIII. Primum igitur , quod univer, divifum effe novimus . De qua re Gelafius
falis fanéta Dei Ecclefia unum corpus ( 1 ) Romanæ fedis venerabilis Epifcopus ad Ana-
manifefte effe credatur , ejufque caput Chri ftafium Imperatorem ita fcribit : Duæ funt
ftus , apoftolicis oraculis approbatur . Unde quippe ( 3 ) , inquit , Imperatrices augufta
Paulus : Vos autem eftis , inquit , Corpus Chri- quibus principaliter mundus hic regitur , au
Gos

( 1 ) Ecclefia unum corpus . ) Infra lib. 6. cap.rifienfis , dolo malo id feciffe , ut pro fua vi
404. Quod in capite præceffit , in corpore ejus , rili fulciret regnum ecclefiafticum , quod tum
quod eft Ecclefia , videtur impletum . Epiftola caput extulerat poft Caroli M. victorias de
Epifcoporum catholicorum ad Marcellinum No- Longobardis & triumphos quos Ifidorus Mer
tarium in collatione prima Carthaginenfi cap. cator egit de devicta vetere difciplina . Itaque
18. Non eft itaque difficile quoniam caput eft Chri-falfarius ille univerfum orbem Chriftianum ,
Aus corpus Ecclefia , fimul in evangelio com- hoc eft , Ecclefiam Chrifti , divifit in duo fum-
mendatum videre & caput contra calumnias Ju ma imperia , in auctoritatem videlicet facratam
dæorum corpus contra criminationes heretico Pontificum & regalem poteftatem , quas vocat
rum . Et Auguftinus in cognitione tertia cap. Imperatrices auguftas . Atque ea opinio facile
237, & 242. Habeo caput , fed Chriftus eft . Vide pervafit per animos hominum illius feculi ,
formulas exorcifmorum & excommunicationum jam imbutos ea doctrina quam in Ecclefiam
a nobis editas . Chrifti invexerant fpuria veterum Pontificum
(2 ) In corpore diaboli . ) Formula duodeci epiftola . Itaque non multo poft editam a Be-
ma excommunicationum : Inter adoptivos filios nedicto Levita collectionem Capitularium , in
Dei adnumeratus , quamvis modo filius diabolifit qua caput iftud retulit prout reperiebatur in
imitando diabolum . Concilio Parifienfi , Epifcopi provinciarum
(3 ) Due funt quippe . ) In epiftola ipfa Ge- Remenfis & Rotomagenfis e Carifiaco palatio
lafii legitur: Duo quippe funt , Imperator Au- ad Ludovicum Germaniæ Regem fcripferunt
gufte, quibus principaliter c. Recte . Scriptaanno DCCCLVIII, Chriftum , qui folus Rex fieri
enim elt ad Anaftafium Imperatorem . Con potuit & Sacerdos , in cælum afcendentem ,
firmant autem hanc lectionem , præter ceteros , fuum regnum , id eft , Ecclefiam , inter ponti-
Hincmarus Remenfis Archiepifcopus in epift. ficalem auctoritatem & regiam poteftatem gu-
39. & opufculo 61. & Patres Concilii apud San- bernandum difpofuiffe . Hæc funt enim ipfa
ctam Macram habiti . Immo in Concilio Pari- eorum verba in Capitulis Caroli Calvi titulo
fienfi habito anno DCCCXXIX . ( ex quo fum- XXVII, ca. 15, extremo . Ea perfuafio cum dein-
ptum eft hoc caput ) ita vulgo legitur lib. 1 . de , ut fit , in occidentali Ecclefia invaluiffet ,
cap. 3. Duo quippe funt , Imperator Augufte &c. jamqne opinio de monarchia temporali Roma-
Sed antiquiffimum exemplar manufcriptum il- ni Pontificis valde propagata effet , rudi fecu-
lius Concilii , quod extat in bibliotheca Thua- lo creditum eft concertationem quæ inter Ge-
na , tum etiam omnes veteres libri Capitula lafium Papam & Anaftafium Imperatorem fuit ,
rium & antiquæ editiones diferte fcriptum ha de regno fuiffe , illum vero auctoritatem fuam
beat: Dua funt quippe , inquit , Imperatrices fortiter ac ftrenue vindicaffe adverfum conatus
Augußte quilus c. Veteris veftigia fraudis , Imperatoris . Ne quis vero exiftimare poffit
ut Virgilii verbis utamur , vifuntur etiam in me ifta fine auctore dicere, adferam verba Bar-
excerptis e libris Capitularium in antiquiffimo tholomai Brixienfis , qui in cap. Duo funt dift.
codice Ms. Sancti Arnulphi Metenfis , ubi fic 96. ita loquitur : Gelafius Papa & Anaftafius
legitur: Due funt quippe , inquit , Imperator Au- Imperator contendebant de preeminentia unius ad
gufte quibus &c. Ego , fi quid hic video , puto alterum & de preeminentia dignitatum . Sed
eum qui pravam iftam lectionem intulit in co- Gelafius oftendit hic quod auctoritas pontificalis
dicem, ex quoeam haufere Pattes Concilii Pa- longe major eft quam culmen imperiale . Demum
Leo-
 252 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
Boritas facrata Pontificum , is regalis pote-
flas ; in quibus taata gravius pondus eft ſa-
cerdotum quanta etiam pro ipfis Regibus bo-
minum in divine reddituri funt examine ra-
tionem . Fulgentius quoque in libro de veri-
·
tate prædeftinationis & gratiæ ita fcribit :
Quantum pertinet , inquit , ad hujus tempo-
ris vitam , in Ecclefia nemo Pontifice potior ,
in feculo Chriftiano Imperatore nemo cel
fior invenitur ,
Ut Chorepifcopi modum menfuræ quæ infacris
canonibus præfixus eft non excedant .
CCCXX , Emerfiffe reprehenfibilem & val
de inolitum ufum comperimus , eo quod qui-
dam Chorepifcopi , ultra modum fuum pro-
gredientes , & donum fancti Spiritus per im-
pofitionem manuum tradant & alia quæ
que quæ folis Pontificibus debentur contra
fas peragant ; prefertim cum nullus ex fe-
ptuaginta difcipulis , quorum feciem in Ec-
clefia gerunt , legatur donum fancti Spiritus
per manus impofitionem tradidiffe . Quod au
tem folis Apoftolis eorumque fuccefforibus pro-
prii fit officii tradere. Spiritum fanétum liber
actuum Apoftolorum docet . In Concilio ve
ro Cæfarienfi ita de Chorepifcopis habetur
fcriptum Chorepifcopi quoque攀 ad exemplum
quidem &formam feptuaginta videntur effe ,
Ut comminiftri autem , propter ftudium quod
erga pauperes exhibent , bonorentur ,
Leonellus de Chieregatis Epifcopus Concor-
dienfis in fermone quem habuit Romæ coram
Alexandro VI. anno мCCCCLXXXV. in publica-
tione confoederationis initæ inter eundem Ale-
xandrum ac Romanorum & Hifpaniæ Reges
Venetorumque ac Mediolanenfium Duces , hæc
ait: In univerfali fiquidem Ecclefia due confi-
tute funt dignitates , quibus principaliter bic mun-
dus adminiftratur , prout ad Anaftafium Impe-
ratorem fcribit Gelafius Romanus antifes , aucto-
ritas facra Pontificum , & Imperatorum excella
poteftas . Stabilita igitur ea opinione in menti-
bus hominum qui circa cathedram D. Petri
habitabant , dubium illis non erat quin regnum
in ea Ecclefia effet , Itaque Confervatores po-
puli Romani , ut Francifcus Albertinus docet
in libro de ni abilibus urbis Romæ ad Julium
II. Papam , infcriptionem hanc in palatio fuo
pofuerunt ad æneum Herculis fimulacrum in
foro boario repertum : SIXTO IIII. PONT.
MAX, REGNANTE . Eneum Herculis fimula-
chrum aurea mala fecundum vivente tropeum
finiftra gerentis in ruinis Herculis Vict. fori boar.
effolsum Confervatores in monumentum gloria Ro-
mane bic locandum curarunt . In vereri editio-
ne Romana epiftolarum S. Hieronymi hæc le-
guntur in fine tomi fecundi : Eufebii Hieronymi
doctoris eximi fecundum epiftolarum explicit vo-
lumen anno Ch ifti MCCCCLXVIII. Indictione pri-
ma die vero XIII. menfis Decembris , Pontifice
maximo Paulo regnante fecundo , anno ejus quin-
to , Roma in domo magnifici viri Petri de Ma-
ximo . Philippus Labbeus in Specimine novæ
bibliothecæ pag. 230 teftatur fuiffe in biblio-
theca Naudæana difputationem de potentia Dei,
auctore Francifco Cardinale Saonenft , qui po-
ftea fuit Sixtus Papa quartus , in cujus calce
ifta fcripta erant : Finis parvuliopufculi intitu-
lati de potentia Dei editi per Reverendimum
De Cherepifcopis qui in vicis commorantur
CCCXXI. Qui in vicis vel in poffeffioni->
bus Chorepifcopi nominantur , quamvis ma-
nus impofitionem Epifcoporum perceperint
& ut Epifcopi confecrati fint , tamen fanctæ
fynodo placuit ut modum proprium recogno-
fcant , & gubernent fubiectas fibi Ecclefias ,
earumque moderamine curaque contenti fint .
De bonore & obedientia Epifcoporum &
reliquorum facerdotum .
CCCXXII. Igitur quia conftat religionem
Chriftianam per fucceffores Apoftolorum fas
lubriter adminiftrari populifque ad vitam
æternam ducatum exhiberi debere , primone
ceffarium judicavimus omnibus præcipere ut
honorem debitum venerabiliter Epifcopis abſ
que ulla fimulatione aut detractione impen
dant , eifque in omnibus ut patribus obediant
& quicquid pro falute animarum monuerint ,
prout melius potuerint , adimplere fatagant ;
ficut Dei & noftram gratiam habere volue
rint . Nam Dominus ait : Qui vos audit
me audit ; & qui vos fpernit , me pernit .
Et iterum : Si te non audierit , dic Eccle
fi Et fi Ecclefiam non audierit , fit tibi
ficut ethnicus & publicanus . Et alibi : Si
quis fcandalizaverit unum de pufillis iftis ,
id eft , meis difcipulis vel Apoftolis , quo-
rum locum Epifcopi nunc in Ecclefia tenent,
melius eft illi ut fufpendatur mola afinaria
in
D. D. Francifcum Saonenfem Cardinalem tituli
S Petri in Vincula die prima menfis Octobris 1470,
regnante Paulo Papa II. pontificatus fui anno je-
ptimo . Habemus nos æneum numifma Julij
III. Romani Pontificis , quod editum reperies
apud Joannem Jacobum Luckium , in cui s re-
&ta parte vifitur vaftus Julii cum hac intcri-
ptione ; D. IVLIVS. III. REIPVB. CHRI
STIANE . REX. AC. PATER. Sed ut ad
rem noftram redeamus , addendus eft infignis
locus ex præcepto Caroli III. Francorum Regis
pro Ecclefia Noviomenti , in quo Princeps ille
præclarum documentum dat , quomodo intelli
gendus fit hic locus Gelafii de duabus fummis
poteftatibus , Duabus fiquidem , inquit , perfonis
univerfalis roboratur Ecclefia , Jacerdotali vide-
licet regali , ut fi una injolens jeu minus exi-
feret provida pigritando , non dormitet altera ,
Bartholomæus Brixienfis addit auctoritatein pon
tificalem culmine imperiali longe majorem ef-
fe , cum tamen Gelafius in eadem epinola fa-
teatur ipfos quoque religionis antiftites efle fub-
ditos Imperatori legibuique ejus parere quan
tum ad ordinem pertinet publica difciplinæ .
Quæ fententia confirmatur auctoritate S. Ful
genii , cujus verba referuntur in hoc noftro
capite . In canone feptimo Concilii Trullani
fcriptum eft fpiritales dignitates præftantiores
effe fecularibus feu mundanis , Quæ verba fic
interpretatur Baliamon : Nota autem & cano-
nem qui dicit fpirituales dignitates effe prafian-
tiores fecularibus feu mundanis dignitatibus . Sed
ne boc eo traxeris , ut nonnulli dicebant , ut ec-
clefiaftica dignitates præferantur imperatoris . Eis
enim Jubjicientur . Înterpretare autem hoc adver
fus Subdiaconos , qui fortaffe fuperbe & infolen
ter fe gerunt adverfus Diaconos , * vel Diacones
qui adverfus Presbyteros .
 LIBER
in collo ejus , & demergatur in profundum
maris , quam fcandalizet unum de iftis mi-
nimis . Hæc omnia fidelibus admonenda &
perpendenda funt , ne in hoc , quod abfit ,
incidant fcandalum ; fed magis eis obedien-
do , non filii perditionis , fed filii Dei effi-
ciantur ; & non cum ftultis poenam , fed cum
juftis præmia percipiant fempiterna . Nam
Epifcopos & facerdotes , quibus omnis terra
caput inelinat , per quos & noftrum pollet
imperium admodum honorari & venerari
omnes monemus , nec eos lacerari aut blaf-
phemari vel detrahi a quoquam volumus :
quia detractio facerdotum ad Chriftum per-
inet , cujus vice legatione funguntur in Ec-
clefia . Nam qui detrahit alium hominem
ficut homicida reputabitur . Quid erit de il-
lis qui facerdotes detrahunt : quoniam & ipfi
femetipfos occidunt , & audientes interimunt .
Dupla enim pœna digni funt qui duplant
fcelera fua . Qui his fanctis monitis rebelles
vel inobedientes extiterint , fciant fe a limi-
nibus fanctæ Ecclefiæ fore alienos .
De quatuor neglegentiis facerdotum .
CCCXXIII. De Presbyteris & eorum Ec-
clefiis unde multa negleguntur & fcandala
generantur , in noftra difcuffione quatuor pe-
ricula apparuerunt . Primo , quia nonnulli ex
noftris facerdotibus , quadam fecuritate acce-
pta , nec ea quæ ad cultum divinum perti
nent faciunt , neque in reftauratione & lu-
minaribus Ecclefiæ ftudium habent nec et-
iam fenioribus fuis debitam reverentiam ex-
hibent , & infuper Ecclefias fuas expoliant ,
& in prædiola fua propria transferunt . Quæ
omnia ad neglegentiam Epifcoporum perti
nere deprehendimus . Ob id vero quadam
occafione accepta feniores eorum permoti in
tantam audaciam prorumpunt ut eos etiam
inlicite & inhonefte atque inreverenter tra-
&
tare præfumant . Unde fummopere omnibus
nobis abhinc providendum judicavimus ut ea
quæ a Domno Imperatore confenfu Epifco-
porum ob honorem & amorem Dei Eccle-
his conceffa funt , non in avaritiam Presby-
terorum aut in rapacitatem épifcopalium mi-
niftrorum cedant fed in utilitatem Eccle-
fiæ & in ufus Clericorum & pauperum de-
veniant .
De Presbyteris qui in fuis domibus
feminas babent .
CCCXXIV. Illud non minus periculofum
effe didicimus , quod in quorundam Epifco-
porum parrochiis quofdam Presbyteros con-
tra interdicta fanctorum canonum feminas in
domibus fuis non folum habitare fed etiam
Tom. III.
(1 ) Converfationis fuae teftes. ) Supra cap.
2. hujus libri Karlomannus Princeps ftatuit in
fynodo ut Presbyter Epifcopo teftis adfiftat ca-
Aitatis & vitæ & fidei & doctrinæ illius . Re-
novatum iftud in Concilio Londinenfi fub An-
V. 253
miniftrare faciunt ; quas & laqueum facerdo-
tibus perfæpe extitiffe , & multos occafione
in fcandalum & in detra& tione n corruiffe.co-
gnovimus . Que tranfgreffio & tempore ge-
nitoris noftri & noftro in conventibus Epi-
fcoporum fecundum auctoritatem canonicam
prohibita , fed necdum ad correctionem ple-
ne eft perducta . Unde in commune cenfui-
mus ut hi qui tantæ tranfgreffionis incorre-
tores hactenus extiterunt , fi abhinc hujus
&
rei.correptores effe neglexerint , juxta Apo-
ftoli fententiam quafi confentientes malorum
coerceantur ,
De Presbyteris qui contra ftatuta canonum
vilici fiunt .
CCCXXV. Similiter de illis Presbyteris
qui contra ftatuta canonum vilici fiunt , ta-
bernas ingrediuntur , turpia lucra fectantur ,
& diverfiffimis modis ufuris inferviunt &
aliorum domos inhonefte & impudice fre-
quentant , & comeffationibus & ebrietatibus
defervire non erubefcunt , & per diverfos mer-
catos indifcrete difcurrunt , obfervandum ju-
dicavimus ut ab hinc diftricte feveriterque
coerceantur ; ne per eorum inlicitam & in-
decentem actionem & minifterium facerdota-
le vituperetur , & quibus debuerant effe in
exemplum , deveniant in ſcandalum .
Quod converfatio facerdotalis teftes vite
probabiles habeat .
CCCXXVI. Pari ergo confenfu nobis vi-
fum eft ut Pontifices , fanctorum præceden-
tium patrum exempla fequentes , religiofos
converfationis fuæ teftes ( 1 ) habeant , qua-
tenas detrahere volentibus locum minime præ-
beant . Ut ergo facerdos difcipulis fuis de fe-
metipfo exemplum bonum debeat præbere
Apoftolus fcribens ad Titum docet dicens :
In omnibus te ipfum præbe exemplum bono-
rum operum , in caritate 9 in doctrina 2 in
caftitate , & reliqua . Beatus quoque Grego-
rius in decretis fuis ita ait : Verecundus mos
inolevit ut bujus fedis Pontificibus ad fecre-
ta cubili fui fervitia laici pueri eis fecula-
res obfequantur & cum paftoris vita effe
difcipulis femper debeat in exemplum , ple-
runque Clerici qualis in fecreto fit vita fui
Pontificis nefciunt , & , ut dictum eft , fe-
culares pueri fciunt . De qua re fequenti de-
creto conftituo ut quidam ex Clericis vel etiam
ex monachis electi minifterio cubili pontifica
lis obfequantur ; ut is qui in loco eft regi-
minis habeat teftes , tales qui ejus in fecre-
to converfationem videant , & ex vifione fe-
dula exemplum profectus fumant . Hæc igitur
beatus Gregorius fcripfit . Ceterum qui de
Y hac
felmo Archiepifcopo anno MC11 . habito , in quo
ftatutum eft ut Epifcopi femper & ubique ho-
neftas perfonas habeant converfationis fuæ te
ftes .
 254 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
hac re copiofiora exempla quærere voluerint ,
vitas beati Auguftini ( 1 ) & Ambrofii & ce-
terorum aliorum fanctorum virorum legant ;
& perfpicue invenient quod vita & conver-
fatio Pontificis femper teftes vitæ probabiles
habere debeat .
Ut Epifcopi in rebus Ecclefie circa propin-
quos fuos exponendis reprehenfionem ca-
veant , & ut difcretionis modum teneant .
CCCXXVII . Quoniam multi Epifcopo
rum , amore propinquorum fuorum , de re-
bus fibi commendatis fuo aut quoliber ami-
eorum nomine prædia & mancipia emunt ,
& ut in propinquorum fuorum jus cedant
ftatuunt , & ob hoc & jura ecclefiaftica con-
velluntur & minifterium facerdotale fufca
tur ? immo a fubditis detrahitur & conte-
mnitur , placuit omnibus ut deinceps hoc ava-
ritiæ genus caveatur ; fixumque abhinc & per-
petuo manfurum effe decrevimus ut Epifco-
pus res fui juris , quas aut ante epifcopatum
aut certe in epifcopatu hereditaria fucceffio-
ne adquifivit , fecundum auctoritatem cano-
nicam quicquid vult faciat , & cui vult con-
ferat . Poftquam autem Epifcopus factus eft ,
quafcunque res de facultatibus Ecclefiæ aut
fuo aut alterius nomine qualibet conditione
comparaverit , decrevimus ut non in propin-
quorum fuorum fed in Ecclefiæ cui præeft
jura deveniant . Similiter & de Presbyteris
qui de Ecclefiarum rebus quibus præfunt præ-
dia co modo emunt faciendum ftatuimus :
quoniam multos Presbyterorum occafione ta-
liter emptarum rerum Ecclefias quibus præ-
funt expoliaffe , & a fuo minifterio multis
modis exorbitaffe , & fe diabolo mancipaffe ,
& hac occafione multos laicorum in fcanda
lum damnationis & perditionis proruiffe com-
perimus .
Quod nonnulli Epifcopi fibi fubjectos Cano-
nicos , monachos , & fanctimoniales
neglegant .
CCCXXVIII. Didicimus fane nonnullos
Epifcopos in gubernandis congregationibus fibi
fubjectis , Canonicis videlicet , monachis , &
fanctimonialibus , hactenus valde neglegentes
extitiffe , & ob id multos in fui detractio-
nem & contemptum provocaffe , ita ut non-
nulli alii prælati in eorum parrochiis confti-
tuti , eorum prava exempla fecuti , fuas fimi-
( 1 ) Vitas beati Auguftini . ) Poffidius Epi-
fcopus Calamenfis in vita Sancti Auguftini cap.
26. Et fi forte ab aliquibus feminis ut videretur
vel jalutaretur rogabatur , nunquam fine Clericis
teftibus ad eum intrabant , vel folus cum folis
unquam eft locutus . Sanctus Gregorius libro 7.
Indict. 2. epift. 39. Legitur quod beatus Augu-
Ainus nes cum forore babita e confenferit dicens :
Quæ cum forore mea funt , forores meæ non
funt . Dodi ergo viri cautela magna nobis debet
effe inftructio . Citant hunc Gregorii locum Hinc
marus epift. 48. cap. o. Concilium Trosleja
num cap. 9. Regine lib. 1. cap 98. & Gratia
liter congregationes neglexerint : quos & fra
terno & fynodali conventu admonendos effe
neceffarium duximus , ut ab hac neglegentia
deinceps fe cohibeant , & ceteris fe imitabi-
les præbeant ; ne forte propter illorum incu-
riam & divinæ fervitutis contemptus & pe-
ricula proveniant animarum , & auribus ex-
cellentiæ noftræ moleftia ingeratur , & facer-
dotali mediocritati in facris conventibus tæ
dium & opprobrium inferatur .
De Presbyteris , Abbatibus , &facerdotibus
qui propria loca relinquunt ,
CCCXXIX . Comperimus quofdam Epifco-
pos & Abbates atque facerdotes , non cauffa
neceffitatis aut utilitatis , fed potius avaritia
& proprie delectationis , fæpiffime propria
civitatis fuæ fede , vel monafterii ſepta , aut
Ecclefiæ propriæ derelicta 2 cleroque negle-
to , remotiora loca frequentare . Pro qua re
& deftitutio divini cultus & prædicatio in
plebibus & cura fubjectorum poftponitur , &
hofpitalitas neglegitur . Quod ne ulterius a
quoquam fine inevitabili neceffitate aut ali-
qua utilitate fiat pari confenfu inhibemus .
De laicorum Clericis ,
CCCXXX . De Clericis laicorum ( 2 ) , unง
de nonnulli eorum conqueri videntur , eo quod
quidam Epifcopi ad eorum preces nolunt in
Ecclefiis fuis eos , cum utiles fint , ordina
re , vifum nobis fuit ut in utrifque partibus
pax & concordia fervetur , & cum caritate
& ratione utiles & idonei eligantur . Et fi
laicus idoneum utilemque Clericum obtule-
rit , nulla qualibet occafione ab Epifcopo fine
certa ratione repellatur . Et fi rejiciendus eft ,
propter fcandalum vitandum evidenti ratione
manifeftetur . Vide fupra lib. 1. cap. 84.
De monachis & Presbyteris five Clericis qui
paffim palatium adeunt .
CCCXXXI . Placuit ut monachi & Presby
teri necnon Clerici , qui , poftpofita canoni
ca auctoritate , paffim palatium adeunt
& noftris facris auribus importun ffimam mo-
leftiam inferunt 9 ut non hoc facere præfu-
mant : quoniam in hujufcemodi facto & vi
gor ecclefiafticus contemnitur , & religio fa-
cerdotalis & profeffio monaftica vilior effi
citur ,
Ut
nus dift. 81. cap. 25 .
(a ) De Clericis laicorum . ) Hincmarus apud
Flodoardum lib. 3. cap. 26. fcribit Theodulfo
Comiti de Presbytero ordinando in Ecclef a
vacante : Si autem vis ibi habere Presbyterum ,
adduc mibi talem Clericum qui aptusfit facro mi-
nifterio , ego illum inquiram , & illi Eccle-
fiam dabo . Itein Bertranno Comiti Tardunenfis
pagi pro loco vacante fine Presbytero , ubi fenėvą
Patricia requiefcit , monens ut quantocius mini-
Aris ecclefiafticis Clericum facro minifterio aprum
oftendat qui valeat ibi ordinari . Vide Notas ad
Agobardum pag. 63,
 LIBER
Ut non fit fanguinis Chriftianorum
temeraria effufio .
CCCXXXII. Volumus atque præcipimus
noftra auctoritate adnuntiari omnibus ? im-
mo & a facerdotibus prædicari , ne tam te-
meraria Chriftianorum fanguinis effufio in re-
gno noftro fieri finatur , femper illud adten-
dentes quod Dominus poft diluvium dixit
famulo fuo Noe . De manu bominis & de
manu viri & fratris ejus requiram animam
ejus . Quicunque effuderit bumanum fangui-
nem , fundetur fanguis illius . Ad imaginem
quippe Dei factus eft bomo . Et in lege : Qui
acciderit hominem , morte moriatur . Et Apo-
ftolus : Nam Principes non funt timori boni
operis , fed mali . Vis autem non timere po-
teftatem ? Bonum fac , & habebis laudem ex
illa . Dei enim minifter eft tibi in bono , Si
autem malefeceris , time . Non enimfine cauf
fa gladium portat . Dei enim minifter eft ,
vindex in iram ei qui malum agit . De illo
enim fpecialiter divina auctoritas dicit , Gla-
dium Dei portat ad vindictam malorum , non
de quolibet alio . E contra vero nefcimus
qua pernoxia inventione a nonnullis ufurpa-
tum eft ut hi qui nullo minifterio publico
fulciuntur , propter fua odia & diveriiffimas
voluntates peffimas indebitum fibi ufurpent
in vindicandis proximis & in interficiendis
hominibus vindictæ minifterium , & quod
Rex faltem in uno exercere debuerat propter
terrorem multorum , ipfi impudenter in mul-
tis perpetrare non metuunt propter odium
& putant fibi licere ob inimicitiarum vindi-
tas quod nolunt ut Rex faciat propter Dei
vindictam ,
De Abbatibus canonicis regularibus ,
vel Abbatiffis .
CCCXXXIII. Abbatibus canonicis & re-
gularibus , & Abbatiffis quæ fanctimonialibus
præeffe videntur " five laicis qui monafteria
habent , omnino præcipimus ut de ipfis ma-
gnam curam habeant , & ceteris bonum ex-
emplum præbeant , & religiofe , ficut decet ,
converfentur , & quod uniufcujufque profef-
fioni inconveniens eft , & in facris canonibus
prohibetur , omnino caveant , & loca fibi a
nobis propter aliquam neceffitatem conceffa
deperire & deftrui propter neglegentiam non
dimittant , & congregationes fibi commiffas
five fpiritaliter five temporaliter paterno af
fectu gubernare eifque neceffaria ftipendia ad-
miniftrare non neglegant , ne forte propter
aliquam inopiam & divina officia neglegan-
tur & ipfæ congregationes inreligiofius vi-
vere compellantur . Et qui hæc agere negle-
xerint fciant fe ea illis auferre & religio-
fioribus dare .
Tom. III.
(1 ) Invida permaneat . ) Poſt caput iftud ,
additum eft a manu antiqua in codice Colber-
tino : Homicidium laici fi in Ecclefia perpetratum
fuerit , altare deftruatur donec proprii Epifcopi
arbitrio reftituatur . Sin autem Prefbyter illic aut
V. 255
Ut capella abfque juffu five permiffu proprii
Epifcopi non fiant .
CCCXXXIV . Placuit nobis ut ficut ab
Epifcopis & reliquis facerdotibus ac Dei fer-
vis admoniti fuimus , nec capellæ in palatio
noftro vel aliubi abfque illa noftra fine per-
miffu vel juffu Epifcopi in cujus eft parro
chia fiant . Et ut omnes per dies dominicos
vel feftivitates præclaras facra euchariftia com.
municent , nifi quibus abftinere præceptum
eft . Et ut obfervatio omnium dierum do-
minicorum a mane , ufque ad vefperam fe-
cundum canonicam auctoritatem ab omnibus
fiat . Vide jupra lib. 1. c. 15.
ti
Ut omnes qui in fide catholica fufpe&
Junt , in teftimonio humano dubii
babeantur .
CCCXXXV. Omnes qui in fide Chriſti
vel catholica fufpecti funt , in teftimonio hu-
mano dubii habeantur . Infirmari ergo opor-
tet eorum teftimonium qui in fide falfi do-
centur , Nec eis effe credendum qui verita-
tis fidem ignorant ,
Ut fi quis miniftros Ecclefiæ injuriaverit ,
boc tripliciter componat ,
CCCXXXVI. Si quis miniftros Ecclefiæ ,
id
id eft torem ? Exorci
eft , Subdiaconum , Le &
ftam , Acolythum , Oftiarium , injuriaverit
aut percufferit vel plagaverit , componat hoc
tripliciter ficut fclent componere parentes
ejus . Diaconi vero , Presbyteri , atque Epi-
fcopi injuria in quadruplum componatur . Re-
liquorum autem Clericorum injuria compo-
natur ficut parentum eorum . Monachorum.
quoque , qui fecundum regulam in monaite-
rio vivunt , injuria componatur fecundum ge-
nealogiam fuam ; ut reverentia fit Deo &
Ecclefiæ , & pax eis qui illi deferviunt .
Ut fi quis contumax reverentiam Ecclefiarum
non habet , quingentos componat
folidos .
CCCXXXVII . Si quis homo contumax vel
fuperbus timorem Dei vel reverentiam Ec-
clefiarum non habuerit , & fugientem fervum
fuum vel quemlibet perfecutus fuerit , vel de
Ecclefia vel de porticu ejus per vim abſtra-
xerit , & Deo honorem non dederit com-
ponat ad ipfam Ecclefiam pro neglecto fuo
folidos quingentos , & pro fredo ad fifcum
folidos ducentos . Ipfe vero publica pœni-
tentia juxta judicium Epifcopi multetur , ut
fit honor Dei & reverentia fanctorum , & ut
Ecclefia Dei ſemper invicta permaneat ( 1 ) ૧,
Y 2 Ut
ante altare peremptus fuerit , altare "fimul cum
Ecclefis deftruatur , donec confenfu Apoftolici re-
concilietur . Sed hæc non pertinent ad Capitus
laria , & a ftudiofo quodam adjecta poftea funt ,
 256 CAPITULARI
UM
Ut cuncta quæ circa Ecclefias earumque
miniftros antiquitas fancta ftatuit ,
inviolata ferventur .
· CCCXXXVIII. Cuneta quæ circa fancta-
rum loca Ecclefiarum ejufque miniftros vel
olim ordinavit antiquitas , vel antecefforum
noftrorum auctoritas religiofa conftituit , vel
noftra roboravit ferenitas , inlibata cuftodiri
nunc & in futurum præcipimus .
De prædiis Deo dicatis .
CCCXXXIX , Placuit ne prædia ( 1 ) cœ
leftium fecretorum dicata Deoque tradita a
quibufdam aliqua occafione vexentur aut in-
vadantur , fed fub immunitatis tuitione per-
petua firmitate perdurent . Similiter & ho-
mines earum, & omnia quæ eis fubjecta effe
nofcuntur . Si quis contra hæc venerit , com-
ponat ficut de emunitate conftituimus
pœnitentia publica a facerdotibus ufque ad
fatisfactionem multetur . Capit. II. a. 814.
c. 4.
De eo qui die dominico opera fervilia
fecerit .
CCCXL. Si quis die dominico opera fer-
vilia fecerit , liber homo fi bovem junxerit ,
& cum carro ambulaverit , dextrum bovem
perdat . Et fi alia quæ canonica auctoritate
prohibita funt fervilia opera fecerit , facer-
dotibus illa emendet ficut de reliquis negle-
gentiis judicibus emendari folet , & ab ipfis
facerdotibus poenitentiam juxta modum cul-
pe accipiat . Similiter & de præcipuis fefti-
vitatibus obfervari placuit . Quod fi facerdo-
tes eos nequiverint corripere , tunc a judici-
bus ad facerdotes adducantur , eifque obedi-
re in omnibus faciant .
De his qui infra regnum per vim aliquid
rapuerint .
CCCXLI. Si quis in exercitu infra regnum
fine juffione dominica per vim hoftilem ali-
quid prædari voluerit , aut fænum tollere aut
granum , five pecora majora vel minora , do-
mofque infringere vel incendere , hæc ne fiant
omnino prohibemus . Quod fi ab aliquo præ-
fumptiofo factum fuerit , fexaginta folidis , fi
liber eft , fit culpabilis , & omnia fimilia re-
ftituat aut cum duodecim teftibus fe pur-
get . Si vero fervus hoc fecerit , capitali cri-
mini fubjaceat & dominus omnia fimilia
reftituat , quia fervum fuum non correxit
nec cuftodivit ut talia non perpetraret . Quo-
niam fi nos ipfos comedimus ( 2 ) , cito de-
Sciemus. Unufquifque tamen cuftodiat exer-
( 1 ) Placuit ne prædia . ) Vide Concilium
Moguntinum anni DCCCLXXXVIII . cap. XI. &
Gratianum 17. qu . 4. cap. 13. Attendendum ,
( 2 ) Si nos ipfos comedimus . ) Ivo epift. 85.
Ne forte fi pertinaciter vos invicem mordetis &
comeditis , ab invicem confumamini .
( 3 ) Si quis alienum . ) Iftius capitis fenfus
REGUM FRANCORUM
citum fuum , ne aliqua deprædatio infra res
gnum fiat .
De eo qui alienum fervum ad furtum
fuaferit .
CCCXLII. Si quis alienum ( 3 ) fervum
ad furtum fuaferit aut ad aliquid damnofum
in fraudem domini fui , ut poffet accufare
eum & fraus ipfa fuerit detecta per inve-
ftigationem indicis , dominus nec fervum per-
dat , nec pro hoc aliquam faciat compofitio-
nem ; fed ille cujus conlufione vel exhorta-
tione admiffum eft , tamquam fur damnetur ;
& fervus quod tulit reddat , & infuper cen-
tum viginti ictus accipiat .
De fure nocturno tempore capto .
CCCXLIII. Fur nocturno tempore ( 4 )
captus in furto , dum res furtivas fecum por-
& tat , fi fuerit occifus , nulla ex hoc homici
dio querela nafcatur .
De eo qui de fure nefciens aliquid
comparaverit .
CCCXLIV . Si quis de fure nefciens ali-
quid comparaverit , quærat accepto fpatio
venditorem. Quem fi non potuerit invenire ,
probet fe cum facramento & teftibus inno-
centem 9 & quod apud eum cognofcitur re-
ftituat , & furem quærere non defiftat . Quod
fi furem celare voluerit , & perjurans poftea
detectus fuerit , tamquam ille fur ita ifte
in crimine damnetur
De eo qui occulte in nocte vel in die alterius
animal occiderit .
CCCXLV. Si quis occulte in nocte vel
in die alterius caballum aut bovem aut ali-
quod animal occiderit , & negaverit , & po-
ftea exinde probatus fuerit , tamquam furti-
vum componat ,
De eo qui occiderit alienum animal , &
non negaverit .
CCCXLVI. Si quis cauffa faciente occi-
& non negaverit 2
derit alienum animal
fimile dare non tardet > & cadaver mortui
accipiat .
De eo qui furtivam rem emerit .
CCCXLVII. Si quis furtivam rem fcien-
ter emere præfumpferit , & exinde probatus
fuerit fimilem rem reddat illi cujus pecu-
niam ( 5 ) comparavit . Salva videlicet ejus
juftitia in altero .
De
reperitur in lib. 7. legis Wifigothorum tit. 3.
cap. 6.
(4) Fur nocturno tempore . Et hoc quoque
caput extat in eodem titulo legis Wifigotho-
rum capite 16.
( 5 ) Cujus pecuniam . ) Id eft , rem propriam ,
ut dictum eft fupra ad caput 3. hujus libri .
 LIBER
De eo qui de latrone furtivam rem fcienter
ad cuftodiendum acceperit .
CCCXLVIII. Si quis de latrone furtivam
rem fcienter ad cuftodiendum acceperit , quafi
fur componat .
De facramentis leviter non jurandis .
CCCXLIX. Volumus ut facramenta cito
non fiant . Sed unufquifque judex prius cauf-
fam veraciter cognofcat , ut eum veritas la-
tere non poffit . Nec facile ad facramenta
veniant .
De eo qui contra caput alterius falsa
Juggefferit .
CCCL. Si quis contra capur alterius falfa
fuggefferit , vel pro quacunque invidia aut
injufta accufatione aliquem commoverit , ipfe
pœnam vel damnum quod alteri intulerit ex-
cipiat . Neminem damnes antequam inquiras
veritatem . Quia fcriptum eft : Omnia autem
probate ; quod bonum eft tenete .
De eo qui per invidiam vel dolum liberi
vel fervi domum incenderit .
CCCLI. Si quis per aliquam invidiam vel
dolum in nocte vel in die ignem impofue-
rit 2 & incenderit liberi vel fervi domum
omnia ædificia reltituat , & quicquid ibi ar-
ferit componat , & infuper fexaginta folidis
fit culpabilis & publica pœnitentia fecun-
dum judicium facerdotum multetur . Et quan-
ti homines de ipfo incendio evaferint , uni-
cuique fecundum legem componat , & omnia
quæ ibi perdiderint reftituat .
Ut fi quis fervum injufte accufaverit alie-
num , domino fimile mancipium pro
boc facto reddat .
CCCLII. Si quis fervum injufte accufave-
rit alienum , & innocenter tormenta pertu-
lerit , domino fimile mancipium pro hoc fa-
to reddat . Si vero innocens in tormento
&
mortuus fuerit , duos fervos ejufdem meriti
fine dilatione domino reftituat .
De via publica .
CCCLIII. Si quis viam publicam aut li-
toftratum ( 1 ) vel viam communem alicui
clauferit contra legem , cum fua lege com-
ponat > & claufuram quam
ibi fecit tollat .
Quod fi negare voluerit , cum duodecim fa-
cramentalibus juret ,
Tom. III.
( 1 ) Litoftratum . ) Ita veteres . Editiones ha-
bent lithoftrotum . Litoftratam fortaffis dixere
viam ex lito five litio trata n . Vide gloffarium
Francifci Pithoei & Notas ad Reginonem pag.
562.
2 ) Si cui aurum . Hoc caput habetur in
libro 5. legis W.figothorum tit. 5. cap. 3.
( 3 ) Excepto aurun . Ita vetera exe nplaria
Capitularium . At in lege Bajuvarioru n in
lege Wifigothorum legitur : excepto auro ar-
gento . Sic etiam legitur in vulgatis Capitula-
rium editionibus . Nos prætulimus lectionem qua
V. 257
De via convicinali ..
CCCLIV. Si quis viam convicinalem vel
paftoralem clauferit , cum fua lege compo
nat , & ipfam viam aperiat . Similiter & de
femita faciendum eft .
De eo qui fontem coinquinaverit .
CCCLV. Si quis fontem quacunque invi-
dia coinquinaverit vel maculaverit , emendet
eum primo , ut nulla fit coinquinationis in
eo fufpicio , & cum lege fua vicinis hoc, emen-
det . Si autem plurimorum in vicinio puteas
fuerit , compofitionem inter fe multentur ,
De eo cui aurum vel argentum aut ornamen-
tum commendata fuerint .
CCCLVI. Si cui aurum ( 2 ) vel argen-
tum aut ornamenta vel quæcunque fpecies
fuerint commendatæ , five ad cuftodiendum
traditæ fint , five vendendæ , & in domo ipfius
cum rebus fuis forfitan fuerint incendio cre-
matæ , una cum teftibus qui commendata
ffceperat præbeat facramenta nihil exinde
fuis profuifle compendiis , & nihil cogatur ,
exfolvere ; excepto aurum ( 3 ) & argentum ,
quod ardere non poterat . Si vero quæ com-
mendata fuerant furto probantur ablata , ei
qui commendata perdiderat fpatium tribua-
tur donec furem fua inveftigatione perqui-
rat . Et fi eum invenerit , commendatori res
proprias tantummodo reformare procuret ( 4 ) .
Compofitio vero furti ad eum qui habuit com-
mendata pertineat . Quod fi fur non fuerit
intra ftatutum tempus inventus , medietas re-.
rum commendatarum domino fufcipiente red-
datur , damnum vero medium utrique fufti .
neant . Et fi dominus poft:nodum apud eum
qui commendaverit quæcunque fuerint fup-
preffa repererit , ficut furtiya ab eo exigantur ,
Ut rem in contentione pofitam non liceat
vendere .
CCCLVII . Rem in contentione pofitam
( 5 ) non liceat donare nec vendere..
De eo qui fervum fuum vendiderit .
CCCLVIII . Si quis fervum ( 6 ) fuum ven-
diderit , forfitan ejus nefciens facultates , ha--
beat dominus ejus poteftatem , qui eum ven-
didir , requirendi res ejus ubicunque inveni-
re potuerit ,
De
Y3
multorum librorum auctoritate confirmatur , ue
diximus ad Reginonen pag 91. Atque id fane
probare infinitis , ut ita dixerin , fin libus ex-
emplis foret facillimun .
(4 ) Prosuret . ) In lege Wifigothorum legi-
tur cogatur .
( 5 ) Rm in contentione pofitam .) Id eft , quam
alter aat petere capt aut recipere rationabiliter
poterat , ut legitur in eodem libros . legis Wi-
figothorum tit. 4. cap. 9.
(6 Si quis fervum . ) Habetur in eodem ti
tulo legis Wifigothorum cap. 15.
 258 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De eo fervo qui de peculio fuo fuerit
redemptus .
CCCLIX, Si quis fervus ( 1 ) de peculio
fuo fuerit redemptus ? & hoc dominus ejus
forte nefcierit , de domini poteftate non ex-
eat ; quia non pretium , fed res fervi fui ,
dum ignorat , accepit .
De eo qui caufam alterius tulerit de
loco fuo .
CCCLX. Si quis cauffam alterius tulerit
de loco fuo , ipfam inlæfam reddat aut fimi-
lem . Si vero foras aliqua traxerit & abfcon-
derit , atque negaverit interrogatus , quafi
furtivam componat .
De eo qui alicujus mortuum repererit .
CCCLXI. Si quis alicujus mortuum repe-
rerit , & eum humanitatis cauffa humaverit ,
ut neque a porcis inquinetur , neque a be-
ftiis feu canibus laceretur , feu liber fit feu
fervus , nullam ex hoc calumniam fuftineat ,
fed magis a parentibus ejus remunerationem
condignam accipiat . Et fi a parentibus mer-
cedem noluerit recipere , recipiet a Domi-
no , qui præcepit mortuos fepelire .
De venditionibus vili pretio detractis
vel vitiofis .
CCCLXII. Placuit in venditione ( 2 ) hanc
formam fervari , ut feu res feu mancipia vel
quodlibet genus animalium venundetur ne-
mo propter hoc venditionis firmitatem in-
rumpat quod dicit fe vili pretio vendidiffe ;
fed poftquam factum eft negotium , non fit
mutatum , nifi forte vitium fibi a venditore
celatum invenerit . Si autem venditor dixe
rit vitium , fter emptio , & non fit immu-
tata . Si autem non dixerit murari poteft
in illa die & in alia five in tertia die . Et
fi amplius de tribus noctibus illud habuerit ,
poftea non poteft mutare ; nifi forte eum in-
venire infra tres dies non poterit . Tunc
quando invenerit , recipiat , quia vitium ven-
didit . Et fi noluerit recipere , juret cum fuis
facramentalibus quod vitium ibi nullum fcie-
bar in illa die quando negotium fecit ; & ftet
factum .
Ut qui arras dederit pro quacunque re
pretium reddere compellatur .
CCCLXIII. Qui arras dederit ( 3 ) pro
quacunque re , pretium cogatur implere quod
placuit emptori ,
Ut peregrinos tranfeuntes nemo inquietet .
CCCLXIV . Placuit ne peregrinos tranf
euntes quifquam inquietare præfumat , eifque
1.) Si quis fervus . ) Extat in eodem titu-
lo legis W figothorum cap, 16. Vide Bignonii
Notas ad appendicem Marculfi.
( 2) Placuit in venditione. ) Prior pars iftius
capitis extat in eodem titulo legis Wifigothe
rum capite 7.
nocere audeat ; quia alii propter Deum , alii
propter fuas difcurrunt neceffitates . Quod fi
aliquis præfumptiofus fuerit qui peregrino no-
cuerit , vel eum affallierit aut difpoliave-
rit , læferit , plagaverit , ligaverit , vendide-
rit , vel occiderit , ipfi peregrino fingillatim
dupliciter ficut de alio homine folet compo-
ni , aut fuo feniori vel focio , cum fua lege
componat . Quod fi mortuus fuerit , & fe-
niorem ibi vel focium non habuerit , tunc
Epifcopus aut facerdotes ejufdem pagi ipfam
compofitionem in duplo ficut de indigena
diftringente judice accipiant , & in fuam elee-
mofynam illa tribuant ; & infuper fexagintą
folidos fifco cogatur perfolvere . Et fi pere-
grinum viventem reliquerit , omnem injuriam
ei factam & quicquid illi tulit dupliciter ,
ut prædictum eft , per fingula illi componat ,
ficut folet de infra provincia aliquem com-
ponere . Si autem eum occiderit , ut liberum
hominem de ipfa provincia in duplo compo
nat ; & ipfa pecunia a memoratis facerdotibus
in fua detur eleemofyna . Quoniam Domi-
nus ait : Peregrinum & advenam non con-
triftabis .
De eo qui res alienas vendiderit ,
CCCLXV. Si quis vendiderir res alienas
fine voluntate domini fui , aut fervum , aut
ancillam , aut quamcunque rem , ipfam leri-
bus reddat , & fimilem aliam addat . Et G
ipfum non poteft invenire duos confin s
?
& æqualis meriti reddat .
De eo qui alicujus quadrupedi urum
oculum excufferit .
CCCLXVI. Si quis alicujus caballo el
bovi vel cujuslibet quadrupedi unum cu
lum excufferit , adpretietur illud recus quod
valet , & partem tertiam componat .
De eo qui juſſu Regis vel Ducis aliquem
occiderit .
CCCLXVII. Si quis juffione Regis , vel
Ducis illius qui ipfam provinciam regit , ho-
minem occiderit , non requiratur ei " nec
propterea faidofus fit : quia lex & juffio do
minica occidit eum , & ipfe non potuit con-
tradicere . Princeps vero & fucceffores ejus
defendant cum & totam progeniem ejus , ne
ob hoc pereat aut malum patiatur . Quod
fi propterea ipfe aut ejus progenies aliquid
mali paffi fuerint aut occifi , dupliciter com-
ponantur .
De eo qui fcripturam protulerit , ut verita-
tem ejus teftibus probot .
CCCLXVIII. Si quis fcripturam profert ,
veritatem ejus teftibus probare debet ; quia
(3) Qui arras dederit . ) Caput iftud mu-
tilum eft in collectione Benedicti Levita . In
tegrius habetur in lege Bajuvariorum . Plenum
autem eft in eodem titulo legis Wifigothorum
cap. 4
 LIBER
in omnibus cauffis conftitutum eft ut fcri-
pturam prolator adfirmet
Ut quicquid provincialibus fuerit velaxatum
beneficio Principis , ab exactore non
requiratur ,
CCCLXIX, Quicquid provincialibus per
beneficium Principis tributorum fuerit rela
xatum , ab exactore non requiratur .
Ut Presbyteri criminofi ad fynodum venientes
in medio collocentur ,
CCCLXX , Presbyteros criminofos canoni
ce ad fynodum venientes jubemus juxta de-
creta Papæ Innocentii capitulo XXXIII . in
medio collocari ; difcuffifque objectionibus
quæ ipfis Presbyteris impinguntur , fi con-
Vinci potuerint , a facerdotali removeantur
officio , quia qui fancti non funt , fancta
tractare non poffunt ) atque alieni effician-
eur a minifterio quod vivendo inlicite pol-
luerunt . Et fi convinci non potuerint , fe- rium veftrum adimplere valeatis . Simulque
cundum anterius capitulum confultu Leonis vos admonemus ut propter humilitatem no-
Papæ, & multorum Epifcoporum ftatutum , ftram & obedientiam quam monitis veftris
cum aliis Presbyteris & fidelibus juftifque ho-
minibus fatisfaciant Epifcopo fuo & populo ,
Capitul. a. 803. Supra p. 655.
Ut vnufquifque Presbyter Milam çum
fandaliis celebret .
CCCLXXI, Unufquifque Presbyter ( 1 )
Miffam ordine Romano cum fandaliis cele-
bret , Et hoc populo nuntietur , quod per
omnes dies dominicos oblationes Deo offe-
rant ; & ut ipfa oblatio foris fepta altaris re-
cipiatur ,
Ut Presbyter die dominico cum benedicta
aqua procedat .
CCCLXXII. Ut omnis Presbyter die do-
minico cum pfallentio circumeat Ecclefiam
fuam una cum populo , & aquam benedi-
tam fecum ferat . Et ut fcrutinium more
& petrandum munera accipiat : quia nos volu
Romano ( 2 ) tempore fuo ordinate agatur ,
De locis monafteriorum vel ædificiis
providendis .
CCCLXXIII. Dignum ac neceffarium
eft ut Miffi per quæque loca directi fimul
cum Epifcopis uniufcujufque diocefis perfpi-
ciant foca monafteriorum Canonicorum pa-
riter & monachorum , fimiliterque puella
rum , fi in apto & congruo loco fint pofita ,
ubi commodum neceffarium poffit adquiri
quod ad utilitatem pertinet monafterii , fic-
( 1 ) Unufquifque Presbyter . ) Vide capitula
Herardi Archiepifcopi Turonenfis cap. 105.
*) Scrutinium more Romano . ) Amalarius
Archiepifcopus Trevirenfis in epiftola ad Ca-
rolum M. capite 12. Scrutinium finitur Jabbato
fando ante Pafcha . Ipfo die facimus fcrutinium
Jeptimum, ficut in Romano Ordine invenimus fcri-
ptum. Theodulfus in libro de ordine baptifmi
Cap. 8. Hunc enim morem Ecclefia fervare con-
fuevit ut per aliquot dierum fpatium hi qui in
Kolemnitate pafchali baptizandi ſunt fcrutentur ,
V. 259
ut in fan&
ta regula dicit : Monafterium au
tem ita debet conftitui vt omnia neceffaria
infra monafterium exerceantur , ut non fit ne
ceffitas monachis vel Clericis vaganti foras ;
quia omnino non expedit animabus eorum ,
Supra c. 143.
De hofpitalitate cura pauperum .
CCCLXXIV. Ut de hofpitalitate & cura
pauperum memores fitis & propter quod
res ecclefiafticæ a fidelibus oblatæ & ab Ec-
clefia receptæ fint . Et eo modo illas diftri
buatis ut ab illo cui de his rationem reddi-
turi eftis , non damnationem , fed æterni gau-
dii mercedem accipere mereamini .
Ut adjutorium a Rege impendatur bis qui
minifterium ecclefiafticum adimplent .
CCCLXXV. Volumus vos fcire volunta-
tem noftram ? quod nos parati fumus vos
adjuvare , ubicunque neceffe eft , ut minifte-
propter Dei timorem exhibems , honorem
nobis a Deo conceffum confervetis ficut
anteceffores veftri noftris antecefforibus fe-
cerunt ,
Ut nullus Epifcopus vel Abbas per præmia
fuis bominibus beneficia dent
vel auferant .
CCCLXXVI. Admonemus etiam Epifco-
pos & Abbates ut per præmia beneficia ho-
minibus fuis nec auferant nec donent : qu'a
multæ reclamationes & querela de hac cauf-
fa ad noftras aures folent pervenire .
Ut Confiliarii Regis munus non accipiant ob
beneficium aliis impetrandum .
CCCLXXVII. Ut nullus de Confiliariis no-
ftris propter beneficium cuilibet a nobis im-
mus illi beneficium dare qui nobis bene fer-
vierit ,
Ut Clericus vel monachus vel fan&imonialis
non accufetur ad judicium civile .
CCCLXXVIII. Nemo audeat Clericum
aut monachum vel fanctimonialem feminam
ad civile judicium accufare , fed ad Epifco-
pum . Et ipe ex lege vel canonibus confen
taneam & juftam fententiam proferat . Hæc
omnes Epifcopi cuftodiant & omnes fide-
les faneta Dei Ecclefiæ . Et noftri provin-
cia-
ut infructis & doctis & fimplici corde ad filem
veram venientibus vite fac.amenta imperiian-
tur . Auctor anonymus de ordine baptif.ni cap.
4. Scrutinium a fcrutando dicitur , quia tunc fcru-
tandi funt catechumeni , ſi re&am jam noviter fi-
dem fymboli eis traditam fi miter tenent . Scruti
nii ordo habetur fupra ex vetuftiffino codice
Ms. bibliothecæ regiæ . Vide porro Notas Hu-
gonis Menardi ad librum facramentorum pag.
139. & Jofephum Vicecomitem lib. 3. de ans
tiquis baptifmi ritibus cap. 21. & feqq.
 1
260 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
ciarum Præfides procurent, quorumcunque Cle-
ricorum vel monachorum & fan&timonialium
lites dirimere . Si quis hanc conftitutionem
violaverit in magiftratu pofitus , decem l-
brarum auri pœna multabitur . Si exfecutor
eſt in catenis ( 1 ) Ecclefiarum recludatur
pœnas luiturus , & officium perdar .
De monacho qui monafterium fuum
dimiferit .
CCCLXXIX . Si monachus monafterium
( 2 ) fuum dimiferit , omnia bona ipfius , &
quæ in monafterium introduxit & quæ non
introduxit " dominio monafterii ( 3 ) fint
& ipfe officio Præfidis fervire cogatur . Si
vero monachus ad aliud monafterium migra-
verit , fubftantiam ejus prius monafterium
poffideat , & in alio monafterio ipfe non re-
cipiatur ( 4 ) .
De fervo in monafterio recepto .
CCCLXXX. Si aliquis incognitus ( 5 ) in
monafterium ingredi voluerit , ante triennium
monachi habitus ei non praftetur . Et fi in-
tra tres annos aut fervus vel libertus vel co-
lonus quæratur , domino fuo reddatur cum
omnibus quæ adtulit , fide tamen accepta de剧
impunitate .Si autem intra triennium re-
quilitus non fuerit , poftea quæri non poteft ;
fed tantum ea quæ in monafterium adduxit
dominus fervi recipiat .
De monachis laicis factis .
CCCLXXXI. Si aurem monachus ( 6 ) lai-
cus factus fuerit , honore & cingulo fpolie-
tur , & res ejus monafterio adjiciantur , Quod
( 1 ) Catenis . Hæc eft lectio omnium ve-
terum exemplarium & editionis Tilianæ ac prio-
ris Pithoeana , Poftea Francifcus Pithoeus re-
pofuit decanicis , quia lianum Antecefforem ,
ex quo capt iftud fumptum eft , vo e illa ufum
effe conftabat in epitome Novellarum Juftinia-
ni , ubi Antonins A guftinus adnotat decani-
cam effe carcerem Ecclefiæ . Vide Carolum ,
Dufrefnium in Notis ad Paulum Silentiarium
pag. 594.
( 2 ) Si monachus monafterium . ) Vide novam
collectionem formularum cap. 36.
13 Dominio monafterii . In aliis editionibus
male legebatur domino . Abbo in fua canonum
collectione cap. 22. Omnes enim res cum ejus do
mino monafterii funt . Sed apud Julianum Ante
cefforem , ex quo Abbo fumpfit, legitur : Omnes
enim res ejus dominii monafterii fint .
(4 ) Non recipiatur . ) Infra lib. 6. cap. 108.
additur , fine Abbatis fui & Epifcopi proprii li-
centia . Sed hæc non habentur in Novella , ur
illic adnotanus .
( 5 ) Si aliquis incognitus . Ifta fumpta funt
ex Novella quinta Imperatoris Juftiniani cap.
2. Vide Notas . Hugonis Menardi ad Concor-
diam regularum pag. 957. & quæ nos adnota-
vinus ad Capitulare anni DCCCXXII . de caufis
Sanctæ Radegundis Pictavienfis.
( 6 ) Si autem monachus . ) Vide infra Addit.
III. cap. 66.
( 7 Nemo Ecclefiam . ) Vide Notas ad Re-
ginonein pag. 544. & ad Gratianum pag. 558.
Vide etiam infra Addit. Ill. cap. 72. & Con-
į
fi monafticam vitam reliquerit , Præfes pro-
vinciæ eum teneat & curiæ fuæ connumeret .
De Ecclefia ædificanda .
CCCLXXXII . Nemo Ecclefiam ( 7 ) ædi-
ficet antequam civitatis Epifcopus veniat &
ibidem crucem figat publice . Et ante præ-
finiat qui ædificare vult, quid ad luminaria
& ad cuftodiam & ftipendia cuftodum fuffi-
ciat , Et facta donatione , fic domum ædi-
ficer .
De eo qui in domo fua oratorium fecerit .
CCCLXXXIII. Qui in domo fua orato
rium ( 8 ) habuerit , orare ibi poteft . Ta
men non audeat in eo facras facere Miffas
fine permiflu Epifcopi loci illius . Qued f
fecerit , domus illius fifci viribus ( 9 ) addi,
catur . Comes & Miffi ejus qui hoc cogno
vit , & non prohibuit , libra auri multabi
tur , & ab Epifcopo loci illius canonicam fu
fcipiat excommunicationem vel exclufionem
Vide infra lib.6. c. 12.
De electione Abbatiæ .
CCCLXXXIV.Abbatiffa eligatur ( 10) a cun
ta congregatione , non fecundum ordinem
Eta
fed quam melioris opinionis effe conftiterit ,
& quam meliores elegerint . Et qui càm
eligunt , proponant fanétis evangeliis , dicen-
tes quod non propter amicitias vel gratiam
humanam , fed fcientes eam fide rectam , &
vita caflam , & adminiftratione dignam , ad-
omnemque ftatum monafterii utilem , Et tunc
confirmetur ab Epifcopo ( 11 ) cui monafte-
rium fubjectum eft .
De
cilium Londinenfe anni MCII. cap. 15. 16.
8 ) Oratorium . ) Solebant tum viri__nobiles
habere oratoria in domibus fuis . De Rorigone.
Comite teftatur Odo Abbas in libro de mira-
clis S. Mauri cap. 2. eum in domo fua quæ
Bofcus vocabatur oratoriol m compendiofe con-
ftructum, ut nobilioribus mos eft , habuiffe , in
quo & matutini by ni reci abantur & pfalmi
ac preces Chriftiane . De oratoriis monafterio-
rum vide Notas Hagonis Menardi ad Concor-
diam regularum pag. 88.
19 ) Fifci viribus ) Ita omnia vetera exem-
plaria , regio & meo exceptis , quæ habent ju
ribus . Hanc ultimam lectionem exhibent vil
gata Capitularium editiones . Ifaacus Lingo-"
nenfis legit viribus . Atque hæc ett fincera le-
&tio, quæ frequenter reperitur in Colice :Theo- :
dofiano ; ubi Jacobus Gothefredus, ad 1,1. I. - Si
certum petatur de juffrog, adnotat male facere
eos qui vocem viilus mutant in juribus . Pro- '
bat hanc lectionem effe veram conftitutio Chin '
dafuindi Regis in libro 5. legis Wifigothorum
tit. 7 cap. 15. ubi ita legitur : Fifcalium Jepe
fubreptione fervorum , filci vires attenuantur.
Vide Cujacium lib. 28. Obfervat. cap, I. 1
10 Albatiffa eligatur . Vide fupra lib. 2.
cap. 42.
(11) Confirmetur ab Epifcopo . ) Jam monuis
mus ad caput 81. libri primi privilegia , eligendi
Abbates monafteriis concefla fuiffe ea ratione.
ut falva effet canonica Epifcoporum auctori-
tas . Nunc vero idipf m oftendendum eft in
caufa Abbatiffarum , Carolus Calyus in diplo
mate
 LIBER
De Diaconiffa vel Deo devota .
CCCLXXXV. Si quis rapuerit vel folli-
eitaverit vel corruperit religiofam feminam ,
bona amborum Ecclefia vindicet in qua ta-
lis mulier habitavit . Ipfi tamen capitali pe-
riculo fubjiciantur . Quod fi hæc mulier non
confenfit , cum fuis rebus monafterii cautio-
ni tradatur . Si vero liberos habet , pars le-
gitima eis refervetur . Quod fi intra annum
poft cognitum tale fcelus a religiofis locis
non vindicetur , Comes loci illius hæc no-
ftro fifco addicat . Si vero Comes provinciæ
vindictam tali crimini imponere neglexerit ,
honore careat , & duas libras auri fifci viri-
bus dare compellatur .
De reftituendo monafterio .
CCCLXXXVI. Nemini Regum aut cui-
quam hominum in proprium liceat monafte-
rium tradere vel commutare vel quocunque
commento vendere . Hoc etiam divina & apo-
ftolica atque canonica fub anathematis pœ-
na fanxit auctoritas . Quod fi factum fuerit ,
non valebit . Sed is qui accepit
accepit ,, pretium
amittat . Et qui diftraxit , pretium quod ac-
cepit in ipfo monafterio amittat & una
cum pretio monafterium perdat , & ipfum
monafterium in priftinum reformetur ftatum .
De litigatoribus .
CCCLXXXVII . In civitatibus ( 1 ) in qui-
bus Prælides præfunt , ipfi audiant cauffas
feu & Defenfores . Qui autem Epifcopum
vel facerdotes aut Clericos judicare" fibi ma-
luerint , hoc quoque fieri non permittimus .
De fcenicis .
CCCLXXXVIII . Si quis ex fcenicis ( 2 )
veftem facerdotalem , aut monafticam , vel
mulieris religiofæ , vel qualicunque ecclefia-
ftico ftatu fimilem indutus fuerit , corporali
pœnæ fubfiftat , & exilio tradatur .
mate pro monafterio S. Maria Sueffionenfis
præcipit ut poft deceffum Immæ Abbatiffe , de
ipfa congregatione , quandiu ibi talis inveniri po-
tuerit que ipfi fanéto gregi regulariter præeſſe
prodeffe poffit , per fucceffionum curricula eli-
gatur & Abbatiffa fecundum jura ecclefiaftica con-
Aituatur . Carolus III. imperator cognomento
Graffus in præcepto pro monafterio Herifienfi
quod reperitur in fecunda editione Monumen-
torum Paderbornenfium pag. 264. Poft juum ve-
ro deceffum licentiam ipfe forores habeant inter
fe eligendi Abbatiffam una cum confenfu illius
Padrabrunnenfis Ecclefiæ Præfulis . Otto III. Im
per. in præcepto de privilegiis monafterii El-
tenenfis prope Einbricam : Ceterum pro anime
noftræ expiaculo eidem largiti fumus monafterio
ut poft hæc perpetualiter, cum ejufdem monaterii
Abbatiffa morbo confumpta morietur , fanctimonia-
les inter fe unam , qualemcunque velint , fimul
cum confenfu Traje tenfis Epifcopi , in cujus pofi-
te funt diœcefi , abfque mortalium omnium con-
tradictione center eligant . Editum eft hoc præ-
ceptum ab Egidio Gelenio in hiftoria S. En-
gelberti Archiepifcopi Colonienfis pag. 359. &
ab Hermanno Stangefol in libro 2. annalium
Circali Weftphalici pag. 203.
V. 261
De præfcriptione quadraginta annorum .
CCCLXXXIX . Ne decem anni ( 3 ) , ne-
que viceni , vel triginta annorum præfcriptio
religiofis domibus opponatur ; fed fola qua
draginta annorum curricula . Et non folum
in ceteris rebus , fed etiam in legatis & he-
reditatibus .
Ut nemo audeat Epifcopum aut Sacerdotem
vel Clericum apud publicos judices
accufave .
CCCXC . Sancitum eft , ut nullus Epifco
pum aut Sacerdotem vel Clericum apud ju-
dices publicos ( 4 ) accufare præfumat > fed
apud Epifcopos ,
De abfentibus non judicandis .
CCCXCI. Decretum eft ut adverfus ab.
fentes non judicetur , Quod fi factum fuerit ,
prolata fententia non valebit .
Ne ullus facerdos judicetur nifi præfentes fint
ipfius accufatores , idemque legitimi .
CCCXCII . A fancta Romana & apofto-
lica Ecclefia olim ftatutum eft ว & a nobis
fynodali fententia confirmatum , ut nullus ex
facerdotali catalogo judicetur aut damnetur.
nifi accufatus accufatores legitimos præfentes
habeat , locumque detendendi ad abluenda
crimina accipiat .
•
Ut vita accufantium primo difcutiatur .
CCCXCIII . Item a prædita fancta Ro-
mana & apoftolica Ecclefia fancitum eft , &
ab omnibus fynodali auctoritate decretum
eft , ut femper primo perfona , fides , vita ,
converfatio accufantium enucleatim perfcru-
tetur & poftea quæ objiciuntur fideliter
pertractentur ; quia non aliter fieri quic
quam debet nifi prius impetitorum vita di-
fcutiatur ,
De
( 1 ) In civitatibus . ) Apud Julianum An-
tecefforem novella 85. in editione Antonii Au-
guftini & 69. in Pithoeana fic legitur cap. 7 .
In civitatibus in quibus Præfides præfto non funt ,
adeant litigatores Defenforem civitatis , & ille
audiat caujas . Si autem Epifcopum judicare fibi
maluerint , hoc quoque fieri jubemus . Argumen-
to ifta funt tollendam effe negationem quæ in
fine iftius noftri capituli reperitur . Nan Ca-
rolus M. præterea confirmavit conftitutionem
Conftantini que extat in calce Codicis Theo-
dofiani , ut patet ex libro fexto Capitularium
cap. 366. Janus tamen a Cofta in Decretales
pag. 282. exiftimat non effe delendam , &
abrogatam in hoc regno fuiffe conftitutionem
Conftantini Magni , quamvis a Carolo M. con-
firmata fuiffet .
( z ) Si quis ex fcenicis . ) Ita fumpta funt
ex novella 123. Jiliani Antecefforis cap. 65.
non quiden verba ipfa , fed fenfus . Vide No-
tas ad Salvianum pag. 439.
( 3 ) Ne decem anni. Vide Cujaciun lib. 5.
Obfervat. cap. 5 .
(4) Apui judices publicos . ) Vide Bigno-
nium in Notis ad Marculfum , & Janum a Co-
fta in Decretales pag. 299.
 262 CAPITUL. REGUM FRANCORUM LIB. V.
De teftibus requirendis in accufatione
Clericorum ,
CCCXCIV. Placuit ut fi quis aliquem
Clericorum in accufatione fornicationis im-
petierit , fecundum præceptum Pauli Apofto-
legitima teftimonia requirantur ab illo .
Quod fi non potuerit datis teftimoniis ad-
probare quod dixit , excommunicationem ac-
cufati accufator accipiat .
De culpabili perfona non recipienda ,
CCCXCV. Si accufatoris perfona ( 1 ) in
judicio Epifcoporum culpabilis apparuerit ,
ad arguendum non admittatur nifi de pro-
priis cauffis .
De non judicando quemquam ante
examinatam caufam.
CCCXCVI, Non eft juftum ( 2 ) judicare
aut condemnare virum cujus caufla ad liqui-
dum non eft examinata .
De non judicando majore a minore .
CCCXCVII. Major a minore ( 3 ) non
poteft judicari .
De non judicando quemquam abfque
legitima accufatore ,
CCCXCVIII. Judicis non eft ( 4 ) quem.
liber judicare vel condemnare abfque legiti
mo accufatore . Quoniam & Dominus Ju-
dam furem effe fciebat . Sed quia non eſt ac-
cufatus , ideo non eft ejectus .
De eo qui frequenter litigat , ut non
fufcipiatur abfque examine .
CCCXCIX. Ejus qui frequenter litigat ,
& ad accufandum eft facilis , accufationem
abfque grandi examine nemo recipiat .
De rimanda enucleatim caufa in judicio
Jæpe ventilanda ,
CCCC. Judicantem oportet cuncta rimari
& ordinem rerum plena inquifitione difcu-
tere , interrogandi ac proponendi adjiciendi-
EXPLICIT LIBER
(1 ) Si accufatoris perfona . ) Caput iftud fum-
ptum eft ex capite feptimo Concilii tertii Cars
thaginenfis .
(a ) Non eft
( 3 ) Mjuum
Major a minore.. Vide infra lib.6.cap.381 ,
(4) Judicis non eft . ) Apud S. Ambrofium ,
five quis alius eft auctor commentarii ad caput
que patientia præbita ab eo ut ibi actio
partium limitata fit pleniter . Nec prius li
tigantibus fua velit fententia obviare nifi
quando ipfi , peractis omnibus , jam nihil am
plius habuerint in quæftione quod proponant ,
Er tamdia actio ventiletur quoufque rei ve
ritas perveniatur . Frequenter interrogari opor-
tet , ne aliquid prætermiffum forte remaneat
quod adne&
ti conveniat ,
De bis qui fe putant per teftes redemptos ad
facerdotum accufationem admitti , ut non
admittantur nifi omni fufpicione varue-
- rint .
CCCCI. Sunt quidam qui contra ecclefia-
fticam regulam pugnare videntur , & per te-
ftes redemptos putant fe ad accufationem ad-
mitti debere . Hi omnino non admittantur
nifi actis publicis docuerint omni fe füfpi
cione carere ,
Ut nullus contra religionem faciat .
CCCCII . Non liceat Imperatori vel cui
quam pietatem cuftodienti aliquid contra
mandata divina præfumere .
Quod laicis non fit de religione
præfumendum .
CCCCIII . Laicis , quamvis religiofis , nul-
li tamen de ecclefiafticis facultatibus vel Deo
dicatis hominibus aliquid difponendum ad-
tribuatur facultas .
Ut liceat majores judices appellare quotiens
neceffitas ingruerit ,
CCCCIV. Quandocunque a quibuslibet ju-
dicibus ecclefiafticis ad alios judices ecclefia-
fticos , ubi eft major auctoritas , fuerit pro-
vocatum , non eis denegetur qui provocave-
rint .
De injufto judicio , Principis metu vel juſſu
terminato , caffando .
CCCCV. Injuftum judicium , & definitio
injufta , regio metu vel juffu a judicibus er-
dinata , non valeat .
QUINTUS ,
5. prioris epiftola ad Corinthios , ex quo caput
iftud fumptum eft , legitur : Judicis non eft fine
accufatore damnare , quia & Dominus Judam,
cum fur effet , quia non eft accufatus , minime
abjecit . Vide Gratianum 2. qu. 1. cap. 17. De
manifefa
LI
LIBER
SEXTUS INCIPIT
INCIPIUNT NONNULLA
De effufione fanguinis .
L. Uicunque effuderit humanum
fanguinem , fundetur fanguis
Q illius .
Quod hi qui nomen Domini in vanum
adfumpferint , graviter feriantur .
II. Non adfumes nomen Domini Dei tui
in vanum ; nec habebit infontem Dominus
cum qui adfumpferit nomen Domini Dei
fui fruftra ,
De bonorando patre matre ,
III. Honora patrem tuum & matrem tu
am , ut fis longævus fuper terram .
Ut qui vendiderit filiam fuam in famulam ,
non egrediatur ficut ancilla,
IV. Si quis vendiderit filiam fuam in fa-
mulam non egredietur ficut ancilla exire
confueverunt . Si placuerit domino fuo , cui
vendita eft , dimittat eam liberam ; & ad
alium populum non licet ipfam vendere .
Ut qui bominem percufferit , morte
moriatur .
V. Qui percufferit hominem , volens oc-
eidere , morte moriatur .
De eo qui per induftriam proximum voluerit
occidere .
VI. Si quis de induſtria occiderit proxi-
mum fuum , & per infidias , ab altari meo
evelles cum , ut moriatur .
De eo qui percufferit patrem aut matrem .
VII. Qui percufferit patrem aut matrem,
morte moriatur ,
Non maledicendum patri & matri ,
VIII. Qui maledixerit patri fuo & ma-
ari , morte moriatur .
De eo qui hominem furatus fuerit
vendiderit .
IX. Qui furatus fuerit hominem , & ven-
diderit eum convictus noxa , morte mo-
riatur .
De bis qui vixati inter fe fuerint, per-
cufferit alter alterum .
X. Si rixati fuerint viri & percufferit
alter proximum fuum lapide vel pugno , &
ille mortuus non fuerit & jacuerit in le-
SEXTU S.
LIBELLUS.
CAPITULA LEGIS DIVINE .
Aulo ; fi furrexerit & ambulaverit foris fu-
per baculum fuum , innocens erit ; ita ta-
men ut operas & impenfas ejus in medicos
reftituat .
De eo qui percufferit fervum fuum vel
ancillam lapide vel virga, &
mortui fuerint .
XI. Qui percufferit fervum fuum vel an-
cillam lapide vel virga , & mortuus fuerit
in manibus ejus , reus erit . Si autem uno
die fupervixerit vel duobus non fubjacebit
pœnæ : quia pecunia ejus eft .
Ut fi aliqui inter fe fuerint rixari , &
percufferit ex eis aliquis mulierem
prægnantem .
XII. Si rixati fuerint homines & percuf-
ferit quis mulierem prægnantem , & aborti,
vum fecerit , fi ipfa vixerit , fubjacebit da-
mno quantum expetierit maritus mulieris &
arbitres judicarint .
Quod fi mulier mortua fuerit , reddet percuf-
for animam pro anima .
XIII. Si autem mors ejus fuerit fubfecu-
ta , reddet animam pro anima , oculum pro
oculo , dentem pro dente , manum pro ma-
nu , pedem pro pede , aduftionem pro adu-
ftione , vulnus pro vulnere , livorem pro li-
vore .
Ut quicunque fervo vel ancillæ oculum erue-
rit , liberos eos dimittat .
XIV. Si percufferit quifpiam oculum fer-
vi fui aut ancillæ , & lufcos eos fecerit , di-
mittat eos liberos pro oculo quem eruit .
Dentem vero fi excufferit fervo vel ancillæ
fuæ , fimili fententiæ fubjacebit .
De bove cornupeta que virum vulneraverit
vel mulierem , & de domino illius .
XV. Si bos cornupeta virum aut mulie-
rem occiderit , lapidibus obruatur & non
comedetur , Dominus cujus bos eft inno-
cens erit . Quod fi bos cornupeta fuerit ab
heri & nudius tertius , & conteftati funt do-
mino illius , nec reclufit eum , occideritque
virum aut mulierem & bos lapidibus ob-
ruatur " & dominum illius occidant • Quod
dabit pro
fi pretium ei fuerit impofitum ,
anima fua quicquid fuerit poftulatus .
De eo qui cifternam aperuerit & foderit ,
XVI. Si quis aperuerit cifternam , & fo
derit ,
 264 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
derit , & non operuerit cam , cecideritque
bos vel afinus in eam , dominus cifternæ red-
det pretium jumentorum . Quod autem moi-
tuum eft , ipfius erit .
De bove alieno , fi alterius bovem
vulneraverit .
XVII . Si bos alienus bovem alterius vul-
neraverit , & ille mortuus fuerit , vendent
bovem vivum ? & divident pretium & ca-
daver . Si autem fciebat dominus ejus quod
bos vitiofus erat ? & noluit cum cuftodire ,
reddat bovem pro bove & cadaver inte
grum accipiat .
De eo qui bovem aut ovem furatus fuerit .
XVIII. Qui furatus fuerit bovem aut ovem ,
quinque boves pro uno bove reftituat , &
quatuor oves pro una ove .
De fure qui domum fuffodiens vepertus
fuerit .
XIX. Si effregerit fur domum " five fuf-
fodiens fuerit inventus , & accepto vulnere
mortuus fuerit , percuffor non erit reus fan-
guinis . Qued fi orto fole hoc fecerit , ho-
micidium perpetravit , & ipfe morietur , Si
inventum fuerit apud eum quod furatus eft
vivens , five bos , five afinus , reftituatur .
De eo qui læferit agrum vel vineam .
XX. Si læferit quifpiam agrum vel vi-
neam , & dimiferit jumentum fuum ut de-
pafcatur aliena , quicquid optimum hab erit
æftimatione
in agro vel vinea , pro damni æftimatione
reftituat ,
De eo qui ignem fuccenderit in agris , ut
damnum reftituat .
XXI. Si egreffus ignis invenerit fpicas , &
comprehenderit acervos frugum five ftantes
fes etes in agris , reddet damnum qui ignem
fuccenderit .
De eo qui commendaverit amico pecuniam .
XXII, Si quis commendaverit amico pe-
cuniam aut vas in cuftodi. m, & ab eo qui
fufceperit furto abatum fuerit , fi invenitur
fur , duplum reddat . Si latet , dominus do-
mus applicabitur ad deos , & jurabit quod
non extenderit manum in rem proximi fui
ad perpetrandam fraudem in bovem vel afi-
num & ovem ac veftimentum . Et quicquid
damnum inferie poreft , ab eo utriufque cauf-
fa perveniat . Et fi illi arbitres judicaverint ,
duplum reftituat proximo fuo .
De afino , bove , omnique jumento ad
cuftodiendum tradito .
XXIII. Si quis commendaverit amico afi-
num , bovem , ovem , & omne jumentum
ad cuftodiam , & mortuum fuerit , aut de-
bilitatum , vel captum ab hoftibus > nulluf-
que hoc viderit > jusjurandum erit in me-
dium quod non extenderit manum in rem
proximi fui ; fufcipiatque dominus juramen-
tum & ille reddere non cogetur . Si furto
fublatum fuerit reftituat damnum domino
fuo . Si comeftum a beftia , deferat ad eum
quod occifum eft , & non reftauretur . Qui
a proximo fuo quicquam horum mutuo po-
ftularit , & debilitatum aut mortuum fuerit
domino non præfente , reddere compellatur .
Quod fi in præfentiarum dominus fuerit , non
reftituatur ; maxime fi conductus venerit pro
mercede operis fui .
De eo qui feduxerit virginem defponfatam ,
vel dormierit cum ea .
XXIV . Si feduxerit quis virginem defpon-
fatam , & dormierit cum ea , dotabit eam ,
& habebit uxorem ,
De patre puellæ , fi eam dare noluerit , ut
reddat pecuniam juxta morem dotis .
XXV. Si pater noluerit virginem dare >
reddat pecuniam juxta morem dotis quam
virgines accipere confueverunt .
De maleficis ,
XXVI. Maleficos non patiaris vivere .
De his qui cum jumento coierint .
XXVII. Qui coierit cum jumento , morte
moriatur .
De his qui diis immolant vel advenas
affiigunt .
XXVIII . Qui immolar diis , occidarur . Ad--
venam non contriftabis , neque afniges eum .
De decimis & primitiis Domino offerendis .
XXIX. Decimas tuas & primitias non
tardabis offerre Domino de fiis tuis primo-
penitis . De bubus quoque & ovibus fimili-
ter facias . Septem diebus , fit cum matre fua .
Die octavo redde film Domino .
1
De depofito vel pignore dato .
XXX. Depofitum eft pignore datum aut
fi aliquis fibi commendata celaverit , aut fi
rem perditam invenerit 2 & juraverit non
inveniffe , convictus deliti , reddet omnia
quæ per fraudem voluit obtinere , tertiam
& quintam infuper partem domino cui frau-
dem intulerat ,
De turpitudine proximi non revelanda .
XXXI. Omnis homo ad fanguinem proxi-
mi fui non accedat , ut revelet turpitudinem
ejus . Nec nullam difcoperies turpitudinem
mulieris , quia veftra turpitudo eſt .
De bomine qui dormierit cum muliere
ancilla .
XXXII. Homo fi dormierit cum muliere
coitu feminis quæ fuerit ancilla , etiam no-
bilis , & tamen pretio non redempta , nec
libertate donata , vapulabunt ambo , & non
moriantur ,
De
 LIBER
Non debere auguriari nec obfervare magos
arielos .
XXXIII. Non auguriemini ; nec obferve-
tis ad magos nec ariolos , nec aliquid fcia-
tis per eos . Ego Deus vefter .
De bonorando fene .
XXXIV . Coram cano capite confurgite , &
honorate perfonam fenis , & timete Deum .
Nibil agendum contra æquitatem .
XXXV. Nolite iniquum aliquid facere in
pondere , in menfu-
in pondere
judicio , in regula , in
ra . Statera jufta & æqua fint pondera , ju-
ftus modius , æquufque fextarius .
De eo qui machatur cum uxore proximi fui .
XXXVI. Qui machatus fuerit cum uxo-
re alterius & adulterium fecerit cum con-
juge proximi fui morte moriatur & mo-
chus & adultera .
De eo qui dormierit cum noverca fua .
XXXVII. Qui dormierit cum noverca fua,
& revelaverit ignominiam patris fui mo-
riantur ambo . Sanguis eorum fit fuper eos .
De eo qui propter Deum furtum confeffus
fuerit .
XXXVIII. Si propter Deum confeffus fue-
rit homo furtum quod fecit , reddat capita-
lem & quintam partem defuper ei in quem
peccavit .
De eo qui ferro percufferit hominem .
XXXIX. Si quis ferro percufferit homi-
nem , & mortuus fuerit , qui percufferit ,
reus erit judicii , & ipfe morietur .
Ut propter unius teftimonium nullus
condemnetur .
XL. Ad unius teftimonium nullus conde-
mnetur .
De decimis feparandis .
XLI. Separabis decimas ex omnibus quæ
nafcuntur tibi eo tempore , & repones inter
januas tuas . Fæenerabis ea facerdotibus &
Levitis advenis & peregrinis , pupillis &
viduis . Et benedicat te Dominus Deus tuus
cunctis diebus vitæ tuæ .
De eo qui ambulans per viam , nidum
avis invenerit .
· XLII. Si ambulas per viam , & nidum
avis inveneris in arbore vel in terra , & ma-
trem pullis defuper incubantem , non tene-
bis eam cum filiis , fed abire patieris , ca-
pros tenens pullos fuos , ut benedicat te Do-
minus .
Tom. III.
(1 ) Non intrabit eunuchus . ) Vide Filefacum lib. 1. felectorum cap. xI . pag. 169.
VI. 265
Ut cum ædificatur domus nova , fiat murus
per circuitum domus .
XLIII. Cum ædificaveris domum novam
facies murum tecti per circuitum , ne effun-
datur fanguis in domum tuam > & fis reus
labente alio & in præceps ruente .
De vinea altero femine non ferenda .
XLIV. Non feres vineam tuam altero fe-
mine , ne ea quæ fevifti & quæ nafcuntur
ex vinea , pariter fanctificentur .
Ut non aretur in bove fimul & afina .
XLV. Non arabis in bove fimul & afina .
Non induendum veftimentum quod ex
lana & lino contexitur .
XLVI. Non indues veftimentum quod ex
lana & lino contextum eft .
De puella virgine defponfata .
XLVII. Si quis puellam virginem defpon-
faverit , & invenerit eam aliquis in civita-
te , & concubuerit cum ea , adducas utrof-
que ad portam civitatis illius , & lapidibus
obruentur ; puella , quia non clamavit , cum
effet in civitate ; & vir , quia humiliavit
eam .
De defponfata virgine in agro reperta .
XLVIII. Si autem in agro repererit vir
puellam quæ defponfata eft , & dormierit
cum illa , ipfe morietur folus . Puella nihil
patiatur .
Ut eunuchus attritis tefticulis Ecclefiam
Dei non intret .
XLIX. Non intrabit eunuchus ( 1 ) attri-
tis vel amputatis tefticulis & abfcifo vere-
tro Ecclefiam Domini ; nec ingrediatur eam
manzer , hoc eft , de fcorta natus .
De pecunia ad ufuram non fœneranda .
L. Non fœnerabis fratri tuo ad ufuram
pecuniam , nec fruges , nec quamlibet aliam
rem .
De voto non differendo .
LI. Cum voveris votum Domino Deo tuo ,
non tardabis reddere . Quia requiret illud
Dominus Deus tuus . Et fi moratus fueris
reputabitur tibi in peccatum , donec facias
quod ore proprio Domino promiſiſti .
Ut homo qui uxorem acceperit non accedat
ad bellum .
LII. Cum acceperit homo uxorem non
accedat ad bellum , nec ei ullæ injungantur
neceffitates publica ; fed vacabit abfque cul-
pa domui fuæ ; & ut uno anno lætetur cum
uxore fua .
Z Ut
 266 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
Ut non occidantur patres pro filiis , nec
filii pro patribus .
LIII. Quod non occidantur patres pro fi-
liis , nec filii pro patribus ; fed unufquifque
pro peccato fuo morietur ,
De eo qui vim a perfecutoribus patitur ,
ut fufcipiatur .
LIV. Si quis vim a perfecutoribus paffus
fuerit , fufcipiatur , & requiem inveniat , ad
quamcunque Ecclefiam venerit .
De muliere que cum viro fuo non poteft
nubere ,
LV. Si vir & mulier ( 1 ) conjunxerint
fe in matrimonium , & poftea dixerit mulier
de viro non poffe illum nubere cum ea ( 2 ) ;
fi ea poterit, probare quod verum fit ( 3 ) ,
accipiat alium ( 4 ) . Vide infra c. 91 , bujus
libri ,
Ut abfque confenfu Epifcopi oblationes
non accipiantur .
LVI. Ut præter confcientiam Epifcopi
oblationes fructuum Ecclefiæ debitas nullus
vel dare vel accipere audeat ,
Ut Presbyterį civitatis fine juffufui Epifcopi
nibil jubeant .
LVII. Ut Presbyteri civitatis fine juffu
fui Epifcopi nihil jubeant , nec in unaqua-
que parrochia aliquid agant .
Ne Presbyteri rem Ecclefiæ abfque licentia
fui Epifcopi vendant .
LVIII. Ut Presbyteri rem Ecclefiæ fine
licentia vel fcientia fui Epifcopi non ven-
dant nec cuiquam tribuant . Vid. infra lib.
7. cap. 214.
Si Presbyter vel Diaconus deferuerit Ecclefiam
fuam , deponatur ,
LIX. Ut Presbyter vel Diaconus qui de-
ferit Ecclefiam fuam , & ad aliam tranfierit ,
deponatur .
De Presbyteris vel Diaconibus aut Subdiaco-
nibus a propriis Epifcopis exauctoratis ,
LX. Ut Presbyter vel Diaconus aut Sub-
diaconus , fi a proprio Epifcopo exauctora
(1 ) Si vir mulier. ) Conftitutionem iftam
in fynodo Liptinenfi editam fuiffe docet Hinc
marus , ut diximus ,
(2 ) Nubere cum ea .) Rhabanus in epiftola ad
Heribaldum legit , quod non poffit ei nubere . Re-
gino , quod non poffit coire cum eo . Burchardus ,
quod non poffit, coire cum ea . Ita etiam Ivo par
te 8. cap. 178. & Gratianus .
(3 ) Probare quod verum fit . ) Rhabanus , Re-
gino , Burchardus , Ivo & Gratianus habent
probare per jufum judicium quod verum fit .
(4) Accipiat alium . ) Hic eft finis iftius ca-
pitis in vetuftis Capitularium exemplaribus ,
apud Rhabanum item , Reginonem , & Bur-
chardum 27. qu. 2. cap. 29. Quod autem . Quæ
fane lectio confirmatur etiam auctoritate Hinc
mari , Burchardus tamen addit : Si autem ille
༨
tus fancti minifterii officium incipiat præri
pere , fpem reftitutionis non habeat .
Si quis Epifcopus , Presbyter , Diaconus",
vel Subdiaconus ad bellum procef - dis
Jerit , deponatur ,
LXI. Si quis Epifcopus , Presbyter aut
Diaconus > vel Subdiaconus ad bellum pro-
cefferit , & arma bellica indutus fuerit ad.
belligerandum , ab omni officio deponatur ,
in tantum ut nec laicam communionem ha-
beat .
Ut Presbyteri alterius regionis non facrificent
præfentibus Presbyteris ipfius regionis ..
LXII. Ut Presbyteri alterius regionis præ
fentibus ipfius regionis Presbyteris non facris
ficent .
De uxoribus & viris fe dimittentibus ,
LXIII. Ut hi vel hæ ( 5 ) qui uxores aut
viros dimittunt , non nubant ; fed aut conti-
nentes maneant , aut fibimet reconcilientur ,
• De Epifcopis litigantibus vel judicatis ,
LXIV. Si litem habuerit Epifcopus cum
alio Epifcopo , non alterius fed fuæ provin-
ciæ judices quærat . Et ut judicato in aliqua
cauffa Epifcopo liceat iterare judicium (6 )
& , fi neceffe fuerit , libere Epifcopum adi-
re Romanum ,
Ab bæretico nullus benedictionem accipiat
LXV. Ut ab hæretico benedictionem nul
lus accipiat ,
De orationibus ad Patrem dirigendis
LXVI . Ut nullus in precibus nifi ad Pa-
trem dirigat orationem ; ut prius eas cum
inftructioribus vel eruditioribus tractet . Ca
pitul, a, 744. c. 9.
De Presbytero ab alio Epifcopo ordinato .
LXVII. Ordinatus Clericus ab alio Epi
fcopo , non deprecante vel confentiente fuo ,
in clero non maneat ,
De illis Presbyteris qui nefciunt juxta præ-
ceptum Salvatoris baptizare .
LXVIII. Illos omnes ( 7 ) quos illi Pres
byte-
aliam acceperit , feparentur . Eamdem claufulam
habent Ivo in loco paulo ante laudato & Gra-
tianus 33. qu . 1. cap. 1. Quod autem .
(5) Ut bi vel be , ) Sententia hujus capitis
habetur in cap. 102. collectionis Africage . Vi
de fupra quæ adnotata funt ad caput vigefi
mum primum libri quinti , Vide etiain infra
cap. 87. iftius libri .
(6 ) Iterare judicium . Vide gloffarium Frans
cifci Pithoei ad libros Capitularium .
( 7) Omnes . Hæc eft lectio codicis Bellova-
cenfis , Sangallenfis , & Normannici . In Col
bertino & Tiliano legitur homines . Facile an
tiqui librarii permutabant hæc vocabula , uti
diximus in Notis ad Capitulare Pippini Regis
Italiæ ,
 LIBER
byreri baptizaverunt qui nefcierunt juxta præ-
ceptum Domini Salvatoris noftri Jefu Chri-
fti baptizare , neque fanctæ Trinitatis myfti-
ca verba invocare , propterea jubemus eos
tæ Trinitatis
baptizari , quia fine fide fan&
funt baptizati .
De Miffis noftris , qualiter cum Epifcopis
fingularum regionum circa Ecclefias Dei
ejufque facerdotes agere debeant .
LXIX. Ut Miffi noftri una cum Epifco-
pis propriis magnam curam habeant quati-
nus dirutæ Ecclefiæ pleniter reftaurentur at-
que ornentur & quæ dotatæ non funt , vel
que dotem fuam perditam vel fubtractam
habent pleniter & canonice dotentur ; ut
*
quod injufte perdiderunt , jufte recipiant .
De his qui Ecclefias fuas nec dotare nec
dotem reftitui volunt , Et fi eas dotare no-
luerint quorum funt aut fubtracta reddere
noluerint , Epifcopus proprius ad dominium
fuæ fedis Ecclefias revocet futuris tempori-
bus poffidendas . Quod fi aliquis liberorum
his refultaverit , ab Epifcopo ejufdem loci
reliquiæ ex his auferantur & in meliori loco
ponantur ; & ipfæ deftruantur vel crementur .
De eo qui femetipfum occidit , aut laqueo
Je fufpendit .
LXX. De eo qui femetipfum occidit , aut
laqueo fe fufpendit confideratum eft ut fi
quis compatiens velit eleemofynam dare , tri-
buat , & orationes in pfalmodiis faciat . Ob-
lationibus tamen & Miffis ipfi careant . Quia
incomprehenfibilia funt judicia Dei , & pro-
funditatem confilii ejus nemo poteft inveſti-
gare .
Ut incefti & parricide canonice coerceantur .
LXXI. De inceftuofis & parricidis , ut ca-
nonice coerceantur ; ficut de illo judicatum
eft qui materteræ fuæ filiam ftupravit , ut
conjugium ultra non repetat , & militiæ cin-
gulum derelinquat , & aut monafterium pe-
tat , aut fi foris remanere voluerit , tempo-
ra pœnitentia fecundum canones pleniter ex-
folvat .
Ut nec a Clerico phylacteria nec ab ullo
fiant Chriftiano .
LXXII. Ut Clerici vel laici phylacteria
vel falfas fcriptiones aut ligaturas , quæ im-
prudentes pro febribus aut aliis peftibus ad-
Tom. III.
( 1 ) Unam Ecclefiam . ) De hoc argumento
pluribus olim dictum eft in Notis ad epiftolam
29. Lupi Abbatis Ferrarienfis . Has confule , fi
lubet .
(2 ) Letania major . ) Vetuftiffimum Calen-
darium Ms. in biliotheca Colbertina : VII. Kal.
Maji . Nat. S. Marci Evangelifta . Letania ma-
jor . Concilium Cloveshovie cap. 16. Sextode-
cimo condixerunt capitulo ut latania , id eft ,
rogationes , a clero omnique populo bis diebus cum
magna reverentia agantur , id eft , die feptimo
Kalendarum Majarum , juxta ritum Romana Ec-
VI. 267
juvare putant , nullo modo ab illis vel a
quoquam Chriftiano fiant , quia magica ar-
tis infignia funt ; fed pro infirmitate illud
quod Apoftoli & canones fanxerunt , id eft ,
orationes & facri olei unctio fiat .
Ut nullus Presbyter amplius quam unam
Ecclefiam fibi vindicet .
LXXIII. Placuit omni fynodali conventui
ut nullus Presbyterorum amplius quam unam
Ecclefiam ( 1 ) fibi vindicare præfumat . Vi-
de infra c. 75.
De letania majore , ut more Romano
celebretur .
LXXIV. Ut letania major ( 2 ) more Ro-
mano ab omnibus in feptimo Kal. Maji ce-
lebretur .
Ut nullus vitam fine communione finiat nec
unctione benedicti olei careat .
LXXV. Si infirmitate depreffus quis fue-
rit , vitam fine communione non finiat ; nec
unétione facrati olei careat . Et fi finem per-
fpiciat , facrofancto corpore Deo anima ejus
a facerdote precibus commendetur .
Quapropter omnibus placuit ( 3 ) ut nul-
lus Presbyter amplius quam unam Ecclefiam
fibi vindicet . Quia ficut quifque fecularis
non amplius quam unam habere debet uxo-
rem ita & unufquifque Presbyter non am-
plius quam unam habere debet Ecclefiam .
De Presbyteris degradatis & poft degrada-
tionem multis fceleribus implicatis .
LXXVI. Presbyteri degradati , & poft de-
gradationem multis fceleribus implicati , ad
pænitentiam publicam fecundum canones re-
digantur .
Si qui velint aquam confecratam accipere .
LXXVII. Quod in fabbato fancto Pafchæ
vel in fabbato Pentecoftes , fi qui velint a-
quam confecratam ad afperfionem in domos
fuas recipere , ante chrifmatis infufionem ac-
cipiant .
De Clericis & Presbyteris , fi Epifcopis fuis
obedire nolint , ut excommunicentur .
LXXVIII . Clerici & populi , fi Epifcopis
fuis canonice obedire noluerint , excommuni-
centur .
Z 2 De
clefiæ ; que & lætania major apud eam vocatur .
Vide Baronium in Notis ad diem 25. Aprilis .
(3 ) Quapropter omnibus placuit . ) Tota hæc
claufula quæ fequitur , ufque ad verbum vin-
dicet , deeft in vulgatis editionibus Capitula-
rium . Reliqua vero conjunguntur cum ca-
pite 73. poft verbum præfumat . Nos fecuti
fumus auctoritatem veterum exemplarium . Mu-
tationem porro quam nos hoc loco fecimus
confirmat etiam ffaac Lingonenfis , qui utram-
que partem iftius capitis confequenter defcripfit
in fuis excerptis .
 268 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De Epifcopo metropolitano ,
LXXIX. Dignum eft ( 1 ) ut Metropolita-
nus , qui eft Pallio fublimatus ( 2 ) , honore,
tur ( 3 ) , & ceteros admoneat ,
Ut unufquifque progeniem fuam ufqne ad
feptimam generationem obfervet ,
LXXX. Progeniem fuam ( 4 ) unumquem
que ufque ad feptimam obfervare decerni-
mus generationem , & quandiu fe agnofcunt
affinitate propinquos , ad hujus copulæ non
accedant focietatem ,
De Presbyteris ab ignotis Epifcopis
ordinatis ,
LXXXI, Presbyteros ( 5 ) quos unufquifque
Epifcopus in fua parrochia reperit , fi inco-
gniti fuerint viri illi a quibus funt ordina-
ri , & dubium eft eos Epifcopos fuiffe annon
qui eos ordinaverunt , fi bonæ actionis & ca-
tholici viri funt ipfi Presbyteri , & in mini-
fterio Chrifti omnique lege fancta educati &
apti , ab Epifcopo fuo benedictionem pres-
byteratus fufcipiant & confecrentur , & fic mi-
nifterio facro fungantur ,
Ut fi quis bomini aliquo iteranti manfionem
vetaverit , fexaginta folidos componat ,
LXXXII. Si quis homini aliquo pergenti
in itinere manfionem vetaverit , fexaginta
folidos componat in publico ,
Ut omnibus maxima cura fit ne fine confir
matione Epifcopi vitam finiat aliquis .
LXXXIII . Ut omnes maximam curam ha-
beant ne fine confirmatione Epifcopi quis vi-
tam finiat , animaque periclitetur ,
De his qui fidelium oblationes auferunt vel
vaftant , aut fine proprii Epifcopi
juffione dant vel accipiunt ,
LXXXIV. Qui fidelium oblationes ab Ec-
clefiis vel a jure facerdotum auferunt , vel
1 ablatas accipiunt , non folum aliena vota dif-
rumpunt , fed & facrilegium operantur , nec
non & Ecclefiæ Dei fraudatores exiftunt :
quia Ecclefiæ aliquid fraudari vel auferre fa-
crilegium effe a majoribus adprobatur . Capi-
#ul, II. a. 814. c. 5.
( 1 ) Dignum eft . ) Caput iftud fumptum eft
ex epift. 105. S. Bonifacii , in qua referens
decreta fynodi paulo ante celebrata ait: De-
crevimus Metropolitanus , qui fit Pallio fublima-
tus bortetur ceteros admoneat & inveftiget
quis fit inter eos curiofus de Jalute populi , quif-
ve negligens fervus Dei ,
(2 ) Pallio fublimatus , ) Egilwardus in vita
S. Burchardi Epifcopi Herbipolenfis cap. 3 .
de S. Bonifacio narrat quod Moguntie metro-
politanam fufceperit cathedram , ipfamque poftea
archiepifcopatus pallio fublimaverit .
( 3 ) Honoretur . ) In epiftola S. Bonifacii le-
Ut Presbyteri vel Diaconi non migrent de
loco ad locum fine Epifcopi proprii
juffione .
LXXXV. Presbyteri qui fine juffione pro-
prii Epifcopi de Ecclefiis ad alias Ecclefias
migraverint , tamdiu a communione habean-
tur alieni quandiu ad eafdem redierint Ec-
clefias in quibus primitus funt inftituti .
De Epifcopis & Clericis peregrinis , ut con-
tenti fint bofpitalitatis munere ,
LXXXVI. Ut Epifcopi atque Clerici pe-
regrini contenti fint hofpitalitatis munere ob-
lato , nullique eorum liceat ullum officium
facerdotale abfque permiffu Epifcopi ( 6 ) in
cujus parrochia effe cognofcitur agere . Vide
infra cap. 168 ,
Ut nullus babeat nifi legitimum connubium ,
LXXXVII . Ut nulli liceat nifi legitimum
habere connubium . Nullus inceftum faciat
Nullus conjugem propriam , nifi , ut fanctum
evangelium docet fornicationis cauffa , re-
linquat . Quod fi quifque propriam expule-
rit conjugem legitimo fibi matrimonio con-
junctam , fi Chriftianus effe recte voluerit
nulli alteri copuletur ( 7 ) ; fed aur ita per-
maneat , aut propria reconcilietur conjugi ,
De his qui Epifcoporum vocationem vel
correionem contempferint .
LXXXVIII. Si quis fecularium ( 8 ) tam
majoris ordinis quam & inferioris peccatum
egerit , & vocatus fui Epifcopi auctoritate ,
ad emendationem ac poenitentiam venire di
ftulerit , tamdiu fit ab Ecclefia extorris & a
catholicorum confortio fequeftratus quoufque
quod commifit emendet , ac reatum fuum
ufque ad fatisfactionem canonice diluat , at-
que reconciliatione proprii Epifcopi divinis
precipus indulgentiam confequatur & veniam ,
Ecclefiæque gremio , a cujus utero deviave-
rat , peracta fatisfactione , ab eodem immę,
lioratus Epifcopo , canonice reddatur .
Ut nullus laicorum ex prædiis Epifcoporum
quicquam accipiat ,
LXXXIX. Præcipimus ut nullus laicorum
vel Clericorum ex prædiis vel rebus quæ ad
fedes pertinent Epifcoporum , five de illis
Ecclefiarum rebus quæ in eorum parrochiis
fitæ
gitur ; bortetur ceteros admoneat .
(4 ) Progeniem fuam. ) Vide infra Additio-
ne quarta cap . 75.
( 5 ) Presbyteros . ) Vide Ivonem parte 6. cap,
117 , & Gratianum dift. 68. cap. 2. Prefbyteri ,
Vide etiam Notas ad Gratianum pag. 479.
(6) Abfque permiflu Epifcopi . ) Infignis eft
in hoc argumento formula prima nova colles
tionis . Hanc confule .
(7) Nalli alteri copuletur . ) Vide fupra cap ,
63. iftius libri .
( 8) Si quis fecularium . ) Vide infra Addi-
tione quarta cap. 38.
 LIBER
fitæ effe nofcuntur , fine illorum juffione aut
confenfu Epifcoporum , ad quorum pertinent
curam , quicquam ambiant , concupifcant ,
atque accipiant ; ne cupidus fanctarum re-
rum ignis qui in eis eft illos favillofius exu-
rat . Similiter omnes mone nus ut a cuncta
Ecclefiarum omnium vaftatione coercere fe
fuofque ac compefcere totis viribus ftudeant ,
Nam devaftantes Ecclefiis quid aliud intel-
ligimus quam contra illum æterni imperii
Deum & majeftatis homines movere certa-
men , cum illæ ædes illi die nɔct que famu-
lentur , & illi fiat confecratæ . Videant va-
ftantes , pron intiamus , ne ab illo , fi fe com-
moveat , vaitentur , cujus percuffionem mon-
tium dorfa ferre non poffunt ,
De eo qui occiderit monachum aut Clericum ,
ut arma relinquat .
XC. Qui occiderit monachum aut | Cleri-
cum , armi relinquat , & Deo in monafte-
rio ferviat cunctis diebus vire fuæ , nunquam
ad feculum reverfurus , & feptem annos pu-
blicam pœnitentiam gerąt ,
De viro & muliere matrimonio copulatis ,
poftea dicente ea non poffe
eum nubere fibi ,
XCI. Si vir & mulier ( 1 ) conjunxerint
fe in matrimonio , & poftea dixerit mulier
de viro non poffe nubere cum ea , fi pote-
rit probare quod verum fit , accipiat alium ,
eo quod juxta Apoftolum non potuit illi red-
dere vir fuus debitum . Vide Jupra cap. 55 .
Ut puella defponfata non detur alteri viro ,
XCII. Puellam defponfatam non licet pa-
rentibus dare alteri viro . Tamen ad mona-
fterium licet ire , fi voluerit .
Ut baptizati cum catechumenis non
manducent .
XCIII. Non licet baptizatis cum catechu-
menis manducare , nec ofculum eis dare , vel
Ave eis dicere . Quanto magis cum excom-
municatis ab Epifcopo , aut cum gentilibus ?
De Presbytero ordinato qui fe deprebenderit
non effe baptizatum .
XCIV. Si quis Presbyter ( 2 ) ordinatus
deprehenderit fe non effe baptizatum , ba
Tom. III.
( 1 ) Si vir & mulier . ) Fulbertus epiftola 64.
De caufa unde fimplicitatem noftram confulere vo-
luiftis , in fexto libro Capitularium ara xci. ita
fcriptum invenimus . Si vir & mulier conjunxe-
rint fe in matrimonio , & poftea dixerit mulier
de viro fuo non poffe nubere cum ea , fi potuerit
probare quod verum fit , accipiat alium , eo quod
juxta Apoftolum non potuit ill reddere virfuum
debitum . Vide Ivonem par . 8. cap. 8o.
( 2 ) Si quis Presbyter . ) Burchardus ac poft
eum alii referunt ex Concilio apud Compen-
dium , ubi non extat .
( 3 ) Baptizetur . ) Vox ifta deeft in ſuperio
ribus editionibus & in aliquot vetuftis codici
bus . Addita eft ex Palatino & Bellovacenfi .
Eam quoque habent Burchardus , Ivo , Gratia
VI. 269
ptizetur ( 3 ) , & ordinetur iterum , & omne
quos prius baptizavit ( 4 ) .
Si liber ancillam in matrimonium accepit .
XCV, Si quis liber ancillam in matrimo-
nium acceperit , non habet licentiam dimit-
tere eam , fi prius confenfu amborum conjun
ti funt .
De raptoribus & raptis virginibus
vel viduis .
XCVI. Si quis alterius fponfam virginem
aut viduam nedum defponfatam rapuerit vel
furatus fuerit , placuit ut five eam poftea fpon-
faverit , five dotaverit , feu non , five cum
parentum ejus voluntate quocunque commen-
to ipfam accipere vel tenere potuerit , nun-
quam illam uxorem habeat ; fed raptori aut
furi auferatur , & proximis fuis alio viro tem-
pore congrao , fi ipfa hoc malum non con-
fenferit , nuptura legibufque acceptura red-
datur . Raptor vero five fur , omnefque eis
confentientes , publica pœnitentia juxta ca
nonicam autoritatem multentur > & proxi-
mis illius quicquid injafte in tam nefando
fcelere egerunt in triplo componant , & unam-
quamque rem femotim legibus in triplo re-
ftituant . Ipfa namque quæ rapitur > fi aut
primo aut poftmodum tam nefirio fceleri li
bens confenferit nunquam poftea nubat ; fed
publica pœnitentia multetur , & fub tali cu-
ftodia ponatur ur ei nullatenus luxuriari cum
quoquam liceat . Taliter enim memorata fla-
gitia puniantur ut omnes cognofcant quo-
niam nec feculi leges tan nefandis coun
tionibus confentiant , nec facri canones con-
&
filium ullum præbeant ; fed tales feculi leges
cooperatorefque eorum capite feriri præci
piunt . Et facri canones fpiritu Dei conditi
non folum raptores , fed etiam omnes eorum
cooperatores , eifque confentientes ' anathe-
mate feriunt ; ficut in Chalcedonenfe Con-
cilio , in quo DCXXX. patres adfuerunt , ca~
pitulo XXVIII . ( 5 ) cunétis legentibus patet .
De bis qui rapinas infra regnum faciunt .
XCVII . Si quis infra regnum ( 6 ) rapi
nam fecerit , aut cuiquam noftro fideli ejuf-
in triplo
que homini aliquid vi abftulerit
cui aliquid abftulerit legibus componat ; &
infuper bannum noftrum , id eft , fexaginta
Z 3 foli-
nus , & Raymundus in cap. Si quis & in cap.
Veniens . titulo De Presbytero non baptizato .
(4) Et omnes quos prius baptizavit . ) Hanc
claufulan habent veteres libri Burchardus , &
Ivo . Gratianus & collectores decretalium , quia
Gratianum defcribebant , illam omniferunt . Ipfe
quoque Pontifex Innocentius III. caput iftud
in cap. Veniens retulit abfque illa clau ula . At-
tamen Antonius Auguftinus in Notis ad pri-
mam collectionem cecretaliam pronuntiat illam
recte omiffam effe a Bernardo Papienfi & a
Raimundo .
(5 Capitulo xxXVIII. ) Vide fupra in Notis
ad caput 98. libri 1.
( 6 ) Si quis infra regnum . ) Vide infra cap.
383. hujus libri .
 270 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

folidos nobis perfolvat . Poftmodum vero an-

te nos a Comite adducatur ; ut in baftonico
retrufus , ufque dum nobis placuerit , pœnas
luat . Nam fi publice actum fuerit , publi-
cam inde agat pœnitentiam juxta fanctorum
canonum fan&tionem . Si vero occulte , fa-
cerdotum confilio ex hoc agat pœnitentiam ;
quoniam raptores , ut ait Apoftolus , nifi ve-
ram egerint pœnitentiam , regnum Dei non
poffidebunt . Qui vero de rebus Ecclefiarum
aliquid abftulerit , gravius inde judicetur
quia facrarum rerum ablatio facrilegium eft ,
& facrilegus vocatur qui ex eis aliquid aur
abftulerit aut rapuerit . Infames quoque tales
perfonæ ufque ad fatisfactionem Ecclefiæ ,
quam læferunt , funt habendæ ,
De religiofa muliere decepta , id eft , vefte
mutata , vel religionem profeffa .
C. Si quis rapuerit aut follicitaverit vel
corruperit religiofam feminam , bona ambo-
rum Ecclefia vindicet in qua talis mulier ha-
bitavit . Ipfi tamen capitali periculo fubji-
ciantur . Quod fi hoc mulier non confen-
fit , cum fuis rebus monafterii ditionibus trá
datur . Si vero Comes ipfius pagi , una cum
confilio fui Epifcopi in cujus parrochia tale
fcelus commiffum eft , hoc vindicare negle-
xerit , honore careat , & cingulum amittat
atque publica poenitentia multetur , & infu-
per vuirgildum fuum fifci viribus dare com-
pellatur ,

De facerdotibus & Levitis atque monachis De blafphemia in Deum .

interfectis vel debilitatis
XCVIII. Si quis facerdotem ( 1 ) vel Le-
vitam aut monachum interfecerit vel debi-
litaverit , juxta ftatuta priorum capitulorum
quæ legi Salicæ funt addita ( 2 ) componat ,
& infuper bannum noftrum , id eft , fexa-
& arma
ginta folidos , nobis perfolvat , & arma re-
re-
linquat , atque in monafterio diebus vitæ fuæ
fub ardua poenitentia Deo ferviat , nufquam
poftmodum feculo vel fecularibus militatu-
rus , neque uxori copulaturus ,
De his qui Epifcopo aliquam injuriam vel
debonorationem fecerint .
XCIX. Si quis Epifcopo aliquam injuriam
aut injuftam dehonorationem fecerit , de vi-
ta componat , & omnia quæ habere vifus
fuerit Ecclefiæ cui præeffe dinofcitur integer.
rime focientur " & nobis in triplo bannus
nofter , id eft , fexaginta folidi perfolvantur ,
aut ipfe in fervitio fifco noftro ferviturus fem-
per focietur ufque fe redimere in triplo jux-
ta vuirigildum fuum potuerit . Sancta vero
Ecclefia in facerdotibus conftat ( 3 ) . Idcir-
co magna pena plecendi funt qui Epifco-
pis vel reliquis facerdotibus injuriam vel con-
tumeliam fecerint . Nam detractio facerdo-
tum ( 4 ) ad Chriftum pertinet , cujus vice
legatione in Ecclefia funguntur ,
CI. Si quis quolibet modo ( 5 ) blafphe-
miam in Deum jactaverit , ab Epifcopo vel
Comite pagi ipfius carceri ufque ad fatisfa-
&
tionem tradatur & publica poenitentia mul-
tetur. 9 donec precibus proprii Epifcopi pu
blice reconcilietur , Ecclefiæque gremio cano-
nice reddatur ,
De his qui in domo fua oratorium fecerint .
CII. Qui in domo fua oratorium habue-
rit " orare ibidem poteft . Miffas tamen in
eo celebrare non audeat , nec agere cuiquam
permittat , fine permiffu vel dedicatione Epi-
fcopi loci illius . Quod fi fecerit , domus il-
lius fifci viribus addicatur , Comes vero qui
hoc cognovit , & non prohibuit , publica
poenitentia multetur vel honore privetur
Vide fupra lib. 5. c. 383 ,
De privilegiis Ecclefiarum & Clericorum
non corrumpendis .
CIII. Ut privilegia quæ Ecclefiis & Cle-
ricis ab antecefforibus noftris vel nobis con-
ceffa funt femper maneant incorrupta . Ca-
pitul, II. a. 814. c. 6.
Ne Epifcoporum vel reliquorum Clericorum
vita turbetur .
CIV. Nullis vita Præfulum ( 6 ) turbetur
ex-

( 1 ) Si quis facerdotem . ) Confultus a Wi- infecatores fratrum ecclefiaftica difciplina compri-

done Epifcopo , ut reor , Silvanectenfi Droco mere erudire debetis , quiftatum majorum non
Bellovacenfis quid agendum foret de quibuf- tenentes , Dei facerdotes atque fanctam Ecclefiam ,
dam hominibus qui facerdotem acriter verbe- que in facerdotilus maxime confiat , fua violare
raverant , refpondit inter alia ex Capitulari perfæpe nituntur præfumptione . Cyprianus epift.
bus , & hoc caput ad fententiæ fuæ probatio- 69. Unde Jcire debes Epifcopum in Ecclefia effe
nem adduxit . Epiftolam ejus damus in appen- & Ecclefiam in Epifcopo , & fi quis cum Epifco-
dice actorum veterum . Vivebat autem Dro- po non fit , in Ecclefia non effe . Vide C. V. Pe-
co fub imperio Roberti Regis Francorum . tri Francifci Chiffletii Notas ad Ferrandum
( 2 ) Legi Salica funt addita . ) Vide Capitu- pag. 272 .
lare primum anni pecc . cap. 1. De illo enim (4 ) Nam detractio facerdotum . ) Tota ifta
hic agitur . claufula fumpta eft ex fuppofititia epiftola S.
( 3 ) Ecclefia in facerdotibus conftat , ) Confti- Gregorii ad Felicem Epifcopum Meffanenfem .
tutio Theodofii & Valentiniani in appendice Co- ( 5 ) Si quis quolibet modo , ) Imitatum eft
dicis Theodofiani tit. 20. De obnoxiis vero , fi iftud ex novella 7. Juliani Antecefforis , cujus
qui ambulaverint cum Epifcopo vel cum Presby- verba referuntur in Additione III cap. 84.
tero aut etiam Diacono , five in platea , five in ( 6 ) Nullis vita Prafulum . Hæc fumpta
agro, five in quolibet loco , nullo pacto cos reti funt ex canone quinto Concilii Toletani unde-
neri vel adduci jubemus , quoniam in facerdoti cimi . Vide epiftolam ad Felicem Epifcopum
bus Ecclefia conftat . Gregorius IV, in epiftola Meffanenfem paulo ante laudatam ,
de Aldrico Epifcopo Cenomanenfi : Ceterum
 LIBER
exceffibus : quia valde indignum eft ut qui
throni Dei ( 1 ) vocantur , aliqua motione
turbentur aut inique tractentur . Unde eft il-
Jud: Qui vos tangit , tangit pupillam oculi
mei. Et illud: Qui vos audit , me audit ;
& qui vos fpernit , me fpernit , Et rurfus :
Qui fcandalizaverit unum de pufillis iftis ,
melius eft illi ut fufpendatur mola afinaria
in collo ejus , & demergatur in profundum
maris. & reliqua .
De Clericis vel facerdotibus qui accipiunt
Ecclefias fine licentia Epifcopi fui , vel
de una ad aliam tranfeunt.
CV. Ut nemo accipiat Ecclefiam infra par-
rochiam fine confenfu Epifcopi fui , nec de
una ad aliam tranſeat .
De inceftis & criminofis , ac de infirmis
poenitentibus , atque de jejunio
quatuor temporum .
CVI. Ut de inceftis & criminofis magnam
curam habeant facerdotes , ne in fuis pereant
fceleribus , & animæ eorum a diftricto judi-
ce Chrifto eis requirantur . Similiter de in-
firmis ac pænitentibus , ut morientes fine
reconciliatione ( 2 ) & viatico non deficiant .
Et ut quatuor temporum jejunia a fidelibus
diligenter cuftodiantur . Capitul. a. 769.c. 10.
Ut Epifcopi judices publicos moneant ut rei
carceribus reclufi Nativitate Domini , Pa-
Scha , & Pentecoften abfolvantur, & Mif-
fas illis audiant diebus , ac refecti fiant .
CVII. Ut Epifcopi judices publicos com-
moneant ut in dies celeberrimos , hoc eft
Nativitatem Domini noftri Jefu Chrifti , &
fanctam refurrectionem , ac Pentecoften , qui-
cunque miferrimi vinculis detinentur , rela-
xari debeant , & propter ipfam reverentiam
Domini noftri Jefu Chrifti ipfi debeant ab-
folutionem promereri . Et judex , fi paftorem
( 1 ) Throni Dei , ) Vide infra cap. 357. &
libro feptimo cap. 156.
(2 ) Sine reconciliatione. ) Ita habent hoc lo-
co omnia vetera exemplaria . Sed in vulgatis
editionibus legitur , fine facrati olei unione &
reconciliatione . Additum vero iftud ex capite
132. libri 7. quod Pithoeus omifit tanquam fu-
perfluum , quia jam editum fuerat in fexto .
(3 ) Si monachus monafterium . ) Sumptum eft
iftud ex novella 5. cap. 4. apud Julianum An-
tecefforem in editione Antonii Auguftini ,
quam nos fecuti fumus in edendis Capitulari-
bus . Alius eft ordo in Pithoeana , in qua , præ-
ter Novellarum numeros , defcripti funt etiam
numeri DLXXXVIII. qui in vetuftis codicibus
adfcripti inveniuntur breviationi Novellarum
quam Julianus Anteceffor compofuit . Hunc
ordinen fecutus eft Abbo in collectione cano-
num quæ nuper edita eft in to no fecundo ana-
lectorum eruditiffimi viri ac meliore valetudi-
ne digni Joannis Mabillonii . Illic caput iftud
citatur ex legibus cap. xvi , ut eft apud Julia-
num in editione Pithoeana .
(4 ) Et ipfe officio fifci fervire cogatur . ) Hæc
non habentur in hoc loco apud Julianum . Extant
tamen paulo poft in eadem Novella cap. 6.
ubi legitur , officio Præfidis provinciæ fervire
VI. 272
commonentem defpexerit , quandiu loci il
lius Epifcopo vifum fuerit ab Ecclefiæ limi-
nibus arceatur .
De monacho qui monafteriumfuum
dimiferit .
CVIII, Si monachus monafterium ( 3 ) fu-
um dimiferit , omnia bona ipfius , & quæ in
monafterio introduxit , & quæ non introdu
xit , dominii monafterii fint , & ipfe officio
fifci fervire cogatur ( 4 ) . Si vero monachus
( 5 ) ad aliud monafterium migraverit , fub-
ftantiam ejus prius monafterium poffideat ;
& in alio monafterio ipfe non recipiatur fine
Abbatis ( 6 ) fui & Epifcopi proprii licenția ,
Vid. fupra lib. 5. c. 379.
De poffeffionibus ad religiofa loca
pertinentibus .
CIX. Poffeffiones ad religiofa loca perti-
nentes nullam defcriptionem agnofcant , nifi
ad conftitutionem viarum vel pontium ; fi
tamen intra eadem loca habuerint poffeffio-
nes . In aliis yero omnibus habeant integram
emunitate.n ,
De monacho vel monacha .
CX. Quicunque monachus ( 7 ) vel mo-
nacha in monafterium funt ingreffi , nihil de
rebus fuis habeant poteftatem faciendi , quam-
vis liberos habeant ; fed omnia eorum fint
monafterii quæ eadem die jufte poffidebant
quando ingreffi funt monafterium .
De his quæ a fingulis Principibus Ecclefiis
funt conceffa , & quæ finguli antiftites im-
petraverunt , quod facrilegium fit hæc au-
ferentibus . Et de Clericis , ut non accu-
fentur ad judices feculares , fed ad Epi- ,
fcopos proprios .
CXI. Quæcunque a fingulis ( 8 ) Regibus.
circa facrofanétas Ecclefias funt conftituta
vel
cogatur .
( 5 ) Si vero monachus . ) Pars ifta fumpta
eft ex eadem Novella cap. 6.
( 6 ) Sine Abbatis . ) Hæc claufula non ex-
tat in cap. 379. libri 5. Capitularium , & omif-
fa eft in vulgatis editionibus . In Novella fane
præcipitur ne omnino recipiatur in alio mo→
nafterio . Hæc funt verba Juliani : Aliorum au-
tem monafteriorum primates prohibeant eum tran-
fire ut in alio monafterio non recipiatur . Et de
boc curare debent non folum religiofiffimi Epifco
pi , fed etiam reverendiffimi Archimandrite . Ex
his itaque verbis male" intellectis conflata eft
claufula adiecta huic noftro capiti .
( 7 ) Quicunque monachus . ) Apud Julianum
Antecefforem Novella 123. cap. 55. & fequenti .
(8) Quæcunque a fingulis . Licet caput iftud
fit in codice legis Romanæ , fecundum quam
caufæ ecclefiafticæ judicabantur , in caufata-
men quæ anno MXXIV. erat inter Ermengaudum
Epifcopum Urgellenfem & Durandum Abba
tem Sancta Cecilia, hæc conftitutio laudata non
eft ex Codice Theodofiano , fed ex Capitula
ribus , caputque iftud defcriptum eft integrum
in fententia quæ pro Epifcopo adverfus Abba
tem lata eft . Eam damus in appendice acto
rum yeterum .
 1 272 CAPITULARIUM REGUM FRANÇORUM
vel finguli quique antiftites pro cauffis ec-
clefiafticis impetraverunt , fub pœna facrile-
gii jugi folidata æternitate ( 1 ) ferventur
Clerici etiam , non fecularibus judicibus , fed
epifcopali audientiæ referventur , Fas enim
non eft ut divini muneris miniftri tempora-
lium poteftatum fubdantur arbitrio . Capitul.
IIL a. 814. c. 8. Vide infra c. 390,
De privilegiis Ecclefiarum ,
CXII. Ut privilegia qaæ Ecclefiis & Cle-
ricis a fingulis Regibus vel Epifcopis ceterif-
que rectoribus funt conceffa , femper maneant
incorrupta . Capitul. II. a. 814. c. 7.
Ut ea, que ad religionem pertinent , locis
fuisa fue diocefeos fynodis
audiantur ,
CXIII. Quacunque funt ( 2 ) ad religio-
nis obfervantiam pertinentia , locis fuis & a
fuæ diocefeos fynodis audiantur .
Ut privilegia Ecclefiarum femper maneant
incorrupta .
CXIV. Quæcunque circa facrofanetas Ec-
clefias a Principibus diverfis funt ftatuta , ma-
nere inviolata præcipimus , Capitul. III. a.
814, C, 12,
Quod facrilegium fit Ecclefiæ aliquid aufer-
re , aut facerdotibus vel miniftris aut ipfi
fancto cultui locoque injuriam inferre .
CXV. Si quis in hoc genus facrilegii pro-
ruperit ut in Ecclefias earumque res inruens ,
facerdotibus & miniftris vel ipfo cultui loco-
que aliquid quod non oportet injuriæ infe-
rat , divini cultus injuriam in convictos five
confeffos reos capitali fententia noverit vin-
dicandum . Nec exfpectetur ut Epifcopus in-
juriæ propriæ ultionem depofcat , cui fancti-
tos ignofcendi foli ( 3 ) gloriam derelinquit .
Sirque cunctis non folum liberum , fed et
iam laudabile , factas atroces facerdotibus aut
miniftris injurias veluti publicum crimen per-
fequi , ac de talibus reis ultionem mereri .
Capitul . II. a. 814. c. 8,
( 1 ) Jugi folidata æternitate . ) Lib. 5. legis
Wifigothorum tit. 1. cap. 1. impenfa legum fo-
liditate fervare .
( 2 ) Quæcunque funt . ) Vide infra libro fex
to capite 381.
( 3 Ignofcendi foli . ) Certum eft legi debc-
re folam. Sed omnia vetera exemplaria habent
foli, non folum in libris Capitularium , fed
etiam in Codice Theodofiano , & apud faa-
cum Lingonenfem , & in Concilio Trosleiano .
Sirmondus tamen in appendice Codicis Theo-
dofiani titulo 14. & in epiftola 29. Hincmari
pag. 319. edidit Jolam . Vide infra cap. 406.
hujus libri .
(4 ) Placuit ne Judais . ) Vide lib. 12. legis
Wifigothorum titulo 13. cap. 12. & Notas ad
Agobardum pag. 18.
5) Sacrificans . ) Simon Goulartius in addi-
De bis qui ecclefiaftica privilegia violant
vel diffimulant .
CXVI. Si Ecclefiæ venerabilis privilegia
cujufquam fuerint temeritate violata vel dif-
fimulatione neglecta , commiffum hoc in tri-
plo , juxta legum fan&tionem , Ecclefiæ cui
factum eft componatur ; nobifque bannus no-
fter in triplo , hoc eft , ter folidi fexaginta
perfolvantur . Vide infra cap. 389.
Quod bi qui prædia ecclefiaftica diripiunt
vel vaftant facrilegi fint exilioque
damnandi ,
CXVII. Ab omnibus illius ufurpationis
contumelia depellenda eft ne prædia fibi
cœleftium fecretorum dicata quibufdam in-
ruentibus vexentur , Quod fi quis præfum-
pferit , poft debitæ ultionis acrimoniam , quæ
erga facrilegos jure promenda eft , exilio per-
petuæ deportationis damnetur . Capitul.” IJ.
a. 814. c. 9. Vide infra cap. 385.
Ut Epifcopi & reliqui jacerdotes ab omnibus
nexibus fint liberi .
CXVIII. Confecratio Epifcopos & reliquos.
Domini facerdotes tam a fervilibus quam &
a ceteris adfcriptis conditionibus femper li-
beros facit . Idcirco præcipimus ut nullus ab
eis alia nifi divina requirat fervitia .
Ne Judæis adhæreant vel deferviant
Chriftiani .
CXIX. Placuit ne Judæis ( 4 ) mancipia
deferviant vel adhæreant Chriſtiana .
De facrificiis per fingulas Miffas a facrifi-
cantibus fumendis .
CXX. Placuit ut quotienfcunque facrifi-
cans ( 5 ) corpus & fanguinem Chrifti Jeſu
Domini noftri in altario immolat > totiens
perceptionis corporis & fanguinis Chrifti fe
participem præbeat . Vide fupra lib. 1. c. 6.
De Chorepifcopis , ne deinceps fiant .
CXXI . Placuit ne Chorepifcopi a quibuf-
quam deinceps fiant ; quoniam hactenus a
nefcientibus fan&torum patrum & maxime
Apo-
tionibus ad catalogum teftium veritatis pag.
1023. nomine facrificantis eum intelligit qui
oblationes dono adferebat , nempe panem &
vinum ad ufum facræ communionis . Falfam
prorfus effe hanc interpretationem manifeftum
eft vel ex contextu capitis , ubi vox Jacrificans
refertur ad eum qui corpus & fanguinem Chri-
fti in altario immolat , id eft , ad Presbyte-
rum . Populus enim non immolat neque facri-
ficat , fed facrificio intereft , oblationem facit
ad facrificium . Confirmatur hæc interpretatio
ex verbis fequentibus , in quibus præcipitur ut
facrificans tories perceptionis corporis & fan-
guinis Chrifti fe participem præbeat quoties
idem corpus & fanguinem immolat . Quod ad-
verfus Presbyteros Miflam cantantes & non
communicantes dictum effe patet ex his quæ
fupra dicta funt ad caput fextum libri primi .
 LIBER
Apoftolicorum decreta , fuifque quietibus ac
delectationibus inhærentibus ( 1 ), facti funt ,
Idcirco & olim perfæpe & noftro a fancta
apoftolica fede tempore funt prohibiti ; &
ne deinceps a quoquam tam ordinante quam
ordinari cupiente talis præfumptio affumatur ,
1 a cunctis noftri regni Epifcopis eft in fyno-
do ( 2 ) canonice prohibitum , Capitulare a,
799. cap. I.
Ne Judai fuper Chriftianos magiftri vel
miniftri ponantur ,
CXXII. Ne Judæi adminiftratorio ufu fub
ordine vilicorum atque actorum Chriſtianam
familiam regere audeant , nec eis hoc a quo-
quam fieri præcipiatur , Si quis vero contra
hæc agere præfumpferit , fi Epifcopus , Pres-
byter , aut Diaconus fuerit , proprio fubmo-
veatur gradu . Si vero monachus aut laicus
fuerit , communione privetur . Et fi perfeve
raverint inobedientes , anathematizentur ,
De Clericis falfariis ,
CXXIII, Si Presbyter ( 3 ) vel Diaconus
in cauffa pecuniaria falfum teftimonium di-
xerint , per tres annos feparentur a facro mi-
nifterio . Si in criminali cauffa falfum dixe-
rint , deponantur & legitimis pœnis fubji-
ciantur . Ceteri vero Clerici in quacunque
falfitate convicti fuerint , degradentur , & le-
gitimis fubjiciantur difciplinis .
Ut Clerici non habeant actiones feculares ,
CXXIV . Clericus yel monachus ( 4 ) ne-
que exactor publicarum , neque conductor ,
aut vectigalium magifter , vel curator do-
mus , vel procurator litis vel fidejuffor in
talibus cauffis fiat . Si quis contra hæc fta-
tuta fecerit fi Epifcopus eft ? omnes ifto-
rum res ex quacunque cauffa vel perfona ,
five ante Epifcopatum five poftea ad eum
pervenerint , Ecclefiæ fuæ eas vindicare fan-
cimus . Si vero alii Clerici hoc fecerint , pœ-
nam pecuniarum , quam Epifcopus exiftima-
verit exigere , Ecclefiæ vindicandam . Hi ve-
ro qui actiones fuas eis commiferunt vel
fidejuffores eos pro fupradictis cauffis acce-
perunt , nullam contra Ecclefiam vel admi-
niftratores ejus , vel adverfus ipfas perfonas
quos crediderunt , habeant actionem , Si ve-
ro quis eos pro publico debito vel actione
crediderit , vel fidejuffores receperit , de fua
ſubſtantia fiſci debitum compellatur exfolvere ,
(1 ) Delectationibus inhærentibus . ) Vide præ-
fationem noftram ad librum Rhabani de Cho-
repifcopis & Notas ad Reginonem pag. 542.
(2 ) In fynodo . ) Infra lib. 7. cap. 4. fcri-
ptum eft Chorepifcopos ante apoftolicam atque dem Additione cap. 44.
fynodalem prohibitionem non fuiffe ex numero
Apoftolorum , fed ex numero difcipulorum .
Intelligenda autem funt hæc loca de fynodo
Ratisbonenfi habita circa annum DCCXCIX. poft Antecefforem , ex quo ifta fumpta funt , legi-
reditum Legatorum Caroli M. a fede apofto-
lica , ut patet ex eodem lib. 7. cap. 260.
(3 ) Si Presbyter . ) Sumptum eft hoc caput fequens caput Novella . Vide miracula Sancţi
ex Novella 123. Juliani Antecefforis cap. 31 , - Mauri cap. 7. de litania impofita .
VI. 273
De Clericis qui de Ecclefia defiftunt .
CXXV. Clericis de Ecclefia ( 5 ) defiſten-
tibus , & aliis in loco revocatis , fi redierint
difceffi , nihil eis præftetur . Hoc vero quod
difcedentes reliquerunt , non in ufu rectorum ,
fed fuccedentibus cedat .
Quales fint Clerici ,
CXXVI . Nemo fiat Clericus nifi qui bo-
num teftimonium habeat & literatus eft .
De multitudine Clericorum .
CXXVII. Ne paffim Epifcopus multitu
dinem Clericorum faciat , fed fecundum me
ritum vel reditum Ecclefiarum numerus mo
deretur ,
De ordinationibus facris ,
CXXVIII, Lector , Subdiaconus , Diaco
nus , Presbyter , fi clericatus honorem con-
tempferint curiali conditioni cum fuis fa-
cultatibus fubjiciantur ,
De injuria Epifcopi & letania fubverſa .
CXXIX. Si quis Epifcopo ( 6 ) vel aliis
miniftris intra Ecclefiam injuriam fecerit
jubemus eum tormentis fubjectum in exilio
mori . Sed & fi ipfa fancta oratoria vel di-
vina minifteria conturbaverit , vel letaniam
.
everterit ( 7 ) , capitali periculo fubjaceat ,
Sin autem contumeliam tantum fecerit , tor-
mentis & exilio tradatur ,
Ne fideles ex propria confanguinitate uxores
ducant nec illi qui dudum minime nu-
pferunt , fine benedictione facerdotis nube,
re præfumant .
CXXX. Chriftiani ex propinquitate fui fan.
guinis ufque ad feptimum gradum connubia
non ducant ; neque fine benedictione facer
dotis , qui ante innupti erant nubere au
deant , Vide infra cap. 327. 408.
De non recipiendis alienis pœnitentibus .
CXXXI, Qui pro delicto fuo a commu
nione feparantur , placuit ut in quibufcunque
locis fuerant exclufi , in eifdem locis com
munionem confequantur .
Ut non liceat Clericum vel monachum fine
epiftola Epifcopi fui proficifci .
CXXXII . Clericis vel monachis fine com
men-
(4 ) Clericus vel monachus . ) Et hoc quoque
caput extat in eadem Novella cap. 8. Vide
infra Addit. III. cap. 46. 47.
(5 ) Clericis de Ecclefia . ) Habetur in ea-
( 6 ) Si quis Epifcopo . ] Vide eandem Addi-
tionem cap. 28.
( 7 ) Letaniam everterit . ) Apud Julianum
tur : Sin autem litanias conturbaverit . Quid
tum per litanias intelligerent , docere videtur
 274 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

mendatitiis epiftolis Epifcopi fui licentia ( 1 ) minare noluerit , teneatur ad vindictam :

mon pateat evagandi .
De dotibus & publicis nuptiis .
CXXXIII. Nullum fine dote fiat conju-
gium ; nec fine publicis nuptiis quifquam nu-
bere præfumat .
De rebus Ecclefiæ ablatis aut fraudatis
vel retentis ,
CXXXIV. Si quis cujufcunque munuſcula
Ecclefiæ fanctis fcripturarum titulis conla-
ta nefaria calliditate abftulerit , fraudave-
rit , invaferit , retentaverit , atque fubpref-
ferit , & non ftatim a facerdote commonitus
Deo conlata reddiderit ab Ecclefiæ catho-
licæ communione pellatur . Capitul. III. a.
814. c. 5. Vide infra lib.7. cap, 267. 411 .
Ut nemo res Ecclefiæ , nifi cui jure dabentur ,
in quibuslibet regionibus conjacentes
competere audeat vel tenere .
CXXXV. Ut nullus Epifcoporum , aut cu-
juslibet ordinis Clericus , vel alia quæcunque
perfona , quibuslibet conditionibus , feu in
uno regno feu in alio pofitas alterius cujuf-
cunque Ecclefiæ res aut petat aut præfumat
accipere . Quod fi fecerit , tamdiu habeatur
a communione Ecclefiæ vel ab omnium fra-
trum ac filiorum caritate fufpenfus , donec
ipfe Ecclefiæ cujus directo ordine juris eft
ablata legibus reftituat . Capitul. III. a. 814.
c.7. Vide infra lib.7. c. 420.
De his qui facultates Ecclefiæ delegatas
auferunt vel retentant .
CXXXVI. Ne cui liceat res vel faculta-
tes Ecclefiis aut monafteriis vel xenodochiis
pro quacunque eleemofyna cum juftitia de-
legatas retentare , alienare , atque fubtrahe-
re . Quod fi quis fecerit , tanquam necator
pauperum , antiquorum canonum fententiis
conftrictus , ab Ecclefiæ liminibus excludatur
quandiu ab ipfo ea quæ funt ablata aut re-
tenta reddantur . Eod. Capitul . cap. 9. infra
VII. c. 419.
De his qui diripienda indicare reperiuntur .
CXXXVIII . Quicunque ingenuus ( 3 ) vel
fervus aliquid diripiendum indicaverit , ut cu-
jufcunque res evertatur aut pecora vel ju-
menta diripiantur , & ex hoc certis proba-
tionibus publice convictus inveniatur pro
co quod indicaverit , centum viginti flagella
publice extenfus accipiat .
Ut Abbates in ejus Epifcopi in cujus parro-
chia funt poteftate perfiftant .
CXXXIX . Abbates pro humilitate religio-
•
nis in Epifcoporum poteftate confiftant . Et
fi quid extra regulam fecerint , ab Epifcopis
corrigantur . Qui femel in anno , in loco ubi
Epifcopus elegerit , accepta vocatione conve-
niant ,
Ut nullus monachus relinquat fuum monaſte- .
rium & cellas conftruat fine Epifcopi
vel Abbatis fui licentia .
CXL. Ut nullus monachus , congregatione
monafterii derelicta
derelictá , ambitionis aut vanita-
tis impulfu cellam conftruere fine Epifcopi
permiffione vel Abbatis fui voluntate præ-
fumat .
De apoftatis .
CXLI. Quicunque poft fanctæ religionis
profeffionem apoftatant & ad feculum rede-
unt , & poftmodum pœnitentiæ remedia non
requirunt , communionem penitus non acci-
piant . quos etiam jubemus ad clericatus of
ficium non admitti .
De excommunicatis .
CXLII. Si quis a communione facerdo-
tali fuerit auctoritate fufpenfus , hunc non
folum a Clericorum , fed etiam a totius po-
puli conloquio atque convivio placuit exclu-
di , donec refipifcens ad fanitatem redire fe-
ftinet .
Ne judices perfidorum exceffus abfque proprio-
rum facerdotum confilio judicent .

CXLIII. Ne judices quicquam (4) de per-

Ut focios fuos nominent apud quem pars
rapina fuerit inventa.
CXXXVII. Apud quem fcelus ( 2 ) agno-
fcitur & pars rapinæ fuerit inventa , ftatim
focios fuos nominare cogatur . Quod fi no-
fidorum exceffibus extra facerdotum conhi-
bentiam judicare præfumant .
De expofitis infantibus ac collectione corum •
CXLIV . Si expofitus ( 5 ) ante Ecclefiam
cu-

( 1 ) Epifcopi fui licentia . ) Olim , ut dictum reverentiam proprio Epifcopo debitam . Vide
eft ad epiftolam 102. Lupi Ferrarienfis , no- infra lip. 7. cap. 269.
nachis non licebat proficifci in regionem lon- (2 ) Apud quem fcelus . ) Vide infra cap.
ginquam , ne Romam quidem , abfque permif 355. hujus libri .
fu proprii Epifcopi . Apud Frotharium Epif- (3 ) Quicunque ingenuus . ) Vide infra cap .
copum Tullenfem in epiftola tertia legimus 356. iftius libri .
ipfum monachis Mediolacenfibus licentiam de- (4 ) Ne judices quicquam . ) Hæc lex ita in-
diffe adeundi Imperatorem pro neceffariis mo- telligenda eft ut tamen fi Sacerdotes defue-
nafterii caufis . Idem in epiftola decima ad Dro- rint , fola poteftate judicum rei diftringendi
gonem Epifcopum Metenfem queritur de qui- .fint , ut legitur in libro duodecimo legis Wi-
bufdam monachis monafterii , ut reor, Seno- figothorum tit. 3. cap. 25. ex cuius lemmate
nienfis , qui abfque eius permiffu & licentia , factum eft hoc noftrum capitulum .
quafi ob quafdam reclamationes , egredieban ( 5 ) Si expofitus . ) Sanctus Auguftinus epiſt.
tur e diœcefi Tullenfi contra jus canonicum & 23. ad Bonifacium Epifcopum : Aliquando etiam
Ques
 LIBER
cujufcunque fuerit miferatione collectus , con-
teftationis ponat epiftolam . Et fi is qui col-
lectus eft , intra decem dies quæfitus agni-
tufque non fuerit , fecurus habeat qui colle-
git . Sane qui poft prædictum tempus ejus
calumniator extiterit , ut homicida ecclefia-
ftica diftrictione damnabitur , ficut patrum
fanxit auctoritas , Vide Reginonem lib. 2. c,
69. & feqq.
De Clericis relinquentibus officium fuum &
ad feculares confugientibus ,
CXLV, Placuit ut Clericus , fi relicto of-
ficio fuo ( 1 ) propter diftrictionem ( 2 ) ad
fecularem ( 3 ) fortaffe confugerit , & fola-
tium ( 4 ) ei defenfionis impenderit , cum eo-
dem ab Ecclefiæ communione pellatur .
Ut fervo non credatur fi fuper dominum
fuum vel fuper alium liberum
crimen injecerit ,
CXLVI. Servo penitus non credatur fi fu-
per aliquem crimen objecerit , aut fi etiam
dominum fuum in crimine impetierit . Nam
etiamfi in tormentis pofitus exponat quod ob
jicit , credi tamen illi nullo modo oportebit .
Ut teftes ea tantum teftificentur quæ in con-
Spetu eorum ata effe nofcuntur .
CXLVII. Teftes non abfentes neque per
epiftolam teftimonium dicant ; fed præfentes ,
quam noverunt & viderunt non taceant ve-
ritatem . Nec de aliis cauffis teftimonium di-
cant nifi de his tantummodo quæ fub præ
fentia eorum ata effe nofcuntur , Vide infra
cap. 345.
Quales debeant fcripturæ valere ,
CXLVIII. Scripturæ quæ diem ( 5 ) & an-
num habuerint evidenter expreffum , atque
fecundum legis ordinem confcriptæ effe no-
fcuntur feu conditoris vel teftium fuerint
quos crudeliter parentes expofuerunt , nutriendi
a quibuslibet , nonnunquam a facris virginibus
colliguntur , & ab eis offeruntur ad baptifmum .
Sic enim recte fcriptum eft in prima editione
epiftolarum S. Auguftini , cum in pofteriori
bus male legatur nutriendos . Epiftolam colle-
&tionis infantis expofiti habes inter formulas
Sirmondicas . Vide Reginonem lib. 2. cap. 70.
& feqq. & Cujacium lib. 16. Obfervat. cap. 36.
(1 ) Relicto officio fuo . Id eft , ecclefiaftico
judicio , ut legitur in canone nono Concilii
Carthaginenfis tertii . Hincmarus apud Flodoar
dum lib 3. cap. 26. fcribit Folconi Comiti pala-
tii Regis pro quodam Presbytero parochia Suelo-
nice , qui relicto ecclefiaftico ad civile judicium
proclamaverat fuper accufatore fuo .
(2 ) Propter diftrictionem . ) Id eft , fi ab Epi-
fcopo fuo , a quo damnatus eft , provocaverit
ad judices feculares ; quod eft contra ordinem
in canone 17. Sardicenfi conftitutum . Vide
Photium in Nomocanone tit. 9. cap. 6. & com-
mentarium Balſamonis .
(3 ) Ad fecularem . ) Apud Gratianum addi-
tur judicem ; ubi Correctores Romani recte
adnotant hanc vocem abeſſe a vetuftioribus'
editionibus fynodi Agathenſis , a codicibus Va-
VI 2751
fignis aut fubfcriptionibus roborate omni
habeantur ftabiles firmitate .
De pactis & placitis confervandis .
CXLIX. Pacta vel placita ( 6) quæ pert
fcripturam legitime ac juftiffime facta funt
dummodo in his dies vel annus fit eviden-
ter expreffus , nullatenus immutari permit
timus ,
Contra priorum definitionem filio vel beredi
non licere venire ,
CL. Filio vel heredi ( 7 ) contra priorum
juftam aut legitimam definitionem venire non
liceat : quia jufte repellitur præfumptio il
lius qui facta feniorum injufte conatur in-
rumpere .
Ne quifquam accufetur vel puniatur , nifi
manifeftis indiciis fcelus patuerit .
CLI. Non paffim damus ( 8 ) accufandi
vel puniendi licentiam > nifi aut manifeftis
indiciis patuerit fcelus > aut legitime fuerit
id ipfum malum accufatum atque convictum ;
quatinus nulla videantur intentione vel ordi-
ne patrum tranfgredi præcepta fanctorum
aut obviare facris regulis antiquorum .
Ut valeat commutatio ficut emptio .
CLII. Commutatio , fi non fuerit per vim
& metum extorta , talem qualem & emptio
habeat firmitatem ,
Si timore compulfus quifquam fe fervum
effe dicat .
CLIII. Qui timore compulfus ( 9 ) fervum
fe effe extra judicium dixerit , nullum præ-
judicium libertatis incurrat , donec judicio
fi eam
præfentetur , vel libertatem fuam
probavit præfente judice , obtineat . Aut fi
fervus convincitur , ftatim domino reforme-
De
ticanis , & a Capitulari . Vide infra cap. 157 .
& lib. 7. cap. 210.
( 4 ) Et folatium . ) Infra Addit. IV. cap. 65.
is ad quem recurrit folatium ei . Ita etiam
apud Gratianum . Hinc ergo voces illas addi-
tas Sirmondus tranftulit, in canonem hunc Aga-
thenfem .
(5 ) Scripture que diem . ) Conftitutio eft
Chindafuinti Gothorum Regis , relata in libro
fecundo legis Wifigothorum tit. 5. cap. 1. Vi-
de infra cap. 416. iftius libri . Iftius conftitu-
tionis verba ufurpavit Gaufredus Comes Ru-
fcinonenfis in notitia judicii pro monafterio
Rodenfi lati adverfus hominem quendam no-
mine Adalbertum , quam damus in appendice
actorum veterum .
(6 ) Pada vel placita . ) Extat hoc caput in
eodem titulo legis Wifigothorum cap. 2. &
infra cap. 346. hujus libri .
(7 ) Filio vel beredi . ) Habetur in eodem
titulo legis Wifigothorum cap. 4. & infra cap.
349. hujus libri .
( 8 ) Non paffim damus , ) Vide infra cap.
350. iftius libri.
(9) Qui timore compulfus . ) Extat in libro
5. legis Wifigothorum tit. 7. cap. 7 .
 ARIUM REGUM FRANCORUM
276 CAPITUL
De Presbyteris vel Diaconibus fine Epifcopi
fui epiftolis ambulantibus .
CLIV. Presbytero vel Diacono fine anti-
ftitis fui epiftolis ambulanti communionem
nullus impendat . Vide infra lib.7. c. 210.
Ut unus Abba duobus monafteriis minime
præfideat .
CLV. Unum Abbatem duobus monafte-
riis interdicimus præfidere .
De Presbyteris vel reliquis Clericis non
diftringendis a fecularibus judicibus ,
fed a juis Epifcopis .
CLVI. Ut nullus judicum neque Presby-
teros neque Diaconos neque reliquos Cleri-
cos vel juniores Ecclefiæ fine licentia proprii
Epifcopi diftringat aut condemnare præfumat .
Quod fi fecerit , tamdiu communione prive-
tur quandiu reatum fuum agnofcat , & per
fatisfactionem emendet Ecclefiæ quod com-
mifit . Capitul. a. 769. c. 17. Vide infra lib.
7. cap. 139. & Addit. IV. cap. 85.
Ut Clerici judices feculares non adeant .
CLVII. Nullus ex ordine ( 1 1 )) Clerico-
Clerico-
rum , inconfulto proprio Epifcopo , ad judi-
cem fecularem pergat , neque apud eum , fuo
Epifcopo non permittente , quemquam pul-
fare , aut cuiquam ante eum refpondere , aut
quicquam proponere præfumat , neque cri-
minale negotium in judicio feculari propo-
nere audeat .
De fecularibus qui per calumniam Ecclefiam
vel Clericos fatigare præfumunt .
!
CLVIII. Si quis fecularium per calumniam
Ecclefiam vel res ejus aut Clericos cujusli-
bet ordinis fatigare tentaverit & ex hoc
convictus fuerit , ab Ecclefiæ liminibus & ca-
olica communione " nifi digne pœnituerit
& per fatisfactionem Ecclefiæ emendaverit
repellatur . Vide infra lib. 7. c.210.
Ne teftificentur manumiff .
CLIX. Libertus vel liberta ( 2 ) in nullis
negotiis contra quemquam teftimonium di-
cere admittantur ; excepto in aliquibus cauf-
fis , ubi ingenuitas deeffe dinofcitur ficut
permiffum (3 eft & de fervis . Quia indi-
gnum noftra penfat clementia ut libertorum
teftimonio ingenuis damna concitentur . Qui
( 1 ) Nullus ex ordine . ) Vide infrá libro 7.
capite 210.
[ 2 ] Libertus vel liberta . ] Hæc conftitutio
habetur in eodem titulo legis Wifigothorum
cap. 12.
(3 ) Permiffum . ) Ita legitur in vetuftis Capi-
tularium exemplaribus & in editionibus , tum
etiam in codice legis Wifigothorum Moyfia-
cenfi . Pithoeus illic edidit præmiffum.
(4 ) Ad teftimonium admittantur . In fupe-
rioribus Capitularium editionibus legitur , ad
teftimonium e tertia generatione admittantur .
vero de eifdem fuerint progeniti , ad teſti-
monium admittantur ( 4) . Capitul. a. 744.
c. 15. Vide infra cap. 352.
De bis qui cum furibus confcii fuerint .
CLX. Non folum ille ( 5 ) qui furtum fe-
cerit , fed etiam & quicunque confcius fue-
rit , vel furto ablata fciens fufceperit , in nu-
mero furantium habeatur , & fimili vindicta
fubjaceat .
Si poffeffor per violentiam expellatur .
CLXI. Quicunque violenter ( 6 ) expule-
rit poffidentem , priufquam pro ipfo judicis
fententia præcedat , fi cauffam meliorem ha-
buerit , ipfam cauffam de qua agitur perdat ;
ille vero qui violentiam pertulit univerfa
in ftatu quo fuerant recipiat , & quæ poffe-
dit fecurus teneat . Si vero illud invadit quod
per judicium obtinere potuit , & cauffam
amittat " & aliud tantum quantum invafit
reddat expulfo .
Ut fideles fidem fanctæ Trinitatis difcant .
CLXII. Ut fideles fidem fanctæ Trinitatis
credere opor-
difcant ; in qua , inter cetera
tet quod per Spiritum fanctum remiffio pec-
catorum in baptifmate , confirmatione , pee-
nitentia , & in ceteris canonicis decretis
ficut fcriptum eft , conferatur , & quod fide-
libus in Ecclefia per Chriftum , ejufdem fan-
ti Spiritus dono , per minifterium facerdo-
&
tale & per poenitentiam remiffio peccatorum
indubitanter adtribuatur & quod gentium
omnium in vera carne in adventu Chrifti
refurrectio futura fit . & cetera . Quam fidem
memoriter teneant , & fuis facerdotibus eam
reddant , & exponant per fingula verba . Et
ipfi facerdotes eam fideliter & pleniter at-
que veraciter populum doceant : quoniam
primum fundamentum Chriftianæ religionis
fides catholica eft . Et hæc fides tunc eft ve-
ra & fructuofa , fi bonis operibus exornetur ,
id eft , fpe , caritate , humilitate , caftitate ,
continentia , fobrietate , unanimitate con-
cordia , juftitia , pietate , mifericordia , in-
nocentia , fimplicitate , & ceteris his fimili-
bus . Quæ omnia in dilectione Dei & pro-
ximi confiftunt . Sine his enim nemo poteft
Deo placere , nec falvus effe .
De contumacibus Presbyteris vel Clericis .
CLXIII. Si quis Presbyterorum Diaco-
no-
Certum eft illam claufulam reperiri infra cap.
352. hujus libri . Sed non extat in hoc loco in
vetuftis codicibus neque in codice legis Wifi-
gothorum . Tanti momenti erat Capitularia
edere prout in veteribus libris reperiuntur .
( 5 ) Non folum ille . ) Ifta conftitutio habe-
tur in lib. 7. legis Wifigothorum titulo 2. cap..
7. Vide infra lib. 7. cap. 429.
(6 ) Quicunque violenter . ) Extat in libro 8.
legis Wifigothorum tit. 1. cap. 2. Vide infra
cap. 353. hujus libri .
 LIBER
norum vel reliquorum Clericorum contu-
max aut fuperbus vel inobediens aut rebel-
lis Epifcopo fuo extiterit gradum haben-
tes , proprio gradu careant . Reliqui vero Cle-
rici vel monachi aut laici ufque ad fatisfa-
tionem communione priventur .
&
De judicibus Clericis calumniam vel
injuriam inferentibus .
CLXIV. Si judex cujuslibet ordinis Cle-
ricum publicis actionibus inclinare aut di-
ftringere aut calumniare vel injuriare abfque
Epifcopi fui permiffu præfumpferit , ufque ad
Ecclefiæ fatisfactionem
cum omnibus tan-
tis fceleribus auxiliantibus aut facientibus
communione privetur . Epifcopus tamen non
dimittat ut injuriam patientibus plenam de
præfatis Clericis juftitiam canonice non fa-
ciat .
Ut orationem dominicam omnes difcant.
fideles.
CLXV. Ut fideles orationem dominicam
difcant & intelligant , & fuis facerdotibus
eam verbo ex verbo reddant , & alios fide.
les , qui eam nefciunt , doceant .
Ut nullus Epifcopus alterius Epifcopi vel
Presbyter alterius Presbyteri par
rochiam invadat .
CLXVI . Ut nullus Epifcoporum vel Pres.
byterorum parrochiam alterius invadat ; fed
contentus fit gubernatione creditæ fibi plebis .
Ut monafteriis vel reliquis Ecclefiis res, non
auferantur , vel ipfæ a quoquam
inquietentur ,
CLXVII. Ut monafteria quæ Deo con-
fecrata funt nulli liceat in aliquo inquietare
nec quemquam de eorum rebus violenter ab-
ftrahere .
Ut Clerici peregrini contenti fint bofpitalita
tis munere , & nulli eorum liceat officium
facerdotale in alterius parrochia agere abf-
que licentia Epifcopi in cujus parrochia elle
nofcuntur .
CLXVIII. Ut Epifcopi atque Clerici pe-
Tom. III,
(1) Utnullus Epifcoporum . ) Vide Concilium
Africanum cap. 56.
( 2 ) Signa , ) Campanas . Capitulare s. anni
DCCCXIV. cap. 5. fignum in tempore fuo pulfent .
Rudolfus in vita Sanctæ Lioba Abbatiffa cap.
6. fignum Ecclefiæ quod vulgo klockum vocant .
Concilium Anglicanum apud Celichyth cap. 10.
Pulfato figno , omnis famulorum Dei cœtus ad
bafilicam conveniat . Gefta Aldrici Epifcopi Ce-
nomanenfis : In dicta Ecclefia feniore duodecim
figna ex metallo optimo fundere & firmare fu-
duit, que in clocariis collocavit , & ad fingulos
curfus mirabiliter roboare & fonare difpofuit .
Odo Abbas in libro de miraculis Sancti Mau-
ri cap. 7. fignis fonantibus , fumptis fanctorum
reliquiis . Ibidem cap. 11. Chrifti clementiam að
beati Mauri auxilium inftantiffima prece fignis
fonantibus inclamare cœperunt . Flodoardus lib.
VI. 277
regrini contenti fint hofpitalitatis munere ob-
lato ; nullique eorum liceat ullum officium
facerdotale abfque permiffu Epifcopi in cu-
jus parrochia effe cognofcitur agere . Vide fu
pra cap. 86.
Ut nullus Epifcopus fine confenfu aliorum
fe præferat anteriori .
CLXIX. Ut nullus Epifcoporum ( 1 ) fe
præferat alteri per ambitionem ; fed omnes
agnofcant tempus & ordinem fuæ ordina-
tionis .
Ut populi oblationes facerdotibus in Ecclefia
offerant . Et ut omni die dominica
-communicent .:
CLXX . Placuit ut fideles oblationesfacerdo
tibus cotidie , fi fieri poteft , in Ecclefia of-
ferant . Et fi cotidie non poteft , faltim do-
minica die abfque ulla excufatione fiat . Et
ut prædicationem audiant . Et fi fieri po-
teft , omni dominica die communicent , nifi
criminalia peccata & manifefta impediantur ;
quia aliter falvi effe non poffunt : quoniam
Dominus dixit : Qui manducat carnem me-
am & bibit fanguinem meum , in me ma-
net & ego in eo . Et qui manducat me ,
vivit propter me . & cetera exempla quæ
prolixa funt hic fcribere .
Ut facerdotes figna tangant boris canonicis ,
CLXXI. Ut facerdotes figna ( 2 ) tangant
horis canonicis , & illorum officium agant ,
five diurnale , five nocturnale ; quia fcriptum
eft : Sine intermiffione orate . Et idcirco uon
dimittant horas canonicas .
De ftolis geftandis .
CLXXII . Ut facerdotes ftolas ( 3 ) por-
tent propter fignum caftitatis ficut decre-
tum eft .
Ut fecreta non incipiatur nifi poft hymnum
finitum ,
CLXXIII. Te igitur non inchoent ( 4 )
facerdotes nifi poft angelicum hymnum fini-
tum .
A a Ut
3. cap. 20. Item de metallo quod ei tranſmifit ad
faciendumfignum . Annales Fuldenfes ad annum
DCCCLXIX. fignis etiam cunctarum in Reganesburg
Ecclefiarum concrepantibus . Bercharius in hifto
ria Epifcoporum Virdunenfium tomo XII. Spi-
cilegii Dacheriani pag. 261. Signa grandia &
bonorabilia minora valde bona in illa bafilica
fuo opere ibidem effe conftituit . Concilium Lon-
dinenfe anni MLXX. nec figna pro eo pulfentur .
Polypticus Sancti Remigii Remenfis : fignum
de metallo unum , de ferro unum ; fignum fer-
reum unum , fchillam de metallo unam .
(3 ) Un facerdotes fotas . ) Vide Reginonem ™
lib. 1. cap. 333. Burchardum lib. cap. 10. Ivo
nem parte ro. cap. 139. & Gratianum 17. qu.
4. cap. 25. Ut Presbyteri.
(4) Te igitur non inchoent . ) Capitula, He-
rardi cap. 16. Ut fecreta Presbyteri non inchoent
ranter
 278 CAPITULARIUM REGUM FRANÇORUM
Ut adnuntietur Symbolum fidelibus a.
facerdotibus ,
CLXXIV. Ut adnuntient ( 1 ) Presbyteri
omnibus fidelibus fibi fubjectis Symbolum &
orationem dominicam , ut faneto Spiritu in-
luftrante falventur
Ut Presbyteri adnuntient vivis & feminis,
wift memoriter fymbolum & orationem do
minicam tenuerint , de facro fonte filiolos
vel filiolas non fufcipiant ,
CLXXV , Adnuntient Presbyteri ut neque
viri neque femina de facro fonte filiolos vel
filiolas fufcipiant , nifi memoriter fymbolum
& orationem dominicam tenuerint ,
Ut filentium in Ecclefia teneatur , & devote
verbum Dei audiatur
CLXXVI, Placuit ut fideles filentium in
Ecclefia teneant , & devote verbum Dei au-
diant , & confeffi veraciter de omnibus fce-
leribus fuis facerdotibus fiant , & mundent
corpora & corda eorum , in quibus Deus con,
digne habitare dignetur , quomodo illis di
&um eft ; Templum Dei eftis , in quibus ha
bitare defidero . Et ut eorum facerdoti in
omnibus obediant & inftruantur pro quid
Miffa vel facerdotes conftituti fint , & intel-
legant vim & myfterium dominici corporis
& fanguinis & Miffe , five precum que in
ca a facerdote fiunt . Dicitur enim in ipfa
pratione ; Memento , Domine , famulorum fa-
mularumque tuarum & omnium circumftan-
tium , quorum tibi fides cognita eft & nota
devotio , qui tibi offerunt boc facrificium lau-
dis pro fe fuifque omnibus , pro redemptione
animarum fuarum , pro fpe falutis & inco-
lumitatis fuæ , tibi reddunt vota fus æterna
Dea vivo & vero . & reliqua . Inftruantur
etiam ut cognofcant poteftatem Pontificum
in ligando & folvendo , & cetera quæ ad il-
los pertinent , atque reliquorum facerdotum .
Et ut timeant & venerentur , fecundum Do-
mini præceptum , eorum facerdotes , & qua-
liter in his offendere folent eis adnuntietur .
Ut Epifcopo infantuli ad confirmandum
præfententur ,
CLXXVII, Adnuntient Presbyteri populis
ut quam citius potuerint , fuos infantulos ad
confirmandum Epifcopo præfentare faciant .
Ut Presbyteri fine facro chrifmate oleoque
benedico non proficifcantur ,
CLXXVIII . Ut Presbyteri fine facro chrif-
mate oleoque benedicto & falubri Chrifti
antequam San&us finiatur , fed cum populo Şan-
Bus cantent. Micrologus cap. XI. Angelicus by
mnus , id eft , fan&us , fanitus , fanctus , fubje-
quitur , quem beatus Sixtus Papa in ordine octas
vas confituit ut ante facrificium diceretur . Hunc
autem hymnum & ipfe facerdos cum alis necef-
fario debet dicere , ne fe ipfum fua prece videa-
Our privaffe , qui & fuas voces & aliarum anges
licis laudibus admitți deprecatus eft inpræfatione ,
euchariftia alicubi non proficifcantur ; fed
ubicunque vel fortuitu requifiti fuerint ad
officium fuum , inveniantur parati in red-
dendo debito ,
Ut Presbyteri oleum infirmorum ab Epifcopo
expetant .
CLXXIX . Ut omnes Presbyteri oleum in-
firmorum ab Epifcopo expetant fecumque
habeant & moneant fideles infirmos illud
exquirere , ut eodem oleo peruneti gratia
Dei fanentur , quia a Presbyteris fufa oratio
fidei falvabit infirmos ,
Ut nullus Presbyter parrochianus aliubi præ-
fumat chrifma accipere nifi ab Epifcopo
fuo in Coena Domini ,
CLXXX. Ut nullus Presbyter parrochia-
nus aliubi præfumat chrifma accipere nifi ab
Epifcopo fuo in Coena Domini .
t baptizari non præfumatur nifi in vigilia
Pafcha & Pentecoften .
CLXXXI. Ut baptizare nullus præfumat nift
per duo tempora , id eft , vigilia Pafcha ,
& vigilia Pentecoftes , præter mortis pericu
lum .
Ut inftruantur fideles qui parvulos de facro
fonte fufcipere cupiunt .
CLXXXII. Placuit ut inftruantur ( 2 ) fide-
les qui parvulos de facro fonte fufcipere cu
piunt , ut intellegant & vim ejufdem facra-
menti , & quid pro aliis fpoponderunt , vel
pro quo fidejuffores extiterunt ; & fciant fe
nullo modo ante aliorum patres efficere quam
fupradicta difcant & intellegant feu reddant .
Et fi fidejuffores pro terreno lucro damnari
folent , quanto magis pro divino jure , ne
damnentur , cavere oportet , Illi tamen ab
his officiis removendi funt , ne alios de fa,
cro fonte in baptifmate fufcipiant , nec et-
iam ad percipiendum Spiritus fancti donum
aliorum patrini exiftant , qui & communio-
ne canonica privati & publice pœnitentiæ
funt fubacti , donec per poenitentiam fatis-
factionis reconciliationem mereantur , vel et-
iam illi qui tale peccatum commiffum ha-
bent pro quo publicæ pœnitentiæ plectendi
& ligandi funt ,
Ut nulla pretia de baptizandis confignan-
difque fidelibus exigantur ,
CLXXXIII . Ur nulla preria de baptizan-
dis confignandifque fidelibus exigantur . Quod
fi qui perpetraverint , honoris fui fint peri-
culum fubituri .
De
( 1 ) Ut adnuntient . ) Caput iftud & plera-
que ex fequentibus reperiuntur inter capitula
quæ S. Bonifacio tribuuntur in tomo 9. Spicile
gii Dacheriani ,
( 2 ) Placuit_ut__inftruantur . ) Hæc fumpta
funt ex Concilio Parifienfi fexto libro primo
cap. 7. & 54. Vide Addit. II. cap. 1. & Con-
cilium Calchutenfe cap. a.
 LIBER
De quorum baptifmate abfque diffimulatione
dubitatur , ut baptizentur præceptum eft .
CLXXXIV. De quibus dubium eft ( 1 )
utrum fint baptizati annon , omnimodis abf
que ullo fcrupulo baptizentur , his tamen ver-
bis præmiffis : Non te rebaptizo . Sed fi non-
dum baptizatus es , baptize te in nomine Pa-
#ris & Filii & Spiritus Janti .
Ut Presbyteri in Ecclefia fidem fance Tri-
nitatis doceant .
CLXXXV. Notum eft omnibus impoffi-
bile effe fine fide placere Deo . Et ideo nul-
lus fit Presbyter qui in Ecclefia publice non
doceat , lingua quam auditores intellegant ,
fidem omnipotentis Dei in unitate & trini-
tate fimpliciter credere , & ea quæ omnibus
generaliter dicenda funt de malis evitan
dis , five bonis faciendis , et judicio in re-
furre&
tione futuro , Si vero ipfe verbis ma-
nifefte explicare non poterit , petat fibi ea
a doctiore tranfcribi , qualiter aperte legat ,
quod qui audiunt intellegant . Et qui am-
plius non potuerit , vel his verbis admoneat :
Pænitentiam agite . Adpropinquavit enim re-
gnum cœlorum .
Ut Presbyteri adnuntient populo quatuor
legitima temporum jejunia .
CLXXXVI, Doceant Presbyteri populum
quatuor legitima temporum jejunia ( 2 ) ob
fervare , hoc eft , menfe Martio , Julio , Se
ptembrio , et Decembrio , quando facri ordi-
nes juxta ftatuta canonum diftribuuntur
Ut jejunia tria legitima in anno agantur .
CLXXXVII . Iterum admoneant facerdotes
ut jejunia tria legitima in anno agantur , id
eft , quadraginta dies ante Nativitatem Do-
mini , & quadraginta dies ante Pafcha , ubi
Tom. III.
( 1 ) De quibus dubium eft . ) Hugo Nicolai
Canonicus Metenfis in Manuali Čuratorum
dioecefis Metenfis folio 21. Si vero dubium fit
utrum bene fuerit baptizatus, tunc Presbyter de-
bet eum baptizare fub hac verbarum forma: Si
tu non es baptizatus , ego te baptizo in nomine
Patris & Filii & Spiritus Sancti . Amen . Si au-
tem es baptizatus , non te baptizo . Et ut au-
diant affiftentes , boc dicat alta voce materna
lingua , ne laici credant quod aliquis poffit bis
baptizari .
(2 ) Quatuor temporum jejunia . ) Homilia
incerti auctoris in vetuftiffimo codice Sancti
Galli Jejunia debetis cuftodire quatuor tempo-
ra in anno , id eft , menfe Martio in prima fepti-
mana , quando intrat Martius , debetis jejunare
die Mercoris & die Veneris & die fabbati . In
menfe Junio in fecunda feptimana poftquam Ju-
nius intrat , debetis jejunare die Mercoris & Ve-
neris die fabbati . In menfe Septembr. in ter-
tia feptimana poftquam September intrat , jejuna-
te die Mercoris & Veneris & fabbati . In men-
Je Decembri in quarta feptimana jejunate die
Mercoris & Veneris Jabbati .
( 3 ) Sabbatizare . ) Id eft , colere , obfervare ,
ceffando ab omni opere fervili . Hinc feriari
pro fabbatizare dixit Hayto Epifcopus Bafileen-
fis cap. 8. Octavo pronuntiandum eft ut fciant
VI. 279
decimis anni folvimus , & poft Pentecoften
quadraginta dies . Quamquam enim nonnul-
!
la ex his canonica priventur auctoritate , no-
bis tamen omnibus fimul propter confuetu
dinem plebis & parentum noftrorum morem
hæc obfervare ,> ut fuperius comprehenfum
eft , convenit . Et licet omnibus diebus ora-
re & abftinere conveniat , his tamen tempo-
ribus amplius jejuniis & pœnitentiæ fervire
oportet . Præter hæc autem legitima tempo-
ra jejuniorum , omnis fexta feria propter paf
fionem Domini jejunetur . Sed & fabbati dies
a plerifque , propter quod in eo Chriftus ja-
cuit in fepulchro , jejunio confecratus ha-
betur.
Ut populus nifi duobus temporibus infantes.
fuos ad baptifmum non offerat .
CLXXXVIII. Placuit ut populus ad ba-
ptifmum eorum infantes non offerat nifi duo-
bus temporibus , fi infirmitas non occupave-
rit , & quomodo in hoc offendunt inftruantur
Ut dies dominicus reverenter colatur .
CLXXXIX . Diem dominicum fecundum
reverentiam colite . Opus fervile id est ,
agrum , pratum vineam , vel fi qua gra-
yiora funt , in eo non faciatis , nec cauffas
nec calumnias inter vos dicatis ; fed tantum
divinis cultibus ferviatis , & a vefpera ufque
ad vefperam dies dominicus fervetur . Has
quidem præcipuas feftivitates adnantient Pres
byteri ut diebus dominicis fabbatizare ( 3 ) ,
id eft , natale Domini dies quatuor , VIII.
Kalendarum Januariarum ? in circumcifione
Domini Kalendis Januarii diem unum in
epiphania VIII, Idus Januarii diem unum ,
in purificatione fanctæ Mariæ IV. Nonas Fe-
bruarii diem unum in Pafcha Domini uf-
que in octabas Pafchæ poft Dominicam dies
tres , in Afcenfione Domini diem unum (4),
Aa 2 in
tempora feriandi per annum , id eft , omnem do-
minicam a mane ufque ad vefperam ob venera→
tionem dominicæ refurrectionis ; fabbatum vero
operandum a mane ufque ad vefperam , ne in
Judaifmo capiantur . Feriandi vero per annum
ifti funt dies , ut fupra orfi fumus . Natalis Do-
mini c. Sic emendandus & fupplendus eft
hic locus , qui mutilus eft in editione Dache-
riana , apud Burchardum lib. 2. cap. 77. Ivo-
nem par. 4. cap. 14. & Gratianum diftinct. 3.
de confecrat. cap, 1 , Pronuntiandum . Vide Con-
cilium Laodicenum cap. 29. & Joanem Diaco
num in vita Sancti Gregorii lib. 4. cap. 9. Apud
Tertullianum quoque in libro adverfus Judæos
cap. 4. fabbatizare fignificat ceffare ab omni
opere fervili , & non tantum feptimo quoque
die , fed per omne tempus ; quod intelligit de
fabbato æterno five divino , id eft , de altera
vita .
(4 ) In Afcenfione ... diem unum . ) Mirum eft
feftumn Pentecoftes hic omiffum effe , quod in
libro 1. Capitularium cap. 158. & in fecundo
cap. 35. tum etiam in citato capite Haytonis
ponitur poft Afcenfionem Domini . Sane nul-
la alia hujus omiffionis caufa effe poteft quam
quia in capite fequenti feorfim præcipitur de
fefto Pentecoftes ,
 289 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
1
in natali fancti Johannis Baptifte VIII. Kal.
Ut fideles intellegant pactum quod cum Deo
Jul , diem unum , in paffione fanctorum Apo-
ftolorum Petri & Pauli III. Kal. Jul. diem
unum , in adfumptione fanctæ Mariæ XVIII , CXCIII. Placuit ut fideles ( 3 ) intellegant
Kal. Septembr. diem unum , in tranfitu fan-
&ti Martini ( 1 ) III. Idus Novembr. diem
unum in Paffione fancti Andreæ Apoftoli
II . Kal. Decembr. diem unum . Vide fupra
lib. 1. cap. 158. & lib. 2. c. 35.
Ut adnuntient Presbyteri eodem modo ficut
fabbatum Pafcha cum fuo Pafcha , Jab-
batum Pentecoften cum fuo die dominico
obfervare ,
CXC. Adnuntient Presbyteri ( 2 ) eodem
modo ficut vefperafcente fabbato fanctum
Pafcha celebratur , & ipfum diem Penteco-
ftes fimiliter celeberrimum habeant ut fan-
&
tum Pafcha , & jejunium , & Miffam , &
baptifmum ,
Ụt adnuntient Presbyteri populo fe ab inlici- fubftantia , & de primitiis frugum tuarum
da pauperibus ,
tis abftinere connubiis .
CXCI, Adnuntiet unufquifque Presbytero-
rum publice plebi ab inlicitis connubiis ab-
ftinere , & fecundum Domini mandatum le-
gitimum conjugium nequaquam poffe ulla
occafione feparari , excepta cauffa fornicatio-
nis , nifi confenfu amborum , & hoc propter
fervitium Dei ,
Ut publice Presbyteri adnuntient plebi deci-
mas primitias omnium frugum ad
benedicendum offerre ,
CXCII , Adnuntient Presbyteri plebi pu-
blice ut primitias omnium frugum terræ ad
benedicendum afferant ad domos illorum , &
fic poftea inde manducent , & decimas ex
omnibus fructibus & pecoribus terræ annis
fingulis ad Ecclefias reddant , & de novem
partibus quæ remanferint eleemofynas faciant ,
& ex ipfis peccata illorum redimant , ficut
fcriptum eft : Eleemofyna a morte liberat .
Et ipfa purgat peccata ficut in Sapientia
legitur : Sicut aqua extinguit ignem , ita elee-
mofyna extinguit peccatum .
(1) In tranfitu fanti Martini . ) In excerptis
Sancto Bonifacio tributis omiffum hoc loco eft
nomen Sancti Martini , cujus loco ifta fubfti-
tuta funt : In nativitate fanta Maria vi. Idus
Septembris diem unum . Sed nos jam oftendi
mus fupra ad caput 158. libri primi feftum
tud nondum ea ætate cognitum fuiffe in Ec-
clefia .
( 2 ) Adnuntient Presbyteri , ) Caput iftud,mi-
Tere interpolatum & mutilatum eft in excer-
ptis quæ edita funt fub nomine S. Bonifacii ,
( 3 ) Placuit ut fideles . ) Caput iftud fum-
ptum eft ex canonibus Concilii ſexti Parifien-
fis , ut adnotatur infra Addit. II . cap . 3. & 4.
Vide Burchardum libro 4. cap. 27 .
(4) Balationes . ) In titulo canonis 23. Con-
cilii Toletani tertii , ex quo caput iftud vide-
tur effe fumptum , legitur in antiquis codici-
bus manufcriptis : Ut ballematie & turpia can-
tica probibeantur a fan&torum follemnitatibus .
in baptifmate fecerunt .
pactum quod cum Deo in baptifmate fece-
runt . A multis ergo ex toto & a multis ex
parte tranfgreditur . Quid fit abrenuntiare
diaboli operibus & pompis ejus & omnibus
operibus ejus inftruantur fideles . Si vero ju
ra humane pactionis firma confervantur
quanto magis ferventius jura tanti pacti
que cum Deo facta funt inrevocabiliter
funt obfervanda ,
Ut facerdotes admoneant viros & mulieres
ut luminaria ad bafilicas deportent .
CXCIV. Ut facerdotes admoneant viros
& mulieres ut ad bafilicas luminaria & in-
cenfum & buccellas & primitias afferant , fic-
ut fcriptum eft : Honora Dominum de tua
Ut admoneant Presbyteri plebem ne in Eccle-
fia contentionibus & verbofitatibus
deferviant .
CXCV. Admoneant Presbyteri plebem ut
in Ecclefiis verbofare non præfumant , fed
cum fletu & compunctione cordis Dei im-
plorent auxilium tam pro fe quam & pro-
ximis fuis . Et quando Presbyter celebrat
Miffam corda illorum femper ad cœleftia
tendant . Et quando fanctæ lectiones vel
evangelia recitata fuerint 2 cum filentio &
devota mente pariter audiant , ficut Deus di-
xit per Moyfen : Audi Ifrael , & tace . Et
oblationes offerant , & communicare faciant ,
teri follicite curent ne inhonefta &
Ut Presby
turpia quælibet fiant in Ecclefiis .
CXCVI . Quando populus ad Ecclefias ve-
nerit , tam per dies dominicos quam & per
follemnitates fanctorum , aliud non ibi agat
nifi quod ad Dei pertinet fervitium . Illas
vero balationes ( 4 ) & faltationes ( 5 ) can-
ticaque turpia ac luxuriofa et illa lufa dia-
bolica ( 6 ) non faciat nec in plateis nec in
domibus neque in ullo loco ; quia hæc de
pa-
Burchardus lib. 10. cap. 39. hæc verba tribuit
Concilio Bracharenfi ; Și quis balationes ante
Ecclefias fanctorum fecerit , Baligeram ftultam
interpretatur vetus gloffarium manufcriptum
bibliothecæ regiæ . Vide Voffium in libro quar-
to de vitiis fermonis pag. 657.
( 5 ) Saltationes . ) Burchardus lib . 10. cap.
36. Saltationes fceleratiffimas per vicos atque
platens exercent ; quod fumptum eft ex can,
27. Concilii Africani . In chronica Sclavica in
certi auctoris a Lindenbrogio edita extat me-
morabilis hiftoria de poena quindecim virorum
& trium mulierum choreas agentium in nocte
nativitatis Domini , Legat illam qui nofse cu-
pierit ordinem rei gefta .
(6 ) Lula diabolica . ) Homilia Sancti Eligi
Epifcopi Noviomenfis in tomo 5. Spicilegii
Dacheriani pag. 217. Ludos etiam diabolicos
vallationes vel cantica gentilium fieri vetate ,
Vide Notas ad Reginonem pag. 537.
 LIBER
paganorum confuetudine remanferunt . Et qui
apfa fecerit , canonicam fententiam accipiat .
Ne in mortuorum funeribus juxta paganorum
ritum agatur .
31 CXCVII. Admoneantur fideles ut ad fuos
-mortuos non agant ea quæ de paganorum
ritu ( 1 ) remanferunt . Sed unufquifque de-
vota mente , et cum compunctione cordis ,
-pro ejus anima Dei mifericordiam imploret .
Et quando eos ad fepulturam portaverint
illum ululatum excelfum non faciant ; fed
ficut fuperius diximus , devota mente et cum
compunctione cordis , in quantum fenfum
habuerint , pro ejus anima implorare Dei
mifericordiam faciant . Et illi qui pfalmos
non tenent , excelfa voce Kyrie eleyfon , Chri-
fte eleyfon , viris inchoantibus , mulieribuf-
que refpondentibus , alta voce canere ftu-
deant pro ejus anima . Et fuper eorum tu-
mulos nec manducare nec bibere præfumant .
Quod fi fecerint , canonicam fententiam ac-
cipiant .
Ut pro defunctis amicorum parentes eorum
triginta dies adimplere faciant .
CXCVIII. Fideles pro defunctis amico-
rum et parentibus eorum jejunia et oblatio-
nes triginta dies adimplere faciant , et mor-
tuum fuper mortuum non ponant , nec offa
defunctorum fuper terram dimittant . Quod
fi fecerint , canonicæ fententiæ fubjaceant .
De bis quos Epifcopus aut facerdos excommu-
nicaverit , ne eos fideles recipiant .
CXCIX . Placuit ut fideles eos quos Epi-
fcopus aut facerdos propter eorum peccata
excommunicaverit , non recipiant antequam
poenitentiam accipiant et ad confeffionem
veniant ,
Ut nullus Presbyter fuam Ecclefiam fine con-
fenfu Epifcopi fui derelinquat .
CC. Compellimur ftatuta canonum et in
hoc fervare , ut nullus Presbyter creditam
fibi Ecclefiam fine confenfu fui Epifcopi de-
relinquat , et laicorum fuafione ad aliam
tranfeat .
Ut facra myfteria nullus Presbyter nifi in
loco confecrato agat .
CCI. Ut nullus Presbyter facra myfteria
nifi in locis ab Epifcopo confecratis agere
præfumat .
Ne aliud altare in Ecclefia confecrata , nifi
quod ab Epifcopo confecratum eft ,
aliquis Presbyter erigat .
CCII. Ut nullus Presbyter in Ecclefia con-
Tom. III.
( 1 ) De paganorum ritu . ) Vide Reginonem
lib. 1. cap. 382. & Burchardum lib. 10. cap. 34.
Vide etiam Concilium Toletanum tertium c. 22.
(2 ) Placuit ut fideles . ) Caput iftud fum-
ptum eft ex Concilio Parifienfi fexto , ut ad-
VI 281
fecrata aliud altare erigat nifi quod ab Epi-
fcopo fanctificatum eft , ut fit difcretio inter
facratum et non facratum ,
Ut Epifcopus , Presbyter , & Diaconus non
fint aleatores & ebriofi .
CCIII. Quod Epifcopus , Presbyter , et
Diaconus aleator et ebrius effe non debeat .
Similiter Clerici et laici , fi permanferint in
alea , communione priventur .
Ut nemo Clericorum ufuras accipiat .
CCIV. Quoniam venerandi canones et di-
vina prohibet auctoritas ufuras accipere , ideo
nullus hoc Clericorum facere præfumat , et ,
in quantum poterint , laicis vetare ftudeant.
Ut diem dominicum , in quo Dominus furre-
xit , cuncti venerabiliter colant .
CCV. Placuit ur fideles ( 2 ) diem domí
nicum , in quo Dominus refurrexit , omnes
venerabiliter colant . Nam fi pagani ob me,
moriam et reverentiam deorum fuorum quof-
dam dies colunt , et Judæi more carnali fab-
batum carnaliter obfervant , quanto magis
Chriftianis ifte dies honorifice colendus eft ,
ne in illo fancto die vanis fabulis aut locu
tionibus five cantationibus vel faltationibus ,
ftando in biviis & plateis , ut folet , infer-
viant . Sed ad facerdotem aut ad aliquem
fapientem & bonum veniant , & eorum præ-
dicationibus & bonis locutionibus quæ ad
animam pertinent utantur . Et illo die feu
fabbato ad vefperas & ad matutinas five ad
Miffam cum eorum oblationibus , fi fieri po-
teft , omnes canendo Kyrie eleyfon veniant ,
& eundo & redeundo Kyrie eleyfon decan-
tent . Similiter et paftores pecorum eundo
& redeundo in campum & ad domum fa-
ciant ,
ut omnes eos veraciter Chriſtianos
& devotos effe cognofcant .
De reconciliandis pœnitentibus .
CCVI. Quia varia neceffitate præpedimur
canonum ftatuta de reconciliandis pœniten-
tibus pleniter obfervare , propterea omnino
non dimittatur ut unufquifque Presbyter juf-
fione Epifcopi de occultis tantum , quia de
manifeftis Epifcopos femper convenit judica-
re , ftatim poft acceptam confeffionis pœni-
tentiam fingulos data oratione reconciliari .
Morientibus vero fine cunctamine communio
& reconciliatio præbeatur .
Quot fint dies purificationis mulieris .
CCVII. Cum enixa ( 3 ) fuerit mulier
poft quot dies debeat Ecclefiam intrare te-
ut
ftamenti veteris præceptione didicimus
pro mafculo diebus XXXIII. pro femina au-
Aa 3 tem
notatur infra Addit. II. cap. xI .
(3 ) Cum enixa . ) Vide Capitulare anni DCC-
XLIV. cap. 3. Ifaacum Lingonenfem tit. xI. cap.
18. & Gratianum dift. 5. cap. 1. Cum enixa .
& cap. 2. Si mulier .
1
!

282 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

tem LXVI. debeat abftinere . Quod tamen ,

at ait fanctus Gregorius , fciendum eft quia De fervo qui damnum cuilibet intulerit

in myfterio accipitur . Nam fi bora eadem quid agendum fit ,

qua genuerit , actura gratias , intret Eccle-
Jam , nulla peccati pondere gravatur . Volu
ptas enim carnis , non dolor , in culpa eft ,
In carnis autem commixtione voluptas eft
in prolis vera prolatione gemitus . Unde
ipfi primo matrimonio dicitur . In doloribus
paries . Si itaque enixam mulierem probibe-
mus Ecclefiam intrare , ipfam ei poenam fu-
am culpam deputamus . Capit, a, 744. C. 3•
1 fervus ejus tale facinus commifit . Sicut pe-
Ut Millarum celebrationes in locis incon-
gruentibus non fiant ,
CCVIII . Placuit ut fideles ( 1 ) Miffarum
celebrationes in locis non confecratis & in-
congruentibus facere omnino non debeant
nifi caufla hoftilitatis vel longinqui itineris ,
Et id in altaribus ab Epifcopo confecratis
fieri , fi neceffitas compellat . Sacerdotes ta-
men qui in locis inlicitis et non confecratis
Miffas cantare præfumunt , gradum fe fciant
amiffuros . Melius eft enim Miffam non au
diri quam eam ubi non licet nec oportet ce
lebrare aut audiri . Et de ufura , ut non fiat ,
omnes admoneantur .
CCX. Nemini liceat fervum fuum pro
pter damnum ab illo cuilibet inlatum dimit
tere , fed juxta qualitatem damni dominus
pro ipfo refpondeat , vel eum in compofi
tionem aut ad poenam petitori offerat , Si
autem fervus perpetrato fcelere fugerit , ira
ut a domino penitus inveniti non poffit , fas
cramento fe dominus excufare ftudeat quod
nec fuæ voluntatis nec confcientiæ fuiffet quod
tierunt ,
ita Domnus Imperator confenfit
Vide fupra lib. 3. c. 44.
De eo qui ad mallum legibus mannitus fue=
rit, non venerit ,
CCXI. Si quis ad mallum legibus manni
tas fuerit , & & non venerit , fi eum fonnis
non detinuerit , quindecim folidis culpabilis
judicetur . Similiter ad fecundam & tertiam .
Si autem ad quartam venire contempferit ,
poffeffio ejus in bannum mittatur donec ve-
niat et de re qua interpellatus fuerit jufti.
tiam faciat . Si infra annum non venerit , de
rebus ejus quæ in bannum miffe funt Rex

De propinquitate . interrogetur , et quicquid inde judicaverit

fiat . Prima mannitio fuper noctes VII, fe-
CCIX. In quarta propinquitate carnis , cunda fuper XIV. tertia fuper XXI. quarta
quinta , fextaque non licet nubere, ficut in fuper XLII . Similiter et de beneficio homi-
lege fcriptum eft : Omnis homo ad propin- nis , fi forte res proprias non habuerit , mit-
quam fanguinis fui non accedat , ut revelet tatur in bannum ufque dum Rex interroge-
turpitudinem ejus , id eft , ufque feptimum tur . Ibid. c. 45.
gradum . Legitimum conjugium non licet fe-
parari fine confenfu amborum , ita tamen ut De ea qui filios non babuerit , & in eorum
loco alium fibi beredem facere voluerit .
ambo Deo ferviant innupti . Poteft autem
alteri licentiam dare accedere ad fervitium CCXII. Qui filios non habuerit , et alium
Dei , fi ipfe tamen innuptus vel innupta per quemlibet heredem fibi facere voluerit , co-
manferit In veteri teftamento taliter legi- ram Rege vel coram Comite et Scabinis vel
tur de coitu cum pecoribus : Mulier que Miffis dominicis , qui ab eo ad juftitias fa
fubcubuerit cuilibet jumento , fimul interficiendas ( 2 ) in provincia fuerint ordinati
ciatur cum eo. In novo , illa ficut ille qui traditionem faciat . Capit. IV. a. 803, c. 48.
cum pecoribus coierit , quindecim annis , alii
undecim poeniteat . Animalia coitu hominum De denarialibus , qualiter poffint bereditare .

polluta occidantur , carnefque canibus proji- CCXIII, Homo ( 3 ) denarialis ( 4 ) non

ciantur ; fed coria eorum adfumantur . Ubi
autem dubium eft, non occidantur .
antea hereditare in fuam agnationem pote-
rit quam ufque ad tertiam generationem ( 5 )
perveniat . Homo chartularius ( 6 ) fimiliter
faciat . Ibid. c. 57. 64.
Ut

(x) Placuit ut fideles . ) Vide infra Addit. de Marculfum lib. 1. cap. 12. & de charta de-
II. cap. 12. nariali in appendice ejufdem Marculfi cap. 24.
( 2 ) Ad juftitias faciendas , ) Præceptum Lu- ( 4) Homo denarialis . ) Id eft , ut ait alia
dovici Pii pro Ecclefia Placentina : Quam rem gloffa vetus , fervus qui manumittitur ante Im-
jafimus Miis noftris Adallabo venerabili Epif- peratorem tenentem denarium in manu fua fu- ¬
topo Artmano Comiti , quos ad juftitias fa- pra caput fervi , & ita manu percuſſa projecum
ciendas in Italiam mifimus , diligenti inquifito facit , & ita ferous manumiffus impan. dena-
ne inveftigare rialis dicitur . Huic liberi fui fuccedere poffunt
(3 ) Homo denarialis . ) Id eft , denariis inter- Ipfe vero fuis parentibus non poteft , nifi exiftens
cedentibus manumiffus , ut ait gloffa interlinea- tibus in tertio gradu .
ris in uno codice regia legis Longobardorum , ( 5 ) Tertiam generationem . ) Ufque ad nepo
in quo reperitur quoque hæc vetus nota mar- tem vel neptem , ut ait gloffa interlinearis`in
ginalis : Denarialis dicitur qui cum denario ma- uno codice regio .
numittebatur . Nam , ut dicunt quidam , qui li- ( 6) Homo chartularius . ) Id eft , per char
ber efficiebatur , ante Regem babebat in manu de- tam manumiffus , five per chartam ingenuitas
sarium , quem Rex percutiebat , & in vultum tis , cujus formula extat apud Marculfum ,
denarium projiciebat . De præcepto denariali vi-
 LIBER
Ut ömne facramentum in Ecclefia jurétur .
CCXIV . Omne facramentum in Ecclefia
et fuper reliquias juretur . Et quod in Ec-
clefia jurandum eft , vel cum fex electis
vel fi duodecim effe debent , quales potue
rit invenire . Si illum Deus adjuvet , & il
li fancti quorum ifta reliquiæ funt , ut ve-
vitutem dicat . Si res ( 1 ) intertiata ( 2 ) fur-
to ablata fuerit , liceat ei fuper quem res
intertiara fuerit facramento fe excufare de
furto, quod nec fuae voluntatis aut confcien-
tiæ fuiffer quod ablatum eft , et aliud tan-
tum fine damno reftituatur ( 3 ) . Ibid, cap,
57:73,
Ut vitia que remanferunt ex ritų gentilium
fideles caveant.
CCXV. Placuit ut fideles caveant vitia
quæ ex ritu gentilium remanferunt , id eft,
magi , arioli , fortilegi , venefici , divini , in-
cantatores , fomniatorum conjectores , quos
divina lex inretractabiliter puniri jubet . Et
ne cos inter fe finant effe , providendum il-
lis eft .
De Ecclefiis reftaurandis ,
CCXVI, De Ecclefiis emendandis , et ubi
in uno loco plures funt quam opus fit ut
deftruantur quæ neceffariæ non funt , et aliæ
conftruantur , Capit, III, a, 803, c. I.
Ne Presbyteri priufquam examinentur
ordinentur ,
COXVII. Ut Presbyteri non ordinentur
priufquam examinentur . Et ut excommuni-
catio fubito et fine cauffa non fiat , Vide fu
pra lib. 1. c. 136,
Ut dominici Miffi Scabinos , Advocatos ,
Notarios eligant .
CCXVIII. Út Miffi noftri Scabinos , Ad-
vocatos , et Notarios per fingula loca eligant ,
et eorum nomina , quando reverfi fuerint
fecum fcripta deferant . Vide fupra
fupra lib. 3
3..
C. 33:
De bis qui legem fervare contemnunt .
CCXIX. De his qui legem fervare con-
temnunt , ut per fidejuffores in præfentiam
Regis deducantur . Ibid. c. 34.
( 1 ) Si res intértiata . ) Vetus nota margi-
nalis in una codice legis Longobardorum ; Hac
in lege notantur due fententia , id eft , fi res
intertiata poftea fuerit furto ablata , poterit vel
jurare vel abfolvi , vel fi non juret , extimatio-
nem rei præfare . Vel aliter . Si res furata fue-
rit intertiata , jurejurando ſe excufet de furto ,
rem reftitui , & fine damno . Alia gloffa fic
habet ; Hic dua poffunt dici fententiæ . Veluti fi
res intertiata poft fuerit ablata furto , poterit vel
jurare abfolvi , vel reftituere aftimationem
rei fine facramento . Vel alias , fi res furata po-
Aca fuerit intertiata , juret ut fine damno re-
Aithat
(2 ) Intertiata . ) Idem codex regius : Inter-
tiata dicit propter follempnitatem Salicorum , qui
VL 283
Ut fideles fe a vitiis abftineant que quaft
naturaliter in ufu babentur .
CCXX. Placuit ut fideles à vitiis deteftan-
dis , quæ habentur quafi naturaliter in ufu
fe abftineant , quæ Apoftolus aperte enume
rat , id eft , ebrietates , comeffationes , con-
tentiones , ire , rixa , diffenfiones , detra
tiones , invidiæ, inimicitiæ ; de quibus Apo-
ftolus ait : Qui talia agunt , regnum Dei non
confequentur . Et alibi : Non folum qui fa-
ciunt , fed qui confentiunt facientibus . Et
de illis dici poteft : Letantur cum male fe-
cerint , & ekultaut in rebus peffimis .
De his qui beribannum folvere debent .
CCXXI, Ut illi qui heribannum folvere
t
debent , conjectum facian heriba nnator ibus ,
et nullu m aliud obfeq uium Comit ibus vel
Vicariis faciant . Ibid. c. 35. O lib. 5. c. 283.
De fugitivis & peregrinis , ut
diftringantur ,
CCXXII, De fugitivis ac peregrinis ut di-
ftringantur , ut fcire poffimus qui fint aut
unde venerint . App. II. c.4.
De armillis & bruniis negotiatoribus
non dandis ,
CCXXIII. Ut armille et bruniæ non den-
tur negotiatoribus . Ibid. c. 5.
Ut menfuræ æquales fiant ,
CCXXIV , De menfuris , ut fecundum juf-
fionem noftram æquales fiant , Ibid, c. 6.
Ut Chriftiani ab otiofo fermone fe caveant
vel ceteris vitiis .
CCXXV. Placuit ut fideles de ptiofo fer-
mone, pro quo in die judicii fecundum Do-
mini fententiam rationes omnes reddituri fu-
mus , et de fcurrilitate et ftultiloquio et ma-
lediétionibus , quoniam , juxta Apoftolum
maledicentes regnum Dei non poffidebunt
et de mendacio noxio five de periculofo
affiduoque juramento , et obfcœnis turpibuf-
que canticis ab his omnibus cuncti Chri-
ftiani fe fortiter cavere debent ; ne his ftu-
dentes per neglegentiam detrimentum fuarum
patiantur animarum .
Ut
tribus teftibus adhibitis pergebant ad eum quì
res poffidebat quas dicebat furto ablatas , & in-
terdicebat ei ut non alienaret , fed ad judicium
veniret . Sed idem effet fine teftibus .
(3 ) Reftituatur. ) Sequitur poftea in lege Lon
gobardorum : Si actor venerit , rem intertia-
tam &c. ut fupra lib. 3. cap. 46. In hoc loco
vero fic annotatum eft in uno codice regio ;
Si actor datus fuerit ab illo fuper quem res in-
tertiata fuerit , ipfe auctor rem intertiatam
recipere noluerit in autoritate fua & dixerit Je
illi rem illam non tradidiffe el vendidiffe cui
intertiata fuerit nullo modo fe auctorem illius
rei effe , tunc debet contendere cum ille caufæ
auctorem negat campo vel cruce . Sed cruce non ,
propter capitulum Lotharii fancitum eft ,
 284 CAP REG
ITU
LAR
IUM
Ut
It ſuper veflituram Pippini Regis teftimonia
non mittantur .
CCXXVI. Ut non mittantur teftimonia
Tuper veftituram Domni Pippini Regis .
Ib.
cap. 7.
Ut nec colonus nec fifcalinus traditiones
faciat .
CCXXVII. Ut nec colonus nec fifcalinus
poffit alicubi traditiones facere , Vide fupra
lib. 3. c. 36.
Ne præfumat bominem aliquis fine cauffa
ad judicium mittere .
CCXXVIII. Ut nullus præfumat hominem
ad judicium mittere fine cauffa , nifi judica-
tum fiat , Ibid. c. 37.
Și liber bomo in monafterio regulari comam
depofuerit .
CCXXIX. Si liber homo in monafterio
regulari comam depofuerit , & res fuas ibi-
dem delegaverit , promiffionem factam fe-
cundum regulam firmiter teneat . Vide fu
pra lib. 1. c. 137. ·
De conjugio , quod a Deo fit conftitutum , &
quod non cauffa luxuriæ , fed cauffa
potius appetendum fit filiorum ,
CCXXX . Placuit ut fideles fciant conju-
gium a Deo effe conftitutum , & quod non
fit cauffa luxuriæ fed cauffa potius filiorum
adpetendum . Et ut virginitas ufque ad nu-
ptias fideliter fervetur . Et uxores habentes
neque pellicem neque concubinam habere de-
beant . Quomodo etiam in caftitate uxores
fuas diligere , eifque , utpote vafi infirmio-
ri , honorem debitum impendere . Et quod
commixtio carnalis cum uxoribus gratia fie-
ri debeat prolis , non voluptatis . Vide infra
cap. 240.
Ut omnia quæ vuadiari debent , fecundum
legem reuvadientur .
CCXXXI. Ut omnia quæ vuadiari debent ,
juxta quod in lege continetur , pleniter
pleniter fe-
fe-
cundum ipfam legem reuvadiata fiant . Et
inpoftmodum vel Domnus Rex , vel ille cu-
jus cauffa eft , juxta quod ei placet , miferi-
cordiam faciat . App. II. c. 8.
Ut nullus ebrius cauffam fuam poffit in
mallo conquirere .
CCXXXII. Ut nullus ebrius fuam cauffam
in mallo poffit conquirere , nec teftimonium
(1) Placuit ut fideles . ] Caput iftud fum-
ptum eft ex Concilio VI. Parifienfi lib. 3. cap.
2. cujus verba referuntur in Addit. II. cap. 23.
(2 ) Et ut caufafornicationis. ) In Concilio ipfo
legitur: Et quod nifi caufa fornicationis , ut Do-
minus ait , non fit uxor dimittenda . Quo etiam
modo habetur in capite Additionis II . mox
laudato . Recte itaque monuit vir doctiffimus
Joannes Baptifta Cotelerius in Notis ad Pafto-
FRA
UM NCO
RUM
dicere . Nec placitum Comes habeat nifi je-
junus . Vide Jupra lib. 3. c. 38.
De nullo ad bibendum cogendo .
CCXXXIII. Ut neminem liceat alium co-
gere ad bibendum . Vide fupra lib. 1. c. 138,
De Miffis dominicis difcurrentibus .
CCXXXIV . De Miffis noftris difcurrenti-
bus vel ceteris hominibus in utilitate noftra
iter agentibus præcipimus ut nullus manſio-
nem contradicere præfumat nec herbam , ex-
cepto fuo prato . Supra lib. 3. c. 39,
Ut a coitu prægnantium fideles fe
abftineant .
CCXXXV. Placuit ut fideles ( 1 ) fe ab-
ftineant a coitu prægnantium uxorum , nec
non menftruo
non menftruo tempore
tempore . Et ut cauffa forni-
cationis ( 2 ) non fit uxor fecundum Domi-
ni fententiam dimittenda fed potius fufti-
nenda . Et quod hi qui cauffa fornicationis
dimiffis uxoribus fuis , alias ducunt , Domi-
ni fententia adulteri effe notantur .
De canibus qui in dextro armo tenfi funt .
CCXXXVI. De canibus qui in dextro ar-
mo tonfi funt , ut homo qui eum habuerit
cum ipfo cane in præfentiam Regis veniat .
Capit. III. a. 803. c. 18,
De capitulis que in lege noviter addita
funt .
CCXXXVII. Ut populus interrogetur de
capitulis quæ in legem noviter addita funt .
Et poftquam omnes confenferint ? fcriptio-
nes & manufirmationes ( 3 ) fuas in ipfis ca-
pitulis faciant . Ibid. c. 19.
Ut nullus ad placitum banniatur præter
Scabinos feptem & qui cauffam
quærere debent .
CCXXXVIII. Ut nullus ad placitum ban-
niatur nifi qui cauffam quærere vult , aut fe
ab alio quæri fcit ; exceptis Scabinis feptem
qui ad omnia placita effe debent . Vide fu
pra lib. 3. c.40.
De falfis teftibus non recipiendis .
CCXXXIX. Ut falfi teftes minime reci-
piantur . Ibid. c. 41 .
Qualiter fidelibus Chriftianis incefta
cavenda fint .
CCXL. Placuit ut fideles agnofcant qua-
liter incefta Chriftianis cavenda fint , & quod
loca
rem pag.ss. reftituendam huic loco effe vocu-
lam nifi.
(3 ) Manufirmationes . ) Adnotatio vetus in
calce fecundi Capitularis anni DCCC . Etiam
omnes Scabinei , Epifcopi , Abbates , Comites , ma-
nu propria fubterfignaverunt . In Concilio Car
thaginenfi I. cap. 12. Antigonus Epifcopus Ma-
durenfis dixit : Manufcriptiones noftræ tenentur .
 LIBER
loca Deo dicata frequentius devotiufque
Deum exorandum fibique propitium facien .
dum fæpius quam hactenus feciffent frequen-
tent & quod in bafilicis Deo dicatis non
fit fabulis otiofis turpibufque & obfcœnis fer-
mocinationibus vacandum & negotia fecu-
laria publicaque placita habenda , & quod
hi qui hæc in Ecclefiis faciunt , majora fibi
peccata accumulent . Supra c. 230. buj. libri
infra Add. II. c. 23.
De non jurando per vitam Regis ,
CCXLI. Ut nullus præfumat per vitam
Regis & filiorum ejus jurare . Vide fupra
lib. 3. cap. 42.
Ut Miffi non folum de adnuntiatione fed
etiam de opere breves afferant .
CCXLII. Ut Miffi noftri , qui jam bre-
ves detulerant de adnuntiatione , adhuc ad-
ducant & de opere . App. II. c. 9.
Ut nullus præfumat teloneum , rodaticum ,
pulveraticum recipere ,
CCXLIII, Ut nullus homo præfumat te-
loneum per vias , nec per villas rodaticum ,
nec pulveraticum recipere ,
Ut fideles jufta judicia judicent ,
CCXLIV. Placuit ut fideles jufta judicia
judicent , & munera pro hoc non accipiant ,
& ut falfum teftimonium vitent , & a de-
tractione fe abftineant , nec non a ceteris
malis quæ longum eft dinumerare .
Ut Ecclefiæ earum juftitiam obtineant ,
CCXLV. In primis omnium jubendum eft
ut habeant Ecclefiæ earum juftitias & in vi-
ta illorum qui habitant in ipfis Ecclefiis &
poft , tam in pecuniis quam & in fubftantiis
earum . Capit. IV. a. 806, c. I.
Ut poteftatem Epifcopi omnes intelligant ,
inftruantur qualiter five fecundum canoni-
cam five fecundum monafticam regulam eis
vivendum fit,
CCXLVI . Ut omnes Epifcopi poteftatem
intellegant , & inftruantur ut vel fecundum
canonicam vel fecundum monafticam regu-
lam regantur eorum minifterio , tam in mo-
nafteriis virorum quam & in puellarum , &
in forenfibus Presbyteris ( 1 ) , feu reliquo po
pulo Dei . Ibid. c. 2.
De viduis & orphanis & minus
potentibus ,
CCXLVII. Ut viduæ , orphani , & minus
potentes fub Dei defenfione & noftro mun-
deburde pacem habeant & eorum juftitias ad-
quirant , Ibid. c. 3.
( 1) Forenfibus Presbyteris . ) Vide , illuftriffi-
mi viri Francifci Bofqueti Monfpelienfis Epi-
VII 285.
ad
De non parvipendenda excommunicatione.
facerdotum.
CCXLVIII. Placuit ut fideles non par-
vipendant excommunicationem facerdotum
illorum ; quoniam fi hoc fecerint , juſte ſe-
gregabuntur a cœtu Chriftianorum .
De Epifcopis Comitibus , ut fibi confen-
fum invicem præbeant .
CCXLIX. Ut Epifcopi cum Comitibus
ftent , & Comites cum Epifcopis , ut uter-
que pleniter fuum minifterium peragere pof
fit . Ibid. c.4.
Ut latrones vel homicide five adulteri fub
magna correctione conftringantur
CCL. Ut latrones , vel homicidæ , feu ad-
ulteri , vel inceftuofi fub magna diftrictione
& correctione fint correpti fecundum evvam
Bavuariorum vel legem . Ibid. c. 5. &Jupra
lib. 5. c. 241.
De rebus invafis .
CCLI. De rebus proprifis , ut ante Mif,
fos & Comites & judices noftros veniant ii
qui hoc egerunt , & ibi accipiant finitivam
fententiam ita ut inantea nullus præfumat
alterius res proprindere ; fed magis fuam cauf-
fam quærant ante judices noftros , ut dixi-
mus , & ibi recipiant quod juftum eft . Ca-
pit. IV. a. 806, c. 6. & fupra lib. 5. c. 242 .
De fuperbia , propter quam diabolus
corruit ,
CCLII. Placuit ut fideles de fuperbia in-
ftruantur , per quam angelus , factus diabo-
tus eft . Vide fupra lib. 5.
lus , de cœlo eje &
cap. 317.
De eo cui non recte judicatur ,
CCLIII, Ut fi aliquis voluerit dicere quod
jufte ei non judicetur , tunc in præfentiam
noftram veniat . Aliter vero non præfumat
in præfentiam noftram venire pro alterius ju-
ftitia dilatanda . Capit, IV. a. 806. c.7.
De invidia , per quam diabolus hominem
ejecit de paradifo ,
CCLIV, Placuit ut fideles admoneantur
de invidia , per quam diabolus hominem de
paradifo ejecit . Supra lib. 5. c. 317.
De odio & difcordia ,
CCLV. Placuit ut fideles admoneantur de
odio & difcordia , quæ caritatem inter pro-
ximos extinguunt , et dilectionem evacuant,
& omnia bona pervertunt , et non finant
proximos in mutua dilectione confiftere , Ib,
Ca-
fcopi Notas ad Innocentium III. pag. 139,
 286 CAPITULARIUM REGUM FRANÇORUM
Capitularium dominicum datum anno incarna-
tionis Domini noftri Jefu Chrifti DCCCVI.
ad Teodonis villam , anno imperii Do-
mni Karoli VI.
CCLVI. I. Ur lectiones in Ecclefia diftin-
&te legantur . II. De cantu , ut fecundum
ordinem et morem Romanæ Ecclefiæ fiat can
fatus . III. De Notariis , ut unufquifque Epi-
fcopus et Abba et finguli Comites fuum No-
tarium habeant . IV. De ceteris difciplinis
Ecclefiæ , ut fecundum canones vel regulam
fiant . V. De medicinali arre , ut infantes
hanc difcere mittantur . VI. De Ecclefiis fine
honore manentibus abfque officiis & lumina
ribus 2 et de his qui decimas fumunt et de
Ecclefiis non curant , ut hoc omnimodis emen-
detur ; et de altaribus , ut non fuperflua fint
in Ecclefiis . Capitul. I. a. 805. cap. 1. &
Jeqq.
De laicis qui noviter funt converfi :
CCLVII . De laicis noviter converfis , ne
antequam fuam legem pleniter vivendo di-
fcant , ad alia negotia mittantur . Ibid. c. 10.
fupra lib. 5. cap. 244,
Ut fcriba falfo non feribant .
CCLVIII . De fcribis ut non vitiofe fcri-
bant . Idem Capitul, c. 3. & fupra lib. 1 .
C. 105.
Ut compotum difcatur ,
CCLIX. De compoto , veraciter difcant
omnes . Idem Capitul. c. 5 .
De derelinquentibus feculum propter
Jervitium Dei .
CCLX . De his qui feculum relinquunt pro-
pter fervitium impediendum , et tunc neu-
trum faciunt ut unum e duobus eligant
aut pleniter fecundum canonicam aut fecun-
dum regulæ inftitutionem vivant , aut fer
vitium dominicum faciant . Supra lib. 5. c.
245 .
Ut fervi proprii non tondantur vel ancillæ
non velentur nifi ad menfuram .
CCLXI, De fervis propriis vel ancillis , ut
non amplius tondantur vel velentur nifi fe-
cundum menfuram . Et ut ibi fatisfiat . Et
villæ non fint defolatæ . Supra lib . 1. c. 106.
Ut ſuperfluæ congregationes nullatenus fiant .
CCLXII. De congregationibus fuperfluis ,
ut nullatenus fiant ; fed tantos congreget unuf-
quifque quantis confilium dare poteft . Ibid.
c. 107 .
De his qui fecundum regulam non pulſantur .
CCLXIII . De his qui non fiunt fecundum
( 1 ) Et ut fervi lanceas . ) Tota hæc claufula
deeft in libro 3. Illam omiferunt Tilius & Pi-
thæus , brevitati confulentes , id eft , magnam
regulam pulfati , ut deinceps emendetur . Hb:
c. 108,
Ut infantule non velentur ,
CCLXIV . Ut infantulæ parvæ ætatis puel-
e non velentur antequam illæ eligere fciant
quid velint , falva canonica auctoritate . Ib.
c. 109.
De laicis ut non fint præpofiti monachorum ,
CCLXV. Ut laici non fint præpofiti mo-
nachorum infra monafterium , nec Archidia-
coni fint laici . Ibid. c. 110.
Ut inceftuofi canonice examinentur ,
GCLXVI. De inceftuofis , ut canonice exa-
minentur , nec propter alicujus amicitiam qui-
dam relaxentur , quidam conftringantur . Ib.
e, i11 ,
De bis qui per aliquod fcelus rebelles fiunt ,
CCLXVII. Ut paci omnes ftudeant ; et
qui pro aliquo fcelere fibi rebelles funt , con-
ftringantur . Supra lib. 3. c. I.
De jußitiis Ecclefiarum Dei , orphanorum ,
pupillorum , ac viduarum .
CCLXVIII . Juftitiæ Ecclefiarum Dei , vi-
duarum , orphanorum , et pupillorum , et in
publicis judiciis non defpiciantur clamantes ,
fed diligenter audiantur , Ibid, c. 4.
De juftitiis regalibus ,
CCLXIX. Ut juftitiæ regales pleniter in-
quifitæ fiant . Ibid. c. 3.
De fame vel ceteris tribulationibus .
CCLXX. Si venerit fames clades aut
inæqualitas aeris vel qualifcunque tribula-
tio " non expectetur edictum dominicum
fed ftatim deprecetur Dei mifericordia . Et
in præfenti anno de famis inopia , ut unuf-
quifque adjuvet prout poteft , et nemo fuam
annonam nimis care vendat ; et ne foris im-
perium noftrum vendatur aliquod alimonium .
Supra lib. I. c. 112. & lib. 5. c . 246.
Ut arma infra patriam non portentur .
CCLXXI. De armis infra patriam non
portandis , id eft , fcutis , et lanceis , vel lo-
difcutiatur tunc
ricis . Si faidofus quis fit "
quis e duobus contrarius fit ; et ut pacati
fint , conftringantur ad pacem , etiamfi no-
luerint . Et fi aliter pacificare nolunt , addu-
cantur in noftram præfentiam . Et fi aliquis
poft pacificationem alterum occiderit , com-
ponat illum , et manum quam perjuraverit
abfque ulla redemptione perdat , et infuper
bannum dominicum folvat . Et ut fervi lan-
ceas ( 1 ) non portent . Qui inventus fuerit
poft bannum , hafta frangatur in dorfo ejus .
Su-
partem capitulorum a Benedicto Levita colle-
torum fupprimentes , quia edita jam erant fuis
locis in præcedentibus libris ,
 LIBER
Supra lib. 3. c. 4 Ó lib. 5. c. 247,
Ut omnis bomo de duodecim manfis
bruniam habeat .
CCLXXII. De armatura in exercitu , ficut
antea in alio capitulari mandavimus , ita fer-
vetur . Et infuper omnis homo de duodecim
manfis bruniam habeat . Qui vero bruniam
habens , cam fecum non duxerit , omne be-
neficium cum brunia perdat , Supra lib. 5.
L. 248.
De negotiatoribus qui partes Șclavorum vel
aliarum gentium petierint ,
CCLXXIII, Dẹ negotiatoribus qui partes
Sclavorum er Avarorum pergunt , quoufque
procedere debeant , id eft , partibus Saxoniæ
ufque ad Bardenuwic , ubi prævideat Herti ,
et ad Ceşlic , ubi Madelgaudus prævideat ,
et ad Magadebure prævideat Atto , ad Her,
fesfur prævideat Madalgaudus , et ad Alaga-
ftat
? fimiliter ad Forachem et ad Brehem,
bret, et ad Ragenesburc prævideat Otulfus ,
ad Lauariocam Warnarius , ut arma et bru
nias non ducant ad vendendum . Quod fi
inventi fuerint portantes , omnem fubftan-
tiam eorum auferant ab eis ; dimidia quidem
pars partibus palatii ; alia vero medietas in-
ter jamdictos Miffos et inventores dividatur .
Supra lib. 3. c. 6.
Ut caufedici qui adquiefcere noluerint
recludantur ,
CCLXXIV . De clamatoribus vel caufedi-
eis qui nec judicium Scabinorum adquiefcere
nec blafphemare volunt , antiqua confuetudo
fervetur , id eft , ut in cuftodiam recludan-
tur donec unum e duobus faciant . Et fi ad
palatium pro hac re reclamaverint , et litte-
ras detulerint , non quidem eis credatur , nec
tune tamen in carcerem mittantur , fed cum
cuftodia et cum ipfis litteris eos ad palatium
noftrum remittant , et ibi difcutiantur ficut
dignum eft . Ibid, c.7. & lib. 5. c. 249.
De juramento , ut nulli alteri nifi proprio
feniori juramenti fidelitas promittatur .
CCLXXV. Dẹ juramento , ut nulli alteri
per facramentum fidelitas promittatur nifi
nobis et unicuique proprio feniori ad utili
tatem noftram et fui fenioris ; excepto his
facramentis quæ jufte fecundum legem alteri
ab altero debentur . Et infantes , qui antea
non potuerunt propter juvenilem ætatem ju-
rare modo fidelitatem promittant . Supra
III. 8. V. 250,
De his qui confpirationem fecerint , ut
"tripliciter judicentur ,
CCLXXVI. Confpirationes quicunque fa
( 1 ) Sine negotiandi cauffa . ) Interdum etiam
his immunitatem a folutione telonei & tribu-
torum concedebant Principes , qui negotiandi
gratia cum curribus , equis , vel navibus huc
illucque difcurrebant . Extat enim præceptum
Caroli Calvi pro monafterio Foffatenfi , in quo
VI. 287
cere præfumpferint , et facramento quocun-
que confpirationem firmaverint , triplici ra-
fione judicentur . Primo , ut ubicunque ati-
quod malum propter hoc perpetratum fue-
rit , auctores facti interficiantur ; adjutores
vero eorum , finguli alter ab altero flagel-
lentur , et nares fibi invicem præcidant . Ubi
vero nihil mali perpetratum eft , fimiliter
quidem inter fe flagellentur , et capillos fibi
invicem detundant . Si vero per dexteras ali-
qua confpiratio firmata fuerit , fi liberi funt,
aut jurent cum idoneis juratoribus quod hoc
pro malo non feciffent ; aut fi hoc facere
non potuerint , fecundum legem fuam com-
ponant . Si vero fervi funt , flagellentur ; ut
de cetero in regno noftro nulla hujufcemodi
confpiratio per facramentum neque fine fa
V.251.
cramento fiat . Supra III. 9.
De perjuriis, ut caveantur .
CCLXXVII . Præcipimus ut perjuria cavean-
tur , nec admittantur teftes ad juramentum
antequam difcutiantur , Et fi aliter difcuti
non poffunt , feparantur ab invicem , et fin
gulariter inquirantur . Et non licet accufato-
res teftes eligere , abfente fuo cauffatore . Et
omnino nullus nifi jejunus ad juramentum vel
ad teftimonium admittatur . Et ille qui ad
teftimonium adducitur fi refutatur , dicat il-
le qui eum refutat et probet quare illum re-
cipere nolit . Et de ipfo pago , non de alte-
ro , teftes eligantur ; nifi forte longius extra
comitatum cauffa fit inquirenda . Et fi quis
convictus fuerit perjurii , perdat manum aut
redimat . III. 10. V, 252,
Ut Vicedomini , Advocati & Centenarij
pravi auferantur ,
CCLXXVIII . De Advocatis Vicedomi-
nis , Vicariis , Centenariis pravis , ut tollan-
tur , et tales eligantur qui et fciant et velint
jufte cauffam difcernere et terminare . Et quif-
quis pravus inventus fuerit , nobis pro certo
nuntietur. III. 11. V, 253,
Ut antiqua telonea & jufta exigantur a
negotiatoribus , nova vero & in-
jufta repellantur ,
CCLXXIX. Placet nobis ita , ut antiqua
et jufta telonea a negotiatoribus exigantur
tam de pontibus , quam et de navigiis , feu
mercatis , Nova vero five injufta , ubi vel
funes tenduntur , vel cum navibus fub pon-
tibus tranfitur , feu his fimilia in quibus nul-
lum adjutorium iterantibus præftatur , ut non
exigantur . Similiter etiam nec de his qui
fine negotiandi cauffa ( 1 ) fubftantiam fuam
de una domo fua ad aliam , aut ad pala-
țium , aut in exercitum ducunt . Si quid ve-
ro fuerit ( 2 ) unde dubitetur , ad placitum
no-
hæc immunitas continetur ,
(2 ) St quid vero fuerit . ) Tota hæc claufu-
la deeft in libro tertio ; & omiffa quoque eft
a Tilio & Pithoeo , nifi quod eam inter uncos
repofuerunt poft finem capituli duodecimi ,
 258 CAPITULARIUM REGUMIFRANCORUM
noftrum quod cum Miffis noftris habituri
fumus , interrogetur . III, 12. V. 254.
De fugitivis Clericis laicis illud fervan-
dum eft quod in capitulari domi-
nico continetur .
CCLXXX. De fugitivis clericis five laicis
vel etiam feminis , ficut jam in alio Capi-
tulari noftro præcepimus , ita fervetur . Su
pra lib. I. c. 113,
De his qui ad Dei fervitium volunt accedere ,
·
ut abfque licentia regali id agant
qui liberi exiftunt .
CCLXXXI. Liberi homines qui ad fervi-
tium Dei fetradere volunt præcipimus ut
prius hoc non faciant quam a nobis licen-
tiam poftulent . Nam quia audivimus aliquos
ex illis non tam cauffa devotionis quam ex-
ercitum five aliam functionem regalem fu-
giendo , quofdam vero cupiditatis cauffa, ab
his qui res illorum concupifcunt circumven-
tos audivimus , & hoc ideo fieri prohibemus .
I. 114. V. 255
Ut potentiores pauperes non opprimant .
CCLXXXII . De oppreffione pauperum li-
berorum hominum , ut non fiant a potentio
ribus per aliquod malum ingenium contra
juftitiam oppreffi , ita ut coacti res eorum
vendant aut tradant . Ideo hæc de liberis ho-
minibus dicimus ne forte parentes contra
juftitiam fiant exhereditati , & regale obfe-
quium minuatur , & ipfi heredes propter in-
digentiam mendici vel latrones feu malefa-
&tores efficiantur . Et ut fæpius non fiant
manniti ad placitum , nifi ficut in alio ca-
pitulari præcepimus . I. 115. V. 256.
Ut Ecclefiæ noviter invente fine Epifcopi
probatione non venerentur
CCLXXXIII . De Ecclefiis feu fanctis no-
viter, fine auctoritate inventis , nifi Epifco-
po probante minime venerentur . Salva et-
iam de hoc & de omnibus Ecclefiis canoni-
ca auctoritate . App. I. 10. Supra V: 257.
De falfis monetis quæ contra juftitiam fiunt .
2. CCLXXXIV. De falfis monetis , quia in
multis locis contra juftitiam & contra edi-
&tum fiunt 9 volumus ut in nullo alio loco
moneta fit nifi in palatio noftro ; nifi forte
iterum aliter a nobis fuerit ordinatum . Illi
tamen denarii qui modo monedati funt , fi
penfantes & meri fuerint , habeantur . Supra que & Centenarii , nobiles viri , legem fuam
III. 13. *
pleniter difcant , ficut in alio loco decretum
Ut beribannus dominicus fideliter exigatur .
CCLXXXV. De heribanno volumus ut
Miffi noftri hoc fideliter exigant abfque ul
lius perfonæ gratia blanditia feu terrore fe-
cundum juffionem noftram , id eft , de ho-
(1 ) Libri canonici veraces . ) Vide fupra lib. 1. cap. 20. 68. 73.
mine habente libras fex in auro in argen-
to , bruniis , æramento , pannis integris , ca-
ballis , ovibus , vaccis , vel alio peculio , ita
ut uxores eorum vel infantes non fiant di
fpoliati pro hac re , de veftimentis eorum
accipiant legitimum heribannum , id eft , li-
bras tres . Qui vero non habuerit amplius
in fuprafcripto pretio valente nifi libras tres ,
folidi triginta ab eo exigantur . Qui autem
non habuerit amplius nifi duas libras , decem
folidos exfolvat . Si vero nifi unam libram
habuerit , folidos quinque , ita ut iterum ſe
valeat reparare ad Dei fervitium & noftram
utilitatem . Et Miffi noftri caveant ut dili-
genter inquirant ne per aliquod malum in-
genium noftram fubtrahant juftitiam , alteri
tradendo aut commendando . Supra III, 14
V. 252.
Ut cenfus regalis inde folvatur unde olim
exigebatur legitime .
CCLXXXVI . Cenfus: regalis undecunque
olim legitime exigebatur , volumus ut inde
folvatur 2 five de propria perfona hominis.
five de rebus . Supra III. 15.
Quid de latronibus agendum fit .
CCLXXXVII . De latronibus ficut jam an-
commendavimus
te in alio capitulari ita
maneat . App. II. 1 .
Quid de illis qui uxores habent fifcalinas
fit agendum .
CCLXXXVIII. De liberis hominibus qui
uxores de fifcis- regalibus habent , & de fe-
minis quæ liberæ funt , & homines fimiliter
fifcalinos regios habent aut accipiunt , ut nec
de hereditate parentum , vel de cauffa fua
quærenda , nec de teftimonio pro hac re ab-
jiciantur ; fed talis nobis in hac cauffa ho-
nor fervetur qualis & antecefforibus noftris
Regibus vel Imperatoribus fervatus effe co-
gnofcitur . Supra III. 16. V. 259.
De libris canonicis , ut veraciter babeantur .
CCLXXXIX . Volumus , & ita Miffis no-
ftris mandare præcipimus , ut in Ecclefiis li-
bri canonici veraces ( 1 ) habeantur , ficut
jam in alio Capitulari fæpius mandavimus .
De laicis , ut orationem dominicam
memoriter difcant .
CCXC. Ut laici fymbolum & orationem .
dominicam pleniter difcant . Comites quo-
eft . Præcipimus autem Miffis noftris ut ea
quæ multis jam annis per capitula noftra in
toto regno noftro mandavimus agere , difce-
re , obfervare vel in confuetudinem habe-
re , ut hæc omnia nunc diligenter inquirant ,
& omnino ad fervitium Dei & ad utilitatem
no-
 LIBER
noftram vel ad omnium Chriftianorum ho-
minum profectum innovare ftudeant , & quan-
tum Domino donante prævalent ad perfe-
&tum ufque perducant , & nobis omnino re-
nuntient quis inde certamen bonum hoc ad-
implere habuiffet , ut a Deo & a nobis gra-
tiam habeat . Qui autem neglegens inde fue-
rit , ut talem difciplinam percipiat qualem
talis fit contemptor recipere dignus , ita ut
cereri metum habeant amplius . Supra V.
260.
Capitula que ad legem Salicam mittenda
funt . De occifione Diaconorum
vel aliis cauffis .
CCXCL Qui Subdiaconum occiderit , ere-
centos folidos componat ; qui Diaconum
quadringentos folidos componat ; qui Presby-
terum , fexcentos ; qui Epifcopum , nongen-
tos ; qui monachum , quadringentis folidis
culpabilis judicetur . Si quis in immunitate
damnum aliquod fecerit , fexcentos folidos
componat . Si autem homo furtum aut ho-
micidium fecerit , aut quodlibet crimen fo-
ris committens infra immunitatem fugerit
mander Comes vel Epifcopo vel Abbati vel
Vicedomino vel illi qui locum Epifcopi vel
Abbatis tenuerit ut reddat ei reum . Si ille
contradixerit & cum reddere noluerit , in
prima contradictione quindecim folidos com-
ponat . Si ad fecundam inquifitionem cum
reddere noluerit , triginta folidos componat .
Si nec ad tertiam confentire voluerit , quic-
quid reus damni fecerit , totum ille qui eum
infra immunitatem retinet , nec reddere vult ,
folvere cogatur . Et ipfe Comes veniens li-
centiam habeat ipfum hominem infra immu-
nitatem quærendi , ubicunque eum invenire
potuerit . Si autem in prima inquifitione
Comiti refponfum fuerit , quod reus infra
immunitatem quidem fuiffet , fed fuga lapfus
fuerit , ftatim juret quod ipfe ad juftitiam
cujuslibet disfaciendam fugere eum non fecif-
fet , & fit ei in hoc fatisfactum . Si autem
intranti in ipfam immunitatem Comiti col-
lecta manu quislibet refiftere tentaverit , Co-
mes hoc ad Regem vel ad Principem defe-
rat ut ibidem judicetur . Et ficut ille qui
in immunitate damnum fecit fexcentos foli-
dos componere debet , ita qui Comiti colle-
ta manu refiftere præfumit fexcentis folidis
& antea fuftinere debuit . Et fi aliquis adverfus
culpabilis judicetur . II. 25. fq. V. 261. --
Capitula quæ Domnus Karolus Imperator
conftituit .
CCXCII. Ut nullus ad placitum arma in-
fra patriam portet . Supra III. 22.
De latronibus .
CCXCIII. Quicunque poft illam Miffam
fancti Johannis præteriti anni cuidam latro-
ni manfionem dederit , fi Francus eft , cum
Tom. III.
( 1 ) Ut nullus_comparet . ) Savaro in Notis ad
Sidonium pag. 389. tribuit banc conftitutionem
VI 289
duodecim fimilibus Francis juret quod latra-
nem eum fuiffe non fciffet , licet pater ejus
fit aut frater vel aliquis propinquus , Si hoc
jurare non potuerit , & ab alio convictus fue-
rit quod latronem in hofpitio fufcepiffet , quafi
latro fit , quia infidelis eft noftri & Franco-
rum ; & qui illum fufcepit , fimilis eft illi .
Si autem audivit quod latro fuiffet , & ta-
men non fcit firmiter , juret folus quod nun-
quam eum audiffet nec per veritatem nec
per mendacium latronem ; aut fit paratus ,
ut
fi ille poftea de latrocinio convincitur
fimiliter damnetur . III. 23. V. 206.
Ne aliquis de ignoto bomine equum , bovem
vel aliud animal emat .
CCXCIV . Ut nullus comparet ( 1 ) cabal-
lum , bovem , aut jumentum , vel aliud ani-
mal , nifi illum hominem cognofcat qui eum
vendidit , & de quo pago eft , & ubi ma-
net , & quis eft ejus fenior . Supra III. 24-
De illis bominibus qui propter eorum culpas
ad mortem dijudicati fuerint , & poftea
eis fuerit vita conceffa , quod fi juftitiam
ab aliis requifierint , aut ab eis juftitiam
quis quærere voluerit , qualiter inter illos
judicium terminetur .
CCXCV . Primo omnium de illis cauffis
pro quibus judicatus fuerit ad mortem mul-
lam poteft facere repetitionem , quia omnes
res fuæ fecundum judicium Francorum in pu-
blico fuerunt revocatæ . Et fi aliquid in poſts
modum , poftquam ei vita conceffi eft , cum
juftitia adquirere potuerit , in fua libertate
teneat & defendat fecundum legem . In te-
ftimonium vero non fufcipiatur , nec inter
Scabinos legem judicando locum teneat . Et
fi ad facramentum aliquid ei judicatum fue-
rit quod jurare debeat , fi aliquis ipfum fa-
cramentum falfum dicere voluerit , cum ar-
mis contendat . Supra III. 47.
De bomine judicio Scabinorum judicato .
CCXCVI. Si alicui poft judicium Scabi-
norum fuerit vita conceffa , & ipfe poftmo
dum aliqua mala perpetraverit , & juftitiam
reddere noluerit , dicendo quod mortuus fit
& ideo juftitiam reddere non debeat , ftatu-
tum eft ut fuperius judicium fuftineat quod.
eum aliquid mali fecerit , fecundum æquita
tis ordinem licentiam habeat fuam juftitiam
requirendi de cauffa perpetrata poſtquam ad
mortem judicatus eft. De præteritis vero ma-
neat ficut fupra judicatum fuit . III. 48. V.
287.
De eo qui latronem forbannitum recipit ,
fine fervus five liber fit .
CCXCVII. De latrone forbannito , liber
homo qui eum fufceperit , quindecim folidos,
Bb per-
Pippino Regi ,

290 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
perfolvat , fervus centum viginti ictus acci-
piat. III. 49.
De Comite qui latronem in forbannum mife,
vit , ut aliis vicinis Comes notum faciat .
CCXCVIII. Ut Comes qui latronem in
forbannum miferit , vicinis fuis Comitibus
notum faciat eundem latronem a fe effe for-
bannitum , ut illi cum non recipiant . III. 50.
De bis qui terrenis mercimoniis infiftunt , ut
magis ob fuperne vite defiderium quam
pro humana ambitione faciant ,
CCXCIX. Placuit ut admoneantur ( 1
omnes fideles qui negotiis ac mercationibus
rerum invigilant , ut non plus terrena lucra
quam vitam cupiant fempiternam . Nam qui
plus de rebus terrenis quam de animæ fuæ
falute cogitat , n valde a via veritatis aberrat
& juxta quendam fapientem in vita fua per-
dit intima fua . Sequendus eft enim in hac
parte , ficut & in ceteris , apoftolicus fermo ,
qui ait : Et ne quis fupragrediatur neque
circumveniat in negotio fratrem fuum . Vin-
dex eft enim Deus de bis omnibus . Sicut
ab his qui labori agrorum & ceteris labori-
bus victum atque veftitum & neceffaria ufi-
bus humanis adquirere inhiantes inftant , de-
cima & eleemofyna danda funt , ita his quo-
que qui pro neceffitatibus negotiis infiftunt
faciendum eft. Unicuique homini Deus de-
dit artem qua, pafcitur , & unufquifque de
arte fua , ‫او‬de qua corporis neceffaria vel fub
fidia habet , anima quoque , quod magis ne-
ceffarium
+248 eft , fubfidium adminiftrare debet .
Ut ecclefiafticis audientia minime denegetur
provocantibus .
CCC. Placuit ut a quibufcunque judici
bus ecclefiafticis 邋 ad alios judices ecclefiafti-
cos , ubi eft major auctoritas , fuerit provo
catum , non eis denegetur qui provocaverint .
Vide infra lib.7. cap. 121.
Ur Epifcopus quilibet alterius plebem Epifco-
pi vel fines non ufurper.
GCCI. Ut Epifcopus alterius Epifcopi ple-
bes vel fines non ufurpet . Vide infra c. 400.
De Clericis fuperbis , ut coerceantur ,
CCCII. Ue Clerici qui fuperbi vel contu
(1) Placuit ut admoneantur . ) Caput iftud
*
fumptum eft ex Capitulari Theodulfi Epifcopi
Aurelianenfis, cujus nos duoantiquiffimaexem
plaria habuimus ex bibliotheca Sangallenfi . In
eorum uno tribuitur Theotolffo Epifcopo , in
alio nullum titulum habet . Sane. eo libro ute
bantur nonnulli Epifcopi quafi fuo , ut colligi
poteft ex ftatutis Hildegarii Epifcopi Melden
fis; quæ cum defcripta fint ad verbum ex il-
lis Theodulfi , tamen in veteri codice Gembla
cenfi , ut teftatur Mabillonius , hunc habent
titulum: Anno dominica incarnationis octingentes
Amo fexagefimo o& ave, regni vero gloriofi Regis
Karoli vicefimo otavo . Indictione fecunda , Jub
die quintodecimo Kalendarum Novembrium , con-
vocavit Hildegarius Epifcopus Conciliumfacerdo-
tum fuæ diocefis apud " Écclefiam ſanibe Celinie
:
maces funt coerceantur ; ut minores , qui ma、
joribus inrogaverunt injuriam , metum ha
beant ; quia manifeftum eft illos non effe Dei
qui humilitatem contemnunt , fed diaboli
qui fuperbiæ inventor et princeps eft . Un
de fi quis tumidus vel contumeliofus extite-
*
rir in majorem natu , contemptus debet con
tumacia et fuperbiæ in omnibus frangi . In-
fra VII. 154.
De his qui ftatuta patrum violant , fi
laicus fuerit , communione privetur,
fi Clericus , bonove.
CCCIII. Si quis ftatuta ( 2 ) fupergreffus
corruperit , vel pro nihilo habenda putave-
rit , fi laicus eft , communione , fr Clericus ,
honore privetur ,
De his qui contra fuam profeſſionem vel fub-
fcriptionem venerint quid agendum fit .
CCCIV, Qui contra profeffionem vel fub-
fcriptionem fuam venerit , in Concilio depo
natur . Vide lib.7. c. 158.
De Presbytero qui je ab Epifcopo fuo
diviferit .
CCCV. Si quis Presbyter contra Epifco
pum fuum inflatus fchifma fecerit anathe-
ma fit . Quod fi fuperbia , quod abfit , in-
flatus fecernendum fe ab Epifcopi fui com-
munione duxerit , ac feparatim cum aliqui
bus fchifma faciens facrificium Deo obtule-
rit , loco amiffo , anathema habeatur , Ni-
hilominus & de civitate & congregatione in
qua fuerit longius repellatur ; ne vel igno
rantes vel fimpliciter viventes ferpentina frau-
de decipiat . Infra VII, 161 ,
De Presbyteris qui abfque Epifcopi fui con-
fcientia agendam celebraverint .
CCCVI. Si quis Presbyter ( 3 ) inconful-
to Epifcopo agendam in quolibet loco vo-
duerit celebrare , ipfe honori fuo contrarius
extitit . Vide lib. 7. c. 165..:
Ut Epifcopus lapfum incurrens , fa plures
congregare nequiverit , a duodecim
audiatur .
CCCVII. Si quis Epifcopus quod non
optamus , in reatum aliquem incurrerit , &
fuerit nimia neceffitas non poffe plurimos con
gre-
in fuburbio civitatis, fitam , quibus , poft multa
falutifera admonitionis exhortamenta , etiam hæc
capitula contulit obfervanda . In codice Canta
brigienfi cum nullum titulum haberent , Spel-
mannus illis iftum appofuit ; Capitula incerti
auctoris , loci , temporis , ad Ecclefia regimen
congefta . Hinc deceptus vir Clariflimus Gabriel
Collartius , cum non animadverteret hæc capi
tula non effe diverfa a Capitulari Theodulfi
quod editum eft in tomo feptimo Conciliorum ,
illa rurfum edidit in tomo nono pag. 1008. &
feqq. ex tomo primo Conciliorum Anglia :
(2 ) Si quis Ratuta . ) Vide infra Additione
quarta cap. 60.
(3 ) Si quis Presbyter . ) Vide infra Additio
ne quarta cap. 70. ubi locus Concilii Carthagis
nenfis refertur integer .
 7 LIBER
gregare , ne in crimine maneat , a duodecim
Epifcopis audiatur .
Ut Epifcopi plebes alienas non ufurpent , &
ut nemo ex eis collegam fuum in diocefi
vel aliubi fupergrediatur .
CCCVIII . Placuit ut a nullo Epifcopo
ufurpentur plebes aliena , nec aliquis Epifco-
porum fupergrediatur in diocefi collegam
fuum .
De Epifcopo qui ab aliquo impetitur , vel fi
ipfe quæftionem aliquam retulerit , ut per
Epifcopos judices cauffa terminetur .
CCCIX . Si quis Epifcopus a quoquam im-
petitur , vel ille aliquam quæftionem retule-
rit , per Epifcopos judices cauffa finiatur , five
quos eis Primates dederint , five quos ipfi
vicinos ex confenfu delegerint . Infra VII.
171. 178 .
Ut nullus Epifcopus alium Epifcopum
conculcet aut impediat ..
CCCX. Ut nullus Epifcopus alium con-
aut
culcet Epifcopum , vel fupragrediatur
aliquod ei incommodum faciat . Infra VII.
224.
Ne Presbyteri el Diaconi fine confcientia
Epifcoporum fuorum aliquid agant ,
CCCXI. Ut Presbyteri vel Diaconi fine
confcientia Epifcoporum fuorum nihil agant .
De loco dando peregrino Epifcopo in quo
facrificet .
CCCXII. Ut peregrino Epifcopo ( 1 ) lo-
ens facrificandi detur , atque benigne fufci-
piatur .
De non condemnando illo cujus cauffa dili-
genter non eft examinata .
CCCXIII . Non eft juftum condemnare
eum cujus cauffa ad liquidum non eft exa-
minata .
De bis qui falfa fratribus capitalia
objiciunt .
CCCXIV. Eos qui falfa fratribus capita-
lia objeciffe convicti fuerint , placuit eos uf-
Tom. III.
( 1 ) Ut peregrino Epifcopo . ) Vide infra lib.
7. cap. 189.
(2 ) Excepto criminali negotio . ) In Concilio
ipfo legitur , exceptis criminalibus caufis . Sed
in vetuftiffimo codice Ecclefiæ Lugdunenfis fcri-
ptum eft , excepto criminalia negotia , uti mo-
nuimus in Notis ad Gratianum pag. 514. An-
tiqui dicebant excepto per omnes cafus . Lib.
5. Capitular. cap. 250. excepto his facramentis ;
& alibi pluries in Capitularibus . Lib. 3. legis
Wifigothorum tit. 5. cap. 1. exceptis illis per-
fonis ; pro quo vetuftiffimi codices monafterii
Moyfliacenfis & Ecclefiæ Albienfis habent ex-
cepto illas perfonas . In charta monafterii Ca-
faurienfis qualiter Hildericus Abbas fuperavit
Johannem Epifcopum Pinnenfem caufantem mo-
nafterii libertatem anno MCCCCLXVII . excepto i-
pfam cartam de Breliano . Item in charta fan-
A Trinitatis de lapidaria : excepto ipfum caftel-
VI. 291
que ad exitum non communicare .
De deponendo Sacerdote vel Levita , fi cri-
men aliquod de fe confeffi fuerint .
CCCXV . Ut Sacerdos vel Levita , fi de
fe crimen aliquod confiretur , deponatur .
De his qui libellos famoſos inventi fuerint in
Ecclefia pofuiffe , ut anathematizentur . 4
CCCXVI. Si qui inventi fuerint libellos
famofos in Ecclefia ponere , anathematizen-
tur .
Ut delator communionem nec in fine accipiat,
fi inventus fuerit quilibet per delationem
ejus præfcriptus vel interfectus .
CCCXVII. Delator fi quis extiterit fide-
lis,
lis , & per delationem ejus aliquis fuerit præ-
fcriptus vel interfectus , placuit eum nec in
fine accipere communionem . Vide Addit , IV.
c. 35.
Ne aliquis Epifcopus vel inferior gradus do-
minico die quemquam judicare
præfumat ,
CCCXVIII. Ut nullus Epifcopus vel quis
infra pofitus die dominico cauffas judicare
præfumat . Ceteris vero diebus , conhibenti-
bus perfonis , illa quæ jufta funt habeant li-
centiam judicandi , excepto criminali nego-
tio ( 2 ) .
De potente , fi pauperem expoliaverit , &
non reddiderit admonente Epifcopo ,
ut excommunicetur .
CCCXIX. Si quis potentum quemlibet ex-
poliaverit , & admonente Epifcopo non red-
diderit , excommunicetur . Vide infra Add.
IV. c. 55 .
Ut nullus Clericus ab Epifcopo fuo recedere
præfumat & ad alium tranfire .
CCCXX . Ut nullus Clericus ab Epifcopo
fuo recedat & ad alium fe transferat .
Ut Clerici, qui arma præfumpferint , in
monafterium ad agendam pœni-
tentiam tradantur .
CCCXXI, Ut Clerici qui ( 3 ) in quacun-
Bb 2 que
lum & ipfa mea donnecalia . Concilium primum
Hifpalenfe cap. 1. excepto filis nepotibus .
Concilium Toletanum quartum cap. 33. in ti-
tulo in eodem codice Ecclefiæ Lugdunenfis :
excepto tertiam oblationum . Beda de remediis
peccatorum cap. xI . in codice Sancti Galli : ex-
cepto Ecclefia . Charta Wilelmi de Campo felici
in chartulario prioratus de Paredo fol. 59. ex-
cepto unam fextariam quam dedit Sancto Marti-
no. Statuta antiqua Sancti Petri Corbejenfis
cap. 2. excepto provenda fua . Et infra : excepto
illud ad victum præparandum pertinet . Char-
ta Roberti Advocati Atrebatenfis apud Davi
dem Lindanum libro 3. de Teneræmonda cap .
3. excepto fervis & hominibus advocatiæ . Vide
Notas ad Reginonem pag. 591.
(3 ) Ut Clerici qui . ) Caput iftud fumptum eft
ex Concilio Toletano IV. cap. 45. ut adnotatu
infra. libro 7. cap.217. Vide Addit. IIL cap.17.
 292 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
que feditione arma volentes præfumpferint ,
reperti , amiffo ordinis fui gradu , in mona-
fterio pœnitentia contradantur .
Ut nullus Regum bujus canonis cenfuram in
alique violari permittat ,
CCCXXII. Hujus conftitutionis forma fer-
yetur , ut exfecrandum anathema fiat , & vel
ut prævaricator catholicæ fidei femper a Do-
mino réus exiftat , quicunque Regum dein-
ceps canonis hujus cenfuram in quocunque
crediderit aut permiferit violandam .
Ut unuſquiſque alterius ruinis fuccurrat ,
iram Dei per fuam compaffionem
a fe removeat ..
CCCXXIII. Occurrere certe miferorum
ruinis debet fubfidio unufquifque quo valet ,
& ex revelatione alienæ vindicta a fe Dei
removere vindictam . Libat enim Domino
profpera qui ab afflictis pellit adverfa .
Quod lex quam Rex qui prior fuit inftituit ,
? dicimus qualiter Presbyteri qui contra cano-
ab illo qui ei fuccefferit pari
fententia roborata fit .
CCCXXIV. Legem quam nofter edidit
Princeps ftabili robore firmamus , atque ut
futuris temporibus obfervetur pari fententia
definimus
Ut in metropolitana fede ad fynodum agen-
dam omnes Pontifices conferantur .
CCCXXV . Placuit definire ut paternis in
ftitutionibus obfequentes , in metropolitana
fede , tempore quo omnes provinciales ele-
gerint Pontifices , ad fynodum faciendam de-
votis ftudiis conferamus . Infra VII. 223.
Ut dignitatem amittant omnes qui ad expe-
ditionem exercitus non pergunt , aut
de exercitu fugiunt ,
CCCXXVI . Placuit ut omnis qui in ex-
peditionem exercitus abfque gravi neceffita-
te non progreditur , aut de exercitu fugit
teftimonio dignitatis fuæ fit inrevocabiliter
carens; ita ut in quibufdam villulis vel ter-
ritoriis five vicis peftus ( 1 ) , hujus infama-
tionis habitatores ipforum locorum fint de-
generes , & teftificandi vel accufandi nullam
habeant licentiam .
Ut Chriftiani ex propinquitate fui fanguinis
connubia non ducant .
CCCXXVII. Ut Chriftiani ex propinqui
tate fui fanguinis connubia non ducant , nec
fine benedictione facerdotis nuberę audeant,
Supra c. 130.
Ut non varientur quæ propter utilitatem
funt inftituta .
CCCXXVIII . Quæ ad perpetuam utilita-
( 1 ) Peftus . ) Hæc eft lectio libri Bellovacen
fis . In Tiliano legitur peftis , ut in editioni-
bus . Hoc caput deeft in aliis exemplaribus .
Cum dubitarem autem utra lectio præferenda
tem funt inftitura nulla commutatione va-
rientur , nec ad privatum trahantur commo-
dum quæ ad bonum funt commune præfixa,
Et manentibus terminis quos ftatuerunt pa-
tres , nemo damnet alienum ; fed intra fines
proprios arque legitimos , prout quis volue-
rit , in latitudine fe caritatis exerceat . Vide
infra lib. 7. c. 227.
De fide Nicæna fervanda . Et ut privilegia
Ecclefiarum integra maneant
CCCXXIX . Ut fides Nicæna fervetur , &
privilegia Ecclefiarum inlibatą permaneant ,
Quod contra caput non fit agendum .
CCCXXX . Contra caput etiamfi facien
dum eft , non libenter admittimus .
De Presbyteris qui contra canones ad comi-
tatum ire voluerint fufceptis , qui domini-
co decreto communione alieni decernuntur
CCCXXXI . Ex relatione quorundam di-
nes adverfum nos ad comitatum , nefcio qua
audaci temeritate ire voluerunt , fufcepti
funt . Unde has ad vos litteras deftinamus ;
in quibus decreto noftro fancimus memora
tos perturbatores a communione effe alienos
debere . Et illos qui effrenato huic facto
confilio affenfum commodare voluerunt , ve-
ftræ caritatis eft æftimare qualiter habeantur .
Quibus objicere debetis quod juxta canones
fortiter incurrere & qualiter Presbyteros
non decebat , rebelles exiftere tentaverunt ,
Vos autem monemus in fpeculis effe debe-
re , neque in eorum proruptam audaciam
devenire quos anathematizatos fcit fancta &
apoftolica Ecclefia ,
De facerdotum Domini cauffis non terminan
dis priufquam ex utraque parte fideliter
audiantur & pariter ac diligenter perfcru-
fentur ,
CCCXXXII . Nos , qui facerdotum Domi-
ni matura volumus effe jura , nihil poffumus
in incognitis rebus in cujufquam partis judi-
cio definire priufquam univerfa quæ gefta
funt veraciter audiamus . Vide infræ lib. 7.
233.
Quod Dominus , qui animas hominum falvat ,
imitatores nos velit fuæ effe pietatis .
CCCXXXIII. Dominus , qui veniť animaš
hominum falvare , non perdere , imitatores
nos vult effe fuæ pietatis , ut peccantes qui-
dem juftitia coerceat , converfos autem a mi-
fericordia non repellat .
De religionis periculo ab uniuscujufque pieta
tis confcientia removendo .
CCCXXXIV. Removere , quæfumus , 4
ve-
effet , prætuli eam quæ Bellovacenfis codicis
auctoritate javabatur . Nam vox peftis nullum
bonum fenfum hic facere poteft . Videtur autem
hic locus effe mutilus .

LIBER
veftræ pietatis confcientia periculum religio-
nis & fidei . Et quod in fecularibus negotiis
veftræ æquitati conceditur > in rerum divi-
narum pertractatione præftate , ut Chrifti
evangelio vim non inferat humana præſum-
ptio .
Ut fuarum rerum & omnium Ecclefiarum fint
communione contenti quorum cauffa
adbuc terminanda eft .
CCCXXXV . Illud quod ab antecefforibus
noftris conftitutum eft , & nos approbamus ,
ut fuarum rerum omniumque Ecclefiarum
communione fint interim contenti quoufque
a nobis cauffa terminetur .
Ut non finantur incurri quorum cauffa
incerta eft .
CCCXXXVI. Ne cujufquam procaci im-
pudentique verfutia , quafi incertum quid fe-
quendum. fit , finatis incurri , cum ab evan-
gelica apoftolicaque doctrina nec in uno qui-
dem verbo liceat difcedere aut aliter de fcri-
pturis divinis habere quam beati Apoftoli &
patres noftri didicerunt atque docuerunt .
De his qui a fedibus fuis fuerunt pulfi , &
alii in illorum locum fubftituti funt
CCCXXXVII . Plurimos fratres fedibus fuis
pulfos & in exilia audivimus deportatos , at-
que in loco fuperftitum alios fubftitutos . His
primitus vulneribus adhibeatur medicina ju-
ftitiæ , ne quifquam ita careat propriis ut al-
ter utatur alienis . Quem errorem omnes re-
linquant . Nemini quidem perire honor de-
beat . Sed illis qui pro fide laboraverunt prius
cum omni privilegio fuo oportet jus proprium
reformari .
De his qui non debent redire ad militiam
fecularem ,
CCCXXXVIII . Quod ad militiam fecu-
larem poft pœnitentiam redire nemo debeat .
Nec eis juftam fupereffe quærimoniam qui
fe ab inchoatis difceptationibus fponte fub-
traxerint .
De his quos oportet majori auctoritate
curare .
CCCXXXIX. Si extiterint aliqui fratres
defides vel neglegentes , quos oporteat ma-
jori auctoritate curari fic tamen eft adhi-
benda correctio ut femper fit falva dilectio .
Unde Apoftolus Timotheum imbuens dicit :
Seniorem ne increpaveris , fed obfecra ut pa-
Tom. III,
(1 ) Omnes , ut non contendant . ] Caput iftud
defcriptum eft ex Decretis Anaftafii Papæ cap.
4. & repetitur infra lib. vii. cap. 247.
F (4) Ad exercitium imbui . ) Deeft hic vox
( 2 ) Aliene gentis . ) Caput iftud fumptum
ex libro 2. legis Wifigothorum tit. 1. cap. 9.
Aliis autem verbis refertur a Cironio lib. 5.
obfervationum juris canonici cap. 4. hoc mo-
do : Prohibemus ad negotiorum difcuffionem ufum
legum Romanarum , que quamvis eloquiis pot-
leant , tamen difficultatibus hærent . Sed hæc non
reperiuntur in Capitularibus , & abbreviata funt
}
VI. 293
trem . Quæ moderatio fi quibufcunque infe-
rioribus membris ex apoftolica inftitutione
debetur , quanto magis fratribus & coepifco-
pis noftris reddenda eft?! Infra VII. 236.
Ut non imponat aliquis alicui pondus quod
ipfe ferre non valeat .
CCCXL. Sicut non vult aliquis gravis
oneris farcinam ferre , ita non audeat alii
grave pondus imponere .
Ut nullus apoftolicas fanctiones temerare
præfumat.
CCCXLI. Ita unanimes divinis apoftoli
cis conftitutionibus ferviatis ut in nullo pa
tiamini pia canonum decreta violari . Ur
nulli fas fit fine ftatus fui periculo vel divi-
nas conftitutiones vel apoftolicæ fedis decre-
ta temerare .
De amicitia & familiaritate fervanda ;
quam , qui non contendunt ,
facile fervant .
CCCXLII . Omnes , ut non contendant ( 1 )
protegat amicitia . Nam & Apoftolus ad Co-
rinthios fcribit : Cum fint inter vos amula-
tiones & contentiones , nonne carnales eftis ,
fecundum hominem ambulatis . Nihil per con-
tentionem , neque per inanem gloriam ; fed
in bumilitate mentis , invicem æftimantes fer
metipfos , non fua finguli refpiciant , fed alior
rum .
Ut alienæ gentis homines ad exercitium
imbuantur legibus .
CCCXLIII . Alienæ gentis ( 2 ) homines
( 3 ) legibus ad exercitium imbui ( 4 ) & per-
mittimus & optamus . Ad negotiorum vero
difcuffionem refultamus & prohibemus. Quam-
vis enim eloquiis polleant tamen difficul-
tatibus hærent .
De fervo non credendo fi fuper aliquem
crimen objecerit .
CCCXLIV. Servo penitus non credatur
( 5 ) fi fuper aliquem crimen objecerit , aut
fi etiam dominum fuum in crimine impetie-
rit . Nam fi in tormentis pofitus exponat
quod objicit , credi tamen illi nullo modo
oportebit . Vide fupra c. 146.
Ut teftes teftimonium nifi præfentes
non dicant .
CCCXLV. Teftes non abfentes neque per
epiftolam teftimonium dicant , fed præfentes
Bb 3 quam
ex libro legis Gothica .
( 3 ) Homines . ) Hæc vox non extat in lege
Wifigothorum , & videtur fuperflua .
utilitatis ; quæ fic reftituenda eft ex eodem li-
bro legis Gothicæ , ad exercitium utilitatis im
bui. Quæri autem hoc loco poteft quid per
vocem utilitatis intelligi debeat in hoc loco.
(s) Servo penitus non credatur . ) Vide in-
fra lib. 7. cap. 177.
 294 CAPITULARI REGUM FRANCORU
UM
quam noverunt & viderunt non taceant ve-
ritatem . Nec de aliis negotiis teftimonium
dicant nifi de his tantummodo quæ fub præ-
fentia eorum acta effe nofcuntur . Super qua
re facra fcriptura teftatur dicens : Damus
inquiunt Pharifæi ad milites , vobis pecuniam ,
dicite quia vobis dormientibus venerunt
difcipuli jefu , & abftulerunt eum . Unde
ait Auguftinus : Dormientes teftes adhibes ?
Vere tu ipfe obdormifti , qui fcrutando talia
defecifti . Si dormiebant , quid videre potue-
runt . Si nibil viderunt , quomodo teftes funt
Sed defecerunt fcrutantes fcrutationes . Su-
pra c. 147.
De pactis & placitis confervandis .
CCCXLVI . Pacta vel placita
placita quæ
quæ per
per
fcripturam legitime ac juftiffime facta funt ,
dummodo in his dies vel annus fit eviden-
ter expreffus , nullatenus immutari permitti-
mus . Supra c. 148.
Quod bæc fit vera caritas qua Deus proxi-
mufque diligitur . Et idcirco admonendi
funt omnes fideles ut hanc obfervare cu-
vent .
CCCXLVII . Placuit ut admoneantur omnes
fideles quod hæc fit vera caritas quia Deum
diligit homo plufquam fe & proximum tan-
quam fe , & quia nihil vult alii facere , nifi
quod fibi vult fieri , & plura que recenferi
longum eft . Nam quicunque in potu & ci-
bo & dandis atque accipiendis rebus carita-
tem putant , non mediocriter errant , dicen-
te Apoftolo : Regnum Dei non eft cibus &
potus . Nam & ipfa , quando cum caritate
fiunt , bona funt , & inter virtutes compu-
tanda .
Ut contra extraneos parentela aut propinqui
tas teftimonium minime dicat .
CCCXLVIII . Fratres forores , uterini ,
patrui , avunculi , materteræ five eorum
filii item nepos , neptis , confobrini , vel
amitini , feu etiam quidam ex propria con-
fanguinitate in judicio adverfus extraneos
teftimonium dicere non permittimus ; nifi
forfitan parentes ejufdem cognationis inter fe
litem habuerint , aut in cauffa de qua agi
tur aliam omnino ingenuitatem deeffe con-
ftiterit .
Contra priorum definitionem filio vel beredi
non licere venire .
CCCXLIX . Filio vel heredi contra prio
rum juftam aut legitimam definitionem ve-
nire non liceat : quia jufte repellitur præ-
fumptio illius qui facta feniorum injufte co-
natur inrumpere ,
( 1 ) Non paffim damus , ) Vide fupra capite
151. iftius libri .
(2 ) Si quis ad diripiendum . ) Hæc conftitu-
M
Non eft danda paffim accufandi vel puniendi
licentia .
CCCL. Non paffim damus ( 1 ) accufan-
di vel puniendi licentiam , nifi aut manife-
ftis indiciis patuerit fcelus , aut legitime fue-
rit idipfum malum accufatum atque convi-
&tum quatinus nulla videantur intentione
vel ordine patrum tranfgredi præcepta fan-
&
torum , aut obviari facris regulis antiquo-
rum .
Si de fure quis nefciens aliquid
comparaverit .
CCCLI. Univerfam rem nulli ingenuo li
ceat de incognito homine comparare , nifi
certe fidejufforem adhibeat cui credi poffit
ut excufatio ignorantiæ auferatur . Quod fi
aliter fecerit qui comparaverit , a judice di-
ftrictus , aut repræfentet infra tempus fuffi-
cienter a judice conftitutum . Quam fi non
potuerit invenire , adprobet fe aut facramen-
to aut teftibus innocentem quod eum furem
nefcierit ; & quod apud eum agnofcitur , ac-
cepta pretii medietate , reftituat ; atque am-
bo datis invicem facramentis promittant quod
furem fideliter quærant . Quod fi omnino fu-
rem invenire nequiverint , rem , quantum
empta eft , domino rei emptor ex integrita-
te reformet . Si vero dominus rei furem no-
verit , & eum publicare noluerit rem ex
toto amittat , quam emptor quiete poffide-
bat . Hæc & de fervis forma fervabitur .
Ne teftificentur manumiffi .
CCCLII. Libertus vel liberta in nullis ne-
gotiis contra quemquam teftimonium dicere
admittantur " excepto in aliquibus cauffis ,
ubi ingenuitas deeffe dinofcitur ficut præ-
miffum eft & de fervis : quia indignum no-
ftra penfat clementia ut libertorum teftimo
nia ingenuis damna concutiant . Qui vero de
eifdem fuerint progeniti , ad teftimonium in
tertia generatione admittantur . Vide fupra
c. 159.
Si poffeffor per violentiam expellatur .
CCCLIII. Quicunque violenter expulerit
poffidentem priufquam pro ipfo judicis fen-
tentia procedat , fi cauffam meliorem habue
rit , ipfam cauffam de qua agitur perdat ;
ille vero qui violentiam pertulit , univerfa
in ftatu quo fuerant recipiat , & quæ poffe-
dit fecurus teneat . Si vero illud invadit quod
per judicium obtinere potuerit , & cauffam
amittat , & aliud tantum quantum invaſit
reddat expulfo . Ibid. c. 161 .
*
Si ad diripiendum quifque alios invitaffe
reperiatur.
CCCLIV. Si quis ad diripiendum (2 ) alios
invi-
tio habetur in libro octavo legis Wifigothorum
titulo primo cap. 6.
 LIBER
invitaverit , ut cujufcunque rem evertant ,
aut pecora vel animalia quæcunque diripiant
illi cujus res direpta eft in feptuplum ( 1 )
quæ fublata funt reftituat . Hi vero qui cum
ipfo fuerint , fi ingenui fint , quinos folidos
componere compellantur . Aut fi non ha-
buerint unde componant , centum ( 2 ) quin-
quaginta flagella fufcipiant • Si vero fervi
hoc fine domini voluntate commiferint , cen-
tenis quinquagenis flagellis verberentur , & ab
eis res omnes integro in ftatu reddantur ,
Ut focios fuos nominet apud quem pars
rapine fuerit inventà .
CCCLV. Apud quem fcelus ( 3 ) agnofci-
tur & pars rapinæ fuerit inventa , ftatim for
cios fuos nominare cogatur . Quod fi nomi-
nare noluerit , teneatur ad vindictam . Quod
fcelere ra-
fi honeftior perfona eft , & pro
tionem reddat , & quæ ablata vel everfa
fuerant quadrupliciter ( 4 ) reftituat . Quod
fi certe apud fervum rapina pars reperiatur ,
centum quinquaginta ( 5 ) flagella publice ex-
tenfus accipiat & focios fuos nominare non
differat . Vide fupra cap. 137,
De his qui diripienda indicare
1 reperiuntur.
CCCLVI. Quicunque ingenuus ( 6 ) vel
fervus aliquid diripiendum judicaverit , ut
cujufcunque res evertatur aut pecora vel
jumenta diripiantur , & ex hoc certis pro-
bationibus publice convictus inveniatur , pro
eo quod indicavit , fi ingenuus eft ( 7 ) , quæ
everfa vel ablata funt legibus in duplo re-
ftituat , & nobis bannum noftrum , id eft ,
fexaginta folidos componat · Si vero fervus
vel colonus fuerit , centum quinquaginta fla-
gella publice extenfus bene impreffa accipiat ,
& infuper ea quæ ablata funt fecundum fuam
legem reftituat . Ibid, c. 138.
De non fufcipienda criminatione adverfus
doctorem , neque accufatorem adverfus
eum audiendum .
CCCLVII. Criminationes adverfus docto-
rem nemo fufcipiat , nemo audiat ; quia in-
dignum eft ut hi qui throni Dei vocantur
aliqua motione turbentur . Vide fupra cap.
·104. infra VII. 156.
(1 ) Septuplum . ) Ita etiam Ivo , quia defcri-
pfit ex Capitularibus . At in codice legis Wi-
figothorum legitur undecuplum , non folum in
libris editis , fed etiam in manufcriptis .
(2 ) Centum . ) Hæc vox deeft in lege Wifi-
gothorum .
(3 ) Apud quem fcelus . ) Ifta quoque confti-
tutio fumpta eft ex eodem titulo legis Wifigo-
thorum capite decimo .
(4) Quadrupliciter . ) In codice legis Wifi
gothorum legitur undecupli veftitutione , ut in
fuperiori capite .
( 5 ) Centum quinquaginta . } In eodem codi
ce legitur CC.
VI. 295
Ne unus Epifcopus cognitionem fibi
vindicet .
CCCLVIII . Placuit ut unus Epifcopus ( 8 )
non vindicet fibi cognitionem .
Ut bi quorum libertas nefcitur nequaquam
accufent facerdotem .
CCCLIX. Quorum fides , vita , & liber-
tas nefcitur , non poffint accufare facerdotes .
Vide infra lib. 7. c. 112. Addit. III. c. II .
Addit. IV. c. 18.
Ut abfentes non judicentur .
CCCLX . Adverfus abfentes non judicetur ,
Quod fi factum fuerit , prolata fententia non
valebit . Vide infra c. 363. & 399.
De his qui falfa aliis invogant .
CCCLXI. Omnis qui falfa aliis intulerit
puniatur , & pro falfitate ferat infamiam .
Ne viles perfonæ ad accufandum facerdotes
admittantur .
CCCLXII. Viles perfonæ nullatenus ad-
mittantur ad accufationem facerdotum . Vide
fupra lib. I. c. 44.
Ne judices cauffam perfonæ abfentis fua
fententia præfumant ,
CCCLXIII. Caveant judices Ecclefiæ ne ,
abfente eo cujus cauffa ventilatur " fenten-
tiam ferant : quia irrita erit , immo & cauf-
fam in fynodo pro hoc facto dabunt , Infra
VII. 219.
Ne aliquis criminofus Epifcopum accufet .
CCCLXIV, Nulli criminofo liceat Epi-
fcopum accufare . Infra VII. 85.
Quod qui Epifcopum accufat , Dei
ordinationem accufat .
CCCLXV , Dei ordinationem accufat , in
qua conftituuntur , fi quis Epifcopum accu-
fat vel condemnat > dum minus fpiritalia
quam terrena fectatur . Vide infra lib. 7.
cap. 167.
Ut litem habentes , five petitor , feu poffef
for , fi antiftitum judicium elege-
rint , ad eos dirigantur .
CCCLXVI . Volumus atque præcipimus
(9 ) ut omnes ditioni noftræ Deo auxiliante
fub-
(6) Quicunque ingenuus . ) Extat in eodem
titulo legis Wifigothorum cap. 11.
(7 ) Si ingenuus eft . ) Hæc claufula deeft in
codice legis Wifigothorum , quæ nullum hoc
loco difcrimen ponit inter ingenuum & fer-
vum . Unde fufpicari cogor mutilum effe hoc
caput in eodem codice , & reftitui ac fuppleri
debere ex hoc noftro .
(8 ) Placuit ut unus Epifcopus . ) Caput iftud
fumptum eft ex cap. 74. Concilii Africani , ut
adnotatur infra lib. 7. cap. 114.
(9 ) Volumus atque præcipimus . ) Plura ad
explicationem hujus capitis diximus in Notis
ad Gratianum pag. 596. quæ hic neceffario re-
pe-
 296 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

fubjecti , tam Romani , quam Franci , Ala-
manni , Bajuvarii , Saxones , Turingii , Fre-
fones , Galli , Burgundiones ( 1 ) , Britones ,
Langobardi , Wafcones , Beneventani , Go-
thi , & Hifpani , ceterique nobis fubjecti o-
mnes , licet quocunque videantur legis vin-
culo conftricti vel confuetudinario more con-
nexi , hanc fententiam ( 2 ) , quam ex fexto
decimo Theodofii Imperatoris ( 3 ) libro ca-
pitulo videlicet XI. ad interrogata Ablavii
Ducis illi & omnibus refcriptam fumpfimus ,
& inter noftra capitula pro lege tenenda con-
fultu omnium fidelium noftrorum tam Cle-
ricorum quam & laicorum pofuimus , lege
cunctis perpetua tenenda, id eft . Quicunque
(4 ) litem habens , five poffeffor five pe-
titor fuerit , vel in initio litis , vel decur-
fis temporum curriculis , five cum negotium
peroratur , five cum jam cœperit proni
promi fen-
ſen-
tentia , fi judicium elegerit facrofanita legis
et-
antiftitis , ilico fine aliqua dubitatione
iamfi alia pars refragatur , ad Epifcoporum
judicium cum fermone litigantium dirigatur .
Multa enim que
quæ in judicio captiofæ præfcri-
ptionis vincula promi non patiuntur inve-
ftigat & promit facrofan&
tæ religionis aucto-
vitas . Omnes itaque cauffæ quæ vel prato
rio jure vel civili tractantur , Epifcoporum
fententiis terminata , perpetuo ftabilitatis ju-
re firmentur nec liceat ulterius retractavį
judicium quod Epifcoporum fententiis deci-
derit . Teftimonium etiam ab uno licet Epi-
fcopo perhibitum omnes judices indubitanter
accipiant ; nec alius audiatur cum teftimo-
nium Epifcopi a qualibet parte fuerit repro-
mium . Illud eft enim veritatis auctoritate
firmatum , illud incorruptum , quod a facro-
fancto bomine confcientia mentis inlibate pro-
tulerit . Hoc nos edicto falubri aliquando cen-
fuimus , boc perpetua lege firmamus , mali-
tiofa litium femina comprimentes ; ut mife-
ri homines longis ac pene perpetuis actionum
laqueis implicati , ab improbis petitionibus
vel a cupiditate perpera maturo fine difce-
dant . Quicquid itaque de fententiis Epifco-
porum clementia noftra cenfuerat , etiam &
hac fumus lege complexi , gravitatem tuam
& ceteros pro utilitate omnium in perpetuum
obfervare conveniat .
Ut ea inlibata ferventur quæ patrum aucto-
ritas catholicorum lege inftituit .
CCCLXVII. Ea quæ circa catholicam le-
gem vel olim ordinavit antiquitas , vel pa-
rentum noftrorum auctoritas religiofa confti-
tuit , vel noftra ferenitas roboravit novel-
la fuperftitione fubmota , integra & inviola-
ta cuftodiri præcipimus . Capitul. III. a. 814.
cap. 6.
Ut

petenda funt . Habere enim videntur aliquam fum Fernandes , quod Hugonem Magiftrum
difficultatem . Ea verfatur circa interpretationem generalem Ordinis Prædicatorum , e Romanen-
populorum imperii Francici qui hic enumeran- fi oppido ortum in dioecefi Viennenfi , vocave-
tur . Romani , Franci , Alamanni , Bajoarii , rit Heduum ; quafi Burgundi atque Hedui , in
Burgundiones , Saxones , Thuringi , & Frifones quit Labbeus , eadem fit fignificatio , cum una
nullam , ur arbitror, difficultatem habent , neque dictio altera longius latiufque extendatur , præ-
Britones , Longobardi , Wafcones , aut Bene- fertim apud auctores medii svi ,
ventani . Quærendum igitur quid hic intelligi (2 ) Hanc fententiam . ) Id eft , conftitutio-
debeat per Gallos , Gothos , & Hifpanos . Ac nem Conftantini quæ hic refertur . Eam non-
primo quidem dubium effe non poteft quin per nulli viri docti putarunt efle fuppofititiam . Alii
Gallos intelligi debeant homines originis Gal- bonam effe crediderunt , ut Janus a Cofta in
licæ , Franci quidem & Francica imperio fub- Decretales pag. 281. & Seldenus in libro pri-
jecti , fed qui genus repetebant a vetuftis Gal- mo de fynedriis pag. 328.. Et tamen Jacobus
liæ incolis ante Francorum adventum . Gothi Gothofredus in commentario ad hanc confti-
& Hifpani Francico imperio fubjecti eandem tutionem omnino falfam effe contendit adver-
regionem incolebant , id eft , eam . Hifpaniæ fus Seldenum .
1 partem quæ nunc Catalonia dicitur ufque ad ( 3 ) Tbeodofii Imperatoris . ) Hinc decepti Gre-
fluvium Rubricatum , ubi fuit limes regni Fran- gorius IX. & Innocentius IV. putarunt legem
cici . Gothi igitur in ea Hifpaniæ parte habi- iftam a Theodofio latan fuiffe . Gregorius enim
tantes ii erant qui fupererant ex regno Go- fcribens ad Sanctum Ludovicum Regem Fran-
thorum ; Hifpani vero ii erant qui ex ea Hi- corum apud Odoricum Raynaldum ad annum
fpaniæ parte orti erant quam Sarraceni tene- 1236. §. 32. ait : Propter quod ipfe Carolus Eccle-
bant , & fe in regnum Francorum contulerant fiam , a qua omnem honorem fufceperat , cupiens
ut fe Sarracenorum jugo fubtraherent . Hac honorare , perpetua lege decrevit ut omnes ipfius
paulo fufius dicta funt in Notis ad Gratianum . jurifdictioni fubjectos (fubjecti ) ftatutum a Theo-
( 1 ) Burgundiones . ) Quos Eduos vocat mo- fio Imperatore pro Ecclefiæ libertate editum in-
nachus Sangailenfis in libro primo de vita Ca- violatiliter obfervarent , videlicet ut quicunque
roli M. cap. XI . In illo tempore , propter excel- litem habens & c. Innocentius vero in epiftola
lentiam gloriofiffimi Caroli , Galli & Aquitani , ad Epifcopum Tufculanenfem apud Andream
Edui & Hifpani , Alamanni & Bajoarii , non Duchefnium in tomo quinto fcriptorum hifto-
parum infignitos fe gloriabantur fi vel nomine fer- riæ Francorum pag. 715. Si dicti Barones dili-
vorum Francorum cenferi mererentur . Petrus a genter adtenderent quod Carolus Magnus Eccle-
Sancto Juliano in libro de origine Burgundio- fiam , a qua omnem honorem ſuſceperat , cupiens
num pag. 194. ait olim Heduorum vocabulo bonorare , perpetua lege decrevit ut omnes ipfius
comprehenfos fuiffe populos qui nunc ducatum jurifdi& tioni fubje&i flatutum a Theodofio Impera-
Burgundiæ incolunt , Nivernenfem pagum , Bur- tore pro Ecclefiæ libertate editum inviolabiliter
bonenfem , Cadrellenfem five Carolefium , Ma- obfervarent , videlicet ut quicunque , litem ba
tifconenfem , Autiffiodorenfem , Tornodoren- bens &c. Illi tamen Pontifices non acceperunt
fem , & Barrenfem fuper Sequanam . Fruftra ex Capitularibus , fed ex Gratiano .
ergo Philippus Labbeus in differtatione hifto- (4) Quicunque . ) L. I. Cod. Theod. de epifco
rica de fcriptoribus ecclefiafticis caftigat Alfon- pali judic.
 1
LIBER
Et privilegia quæ propter religionem inftitu-
ta funt , nulla interminatione nova
mutilentur ,
CCCLXVIII . Non novum aliquid præfen-
ti fanctione præcipimus , fed illa quæ olim
videntur indulta firmamus . Privilegia igitur
quæ olim reverentia religionis obtinuit mu-
tilari fub poenæ etiam interminatione prohi,
bemus ? ita quoque ut qui Ecclefiæ obtem-
perant , Ecclefiæ beneficiis perfruantur . Infra
VII. 285.
Ut fi Chorepifcopi aliquam confecrationem aut
confirmationem fecerint , ab Epifcopis
canonice reformentur ,
CCCLXIX, Hominum confirmatio > Ec-
clefiarum , altarium , virginum , chrifmatum ,
Presbyterorum , Diaconorum , & Subdiacono
rum confecrationes a Chorepifcopis facte
ab Epifcopis qui canonice ordinati funt re-
formanda canoniceque funt peragenda ; quia
Chorepifcopi hæc contingere non debuerunt ,
Nequaquam enim talis ordinatio vel confe-
cratio reiteratio effe a prudentibus & re&te
fapientibus videtur • fed irrita ( nec agere
potuerunt . Non enim ea tribuere valuerunt
quæ non habuerunt ) indubitanter fore agno-
fcitur . Si quis autem Chorepifcoporum ali-
quid ex prædictis agere tentaverit , non acta
fed imperfecta atque irrita erunt , & ipfe
omni Ecclefiaftico inrevocabiliter careat gra-
du . Capitul. a. 799. c. 2.
De generali totius populi fupplicatione apud
Principem pro facerdotum cauffa , ne in bo-
ftem aut pugnam pergerent , & quale eis
omnibus ex boc immineat periculum . Ex
Capitulis Domni Karoli Imperatoris Wor-
matia generaliter decretis , atque ab omni-
bus firmatis , & cunctis pro lege tenendis
contraditis . ( Capitul. VIII. a. 803. )
CCCLXX, Flexis omnes precamur popli
tibus majeſtatem veftram ut Epifcopi dein-
ceps , ficut hactenus , non vexentur hoftibus ,
Sed quando vos nofque in hoftem pergimus ,
ipfi propriis refideant in parrochiis , Deoque
fideliter famulari ftudeant & eorum facro
fancta minifteria canonice & Deo placide per-
agere fatagant , atque pro vobis & cuncto
exercitu veftro una cum omnibus fibi com-
miffis orare viriliter , Miffafque decantare ,
& letanias atque eleemofynas agere decer-
tent . Quofdam enim ex eis in hoftibus &
præliis vulneratos vidimus , & quofdam pe- rumque follemniis , orationibus , luminariis ,
pauperum Clericorum alimoniis
riffe cognovimus , Hæc vero valde periculo-
fa & oppido funt cavenda . Quæ idcirco fug- divinis cultibus , atque illius Ecclefiæ utili-
gerimus ne pro talibus vos & nos fimul pe- tatibus . Si quis autem eas inde , quod fieri
reamus . Novit Dominus , quando eos in ta- nullatenus credo , abftulerit , fub pœna facri-
libus videmus terror adprehendit nos , & legii ex boc Domino Deo , cui eas offero at-
quidam ex noftris timore perterriti propter que dedico
hoc fugere & inimicis terga vertere folent .
Plures enim poteftis habere præliatores , fi
VI. 297
illi propriis refident in parrochiis , quam fi
vobifcum pergunt . Quoniam illi qui eos
prævident , omnes tunc pugnabunt ; quod
modo nequaquam faciunt , fed eos rantum-
modo cuftodiunt . Nam fine dubio potius
vobis nobifque proficere poffunt fi remanfe
rint quam fi in hoftem vel ad pugnam per-
rexerint quia tunc eorum precibus adjuva-
mur , & modo eorum preffuris gravamur ,
Quando vero Moyfes expanfis ad cœlum ma
nibus orabat , vincebat Ifrael , Et quando a
precibus ceffabat , & manus ejus gravaban-
tur , priufquam fuftentatæ fierent & ipfe
precibus infifteret , vincebatur & terga ver-
tebat . Talibus ergo & multis aliis exemplis
fulti , quorum prolixitate victi modo non
dicimus , quia fapienti femel dicta fufficiunt
& ut
prædicta , obuixe omnes precamur ,
concedantur rogamus : quia nullatenus volu-
mus ut nobifcum ad talia pergant , nifi duo
aut tres bene docti , electione videlicet ce
terorum , ad benedictionem dandam , & ad
periclitantium reconciliationem faciendam
ne vos & nos fimul cum pluribus pereamus ,
fed eorum precibus , ut jam memoratum eft ,
fulciamur . Quam formam & de facerdotibus
tenere optamus , id eft , ut nec illi in ho-
ftem nifi bene docti , & ipfi electione atque
permiffione propriorum Epifcoporum ; qui
tamen tales fint de quorum fcientia & vita
ac converfatione omnes fecuri effe poffimus .
Illud tamen vobis & omnibus fcire cupi
mus quod non propterea hæc petimus ut
corum res aut aliquid ex eorum pecuniis ,
nifi ipfis aliquid fponte nobis dare placuerit ,
aut eorum Ecclefias viduare cupiamus , fed
magis eis , fi Dominus poffe dederit , auge
re defideramus ; ut & ipfi & vos & nos fal
viores fimus , & Deo potius ipfo adminicu
lante placere mereamur . Quapropter fi quis
cas ab Ecclefiis quibus a fidelibus collatæ
Deoque facrata funt aufert , proculdubio fa-
crilegium committit . Cocus enim eft qui
ifta non vider . Quifquis ergo noftrum fuas
res Ecclefiæ tradit , Domino Deo illas offert
atque dedicat fuifque fanctis , & non alte-
ri , dicendo talia , & agendo ita . Facit enim
fcripturam de ipfis rebus quas Deo dare de-
fiderat , & ipfam fcripturam coram altari aut
fupra tenet in manu , dicens ejufdem loci
facerdotibus atque cuftodibus : Offero Deo at-
que dedico omnes res que bac in chartula
tenentur infertæ , pro remiffione peccatorum
meorum ac parentum & filiorum ( aut pro
quocunque illas Deo liberare voluerit ) ad
ferviendum ex his Deo in facrificiis Miffa-
& ceteris
diftrictiffimas reddat rationes .
Ponit etiam in ea alias conjurationes , quas
enumerare longum eft Nam qui eas inde
· po-
 LARIUM RUM
29% CAPITU REGUM FRANCO

poftea aufert , quid agit nifi facrilegium ? ( 1 )
Si ergo amico quippiam rapere furtum eft ,
Ecclefiæ vero fraudare vel auferre indubitan-
ter facrilegium eft . Unde & in facris cano-
nibus fpiritu Dei conditis habetur ita : ( 2 ). Si
quis oblationes Ecclefiæ extra Ecclefiam ac-
cipere vel dare voluerit præter Epifcopi con-
fcientiam vel ejus cui bujufcemodi funt offi-
cia commiffa , nec cum ejus voluerit agere
confilio , anatberna fit . Abfit enim ut rerum
ecclefiafticarurn cupiditate vel ablatione fa-
crilegi aur anathema efficiamur , aut talibus
laqueis unquam devinciamur : quoniam ſci-
mus anathematos homines , vel facrilegos ,
non folum infames , & a confortio fidelium ,
priufquam hæc per publicam fatisfactionem
Ecclefiæ & Epifcoporum reconciliationem ma-
nufque impofitionem emendent , alienos effe ,
fed etiam a regno Dei extorres fieri , fi in
talibus defecerint , non dubitamus . Ur ergo
omnis fufpicio a nobis cunctis facerdotibus &
omnibus Chrifti & fan&tæ Dei Ecclefiæ fide-
libus funditus auferatur , profitemur omnes ,
ftipulas dextris in manibus tenentes , eafque
propriis e manibus ejicientes , coram Deo &
angelis ejus , ac vobis cunétifque facerdoti-
bus & populis circumftantibus , nec talia fa-
cere nec facere volentibus confentire , fed
magis , Deo auxiliante , refiftere . Et hoc
te Ecclefiæ &
vobis omnibufque fidelibus fan&
noftris notum effe cupimus , quod cum his
qui abfque voluntate aut confenfu vel datio-
ne recoris illius Ecclefiæ cujus res jufte effe
debentur , & maxime proprii Epifcopi , res
Ecclefiæ a Regibus petere aut retentare vel
auferre aut invadere vel vaftare præfumpfe-
rint , nec in hoftem nec ad pugnam ire
nec cibum fumere , nec ad ecclefiam vel ad
palatium aut in itinere pergere , nec etiam
noftros homines cuin eorum hominibus aut
caballos vel reliqua pecora cum eorum pe-
quia non folum ea quæ fuper Epifcoporum
& Presbyterorum hoftium vexationibus &
precibus pro nobis & vobis fieri rogitaftis con-
cedere optamus fed quicquid pro fanctæ Dei
Ecclefiæ & facerdotum five totius populi &
veftra utilitate inveneritis concedere paratif-
fimi fumus . Et modo ifta , ficut petiftis con-
cedimus . Et quando , vita comite , Deo au-
xiliante ad generale placitum venerimus
confultu omnium fidelium noftrorum fcriptis
firmare , noftris noftrorumque atque futuris
temporibus inrefragabiliter manenda firmiffi-
nie Domino adminiculante cupimus . Modo
ea quæ generalia funt , & omnibus conve-
niant ordinibus , ftatuere , ac cunctis fanctæ
Dei Ecclefiæ noftrifque fidelibus ob Dei omni-
potentis amorem & recordationem tradere pa-
rati fumus , & ad proximum fynodalem no-
ftrum conventum ac generale placitum , ubi
plures Epifcopi & Comites convenerint , ifta
ficut poftulaftis firmabimus .
Ex quibus fupra .
SACERDOTIBUS OMNIBUS ..
CCCLXXII . Primo omnium monemus ut
fides catholica a Presbyteris & Epifcopis di-
ligenter legatur & omni populo prædicetur ;
quia hoc primum præceptum Domini omni-
potentis in lege eft dicentis : Audi Ifrael .
Dominus Deus tuus Deus unus eft ; & ut
diligatur ex toto corde & ex tota mente &
ex tota virtute . I. 58. V. 4.
Ex quibus fupra.
GENERALITER OMNIBUS .
CCCLXXIII . Ut pax fit & concordia &
unanimitas cum omni populo Chriftiano in-
ter Epifcopos , Abbates , Comites , judices ,
& omnes ubique majores feu minores perfo-
næ pacem habeant ; quia nihil Deo fine pa-
ce placet , nec munus fanctæ oblationis ad

coribus aut ad paftum ire aut fimul habitare altare , ficut in evangelio ipfo Domino præ-
vel manere , nec ullam participationem cum cipiente legitur ; quia & illud fecundum man-
eis , nifi pro emendatione . ante publicam datum eft : Diliges proximum tuum ficut te-

emendationem & Ecclefiæ fatisfactionem un- metipfum . Item in evangelio : Beati pacifi-
quam fcienter aut libenter habere debeamus , ci , quoniam filii Dei vocabuntur . Et ite-
ne pro eorum iniquitatibus atque flagitiis una rum : In hoc cognofcent omnes quia mei di-
cum eis nos & noftri , quod
quod abfit perea- fcipuli eftis , fi dilectionem habueritis ad in-
abfit ,, perea
mus . Scimus enim quia perit juftus pro im- vicem . in hoc enim præcepto difcernuntur
pio . Tales vero a nobis , fi nos fideles ha- filii Dei & filii diaboli : quia filii diaboli
bere vultis , fegregate & in ergaftulum fub pu- femper diffenfiones & difcordias movere fa-
blica poenitentia redigite , & poftulata con- tagunt , filii autem Dei femper paci & dile-
tioni ftudent . I. 59. V. 5.
cedite . Ut ergo hæc omnia a vobis & a no- &
7
bis five a fuccefforibus veftris & noftris
Ex quibus fuprà .
futuris temporibus abfque ulla diffimulatione GENERALITER OMNIBUS .
conferventur , fcriptis ecclefiafticis inferere ju-
bete , & inter veftra capitula interpolare præ- CCCLXXIV. Item habemus in lege Domi-
cipite . Quod ita factum effe omnibus liquet . ni mandatum : Non auguriemini . Et in Deu
teronomio : Nemo fit qui ariolos fcifcitetur,
Ne Epifcopi ad bella pergant , conceffio vel fomnia obfervet , vel auguria intendat .
Domni Karoli Imperatoris .
Item Nemo fit maleficus , nec incantator ,
( Capitul. VIII. a. 803. )
nec Phitonis confultor . Ideo præcipimus ut
CCCLXXI. Omnibus notum effe volumus cauculatores & incantatores vel tempeftarii
vel

( 1) VI. 394. (2 ) VII. 7.

 LIBER VI 299

vel obligatores non fiant , & ubicunque funt , lum , teftem fallacem , & eum qui feminat
emendentur vel damnentur . Item de arbo- inter fratres difcordias .

ribus vel petris vel fontibus , ubi aliqui ftul- Qui fecundum Deum fapiens eft , fecun
ti luminaria vel alias obfervationes faciunt , dum Deum beatus eft . Melius eft videre
omnino mandamus ut ifte peffimus ufus & quod cupias quam defiderare quod nefcias
Deo exfecrabilis , ubicunque invenitur , tol- Ubi fuerit fuperbia , ibi erit & contumelia .
latur & deftruatur I. 63. Ubi autem humilitas , ibi & fapientia . Ubi
non eft gubernator , populus corruet in ma
Ex quibus fupra . lum . Melius autem eft ubi multa confilia ,
GENERALITER OMNIBUS .
Deus enim in cœlo & tu fuper terram ,
CCCLXXV, Item ut homicidia infra pa Idcirco fint tibi pauci fermones . Multas cu
triam , ficut lege Domini interdi&tum eft ras fequuntur fomnia , & in multis fermo
nec cauffa ultionis nec avaritiæ nec latroci- nibus invenitur ftultitia .
nando fiant . Et ubicunque inventa fuerint , Obfecramus omnes ut bonam & probabi-
a judicibus noftris fecundum legem ex no- lem habeant converfationem , ficut ipfe Do-
ftro mandato vindicentur , Et non occida minus in evangelio præcepit : Sic luceat lux
tur homo nifi lege jubente , III. 89. veftra coram hominibus , ut videant opera
veftra bona glorificent patrem veftrum
Ex quibus fupra , qui in cœlis eft , ut eorum bona converfa
SACERDOTIBUS OMNIBUS . rione multi pertrahantur ad fervitium Dei ,
CCCLXXVI. Ut Epifcopi diligenter di- Et non folum fervilis conditionis infantes
fibi-
fcutiant per fuas parrochias Presbyteros , ut fed etiam ingenuorum filios congregent ,
eorum fidem , baptifma , & Miffarum cele que focient . Et ut fcholæ gentilium puero-
brationes bene fciant & ut fidem rectam rum fiant . Pfalmos , notas , cantum , com-

teneant , & baptifma catholicum obfervent ,
& Miffarum preces bene intelligant , & ut
pfalmi digne fecundum divifiones yerfuum
"
modulentur , & dominicam orationem ipfi quid Deum rogare cupiunt
intelligant & omnibus prædicent intelligen-
dam , 1 ut quifque fciat quid petit a Deo .
Et ut Gloria Patri ejufque Filio & Spiritui
fancto cum omni honore apud omnes cana-
tar, & ipfe facerdos cum fanctis angelis &
populis Dei cum una voce fanctus fanctus
cantet . Et omnimodis dicendum eft Presby
teris & Diaconibus ut arma non portent ,
féd magis confidant in oratione Dei quam
in armis . I. 66.
Ex quibus fupra ,
ALIQUID SACERDOTIBUS , ALIQUID
POPULO .
CCCLXXVII. Item placuit nobis admo-
nere reverentiam veftram ut unufquifque ve-
ftrum prævideat per fuam parrochiam ut Ec-
clefia Dei fuum habeat honorem , fimul &
altaria fecundum fuam magnitudinem vene-
rentur, & non fit domus Dei & altaria fa-
crata pervia canibus , & ut vafa facrata Deo
cum magna veneratione habeantur & ut
facrificia fanctificata cum magna diligentia
ab eis colligantur qui digni funt , vel cum
honore ferventur , & ut fecularia negotia vel
vana gloria in Ecclefiis non agantur : quia
domus Dei , domus orationis debet effe
non fpelunca latronum . Et ut intentos ha-
1 POPULO .
beant animos ad Deum , quando veniunt
ad Miffarum follemnia ; & non exeant an-
to completionem benedictionis facerdotalis ,
I 67.
Sex funt quæ odit Dominus , & feptimum
deteftatur anima ejus , oculos fublimes , lin-
guam mendacem manus effundentes inno-
xium fanguinem , cor machinans cogitationes
peffimas , pedes veloces ad currendum in ma-
potui n , grammaticam per fingula monafte-
ria vel epifcopia , & libros catholicos bene
habea nt emendatos : quia fæpe dum bene ali-
, per mendofos.
libros male rogant . Et pueros veftros non
finatis vel legendo vel fcribendo corrumpere ,
Et fi opus eft evangelium , pfalterium , Mif
falem fcribere , perfectæ ætatis homines fcri-
bant cum omni diligentia . Ibid. 68.
Ex quibus fupra .
GENERALITER OMNIBUS .
CCCLXXVIII . Ut æquales menfuras &
rectas & pondera jufta & æqualia omnes ha
beant , five in civitatibus , five in monafte-
riis , five ad dandum , five ad accipiendum ,
ficut in lege Domini præceptum habemus .
Irem in Salomone , Domino dicente : Pon-
dus & pondus , menfuram & menfuram odit
anima mea , III. 90,
Et hoc nobis competens & venerabile vi
detur , ut hofpites peregrinique & pauperes
fufceptiones regulares & canonicas per loca
diverfa habeant , quia ipfe Dominus dicturus
erit in remuneratione magni diei : Hofpes
eram & fufcepiftis me. Et Apoftolus ho-
fpitalitatem laudans dixit : Per banc quidam
placuerunt Deo , angelis hofpitio fufceptis ,
I. 70.
3
Ex quibus fupra .
ALIQUID SACERDOTIBUS , ALIQUID
CCCLXXIX . Item ut ifti mangones &
ifti cociones , qui fine omni lege vagabundi
vadunt per iftam terram , non finantur va-
gare & deceptiones in hominibus agere ; qui
nudi cum ferro dicunt alicubi datam fibi pœ-
nitentiam vagantes difcurrunt . Melius enim
videtur ut fi aliquid inconfuetum & capita-
le crimen commiferint , in uno loco perma
neant

1
 ૩૦૦ CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
'neant laborantes & fervientes & pœnitentiam
agentes , fecundum quod fibi canonice impo-
fitum fit App. I. 34,
Ex quibus fupra .
GENERALITER OMNIBUS .
CCCLXXX . Statuimus , fecundum quod
in lege Dominus præcepit , ut opera fervilia
diebus dominicis non agantur , ficut
ficut & bo-
& bo-
næ memoriæ genitor nofter in fuis fynodali
bus edictis mandavit , ut viri talia opera non
exerceant , hoc eft , nec in vinea colligendo ,
nec in campis arando , metendo , vel foenum .
fecando , vel fepem ponendo , nec concides
ftirpare , vel arbores cædere , vel in petris
laborare , nec domos conftruere , nec in hor
to laborent , nec ad placitum conveniant
nec venationes exerceant . Sed tria tantum-
modo opera , fi neceffitas ingruerit fumma ,
agant , & non alia id eft carra hoftilia
vel victualia , vel fi forte neceffe fuerit cor-
pus cujuslibet ducere ad fepulchrum . Item
fimiliter opera textrilia non faciant , nec ca-
pulent , nec confuant , nec opera pectilia fa-
ciant , nec lanam carpere , nec linum batte-
re , nec in publico veftimenta lavare nec
vervices tondère habeant licitum ; ut omni-
modis honoretur dies dominicus , requiefque
fervetur : quatinus ad Miffaruna follemnia &
ad Ecclefiam undique libere conveniant , &
laudem Deo pro omnibus bonis quæ nobis in
illa die fecit dicant . Legimus enim Apoflo-
lo dicente : Manifefta autem funt opera car-
nis ; quæ funt , fornicationes , immunditie ,
luxuria , idolorum fervitus , veneficia , ini-
micitiæ, contentiones , æmulationes , animo-
fitates , ire , rixe , diffenfiones , bærefes ,
fecte , invidia , homicidia , ebrietates , com-
meffationes , & his fimilias que prædico
vobis , ficut prædixi ; quoniam qui talia a-
gunt , regnum Dei non poffidebunt . Ideo hæc
eadem quæ magnus prædicator in Ecclefia Dei
fingillatim nominavit cum ftudio prohibete ,
intellegentes quam fit terribile illud quod
dixit : Qui talia agunt , regnum Dei non con-
fequentur Et omni inftantia prædicate fidem ,
tenendam Domino . De humilitate vero &
patientia , de caftitate & continentia , de be-
nignitate & mifericordia , de eleemofynis &
confeffione peccatorum fuorum , & debitori
bus fuis , ut fecundum dominicam orationem
omnibus fua debita dimittant , cunctos mo-
rete . I. 75.
Ex quibus fupra .
SACERDOTIBUS OMNIBUS .
CCCLXXXI. Studendum eft Epifcopis ut
diffidentes fratres magis ad pacem quam ad
judicium cohortentur .
(1 ) Nemo Epifcopum . ) Vide infra Additio
ne quarta cap. 10.
( 2 ) Epifcopos ejectos . ) Vide eandem Addi-
tionem quartam cap. 3.
7 Auctoritas ecclefiaftica atque canonica do-
cet non debere abfque fententia Roman Pon--
tificis Concilia celebrare .
Epifcopi interceffionem præftent his qui
iniqua vi opprimuntur .
Nullus Epifcopus nifi in legitima fynodo
& fuo tempore apoftolica atque canonica vo-
catione congregata fuper quibufdam crimini-
bus pulfatus audiatur .
Nemo Epifcopum ( 1 ) apud judices fecu-
lares accufare præfumat , fed apud Primates
fuos .
Accufatores & accufationes quas leges fe
culi non adfcifcunt canonica funditus repel
lit au&oritas .
Variis detractionibus & accufationibus non
decet labefactari Primatem , fed magis pa
trum regulis roborari . Nam & Liberius Pa-
pa pro Athanafio duobus annis in exilio tru-
fus eft ; & multi alii Epifcopi , qui eum da-
mnare voluerunt , exilio funt damnati , quo-
rum exemplum omnes convenit fequi facer
dotes .
Multum derogatio prævalet , quando. de-
rogator creditur fide dignus . Ideo non omnes
admittendi funt , fed viri probatiffimi . Pri-
mo femper perfona , fides , vita , & conver-
fatio accufantium inquiratur . Et poftea quæ
objiciuntur , fideliter pertractentur. Quia ni-
•
hil aliter fieri debet nifi impetitorum, prius
vita difcutiatur . S
Non eft auctoritas quemquam Clericorum
judicare vel damnare antequam accufatores
præfentes habeat. , locumque defendendi ac-
cipiat ad abluenda crimina .
Omnis accufatio intra provinciam audia-
tur , & a comprovincialibus terminetur . Ul
tra provinciæ terminos accufandi licentia non
progrediatur .
Epifcopus , nec provocatus , pro rebus tran
fitoriis litiget .
Non eft juftum judicare aut condemnare
virum cujus cauffa ad liquidum non eft exa-
minata ...
Major a minore non poteft judicari .
Judicis non eft quemlibet judicare vel con-
demnare abfque legitimo accufatore 3 quia &
& Dominus , Judam furein effe fciebat ; fed
quia non eft accufatus , ideo non eft ejectus .
( V. 398. )
Epifcopos ejectos ( 2 ) , atque fuis rebus
expoliatos , fedes proprias recipi & fua omnia
legaliter primo eis reddi fanéti canones de-
creverunt; & poftea fi quis eos accufate vel-
let , æquo periculo facere fanciverunt , judi-
ces effe decernentes Epifcopos rede fapientes
in Ecclefia convenientes ubi teftes effent .
fingulorum qui oppreffi videbantur .
Placuit ut fi quæcunque ( g ) perfona con-
tra Epifcopum vel actores Ecclefiæ fe pro-
prium
( 3) Placuit ut fi quæcunque . ) Vide eandem
Additionem cap. 9. ex qua patet iftud capitu-
lum effe defcriptum ex hiftoria tripartita .
f
LIBER
prium crediderit habere negotium , prius ad
eum recurrat caritatis ftudio ; ut familiari
colloquio commonitus ea fanare debeat qua
in querimoniam deducuntur ; quam rem fi
differre voluerit , fententiam fufcipiat excom-
municationis .
Si quæ cauffæ vel contentiones inter Cle-
ricos & laicos tam majoris ordinis quam et-
iam inferioris fuerint exortæ , placuit ut fe-
cundum fynodum Nicænam congregatis omni
bus ejufdem provinciæ Epifcopis jurgium ter-
minetur ; nec cui liceat , ( fine præjudicio
tamen Ecclefiæ Romanæ cui in omnibus
cauffis debetur reverentia cuftodiri ) relictis
his facerdotibus qui in eadem provincia Dei
Ecclefias motu divino gubernant , ad alias
convolare provincias vel aliarum provincia
rum Epifcoporum judicium expeti vel pati ,
nifi fuerit provocatum . Quod fi quis præ-
fumpferit , & ab officio cleri depofitus & in-
juriarum reus ab omnibus judicetur ,
Si autem majores cauffe in medio fuerint
devolutæ , ad fedem apoftolicam , ut fancta
fynodus ftatuit & beata confuetudo exigit ,
per judicium epifcopale referatur .
Prudentiffime juftiffimeque decreta Nica-
ni Concilii five Africani decreverunt quæ-
cunque negotia in fuis locis ubi orta funt
finienda ; maxime quia unicuique conceffum
eſt , ſi judicio offenfus fuerit cognitorum , ad
Concilia fuæ provinciæ vel etiam univerfale
provocare . ( VII. 102 , )
Servata quæ fcripta eft de gubernationibus
regula , manifeftum eft quod illa quæ funt
per unamquamque provinciam ipfius provin
ciæ fynodus difpenfar , ficut Nicæno conftat
decretum effe Concilio . ( VII. 82. )
Si quis Epifcopus fuper certis accufatur cri-
minibus , ab omnibus audiatur vel judicetur
qui funt in provincia Epifcopis . ( Ib, 104. )
Quæcunque funt ad religionis obfervantiam
pertinentia , locis fuis & a fuæ diocefeos fy-
nodis audiantur . ( VI, 113. )
Unaquæque provincia fuo Metropolitano
& fuis comprovincialibus Epifcopis fit con-
tenta . ( VII. 94. )
Maledictus omnis qui transfert terminos
proximi fui . Et dicet omnis populus : Amen .
& reliqua .
Qui funt fupra diocefim Epifcopi , nequa-
quam ab Ecclefias quæ funt extra præfixos
fibi terminos accedant , nec eas aliqua præ
fumptione confundat .
Non oportet transferri terminos a patri-
bus conftitutos , ut alter alterius parrochiam
invadat , atque illic celebrare divina myfte-
ria inconfulto Epifcopo cui commiffa eft præ-
fumat . VII. 37.
Tom. III,
( 1) Qui non vult legibus . ) Hæc & quæ fe-
quuntur non extant fupra lib. 5. cap. 341. ne-
que in lege Bajuvariorum . Omiffa quoque funt
a Tilio & Pithoeo , quia noluerunt bis repete
re idem capitulum in libris Capitularium , &
non animadverterunt hic nonnulla haberi qua
VI. Yor
Ex Capitulis Domni Karoli Regis anno re-
gni ejus XI. actis . De his qui infra re-
-gnum fine juffione dominica per vim ali-
3 quid rapuerint .
CCCLXXXII. Si quis in exercitu infra
regnum fine juffione dominica per vim ho-
ftilem aliquid prædari voluerit , aut foenum
tollere , aut granum , five pecora majora vel
minora , domufque infrangere vel incendere
hæc ne fiant omnino prohibemus . Quod f
ab aliquo præfumptiofo factum fuerit , fexa-
ginta folidis , fi liber eft , fit culpabilis , &
omnia fimilia reftituat , aut cum duodecim
teftibus fe purget . Si vero fervus hoc fece-
rit , capitali fententiæ fubjaceat , & dominus
omnia fimilia reftituat quia fervum fuum
non correxit nec cuftodivit ut talia non per-
petraret . Quoniam fi nos ipfos comedimus ,
cito deficiemus . Unufquifque tamen cuftodiat
exercitum fuum , ne aliqua deprædatio infra
regnum fiat , qui non vult legibus ( 1 ) emen-
dare quæ fibi commiffi injufte fecerint . Di-
gnum eft enim ut magiftri vel feniores pro
fibi commiffis reddant rationes fi aliquid
prædæ egerint aut injufte fecerint , eo quod
eos ita correctos non habent ut talia non
audeant perpetrare . V. 341 .
Ex Capitulis Domni Hludovici Ingbilenaim
apoftolica auctoritate & fynodali Sanctio-
ne , omnium videlicet Clericorum ac laico-
rum generaliter confenfu atque hortatu de-
cretis .
CCCLXXXIII. Si quis infra regnum ( 2 )
rapinam fecerit , aut cuiquam noftro fideli
ejufque homini aliquid vi abftulerit , in tri-
plo cui aliquid abftulit legibus componat ,
& infuper bannum noftrum , id eft , ſexa-
ginta folidos , nobis perfolvat . Poſtmodum
vero ante nos a Comite adducarur ; ut in
baftonico retrufus , ufque dum nobis placue-
rit ,, pœnas luat . Nam fi publice actum fue-
rit , publicam inde agat poenitentiam juxta
fanétorum canonum fanétionem . Si vero oc-
culte , facerdotum confilio ex hoc agat pœ-
nitentiam : quoniam raptores , ut ait Apo-
ftolus , nifi veram egerint pœnitentiam , re-
gnum Dei non 、 ་ poffidebunt . Qui vero de re-
bus Ecclefiarum aliquid abftulerit > gravius
inde judicetur : quia facrarum rerum ablatio
facrilegium eft , & facrilegus vocatur qui ex
eis aliquid abftulerit aut rapuerit . Extorres
namque a liminibus fanctæ matris Ecclefiæ
tales perfonæ ufque ad fatisfactionem Eccle-
fiæ , quam læferunt funt habendæ , atque
infamia funt notanda . Supra c. 97.
C¢ De
non extant in lib. 5.
( 2 ) Si quis infra regnum . ) Caput iftud edi-
tum eft anno DCCCXXVI . ut adnotatum eft in
ipfis Capitularibus . Vide fupra cap. 97. hujus
libri .
 302 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De eo qui facultatem deprædationis dederit
malitiofa factione , ut vivus comburatur .
CCCLXXXIV . Si quis fcelerata factione
facultatem deprædationis dederit , vel fi quis
factam diviferit , vivus comburatur .
Ut contumacia temere præfumpta ab
univerfis depellatur .
CCCLXXXV. Ab omnibus illius ufurpa-
tionis contumelia depellenda eft , ne prædia
fibi cœleftium facrorum dicata a quibufdam
inruentibus vexentur . Quod fi quis præfum-
pferit , polt debita ultionis acrimoniam , quæ
erga facrilegos jure promenda eft , exilio pu-
blica deportationis uretur . Supra c. 117.
Ut capitalefupplicium excipiat qui violentiam
commi dinofcitur ,
CCCLXXXVI. Qui manifeftam detegitur
commififfe violentiam , non jam relegatione
aut deportatione infulæ plectatur , fed fup-
plicium capitale excipiat , nec interpofita pro-
vocationis fententia quæ in eum fuerint di-
Ata fufpendantur : quoniam multa facinora fub
uno violentiæ nomine continentur , cum aliis
vim inferre tentantibus , aliis cum indigna-
tione refiftentibus , verbera cædefque crebro
deteguntur admiffa . Unde placuit ut fi forte
quis vel ex poffidentis parte , vel ex ejus
qui poffeffionem temerare tentaverit , inter-
emptus fit , in eum fupplicium exeri qui vim
facere tentaverit , & alterutri parti cauffam
malorum præbuit .
De eo qui fibi indebitum locum ufurpaverit .
CCCLXXXVII . Si quis indebitum fibi lo-
cum ufurpaverit , nulla fe ignoratione defen-
dat ; fitque plene facrilegii reus qui hoc age-
re tentaverit .
Ut inviolata permaneant quæ diverfi
Principes ftatuerunt ,
CCCLXXXVIII. Quæcunque circa facro-
fanctas Ecclefias a Principibus diverfis funt
ftatuta , manere inviolata præcipimus ,
Ut fi Ecclefiæ privilegia alicujus temeritate
fuerint corrupta , piaculum quinque
librarum auri pœna multetur ,
CCCLXXXIX. Si Ecclefiæ venerabilis pri-
vilegia cujufquam fuerint temeritate viola-
ta , vel diffimulatione neglecta , commiffum
quinque librarum auri condemnatione plecta-
tur . Supra c. 116,
Ut que diverfi Principes ftatuerunt , vel an-
tiftites finguli pro cauffis ecclefiafticis ob-
tinuerunt , inconvulfa perpetuo ferventur .
CCCXC. Quæcunque a divis Principibus
(1 ) In Concilio Agathenfi . ) Vel potius Va-
fenfi primo , ex quo fumptum eft iftud capitu-
Jum . Hic tamen error propagatus eft in colle-
tionibus Ifaaci , Burchardi , & Ivonis .
(2 ) Amico quippiam . ) Hæc non funt fynodi
Vafenfis , fed Hieronymi , ut adnotamus ad
conftituta funt , vel finguli quique antiftites
fub pœ-
pro cauffis ecclefiafticis impetrarunt , fub
na facrilegii jugi & folida æternitate ferven-
tur . Clerici , non fecularibus judicibus , fed
epifcopali audientiæ referventur · Fas enim
non eft ut divini muneris miniftri tempora-
lium poteftatum fubdantur arbitrio . Videfu
pra c. CXI.
De privilegiis Ecclefiarum , quatinus
incorrupta perfiftant .
CCCXCI. Præcipimus ut privilegia quæ
Ecclefiis & Clericis lege conceffa funt , ma
neant incorrupta ,
Quod fervari debeat potius quam auferri
quod Janda Dei Ecclefiæ fuerit
collatum ,
CCCXCII, Iniquum eft & facrilegii inftar
ut quæ pro falute vel requie animarum fua-
rum unufquifque venerabili Ecclefiæ contu
lerit aut certe reliquerit , ab his quibus ma-
xime fervari convenerat auferri & in aliud
transferri . Infra VII. 142.
Ut laicis, quamvis religiofis , nulla fit difpo--
nendi de rebus Ecclefiæ data facultas .
CCCXCIII. Laicis , quamvis religiofis ,
nulla de ecclefiafticis facultatibus aliquid die
fponendi legitur unquam adtributa facultas
Supra V. 403.
Quod prædones Ecclefiæ facrilegi fint , ficut
fcripturæ teftimonio comprobatur .
CCCXCIV . Sacrilegi funt Ecclefiæ prædo
nes . Unde & in Concilio Agathenfi ( 1 ) ſub
quarto capitulo decretum habetur ita : Ami-
co quippiam ( 2 ) rapere , furtum eft . Eccle-
fi vero fraudari vel abftrabi fubripique
facrilegium , Omnes enim contra leges ( 3 )
facientes refque Ecclefiæ diripientes , vel Ec-
clefias facerdorefque contra divinas fanctio-
nes vexantes , facrilegi vocantur , atque in-
dubitanter infames facrilegique habendi ſunt ,
Capitul. II. a. 814. c. 10.
Quod ea quæ Domino confecrantur , ad jus
Ecclefiafticum pertineant .
CCCXCV. Ea quæ Domino offeruntur vel
confecrantur ad jus pertinent facerdotum
Et facrilegi funt omnes qui ea auferunt vel
in aliud transferunt . Ibid. c. 11 .
Ut fi quis dignitatem præfumpferit , quam
non meruit a Principe vel jufto feniore ,
facrilegus habeatur .
CCCXCVI. Si quis præfumpferit quam
non meruit a Principe vel feniore dignita-
tem , facrilegus habeatur .
Ut
Capitulare fecundum anni DCCCXIV.
(3 ) Contra leges , ) Sanctus Gregorius libro 8.
Indict. 3. epift. 6. Nam facrilegium contra le-
ges eft fi quis quod venerabilibus locis relinqui
tur, prave voluntatis ftudiis fuis tentaverit come
pendiis retinere .
 LIBER
Ut illi qui diverfis fceleribus impliciti funt ,
ad teftimonium non admittantur .
CCCXCVII . Homicidæ , malefici , fures ,
facrilegi , raptores , venefici , adulteri , & qui
raptum fecerint , vel falfum teftimonium di-
xerint , feu qui ad facrilegos magofque cu-
currerint , nullatenus erunt ad accufationem
vel ad teftimonium admittendi .
Ne ante judex jaculetur in reum fententiam
quam ipfe confiteatur aut focii fui
eum convincant .
CCCXCVIII. Judex criminofum difcutiens
non ante fententiam proferat capitalem quam
aut reus ipfe confiteatur , aut convictus per
innocentes teftes vel focios criminis fui ma-
nifeftius convincatur . V. 308.
Non effe judicandum adverfus abfentes .
CCCXCIX. Adverfus abfentes non judice-
tur . Quod fi factum fuerit , prolata fenten.
tia non valebit . Supra c, 360. 363.
Ne Epifcopus quilibet alium conculcet
Epifcopum .
CCCC. Ut nullus Epifcopus alium con-
culcet Epifcopum , nec eum fupergrediatur ,
aut aliquod incommodum ei in fua faciat
parrochia . Ibid. c. 301 .
De Epifcopo depofito qui fe ad Romanum
Pontificem reclamaverit .
CCCCI. Si quis Epifcopus depofitus agen-
dum fibi negotium in urbe Roma proclama-
verit , alter Epifcopus in ejus cathedra , poft
appellationem ejus qui videtur effe depofi-
tus , omnino non ordinetur , nifi cauffa fue-
rit judicio Romani Epifcopi determinata •
Ne in prædicatores Ecclefiæ detractiones feu
vituperationes fiant . quod canonica
fcriptura damnat .
CCCCII. Quod omnibus ( 1 ) fidelibus o-
mnibufque ordinibus fummopere cavendum
fit ne clanculo aut publice unctum Domini
detractionibus & vituperationibus dilanient ,
perpendentes illud exemplum Mariæ , quæ
co quod Moyfi famulo Domini propter - Quare , inquit , loculos habuit cui angeli mi-
thiopiffam detraxit , immunditia lepræ mul-
tata fit . Et illud pfalmifta: Nolite tangere
Chriftos meos & in Prophetis meis nolite
malignari . Et Dominus per Moyfem ait :
Diis non detrabes principi populi tui
non maledices . Et fi David Regum juftiffi-
mus in Saul , quem conftabat jam a Domi-
no reprobatum & abjectum effe manum
mittere non præfumpfit , multo magis caven-
dum eft ne manum detractionis aut vitupe-
Tom. III.
( 1 ) Quod omnibus . ) Prior pars iftius capitis
fumpta eft ex epiftola quæ circumfertur fub no-
mine Sancti Gregorii ad Felicem Epifcopum
Meffanenfem . Vide infra lib. 7. cap. 331.
(2 ) Peculatus enim .)Vide Notas ad Agobar-
dum pag . 97.
VI 303
rationis five indifcretionis aut dehonorationis
quidam mittant in unctum Domini & in
prædicatores fanctæ Dei Ecclefiæ . Vide fu-
pra c, 331 ,
Quod Epifcopi inter fe corrigere , fi quid
ortum fuerit , debent .
CCCCIII. Conftantinus Imperator de ac-
cufationibus Epifcoporum ait : Hec quidem
accufationes tempus habent proprium , id eft ,
diem magni judicii , judicem vero illum qui
tunc futurus eft omnes judicare . Mibi ergo
bomini conftituto de bujufmodi rebus non li
cet habere auditorium , facerdotum fcilicet
accufantium & fimul accufatorum , quos mi-
nime convenit tales debere monftrari qui ju-
dicentur ab aliis . Imperator quoque Valen-
tinianus de Epifcoporum cauffis fic ait : Su-
pra nos , inquit , eft veftrum negotium . Et
ideo vos de veftris inter vos agite cauffis ,
quia fupra nos eftis . & reliqua . Vide Add.
IV. c. 4.
De facrilegis , quod fures fint , tefte
fcriptura.
CCCCIV. Omnibus fciendum eft quod fa-
crilegi fures fint cuncti qui res Ecclefiæ di-
ripiunt , vaftant , invadunt , vexantque , aur
a jure Ecclefiarum , quibus traditæ fuerant ,
injufte alienant . Unde & beatiffimus Augu--
ftinus in homelia quadragefima octava evan-
gelii Johannis ita dicit : Ecce inter fanclos
eft Judas . Ecce fur eft Judas . Et ne con-
demnas , fur facrilegus , non qualifcunque
fur fur loculorum , fed dominicorum ; locu-
lorum , fed facrorum . Si crimina difcernun
tur in foro , qualifcunque furti & peculatus ,
( Peculatus enim ( 2 ) dicitur furtum de re
publica , & non fic judicatur furtum vei pri-
vate quomodo publice ) quanto vebementius
judicandus eft facrilegus fur , qui auſusfue-
rit non undecunque tollere , fed de Ecclefia
tollere ? Qui aliquid de Ecclefia aufert vel
furatur , Jude perdito comparatur . Nota quod
aliquid de Ecclefia tollere furtum effe bea-
tus Auguftinus affeveret , & patratorem tan-
ti furti furem facrilegum appellet , nec non
& Judæ perdito æquiparet . Et poft pauca :
niftraverunt , nifi quia Ecclefia ipfius locu-
los fuos habitura erat ? Ecce quibus tanti
doctoris documentis inftruimur quia quod in
capite præceffit , in corpore ejus , quod eft
Ecclefia , videtur impletum . Porro Chriftum
& Ecclefiam unam perfonam ( 3 ) effe non
nefcimus . Et ideo quæ Ecclefiæ funt , Chri-
fti funt ; & quæ Ecclefiæ offeruntur , Chri-
fto offeruntur ; & quæ ab Ecclefia ejus tol-
luntur , proculdubio Chrifto tolluntur . Efto
Gc 2 fu-
( 3 ) Unam perfonam . ) Quomodo Chriftus &
Ecclefia unum corpus funt , ita unam perfo..
nam conftituere fenferunt veteres , uti dictum
eft in Notis ad eumdem Agobardum pag. 14,
Vide infra caput 407. hujus libri .
 304 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
futurum erat ut Ecclefia Chrifti nummos ha-
beret . Si nummos , utique & prædia & man-
cipia & diverfarum fpecierum innumera or
namenta , Et quia inlicitum fit ea quæ con-
feruntur Ecclefiæ auferri • beati Hieronymi
fcribentis in expofitione Matthæi Evangeli-
ftæ verba ita teftantur . Omnes , inquit , qui
ftipe templi & his quæ conferuntur in ufus
Ecclefie abutuntur in aliis rebus > quibus
fuam expleant voluntatem , fimiles funt Scri-
barum & Sacerdotum redimentium menda-
cium & fanguinem Salvatoris ,
Quod quicquid offertur Domino fanctum
fanctorum fit , & ad jus per-
tineat facerdotum .
CCCCV, Nulli liceat ignorare quod omne
quod Domino confecratur five homo fue-
rit , five animal , five ager , vel quicquid fe-
mel fuerit confecratum , fanctum fanctorum
erit Domino , & ad jus pertinet facerdotum .
Propter quod inexcufabilis erit omnis qui ea
Domino & Ecclefiæ , cui competunt , aufert ,
vaftat , invadit , vel diripit , ufque ad emen-
dationem Ecclefiæque fatisfactionem , quod
fit facrilegus , & non tantum facrilegus , fed
etiam fur facrilegus .
De bis facrilegis qui Ecclefiæ ejufque facer
dotibus injurias inferunt .
CCCCVI. Si quis in hoc genus facrilegii
proruperit ut in Ecclefias earumque res in-
ruens , facerdotibus & miniftris vel ipfo cul-
tui locoque aliquid importet injuriæ vel in-
ferat ad divini cultus injuriam , in convictos
five confeffos reos capitali fententia noverit
vindicandum . Nec expectetur ut Epifcopus
injuriæ propriæ ultionem depofcat , cui fan-
titas ignofcendi foli gloriam dereliquit . Sit-
que cunctis non folum liberum fed etiam
laudabile , factas atroces facerdotibus aut mi-
miftris injurias veluti publicum crimen per
fequi ac de talibus reis ultionem mereri . Su-
pra c. 115 .
Quod omnia quæ Domino offeruntur , prócul-
dubio & confecrantur ,
CCCCVII . Omnia quæ Domino ( 1 ) offe-
runtur , proculdubio Domino confecrantur .
Et non folum facrificia que a facerdotibus fu-
per altare Domino confecrantur oblationes
fidelium dicuntur , fed quæcunque ei a fide-
libus offeruntur , five in mancipiis , five in
agris , vineis , filvis , pratis , aquis , aqua-
rumve decurfibus , artificiis , libris , utenfili-
bus , petris , ædificiis , veftimentis , pellibus ,
lanificiis , pecoribus , pafcuis , membranis ?
( r) Omnia que Domino . ) Burchardus lib. 3 .
cap. 129. caput iftud in epitomen_contraxit &
Concilio Aurelianenfi attribuit . Certe aliquid
fimile reperitur in canone 14. & 15. Concilii
primi Aurelianenfis . Attamen non dubito quin
verba Burchardi abbreviata fint ex ifto noftro
capitulo .
(2) Talium vero fcelerum . ) Hic locus laudá-
tur in Concilio Colonienfi anni CCCLXXXVII.
mobilibus & immobilibus vel quæcunque
de his rebus quæ ad laudem Dei funt , vel
fupplementum fanctæ Dei Ecclefiæ ejufque
facerdotibus atque ornatum præftare poffunt ,
Domino Ecclefiæque five a quibufcunque ul-
tro offeruntur , Domino indubitanter confe
crantur , & ad jus pertinent facerdotum . Et
quia Chriftum & Ecclefiam unam perfonam
effe veraciter agnofcimus , quæcunque Eccle-
fiæ funt , Chrifti funt ; & quæ Ecclefiæ vel
in fupradictis vel in quibufcunque fpeciebus
five pollicitationibus five pignoribus , five
fcriptis five corporalibus rebus offeruntur
Chrifto offeruntur ; & quæ ab Ecclefia ejus
quocunque commento alienantur yel tollun-
tur , five alienando , five yaftando , five in-
vadendo , five minorando , five diripiendo
Chrifto tolluntur . Et fi ab amico quippiam
rapere furtum eft , præcipue Chrifto Domi
no noftro , qui eft Rex Regum & Dominus
dominantium , aliquid auferre vel alienare ,
fubripire vel vaftare facrilegium eft . Omnes
namque Ecclefiæ prædones manifeftiffime funt
facrilegi ; & nullus facrilegiis nifi per puram
probatamque atque publicam poenitentiam ,
& per Ecclefiæ fatisfactionem , Epifcoporum-
que per manus impofitionem juxta canoni
cas fanctiones reconciliationem , regnum Dei
poffidebit , & non folum a regno Dei fit
alienus , fed etiam a liminibus fan&
tæ Eccle-
fi , & præcipue ab illius quam læfit , ufque
ad prædictam fatisfactionem extorris effici
tur . Talium vero fcelerum ( 2 ) patratoribus ,
nifi poft prædictam fatisfactionem nec vi-
vis nec mortuis cominunicare minime debe-
mus : quia qui rapit pecuniam proximi fui ,
iniquitatem facit ; qui autem pecuniam Ec-
clefiæ abftulerit , facrilegium facit . Qui non
folum facrilegi , fed etiam fures facrilegi , &
lupi , atque homicide , pauperumque necato-
res , & infuper anathematis vinculo damnati
coram Deo & fanctis ejus efficiuntur . Capi-
tul. II. a. 814. cap. 12.
Ut Chriftiani ex propinquitate fui fanguinis
connubia non ducant .
CCCCVIII. Ne Chriftiani ex propinqui
tate fui fanguinis connubia ducant , nec fine
benedictione facerdotis cum virginibus nube-
re audeant ; neque viduas abfque fuorum fa-
cerdotum confenfu & conhibentia plebis du-
cere præfumant . Supra c. 130.
De eò qui fe inceftuofo ordine bis perfonis
quibus a divinis regulis probibitum
eft conjunxerit .
CCCCIX. Si quis fine gradu fe inceftuofo
or-
cap. 3. Talium enim fcelerum patratoribus , ficut
in Capitularibus gloriofiffimorum Imperatorum Ca-
rol & Ludovici continetur , nifi poft puram
publicam pænitentiam , & per Ecclefia fatisfactio
nem , &per impofitionem manus Epifcoporum , nec
vivis nec mortuis communicare debemus . Vide
infra cap. 427. ubi adnotamus hæc fumpta effe
ex epift. 105. S. Bonifacii .
 LIBER
ordine cum his perfonis, quibus a divinis re-
gulis prohibitum eft conjunxerit , ufquequo
poenitentiam fequeftratione teftentur , utrique
communione priventur , & neque in palatio
habere militiam neque in foro agendarum
cauffarum licentiam habebunt . Nam qui mo-
do prædicto fe incefto conjunxerint , Epifco-
pi feu Presbyteri , in quorum diocefi vel pa-
go actum fuerit , Regi vel judicibus fcelus
perpetratum adnuntient ; ut cum ipfis denun-
tiatum fuerit , fe ab corum communione aut
cohabitatione fequeftrent . Res autem eorum
ad primos parentes ufque ad fequeftrationem
perveniant , fub ea conditione , ut antequam
fegregentur , per nullum ingenium neque per
parentes neque per emptionem neque per
auctoritatem regiam ad proprias perveniant
facultates , nifi præfatum fcelus fequeftratio-
nis feparatione & poenitentia fateantur .
Ex libro legum Theodofii III. capitulo XI.
de inceftis .
CCCCX. Quod incefti non fint ( 1 ) legi-
timi heredes, fed infamia fint notatæ utræ
que perfonæ ,
Ut nullus devotam Deo virginem vel viduam
conjugem accipiat .
CCCCXI. Ut deinceps , ficut canones ec-
clefiaftici prohibent , nullus Deo devotam
virginem , nullus fub religionis habitu confi-
ftentem , five viduitatis continentiam profef-
fam , vel fui proximam generis , aut etiam
de cujus admixtione inceftivæ notam poffit
fubire infamiæ , inlicito connubio aut vi aut
confenfu accipiat conjugem ; quia nec verum
poterit effe conjugium quod a meliori pro-
pofito deducitur ad deterius , & fub falfi no-
minis copula inceftiva pollutione & fornica-
tionis immunditia perpetratur . Hoc vere ne-
fas fi agere amodo cujuslibet gentis homines
fexus utriufque tentaverint , infiftente facer-
dote vel judice , etiamfi nullus accufator fit ,
omnimodis feparati , exilio perpetuo relegen-
tur ; nec aliqua indefinitione fui , quoufque
vixerint , longitudine temporis excufentur ,
Quod blafphemiam Deo inferat qui fe cum
Deo facrata mifcuerit ,
CCCCXII . Scire vos convenit quia blaf-
phemiam Deo inrogat qui cum Deo facrata
vel cum velata femina fe commaculat .
Ut Clericus proprio bonore privetur fi cum
femina Deo facrata vel velata fe
commifcuerit ,
CCCCXIII. Si Clericus cum velata femi-
na vel cum Deo facrata fe maculaverit , pro-
prio honore privetur ,
Tom. III,
(1) Quod incefti non fint . ) Vide infra Ad-
dit. III. cap 104. ubi bene malta habentur quæ
し
VI. 305
Quod facrilegi & violatores juxta Apoftolum
fint qui violant facratarum femi-
narum corpora .
CCCCXIV . Sciendum eft omnibus quod
Deo facratarum feminarum corpora per vo-
tum propriæ fponfionis & verba facerdotis
Deo confecrata templa effe fcripturarum te-
ftimoniis comprobantur . Et ideo violatores
earum facrilegi ac juxta Apoftolum filii per-
ditionis effe nofcuntur .
Quod fornicatio omnibus peccatis periculofior
effe perhibetur .
CCCCXV, Quod pene omnibus peccatis
gravior & deterior fit fornicatio , & veraci-
ter dici poteft laqueus mortis , & puteus in-
ferni , ac vorago perditionis , eo quod adul-
teri vel luxuriofi propter cordis inopiam per-
dunt animas fuas . Nam , ut ait fcriptura ,
pretium fcorti vix unius eft panis ; & qui
fe jungit meretrici unum corpus efficitur ,
Et qui luxuriatur , mortuus eft in corpore
vivente ,
Quales debeant fcripturæ valere .
CCCCXVI. Scripturæ quæ diem & an
num habuerint evidenter expreffum , atque
fecundum legis ordinem confcriptæ effe no-
fcuntur feu conditoris vel teftium fuerint
fignis aut fubfcriptionibus roborata omni
habeantur ftabiles firmitate . Vide fupra cap,
148.
Ut ita valeat commutatio ficut & emptio
CCCCXVII. Commutatio fi non fuerit
per vim & metum extorta " talem qualem
& emptio habeat firmitatem , Supra c. 152 ,
De excommunicandis judicibus & potentibus
qui non fe emendaverint”,
CCCCXVIII. Ut judices aut potentes qui
pauperes opprimunt , fi commoniti a Pontifice
fuo fe non emendaverint , excommunicentur ,
Ut Epifcoporum judicio inceſta matrimonia
emendentur,
CCCCXIX. Præcipimus ut juxta decreta
canonum adulteria & incefta matrimonia
quæ non funt legitima , prohibeantur & Epi-
fcoporum judicio emendentur .
In eo loco manendum unicuique ubicunque
votum voverit
CCCCXX , Ut unufquifque in loco ubi con-
ftitutus fuit , & ubi votum vovit , ibi ma-
neat , & ibi reddat vota fua .
Quod maximum peccatum fit ſpiritalis com
matris conjunctio ,
CCCCXXI. Sciendum eft omnibus quod
Cc 3 con-
in ifto capitulo non extant ,
 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
306
conjunctio fpiritalis commatris maximum pec-
catum fit , & divortio feparandum , atque
capitali fententia multandum > vel peregri-
natione perpetua delendum ,
De eo qui paganas obfervationes fecerit .
CCCCXXII . Decrevimus , ficut & ante-
ceffores vel parentes noftri olim decreverunt ,
ut qui paganas obfervationes in aliqua re fe-
cerit , multetur & damnetur quindecim foli-
dis . Supra V. 3:
Præceptio ut mancipia Chriftiana paganis
vel Judæis non tradantur .
CCCCXXIII . Præcipimus generaliter ( 1 )
omnibus ut mancipia Chriftiana paganis vel
Judæis non tradantur .
Ut omnes noverint quantum malum fit Deo
facratas vel reliquas inceftare ,
CCCCXXIV. Jubemus omnes fcire omni-
bufque facerdotibus prædicare atque fub pœna
facrilegii denuntiare quantum malum & quam
maximum flagitium fit cum Deo devotis fe-
minis viduis vel virginibus , five cum vela-
tis , five cum Deo devotis , maximeque cum
fanctimonialibus & facratis Deo virginibus
vel viduis , tam in monafteriis quam & ex-
tra commifceri . Nam hoc peccatum duplex
effe non dubium eft . Ut verbi gratia dica-
mus , cujus vindicte reus fit puer ante do-
minum fuum qui uxorem domini fui adul-
terio violaverit , quanto magis ille qui fpon-
fam Chrifti creatoris cœli & terra putredi-
ne fuæ libidinis commaculaverit ? dicente
beato Paulo Apoftolo : An nefcitis quia cor-
pora veftra templa fint Spiritus fancti ? Et
alibi : Nefcitis quia templum Dei eftis ,
Spiritus Dei habitat in vobis ? Si quis au-
tem templum Dei violaverit , difperdet illum
Deus , Templum enim Deifan&tum eft , quod
eftis vos . Et iterum idolatriæ fervituti adul-
teros & fornicatores in fermone & numero
peccatorum jungit dicens : An nefcitis quia
iniqui regnum Dei non poffidebunt ? Nolite
errare ; quia neque fornicarii , neque idolis
fervientes , neque adulteri , neque molles
neque mafculorum concubitores , neque fures,
neque avari , neque ebriofi , neque maledici ,
neque rapaces , regnum Dei poffidebunt .
Ut quia neceffitas bellorum cogit , parspecu-
nia quæ Ecclefiæ debetur , aliquanto
tempore fub precario retineatur .
CCCCXXV . Affentimus cum confilio fer-
vorum Dei & populi Chriftiani , propter im-
minentia bella & perfecutiones ceterarum gen-
tium quæ in circuitu noftro funt , ut fub
(1 ) Præcipimus generaliter . ) Vide fupra ca
put 119. iftius libri .
( 2 ) Mater noftra Ecclefia , ) Lib. 2 , cap. 41 ,
precario & cenfu aliquam partem ecclefialis
pecuniæ in adjutorium exercitus noftri cum
indulgentia Dei aliquanto tempore retinea-
mus , ea conditione , ut annis fingulis de
unaquaque cafata folidus , id eft , duodecim
denárii ad Ecclefiam vel monafterium red-
dantur ; eo modo ut fi moriatur ille cui pe-
cunia commodata fuit , Ecclefia cum pro-
pria pecunia reveftita fit , & iterum , fi ne-
ceffitas cogat & Princeps jubear , precarium
renovetur , & refcribatur novum . Hoc omni-
no obfervetur , ut Ecclefiæ vel monafteria
penuriam & paupertatem non patiantur ,
quorum pecunia in precario præftata fit , fed
fi paupertas cogat , Ecclefiæ & domui Dei
reddatur integra poffeffio . Supra V. 3.
Ut Ecclefiarum privilegia , vel facultatem ,
five quicquid ad eafdem pertinet ,
nullus invadere præfumat , 1
CCCCXXVI. Præcipimus omnibus ditioni
noftræ fubjectis ut nullus privilegia Ecclefia-
rum vel monafteriorum infrangere , refque
Ecclefiarum invadere , vel vaſtare , aut alie-
nare , vel facultates earum diripere præfu-
mat , nec fine precaria poffidere pertentet ;
quia , ficut a fanctis patribus inſtructi fu-
mus , graviffimum peccatum hoc effe dino-
fcitur , teftante facra fcriptura , quæ ait :
Qui abftulerit aliquid patri vel matri , &
dicit hoc non effe peccatum , homicidii par-
ticeps eft . Pater nofter fine dubio Deus eft ,
qui nos creavit Mater noftra Ecclefia ( 2 )
que nos baptifmo fpiritaliter regeneravit .
Ergo qui Chrifti pecunias Ecclefia fraudat ,
vel rapit , five vaftat , vel alienat , homici-
da ante confpectum jufti judicis effe depu-
tabitur . De quo quidam fapientium dicit :
Qui rapit pecuniam proximi fui , iniquita-
tem facit . Qui autem pecuniam Ecclefiæ ab-
ftulerit , facrilegium facit , Capital, I. a.
803. c. 3.
Ut neque Rex neque fecularium quifquam
per vim prædia Ecclefiarum rapiat , que
Epifcopi , Abbates , vel Abbatilla regeve
videntur .
CCCCXXVII. Omnibus , nos ipfos corri
gentes , pofterifque noftris exemplum dan-
tes , generaliter interdicimus ut nullus laicus
homo , vel Imperator , vel Rex , aut aliquis
Præfectorum vel Comitum , feculari potefta-
te fultus , fibi per violentiam rapiat aur a
nobis competere vel quocunque modo inva-
dere præfumat monafterium aut prædia vel
quafcunque res de poteftate Epifcopi vel Ab-
**
batis aut Abbatiffe , & incipiat ipfe vice
Abbatis regere & habere fub fe monachos &
pecuniam poffidere que fuit Chrifti fanguis
ne
Unam matrem fan&tam Ecclefiam , quæ eos inte-
merato facri fontis utero gignit .

LIBER
ne comparata . Talem hominem antiqui ( 1 )
patres nominabant raptorem & facrilegum
& homicidam pauperum & lupum diaboli
intrantem in ovile Chrifti , & maxime ana-
thematis vinculo damnandum ante tribunal
Chrifti . De talibus memores eftore fcriptu-
re fancti Pauli Apoftoli ad Timotheum di-
centis Divitibus bujus feculi præcipe non
fublime fapere, neque fperare in incerto di-
vitiarum , fed in Deo , qui præftat omnia .
Tales fi Ecclefiæ correctionem non reci-
piunt , ethnicis & publicanis funt fimiles ,
quibus nec vivis nec mortuis communicat Ec-
clefia Dei . Talibus , qui & hic & ibi repe-
riuntur , cum tuba Dei clangamus , ne ta-
centes damnemur , ut fimul cum eis perea-
mus, Si autem impietas horribilis eft Deo ,
ille qui impie agit , certe feparatus eft talis
a Deo, & anathemati jufte fubjicitur . Ana.
thema enim nihil aliud fignificat nifi a Deo
feparationem , ficut in veteri & novo refta-
mento judicium de anathemate fignificat ,
De his qui non folum de rebus fuis aliquid
Ecclefie non conferunt , fed etiam ab
aliis conlatas injuſte poſſident ,
CCCCXXVIII. Placuit nobis , &ab omni-
bus obfervari convenit , ut quia nonnulli me.
mores fui per quaslibet fcripturas pro reme-
dio animæ fuæ de facultatibus fuis Ecclefiis
aliquid contuliffe probantur , quod a diver
fis Deum minus timentibus hactenus morti-
fera calliditate tenetur , ita ut aliorum ob-
latio illis pertineat ad ruinam nec intueri
corde poffunt diem judicii Domini hoc qui
cupiditatis delectantur ardore quicunque
immemor interitus fui res Ecclefiis , ut fu-
pra diximus , delegatas injufte poffederit præ-
fumpferitque retinere , & veritate comperta ,
res Dei fervis diffimulaverit reformare , ab
omnibus Ecclefiis fegregatus a fanéta com-
munione habeatur extraneus , nec aliud me-
reatur habere remedium nifi cum culpam pro-
priam rerum emendatione purgaverit . Indi-
gne enim ad altare Domini properare per-
mittitur qui res ecclefiafticas aut audet ra
pere aut injufte poffidere . Qui vero in hac
iniqua defenfione perdurant , ut necatores pau-
perum omnes judicandi funt , quod corum
taliter alimenta fubtraxerint , Sacerdotalis ta-
men debet effe provifio ut vindictam admo-
nitio manifefta præcedat
præcedat , & res ufurpatas
injufte qui abftulit , adhibita æquitate refti-
tuat . Quod fi neglexerit , & neceffitas com-
pulerit , poftea prædonem facerdotalis diftri-
Atio maturata percellat . Neque quifquam per
regna abfque proprii Epifcopi auctoritate res
difpenfare nitatur ; quia Dei potentia cun-
Borum regnorum terminos fingulari domina-
tione concludit , Qui vero his noftris fanctio-
( 1 ) Talem bominem antiqui . ) Hæc ufque ad
ne tacentes damnemur defcripta funt ex epift.
ros. S. Bonifacii Archiepifcopi Moguntini , Ex-
tant autem abbreviata fupra in fine capitis 407.
(2 ) Omnibus fcire volumus . ) Caput iftud ' vi-
i
VI . 307
nibus contraierit , & quæ neglexit , legibus
emendare tardaverit vel deinceps in præ-
dicta nequitia perdurare voluerit , omnes ho-
nores quos habere videbatur perdat , & a
nobis feculariter & legaliter ftrictim fortiter-
que puniatur , & a facerdotibus cœlefti gla-
dio feriatur . Et fi fe non correxerit > non
folum excommunicatus , fed etiam anathe-
matizatus moriatur ,
De rebus Ecclefiæ , quæ fibi jure debentur ,
ne in aliud transferantur .
CCCCXXIX . Sciendum eft omnibus quod
facrilegium fit res Ecclefiæ quocunque mo-
do injufte ab Ecclefiis , quibus jure deben-
tur , auferri & in aliud transferri . Supra cap,
395.
Quod homicida ante Deum deputentur qui
res Ecclefie vaftant .
CCCCXXX . Volumus ómnes fcire quod
qui Chrifti & Ecclefiæ pecunias auferunt
refque ejus fraudant , rapiunt , vaftant , vel
diripiunt , homicida ante Deum effe depu-
tantur : quia res pauperum , quos Ecclefia
pafcere debet , diripiunt . Supra c. 426. Ca-
pitul. II. a. 814. c. 14.
Ut capitali poena multentur qui facrilegia ,
adulteria , prædationes , aut deva
ftationes exercuerint .
CCCCXXXI. Sub pœna capitali facrile-
gia , adulteria , prædationes , vaftationefque
in regno noftro a quibufcunque fieri prohi-
bemus , ita ut fi voluntarie quis ex his unum
vel aliquid fecerit , de vita componat , &
omnes res ejus tam mobiles quam & immo
biles fifco noftro focientur , vel Ecclefiæ cu-
jus res vaftaverit , vel alienaverit , aut ab
ftulerit , tradantur , Maximum enim facrile
gium eft oblationes fidélium , quæ funt res
Ecclefiarum , auferre , vaftare , alienare , ins
vadere , vel fubripi . Nam , ut ait facra fcri-
ptura , neque facrilegi , neque adulteri , ne-
que prædones , vel vaftatores , qui funt ra-
ptores , regnum Dei poffidebunt . Et fi hi
qui res fratrum diripiunt , a regno Dei alie-
ni fiunt , quid fuper his fieri putatis qui res
Deo dicatas diripiunt vel auferunt . Nam
quanto gravius quis in præfenti feculo pec-
cat , tanto gravius in inferno torquebitur .
De viris , quod in caftitate uxores fuas di-
ligere eifque , ut vafi infirmiori , cufto-
diam & reliquam neceffitatem debeant im-
pendere ,
CCCCXXXII. Omnibus fcire volumus ( a )
quod , jubente Domino , viri uxores fuas in
caftitate debeant diligere , & eis , utpote vafi
infirmiori , honorem & cuftodiam atque cun-
Ata
7
detur fumptum effe ex Concilio Parifienfi fex-
to lib. 3. cap. 2. non tamen integrum . Vide
infra Additione II. cap. 23. & capitula Herar-
di Archiepifcopi Turonenfis cap. 67.
 308 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
ta quæ neceffaria funt , prour quifque po-
& rum infcio Epifcopo patiantur . Sed quicquid
tuerit , miniftrare fideliter debebit . Quod &
nos , qui miniftri Domini fumus nec fine
cauffa Dei gladium portamus , epifcopali in
vice omnium Epifcoporum atque regali au-
&toritate pro viribus cunctos agere jubemus .
De confervanda fide inter virum
& uxorem
CCCCXXXIII . Scire omnes volumus , fic-
ut & fæpius a Domini Epifcopis & reliquis
Dei fervis admoniti fumus , quod viri uxo-
ribus fuis , & uxores fimiliter viris fuis , ve-
raciter fidem & dilectionem fervare debent
non in aliquo ab his declinare , & quod
non liceat conjugatis neque pellicem neque
concubinam ( 1 ) habere
Ne Clerici cujuslibet ordinis a quibuslibet
laicis injurientur , vel apud alios quam
apud Epifcopos accufentur ,
CCCCXXXIV . Ut neque Presbyter , ne-
que Diaconus , neque Subdiaconus , de Ec-
clefiis trahantur aut injuriam aliquam eo-
?
EXPLICIT LIBER
INCIPIT
LIBER SEPTIMUS .
hæc
Nonnulla
& a fuishac
, capitula is
fapientiffim , pro brevitate
excerpta funtlibri canonum
, quædam de atque
de medio , quædam autem de fine . Quæ valde neceffaria habenda funt atque memoriter
retinenda , Reliqua vero tam ab eifdem quam & poftea a Domno Hludouvico
fuifque proceribus aucta funt ,
De primatu Ecclefiarum facerdotum .
I. Tunaquæque Ecclefia five unuf-
quifque facerdos fuum prima-
tum teneat , ficut in anti-
quis canonibus conftitutum
U Ut nemo Clericorum , relicto Epifcopo proprio
eft .
Ut omnis ordo Clericorum Epifcopo fuo
Subjectus maneat .
L
II. Clerici qui præficiuntur in ptochiis ,
vel qui ordinantur in monafteriis vel bafili-
cis martyrum , fub Epifcoporum qui in una-
quaque civitate funt' fecundum fan&torum
patrum traditiones , poteftate permaneant ,
nec per contumaciam ab Epifcopo fuo diffi-
liant . Quicunque vero audent evertere hu-
( 1 ) Neque pellicem neque concubinam . ) Conci-
lium Parifienfe ibidem : Et quod uxores haben-
tes neque pellicem neque concubinam habere de-
beant .
quis adverfus eos habuerit , in notitiam Epi-
fcopi proprii perducat ; & ipfe cauffam ju-
ftitia præeunte difcutiens animo Clericos ac-
cufanti fatisfaciat .
De bis qui innocentes apud Principem vel
apud alios accufaverint .
CCCCXXXV. De his qui innocentes ad
Principes aut judices accufare convicti fue-
rint , fi Clericus honoratior fuerit , ab offi-
cii fui ordine degradetur . Si vero fecularis
poenam quam ipfi , fi convicti effent , paf-
furi erant patiatur . Et infuper fi talis cauf-
fa fuerit unde vivere debeant ? a facerdoti-
bus publica pœnitentia multentur , ut fpiri-
tus falvus fit in die Domini .
Ut Clerici de bis cauffis quas feculi leges
non admittunt , minime impetantur .
CCCCXXXVI. Nullæ cauffæ a judicibus
ecclefiafticis audiantur quæ legibus non con.
tinentur , vel quæ prohibitæ effe nofcuntur ,
SEXTUS
capitelevitate a ,Domno
fententiæ Karolo
quædam vero
ejus filio
jufcemodi formam quocunque modo , nec
proprio fubjiciuntur Epifcopo , fiquidem Cle-
rici funt , canonum correptionibus fubjiciant .
Si vero laici vel monachi fuerint , commu-
nione priventur .
ad negotia fecularia migret .
III. Quod non oporteat Sacerdotem vel
Clericum habentes adverfus invicem negotia
proprium Epifcopum relinquere & ad fecu
faria negotia convolare ( 2 ).
Ut Presbyter vel Diaconus abfque Epifcopi
proprii confenfu nibil præfumant .
IV. Presbyteri & Diaconi præter Epifco-
pum nihil agere pertentent . Capit. a. 799. c. 5.
Ut
( 2 ) Ad fecularia negotia convolare . ) Supra
lib. 5. cap. 22. monuimus hic legendum effe
fecularia judicia .
 LIBER
Ut tempus pænitentum in confideratione
Epifcopi confiftat ,
V. Penes Epifcopos erit poteftas , modum
converfationis pœnitentum probantes , vel
humanius erga eos agere , vel amplius tem-
pus adjicere . Ante omnia vero præcedens
eorum vita & pofterior inquiratur , & ita
eis impertiatur humanitas .
De pænitentum converfatione & fide ,
VI, Converfatio poenitentum & fides tem-
pus adbreviat .
De fructuum oblationibus quæ miniftris
Ecclefie conferuntur .
VII. Si quis oblationes Ecclefia extra Ec-
clefiam accipere vel dare voluerit præter E-
piscopi confcientiam vel ejus cui hujufcemo-
di funt officia commiffa , nec cum ejus vo-
luerit agere confilio , anathema fit ,
De his quæ in ufus pauperum conferuntur ,
VIII. Si quis oblata dederit vel acceperit
præter Epifcopum vel eum qui conftitutus
eft ab eo ad difpenfandam mifericordiam pau-
peribus , & qui dat & qui accipit anathema
fit . V. 24.
Ut quicunque fynodalem excommunicationem
tranfgreffus fuerit , in alia fynodo
Spem recuperationis amittat ,
IX. Si quis Epifcopus damnatus a fyno
do , vel Presbyter aut Diaconus a fuo Epi-
fcopo , aufi fuerint de facro minifterio ali-
quid contingere , five Epifcopus juxta præce-
dentem confuetudinem › five Presbyter aut
Diaconus , nullo modo liceat ei nec in alio
fynodo reftitutionis fpem aut locum habere
fatisfactionis . Sed & communicantes ei omnes
abjici de Ecclefia ; & maxime fi poftquam
didicerint hoc factum effe , communicare ten-
taverint .
Ut excommunicatis , five bis qui Ecclefias
deferunt , nemo communicet .
X. Cum excommunicatis non licere com-
municare ; nec cum his qui per domos con-
veniunt , devitantes orationes Ecclefiæ , fimul
orandum eft . Ab alia Ecclefia non fufci-
piendum qui in alia minime congregatur .
V. 25.
De conturbatoribus Ecclefiæ opprimendis ,
XI. Si quis Ecclefiam Dei conturbare &
follicitare perfiftit , tanquam feditiofus per
poteftates exteras opprimatur .
Út monachi Epiſcopis fuis ubique fubjecți
maneant .
XII. Monachos per unamquamque civita-
tem aut regionem fubjectos effe Epifcopo ,
& quietem diligere , & intentos effe tantum-
(1)Tempora pænitudinis . ) Vide capitula Ifaaci Epifcopi Lingonenfis tit. 1. cap. 29.
VII. 309
modo jejunio & orationi in locis quibus
renuntiaverunt feculo permanentes . Nec ec-
clefiafticis vero nec fecularibus negotiis com-
municent , vel in aliqua fint moleftia pro-
pria monafteria deferentes ; nifi forte eis præ-
cipiatur , propter opus neceffarium , ab Epi
fcopo civitatis . V. 27.
Ut unufquifque Ecclefiæ cui ordinatus eft
miniftret .
XIII. Clericum permanere oportet in Ec-
clefia cui in initio ab Epifcopo pratitulatus
eft , & ad quam confugit quafi ad potiorem .
Hoc autem refutantes revocari debere ad
fuam Ecclefiam in qua primitus ordinatus
eft , & ibi tantummodo miniftrare . Si quis
hanc definitionem transgreffus fuerit , decre
ta fynodus a proprio gradu recede-
vit fan&
re . V. 28,
De fufcipiendis bis qui perfecutionem
patiuntur,
XIV. Statuimus per omnia ut hi qui per
fecutionem patiuntur a pravis quibufque vel
infidelibus , fufcipiantur a juftis" & fidelibus ,
De lege & confuetudine .
XV. Aliqua canone & ordine tenentur ,
aliqua confuetudine firmata funt .
De alienis finibus non ufurpandis .
XVI. Inhibitum eft ne quis alienos fines
ufurpet , aut per præmium vel favorem ali-
cujus terminos patrum ftatutos tranfcendat .
Quamquam novella fuggeftiones , quæ vel
obfcuræ funt , vel fub genere latent , infpe
Ate a nobis formam accipiant & quod in
laicis reprehenditur , id multo magis debet
in Clericis prædamnari . Univerfum Conci-
lium dixit : Nemo contra Prophetas , nemo
contra Evangelium vel contra Apoftolum
facit aliquid abfque periculo .
Ut tranfgreffores canonum excommunicentur
XVII. Transgredientem canonum defini-
tionem excommunicatum effe præcipimus .
Ut Epifcopus curam monafteriorum gerat .
XVIII . Epifcopum convenit civitatis com
petentem monafteriorum providentiam gere-
re . V. c. 29.
De monendis bis qui ordinantur .
XIX. Si quis Clericus ordinatur , moneri
debet conftituta fervare .
De fatisfactione pœnitentiæ .
XX. Satisfactio pœnitentiæ non eft tam
temporis longitudine quam cordis compun-
&tione penfanda .
De menfura poenitentiæ .
XXI. Tempora pœnitudinis ( 1 ) , habitą
mo-
 310 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
moderatione , Epifcopi arbitrio funt confti-
tuenda , prout infpectorum animos viderit
effe devotos . Pariter etiam habentes ætatis
fenilis intuitum & periculorum quorum-
• De arbitrio Epifcopi erga poenitentes .
que aut ægritudinum refpicientes neceffita-
tęs , V. 133 :
De malorum ordinatione vitanda .
XXII. Qui tales ordinat facerdotes quales
effe non debent , non eft hoc confulere po-
pulis , fed nocere
" nec præftare regimen ,
fed augere difcrimen .
De Epifcopis qui inutiles ordinaverint ,
XXIII. Qui in ordinandis Sacerdotibus fan-
&torum patrum ftatuta neglexerunt , & quos
refutare debuerunt confecrarunt . Unde fi qui
Epifcopi talem ordinaverint facerdotem qua-
lem effe non liceat etiamfi aliquo modo
damnum proprii honoris evaferint ordina-
tionis tamen vim ulterius non habebunt
nec ei facramento umquam intererunt quod
neglecto judicio præftiterunt .
De cavendis inlicitis ordinationibus ,
XXIV. Ab inlicitis ordinationibus eft ab-
ftinendum . Et fi quæ factæ funt ordinatio
nes inlicitæ , removeantur . Nec tantum pu-
temus petitiones valere populorum, ut cum
his parere cupimus , contra voluntatem Do-
mini Dei noftri , que nos peccare prohibet ,
aliquid agamus . Vide infra cap. 65.
De rebaptizatis non ordinandis ,
XXV. Non eft permittendum ut rebapti-
zati ad clericatus gradum promoveantur .
V. 131 .
Ut qui excommunicatis fine licentia commu-
nicaverit damnetur
XXVI. Si quis excommunicatus fuerit pro
fuo neglectu , & tempore excommunicatio-
nis ante audientiam communicare præfumpfe-
rit , ipfe in fe damnationis judicetur protu-
liffe fententiam . V. 30.
De non vendendis rebus Ecclefiæ .
XXVII . Placuit ut Presbyteri non vendant
rem Ecclefiæ , ubi funt conftituti , nefcienti-
bus Epifcopis fuis . V. 31.
Ut abfque licentia Epifcopi ad virgines vel
viduas Clerici non accedant .
1 XXVIII. Clerici vel continentes ad vi-
duas vel virgines nifi ex juffu Epifcoporum
vel Presbyterorum non accedant . Et hoc
non foli faciant fed cum conclericis vel
cum his quibus Epifcopus aut Presbyter juf-
ferit . Nec ipfi Epifcopi vel Presbyteri foli
habeant acceffum ad hujufcemodi feminas
fed ubi Clerici præfentes funt aut graves ali-
qui Chriſtiani .
De appellatione primæ fedis .
XXIX. Ut primæ fedis Epifcopus non ap-
pelletur princeps facerdotum aut fummus
facerdos , aut aliquid hujufcemodi fed tan-
tum primæ fedis Epifcopus .
XXX. Pœnitentibus fecundum differentiam
peccatorum Epifcopi arbitrio pœnitentiæ tem-
pora decernantur
De manumiffionibus .
XXXI. Manumiffiones in Ecclefia celebran-
dæ . V. 32.
Ut nemini fit facultas , relicta principali ca-
thedra , in Ecclefia in fua diocefi vel
in re propria diutius refidere .
XXXII. Placuit ut nemini fit facultas
ta principali cathedra
reli & ad aliam Eccle-
fiam in diocefi conftitutam fe conferre vel
in re propria diutius quam oportet confti-
tutum curam vel frequentationem agere &
propriam plebem neglegere . Vide fupra lib.
I. c. 40.
De defenforibus Ecclefiæ a Rege pofcendis .
XXXIII. Defenfores Ecclefiarum adverfus
potentias fecularium vel divitum ab Impe-
ratore funt pofcendi .
De occurfu Clericorum ad Concilium .
XXXIV. Placuit ut quotienfcunque Con-
cilium congregandum eft , Epifcopi & Pres-
byteri , qui neque ætate neque ægritudine
aut alia graviori neceffitate impediuntur ,
competenter occurrant . Quod fi occurrere
non potuerint , excufationes fuas in tracto-
ria fubfcribant .
De lectore unius Ecclefiæ in alia Ecclefia
non promovendo .
XXXV . Placuit ut qui femel in Ecclefia
legerit , ab alia Ecclefia ad clerum non te-
neatur aut promoveatur . Et ut ab electis
judicibus non fit provocandum .
De remiffione pænitentium .
XXXVI. Pœnitentes quicunque ex gravio-
ribus five ex levioribus culpis poenitentiam
gerunt , fi nulla interveniat ægritudo , quin-
ta feria ante Pafcha eis eft remittendum ,
Ceterum de pondere æftimando delictorum
Sacerdotis eft judicare . V. 132 .
De non invadenda alterius parrochia .
XXXVII. Non oportet transferri termi-
nos a patribus conftitutos " ut alterius par-
rochiam alter invadat , atque illic celebrare
divina myfteria , inconfulto eo cui commiffa
eft , præfumat . VI. 381 .
De jufto baptifmate non iterando .
XXXVIII . Rite baptizatos illo dono ite-
rari non poffe . Et aliter fola aqua lotos ba-
ptizare in nomine Patris & Filii & Spiritus
fancti neceffe eft provideri .
De
 LIBER
De ultione peccatorum ,
XXXIX. In Ecclefia peccata populi inul-
ta remanere non debere .
De probibitis non defpiciendis .
XL. Si quis interdicta difpexerit , gradus
fui periculo fubjacebit .
De prævaricatoribus canonum fubmovendis .
XLI. Quiſquis Sacerdotum contra interdi-
ta canonum fecerit
& a fuo eft officio fub-
movendus . Et veniam fibi deinceps noverit
denegari .
De dilatione temporum erga eos qui ad
facros ordines promoventur .
XLII, Qui fe divinæ militiæ defiderat man-
cipari, five inter Lectores , five inter Exor-
ciftas quinquennio teneatur , Exinde Acoly-
thus vel Subdiaconus quatuor annis . Et fic
ad benedictionem diaconatus fi meretur
accedat , in quo ordine quinque annis , fi in-
culpate gefferit , adhærere debebit . Et poft-
ea, fi probus fuerit , facerdos efficiatur .
De confeffione fcelerum ,
XLIII. Manifeftum eft confiteri eum de
crimine qui indulto & A delegato judicio pur-
gandi fe occafione non utitur . Nihil enim
intereft utrum in præfenti examine omnia
quæ dicta funt de eo comprobentur , cum
ipfa abfentia pro confeffione conftat . V. 37.
Ut doctoribus contraria non doceantur.
XLIV. Non debere quemquem ad inju-
riam doctorum vindicare doctrinam : quia
timeo ne conhibere fit hoc tacere . Et alibi :
Merito cauffa nos refpicit fi filentio favea-
mus errori .
De profundioribus quæftionibus ,
XLV. Profundiores quæftiones nec conte-
mnendæ funt nec penitus afferendæ .
De non neglegendis præceptis canonum , fed
viriliter exercendis ,
XLVI. Nec otiofa nobis effe patitur qui
exercenda , non neglegenda , donavit .
De non ftudendo novitati .
XLVII. Si ftudere incipiamus novitati
traditum nobis a patribus ordinem calcabi-
mus .
Ut nullus facerdos in alterius parrochia
aliquid præfumat .
XLVIII. Sit unufquifque facerdos concef-
fis fibi contentus limitibus , nec in alterius
parrochia quicquam præfumat ; ne ufurpa-
(1) Interiorum . ) Certum eft legendum hic
effe inferiorum . Sed omnia vetera Benedicti
Levite exemplaria habent interiorum . Itaque
nihil mutare voluimus ,
VII. 311
tione locus alicujus in alterius concedatur
injuriam .
De non ignorandis canonibus .
XLIX. Nulli facerdoti liceat canones igno
rare .
De populo docendo.
L. Docendus eft populus non fequendus ,
Ut aliqua conditione obligatus abfque petitio-
ne domini fui non ordinetur.
LI. Qui originali aut alicujus conditione
obligati funt non debent ab Epifcopis or-
dinari , nifi forte eorum petitio aut volun-
tas accefferit qui aliquid fibi in eos vindi-
cant poteftatis . Debet enim effe immunis
ab aliis qui divinæ militiæ fuerit adgregan-
dus .
De malis funditus abfcidendis .
LII. Ea quæ male pullulant radicitus evel,
lantur , & meffem dominicam zizania nulla
corrumpant ,
De non exigendis ufuris .
LIII. Ufuram non folum Clerici fed nec
laici chriftiani exigere debent . V. 38.
De pravis perfequendis .
LIV. Aliter nobis commiffos regere non
poffumus nifi eos qui funt perditores aut
perditi zelo fidei dominicæ perfequamur , &
fanis mentibus , ne peftis hæc latius devulge-
tur ,
feveritate qua poffumus abfcidamus .
De plebe adverfus facrilegos cuftodienda ..
LV. Ante tribunal Domini de reatu ne-
glegentiæ fe non poterit excufare qui ple-
bem fuam contra facrilegæ perfuafionis au-
&tores noluerit cuftodire ,
De utilitate gregis & paftoris ,
LVI. Aliter unus grex & unus paftor non
fumus
dicens : nifi quemadmo
Simus dum tiApoftolus
autem perfec in eodemdocet
fen-
fu & in eadem fapientia.
De tepidis doctoribus ,
LVII. Interiorum ( 1 ) ordinum culpæ ad
nullos magis referendæ funt quam ad defides
neglegentefque ( 2 ) doctores : qui multam
fæpe nutriunt peftilentiam , dum neceffariam
diffimulant adhibere medicinam ,
Quomodo dubia vel obfcura teneantur .
LVIII. In his quæ vel dubia vel obfcura
fuerint id noverimus fequendum quod nec
præceptis evangelicis contrarium nec decretis
fanctorum invenitur adverfum .
De
( 2 ) Neglegentesque . ) Nam parva negligentia
Pontificis , ingens animarum difcrimen eft , ut
ait Dionyfius Exiguus in epiſtola ad Julianum .
 LARIUM REGUM FRANCOR UM
312 CAPITU
De uxoribus & concubinis ,
LIX. Non omnis . mulier viro juncta uxor
eft viri , neque omnis filius heres eft patris .
Itaque aliud eft uxor , aliud concubina , Sic
& aliud ancilla , aliud libera . Et alibi : Non
eft dubium ( 1 ) eam mulierem non pertine-
re ad matrimonium in qua docetur nuptiale
non fuiffe myfterium .
De concubinis relinquendis .
LX. Non eft conjugii duplicatio quando ,
ancilla relicta , uxor affumitur , fed profectus
eft honeftatis .
De abftinendo a licitis .
LXI. Oportet , qui pro inlicitis ( 2 ) vey
niam pofcit , etiam a multis licitis abftinere .
Quod pœnitentibus nulla lucra negotiationis
exercere conveniat .
LXII. Nulla lucra negotiationis ( 3 ) pœ-
nitentibus exercere convenit . Quia difficile
eft inter vendentis ementifque commercium
non intervenire peccatum .
De reatu potentum.
LXIII. Reatu majore delinquit qui potio-
re honore perfruitur ; & majora facit vitia
delictorum fublimitas dignitatum ,
Ut pravi non confecrentur .
LXIV. Quifquis pravorum confecrator ex-
titerit facerdotum , factum fuum ipfe diffol-
vat ; & quod commifit inlicite , aut a de-
cefforibus fuis invenit admiffum , fi proprium
periculum vult vitare , damnabit .
Ut injufta populi petitio effectu caveat
LXV. Nec tantum putemus petitiones va
lere populorum ut , cum his parere cupimus ,
contra voluntatem Domini Dei noftri , qui
peccare prohibet , aliquid agimus . Supra
cap. 24.
De poteftate data non abutenda .
LXVI. Privilegium meretur amittere qui
permiffa fibi abutitur poteftate ,
Ut nemo poenitentem alterius parrochia
abfolvat .
LXVII. Nullus facerdos in alterius civi-
tate vel diocefi pœnitentem , vel fub manu
pofitum facerdotis , vel qui reconciliatum fe
effe dixerit , fine confenfu & litteris Epifco-
pi vel Presbyteri in parrochia , Presbyter aut
Epifcopus in civitate fufcipiat .
(1 ) Non eft dubium . ) Vide infra cap. 105.
iftius libri .
(2 ) Qui pro inlicitis . ) Sanctus Gregorius lib.
9. Indict. 4. epiftola 39. Licebat enim bibere , fi
voluiffet . Sed quia illicita fe feciffe meminerat ,
De criminofis non promovendis .
LXVIII . Ad clerum criminofi nequeant
promoveri ; & in clero pofiti , fi in aliqui-
bus criminibus inventi fuerint a fuis offi-
ciis arceantur ,
De bis qui variis paſſionibus invetiti funt »
LXIX. Dæmoniis aliifque paffionibus in-
retitis minifteria facra tractare non licet .
De mortuis temere non judicandis .
LXX. Non eft temere judicandum de his
qui ad Deum migraverunt .
De contentione vitanda .
LXXI. Summopere contentio eft vitanda .
L.
Quod mali, bona miniftrando , fibi
noceant ,
LXXII. Mali , bona miniftrando , fibi tan-
tummodo nocent ? nec Ecclefiæ facramenta
commaculant .
Ut vivente viro vel uxore nemo eorum alteri
conjugio copuletur .
LXXIII. Qui , interveniente repudio , alio
fe matrimonio copularunt ; quos in utraque
parte adulteros effe manifeftum eft , Qui ve
to vel uxore vivente , quamvis diffociatum
videatur effe conjugium , ad aliam copulam
feftinarunt , nec poffunt adulteri non videri ,
in tantum ut etiam hæ perfonæ quibus
conjuncti funt , adulteri effe monftrentur .
De poteftate Epifcopi in parrochia fua .
LXXIV. Ut unufquifque Epifcopus habeat
fuæ parrochiæ poteftatem , & regat juxta re
verentiam fingulis competentem , & provi
dentiam gerat omnis poffeffionis quæ fub ejus
eft poteftate .
Ut nemo Clericorum abfque conferafu Epiſcopi
fui Principem adeat ,
LXXV. Si quis adire Principem neceſſa
ria cauffa depofcit , hoc agatur cum confilio
& tractatu Metropolitani & ceterorum Epi-
fcoporum ipfius provinciæ ,
De poteftate Epifcopi in rebus ecclefiafticis
LXXVI. Epifcopus ecclefiafticarum rerum
habeat poteftatem ad difpenfandum erga
omnes qui indigent , cum fumma reverentia
& timore Dei . Participet autem & ipfe qui-
bus indiget ; fi tamen indiget .
Ut Clericus extra fuam parrochiam abſquer
Pontificis fui permiffu non proficifcatur .
LXXVII , Non oportet facerdotem vel Cle-
ri-
laudabiliter a licitis abftinebat . Vide Capitula
Caroli Calvi tit. xxvII . cap. 12.
(3 ) Nulla lucra negotiationis . ) Vide Iſaa-
cum Lingonenſem tit 1. cap. 32.

LIBER
ricum fine juffione fui proficifci pontificis .
Qualiter Epifcopi provebantur .
LXXVIII. Epifcopi judicio Metropolita-
norum & eorum Epifcoporum qui circum
circa funt provehantur ad ecclefiafticam po-
teftatem .
Quod turbis electiones Epifcoporum non
concedantur .
LXXIX. Non eft permittendum turbis ele-
Яiones eorum facere qui funt ad facerdotium
provehendi .
Ut Epifcopi terminos parrochiæ fuæ non
tranfeant .
LXXX. Qui funt fupra diocefim Epifcopi
nequaquam ad Ecclefias qua funt extra præ-
fixos fibi terminos accedant , nec eos aliqua
præfumptione tranſcendant .
Ut Epifcopi , nifi vocati , extra fuam dioce-
fim nullas ordinationes faciant .
LXXXI. Non vocati Epifcopi extra fuam
diocefim accedant propter ordinationes fa-
ciendas vel propter alias difpenfationes ec-
clefiafticas .
Quad ea quæ in provincia agenda funt ipfius
provincie fynodus difpenfet .
LXXXII . Servata vero ( 1 ) quæ fcripta
eft de gubernationibus regula , manifeftum
eft quod illa quæ funt per unamquamque pro-
vinciam ipfius provinciæ fynodus difpenfer ,
ficut Nicæno conftat decretum effe Concilio .
VI. 381.
De poteftate Primatis diocefeos .
" De Concilio univerfali .
LXXXIII. Si quis a Metropolitano lædi-
tur , apud Primatem diocefeos judicetur , Vi-
de infra cap. 314,
Ut accufatores Clericorum fine probatione
non recipiantur .
LXXXIV , Clericos vel laicos accufantes
Epifcopos aut Clericos paffim & fine proba-
tione ad accufationem recipi non debere , nifi
prius eorum difcutiatur exiftimationis opinio
vel fufpicio .
Ut criminofus vocem accufandi non habeat .
LXXXV. Is qui in aliquibus criminibus
inretitus eft vocem adverfus majorem natu
non habeat accufandi . Ab univerfis Epifco-
pis dictum eft : Si criminofus eft , non ad-
mittatur . Placet ,
Tom. III.
(1 ) Servata vero . ) Pro his verbis Angilra-
mnus Metenfis Archiepifcopus fcripfit : Salvo
Romana Ecclefiæ in omnibus primatu . Ingenue
autem fatentur Correctores Romani in Notis
ad Gratianum 5. q. 4. cap. 2. fe caput iftud
alibi reperire non potuiffe quam inter capitula
Hadriani . Hinc etiam accepiffe puto Sergium
Secundum ifta verba , quæ extant in epiftola de
.
VII.
313
Ut accufato locus unde ipfe eft concedatur ,
ubi teftes babere queat .
LXXXVI. Placuit ut accufatus vel accu-
fator in eo loco , unde eft ille qui accufa-
tur , fi metuit aliquam vim temerariæ mul-
titudinis , locum fibi eligat proximum , quo
non fit difficile teftes ejus perducere ubi
cauffa finiatur .
Ut Epifcopus ante juftam difinitionem nul-
latenus propria poteftate privetur .
LXXXVII . Adimi Epifcopo epifcopatum
antequam cauffæ ejus exitus appareat , nulli
Chriftiano videri jure poteft .
Ut nulli criminofo liceat accufare
Epifcopum ,
LXXXVIII. Epifcopum nulli criminofo li-
ceat accufare .
De Primate in accufatione Epifcopi
expetendo ,
LXXXIX. Si quis Epifcopus accufatur , ad
Primates ipfius provinciæ cauffam ejus defe-
rat accufator .
Ut accufator culpabilis non recipiatur .
XC. Si accufatoris perfona in judicio Epi-
fcoporum culpabilis apparuerit , ad arguen-
dum non admittatur nifi de propriis cauffis .
Vide fupra lib. 5. c. 395. & infra c. 119.
bujus libri .
Ut nemo ecclefiafticus teftificari compellatur ..
XCI. Ut nulla ad teftimonia ( 2 ) dicen-
dum ecclefiaftici cujuslibet pulfetur perfona .
XCII. Concilium univerfale nonnifi necef-
fitate faciendum .
De cauffis fpecialibus .
XCIII. Cauffæ quæ communes non funt in
fuis provinciis judicentur .
Ut Metropolitanus in alterius provincia
nibil præfumat .
XCIV. Unaquæque provincia fuo Metro-
politano & fuis comprovincialibus Epifcopis
fit contenta , nec aliquis in limitibus alte-
rius provinciæ quicquam præfumat ,
Ut contradicentibus non ordinetur Epiſcopus ,
XCV. Nolentibus Clericis vel populis ne-
mo debet Epifcopus ordinari . Sit facultas
Dd Cle-
N
vicariatu Drogonis Archiepifcopi Metenfis : Sal-
vo in omnibus hujus univerfalis Romanæ fedis
primatu .
(2 ) Ut nulla ad teftimonia , Caput iftud fum-
ptum eft ex canone primo Concilii quinti Car-
thaginenfis . Extat autem etiam in capite $9.
collectionis Africana .
 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
314
Clericis renitendi , fi fe viderint prægravari .
Et quos ex tranfverfo cognoverint non ti
meant refutare .
Quod tres Epifcopi præcepto Archiepifcopi
ordinare poffint Epifcopum .
XCVI. Si neceffitas fuerit , tres Epifco-
pi , in quocunque loco fint , Archiepifcopi
præcepto ordinare poffunt Epifcopum .
De contradictione ordinationis Epifcopi .
XCVII. Si de ordinatione Epifcopi fuerit
contradictio oborta , non præfumant ad pur-
gandum eum qui ordinatus eft tres jam , fed
poftuletur ad numerum unus vel duo in ea-
dem plebe cui ordinandus eft . Difcutiantur
ergo primo perfonæ contradicentium . Poftre
mo vero illa quæ objiciunt pertractentur . Et
cum purgatus fuerit fub confpectu publico ,
ita demum ordinetur Epifcopus ,
Ut Chorepifcopi modum menfuræ qui infacris
canonibus præfixus eft non excedant .
XCVIII. Emerfiffe reprehenfibilem & val-
de inolitum ufum comperimus , eo quod qui-
dam Chorepifcopi , ultra modum fuum pro
gredientes , & donum fancti Spiritus per im-
pofitionem manuum tradant , & alia quæ fo-
lis Pontificibus debentur contra fas peragant ,
præfertim cum nullum ex feptuaginta difci
pulis , quorum fpeciem in Ecclefia gerunt ,
legatur donum fancti Spiritus per manus im
pofitionem tradidiffe . Quod autem folis Apo
ftolis eorumque fuccefforibus proprii fit offi-
cii tradere Spiritum fanctum liber actuum
Apoftolorum docet . In Concilio vero Cæfa
rienfi ita de Chorepifcopis habetur fcriptum :
Chorepifcopi quoque ad exemplum quidem
formam feptuaginta videntur effe . Ut com-
miniftri autem , propter ftudium quod erga
pauperes exhibent , bonorentur . Item in Con-
cilio Antiocheno capitulo decimo ; Qui in
vicis vel poffeffionibus Chorepifcopi nominan-
tur , quamvis manus impofitionem Epifcopo-
rum perceperint , & ut Epifcopi confecrati
fint , tamen fante Synodo placuit ut modum
( 1 ) Canones Africana . ) Canones illos ma
gaam auctoritatem habuiffe in Ecclefia Galli
cana patet ex pluribus locis . In caufa Contu-
meliofi Rejenfis Epifcopi Cafarius Arelatenfis
reverentiam quæ canonibus Africanis debetur
comparavit cum ea quæ Nicænis debebatur .
Si illorum CCCXVIII. Epifcoporum qui per omnes
Ecclefias Concilia fieri præceperunt , tamfan&
ta de-
creta negligimus , non illos folos defpicimus , fed
&, , ficut
peut fuprajam dictum eft , & Africanos Pon-
tifices omnes reliquos qui ipfis ordinantibus
per totum mundum pro ecclefiaftica difciplina ali-
quid ftatuerunt , cum peccato anima noftræ con-
temnimus . Apud Flodoardum lib. 2. cap. so.
fcriptum eft Ebbonem Archiepifcopum Remen-
fem fecundum Africanum Concilium dictaffe
libellum fuæ depofitionis & fcribi coram fe
feciffe , eique propria manu fubfcripfiffe . Et
paulo poft : Et ut omnia fecundum leges quibus
moderatur Ecclefia in fynodo legaliter adimpleret ,
fimul cum eis quos fecundum Africana provin-
proprium recognofcant , & gubernent fubje
as fibi Ecclefias , earumque moderamine cu-
raque contenti fint .
Quales perfonæ ad accufationem non
admittantur ,
XCIX . Placuit ut omnes fervi vel liberti
omnefque infames perfonæ ad accufationem
non admittantur , vel omnes quos ad accu-
fanda publica crimina leges publicæ non ade
mittunt .
Ut fi unum crimen accufatores adprobare
nequiverint , de ceteris non
admittantur ,
C. Placuit ut quotienfcunque Clericis ab
accufatoribus multa crimina objiciuntur , &
unum ex ipfis
ipfis , de quo prius egerint , ad-
probare non valuerint , ad cetera non admir-
tantur .
Ut teftes infra XIV. annos ætatis non
recipiantur .
CI. Teftes ad teftimonium non admitten-
dos qui nec ad accufationem admitti præce
pti funt , vel quos ipfe accufator de fua do-
mo produxerit . Ad teftimonium autem infra
XIV. ætatis fuæ annos nullus admittatur .
Ut Clerici five Epifcopi a fuis Metropolitanis
pel comprovincialibus audiantur.
CII. Canones Africana ( 1 ) provinciæ vel
etiam decreta Nicæna inferioris gradus Cle-
ricos five ipfos Epifcopos fuis Metropolitanis
apertiffime commiferunt . Prudentiffime enim
juftiffimeque definierunt quæcunque negotia
in fuis locis ubi orta funt finienda ; maxi-
me quia unicuique conceffum eft , fi judicio
offenfus fuerit cognitorum , ad Concilia fua
provinciæ vel etiam univerfale provocare .
Si quis Epifcopus depofitus Romanum Ponti-
ficem appellaverit , cauffa ejus judicio
Epifcopi Romani determinetur ,
CIII. Si quis Epifcopus depofitus fuerit co-
rum
cia canones elegerat fibi judices c. citanturque
poftea in eam rem capitulum 59. & cap. 74.
Concilii Africani . Baldericus Epifcopus Novio-
menfis libro 1. cap. 14. adnotat Hincmarum
Epifcopum Laudunenfem ab Hincmaro Remen-
Archiepifcopo accufatum judices electos ex-
petiiffe fecundum Africanum Concilium . Hinc-
marus ipfe in opufculo Lv. Capitulorum cap. 16.
ait Sanctum Remigium auctoritateAfricani Con-
cilii ordinaffe Epifcopum in caftro Lauduno . Et
in epiftola 44. ad Adventium Epifcopum Me-
tenfem ait eum qui electus eft Epifcopus exa-
minandum effe ab Epifcopis fecundum capi-
tulum Carthaginenfis Concilii , quo manifeftas.
tur qualis debeat ordinari Epifcopus . In Con-
cilio Remenfi, anni DCCCCXCI. Epifcopi Gallicani
fuppofititiis veterum Pontificum Romanorum
epiftolis oppofuerunt canones Africanos qui de
judicandis intra provinciam Epifcopis decreve-
runt,, ut dictum eft in præfatione ad Regino
nem . Vide infra cap. 155. hujus libri ,
 LIBER
rum Epifcoporum judicio qui in vicinis locis
commorantur , & proclamaverit agendum fibi
negotium in urbe Roma , alter Epifcopus in
ejus cathedra " poft appellationem ejus qui
videtur effe depofitus , omnino non ordine-
tur nifi cauffa fuerit judicio Epifcopi Ro-
mani, determinata .
Ut Epifcopus accufatus ab omnibus compro-
vincialibus , coepifcopis videlicet fuis ,
audiatur vel judicetur .
CIV. Si quis Epifcopus fuper certis cri-
minibus accufatus fuerit , ab omnibus audia-
tur qui funt in provincia Epifcopis ,
Quod legitima uxor fit nuptialiter ducenda .
CV. Dubium non eft eam mulierem non
pertinere ad matrimonium in qua docetur nu-
ptiale non fuiffe myfterium ( 1 ). Igitur qui
cunque filiam fuam viro habenti concubinam
in matrimonium dederit , non ita accipien-
dum eft quafi eam conjugato dederit ; nifi
forte illa mulier & ingenua facta & dotata
legitime & publicis nuptiis honeftata videa-
tur . Paterno arbitrio viris junctæ carent cul-
pa , fi mulieres quæ a viris habebantur in
matrimonio non fuerunt . Quia aliud eft nu-
pta , aliud concubina . Vide fupra c. 59.
De Metropolitanis , ne comprovincialium cauf-
fas abfque proprio Epifcopo audiant , ne-
que alicujus coepifcopi querelam vel cri-
men præter ceterorum omnium comprovin
cialium coepifcoporum præfentiam difcutere
præfumant .
CVI. Ut nullus Metropolitanus ( 2 ) abf.
que ceterorum omnium comprovincialium
coepifcoporum inftantia aliquorum audiat
cauffas eorum , clamante canonum ! tuba :
Metropolitanus præter omnium confcientiam
non faciat aliquid , ( fubauditur , comprovin-
cialium coepifcoporum ) nifi quantum ad
propriam pertinet parrochiam ( 3 ) .
De accufatoribus Jacerdotum calumniofis
vel fufpectis ,
CVII. Accufatores calumniofos vel fufpe-
Atos nemo fufcipiat , nemo audiat .
De accufatoribus & accufationibus fubmo-
vendis quas leges non admittunt .
CVIII . Accufatores & accufationes , quas
feculi leges non admittunt , & nos fubmo-
vemus .
Tom. III.
( 1 ) Nuptiale myfterium . ) Hincmarus epift.
37. cap. 5. Secundum diffinitionem S. Leonis Pa-
pa traditionem doctorum fuperius demonftra-
tam dubium non eft eam mulierem non pertinere
ad matrimonium in qua conjun& ione ſexuum non
docetur Chrifti & Ecclefiæ facramentum hoc eft
nuptiale fuiffe myfterium .
(2 ) Ut anllus Metropolitanus . ) Vide infra
Addit, IV. cap. 20.
(3 ) Ad propriam parrochiam , ) Contra in ca-
コ
VIL 315
De cauffis Epifcoporum vel reliquorum facer-
dotum a comprovincialibus infra propriam
provinciam terminandis , & non ab aliis
nifi fuerit provocatum •
CIX. Si quæ cauffæ vel contentiones in
ter Clericos & laicos vel inter Clericos
tam majoris ordinis quam etiam inferioris >
fuerint exortæ , placuit ut fecundum Syno-
dum Nicænam congregatis omnibus ejuf-
dem provinciæ Epifcopis , jurgium termine-
tur . Ne cui liceat , ( fine præjudicio tamen
Romanæ Ecclefiæ cui in omnibus cauffis
debet reverentia cuftodiri ) relictis his fa
cerdotibus qui in eadem provincia Dei Ec-
clefias nutu divino gubernant , ad alias con-
volare provincias vel aliorum comprovincia-
lium Epifcoporum judicium expeti vel pati
nifi fufpecti fuerint . Quod fi quis præfum-
pferit , & ab officio cleri depofitus & inju-
riarum reus ab omnibus judicetur . Vide fu
pra lib . 6. c. 381 .
De accufatoribus in majorum natu judicio.
requirendis .
CX. Quærendum eft in judicio cujus fit
converfationis & fidei is qui accufat & is
qui accufatur ,
De accufatoribus prave converfationis , vel
quorum vita eft accufabilis , non reci-
piendis in cauffa facerdotum .
CXI. Ut hi qui non funt bonæ converſa-
tionis , vel quorum vita eft accufabilis , non
permittantur majores natu accufare . Supra
I. 35.
De accufatoribus quorum fides , vita , & li-
bertas nefcitur non admittendis in
facerdotum pulfatione .
CXII . Quorum fides vita , & libertas
nefcitur non poffunt facerdotes accufare .
Supra VI. 359.
De canonibus a facerdotibus non
ignorandis .
CXIII. Placuit ut nulli facerdoti liceat
canones ignorare . V. 34.
De Epifcopo fibi foli præfumente
cognitionem .
CXIV. Placuit ut unus Epifcopus ( 4 ) non
vindicet fibi cognitionem ,
Dd De
2
none undecimo fynodi apud Celichyth fcri
ptum eft , ut nulli Epifcoporum liceat alterius pa-
rochiam invadere vel etiam aliquid alterius mi-
nifterii ad fe pertrahere in aliqua confecratione
Ecclefiarum vel Presbyterorum Diaconorumque ni-
fi folus Archiepifcopus , quia caput eft fuorum
Epifcoporum .
(4 ) Placuit ut unus Epifçopus . ) Vide fupra
lib. 6. cap. 358,
 ARIUM REGUM FRANCORUM
316 CAPITUL
De Epifcopis damnare volentibus eos a
quibus funt confecrati ,
CXV. Epifcopi Pontifici a quo confecrati
probantur præjudicium inferre nullum pof
funt , Quod fi præfumptum fuiffe cognofci-
tur , viribus carere non dubium eft , nec pof-
fe inter ecclefiaftica ullo modo ftatuta cen-
feri ,
De Epifcopis ejectis vel fuis rebus expolia-
tis , ut ante non accufentur quam
legibus pleniter reftituantur ,
CXVI, Si quis Epifcopus fuis fuerit rebus
expoliatus & accufatione pulfatus , ordina-
tione Pontificum oportet prima fronte cede-
re , ut omnia quæ fuper fuggeftiones inimi-
corum amiferat , legaliter poteftati ejus ab
honorabili Concilio redintegrentur , & Præ-
ful prius ftatui priftino reddatur ; ipfeque
demum poteftative , non fubito , fed diu di-
fpofitis ordinatifque fuis tunc ad tempus
veniat ad cauffam , & fi jufte videtur , ac-
cufantium propofitionibus refpondeat ,
De his quos leges feculi non admittunt , in
Clericorum cauffis non admittendis ;
CXVII. Quos leges feculi non admittunt ,
his dicendi in cognitionem vel adfequendi
aliquid deneganda eft licentia . Vide fupra
c. 108.
De non cogendo Clericos in publicum
dicere teftimonium .
CXVIII. Clerici de judicii fui cognitione
non cogantur in publicum dicere teftimo-
nium .
De accufatoris perfona fcelerum maculis
afperfa ad facerdotum accufationem
non admittenda .
CXIX. Si accufatoris perfona in judicio
Epifcoporum culpabilis , id eft , fceleribus in-
retita , apparuerit , ad arguendum non ad-
mittatur nifi de propriis cauffis . V. 395,
VII. 90.
Ne interventor Epifcopus cathedram ubi
interceffor eft fedeat ,
CXX. Item conftitutum eft ut nulli in-
terventorum licitum fit cathedram cui in-
terceffor datus eft quibuslibet populorum ftu-
diis vel feditionibus retinere .
Quotiens de minoribus judicibus ecclefiafticis
ad majores ecclefiafticos judices fuerit pro-
vocatum , non eis denegetur qui provoca-
verint ,
CXXI. Placuit ut a quibufcunque judici-
bus ecclefiafticis ad alios judices ecclefiafti-
cos , ubi eft major auctoritas
fuerit pro-
vocatum , non eis denegetur qui provocave-
rint , VI. 300. Add. D. 16.
De apoftolicis & canonicis decretis
minime violandis ,
CXXII. Providendum eft in omnibus ne
in aliquo apoftolica vel canonica decreta
violentur ,
Decretum Domni Karoli Regis Francorum
ut fervi Dei neque in hoftem pergant
neque armaturam bajulent .
CXXIII. Karolus gratia Dei Rex regní
que Francorum rector & devotus fanctæ Ec-
clefiæ defenfor atque adjutor in omnibus
Apoftolicæ fedis hortatu , omniumque fide-
lium noftrorum & maxime Epifcoporum
ac reliquorum facerdotum confultu fervis
Dei per omnia omnibus armaturam portare
vel pugnare aut in exercitum & in hoftem :
pergere omnino prohibemus , nifi illi tantum-
modo qui propter divinum minifterium
Miffarum fcilicet folemnia adimplenda &
fanctorum patrocinia portanda , ad hoc ele-
ti funt ; id eft , unum vel duos Epifcopos
cum capellanis Presbyteris Princeps fecum
habeat , & unufquifque Præfectus unum Pres-
byterum , qui hominibus peccata confitenti-
bus judicare & indicare poenitentiam poffit ,
Capitul. a. 769. c. 1. Vide fupra lib. 5. c. 2,
2.
Non effe fundendum fanguinem Chriftiano-
rum vel paganorum a facerdotibus .
CXXIV. Ut Sacerdotes neque Chriftiano-
rum neque paganorum fanguinem fundant ,
Capitul. a. 769. c. 2.
Ut fervi Dei venationes non exerceant ,
CXXV. Omnibus fervis Dei venationes
& filvaticas vagationes cum canibus
accipitres & falcones non habeant , interdi
cimus . Ibid. c. 3:
Ut ignoti Epifcopi vel Presbyteri ante Sy
nodalem probationem non admittantur
ad minifterium ecclefiafticum .
CXXVI. Statuimus ut fecundum canonicam
cautelam omnes undecunque fupervenientes
ignotos Epifcopos vel Presbyteros ante pro-
bationem Synodalem in ecclefiafticum mini-
fterium non admitteremus . Ibid. c. 4.
De Sacerdotibus qui plures uxoves
babuerint ,
CXXVII. Si facerdores plures uxores ha
buerint , vel fanguinem Chriftianorum vel
paganorum fuderint , aut canonibus obviave-
rint facerdotio priventur ; quia deteriores
funt fecularibus . Ibid c. 5 .
Ut unufquifque follicitus fit , adjuvante De-
fenfore Ecclefiæ , ne in fua parrochia
populus opera diabolica agat .
CXXVIII. Decrevimus ut fecundum ca-
nones unufquifque Epifcopus in fua parro
chia follicitudinem adhibeat , adjuvante Gra
fione qui Defenfor Ecclefiæ eft , ut populus
Dei
 LIBE
Dei paganias non faciat ; fed ut omnes fpur-
citias gentilitatis abjiciat & refpuat , five
profana facrificia mortuorum , five fortilegos
vel divinos , five phylacteria & auguria , five
incantationes five hoftias immolatitias ,
Ecclefias ritu pa-
quas ftulti homines juxta
gano faciunt fub nomine fanctorum marty-
rum vel confefforum Domini ; qui potius
quam ad mifericordiam fanctos fuos ad ira-
cundiam provocant . Ibid. c. 6.
Ut parrochiam fuam unufquifque Epifcopus
fingulis circumeat annis,
CXXIX. Statuimus ut fingulis annis unuf
quifque Epifcopus parrochiam fuam follicite
circumeat & populum confirmare & plebes
docere & inveftigare , & prohibere paganas
obfervationes ( 1 ) , divinofque vel fortilegos ,
aut auguria , phylacteria , incantationes , vel
pmnes fpurcitias gentilium ftudeat . Ibid.
cap. 7.
Ut Presbyteri Epifcopis fuis fubjecti fint ,
ut quadragefima tempore mi-
nifterii fui ordinem reddant .
CXXX. Decrevimus juxta fanctorum ca-
nones ut unufquifque Presbyter in parrochia
habitans Epifcopo fubjectus fit illi in cujus
parrochia habitat , & femper in quadragefi
ma rationem & ordinem minifterii fui , five
de baptifmo , five de fide catholica , five de
precibus & ordine Miffarum , Epifcopo red-
dat & oftendat . Et quandocunque jure ca-
nonico Epifcopus circumeat parrochiam po,
pulos ad confirmandos , Presbyter femper pa-
ratus fit ad fufcipendum Epifcopum cum
collectione & adjutorio populi qui ibi con-
firmari debet . Et in Coena Domini femper
novum chrifma ab Epifcopo fuo quærat . Et
de vetere nullus baptizare præfumat , fed ar-
dere in luminaribus Ecclefia vetus non tar,
det . Ibid. c. 8.
Ne aliquis accipiat Ecclefiam infra parro-
chiam fine confenfu Epifcopi fui ,
CXXXI. Ut nemo accipiat Ecclefiam in-
fra parrochiam fine confenfu Epifcopi fui
nec de una ad aliam tranfeat . Ibid. c. 9.
Ut de inceftis & infirmis & pœnitentibus
curam gerant facerdotes ,
CXXXII. Ut de inceftis & criminofis cu-
Tom. III,
( 1 ) Paganas obfervationes . ) Id eft , divi-
nos , fortilegos , auguria , aufpicia , phylacteria ,
incantationes , five omnes fpurcitias impiorum
gentiliumque errata , ut legitur in can. 3. Con
cilii apud Cloveshoviam habiti . Vide Indicu
lum fuperftitionum & paganiarum adjunctum
fynodo Liptinenfi ,
(2 ) Sacrati olei unctione . ) Hic adnotandus
eft ordo fervatus in adminiftratione facramen-
torum . Primum egrotus inungitur oleo facra
to ; dein reconciliatur ecclefiaftice communio-
ni , fi in publica pœnitentia conftitutus erat ;
poftremo tribuitur ei viaticum , id eft, com-
munio Corporis & fanguinis Domini . At fi
R VII. 317
ram gerant facerdotes magnam . Similiter de
infirmis & pœnitentibus ; ut morientes fine
facrati olei unctione ( 2 ) & reconciliatione
atque viatico non tranfeant . Et de jejunio
quatuor temporum . Ibid. c. 10.
Ut duabus vicibus in anno ad mallum omnes
liberi veniant .
CXXXIII . Ut ad mallum venire nemo
tardet , unum circa æftatem & alterum cir-
ca autumnum . Ad alia vero , fi neceffitas
fuerit , vel denuntiatio Regis urgeat , voca-
tus venire nemo tardet . Ibid. c. 12.
Ut nullus neglegens fit quando pro Rege vel
fidelibus fuis orandum fuerit .
CXXXIV . Ut quando denuntiatum fuerit
pro Rege vel pro fidelibus fuis ( 3 ) qualiber
cauffa orationes facere , nemo ex hoc negle-
gens appareat , Ibid. c. 13 .
De jejunio quatuor temporum & a facerdote
plebi denuntiando & ab omnibus
obfervando ,
CXXXV . Ut jejunium quaruor temporum
& ipfe facerdos obfervet & plebi denuntiet
obfervandum , Ibid. c. 11 .
Ut facerdos nifi in locis confecratis
Miffam non celebret .
CXXXVI. Nullus facerdos nifi in locis
Deo dicatis vel in itinere in tabernaculis
& menfis lapideis ab Epifcopis confecratis ,
Miffas celebrare præfumat . Quod qui præ
fumpferit , gradus fui periculo fubjacebit .
Ibid. c. 14.
De facerdotibus qui minifterium fuum
adimplere non valent .
CXXXVII. Sacerdotes qui rite non fa-
piunt adimplere minifterium fuum , nec di
fcere juxta præcepta fuorum Epifcoporum pro
viribus fatagunt , vel contemptores canonum
exiftunt , ab officio propriò funt fubmoven-
di , quoufque hoc pleniter emendatum ha
beant . Ibid. c. 15.
De his qui poenitentia accepta morjuntur ,
CXXXVIII. De his qui recedunt de cor-
pore pœnitentia accepta , placuit fine recon-
ciliatoria manus impofitione eis communica
re ; quod morientis fufficit confolationi fe-
Dd 3 * cun-
poenitens non erat , neceffaria non erat recon-
ciliatio . Itaque non dabatur , fed tantum un-
&
tio & viaticum . Editi funt olim ritus obfer-
vati in unctione & communione infirmorum .
Sed ego nuper in vetuftiffimo codice Lemovi-
cenfi , qui nunc eft bibliotheca regia , inveni
ordinem ad vifitandum & ungendum infir-
mum, in quo nonnulla funt fcitu digna que
non leguntur in vulgatis , adeoque fortaffis o
peræ pretium fuerit illum editionis honore do-
nare .
( 3 ) Pro fidelibus fuis . ) Id eft , pro optima¬
tibus , pro exercitu Francorum , ut fupra libro
quinto cap. 207.
 LARIUM
318 CAPITU REGUM FRANC
cundum definitiones patrum , qui hujufmodi
communionem congruenter viaticum nomi-
narunt . Quod fi fupervixerint , ftent in or
dine pœnitentum ; ut oftenfis neceffariis pœ-
nitentiæ fructibus , legitimam communionem
cum reconciliatoria manus impofitione reci-
piant ,
Ut nullus judex neque Presbyterum , neque
Diaconum , aut Clericum fine con-
fenfu Epifcopi fui diftringat .
CXXXIX. Ut nullus judex neque Presby-
terum neque Diaconum aut Clericum aut
juniorem Ecclefiæ fine fcientia Pontificis per
fe diftringat aut condemnare præfumat . Quod
fi fecerit , ab Ecclefia cui injuriam inrogare
dinofcitur tamdiu fit fequeftratus quandiu
reatum fuum cognofcat & emendet , Supra
VI. 156,
Ut nullus Epifcoporum vel fecularium alte
rius Epifcopi res tenere præfumat .
CXL. Ut nullus Epifcoporum vel fecula
rium cujufcunque alterius Epifcopi five Ec-
clefiae feu privati res aut regnorum divifione
aut provinciarum fequeftratione competere
aut retinere præfumat . Quod fi quis hoc
facere tentaverit , tamdiu fit ab omnium ca
ritate fufpenfus & a communionis gratia fe-
queftratus quoadufque res ablatas cum fru-
etuum fatisfactione reftituat . Capitul. a. 769,
c. 18.
De boſte & pugna atque armis facerdotibus
probibitis ,
CXLI., Secunda vice , propter ampliorem
obfervantiam , apoftolica auctoritate & mul-
ta fanctorum Epifcoporum admonitione in-
ftructi , fanctorumque canonum regulis edo-
&ti , confultu videlicet omnium nobilium fi fal evanuerit , in quo condietur ? Ad ni-
noftrorum , nofmetipfos corrigentes , pofte- bilum valet ultra nifi ut mittatur foras &
rifque noftris exemplum dantes , volumus ut conculcetur ab hominibus . Et hum hæc ita
nullus facerdos in hoftem ( 1 ) pergat , nifi fe habeant , elegimus potius , Domino ad-
duo vel tres tantum Epifcopi , electione ce- miniculante nobifque illis & cunctis eorum
terorum , propter benedictionem & prædica- Ecclefiis opem ferente , nec quicquam eis
tionem populique reconciliationem , & cum
illis electi facerdotes , qui bene fciant popu-
lis pœnitentias dare Miffas celebrare de
infirmis curam habere , facratique olei cum
( 1 ) Nullus facerdos in hoftem . ) Si vera funt
que narrantur in vita Sancti Anfovini Epifco-
Camerinenfis apud Ferrarium & Ughellum ,
hecmnftitutio
hæc conftitutio Caroli obfervata non fuit, &
nova Ludovici Pii lege opus fuit ut Epifcopi
levarentur onere proficifcendi ad bellum . Nar-
rat enim Philippus Ferrarius in catalogo San-
ctorum Italiæ pag. 149. Anfovinum electum
Epifcopum a Gamertibus non ante eam digni-
tatem accipere voluiffe quam ab Imperatore
confuetudo proficifcendi ad bellum militibus ,
non Epifcopis , congruens tolleretur , tum ve-
ro abrogata ea confuetudine , electioni confen-
fiffe . Ughellus vero in tom. 1. Italiæ facrę ait
eum electum Epifcopum anno DCCCXVI. non
prius affenfum effe electoribus quam mos ille
perverfus per imperatorium diploma arma tra-
&andi Epifcopis adimeretur ; quo a Ludovico
Imperatore obtento , cui a fecretis confeffioni-
ORUM
facris precibus unctionem impendere , & hoe
maxime prævidere ne fine viatico quis de
feculo recedat . Hi vero nec arma ferant
nec ad pugnam pergant , nec effufores fan
guinum vel agitatores fiant ; fed tantum fan-
torum pignora & facra minifteria ferant
& orationibus pro viribus infiftant ; ut po
pulus qui pugnare debet , auxiliante Domi-
no victor exiftat " & non fit facerdos ficut
populus , Reliqui vero qui ad Ecclefias fuas
remanent , fuos homines bene armatos nobif-
cum , aut cum quibus jufferimus , dirigant ;
& ipfi pro nobis & cuncto exercitu noftro
Miffas , letanias , oblationes , eleemofynas fa-
ciant , orantes Deum cœli ut proficiamus in
itinere quo pergimus , victorefque Deo ad-
miniculante exiftamus , Gentes enim & Re-
ges earum quæ facerdotes fecum pugnare per-
miferunt , nec prævalebant in bello , nec vi-
tores extiterunt : quia non erat differentia
inter laicos & facerdotes quibus pugnare
non eft licitum . Hæc vero Galliarum , Hi-
fpaniarum ( 2 ) , Langobardorum , nonnullaf-
que alias gentes & Reges earum feciffe co-
gnovimus ; quæ propter prædictum nefandif-
fimum fcelus nec victores fuerunt , nec pa-
trias retinuerunt . Quam foveam caventes
malumus cum paucis & licitis , Domino o-
pem ferente victores exiftere quam cum
multis & inlicitis terga , quod abfit , verte
re & cum prædictis gentibus perire . Qualis
enim victoria datur ubi facerdotes una hora
dominica pertractant myfteria & Chriftianis
dominicum porrigunt corpus pro fuarum ani-
marum redemptione , & poft Chriftianos
quibus hoc miniftrare debuerant aut paga
nos , quibus Chriftum prædicare , propriis
facrilegifque manibus necant ; præcipue di-
cente eis Domino : Vos eftis fal terræ , Quod
pro hoc de honoribus vel Ecclefiarum rebus
minuente , ut gradus eorum & fanétorum
canonum decreta cuftodiant , quam illi aut
nobis imperantibus aut confentientibus con-
tra
bus fuerat , fumma animi moderatione epifco-
pale munus fubiiffe . Sed ex vita ejus ab Egino
monacho confcripta legitur tantum ei datam ef-
fe aa Ludovico optionem fecuriter accedendi ad
pontificatum , quia non auderet eum quifpiam com-
pellere deinceps infervire militiæ rei fecularis .
Nihil hic de lege generali . Itaque veriffimam
puto Henfchenii obfervationem ad hunc lo
cum , quæ fic habet : Laxius id accipit Ogbel-
lus , quafi univerfim id pro Epifcopis omnibus im-
peratorio diplomate fancitum fuerit in gratiam
Anfovini , quod non videtur verum fuiffe .
(ɔ ) Hifpaniarum . ) Decretum Concilii To-
letani octavi : Ecce enim ita ex gentis noftra
mediocribus majoribuſque perfonis multos hactenus
corruife reperimus & deflemus ut eorum agnitis
ruinis non aliud poſſimus quam divina judicią
confiderare permiffionis ,
 LIBER
tra hæc faciant aut gradibus careant , aut
pereant , & nos fimul , quod abfit , cum eis
& victoria careamus vel pereamus Quo-
niam , peccatis exigentibus , timemus , fi ta-
lia & tam inlicita eis aut imperemus aut
agere confentiamus , ut una cum eis perea-
mus . Quia non folum qui faciunt fed &
qui confentiunt facientibus , æquo piaculo rei
funt in confpectu Dei & fanctorum ejus . Si
vero ifta veraciter ex utraque parte fuerint
cuftodita , credimus quia corruent ante nos
omnes paganæ gentes , & erimus victores ;
infuper & bene agentes , Domino auxilian-
re , vitam poffidebimus fempiternam . Capi
tul, VIII. a. 803 .
De his qui putaverunt idcirco præceptum
fuiffe non ire ad pugnam facerdotes
ut bonor eis minueretur ,
CXLII. Quia inftigante antiquo hofte au-
divimus quofdam nos fufpectos habere , pro-
pterea quod conceffimus Epifcopis & facer-
dotibus ac reliquis Dei fervis ut in hoftes
nifi duo aut tres a cereris electi , & facer-
dotes fimiliter perpauci ab eis electi , non
irent ficut in prioribus noftris continetur
Capitularibus , nec ad pugnam properarent ,
nec arma ferrent , nec homines tam
nec homines tam Chri-
Chri-
ftianos quam paganos necarent , nec agitato-
res fanguinum fierent , vel quicquam contra
canones facerent , quod honores facerdotum
& res Ecclefiarum auferre vel minuere eis
voluiffemus quod nullatenus facere vel fa-
cere volentibus confentire omnes fcire cupi-
mus . Sed quanto quis eorum amplius fuam
normam fervaverit & Deo fervierit tanto
eum plus honorare & cariorem habere volu-
mus . Et ut hæc certius credantur & per fu-
tura tempora conferventur , præcipimus ut
nullus res Ecclefiæ nifi precario poffideat ,
Et poftquam ipfæ precariæ finitæ fuerint , fa-
ciant poteftative fpeculatores Ecclefiæ utrum
elegerint , aut ut ipfas res recipiant ,, aut
pofteris eorum fub precario & cenfu habere
permittant . Ita tamen ut ipfi proprias &
utiles res eifdem Ecclefiis de quarum jure
effe videntur , legaliter tradant , & fic a re-
toribus earundem Ecclefiarum precariæ , fi
& perum cauffa contulerit aut certe reliquerit ,
renovandæ funt , canonice renoventur . No-
vimus ergo multa regna & Reges eorum
propterea cecidiffe quia Ecclefias expoliave-
runt 1 ) , refque earum vaftaverunt , abftu-
lerunt , alienaverunt , vel diripuerunt , Epi-
fcopifque & facerdotibus atque , quod majus
eft , Ecclefiis eorum abftulerunt , & pugnan-
(1) Quia Ecclefias expoliaverunt . ) Hæc funt
verba Guntchramni apud Gregorium Turonen-
fem lib. 8. cap. 30. Qualiter nos boc tempore
victoriam obtinere poffumus qui ea que patres
noftri confecuti funt non cußodimus . Illi vero
Ecclefias ædificantes , in Deum fpem omnem po-
nentes, martyres bonerantes , facerdotes veneran-
tes, victorias obtinuerunt ,? gentefque adverfas
divino opitulante adjutorio in enfe & parma fa-
pius fubdiderunt . Nos vero non folum Deum non
VIL 319
tibus dederunt . Quapropter nec fortes in bel
lo nec in fide ftabiles fuerunt , nec victores
extiterunt ; fed terga multi vulnerati & plu-
res interfecti verterunt , regnaque & regio-
nes & , quod pejus eft , regna coeleftia per
diderunt , atque propriis hereditatibus carue
runt & hactenus carent . Quæ omnia vitan.
tes , nec talia facere nec confentire nec in-
fantibus aut fuccefforibus noftris exemplum
dare volumus ; fed , quantum valemus & pof-
fumus , adjuncto Leonis Papæ & omnium
Epifcoporum , quorum confilio ufi hoc egi
mus , fpiritu noftro fpiritui eorum , per De-
um & omnium fanctorum merita prohibe
mus conteftamurque ne talia faciant vel fa
cere volentibus confentiant ; fed adjutores &
defenfores atque fublimatores Ecclefiarum &
cun&torum fervorum Dei pro viribus exi-
ftant , ne in foveam in quam prædicti Re-
ges & regna ceciderunt , cadant , aut in pro-
fundum , quod abfit , inferni demergantur
Et ut hæc devotius per futura tempora con-
ferventur , præcipientes jubemus ut nullus
tam noftris quam futuris temporibus a nobis
vel fuccefforibus noftris ullo unquam tempo
re , abfque confenfu & voluntate Epifcopo-
rum in quorum parrochiis effe nofcuntur
res Ecclefiarum petere aut invadere vel va❤
ftare aut quocunque ingenio alienare præfu-
mat . Quod fi quis fecerit , tam noftris quam
& fuccefforum noftrorum temporibus pœnis
facrilegii fubjaceat , & a nobis atque fuccef
foribus noftris noftrifque judicibus vel Co-
mitibus ficut facrilegus & homicida vel fur
facrilegus legaliter puniatur , & ab Epifco
pis noftris anathematizetur " ita ut mortuus
etiam fepultura & cunctis Dei Ecclefiæ pre-
cibus & oblationibus careat , nec eleemofy-
nam fuam quifquam recipiat . Quod autem
maximum facrilegium fit res Ecclefiæ aufer-
re , invadere , alienare , vaftare , vel fubri-
pi , maxime omnes fcripturæ divinæ teftan-
tur . Et beatus Symmachus Papa fynodali
fententia cunctos feriendo dicit : Iniquum
eft ( 2 ) , inquit , & facrilegii inftar , ut
quae vel pro falute vel pro requie animarum
fuarum unufquifque venerabili Ecclefiæ pau-
ab his quibus maxime fervari convenerat au-
ferri aut in aliud transferri . Et multa fan-
&torum canonum decreta & fanctorum pa-
trum edicta hæc eadem teftantur , quæ fcru-
tari & fcire cupientibus perfacile patent . Ca-
pitul. VIII. a. 803. & Capitul. III. a. 814.
cap. I.
De
metuimus , verum etiam facra ejus vaftamus
miniftros interficimus , ipfa quoque fan&orum pi-
gnora in ridiculo difcerpimus ac vaftamus . Non
enim poteft obtineri victoria ubi talia perpetran-
tur . Ideo manus noftræ funt invalida , enfis te-
peſcit , nec clypeus nos ut erat folitus defendit ac
protegit.
( 2 ) Iniquum eft . ) Hæc fumpta funt ex ca-
none 3. Concilii Romani IV. fub Symmacho .
 UM
320 CAPITULARI REGUM FRANCOR
De fceleribus nefandis ob quæ regna percuffa
funt , ut penitus caveantur .
CXLIII. Prohibemus omnino fub pœna fa-
crilegii generaliter omnibus cunctarum Ec-
clefiarum rerum invafiones , vaftationes , alie-
nationes , facerdotumque & reliquorum fer-
vorum Dei oppreffiones , vexationes , atque
cunctorum generum injurias , necnon & cun-
&tis utriufque fexus hominibus adulteria , for-
nicationes , fodomiticafque luxurias , atque
incefta vel cuncta inlicita conjugia , homici
dia injufta , perjuria , falfa teftimonia , &
omnia inlicita , pro quibus non folum regna
& Reges fed etiam homines in eis comma-
nentes perire cognovimus . Sed quia , Deo
auxiliante , per merita & interceffionem fan,
Atorum fervorumque Dei , quos fublimare &
honorare curavimus atque curamus hacte-
Hus nos & fucceffores noftri regua & regio-
nes adquifivimus , & victorias multas habui-
mus , deinceps fummopere omnibus nobis pro-
videndum eft , ne pro dictis inlicitis & fpur-
ciffimis luxuriis , his , quod abfit , careamus .
Nam multæ regiones , quæ rerum Ecclefia-
rum invafiones vaftationes alienationes
vexationefque , & facerdotum reliquorumque
fervorum Dei oppreffiones vel quafcunque in-
jurias , quæ jam dicta inlicita , & adulteria vel
fodomiticam luxuriam vel commixtionem me-
retricum fectatæ fuerunt , nec in bello fecu-
lari fortes , nec in fide ftabiles perftiterunt ,
Et qualiter Dominus talium criminum pa
tratoribus ultrices pœnas per Sarracenos & alios
populos venire & fervire permifit , cunctis
earum gefta legentibus liquet . Et nifi nost
ab his caveamus fimilia nobis fupervenire
non dubitamus ; quia vindex eft Deus de his
omnibus . Quapropter fciat unufquifque no-
bis fubjectus quia qui in uno ex his repertus
atque convictus fuerit , & honores , fi habet ,
omnes perdere & in carcerem fe ufque ad
juftam emendationem atque per publicæ pœ-
nitentiæ fatisfactionem retrudi & ab omni
fidelium confortio fieri alienum . Valde enim
cavenda eft illa fovea in quam alios cecidif-
fe cognovimus . Capitul. VIII. a. 803. Ca-
pitul. III. a. 814. f. 2. Vide infra Addit. IV.
c. 160.
De bis Presbyteris qui contra Epifcopos fuos
feculares defenfores babere nofcuntur
CXLIV. Quod illi Presbyteri qui fine Epi-
fcopo proprio arbitrio viventes feculares de-
fenfores habent contra Epifcopos , & feorfum
populos congregant , eorumque erroneum mi-
nifterium non in Ecclefia fed per agreftia lo-
ca & manfiunculas agunt , & Ecclefias con-
turbant tales facerdotes vitandi & honore
proprio funt privandi , carceribufque vel mo-
nafticæ vitæ fub pœnitentia diebus vitæ fuæ
tradendi , mala quæ egerunt luituri .
U M
Ut cujufpiam gradus Clericus fine Pontificis
fui conceffu nullum ad feculare judi-
cium attrabere præfumat .
1.CXLV . Clericus cujuslibet gradus fine Pon-
tificis fui permiffu nullum ad feculare judi-
cium præfumat adtrahere , nec laico quemli
bet Clericum in feculari judicio liceat accu-
fare , cum privatorum Chriftianorum cauffas
magis Apoftolus ad Ecclefias deferri atque
ibidem terminari præcipiat .
Ut Clerici venationes non faciant cum avi-
bus vel canibus ,
CXLVI. Ut Clerici venationes non agant ,
nec acceptores vel falcones habeant . Supra
V. 2.
Ut omni anno minifterii fui rationem Pres
byteri Epifcopo fuo reddant
CXLVII . Ut unufquifque Presbyter per fin-
gulos annos Epifcopo fuo rationem miniſte
rii fui reddat , tam de fide catholica , quam
de baptifmo , atque de omni ordine mini-
fterii fui . Ibid,
Ut omnes Epifcopi parrochias fuas annis
fingulis circumeant
CXLVIII . Ut fingulis annis unufquifque
Epifcopus parrochiam fuam circumeat , po-
pulumque confirmet ac doceat , & ea quæ
vitanda funt prohibeat , & quæ agenda funt
utiliter agere fuadeat ,
De eo qui non coacte ftatuta tranfgreffus
fuerit.
CXLIX. Si quis ftatuta fupergreffus corru-
perit , vel pro nihilo habenda putaverit , fi
laicus eft , communione , fi Clericus , hono-
re privetur . VI. 303,
Ut Ecclefiarum negotia femper primo
audiantur in cauffis.
CL. De Ecclefiarum negotiis , ut abfque
dilatione ulla continuo audiantur a judice ,
Capitul. a. 755. c. 23,
De Epifcopo non ufurpando alterius fines
Epifcopi .
CLI. Ne Epifcopus alterius Epifcopi ple-
bes vel fines ufurpet . Vide infra cap. 175.
De non judicando vel teftificando quemquam
in fua cauffa.
CLII. Ut nullus in fua cauffa judicet aut
teftimonium dicat .
Ut Epifcopus ejectus , vel fuis carens rebus ,
ante plenan reftitutionem non accufetur ;
nec ille qui fuis libere & integerrime fruens
bonis, antequam familiariter conveniatur ;
neque refpondere compellatur , nifi canoni-
ce venerit evocatus .
CLIII. Canonica teftante tuba didicimus
quod Epifcopus ejectus vel fuis rebus expo.
lia
 LIBER
liatus nequaquam debet accufari vel judica-
ri antequam legaliter & pleniter reftituatur .
Si quis vero libere fuis Ecclefiæque fibi com-
miffa & integerrime fruens rebus ac honori-
bus , fuper certis accufatus fuerit criminibus ,
profequi ante non licet quam ab accufatori-
bus familiariter ut ea emendare debeat fuper
quibus res agitur admonitus fuerit . Si inter
fe fe minime ante pacaverint , canonice ad
fynodum convocentur , ut ab omnibus qui
hæc prætermiferint ex utraque parte publice
arguantur & corrigantur qui familiariter fe
& fecrere corrigi noluerunt . Quod fi fpon-
te , aut aliqua neceffitate compulfus , aut in
fratrum conventu aut in quolibet loco cano-
nice vocatus , nec olim familiariter commo-
nitus venerit , a nullo compellatur ante-
quam hæc fiant , ut refpondeat ; fed prius ,
ut prælibatum eft familiariter conventus ,
ut de fe & de fuis ea fanet unde querimo-
nia agitur . Deinde tempore in Nicænis ca-
nonibus præfixo , ut canonice refpondeat , ad
fynodalem convocetur conventum * . Et ut
Epifcopum apud judices publicos nemo audeat
accufare, fed aut apud Primates diocefearum
aut apud fedem apoftolicam ; nec aliorum
nifi fuorum aut certe ele&
torum judicum fen-
tentia impetatur vel teneatur . Sane fi circa
hæc fecus actum fuerit viribus carere in
*
omnibus haud dubium eft . VII. 314.
De fuperbis vel contumacibus Clericis
vel laicis coercendis ,
CLIV. Ut Clerici qui fuperbi vel contu-
maces funt coerceantur ; ut minores , qui ma-
joribus inrogaverunt injurias metum ha-
beant , Quia manifeftum eft illum non effe
Dei qui humilitatem contemnit , fed diabo-
li , qui fuperbiæ inventor & princeps eft ,
Unde fi quis tumidus vel contumeliofus ex-
titerit in majorem natų , contemptus debet
contumacia & fuperbia in omnibus frangi ,
VI. 302,
Ut nullus Clericus vel Abbas ad judicia fe-
cularia fine juffione proprii Epifcopi ive
præfumat . Et ut nullus fuo Epifcopo con-
tumax aut inobediens exiftat .
CLV. Statutum eft in fynodis a fanctis pa-
tribus ut nullus Clericus ad judicia laicorum
publica conveniat , nifi per juffionem Epifco-
pi fui vel Abbatis , juxta canonum Charta-
ginenfium capitulum nonum , ubi fcriptum
eft : Qui , relicto ecclefiaftico judicio , publi-
cis judiciis purgari voluerit , etiamfi pro il-
lo fuerit prolata fententia , locum fuum amit
tat . Hoc in criminali judicio . In civili ve-
ro perdat quod evincit , fi locum fuum obti-
nere voluerit . Cum enim ad eligendos judi-
ces undique Ecclefiæ patet auctoritas , quia
fe indignum fraterno confortio judicat qui de
univerfa Ecclefia male fentiendo quidem , de
feculari judicio pofcit auxilium , cum priva-
torum Chriftianorum cauffas Apoftolus magis
ad Ecclefiam deferri atque ibidem terminari
VII. 321
præcipiat . Simul & hoc ftatutum eft , ut
nullus Presbyter , aut Diaconus vel Sub-
diaconus , aut fidelis laicus vel quicunque
regula mancipatur , fuo Epifcopo , inflatus ,
aut fchifma faciens , aut contumax vel ino-
bediens appareat , quoniam in canonibus fcri-
ptum eft : Presbyteri & Diaconi præter Epi-
fcopum nil agere pertentent . Et per inobe-
dientiam primus homo cecidit . Quicunque
vero audent evertere hujufmodi formam quo-
cunque modo , nec proprio fubjiciuntur Epi-
fcopo , fi quidem Clerici funt , canonum cor-
reptionibus fubjacebunt ; fi vero laici vel mo-
nachi fuerint communione priventur . Ca-
pitul. a. 755. cap. 18. * Capitul. I. a. 789,
cap. 36,
De Epifcopis non accufandis nifi ad fummos
Primates : quia non omnes Metropolitani
fummi funt Primates . Et hoc fummopere
ab eis prævideatur ne aliqua cupiditate
vel invidia fiat .
CLVI. Si quis Epifcoporum accufatur , ad
fummos Primates cauffam deferat accufator
qui adtentius difcutiant fi cauffa pietatis hoc
fiat nec ne . Quod fi alicujus invidia aut
inimicitia , vel prava cupiditate , aut mala
voluntate actum fuerit , nullo modo tale re-
cipiatur negotium Quoniam inconveniens
eft ut hi qui throni Dei vocantur , & im-
mobiles effe debent , pravorum accufationi-
bus moveantur vel perturbentur . Nam fi
cauffa pietatis agi inventum fuerit , patien-
ter audiatur ; minus ne , rejiciantur , & ca
nonice corrigantur
corrigantur . Supra c. 89.
Quid de Advocato agendum fit qui in dolo
vel fraude repertus fuerit .
CLVII. Si Advocatus in cauffa fufcepta
iniqua cupiditate fuerit repertus , a conven-
tu honeftorum & a judiciorum communione
feparetur , & videat ne judicis & affertoris
perfonam accipiat .
De bis qui contra fuam profeffionem vel
Jubfcriptionem venerunt .
CLVIII. Qui contra profeffionem vel fub-
in Concilio de-
fcriptionem fuam venerit
ponatur . VI. 304.
De Clericis vel monachis aut laisis
confpirantibus ,
CLIX. Ut nec Clerici nec monachi nec
laici confpirationem vel infidias contra pa-
ftorem fuum faciant . Quod fi fecerint , ca-
nonicis fubjaceant increpationibus . I. 29.
De pervaforibus finium aliorum .
CLX. Si quis pervafor adprobatus fuerit ,
tantum fpatii reftituat quantum præfumpfit
invadere , horum fructibus duplis .
De Presbyteris inflatis vel fchifma
facientibus .
CLXI. Si quis Presbyter contra Epifco
pum
 ARIUM
CAPITUL
322
pum fuum inflatus fchifma fecerit anathe-
in-
ma fit. Quod fi fuperbia , quod abfit ,
flatus fecernendum fe ab Epifcopi fui com-
musiose duxerit , ac feparatim cum aliqui-
bus fchifma faciens facrificium Deo obtule
rit , loco amiffo , anathena habeatur . Ni-
hilominus & de civitate & congregatione in
qua fuerit longius repellatur ; ne vel igno-
rantes vel fimpliciter viventes fempiterna frau
de decipiat . VI. 305,
Ut Presbyteri indifcrete ab Epifcopis vel ab
aliis aut laicis non mittantur .
UM
REGUM FRANCOR
De his qui rapinam fecerint , aut iter agentes
adfallierint , aut domorum noturni Jpa-
liatores fuerint , quid fit agendum .
CLXIX. Si quis ad faciendam rapinam
adgreditur , aut iter agentem in prædiis ad-
fallierit , aut domum alterius nocturnus fpo-
liator intraverit , & occifus fuerit , mors la-
tronis ipfius a nemine requiratur .
Ut judices prius capitalem non proferant ſen-
tentiam quam aut reus ipfe confiteatur
aut per teftes innocentes convincatur ,

CLXII. Statutum eft ut Presbyteri , ficut
hactenus factum eſt indifcrete per diverfa
non mittantur loca , nec ab Epifcopis , nec
ab aliis Prælatis , nec etiam a laicis , ne for-
te , propter eorum abfentiam , & animarum
pericula & Ecclefiarum in quibus conftituti
funt neglegantur officia . Vide infra Addit.
IV. cap. 7.
De criminibus definitis minime refricandis .
CLXIII. De his criminibus de quibus ab-
folutus eft accufatus , refricari accufatio non
poteft , Vide infra cap. 291,
De adprobanda accufatione ,
CLXIV. Si quis adverfarium fuum ita a-
pud judicem crediderit accufandum ut ſe aſ-
ferat violentiam pertuliffe , ad probationem
rei eum convenit adtineri .
De Presbyteris qui inconfultis propriis
Epifcopis in locis non confecratis
Miffas agunt .
CLXV. Si quis Presbyter inconfulto Epi-
fcopo agendam in quolibet loco voluerit ce-
lebrare ipfe honori fuo contrarius extitit ,
VI. 306.
Ut Presbyteri in Ecclefiis inconfulto Epifco-
po non conftituantur vel de Ecclefiis
expellantur ab aliquo ,
CLXVI. Sancitum eft ut fine auctoritate
vel confenfu Epifcoporum Presbyteri in qui-
buslibet Ecclefiis nec conftituantur nec ex-
pellantur . Et fi quis deinceps hoc facere
tentaverit , fynodali fententia diftricte feria-
tur . I. 84. V. 87. 213. VI. 166.
Quod Dei ordinationem accufet qui Epifcopo
detrahit vel accufat ,
CLXVII. Dei ordinationem accufat
qua conftituuntur , qui Epifcopos accufat aut
condemnat . Non eft itaque arguendus a ple-
be vel a malæ converfationis aut pravæ vi-
tæ accufandus hominibus Epifcopus ; fed re-
&ores Ecclefiæ a Deo funt judicandi . VI,
365 .
De homicidis infantum .
CLXVIII . Si quis infantem necaverit , ut
homicida teneatur ,
CLXX. Judex criminofum difcutiens non
ante fententiam proferat capitalem quam aut
reus ipfe confiteatur aut per innocentes te-
ftes convincatur . Si in majoribus perfonis
crimen objectum fuerit , Principis eft expe-
&tanda fententia . V. 308. VI. 398.
De Epifcopis , fi in reatum incurverint
quid agendum fit ,
CLXXI. Si quis Epifcopus a quoquam im-
petitur , vel ille aliquam quæftionem retule-
rit , per Epifcopos judices cauffa finiatur
five quos eis Primates dederint › five quos
ipfi vicinos ex confenfu delegerint . Vide in-
fra cap. 178.
De bis qui viduas vel virgines inconfulia .
Epifcopo velare præfumunt
CLXXII , Statutum eft viduas inconfultis-
Epifcopis velari non debere . Simul & hoc
conftitutum eft , ut fi quifpiam Presbytero-
rum deinceps hujus conftitutionis normam
fcilicer
contumaciter tranfgreffor extiterit
ut aliquas viduas inconfulto Epifcopo vela-
re præfumpferit , gradus fui periculum incur-
rat . Similiter & de puellis virginibus a Pres-
byteris non velandis ftatutum eft ut fi quis
hoc facere tentaverit , tanquam tranfgreffor
canonum damnetur ,
De accufato Epifcopo , fi comprovinciales
fufpecios babuerit , ut Romanum
appellat Pontificem .
CLXXIII. Placuit ut quandocunque Epi-
fcopus accufatur , fi comprovinciales aut vi
cinos fufpectos habuerit , fanctæ & univerfa-
lis Romanæ Ecclefiæ appellet Pontificem ,
ut ab eo quicquid juftum & Deo placitum
fuerit terminetur ,
in
De reis ad Ecclefiam vel altaria earum
confugientibus , ut non abftrabantur .
CLXXIV. Ut eos timoris neceffitas non
conftringat circa altaria manere & loca ve-
neratione digna polluere , depofitis armis qui
fugerint . Quod fi non depofuerint , fciant fe
armatorum viribus extrahendos . Et quicun
que eos de porticibus & de atriis & de hortu-
lis , de balneis vel de adjacentiis Ecclefiarum
abftrahere præfumpferit , capite puniatur .

De
 LIBER
De non ufurpandis plebibus alienis , & de
non gravando Epifcopo .
CLXXV. Ut nullus Epifcopus alterius Epi
fcopi plebes ufurpet , aut alium conculcet
Epifcopum vel fupergrediatur aut aliquod
ei incommodum in fua parrochia vel alicu-
bi faciat ,
De bis qui in recta fide fufpecti funt in
accufationem facerdotum vel tefti-
monium non fufcipiendis .
CLXXVI. Ut omnes qui in fide Chrifti
catholica fufpecti funt , in accufatione facer-
dorum vel teftimonio humano dubii habean-
tur , nec recipiantur ,
Quid fint delatores , wel quid de eis
faciendum fit .
CLXXVII. Delatores dicuntur qui aut fa-
cultates prodiderint alienas , aut caput im-
petunt alienum , Qui fi convicti ( 1 ) fue-
rint , continuo ftrangulentur . Servus fi fu-
per dominum fuerit delator , etiamfi objecta
probaverit , puniatur ,
De Epifcoporum cauffa per Epifcopos
judices terminanda ,
CLXXVIII. Si quis Epifcopus a quoquam
imperatur , vel ille aliquam quæftionem re-
tulerit , per Epifcopos judices cauffa finiatur ,
five quos eis Primates dederint five quos
ipfi vicinos ex confenfu delegerint . Supra
c. 171.
Ut nullus occultas nuptias aut raptum faciat ,
vel quam propinquus habuit ducat uxorem
fed dotatam , & a parentibus traditam ,
per benedictionem facerdotum accipiat , qui
vult nubere , uxorem .
CLXXIX. Sancitum eft ut publicæ nuptiæ
ab his qui nubere cupiunt fiant : quia fæpe
in nuptiis clam factis gravia peccata tam in
fponfis aliorum quam & in propinquis five
adulterinis conjugiis & , quod pejus eft di-
cere confanguineis adcrefcunt vel adcumu
lantur . Ex his autem procreari folent cœ-
ci , claudi , gibbi , & lippi , five alii turpi-
bus maculis afperfi . Et hoc ne deinceps fiat
omnibus cavendum eft . Sed prius convenien-
dus eft facerdos in cujus parrochia nuptiæ
fieri debent in Ecclefia coram populo . Et
ibi inquirere una cam populo ipfe facerdos
debet fi ejus propinqua fit annon , aut alte-
rius uxor , vel fponfa , vel adultera . Et fi
licita & honefta omnia pariter invenerit
(1 ) Convicti . ) Antea male legebatur con
venti . Sed in codice Vaticano & in Bellova-
cenfi legitur conviai . Viderat hoc mendum
Juretus , qui illud ex ingenio fuftulit in mi-
fcellaneis ad Symmachum pag. 302.
(2) In decretalibus Pape Gregorii . ) Hac ci-
tra controverfiam funt Gregorii II. Sed quia
VIL
323
tune per confilium & benedictionem facer-
dotis & confultu aliorum bonorum hominum
eam fponfare & legitime dotare debet . Scri
bit namque de legitimo matrimonio beatus
Auguftinus ita : Talis effe debet quæ uxor
babenda eft , ut fecundum legem fit cafta in
virginitate , & dotata legitime , & a pa-
rentibus tradita fponfo , a paranymphis
accipienda . Et ita fecundum legem & evan-
gelium publicis nuptiis honeftata , in conju
gio licite fumenda : & omnibus diebus vite
Jua nifi ex confenfu & cauffa vacandi De-
um , nunquam propter hominem feparanda ,
Et fi fornicata fuerit , & vir ejus voluerit
dimittenda , fed , illa vivente , altera non
ducenda , quia adulteri regnum Dei non pof
fidebunt ; & pænitentia illi accipienda . No-
lite vos , viri , babere uxores quarum prio
res mariti vivant , Adulterina enim funt ifta
conjugia . Et hoc , ut diximus , omnino pro
videndum eft , ne ejus fit propinqua ; quia
fcriptum eft : Omnis homo ad proximam jan-
guinis fui non accedar ut revelet turpitų-
dinem ejus . Similiter fcriptum eft : Cum uxo-
re proximi tui non coibis , nec feminis ejus
commixtione maculaberis . Et in decretalibus
Papa Gregorii ( 2 ) legitur : Si quis Diaco-
nam , aut monacham , aut commatrem fpiri,
talem , aut fratris uxorem , aut neptam , aut
novercam , aut nurum fuam , aut confobri
nam , aut de propria cognatione , vel quam
cognatus habuit , duxerit uxorem , anathema
fit . Et refponderunt omnes tertio : Anathe
ma fit . Item : Si quis viduam rapuerit vel
furatus fuerit in uxorem , vel confentientes
ei , anathema fit . Et refponderunt omnes ter-
tio : Anathema fit . Si quis virginem , nifi
defponfaverit eam , rapuerit , vel furatus fue
rit in uxorem , vel confentientes ei , Anathe
ma fit . Et refponderunt omnes tertio : Ana-
thema fit . Et alibi in canonibus præceptum
eft ut nemo ufque adfinitatis lineam ex pro-
pinquitate fui fanguinis connubia ducat , ne-
que virginibus fine benedictione facerdotis
quis nubere præfumat . Oppido enim ifta
omnia cavenda funt ne fiant . Sed poftquam
ifta omnia probata fuerint & nihil impe-
dierit , tunc fi virgo fuerit , cum benedictio
ne facerdotis , ficut in Sacraméntario conti-
netur & cum confilio multorum bonorum
hominum , publice & non occulte ducenda
eft uxor , ut boni ex eis filii Domino mi-
ferante procréentur , & non tales ficut fupe-
rius dictum eft .
Quod
laudari vulgo folent fub nomine Gregorii Pa
px , crediderunt nonnulli ea effe Gregorii Ma
gni . In Concilio Londinenfi anni MLXX . tri-
buuntur utrique : Decretum eft etiam ex decre
tis majoris Gregorii necnon minoris ut nullus de
propria cognatione c.
 324 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
Quod excommunicati a facerdote , antequam
canonice reconcilientur , non poffint
majores natu accufare .
CLXXX. Ut excommunicatus a facerdote
quandiu in ipfa eft excommunicatione , ma-
jores natu vel Epifcopos accufare non præ-
fumat . Quod fi præfumpferit , non recipia-
tur ; fed aut majori excommunicationi fub-
jaceat , aut ab Ecclefia pellatur .
De bomicidis , maleficis , veneficis , convictis ,
appellare volentibus , non audiendis .
CLXXXI. In civilibus cauffis vel leviori-
bus criminibus legibus dilatio præftanda eft .
Homicidæ , adulteri , malefici , venefici , con-
victi , fi appellare voluerint , non audiantur :
Quod Presbyteri , Diaconi , & reliqui
Clerici fine juffione fui Pontificis
nihil agere debeant .
CLXXXII . Ut Presbyteri vel Diaconi fine
confcientia Epifcoporum fuorum nihil agant ,
De his qui virgines opprimunt aut rapiunt .
Et de alioruma Jponfis raptis ,
CLXXXIII . Statutum eft ne oppreffio vir
ginum aut viduarum vel raptus ab ullis ho-
minibus de puellis aut viduis fiat . Scriptum
eft namque in canonibus , in Concilio Chal-
cedonenfi : Eos qui rapiunt puellas fub no-
mine fimul babitandi , cooperantes & conbie
bentes raptoribus decrevit fan&
ta fynodus , fi
quidem Clerici funt , decidant a gradu pro
prio ; fi vero laici , anathematizentur . Qui
bus verbis aperte datur intellegi qualiter hu
jus mali auctores damnandi fint , quando par
ticipes & conhibentes tanto anathemate fe-
riuntur , & quod juxta canonicam auctorita-
tem ad conjugia legitima raptas fibi jure vin-
dicare nullatenus poffunt . De defponfatis quo
que puellis & poftea ab aliis raptis in cano-
nibus Ancyrani Concilii legitur ita ; Defpon-
Latas puellas & poflea ab aliis raptas pla-
cuit erui & eis reddi quibus antea fuerant
defponfate , etiamfi eis a raptoribus vis in-
lata conftiterit . Proinde ftatutum eft a facro
conventu ut raptor publica poenitentia mul-
tetur . Rapta vero , fi eam fponfus recipere
noluerit & ipfa eidem crimini confentiens
minime fuit , licentia nubendi alii non nege-
tur . Quod fi illa confenfit , fimili fententiæ
fubjaceat . Quod fi poft hæc fe jungere præ-
fumpferint , utrique anathematizentur . Vide
fupra lib. I. c. 98. & fq.
De accufatoribus in judicium præfentandis ,
accufatis non modicum fpatium_ac-
cipiendis ad abluenda crimina .
CLXXXIV . Nemo debet judicari aut da-
mnari priufquam accufator præfens habeatur ,
& fpatium non modicum defendendi acci-
piat accufatus ad abluenda crimina .
( 1 ) Ut peregrino Epifcopo . ) Vide fupra lib . 6. cap. 312 .
De Clericis nullo fifcali aut publico
fubdendis officio .
CLXXXV . Ut Clerici nullo fifcali aut
publico fubdantur officio ; fed liberi ab omni
humano fervitio , Ecclefiæ deferviant .
Ut nullus facerdos feminam fecum habitare
permittat , aut cum eis frequentare
præfumat .
CLXXXVI. Sancitum eft de Presbyteris
qui feminis fecum indifcrete habitare permit-
tunt & propter hoc male opinionis fufpi-
cione denotantur , ut fi deinceps admoniti
non fe correxerint velut contemptores fa-
crorum canonum canonica invectione ferian-
tur . V. 92.
De teftibus vel accufatoribus qui cum inimi-
cis morantur , in facerdotum accufa-
tione non recipiendis ,
CLXXXVII . Non funt illi teftes fufcipien-
di , neque accufatores , qui cum inimicis mo-
rantur " vel quos ipfi de domo produxerint :
quia corrumpunt mores bonos conloquia ma-
la . Vide fupra cap . 101 .
De teftibus non recipiendis qui Chriftiane
religioni infefti extiterint .
CLXXXVIII. Ut teftandi licentia denege-
tur qui Chriftianæ religionis & nominis di
gnitatem neglexerint .
De peregrinis Epifcopis pie recipiendis .
CLXXXIX . Ut peregrino Epifcopo . ( 1 )
locus facrificandi detur .
Ut inlicitus acceffus feminarum ad altare
non fiat , aut ullæ femine vafa facra aut
corpus & fanguinem Domini contractare
præfumant .
CXC. Statutum eft ut inlicitus feminarum
acceffus ad altare non fiat ; quia contra o-
mnem auctoritatem divinam & canonicam
inftitutionem eft feminas fanétis altaribus fe
ultro ingerere , aut facrata vafa impudenter
contingere , five indumenta facerdotalia Pres-
byteris miniftrare , aut corpus & fanguinem
Domini contingere populifque porrigere ;
quod omni ratione & auctoritate caret ; &
ne ulterius fiat omnimodis prohibitum eft .
Et quæcunque feminæ deinceps hoc facere
præfumpferint , judicio canonico ufque ad fa-
tisfactionem fubdantur . Quod autem mulie-
res ingredi ad altare non debeant , in Con-
cilio Chalcedonenfi & in decretis Gelafii Pa-
pæ copiofiffime invenitur . Vide fupra lib. 1、
cap. 17.
De accufatis facerdotibus , ut non prius in
judicium decidant quam accufatores fecun-
dum canonicas & regulares Janctiones ple
niter inquirantur . '
CXCI. Si quis criminatur , non ante ju-
dicio
 LIBER
dicio decidat quam accufator pertentetur at-
que fecundum legem & canonicam fenten-
tiam exquiratur . Quod fi indigna ad accu-
fandum perfona inveniatur , ad accufationem
non admittatur . Quia indignum eft ut vita
innocentis ulla maculetur pernicie .
De violatoribus fepulchrorum ,
CXCII . Qui fepulchra violaverint punian-
tur , tam ingenui quam fervi . Si major per-
fona in hoc fcelere fuerit deprehenſa , amiſſa
medietate bonorum fuorum , perpetua note-
tur infamia . Si Clericus ; depofitus omni ho-
nore clericali , perenni exilio deputetur . Si
judex hoc perfequi aut implere diftulerit ,
facultatibus & honore privetur , Et quicun-
que hoc fcelus accufare voluerint licentia
tribuatur .
Ut facerdotes fuam non relinquant
Ecclefiam .
CXCIII. Ut ne quis qualibet neffitate fuam
relinquat Ecclefiam ,
De Presbyteris gradum amittentibus , quia
de eo deteriorari folent ut filii Belial
efficiantur , quid agendum fit .
CXCIV . Sancitum eft de Presbyteris gra-
dum amittentibus ut unufquifque Epifcopo-
rum tam per fe quam & per miniftros fuos
vitam & converfationem morumque emen-
dationem eorum cognofcat , eofque canonica
pœnitentiæ fubdere non neglegat , juxta quod
in Concilio Cæfarienfi titulo primo fcribitur :
Presbyter , fi uxorem acceperit , ab ordine
deponatur . Si vero fornicatus fuerit , aut ad-
ulterium perpetraverit , amplius pelli debet
ad pœnitentiam redigi . Nonnulli enim ,
amiffo gradu , adeo filii Belial efficiuntur
ut nec publicis , quia fas non eft , nec ca-
nonicis , propter incuriam & neglegentiam re-
&torum , legibus conftringantur ,
De laicis de religione difputandi præe
fumentibus
CXCV. Nulli egreffo ad publicum difce-
ptandi de religione , vel tractandi , vel con-
filii aliquid deferendi , vel majores natu ac-
cufandi patefcat occafionis aditus . Si quis
pofthac contra hæc veniendum crediderit vel
infiftere motu peftiferæ perfuafionis tentave-
rit , competenti poena & digno fupplicio co-
erceatur .
De his qui falfa Principum refcripta detule-
rint . Et de nonnullis aliis cauffis .
CXCVI. Qui falfa Principum refcripta de-
tulerint ut falfarii puniantur . Qui falfum
nefciens allegavit , falfi pœna non teneatur .
In caput domini patronive nec fervus nec
libertas interrogari poteft . Ut prægnantem
nemo torqueat . Qui de fe confeffus eft , fu-
per alium credi non poteft .
Tom. III.
VII. 325
De his qui falfa fratribus intulerint quid
agendum fit .
CXCVII. Eos qui falfa fratribus capitalia
objeciffe convicti fuerint , placuit eos ufque
ad exitum non communicare & infames fem-
per exiftere , VI. 314.
Ut nullus de alterius Presbyteri parrochia
relicta pro-
populo perfuadere audeat ut ,
pria parrochia , ad fuam Ecclefiam conve-
niant , aut fibi eorum decimas dent .
CXCVIII. Statutum eft ut nullus Presby-
ter fidelibus fanctæ Dei Ecclefiæ de alterius
Presbyteri parrochia perfuadeat ut ad fuam
Ecclefiam , relicta propria Ecclefia , conve-
niant , & fuas decimas fibi dent . Sed unuf-
quifque fua Ecclefia & populo fit contentus ;
& quod fibi non vult fieri , alteri nequaquam
faciat , juxta illud evangelii : Quæcunque vul-
tis ut faciant vobis bomines , bæc eadem fa-
cite illis . Quifquis autem contra hæc con-
ftituta venerit , aut hæc infrangere tentave-
rit , tanquam contemptor , gradus fui peri-
culo fubjacebit .
Quod laicis de viris Deo dicatis vel eccle-
fiafticis facultatibus aliquid difponendi
nulla fit adtributa facultas .
CXCIX. De viris Deo dicatis vel eccle-
fiafticis facultatibus aliquid difponendi nulla
legitur laicis , quamvis religiofis , umquam
adtributa facultas . Vide fupra lib. 5. c.403.
& infra c. 393. bujus libri .
De bis qui in blafphemiam alterius aliquam
fcripturam vel cantica compofuerint
vel cantaverint ,
CC. Hi qui in blafphemiam alterius can
tica compofuerint , vel qui cantaverit ea
extra ordinem vindicetur . Nam lex exiliari
jubet eos qui libellos famofos excogitant aut
proponunt . Notatur infamia quicunque dum
appellat judicem , convitium dixerit . Non
tantum is qui maledictum aut convitium di-
xerit famofus efficitur , fed & is cujus con
filio factum effe patuerit . Capitul. a. 744.
cap. 13.
Quid de Sacerdotibus vel Levitis de fe
crimen confitentibus agendum fit .
CCI. Ut Sacerdos vel Levita qui de fe
crimen aliquod confitetur , deponatur .
Ut nullus Presbyter pænitentes inconfulto Epi-
fcopo reconciliare audeat ૧, Et ut omnes pu
blice pœnitentes in Coena Domini ad Epi-
fcopum proprium conveniant , ut ab eo ca-
nonice abfolvantur vel dijudicentur .
CCII. Statutum eft & in fan&
tis canoni-
bus prohibitum ut nullus Presbyter pæniten-
tem publice inconfulto Epifcopo reconciliare
præfumat , nifi morte forte periclitantem , fed
omnes publice poenitentes quinta feria ante
Pafcha , quæ eft Coena Domini , ad civita-
E e tem
 UM
ARI
I TUL
326 CAP REG
tem in cinere & cilicio in præfentiam Epi-
fcopi proftrato vultu conveniant , & ibi ab
Epifcopo canonice & ordinabiliter , ficut in
Sacramentario & in Romano Ordine conti-
netur , reconcilientur atque dijudicentur
confolenturque , & prædicentur quid dein-
ceps agere , quidve vitare debeant inftruan-
tur , atque infuper divinis precibus per ma-
nus impofitionem Epifcopi fanentur . Nullo
namque tempore Presbytero in publica Miffa
poenitentem reconciliare fine licentia Epifco-
pi conceffum eft . Si quis hoc facere præfum-
pferit , canonica correctione multetur .
De Clericis vel laicis qui fuo Epifcopo
calumniator extiterit ,
CCIII. Si quis Clericus vel laicus expro-
brator vel calumniator fuo Epifcopo extite-
rit , ut homicida habeatur ,
De cauffis in judicio convincendis . Et de
fententia adverfus abfentes infirmanda .
Et de cauffis in judicio non revolvendis .
Et ut abjentes non damnentur . Et quod
abfentes per alium nec accufare nec accu-
fari poffint.
CCIV. Convinci nemo poteft judicio fine
teftibus aut fcriptura . Sententia abfente par-
te alia a judice data nullam obtinet firmi-
tatem , Cauffa inter præfentes judicata poft
decennium revolvi non poteft , nec inter ab-
fentes poft vicennium . In cauffa capitali ( 1 )
abfens nemo damnetur . Neque abfens per
alium accufatorem accufari poteft .
folis ambulans , communionem ei nullus im-
Quid de delatoribus fidelibus agendum fit .
pendat . Simulque ftatutum eft ut fi quis fe-
CCV. Delator fi quis extiterit fidelis , &
per delationem ejus aliquis fuerit præfcriptus
vel interfectus , placuit eum nec in finem
accipere communionem ,
De facerdotibus vel Clericis qui per pecunias
aliorum facerdotum Ecclefias aut benefi
cia fubripiunt veļ fubvertunt ,
CCVI. Sancitum eft atque omnibus pro-
hibitum ut fi quis Presbyter præventus fue-
rit alicui Clerico aut laico munera dare aut
aliquam pecuniam tribuere ut alterius Pres-
byteri Ecclefiam fubripiat , pro hac cupidi-
tate feu rapina turpis lucri gratia dejiciatur
a clero & alienus exiftat a regula . Nam fi
pro mifericordia Epifcopo placuerit longo
tempore eum pœnitendo que geffit in car-
ceris ærumna recludere & ufque ad fatisfa-
tionem ibi retinere , liceat . Et poftea fi fe
& bomicide babeantur .
correxerit , & alia deinceps minime fe face-
re promiferit , humanius erga eum agere po-
terit fi voluerit & ipfe dignus inventus
fuerit .
Us feculares de vivis Deo dicatis Ecclefiæque
facultatibus ad fe nihil putent pertinere
præter reverentiam tantum .
CCVII. Synodali decreto fancitum eft ne
(1 ) In cauſsa capitali . ) Iftud abbreviatum eft ex interpretatione fententiarum Pauli lib. 5. tit. 35,
RUM
UM NCO
FRA
laici vel feculares de viris Deo dicatis Ece
clefiæque facultatibus aliquid ad fe putent
vel præfumant præter reverentiam pertine-
re , quorum quarumque facerdotibus difpo-
nendi indifcuffe a Deo cura commiffa doce-
tur . Si quis contra hæc venire præfumpfe
rit , anathemate feriatur ,
De fervis dominorum facinora confeffis
non audiendis ,
CCVIII. Si fervi facinora dominorum con-
feffi funt , nullo modo audiantur , nifi forte
cos reos deferant majeftatis ,
Quid de bominibus qui pauperes expoliant ,
admonente Epifcopo non reddi-
derint , agendum fit ,
CCIX . Si quis potentum quemlibet expo-
liaverit , & admonente Epifcopo non reddi-
derit , excommunicetur . VI. 319. Add. IV.55 .
De his qui fine juffione Epifcopi judices fe-
culares adeunt , aut fine licentia & litte-
ris Epifcopi fui proficifcuntur . Et de lai-
cis Ecclefiis vel Clericis calumniam fa
cientibus .
CCX. Sancitum eft ut Presbyter vel Dia
conus five quilibet Clericus regulæ fubje-
tus , inconfulto Epifcopo ad judicem fecu
&
larem non pergat . Nec non & hoc fanci-
tum eft ut fine epiftola Epifcopi fui non
liceat Clericum vel monachum proficifci . Et
alibi in canonibus legitur ita : Presbyter aut
Diaconus vel Clericus fine antiftitis fui epi-
cularium per calumniam Ecclefiam aut Cle-
ricum fatigare tentaverit , & convictus fue-
rit , ab Ecclefiæ liminibus & catholica com-
munione , nifi digne poenituerit , coerceatur ,
VI. 154. 158 ,
De laicis vitiofis a Clericis , nifi fponte
voluerint , non recipiendis .
CCXI. Omnes Epifcopi in tertia feffione
adclamaverunt : Sane dignum eft ut ficut fa-
cerdotes vel Clericos fua in accufatione vel
ita
fecularibus judiciis laici non recipiunt
ipfi facerdotum vel Clericorum accufationi-
bus feu ecclefiafticis negotiis nifi fponte non
recipiantur : quoniam inconveniens eft ut hi
qui hos refpuunt , ab his recipiantur .
Ut bi qui fponte bominem occidere voluerint
& non potuerint perpetrare , ut
CCXII. Qui hominem voluntarie occide-
re voluerit , & perpetrare non potuerit , ut
homicida punietur .
De Clericis qui a fuis recedunt Epifcopis .
CCXIII. Ut nullus Clericus ab Epifcopo
fuo recedat & ad alium fe transferat .
Ut
 LIBER
Ut nulli facerdotes eorum decimas aut ali-
quid de rebus vel facultatibus Ecclefiæ
Jine licentia proprii Epifcopi vendere præ-
Jumant .
CCXIV. Statutum eft ut nullus Presbyter
vel Diaconus eorum decimas vel aliquid de
rebus Ecclefiæ fine confilio proprii Epifcopi
inreverenter vendere præfumar ; quia in ca-
nonibus decretum eft ita ( 1 ) : "Placuit ut
Presbyteri vel Diaconi non vendant rem Ec-
clefiæ ubi funt conftituti , nefcientibus Epi-
fcopis fuis . Et ne deinceps fiat cavendum
eft , ficut a quibufdam in aliquibus locis im-
pudenter fa& tum audivimus , eo quod qui-
dam facerdotes , antequam meffes maturæ
vel collectæ effent eorum decimas vendere
cauffa ebrietatis tentaverunt , quod ne dein-
ceps fiat pariter omnes inhibemus ; fed ut
prius cum gratiarum actione a facerdotibus
recipiantur . Et fi neceffitas fuerit pro re-
Rauratione Ecclefiarum vel pro redemptione
captivorum eas vendere cum confilio pro-
prii Epifcopi & aliorum bonorum facerdo-
tum hoc faciant ; ne qualibet occafione oc-
culte & fine teftimonio fraudentur oblatio-
nes fidelium , & unde pauperes recreari de-
bent , vel Ecclefiæ reftaurari , feu Clerici vi-
vere , five Epifcopi recipi , hofpites & pere-
grini pafci ac venerari , Presbyteri vel Dia-
coni aut quilibet fidelium in fuis nimiis po-
tationibus vel comeffationibus feu carnalibus
defideriis , quæ multis modis aguntur , infle-
&
tere non præfumant , fed in prædictis rebus
eas fideliter fubminiftrent ; & fciant fe non
fuarum fed dominicarum rerum effe difpen-
fatores . Propterea quafi dominicas res fide-
liter eas confervare & utiliter difpenfare Do-
mini facerdotes oportet . Et fi , quod abfit ,
aliter fecerint , canonica invectione diftricte
feriantur .
De anathematis hominibus repellendis .
CCXV . Omnium anathematum vox in
accufatione vel teftimonio aut humano judi-
cio penitus non audiatur nec hi accufare
quemquam permittantur . Sed fi quis anathe-
matis pœnam parvi duxerit , aut in infulam
religetur , aut exilio deputetur " ne poffit
Ecclefiam Dei ejufque famulos perturbare .
De fententia adverfus abfentes vel minores
judicata non valenda .
CCXVI. Adverfus abfentes vel minores
fententia judicata non valebit .
Quid de Clericis qui in feditione arma por-
taverint faciendum fit .
CCXVII. Clerici qui in quacunque fedi-
tione arma volentes fumpfiffe reperti fuerint
amiffo ordinis fui gradu in monafterio pœ-
nitentiæ contradantur .
Tom. III.
(1) V. 31. VI. 58. VII. 27.
VII. 327
De his qui inebriantur , ut a communione ,
nifi fe correxerint , fufpendantur , aut
corporali fupplicio fubdantur.
CCXVIII. Sancitum eft ut a Presbyteris
vel Diaconibus feu a reliquis Clericis omni
vitio-
modo vitetur ebrietas , quæ omnium
rum fomes ac nutrix eft. Itaque eum quem
ebrium fuiffe conftiterit ut ordo patitur ,
aut quadraginta dierum fpatio a communio-
ne ftatuimus fubmovendum > aut corporali
fubdendum fupplicio . Capitul. II. a. 803. c. 3.
Vide infra cap. 270.
Quid de bis Ecclefiæ judicibus faciendum fit
qui abfentes judicare præfumunt .
CCXIX . Caveant judices Ecclefiæ ne ab-
fente eo cujus cauffa ventilatur , fententiam
proferant ; quia irrita erit ; immo & cauffa
in fynodo profecto dabitur . Vide fupra lib.
6. c. 363.
De his qui apud extraneos judices cauffam
fuam proponunt . Et de his qui prius in
proprio foro non jurgaverint . Et de judi-
cibus qui fua neglegentia cauffas differunt .
CCXX. Si quis alium crediderit accufan-
dum , apud provinciæ illius judicem nego-
tium fuum proponat ; & omnem jacturam
litis incurrat qui non ante in proprio foro
jurgaverit . Quod fi per neglegentiam judi-
cis cauffa definita non fuerit " tantum eum
fifco noftro jubemus exfolvere quantum res
ipfa de qua agitur valuiffe cognofcitur . Et qui
confiliis fuis adhærent , exilio deputentur ,
Quod ruinis miferorum oppido fuccur
rendum fit .
CCXXI. Occurrere certe miferorum rui-
nis debet fubfidio unufquifque , quo valeat
ex relevatione alienæ vindi&tæ a fe Dei re-
movere vindictam . Libat enim Domino pro-
fpera qui ab afflictis pellit adverfa .
Quid de vaticinatoribus falfis agendum fit .
CCXXII. Ut vaticinatores , qui fe futura
fcire dicunt , cæfi de civitate jactentur .
Quod in metropolitana fede , tempore qua
omnes elegerint comprovinciales Epifcopi
ad Synodum faciendam fit conveniendum .
CCXXIII . Placuit definiri ut paternis in-
ftitutionibus obfequentes in metropolitanam
fedem , tempore quo omnes comprovinciali-
ter elegerint Pontifices , ad Synodum facien-
dam devotis ftudiis conferantur . VI. 325.
Quid de Epifcopo qui alium conculcare vel
calumniari aut injuriare præfumpferit
Epifcopum , faciendum fit .
CCXXIV. Ut nullus Epifcopus alium Epi-
ſcopum conculcet , eumque calumniare vel
Ee 2 in-
 UM
328 CAPITULARI REGUM FRANCORU
injuriare præfumat . Quod fi fecerit , gradus
fui periculo fubjacebit . VI, 310. 400.
Ut nullus Presbyter in Ecclefia benedictiones
publicas fuper populum fundere aut altare
confecrare vel reconciliare præfumat ,
CCXXV, Statutum eft ut Presbyteri be.
nedictionem in Ecclefia fuper plebem funde-
re , aut altare confecrare aut reconciliare ,
aut fubmovere vel collocare , ullo modo non
præfumant . Simul & hoc ftatutum eft , ut
altare erigere , vel de loco in locum tranf-
mutare , ut a quibufdam factum audivimus ,
fine Epifcopi fui licentia vel confilio , cujus
eft & ipfum altare confecrare & poft motio-
nem vel violationem reconciliare , Presbyteri
non pertentent . Quod fi aliter fecerint , gra-
dus fui periculo ſubjacebunt .
Ut abfentibus quod ablatum eft pleniter
reftituatur .
CCXXVI. Propter abfentes legem volu-
mus iterare , ut quicquid fuerit eis a quali-
bet perfona ablatum , totum amicis eorum-
que proximis vel fervis , cum judicem inter-
pellaverint , fine dilatione reddatur ; ut res
quas difcedens dominus in fua proprietate di-
mifit , integre ab actoribus domini , quocun-
que fedeat , vindicentur . Quæcunque autem
in militia conftitutis vel abfentibus pervafa
fuerint ? fine aliqua jubemus dilatione re-
ftitui .
Ut ea quæ ad perpetuam utilitatem funt
inftituta , inconvulfa permaneant .
CCXXVII. Quæ ad perpetuam utilitatem
funt inftituta nulla commutatione varien-
tur ; nec ad privatum trahantur commodum
qua ad bonum funt commune præfixa . Et
manentibus terminis quos ftatuerunt patres ,
nemo damnet alienum ; fed intra fines pro-
prios atque legitimos , prout quis voluerit ,
in latitudine fe caritatis exerceat . VI. 328.
De neglegentibus officia divina & non ve-
nientibus ad matutinalia vel vefperti-
nalia five reliqua divina officia ,
CCXXVIII. Sancitum eft ut fi quis Pres-
byter vel Diaconus aut quilibet Clericus Fc-
clefiæ deputatus , fi intra civitatem fuerit ,
aut in quolibet loco in quo Ecclefia eft , &
( 1 ) Baptiſmatis facramentis , ) Hæc eft lectio
codicis Bellovacenfis , cum in vulgatis editio-
nibus legatur Jacramento . Confirmatur autem
hęc noftra lectio ex cap. 391. hujus libri , in
quo legitur: Neque ipfi funt per atatem idonei
de traditis fibi facramentis refpondere . Item Be-
da lib. 2. hiftor. ecclef. cap. 9. ubi loquens de
Edwyno Rege Northanymbrorum , qui pollici-
tus erat fe fidem Chrifti amplexurum fi vi-
toriam de hoftibus fuis reportaret , ait : Sicque
victor in patriam reverfus , non ftatim & incon-
fulte facramenta fidei Chriftiana percipere voluit ;
quamvis nec idelis ultrafervivit ex quofe Chrifto
Jerviturum effe promiferat . Et lib. 3. cap. 1. Of
ricbus , qui ad prædicationem . Paulini fidei erat
M
ad quotidianum pfallendi facrificium matuti-
nis vel vefpertinis horis ad Ecclefiam non
convenerit , deponatur a Clero ; fi tamen ca-
ftigatus veniam ab Epifcopo per fatisfactio-
nem noluerit promereri .
De his qui in captivitatem ducti funt quid
agendum fit ,
CCXXIX. Quicunque neceffitate captivi
ratis ducti funt & non fua voluntate fed
hoftili deprædatione ad adverfarios tranfie-
runt , quæcunque in agris vel in mancipiis
ante tenuerunt , five a fifco poffideantur
five aliquid ex his per Principem cuicunque
datum eft fine ullius contradictione perfo-
næ tempore quo redierint vindicent ac præ-
fumant ; fi tamen cum adverfariis non fua
voluntate fuerint , fed captivitate fe deten-
tos effe probaverint ,
Quod contra caput non fit furgendum .
CCXXX. Contra caput , etiamfi facien-
dum fit , non libenter admittimus .
Ut Presbyteri per fingulas hebdomadas , ficut
ab Epifcopo vel ab illo qui conftitutus eft
ab eo , vocantur , ad civitatem conveniant ,
abfque ulla dilatione , difcendi gratia .
CCXXXI. Statutum eft ut omnes Presby-
teri parrochiæ ad civitatem per turmas &
per hebdomadas ab Epifcopo fibi conftitutas
conveniant difcendi gratia , ut aliqua pars in
parrochiis Presbyterorum remaneat , ne po
puli & Ecclefiæ Dei abfque officio fint , &
aliqua utilia in civitate difcant ut melio-
res ad parrochias demum & fapientiores at-
que populi utiliores abfoluti revertantur . Et
ibi ab Epifcopo , id eft , in civitate , five
a fuis bene doctis miniftris bono animo in-
ftruantur de facris lectionibus & divinis cul-
tibus & fanctis canonibus , five de baptifma-
tis facramentis ( 1 ) , atque Miffarum fole-
mniis & precibus , & de reliquis officiis
omnibus fibi neceffariis pleniter & diftinéte
ac fingillatim imbuantur . Et omnia quæ illi,
per parrochias docere , prædicare , ac facere
debent , eos Epifcopus & fui bene docti mi-
niftri veraciter & difcrete doceant , ut quid
facere vel quid vitare debent fciant ; quati
nus eorum vitam bene & condigne atque in-
reprehenfibiliter ducant , & aliis bene viven-
do
facramentis imbutus . Et mox : Sacramenta regni
cæleftis , quibus initiatus erat , anathematizando
perdidit . Et eodem libro cap. tertio : baptifma
tis facramenta confecutus erat . Concilium Mo-
guntinum anni DCCCXLVII. cap. tertio : Sacra-
menta itaque baptifmatis volumus ut concorditer
atque uniformiter in fingulis parochiis fecundum
Romanum ordinem inter nos celebrentur . Baptif-
matis facramenta hec funt , ipfum baptifma ,
confirmatio , & communio corporis & fangui-
nis Domini , quæ tum conferebantur unicuique
eorum qui baptizabantur . Hinc in fcripto ve-
teris auctoris anonymi de ordine baptifmi le-
gitur : Et hæc funt fanda Ecclefiæ facramenta ,
baptiſmum , chriſma , corpus & fanguis Chrifti ,
1
 LIBER
do bonum exemplum abfque ulla offenfione
præbeant , & eorum minifteria fapienter &
rationabiliter adimpleant , ut in nullam ,
quod abfit , offenfionem incidant , fed Dei
gratiam promereri valeant .
Quid de convictis in judicio de evidenti
violentia faciendum fit .
CCXXXII. Convictus in judicio de evi-
denti violentia crimine , reus caput puniatur .
Ut facerdotes de incognitis rebus nihil
judicare præfumant .
CCXXXIII. Nos , qui facerdotum Domi-
ni matura volumus effe judicia , nihil poffu-
mus de incognitis rebus in cujufquam partis
præjudicium definire priufquam univerfa quæ
gefta funt veraciter audiamus , VI. 332.
De his qui velinquunt ecclefiaftica officia &
ad feculares confugiunt . Et de Clericis
furtum Ecclefiæ facientibus . Sive de Cle-
ricis comam nutrientibus vel habitum aut
veftimenta clericalia mutantibus .
CCXXXIV. Sancitum eft ut quifquis Cle-
ricus , relicto officio fuo , propter dictrictio-
nem ad fecularem quemlibet confugerit , &
is ad quem recurrit folatium ei defenfionis
impenderit cum eodem Ecclefiæ de com-
munione pellatur . VI. 145 .
Simulque fancitum eft ut fi quis Clericus
furtum Ecclefiæ fecerit , peregrina ei com-
munio tribuatur .
Simili modo decretum eft ut Clerici qui
comam nutriunt ( 1 ) , ab Archidiacono , et
iamfi noluerint inviti detondantur . Vefti-
menta vero vel calciamenta ( 2 ) eis , nifi
quæ religionem deceant , uti aut habere non
liceat . Capitul. a. 744. c. 4.
De fervis infciis vel confciis dominis vio-
lentiam facientibus , & qualiter bæc
corrigantur
CCXXXV. Servi fi infcio domino con-
feffi vel convicti fuerint violentiam commi-
fiffe , addicti tormentis gravibus puniantur ,
Si vero jubentibus dominis violentia crimen
admiferint , domini qui inlicita præceperunt
notantur infamia , & nobilitatis vel honoris
fui dignitatem tenere non poffunt . Servi au-
tem qui talibus dominorum juffionibus parue-
runt , in metallo detrudantur . Ceterum non
Tom. III.
( 1 ) Comam nutriunt . ) Concilium Carthagi
nenfe IV. cap. 44. Clericus nec comam nutriat
nec barbam ; ubi quidam codices addunt, radat
vel tondeat . Vide Notas ad Gratianum pag. 453.
( 2 ) Calciamenta . ) Idem Concilium Cartha-
ginenfe cap. 45. Et nec veftibus nec calceamen-
tis decorem quærat . Concilium habitum apud
Caftrum Gonterii anno DCCXXXI . cap . 24. Et o-
mnes religiofi , cujuslibet fint ordinis , veftibus &
calceamentis fuo ordini competentibus , quantum
fieri poteft , uniformibus utantur Hildebertus
epift. 60. Cum vagetur pes laxioribus çalciamen-
tis, cum caput in ampliorem radatur coronam
1
VII. 329
liceat judicibus difcuffionem violentiæ differ-
re vel dimittere vel donare . Si autem pre-
baverint violentiam , & non ftatim vindica-
verint , noverint fe periculum fubituros . Vi-
les autem perfonæ quae frequenter admififfe
violentiam comprobantur , conftituta legibus
pœna fuprafcripta omnimodis feriantur .
Qualiter defides vel neglegentes
curandi fint .
CCXXXVI . Si extiterint aliqui fratres de-
fides vel neglegentes , quos oporteat majori
auctoritate curari , fic tamen eft adhibenda
correctio ut femper fit falva dilectio . VI
.
339.
Ut Clerici contumaces vel inflati contra Epi-
fcopum fuum non fint , nec parvipendant
ejus excommunicationem . Et qualiter bec
facientes fuam recipere debeant dignita-
tem .
CCXXXVII. Statutum eft ut contumaces
Clerici , prout dignitatis ordo permiferit , ab
Epifcopis corrigantur . Et fi qui prioris gra-
dus , elati fuperbia , communionem fortaffe
contempferint , aut Ecclefiam frequentare vel
officium fuum implere neglexerint , peregri-
na eis communio tribuatur ; ita ut cum eos
pœnitentia correxerit , refcripti in matricu-
la , gradum fuum dignitatemque recipiant .
Quod accufatoribus ante difcuffionem utriuf
que partis non fit credendum .
CCXXXVIII, Quotiens quilibet accufator
aliquid de adverfario fuo , eo abfente , fug-
gefferit , ei ante difcuffionem utriufque par
tis penitus non credatur .
De facerdotibus non detrahendis .
CCXXXIX. Præcipimus ut nullo vel falfo
infimulatus crimine extrahatur facerdos ,
Ut qui judices fufpectos habuerit , vocem
appellationis exhibeat .
CCXL. Si quis judicem pro quibufcunque
cauffis adverfum fibi fenferit aut habueric
forte fufpectum , vocem appellationis exhi-
beat ; ut , cum ei conceffum fuerit , integro
negotio apud alium judicem amoris dilatio
nibus poffit audiri .
Ee 3 Ut
cum monachum loquantur cetera monachi infignia ,
extra viam eft que ducit ad vitam . Quippe mo-
nachi , ut utilitatem ac fimplicitatem fuam ha
bitu etiam inceffuque teftarentur , calceamenta
laxiora geftabant , diffimilia nimirum his qui-
bus laici folebant uti . Unde Philippus Fran-
corum Rex monachum quendam ftri& tis uten-
tem calceis facete monuit non faftidire infti-
tutum fuum , ut docet Cefarius Heifterbach-
cenfis libro 4. cap. 12. Ovidius in libro 1. de
arte amandi :
Linguaque nec rigeat , careant rubigine dentes ,
Nec vagus in laxa pes tibi pelle natet .
 ARIUM
330 CAPITUL
Ut caveat unufquifque , quantum fieri poteft ,
mt alteri non faciat quod pati non vult .
CCXLI. Sicut non vult aliquis gravis one-
ris farcinam ferre , ita non audeat alii gra-
ve pondus imponere .
Ut difcordantes ad altare five gratiam fan-
He communionis non accedant . Et fi unus
eorum fe correxerit , alter difcordans
inventus fuerit , quid debis agendum fit .
CCXLII. Sancitum eft ut perfonarum di-
fcordantium nemo ( 1 ) , antequam reconci-
lietur , ad altare Domini accedere audeat vel
gratiam communionis fanctæ percipere ; fed
geminato tempore per poenitentiam compen
fabitur quo difcordiæ fervierunt . Sed fi unus
eorum , alio contemnente , ad fatisfactionem
caritatis occurrerit , ex eo tempore ut paci-
ficus in Ecclefiam recipiatur ex quo ad con-
cordiam feftinaffe convineitur ,
Quod pœnitentes a conviviis & ornamentis
atque alba vefte abftinere debeant .
CCXLIII. Qui luget > abftinere debet a
conviviis ac ornamentis & alba vefte .
De divinis & apoftolicis atque canonum
decretis minime violandis .
CCXLIV. Jubemus ut ita omnes divinis
& apoftolicis conftitutionibus ferviatis ut in
nullo patiamini pia canonum decreta viola-
ri . Præcipimus etiam ut nulli fas fit fine
ftatus fui periculo vel divinas conftitutiones
vel apoftolicæ fedis decreta temerare ,
De his facerdotibus qui de Ecclefiis ad Eccle-
fias inrationabiliter tranfeunt , &de illis
qui in loco eorum funt ordinati ,
CCXLV. Sancitum eft ut illi facerdotes
qui de Ecclefiis ad Ecclefias migrant vel mi-
graverunt , & fuos titulos abfque licentia &
confenfu Epifcopi dimittunt vel dimiferunt ,
tamdiu a communione habeantur alieni , quam-
diu ad eas redierint Ecclefias in quibus pri-
mo funt conftituti . Quod fi alius , alio tranf
migrante , in locum viventis ordinatus eft ,
tamdiu vacet facerdotii dignitate qui fuam
deferuit Ecclefiam , quandiu fucceffor ejus
quiefcat in Domino . Capitul, a. 744. C. 5.
Quod injuriarum actiones nonnifi præfentes
accufare poffint .
CCXLVI. Injuriarum actiones nonnifi præ-
fentes accufare poffunt . Crimen enim quod
vindictæ aut calumniæ judicium expectat ,
per alios intendi non poteft .
( 1 ) Difcordantium nemo . ) Homilia incerti
auctoris in Dominica feptima poft Pentecoften
in vetuftiffimo codice Ms. Ecclefiæ Lugdunen-
fis : Si autem frater tuus ( id eft , quilibet Chri-
ftianus ) inclemens fuert & noluerit tibi veniam
deprecanti indulgere , oblatio ejus non debet re-
R UM
REGUM FRANCO
Quod amicitiam protegat omnis qui non
contendit .
CCXLVII. Omnis qui non contendit , pro-
tegit amicitiam . Nam & Apoftolus ad Co-
rinthios fcribit : Cum fint inter vos æmula-
tiones & contentiones , nonne carnales eftis ,
& fecundum bominem ambulatis . Nibil per
contentionem , neque per inanem gloriam , fed
in humilitate mentis invicem æftimantes fe-
metipfos non fua finguli refpicientes , fed
aliorum,
Ut quod Ecclefia tricennali jure poffederit
nulli liceat pro boc deinceps appellare . Et
de raptoribus viduarum vel virginum . Et
ut feminæ facris altaribus non miniftrent .
CCXLVIII. Statutum eft ut facultates Ec-
clefiæ nec non & diocefes quæ ab aliquibus pof-
fidentur facerdotibus , jure fibi vindicent quod
tricennalia lex conclufit & ultra triginta
annos nulli liceat pro id appellare , quod le-
gum tempus exclufit . Simulque fancitum eft
ut raptores viduarum vel virginum ab Ec-
clefiæ communione pellantur . Et ut feminæ
facris altaribus non miniftrent , vel aliquid ex
his quæ virorum funt officiis deputata præ-
fumant ,
De judicibus contra legem judicantibus &
legem audire nolentibus .
CCXLIX. Quicunque judex oblatas fibi
in judicio leges vel juris fpecies audire no-
luerit , & contra eos judicaverit , ex hac re
convictus , in carcerem deputetur ,
De imperitis , ut peritis non præferantur .
CCL. Valde iniquum eft ut imperiti ma-
giftris , novi antiquis , vel rudes præferantur
emeritis ,
Ut liceat litigatoribus vitiatam cauffam ap-
pellationis remedio fublevare , & appella-
tores in nullam cuftodiam redigantur .
CCLI. Judices obfervare debent ut liceat
litigatori vitiatam cauffam appellationis re-
medio fublevare , & appellatores nec in car-
cerem redigantur nec a militibus faciant
cuftodire ; fed agendum negotium fuum li-
teri obfervent . Nec etiam in fupplicium
deftinatis appellandi vox denegetur . Infra
C. 333.
Ut nullus falfum teftimonium dicat . Et de
periculo falforum teftium , feu pani-
tentia vel abjectione eorum .
CCLII, Volumus atque præcipimus ut o
mnes a falfo teftimonio fe abftineant , fcien-
tes
cipi in altario , id eft , in altare , nec in gazo-
phylacio , hoc eft , in thefauro Ecclefiæ , neque in
ceteris ufibus , nec pacem debet facere cum Chri-
Aiano , neque communicare corpori & fanguini
Domini . Vide Notas ad Reginonem pag. 550.
 LIBER
tes & hoc graviffimum fcelus effe & ab ipfo
Domino in monte Sinai prohibitum , dicen-
te eo : Non falfum teftimonium dixeris . Si-
ve : Falfus teftis non erit impunitus . Sciat
etiam fe , quifquis hoc perpetraverit , tali
pænitentia purgandum ficut de perjurio , aut
tali damnatione & excommunicatione ferien-
dum ficut de homicidio vel perjurio . Sum
ma enim ftultitia & nequitia eft ut aliquis
homo qui Chriftiano nomine cenfetur , pro
cupiditate argenti & auri aut veftimentorum
five agrorum vel cujuslibet rei , ficut fæpe
contingere folet , propter ebrietatem aut ven-
tris ingluviem , in tam grande fcelus corruat
ut aut feptem annis in arcta ærumna fit , aut
ab Ecclefia fit repulfus , dicente Domino : Quid
lucretur univerfum
prodeft homini fi lucretur univerfum mun-
mun-
dum , animæ vero fue detrimentum faciat ?
Quod eandem poenam paffurus fit accufator ,
fi convincere accufatum non potuerit,
quam reus paffurus erat ,
L CCLIII. Poenam quam reus paffurus erat
accufator excipiat fi convincere eum non po-
tuerit . Nemo poreft debitorem plus agno-
fcere quam ille qui injuriæ fuftinuit nequi-
tiam . Vide infra cap. 365.
Quod prolator femper fcripturam adfirmare
debeat ,
CCLIV. Statutum eft ut fcripturam pro-
lator adfirmet . Nam fi is qui fcripturam pro-
tulit , ejus non adftruxerit veritatem , ut fal-
fitatis reum effe detinendum .
It omnes fideles fuis Epifcopis fideliter
abediant .
CCLV. Qui Epifcopum fuum noluerit au-
dire , & excommunicatus fuerit , & renue-
rit , perennem condemnationem Epifcoporum
apud Deum fuftinear & infuper a palatio
noftro fit omnino extraneus & omnes facul-
rátes ejus ad legitimos parentes perveniant ,
De bomicidis quid agendum fit ,
CCLVI. De homicidis ita juffimus obfer
vare , ut quicunque aufu temerario alium fine
cauffa occiderit , vitæ periculo feriatur , &
pretio nullo fe redimere unquam valeat . Et
convenerit ut ad compofitionem quifque
defcendat . nullus de parentibus aut amicis
eum quicquam adjuvet . Quod fi fecerit , fu-
um wirgildum omnino componat . Decretio
Childeberti c. 5.
Quid de furibus & malefactoribus fit
agendum .
CCLVII. De furibus & malefactoribus de-
crevimus obfervari , ut fi quinque aut fe-
ptem bona fidei homines , abfque inimicitia
propofita , criminofum cum facramenti inter-
pofitione effe dixerint , quomodo contra le-
gem furtum perpetravit , fic fecundum legem
moriatur . Et fi judex comprehenfum latro
nem laxaverit , vitam fuam amittat , & ut 1
‫د‬
VII. 331
ceteri difciplinam omnibus obfervent . Ibid.
cap. 7.
De inceftis quid agendum fit .
CCLVIII . Ut inceftum nullus fibi unquam
fociet conjugium . Quod fi contigerit ab
Epifcopo loci illius feparentur , & publicam
feptem annorum juxta canonicos gradus am-
bo agant pœnitentiam . Qui autem hoc age-
re noluerit , ab omnibus ut anathema ha-
beatur .
De accufatoribus non facile recipiendis , nec
abfqe certa probatione quibufquam
judicandis vel damnandis .
CCLIX . Omnia primo diligenter cunctos
oportet
oportet inquirere
inquirere , ut cum juftitia definian-
tur . Nullus quemquam ante juftum judicium
damnet , nullum fufpicionis arbitrio judicet .
Prius quidem probet ; & fic judicet . Non
enim qui accufatur > fed qui convincitur
reus eft . Peffimum namque & periculofum
eft quemquam de fufpicione judicare , In am-
biguis Dei judicio refervetur fententia . Quod
certe agnofcunt , fuo , quod nefciunt , divino
refervent judicio . Quoniam non poteft hu-
mano condemnari examine quem Deus fuo
judicio refervavit . Incerta namque non de-
bemus judicare quoadufque veniat Dominus
qui latentia producet in lucem , & inlumi-
nabit abfcondita tenebrarum , & manifefta-
bit confilia cordium . Quamvis enim vera
fint , non tamen credenda funt nifi quæ cer-
tis indiciis comprobantur , nifi quæ manife
fto judicio convincuntur , nifi quæ judiciario
ordine publicantur .
De Chorepifcoporum fuperftitione atque
damnatione .
CCLX. Omnibus fanctæ Dei Ecclefiæ fide-
libus & noftris notum effe volumus quia non
parva quæftio de Chorepifcoporum fuperfti-
tione ad nos non femel aut bis aut ter ve-
nerat , fed fæpiffime noftris auribus moleftiam
intulerat . Ipfa enim quæftio non folum in-
ter Clericos fed etiam inter laicos crebrius
ventilabatur . Dicebant ergo Presbyteri , Dia-
coni , & Subdiaconi a regularibus Epifcopis
ordinati non effe eos Presbyteros vel Diaco-
nos aut Subdiaconos qui a Chorepifcopis vi-
debantur quafi facrati nec facerdotale cos
debere peragere officium , nifi forent a ca-
nonice ordinatis Epifcopis confummati , Su-
mentes quoque de canonica auctoritate fan-
&
tionem affirmabant a Chorepifcopis ordi-
natos vulneratum potius quam epifcopaliter
fanctificatum per illam manus impofitionem 1
habere caput . Ubi autem vulnus infixum eft
medicina eft adhibenda , qua poffit recipere
fanitatem . Similiter & laici dicebant quod
talium miniftrorum vel facerdotum , id eft ,
qui a Chorepifcopis erant quafi ordinati , of
ficia audire nollent , nec eorum infantes ma-
jores vel minores aut familiam eorum per
manus impofitionem confignari vel confirmari
ufquam
 332 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
ufquain vellent , ne magis vulnus quam be-
nedictionem acciperent . Quod jurgium cum
enucleatius difcutere voluiffemus , placuit no-
bis ex hoc apoftolicam fedem confulere , ju-
bente canonica auctoritate atque dicente : Si
majores cauffe in medio fuerint devolute
ad fedem apoftolicam , ut fancta fynodus fta
tuit & beata confuetudo exigit , incunctanter
referatur . Quapropter Arnonem Archiepifco-
pum ( 1 ) ad Leonem Apoftolicum mifimus ,
ut inter cetera quæ ferebat , etiam eum ex
hoc interrogaret ; ut quicquid fuper his de-
finiendum effet , apoftolica auctoritate a no-
ftris Epifcopis regulariter fopiretur . Qui no-
bis verbis & fcriptis ab eo renuntians hæc
non effe neceffe iterare vel definire quia
fæpiffime a fuis prædecefforibus & a multis
fanctis Epifcopis atque fynodalibus fan&
ticni-
bus eos effe prohibitos arque damnatos ; &
ideo non effe neceffe ventilare , fed definita
renere . Dixit enim nullum fore Presbyterum
vel Diaconum aut Subdiaconum ab eis or
dinatum , nec Ecclefiam ab eis dedicatam ,
nec virginem confecratam , nec quemquam
confirmatum , neque quicquam quod de epi-
fcopali minifterio præfumfere effe peractum ,
fed quicquid ex his ab eis inlicite erat præ-
}
fumptum , omnia a canonice ordinatis Epi-
fcopis debere rite peragere & in meliorem
ftatum reformare : quia quod non oftenditur
geftum , ratio non finit ut videatur itera
tum . Prædictos autem Chorepifcopos omnes
præcepit damnare & in exilio detrudi . Ifta
vero omnes , maxime regni nobis a Deo com-
miffi , Epifcopi cum eodem Arnone permit-
tente præfato Apoftolico ( 2 ) mitius tractan
tes , jam dictos villanos Epifcopos inter Pres-
byteros ( 3 ) ftatuerunt , ita ut amplius nihil
ec
de epifcopali minifterio præfumerent , n
ipfi deinceps a quoquam fierent qui gradus
fui periculum vitare vellet . Decretum nam-
que eft in illa fynodo quam Reginisburc pro
eadem vel pro aliis cauffis apoftolica aucto-
ritate præfato prætexto habuimus , nihil ex
prædictis a quoquam eorum agere nec face-
re volentibus confentire , fed quicquid ab his
epifcopaliter præfumptum eft , a canonice or-
dinatis Epifcopis peragi debere , nec ullum
( 1 ) Arnonem Archiepifcopum . ) Juvavenfem
five Salzburgenfem , de quo fupra actum eft .
(2 ) Permittente Apoftolico . ) Verba illa ( in-
quit Marca lib. 2. de concordia cap . 12. 7. )
formulam redolent qua magiftratus utebantur
cum refcriptorum principalium triftitiam mol-
liebant , quaque ufus eft Gregorius Magnus
cum legem Mauritii de militibus ad monachif-
mum properantibus temperavit . Nam his pla-
catur Imperator , inquit ille in epiftola ad Me-
tropolitas Quod nos hodie cum bona venia aut
Jub beneplacito Pontificis fieri dicimus .
(3 ) Inter Presbyteros . ) Ex ea Gallicanorum
Epifcoporum conftitutione profectum eft, ut dein
in aliquot antiquis codicibus librarii nomen
Presbyterorum reponerent ubi de Chorepifco-
pis agebatur , uti a nobis obfervatum eft in
præfatione ad librum Rhabani de Chorepifco-
pis . Quod Hifpanos quoque fecutos effe ani-
ufquam de epifcopali minifterio a Chorepi-
fcopis aliquid accepiffe , quia nihil in dante
erat quod aliquis horum accipere potuiffet :
quoniam quod non habuit quis eorum , da-
re non potuit . Nam Epifcopi non erant ,
quia nec ad quandam civitatis epifcopalem
fedem titulati erant , nec canonice a tribus
Epifcopis ordinati . Ideo de epifcopali mini-
fterio nihil agere potuerunt . Et idcirco non
oftenditur geftum quod præfixi agere puta-
verunt ; quia quod non habuerunt , nullate-
nus dare potuerunt
potuerunt . Ideo namque nulla cauf-
fa permittit ut videatur iteratum quod de
cauffis memoratis a canonice ordinatis Epi-
fcopis cognofcitur regulariter peractum . Un-
de & cum fæpe qualtio de male accepto ho-
nere nafcatur , quis ambigat nequaquam effe
tibuendum quod non decet fuiffe conlatum .
Scimus enim , ficut & in antiquis patrum le-
gimus decretis , poffe vera ac jufta legitimi
Epifcopi benedictione auferre omne vitium
quod a vitiofo fuerat injectum . Capitul. I.
a . 803. c. 4.
De rebus ecclefiafticis abfque juffione proprii
Epifcopi non difpenfandis .
CCLXI. Placuit ut Epifcopi ( 4 ) rerum
ecclefiafticarum in omnibus juxta fanctorum
canonum fanctiones plenam femper habeant
poteftatem . Nullus eas dare vel accipere abf-
que proprii Epifcopi audeat juffione . Nul-
lus eas invadere vel vaftare aut quoquo mo-
do deteriorare præfumat . Nam devaftantibus
Ecclefias earumque res nihil aliud intelligi-
mus quam contra illum æterni imperii Deum
ejufque majeftatis homines movere certamen ,
cum illæ ædes illi die noctuque famulentur,
& illi fint confecrata . Videant ergo vaftan-
tes , eafque invadentes , prænuntiamus , ne
ab illo , fi fe commoveat , vaftentur & di-
fperdantur cujus percuffionem montium dor-
fa ferre non poffunt . Nos vero ifta nec age-
re volumus nec facere volentibus confentire ;
ne nos ipfos , quod abfit , perdamus , aut fe
perdere volentibus confentiamus . Quapropter
præcipimus ut fi quis ex jure ecclefiaftico ha-
&tenus noftra largitate aliquid poffedit , fi il-
la deinceps habere voluerit , ut ad proprios
Epi-
madverto . Nam pro eo quod canon feptimus
Concilii Hifpalenfis II. apud Ifidorum & in
veteri collectione edita in tomo x1. Spicilegii
Dacheriani pag. 170. habet Chorepifcopos vel
Presbyteros , Loaifa in fuis codicibus legit tan-
tum Presbyteros . Ut valde putem primo quidem
illic fuiffe fcriptum frequenter Chorepifcopos de-
ftinage , additum vero fuiffe vel Presbyteros
tempore Leonis III. aut non ita multo poft ,
demum extincto prorfus ordine Chorepifcopo-
rum , folum Presbyterorum nomen cuftoditum
fuiffe .
( 4 ) Placuit ut Epifcopi . ) Ad hunc locum re-
fpiciebat Hincmarus Archiepifcopus Remenfis
apud Flodoardum lib. 3. cap. 26. inter cetera
fcribens Theodulfo Comiti, qualiter Ecclefia in
poteftate & ordinatione funt Epifcopi fecundum
jacros canones & imperialia capitula .
 LIBER
Epifcopos veniat , & ab eis & a præpofitis
Ecclefiarum unde effe videntur , quocunque
modo jufte potuerit , hæc impetrare fatagat ,
& nihil ex eis aliter ambiat aut concupi-
fcat vel accipiat , ne cupidos fanctarum re-
rum ignis qui in eis eft favillofius exurat .
Unde & in facris canonibus fpiritu Dei con-
ditis decretum habetur ita : Si quis oblata
dederit vel acceperit præter Epifcopum vel
eum qui conftitutus eft ab eo ad difpenfan-
dum mifericordiam pauperibus , & qui dat
qui accipit anathema fit . Scimus enim
anathematos homines , & in præfenti feculo
infames effe ac perditos , & a confortio fide-
lium in omnibus abfque pane & aqua fieri
alienos , atque fi abfque Ecclefiæ fatisfactio-
ne de hac vita recefferint , a regno Dei fo-
re extorres . Quam foveam cavere diffimu-
lans vel recufans , noftra fe fciat per omnia
carere focietate : quia non folum qui faciunt ,
fed qui facientibus prava confentiunt , rei
funt . Satius enim nobis eft regnum non ha-
here terrenum quam æternum perdere . Plus
vero me credo poffe Deum per fuorum fan-
&torum merita adjuvare quam omnem mili-
tiam fecularem . Quapropter omnes fcire cu-
pimus , fi fuper his quibus fruimur bonis uni-
verfum mundum lucrari potuiffemus , noftram
veftrafque animas perdere noluiffemus nec
fe pro prædictis cupiditatibus perdere volen-
tibus affentire . Teftante namque evangelica
tuba didicimus nihil prodeffe homini univer-
fum mundum lucrari fi animæ fuæ detri-
mentum patiatur . Et iterum : Quam dabit
homo commutationem pro anima fua ? Et ite-
rum : Ibunt bi in fupplicium fempiternum
jufti autem in vitam æternam . Capitul. III
III.,
a. 814. c. 3.
Ut mulieres non ingrediantur ad altare . Et
ut baptizati fidei facramento inftruantur ,
& poft baptifmum chrifma cœlefte per Epi-
fcoporum manus impofitionem percipiant .
CCLXII. Non oportet mulieres ingredi
ad altare . I. 17.
Baptizatos vero oportet fidei fymbolum
difcere & quinta feria feptimanæ majoris Epi-
fcopo vel Presbyteris reddere . Et qui in ægri-
tudine conftituti baptifmum perceperint , fa-
nati fidei fymbole doceantur , ut noverint
quanta natione digni funt habiti . Oportet
etiam baptizatos poft baptifmum chrifma cœ-
left e percipere & regni Chrifti participes fie-
ri. Vide infra cap. 404.
Quod non conveniat catechumenis vel pœni
tentibus in Pafcha vel Pentecoften aut
Nativitate Domini baptifmum vel ante
canonicam reconciliationem facramentum do-
minici corporis dare , fed tantum Jal be-
nedictum .
CCLXIII. Ut per folemniffimos pafchales
(1 ) Sacramentum catechumenis . ) De toto
hoc argumento fufe difputat Gabriel Albafpi-
VII. 333
dies facramentum catechumenis ( 1 ) non de-
tur , nec eis qui a liminibus Ecclefiæ funt
exclufi , neque eis " ante canonicam recon-
ciliationem , qui publicam gerunt pœniten-,
tiam , fed tantum benedictum fal a facerdo-
tibus pro communione tribuatur . Et quia
apud fideles per illos dies facramenta non
mutantur nec apud catechumenos vel pu-
blice poenitentes oportet mutare . Vide infra
Addit. IV. c. 63. & 76.
Ut in fynodo prius generales cauſſæ , quæ ad
normam Ecclefiæ pertinent , finiantur ,
poftea fpeciales ventilentur .
CCLXIV . Placuit ut quotiens fecundum
ftatuta patrum fynodus congregata fuerit
nullus Epifcoporum vel Presbyterorum ali-
quam prius cauffam fuggerere audeat quam
ea quæ ad emendationem vitæ & ad feveri-
tatem regulæ animæque remedia pertinent
finiantur ,
De his qui res Ecclefiæ a Principibus petunt ,
ut irrita babeantur quæ obtinent , లో
ipfi communione priventur .
CCLXV, Qui reculam Ecclefiæ petunt a
Regibus , & horrendæ cupiditatis impulfu
egentium fubftantiam rapiunt , irrita habean-
tur quæ obtinent , & a communione Eccle-
ex-
fiæ , cujus facultatem auferre cupiunt
cludantur . Capitul. a. 744. c. 8. Capitul. III.
a. 814. c. 4. Vide infra c. 409.
Ut nullus Epifcopus de alterius Epifcopi
diocefi quicquam præfumat .
CCLXVI . Ne parrochias cujuslibet Epi-
fcopi alterius civitatis Epifcopus canonum te-
merator invadat , & vefanæ cupiditatis faci-
bus inflammatus , fuifque admodum non con-
tentus , rapiat aliena , Ibid. c. 410.
Ut bi qui res Ecclefiæ invadunt , vaftant ,
vel diripiunt , fi monente Epifcopo non
fe correxerint , communione priventur .
CCLXVII. Si quis cujufcunque munufcu
la Ecclefiæ , fanctis fcripturarum titulis con-
lata , nefaria calliditate abftulerit , fraudave-
rit , invaferit , retentaverit , atque fuppreffe-
rit , & non ftatim a facerdote commonitus.
Deo auxiliante reddiderit ab Ecclefiæ ca-
tholicæ communione pellatur . Supra VI. 134.
Vide infra c. 411 .
Ut pofteriores Epifcopi non fe præponant
prioribus .
CCLXVIII . Ut nullus Epifcopus prioribus
fuis fe audeat anteponere ,
Ut Clerici qui fine epiftolis Epifcopi fui ex-
tra propriam parrochiam profecti fuerint
communione priventur . Et fi incorrigibiles
apparuerint , verberibus arceantur .
CCLXIX. Clericis fine commendatitiis epi-
ftolis
neus in libro 2. obfervat. cap. 35. & feq .
 334 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
olis Epifcopi fui licentia non pateat eva
gandi , & in omni loco ad quem fine epi-
Rolis Epifcopi fui , ut dictum eft , venerint ,
a communione habeantur alieni , In mona-
chis quoque par forma fervetur : quos fi ver-
borum increpatio non emendaverit , etiam
a verberibus ftatuimus coerceri . Vide infra
Addit. IV, c. 157;
De Clericis , fi ebrietatem non vitaverint ,
ut excommunicentur aut verberentur .
CCLXX, Ante omnia Clericis vitetur ebrie-
tas , quæ omnium vitiorum fomes ac nutrix
eft . Nec quis poteft liberum corporis fui ac
mentis habere judicium qui captus vino , a
fenfu probatur alienus , & proclivius ad ju
dicium mens labefacta ducatur ; aut plerun-
que poffit peccatum aut crimen , dum ne-
fcit , incurrere . Ignorantia vero talis non po-
teft effugere pœnam , quam ex voluntaria
amentia manaffe conftiterit . Itaque quem-
cunque ebrium fuiffe conftiterit , ut ordo pa-
titur , aut quadraginta dierum fpatio a com-
munione ftatuimus fubmovendum aut cor-
porali fubdendum effe fupplicio , Vide fupra
C. 218.
De his qui per calumniam Ecclefiam aut
Clericum fatigare tentaverint .
CCLXXI . Si quis per calumniam Eccle-
fiam aut Clericum fatigare tentaverit , & con-
victus fuerit , Ecclefiæ liminibus & catholi-
corum communione , nifi digne pœnituerit ,
arceatur ,
Ut laici non ordinentur nifi veligione præmiſſa .
Et ut monafteriis puellarum probata
vita bomines præfigantur .
CCLXXII. Præcipimus ne laicus , nifi re-
ligione præmiffa , Clericus fiat . In monafte-
rium vero puellarum nonnifi probatæ vitæ &
ætatis provectæ ad quafcunque earum necef-
fitates vel miniftrationes permittantur intra-
re . Ad faciendas vero Miffas Clerici qui in-
greffi fuerint ftatim peracto minifterio re-
gredi feftinent . Aliter autem nec Clericus nec
monachus juvenis ullum ad puellarum con-
gregationem habeat acceffum nifi hoc pa-
ferna aut germana neceffitudo probetur ad-
mittere .
De bis qui diftrictionem Epifcoporum circa
fe aufteriorem putaverint quid
agendum fit .
CCLXXIII. Si quis Clericorum circa fe
aut diftrictionem aut retractationem Epifco-
pi fui putat injuftam , juxta antiquas confti-
tutiones recurrat ad fynodum .
De confpiratione Clericorum vel monachorum
aut laicorum .
CCLXXIV. Si quis Clericorum ut in
multis locis diabolo inftigante actum fuiffe
perpatuit ? rebelli auctoritate fe in unum
conjuratione intercedente collegerint , & aut
facramenta inter fe data aut chartulam con-
fcriptam fuiffe patuerit , nullis excufationibus
hæc præfumptio prævellatur ; fed res dete-
&ta , cum in fynodum ventum fuerit , in præ-
fumptoribus juxta perfonarum & ordinum qua-
litatem a Pontificibus qui tunc in unum col-
lecti fuerint vindicetur . Quia ficut caritas ex
præceptis dominicis corde non chartulæ con-
fcriptione vel conjuratione eft exhibenda , ita
quod fupra facras admittitur fcripturas , au-
toritate & diftrictione pontificali eft repri-
&
mendum ,
De his qui res Ecclefiæ traditas invadunt
vel vaftant , aut abfque proprii Epifcopi
confenfu accipiunt , quid agendum fit .
CCLXXV. Si quis res Ecclefiæ debitas vel
proprias facerdotis horrendæ cupiditatis inftin-
tu cccupaverit , retinuerit , aut a poteftate
ex competitione perceperit , fi eas non refti-
tuat , nullis fe rebus excufet . Quod fi agni-
to jure ecclefiaftico non ftatim Ecclefiæ vel
facerdoti reformaverit , aut ut ipfum jus agno-
fcere poffit , in judicium ele&
torum venire di-
ftulerit , tamdiu a communione ecclefiaftica
fufpendatur , quandiu , reftitutis rebus , tam
Ecclefiam quam facerdotem reddat indemnem .
Similis etiam his qui oblationes defunctorum
Ecclefiis vel facerdotibus legaliter dimiffas
quolibet ordine adfignare tardaverint , vel re-
tinere præfumpferint , diftrictionis ecclefiafti-
cæ juxta priores canones forma fervetur . Cui
etiam fententiæ fubjacebit quifquis fibi quc-
libet ordine quod pro devotione fua Eccle-
fiis dedit revocare præfumpferit . Abbatibus ,
Presbyteris , ceterifque miniftris de rebus ec-
clefiafticis vel facro minifterio traditis nil alie-
nare vel obligare abfque permiffione & fub-
fcriptione Epifcopi fui liceat . Quod fi præ-
fumpferint , degradentur , communione con-
ceffa ; & quod temere præfumptum aut alie-
natum eft , ordinatione Epifcopi revocetur .
De bis quæ die dominico agi probibentur
vel permittuntur .
CCLXXVI . Audivimus perfuafum effe po-
pulis die dominico agi cum caballis aut bu-
bus vel vehiculis itinera non debere , neque
ullam rem ad victum reparare , vel ea quæ
ad nitorem domus vel hominis pertinent nul-
latenus exercere . Quæ res ad Judaicam fu-
perftitionem magis quam ad Chriftianam ob-
fervantiam pertinere probatur . Quapropter
ftatuimus ut die dominico quod ante fieri
licuit liceat . A rurali tamenopere , id eft ,
opere aratri vel vineæ , vel fectione meffis ,
excuffione exarto vel fepe cenfuimus ab-
ftinendum , quo facilius ad Ecclefiam venien-
‫ܝ‬
tes orationis gratia vacent . Quod fi inven-
tus fuerit aliquis in operibus fuprafcriptis ,
aut quæ interdicta funt exercere præfumpfe-
rit , qualiter hæc emendare debeat , non in
laicorum diftrictione , fed in facerdotis cafti-
gatione confiftat . Capitul. a. 755. c. 14.
De
 LIBER
De bis qui ante finitam Miffam de
Ecclefia egredi præfumunt .
CCLXXVII. De Miffis nullus laicorum
ante difcedat quam dominica dicatur oratio.
Et fi Epifcopus præfens ( 1 ) fuerit , ejus be-
nedictio expectetur . Neque ante Miffam
(2 ) expletam quis egredi præfumat .
De his qui in Ecclefia cum armis intrare
præfumunt ,
CCLXXVIII. Sacrificia matutina Miffa-
rum , five vefpertina , ne quis cum armis
pertinentibus ad bellorum ufum expectet .
Quod qui fecerit , in facerdotis poteftate con-
fiftat quali eum diftrictione debeat caftigare ,
Ut laici in Ecclefia infra cancellos ftare
non præfumant .
CCLXXIX. Ut laici fecus ( 3 ) altare
quo fanéta myfteria celebrantur , inter Cle-
ricos tam ad vigilias quam ad Miffas ftare
penitus non præfumant . Sed pars illa quæ a
cancellis verfus altare dividitur , choris tan-
tum pfallentium pateat Clericorum . Ad o-
randum ( 4 ) vero & communicandum laicis
& feminis ficut mos eft , pateant fancta
fanctorum .
De his qui fabbato fancto Pafcha bora
nona jejunium folvunt .
CCLXXX. Quidam fabbato fancto ab ho-
ra nona jejunium folvunt conviviis utun-
tur ; & dum fol ipfe eadem die tenebris pal-
liatus lumina fubduxerit , ipfaque elementa
elementa.
turbata mæftitiam totius mundi oftenderint ,
illi jejunium tamen diei polluunt , epulifque
inferviunt , Et quia totum eundem diem
univerfalis Ecclefia propter paffionem Domini
in mærore & abftinentia peragit , quicunque
in eo jejunium , præter parvulos , fenes ( 5 ),
& languidos , ante peractas indulgentiæ pre-
ces perfolverit , a pafchali gaudio depellatur ;
nec in eo facramentum corporis & fanguinis
Domini percipiat qui diem paffionis ejus per
abftinentiam non honorat , Vide infra c.430.
De purgatione facerdotum , qualiter facta
fuerit Vuarmacia fecunda vice ,
CCLXXXI . Omnibus vobis ( 6 ) tam præ-
fentibus quam & futuris fcire cupimus quia
ideo confultu fedis apoftolicæ & omnium no-
( 1 ) Si Epifcopus præfens . ) Vide Notas ad
Gratianum pag. 561.
( 2 ) Neque ante Miffam . ) Hæc claufula non
extat in Conciliis Aurelianenfibus , neque apud
Reginonem , Burchardum , & Gratianum .
(3 ) t laici fecus . ) Vide Burchardum libro
tertio cap. 102 .
(4) Ad orandum . ) Hæc eft vera lectio iftius
loci , quæ extat in Concilio fecundo Turonen-
fi . Sic etiam legitur in Decretalibus . Anto-
nius tamen Auguftinus præfert lectionem quæ
habetur in veteri Burchardi exemplari , ubi le-
gitur Ad adorandum . Sane in uno eorum Bur-
VIL 335
ftrorum Epifcoporum ac reliquorum facerdo-
tum atque maxime cunctorum fidelium no-
ftrorum de purgatione criminatorum facerdo-
tum tanta tractavimus , eamque cum tefti-
bus , ficut in anteriori Capitulari noftro con-
tinetur fieri decrevimus , quoniam nefcie-
bamus eandem cauffam a beato Gregorio Pa-
pa effe definitam . Nam cum Vuarmatia ge-
neralem conventum habuiffemus > adlata eft
nobis a Riculfo Mogontiacenfi Metropolita
no epiftola beati Gregorii Papæ , in qua in-
ter cetera continebantur hæc : De Presbyte
ro vero ( 7 ) vel quolibet facerdote a popula
accufato , fi certi non fuerint teftes qui cri-
mini inlato non adprobent veritatem , jusju-
randum erit in medio , & illum teftem pro-
ferat de innocentiæ fuæ puritate cui nuda &
aperta funt omnia ficque maneat in proprio
gradu . Ifta vero omnia , quia vires noftras
excedunt , in judicio Epifcoporum juxta ca-
fan&tionem
nonicam fanct onem definienda relinquimus ;
ut hæc , quando orta fuerint , ita definire fa-
tagant ut nec fecundum feculum juftam re-
prehenfionem nec penes Deum , quod abfit ,
damnationem , fed æternæ beatitudinis , ipfo
auxiliante qui omnia infucata præftat , præ-
mia confequantur .
De reto judicio ab omnibus judicando . Et
de litibus & contentionibus cavendis .
CCLXXXII. Omnes monemus ut lites vel
contentiones non recte judicatas ad patientia
culmen perducere ftudeant ficut Dominus
nofter Jefus Chriftus in mandatis fuis nos ad-
monet dicens : Jufte judicate filii hominum .
Et : In quocunque judicio judicaveritis ju-
dicabitur de vobis . Et iterum : Munera ex-
cæcant oculos Japientium , & tollunt verba
juftorum . Qui confentit , non recte judicat .
Sic docet præceptum Domini : Quod tibi non
vis fieri , alteri ne facias . Væ vobis , judi-
ces & principes , qui ab impio accipitis mu-
nera , & juftitiam jufti aufertis ab eo . Et
rememoramini quod dicitur : Reddet Deus
unicuique fecundum opera fua vel fecundum
juftitiam fuam ,
Ut teftes priufquam de cauffa interrogentur ,
Jacramento conftringantur .
CCLXXXIII . Teftes , priufquam de cauffa
interrogentur , facramento debere conftringi
ut jurent fe nihil effe contra veritatem di-
Etu-
chardi codicum , quos ego vidi , legitur Ad ado
randum , in alio vero Ad adorandum . Apud
Ivonem quoque legitur Ad adorandum .
(5 ) Parvulos , Jenes . ) Homilia incerti au-
&toris in vetuftiffimo codice Sancti Galli : Nul-
lus Chriftianus debet laxare ifta jejunia , fi talis
infans non eft qui non poffit jejunare , aut talis
fenex , vel infirmus . Et qui ifta jejunia laxat
aut neglegit , peccatum grande inde babet .
(6 ) Omnis vobis . ) Sic fcriptum eft , fed le-
gendum : Omnibus vobis &c.
( 7 ) De Presbytero vero . ) Vide Burchardum :
libro 2. cap. 186.
 336 CAPITULARIUM REGUM FRANCOR UM
Auros . Hæc etiam jubemus , ut honeftiori-
bus magis quam vilioribus teftibus fides po-
tius admittatur . Unius autem teftimonium ,
quamlibet fplendida & idonea videatur effe
perfona , nullatenus audiendum .
Ut Epifcopos vel facerdotes aut Clericos in
judiciis fecularibus nullus accufet .
CCLXXXIV. Manfuetudinis noftræ lege
prohibemus in judiciis Epifcopos accufari ; ne
dum adfutura ipforum beneficio impunitas
æftimatur libera fit ad arguendos eos ani
mis furialibus copia . Si quid eft igitur que
relarum quod quifpiam defert , apud alios po-
tiffimum Epifcopos convenit explanari , ut
opportuna atque commoda cunctorum quæ
ftionibus audientia commodetur .
De privilegiis Ecclefiarum & Clericorum
non violandis .
CCLXXXV . Privilegia quæ olim reveren-
tia religionis obtinuit mutilari fub pœnæ et-
iam interminatione prohibemus ; ita ut hi
quoque qui Ecclefiæ obtemperant , his qui-
bus Ecclefia beneficiis perfruantur . VI. 368.
Ut mancipia quæ Julai emerint aut cir um-
ciderint , ab eorum poteftate auferantur .
CCLXXXVI. Si quis Judæorum Chriftia-
num fervum vel cujuslibet alterius fectæ eme-
rit & circumciderit , a Judæi ipfius potefta-
te fublatus in libertate permaneat .
De his quæ a prioribus Principibus circa
Ecclefiarum utilitates funt ordinata ,
ut immota permaneant femper .
CCLXXXVII . Ea quæ circa catholicam
legem vel olim ordinavit antiquitas , vel pa-
rentum noftrorum auctoritas religiofa confti-
tuit , vel noftra ferenitas roboravit , novella
fuperftitione fubmota , integra & inviolata
cuftodiri præcipimus . VI. 367.
De integra reftitutione .
CCLXXXVIII. Integra reftitutio dicitur fi
quando res quælibet aut cauffa quæ perierat ,
in priorem ftatum reparatur , vel id quod
alicui fublatum eft reformatur , ita ut eorum
cauffæ vel res in integrum revocentur qui
aut per timorem poteftatis alicujus compulſi
funt aut fraude vel errore decepti funt , aut
per captivitatem vel quamcunque injuftam
neceffitatem fubftantiam fuam aut ftatum in-
genuitatis perdidiffe nofcuntur , aut fi qui pro
neceffitate longæ peregrinationis abfentant
vel reftauranda ea quæ in damnis minorum
gefta effe probantur .
( 1 ) Secundum Regis admonitionem . ) In Con-
cilio Toletano legitur fecundum regiam admo-
nitionem . quod idem eft . At in veteri Capi-
tularium exemplari Trecenfi fcriptum eft fe-
cundum magiftri ammonitionem . In regio & in
meo, fecundum magis admonitionem .
De his quæ injufte ablata funt , ut jußte
legibus in integrum reftituantur .
CCLXXXIX . Quotiens de revocanda re
vel cauffa integræ reftitutionis beneficium pa-
titur , aut in rem aut in perfonam agendum
eft ut res ipfa quæ fublata eft recipiatur .
Et cum in perfona actio cœperit intendi , is
qui rem indebite abftuliffe convincitur id
quod fublatum eft intra annum in quadru
plum reformet , poft annum vero in duplum
reddendum eft .
Ut Ecclefiarum vel Clericorum fervos a
judicibus non liceat vexari .
CCXC. Ecclefiarum fervos & Epifcopo
rum vel omnium Clericorum a judicibus vel
actoribus publicis in diverfis angariis non fa-
tigari divina præcipimus auctoritate . Unde
omne Concilium a pietate gloriofiffimi Do-
mini noftri popofcit ut tales deinceps aufus
inhibeat , fed fervi fuprafcriptorum officiorum
in eorum ufibus vel Ecclefiæ laborent . Si
quis vero judicum aut actorum Clericum aut
fervum Clerici vel Ecclefiæ in publicis ac pri-
vatis negotiis occupare voluerit > a commu-
nione ecclefiaftica , cui impedimentum facit ,
efficiatur extraneus . Capitul. a, 744. c. 7.
Ut de criminibus definitis non liceat pofimc-
dum movere certamen .
CCXCI. De his criminibus de quibus quis
abfolutus eft ab eo qui accufavit refricari
accufatio non poteft . Supra c. 163 .
Ut dotes Ecclefiarum fimul cum ipfis Ecclefiis
femper ad proprii Epifcopi pertineant
difpofitionem .
CCXCII. Multi , contra canonum confti-
tuta , Ecclefias quas ædificaverint poftulant
confecrari ita ut dotem quam eidem Eccle-
fiæ contulerint non cenfeant ad Epifcopi or
dinationem pertinere . Quod factum & in
præterito difplicet , & in futuro prohibetur .
Sed omnia fecundum conftitutionem anti-
quam , ad Epifcopi ordinationem & potefta-
tem pertineant . Vide infra c. 468. & At-
dit. IV. c. 56.
Ut Epifcopi femper prævideant qualiter judi-
ces cum omnibus fibi commiffis agant .
CCXCIII . Oportet ut fint Epifcopi fem-
per perfpectores , fecundum Regis admonitic-
nem ( 1 ) , qualiter judices cum populis agant ,
& aut ipfos præmonitos corrigant , aut info-
lentias eorum auribus ( 2 ) Principum inno-
tefcant . Quod fi correptos emendare nequi
ve-
( 2 ) Auribus. Hæc eft lectio codicis Bel-
lovacenfis , qua:n Ivo quoque habet . In Con-
cilio vero & in codice Capitularium Vatica-
no , Colbertino , & Tiliano legitur auditibus .
In Trecenfi , judicibus . Sed hæc lectio fana
non eft .
 LIBER
verint , & ab Ecclefia & a communione eos
fufpendant .
De devotis peccantibus non recipiendis , nifi
peccare defierint .
CCXCIV . Devotam peccantem non reci-
piendam in Ecclefia , nifi peccare defierit .
Et fi definens egerit aptam pœnitentiam de-
cem annis , recipiat communionem . Prius
autem quam in Ecclefia admittatur ad ora-
tionem , ad nullius convivium Chriftianæ mu-
lieris accedat . Quod fi ad iffa fuerit , etiam
hæc quæ eam receperit habeatur abfens ( 1 ) .
Corruptorem etiam par pœna conftringat .
Quæ autem maritum acceperit , non admit-
tatur ad pœnitentiam , nifi adhuc vivente
ipfo marito ( 2 ) cafte vivere cœperit , aut
poftquam ipfe decefferit .
De bis qui excommunicantur a facerdotibus ,
ut nullus ad eos accedat .
CCXCV. Si quis laicus per excommuni-
cationem abftiner , ad domum ejus Clerico-
rum vel religioforum nullus accedat . Simi-
liter & Clericus fi abftinet , a Clericis de-
vitetur . Si quis cum illo conloqui aut con-
vivari fuerit deprehenfus , etiam ipfe abfti-
neatur . Sed hoc pertineat ad eos Clericos
qui ejus funt Epifcopi , & ad omnes qui
commoniti fuerint de eo qui abftinet , five
laico quolibet , five Clerico .
De vagis &levibus facerdotibus ac Clericis
quid agendum fit .
CCXCVI. Hoc etiam placuit , ut vagus
atque inftabilis Clericus , five etiam in dia-
conali minifterio vel presbyterali officio con-
ftitutus , fi Epifcopi a quo ordinatus eft præ-
ceptis non obedierit ut in delegata fibi Ec-
clefia officium dependat affiduum , quoufque
in vitio permanferit , & communione & ho-
nore privetur .
De tenendis ad folutionem qui debitum
promittunt .
CCXCVII. Si quis pro alterius debito fe
pecuniam promiferit redditurum , ad folutio-
nem ftatuta promiffionis eft retinendus .
De bis qui ad vendendum alterius rem
acceperint quid agendum fit .
CCXCVIII. Si facto pretio rem venden-
dam aliquis cuicunque tradiderit , & dum ab
co vendenda profertur , quacunque occafione
perierit , ei perit qui eam dederat diftrahen-
dam . Ceterum fi rem acceptam non rogan-
te domino , fed promittente eo qui accepit
accepit.,
dum vellet venundare perdiderit fibi rei
perditæ ingerit detrimentum .
Tom. III.
(1) Abfens . ) Ita Martinus Bracarenfis &
vetera Capitularium exemplaria . Id eft , ab-
fenta, ut eft in Concilio , five fegregata a
communione fidelium . Martinus Bracarenfis
in codice Thuano & Ifidorus legunt , habeatur
VII. 337
Ut creditor rem debitoris non vendat prius
quam eum de folutione ter conveniat .
CCXCIX. Creditor fi fine conditione pi-
gnus fibi depofitum tenens , ter debitorem
convenerit ut , foluto debito pignora fua
recipiat , & debitor noluerit poft tres admo
nitiones foluto debito pignora fua recipere
creditor diftrahendi pignoris habebit liberam
poteftatem .
Ut cum rebaptizatis fideles non com-
municent .
CCC. Cum rebaptizatis fideles religiofi nec
in cibo participent ,
De bis qui jubente facerdote de Ecclefia exive
contempferint quid agendum fit .
CCCI. Qui jubente facerdote pro quacun
que culpa ab Ecclefia exire contempferint
pro noxa contumacia tardius recipiantur ad
veniam .
De Clericis increpationi inobedientibus
verberandis .
CCCII. Clerici , quos increpatio non emen-
daverit , verberibus coerceantur .
De his qui aliis aliquid debent , & ipfis
ab eis aliquid debetur , ut in
folutionem computentur .
CCCIII. Si quis debeat alicui folidos de-
cem , & ille qui debet de quacunque ratio-
ne debeantur illi a creditore fuo folidi quin-
que , & veniens creditor totos decem folidos
a debitore petat , fi probaverit ille debitor
fibi ab eo quinque folidos deberi , quare il
lum in folidum pro totis decem folidis con-
venit , cauffam perdat qui noluit debitum
compenfare . Similis ratio eft de frumento vel
de aliis fpeciebus .
De his qui filiofamilias aliquid commodave-
rint quid agendum fit .
CCCIV. Qui filiofamilias contra interdi
ta legum infcio patre pecuniam commoda-
vit , eam nec vivente nec mortuo patre ab
eodem poterit poftulare .
De fecularibus qui fuas uxores derelinquunt .
CCCV. Hi vera feculares qui conjugale
confortium abfque culpa graviore dimittunt
vel etiam dimiferunt , & nullas cauffas difci-
dii probabiliter proponentes , propterea fua
matrimonia dimittunt ut aut inlicita aut alie-
na præfumant , fi antequam apud Epifcopos
comprovinciales difcidii cauffas dixerint &
priufquam uxores judicio damnentur abjece
rint a communione Ecclefiæ & fancti po-
Ff puli
in abfentia .
(2 ) Vivente ipfo marito . ) Hæc eft vera le-
tio , quæ extat apud Ifidorum & Martinum
Bracarenfem & in vetuftiffimo codice Eccle-
fiæ Lugdunenfis . Loaifa repoſuit viro .
 ARIUM REGUM FRANCORUM
CAPITUL
338
puli cætu , pro eo quod fidem & conjugium
maculant , excludantur ,
Ut ftipendia Clericis juxta meritum
diftribuantur .
CCCVI. Clerici etiam omnes
qui Ec-
clefiæ fideliter vigilanterque ferviunt , ftipen-
dia fanctis laboribus debita fecundum fervi-
tii fui meritum vel ordinem teneantur .
De accufatoribus & accufantibus quas feculi
leges non admittunt a Clericorum
cauffis repellendis ,
CCCVII, Accufationes & accufatores , at-
que earum negotia , quæ feculares non ad-
fcifcunt leges , divina ac fynodica funditus a
Clericis repellere auctoritate cenfemus , quia
indignum eft fuperioribus pati ab inferioribus
quæ inferiores ab eis uti defpiciunt .
De Epifcopo qui alterius parrochianum
præfumit retinere vel ordinare
feu judicare .
CCCVIII , Nullus Epifcopus alienum par-
rochianum præfumat retinere aut ordinare vel
judicare abfque proprii Epifcopi voluntate .
Quia ficut irrita erit ejus ordinatio , ita &
judicatio . Quoniam cenfemus nullum alte-
rius judiciș nifi fui fententia teneri . Nam qui
eum ordinare non potuit , nec judicare nul-
latenus poterit . Add. IV. c. 23.
De peregrinis judiciis non recipiendis ,
CCCIX. Peregrina judicia generali fanctio
ne prohibemus . Quia indignum eft ut ab ex-
ternis judicetur qui provinciales & a fe ele-
tos debet habere judices . Vide infra Ad-
dit, IV. c. 19.
De pænitentibus , qualiter pœnitentiam
debeant accipere .
CCCX. Pœnitentes , tempore quo pœni-
tentiam petunt , impofitionem manus & ci-
licium a facerdote confequantur . Et fi aut
comas non depofuerint , aut veftimenta non
mutaverint , abjiciantur . Et nifi digne pœ-
nituerint , non recipiantur . Juvenibus etiam
non facile committenda eft , propter ætatis
fragilitatem . Viaticum tamen omnibus in
morte pofitis non negandum . V. 122.
De contumacibus Clericis & ad officium
tardis ,
CCCXI. Contumaces vero Clerici , prout
dignitatis ordo permiferit , ab Epifcopis cor-
rigantur . Et fi qui prioris gradus clati fu-
perbia communionem fortaffe contempferint ,
aut Ecclefiam frequentare vel officium fuum
implere neglexerint , peregrina eis commu-
nio tribuatur ; ita ut cum eos pœnitentia cor-
rexerit , refcripti in matricula , gradumfuum
dignitatemque recipiant ,
De bis qui alienam pecuniam fibi commoda-
tam attractare præfumunt .
CCCXII. Si quis facculum vel argentum
fignatum depofuerit , & is penes quem de
pofitum fuit , illud invito eo contrectaverit ,
& depofiti & furti actio in eum competit .
De creditore qui , debitore tardante ad folu-
tionem , pignus quod penes fe retinet ven-
diderit , quod amplius acceptum eft debi-
tori reddendum .
CCCXIII. Si quis creditor debitore in
folutionem tardante , rem fibi pro debito po
fitam diftraxerit , fi quid amplius acceptum
,
fuerit quam debebatur , quod amplius acces
ptum eft reftituatur debitori ,
Ut Epifcopus ultra fuam provinciam ad jus
dicium minime devocetur , nifi fuerit pros
vocatum ; fed ab omnibus fuis comprovin
cialibus Epifcopis infra fuam provinciam
audiatur .
CCCXIV. Nullus Epifcopus extra fuam
provinciam ad judicium devocetur . Sed vo-
cato eo canonice in loco omnibus congruo
tempore fynodali , ab omnibus comprovin
cialibus Epifcopis audiatur qui concordem
fuper eum canonicamque proferre debent fen-
tentiam . Quia fi hoc minoribus tam Cleri-
cis quam laicis conceffum eſt , quanto ma-
gis de Epifcopis fervari convenir ? Nam &
ipfe Metropolitanum aut judices fufpectos ha-
buerit , aut infeftos fenferit , apud Primatem
diocefeos aut apud Romanæ fedis Pontificem
judicetur ,
De Epifcopis qui Romanum appellant
Pontificem .
CCCXV. Placuit ut fi Epifcopus accufa,
tus appellaverit Romanum Pontificem id
ftatuendum quod ipfe cenfuerit . Add. IV. 27.
De Presbyteris qui in fuis parrochiis aliquid
paganifmi agere permittunt , & de agris
in quibus hæc acta effe nofcuntur , quid
agendum fit ,
CCCXVI. Si in alicujus Presbyteri parro-
chia infideles aut faculas accenderint , aut
arbores aut fontes aut faxa venerentur fi
hoc eruere neglexerint , facrilegii reum fe ef
fe cognofcat , Dominus aut ordinator rei ipfius,
fi admonitus hoc emendare noluerit , com-
munione privetur ,
De pænitentibus quæ , defunctis viris , aliis
nubere præfumunt ,
CCCXVII. Pœnitens que , defuncto viro ,
alio nubere præfumpferit , & quæ vel ſuſpe-
&ta vel interdicta familiaritate cum extraneo
convixerit , cum eodem ab Ecclefiæ limini-
bus arceatur . Hæc etiam & de viro in pœ-
nitentia pofito placuit obfervari ,
De his qui rem alterius vendendam accepe-
rint , fi eam minus vendiderint , pretium
quod eis mandatum fuerat folvere cogantur ,
CCCXVIII. Si quis cuilibet mandet ut
rem fuam decem folidos vendat , & ille eam
octo
 LIBER
acto vendiderit , pretium quod ei mandatum
eſt , quicquid minus ab emptore percepit ,
mandatori complere compellatur , Venditio
tamen refcindi non poteft .
De eo qui fervum bona fide comparaverit ,
fi fervus ex priori vitio fugerit ,
quid agendum fit .
CCCXIX. Servus bona fide comparatus fi
ex veteri vitio fugerit , non tantum pretium
dominus , fed & ea quæ per fugam abftulit ,
reddere cogetur .
De bis qui indifcuffos poteftate tyrannica da
mnare præfumunt . Et de Epifcopis velfa-
cerdotibus , quod non debeant ab aliis ju
dicari nifi a quibus & ordinari .
CCCXX . Sunt nonnulli qui indifcuffos po-
teftate tyrannica , non canonica auctoritate ,
damnant ; & ficut nonnullos gratia favoris
fublimant , ita quofdam , odio invidiaque per-
moti , humiliant ; & levi opinionis aura con-
demnant quorum crimina non adprobant . Id-
coque communi decreto cenfemus ut quando-
cunque aliquis Epifcoporum criminatur , con-
gregatis omnibus ejufdem provinciæ Epifco-
pis cauffa ejus audiatur ; ut non occulte ju-
dicetur vel damnetur . Quia ab aliis judica-
ri prius non poteft nifi ab his a quibus or
dinari potuit . Quod fi aliter factum fuerit ,
nullas vires habebit ,
De his qui babent cauffas adverfus Epifco
pos proprios , vel adverfus alios , apud fy-
nodum provincia audiendis ; exceptis bis
qui adverfus fuum Metropolitanum quere-
Tam babuerint ,
CCCXXI. Si Clericus vel laicus habuerit
cauffam adverfus Epifcopum proprium , vel
adverfus alterum , aut Epifcopus adverfus
quemquam , apud fynodum provinciæ judice
tur . Quod fi adverfus ejufdem provinciæ Me-
tropolitanum Epifcopus vel Clericus habuerit
querelam , petat Primatem diocefeos ; & apud
ipfum judicetur , aut apud fedem apoftoli,
cam. Addit. IV. c. 25.
De ore eorum in accufatione vel teftimonio
obftruendo qui divinis vocibus mortui
effe nofcuntur .
CCCXXII . Placuit eorum accufandi facer-
dotes & teftificandi in eos vocem obftruere
quos non humanis fed divinis vocibus mor
tuos effe fcimus . Quia vocem funeftam po-
tius intercidi quam audiri oportet . Vide in
fra c. 440.
De non neganda appellatione accufati .
CCCXXIII . Placuit ut accufato , fi judi-
ces ſuſpectos habuerit , liceat appellare . Quia
non oportet negare audientiam roganti . Vi
de Addit. IV. c. XI.
Tom. III.
(1) Quod omnibus fidelibus . ) Vide fupra libro 6. cap. 407.
VIL 339
Quod ejs qui de fe confeffi funt fuper alios
non fit credendum.
CCCXXIV. Non eft credendum contra.
alios eorum confeffioni qui criminibus impli-
cantur , nifi fe prius probaverint innocentes,
Quia periculofa eft & admitti non debet rei
adverfus quemcumque profeffio .
De pervaforibus finium priufquam cauffæ
auditio terminetur .
CCCXXV. Si quis perfuafor finium fuerit
adprobatus , eo quod priufquam aliquid judi-
cio terminetur id quod alter tenuerat in-
vafiflet , non folum illud quod male præfum-
pferit amittat , fed , ut non unufquifque rem
alienam occuper , cum fuerit in cauffa devi-
&
tus pervafor juris alieni tantum fpatii re-
ftituat quantum præfumpferit invadere .
De bis qui contra voluntatem defuncti far
ciunt , ut perdant bereditatem .
CCCXXVI. Omnibus qui contra volun-
tatem defuncti faciunt , ut indignis , aufera,
tur hereditas ,
De his quibus per teftamentum aliquid de-
legatum eft , quod nihil contra volun-
tatem defuncti liceat agere .
CCCXXVII . Qui per teftamentum fibi ali-
acceperit & vindicaverit
quid derelictum
& voluerit contra voluntatem defuncti age-
re , licentiam penitus non habebit .
Quod voluntas defuncti ab beredibus in
omnibus fit peragenda .
CCCXXVIII. Nulli quidem de bonis ufur-
pandis virorum , nec dividendi contra bonos
mores , conceffa licentia eft ; fed , præcipien
te patre , divifionem ab eo factam durare
fi modo ufque ad extremum ejus vivendi fpa-
tium voluntas eadem perfeveraffe doceatur .
De filiis qui patrem læſerint donationibus
cavendis .
CCCXXIX . Si quis filius donatione patris
aliquid fuerit confecutus , & eum poftmodum
laferit , poft probatas in judicio læfionis cauf-
fas , ad donationem pater , fi voluerit , in
integrum revocetur ,
De donatione in filio a patre falta , fi ab
eo lafus fuerit , revocanda .
CCCXXX . Donatio in filio a patre facta,
fi læfum fe pater effe probaverit , revocetur ,
De detractione Principum ac majorum natu
ab omnibus cavenda .
CCCXXXI. Quod omnibus fidelibus ( 1 )
omnibufque ordinibus fummopere cavendum
fit ne clanculo aut publice unctum Domini
detractionibus & vituperationibus dilanient
Ff 2
per-
 340 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
perpendentes illud exemplum Mariæ , quæ
pro eo quod Moyfi famulo Domini propter
Ethiopiffam detraxit , immunditia lepræ mul-
tata fit . Et illud pfalmifte : Nolite tangere
Chriftos meos , & in Propbetis meis nolite
malignari . Vide fupra VI. 402.
Quod omnibus qui lite pulfati fuerint non
aliubi quam in proprio fore jur-
gandum fit .
CCCXXXII, Clericus vel laicus fi cri-
mine aut lite pulfatus fuerit , non aliubi quam
in foro fuo vocatus audiatur ,
Ut appellantes nulla arceantur detentione ,
CCCXXXIII. Appellantem non debet af
Alictio ulla aut carceris aut detentionis inju
riare cuftodia . Et liceat appellatori vitiatam
cauffam appellationis remedio fublevare .
De bis qui , contempto fidejuffore , ad folu-
tionem potius debitorem delegerint ,
CCCXXXIV. Si quis , contempto fidejuf-
fore , debitorem fuum tenere maluerit , fide-
juffor vel heres ejus a fidejuffionis vinculo
liberatur . Si vero procurator litis victus fue-
rit , mandator ejus ad folutionem tenetur .
Capitul. a. 744. c. 17:
Quad liberi bomines ftatum fuum & deterio-
rare inmeliorare poffint .
CCCXXXV , Homo liber , qui ftatum fuum
in poteftate habet , & pejorare eum & me-
liorem facere poteft ; atque ideo operas fuas
diurnas nocturnafque locat . Addit. III. 14.
De concubinis non habendis .
CCCXXXVI. Qui uxorem habet , eo tem-
pore concubinam habere non poteft , ne ab
uxore eum dilectio feparet concubinæ .
De monachis qui monafteria contempnunt
ab Epifcopo revocandis .
CCCXXXVII . Illud etiam unanimi con-
fenfu convenit obfervari , ut fi quis mona-
chorum aut monacharum in congregatione
pofiti religiofam converfationem elegerint
& poftea aut ad parentes aut quamcumque
proprietatem fe de congregatione ipfa fub-
traxerint , & ab Epifcopo fuo per epiftolam
admoniti ad fepta monafterii fui redire diftu-
lerint , fint ufque ad exitum vitæ a com-
munione fufpenfi , nec prius ad euchariftia
gratiam admittantur quam ad ovile fuum
de quo ſe vagationis infolentia vifi funt fub-
traxiffe cum humillima fupplicatione de-
beant fatisfactione reverti .
De feminis quæ religionis veftem in domibus , De bis qui latrones vel reliquos malefactores
propriis mutaverunt , fi poftea concubi-
tum elegerint , quid agendum fit .
CCCXLIV. Receptores adgrefforum , item-
CCCXXXVIII. De viduis & puellis quæ
( 1 ) Agnati funt . ) Vide Cujacium lib. 17. obfervat. cap. 16.
fibi in habitu religionis in domibus propriis
tam a parentibus quam per fe veftem mu
taverint & fe poftea contra inftituta pa-
trum vel præcepta canonum conjugia credi
derint copulanda , tamdiu utrique habeantur
a communione fufpenfi quoufque quod infi-
cite perpetraverunt emendent . Quod fi emen-
dare neglexerint , a communione vel omnium
Chriftianorum convivio in perpetuo fint ſe-
queftratæ .
Quod quatuor perfonæ in judiciis femper
adeffe debeant
CCCXXXIX, Quot perfonæ folent in ju-
diciis effe ? Quatuor , accufator cauffæ > de-
fenfor cauffæ , teftes , judex . Quo quifque uti
tur officio ? Judex æquitate , teftes veritate
accufator intentione ad amplificandam cauf-
fam defenfor extenuatione ad minuendam
cauffam . Sæpe enim fit cauffa ratiocinatio-
nis , aut metu , aut gloria , aut pecunia , id
eſt aut commodi aliquid appetendi , vel
incommodi aliquid vitandi . Capitul, a.744,
cap. 18.
Quod non folum qui furtum fecerint, fed &
qui ad boc perficiendum adjutorium aut
confilium dederint , furti actione funt re-
nendi ,
CCCXL. Non tantum qui furtum fecerit ,
fed etiam is cujus opere aut confilio furtum
factum fuerit , furti actione tenebitur .
Qui funt agnati , & qui funt cognati .
CCCXLI. Agnati funt ( 1 ) , qui per vi
rilem fexum defcendunt , cognati autem qui
per femineum , Et ideo patrui vel patruorum
filii & agnati funt & cognati . Avunculi ve-
ro & avunculorum filii cognati funt , non
agnati . Ibid. c. 19.
De his qui fe metu aut terrore fervos effe
mentiti funt .
CCCXLII. Qui metu & impreffione ali-
cujus terroris apud acta Præfidis fervum fe
effe mentitus eft , poftea ftatum fuum defen-
dendi non præjudicat ,
De his qui domos effregerint , vel villas ex-
poliaverint aut expugnaverint , vel ra-
pinas fecerint , quid agendum fit .
CCCXLIII, Hi qui ædes aliquas villafve
expoliaverint , effregerint , expugnaverint ,
fi quidem id turba cum telis coacta fecerint ,
capite puniantur . Telorum autem appella
tione omnia ex quibus faluti hominis noceri
poffit accipiuntur .
fufceperint .
que latronum , eadem pœna afficiuntur qua
ipfi
 LIBER
ipfi latrones . Sublatis enim fufceptoribus ,
craffantium cupido conquiefcit .
De bis qui incendium fecerint .
CCCXLV. Si aliquis malitiæ ftudio ineen-
dium miferit , de hoc crimine convictus , pœ-
nis graviffimis jubetur interfici . Quod fi per
neglegentiam factum incendium comproba-
tur , damnum quod cuicunque inlatum fue-
rit , res quæ incendio perierit , dupli fatisfa
Atione farciatur .
De non valendis conftitutionibus contra
canones vel decreta Præfulum aut
bonos mores conditis .
CCCXLVI. Conftitutiones contra canones
& decreta Præfulum Romanorum feu reliquo-
rum Pontificum vel bonos mores nullius funt
momenti .
Ut non conftringat Clericum fententia non
a fuq judice dica .
CCCXLVII, In Clericorum cauffa hujuf-
modi forma fervetur , ut nec quemquam eo-
rum fententia non a fuo judice dicta con-
ftringat .
Ut bi qui falſa aliis inrogaverint puniantur,
falfitate infames efficiantur ,
CCCXLVIII. Omnis qui falfa aliis intu-
lerit puniatur & pro falfitate ferat infa-
miam .
De comprovinciali fynodo retratanda per
vicarios urbis Romæ Epifcopi .
CCCXLIX. Ut comprovincialis fynodus
retractetur per vicarios urbis Romæ Epifco-
pi , fi ipfe decreverit , Vide infra Addit. IV.
cap. 12.
Ut nullus Epiſcopum aut actores Ecclefie
apud alios prius accufet quam eum fami-
liariter conveniat atque ab ea familiarem
juftitiam petat .
CCCL. Si quis adverfus Epifcopum cauf-
fam habuerit , non prius alios Epifcopos vel
alios judices adeat ut eum accufet , quam
familiariter ei fuam indicet querelam , & ab
eo aut juftam emendationem aut rationabi-
lem percipiat excufationem , ipfa nos inftruen-
te veritate : Si peccaverit in te frater tuus ,
vade & corripe eum inter te & ipfum fo
Jum . Si te non audierit , adhibe duos vel
tres tecum . Et fi vos non audierit , dic Ec-
clefiæ ; id eft , accufa eum publice tunc , &
non prius . & reliqua .
De infamibus vel facrilegis , quod religiofos
accufare non poffunt .
CCCLI. Nulli infami atque facrilego de
quocunque negotio liceat quandoque adver-
fus religiofum Chriftianum impetere .
Ut cauffe quas leges feculi non admittunt a
judicibus ecclefiafticis non audiantur .
CCCLII. Nulla cauffæ a judicibus eccle-
Tom. III
. Ff3
VII. 341
fiafticis audiantur quæ legibus non continen-
tur , vel quæ prohibitæ effe nofcuntur .
Quod bi qui pro injuria mediocri damna
fubire compelluntur , infames
efficiantur,
CCCLIII. Qui pro injuria mediocri æfti
matæ injuriæ damna fubire compellitur
quamvis civiliter videatur addictus tamen
infamis efficitur .
De abfentibus non damnandis .
CCCLIV. In cauffa capitali abfens nemo 1
damnetur . Neque abfens per alium accufare
aut accufari poteft , Vide infra Addit. III.
cap. 102 .
Ut hi qui res alienas violenter occupant ,
quicquid ibi perditum vel alienatum fue
rit eis quibus competebant pleniter re-
ftaurent .
CCCLV. Si ex rebus quas violenter ali-
quis occupat , quælibet fub quacunque occa
fione perierint , aut arferint , vel fervi vio-
lenter occupati mortui fuerint , quamlibet
fraude illius qui occupavit id quod perit fa-
tum non videatur , tamen ab ipfo quæcun-
que perierint reddenda funt qui rem juris
alieni violenter vifus eft occupaffe ,
De bis qui cum pecoribus coitu mixti funt ,
aut more pecorum ufque affinitatis lineam
cum confanguineis inceftum commiferunt
five cum mafculis concubuerunt .
CCCLVI. In hoc titulo Græca verba po-
fita funt , id eft , tepi rŵr droysvoμérov , i
doyquivo . quod nos Latine poffumus
dicere : De bis qui inrationabiliter verfati
funt five verfantur . In qua fententia fenfus
triplex eft ; id eft , de his qui cum pecori-
bus coitu mixti funt , aut more pecorum cum
confanguineis ufque adfinitatis lineam ince-
ftum commiferunt , aut cum mafculis concu-
buerunt . Quifquis autem ex his unum ege-
rit , aut capite puniatur , aut , fi ei vita con
ceffa fuerit , juxta Ancyrani Concilii fenten
tiam , quæ in capitulo decimo fexto conti
netur , pœnitentiam veraciter agat .
Quod in cauffa capitali , vel in caufa
ftatus , non per Advocatos fed
per ipfos fit agendum .
CCCLVII . Si quando in cauffa capitali
vel in cauffa ftatus interpellatum fuerit , non
per procuratores fed per ipfos eft agendum .
Ut Metropolitani Epifcoporum comprovincia-
lium cauffas non præfumant audire nifi
præfentes omnes fuerint Epifcopi compro
vinciales .
CCCLVIII. Si quis Metropolitanus Epi-
fcopus , nifi quod ad fuam folummodo pro-
priam pertinet parrochiam , fine confilio &
voluntate omnium comprovincialium Epifco-
porum extra aliquid agere tentaverit , gra-
dua
 ARIUM REGUM FRANCORUM
CAPITUL
342
dus fui periculo fubjacebit ; & quod egerit ,
irritum habeatur & vacuum . Sed quicquid
de provincialium coepifcoporum cauffis fua-
rumque Ecclefiarum & Clericorum atque fe-
cularium neceffitatibus agere aut difponere
neceffe fuerit hoc cum omnium confenfu
comprovincialium agatur Pontificum non
aliquo dominationis faftu , fed humillima &
concordi adminiſtratione , ficut Dominus ait :
Non veni miniftrari , fed miniftrare . Et ali-
bi: Qui major eft veftrum , erit minifter ve-
fter. & reliqua . Similiter & ipfi compro-
vinciales Epifcopi cum ejus confilio nifi
quantum ad proprias pertiner parrochias ,
agant juxta fanctorum conftituta patrum ; &
uno animo uno ore concorditer fan& a
glorificetur Trinitas in fecula . Addit. IV.
cap. 16.
U reprehenfio qua laici arguuntur , a
Clericis refpuatur .
CCCLIX, Notum fit omnibus quia quod
in laicis reprehenditur , id multo magis de-
bet in Clericis prædamnari .
De delatoribus quid agendum fit , vel quid
fint delatores ,
CCCLX. Delatori aut lingua capuletur ,
aut convicto caput amputetur . Delatores au
tem funt qui invidia produnt alios .
De his qui in alterius famam aut fcripturam
aut verba contumeliofa confinxerint ,
CCCLXI. Qui in alterius famam in pu-
blico fcripturam aut verba contumeliofa con-
finxerit , & repertus fcripta non probaverit ,
flagelletur . Et qui ea prius invenerit , rum-
fi non vult auctoris facti cauffam in-
pat ,
currere .
De his qui unam rem duobus dominis
donaverint .
CCCLXII. Si aliquis unam rem duobus
per legitimas fcripturas donaverit , uni prius ,
& alteri poftea , non quærendus eft in his
donationibus qui primus qui pofterior fit ;
fed qui rem tradente donatore poffederit , is
cam cui eft tradita poffidebit . Nec intereft
utrum in parentes an in extraneos talis fit
facta donatio .
De fervis in caput domini a quoquam
non interrogandis ,,
CCCLXIII. Servi in caput domini neque
a Præfide , neque a procuratore , neque tam
in parvis quam in capitalibus cauffis , inter-
rogari poffunt .
De bis qui irati crimen aliquod cuilibet di-
xerint , fi poftea refipifcentes hoc perfice-
re noluerint , quid agendum fit ,
CCCLXIV, Si quis iratus crimen aliquod
(1) Ut ne quis . )' Caput iftud fumptum eft
ex capite 59. capitulorum ab Angilramno col-
cuiliber temere obiecerit , convitium non eft
pro accufatione habendum . Sed permiffo tra
tandi fpatio , id qued iratus dixit , per fcri-
pturam fe probaturum effe fateatur , ut fi
fortaffe refipifcens poft iracundiam , iterare
ac fcribere noluerit ? non ut reus criminis
teneatur .
Ut qui crimen objecerint , fcribant fe proba
turos . Et ut ibi cauffa agatur ubi cri-
men admiffum effe dinofcitur .
CCCLXV . Qui crimen objicit , fcribat fe
probaturum . Revera , ut ibi cauffa agatur
ubi crimen admittitur ; ut qui non probave
rit quod objecit , poenam quam intulerit ipfe
patiatur . Vide Jupra cap. 253.
Ut nullus abfque inevitabili neceſſitate fuam
relinquat Ecclefiam .
CCCLXVI. Ut ne quis ( 1 ) , dum in ea
durare potuerit , qualibet neceffitate fuam
relinquat ecclefiam ,
De his qui ante alterius judicem fuerint
pulfati , quid agendum fit .
CCCLXVII. Pulfatus ante fuum judicem ,
cauffam dicat . Et non ante fuum judicem
pulfatus , fi noluerit , taceat . Et ut pulfato ,
quotiens appellaverit , induciæ dentur .
De his qui famofos libellos legere aut can-
tica famofa cantare præfumunt ,
CCCLXVIII. Hi qui inventi fuerint li
bros famofos legere vel cantare , excommu-
nicentur ,
De bis qui a Clericorum accufatione
funt repellendi .
CCCLXIX . Homicidæ malefici , fures
facrilegi , raptores , venefici , adulteri
qui raptum fecerint , vel falfum teftimonium
dixerint , feu qui ad fortilegos magofque con-
currerint , nullatenus ad accufationem vel ad
teftimonium erunt admittendi . VI. 397.
De his qui divinos vel mathematicos conju-
leve præfumunt •
CCCLXX. Qui de falute Principis vel
fumma reipublicæ mathematicos , ariolos
arufpices , vaticinatores confulit , cum eo qui
refponderit , capite puniatur ,
De auctoribus vel concionatoribus feditionum
vel tumultuum .
CCCLXXI , Auctores feditionis & tumul-
tus vel concitatores populi , pro qualitate
dignitatis aut in crucem rollantur , aut be-
iis objiciantur , aut in infulam deportentur ,
De periculo judicantium & providentia
eorum
CCCLXXII . Majus periculum eft judican-
tis
lectorum .
 LIBER
tis quam ejus qui judicatur . Unde unicui-
que providendum eft ne aliquem injufte ju
dicet aut puniat .
De accufatione adverfus doctorem
fubmovenda .
CCCLXXIII . Accufationes adverfus do-
torem nemo fufcipiat : quia non poteft hu-
& canonice puniantur ,
mano condemnari examine quem Deus fuo
refervavit judicio ,
Quod hi qui adverfus patres armantur ,
Deo exiftunt odiofi .
CCCLXXIV. Sic odit Deus eos qui ad-
verfus patres armantur ut patrum invafores ,
qui in omni mundo infamia notantur .
Qualiter decime & oblationes fidelium a
facerdotibus fint diſpenſandæ .
CCCLXXV, Inftruendi funt Presbyteri pa-
riterque admonendi quatinus noverint deci-
mas & oblationes quas a fidelibus accipiunt ,
pauperum & hofpitum & peregrinorum effe
ftipendia , & non quafi fuis fed quafi com-
mendatis uti debere ; de quibus omnibus
fciant fe rationem reddituros in confpectu di-
vinæ majeftatis & nifi eas fideliter paupe-
ribus & his quibus præmiffum eft adminiftra
verint , condemnationem patiendos , Quali-
ter vero difpenfari debeant , canones facri in-
ftituunt , Scilicet ut quatuor partes ex omni-
bus fiant , una ad fabricam Ecclefiæ relevan-
dam , altera pauperibus diftribuenda , tertia,
Presbytero cum fuis Clericis habenda , 1 quar-
ta Epifcopo refervanda . Et quicquid exinde
Pontifex jufferit prudenti confilio eft facien-
dum
Quod femine cum Presbyteris vel reliquis
Clericis non debeant babitare , nec eis mi-
niftrare , nec intra cancellos ftare , neque
ad altare accedere .
CCCLXXVI. Inhibendum & modis omni-
bus tenendum eft ut nullus facerdos eas per-
fonas feminarum , ficut in canonibus infer-
tum continetur de quibus fufpicio poteft
effe , in domo fua habeat , & non folum il-
las , fed neque illas quas antiqui canones con- • authenticorum fan&
cedunt ; quia , inftigante diabolo , etiam in & non fecundum placitum hominis ( 2 ) , fed
illis fcelus frequenter perpetratum reperitur ,
aut etiam in pediffequis earum . Nam fi qua
de his habuerit talem neceffitatem cui fit
neceffaria ( 1 ) fuftentatio Presbyteri , habeat
in villa aut in vico domum , longe a Pres-
byteri converfatione , & ibi ei fubminiftret
(1 ) Cui fit neceflaria . ) Senfus iftius loci hic
effe debet . Si mater , amita , aut foror , aut
alia propinqua Presbyteri adeo pauperes fint
ut abfque auxilio & ore ejus non habeant
unde vivant , maneant quidem in eodem loco
in quo Presbyter habitat , fed procul ab æ li-
bus ens . Presbyter vero lomum ad eas init-
tat quæ fuftenta ioni illarum neceffaria funt .
Hæc interpretatio manifefta eft ex cap. 19.
Herardi Turonenfis . Vide Notas ad Regino-
VIL CISAD BAB
quæ neceffaria funt . Sed & hoe fecundum
auctoritatem canonum modis omnibus prohi
-bendum , ut nulla femina ad altare præfu
mat accedere , aut Presbytero m niftrare , vel
infra cancellum ftare aut federe .:
Ut incefti a facerdotibus per veraces & Deum
timentes bomines fideliter perquirantur
CCCLXXVII, De inceftis omni ftudio per-
quirendum eft facerdotibus per homines ve-
races & timorem Dei ante oculos habentes .
Et fi reperti fuerint , flatim aut per fe emen-
dare ftudeant , aut cum adjutorio Archidia-
coni fui vel Epifcopi hoc ipfum extirpare fa-
tagant ne tanto flagitio & fcelere & illi
polluantur & pereant , & alii in eorum vi-
cinitate omnipotentis Dei iram incurrant .
Ut Presbyteri reliqui Clerici ab omnibus
vitiis Je caveant , Jubjectos fibi fide-
liter inftruant , atque bonis operibus omni-
bus ducatum præbeant .
CCCLXXVIII . Adinonendi funt Clerici
& inftruendi ut primum ipfi ab omni forni
catione & immunditia & luxuria & ab omni
pollutione carnis fint alieni , & tunc plebein
fibi fubje&tam & verbis prædicent , & exem-
pla oftendant , ut ab omni fornicatione &
ab omni jurationabili vel inutili pecudum
luxuria & pollutione abftineant , & mundo
fe corpore & mente Deo præparent .
De confeffionibus fidelium accipiendis & di-
judicandis , & confilium dandis qualiter
pro modulo & quantitate peccati fit pœ
nitentia .
CCCLXXIX. Quærendum namque eft fa-
cerdoti , cum accipit cuj slibet fidelis confef-
fionem peccatorum , qualiter primo peccatum
perpetratum , aut fi poftea iteratum " aut
frequenter actum fit , fi fponte , fi coacte ,
fi per ebrietatem aut per quodlibet inge-
nium factum fit . Et cum viderit unde ra-
dix illius peccati proceffit , tunc congruam
adhibeat medicinam . Qualis vero peccati ad-
hibenda fit medicina " fecundura canonum
torum patrum effe debet.
fecundum Dei voluntatem . Nec in hac par-
te voluntas aut gratia hominis feétanda eſt ,
fed voluntas Dei in omnibus exquirenda ;
quatinus dignis precibus & poenitudine digna
placari poffit omnipotentis Dei vindi&
ta
quam fuo vitio provocavit .
De
nem pag. 555.
2 ) Secundum placitum hominis . ) Id eft ,
non ex fuo fenfu , ut dicitur in capite 82. libri
primi Capitularium , non ex animi fui motu ,
non ex impetu quodain mentis & voluntate ,
fed prout in Poenitenti li fcriptum eft , in quo
omnia peccatorum re nedia , omnes pene con-
tinentur , ut dictum eft in No is ad Regino-
nem pag. 538. Vide infra Additionem III.
cap. 63.
 344 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De bis qui prius non habentes odium , fed
Je defendentes , aliquem occiderint , qua-
liter corrigendum fit temporis inftitutio,
CCCLXXX. Si quis quiete gradiens per
viam , aut fi etiam in domo fua fuerit , aut
in platea civitatis , aut in villa fubito aut
ab alio fuperventus , aut litis commotione ,
volens fe defendere non habens contra il-
lum antea odium interfecerit hominem
feptem annis fecundum canonicam inftitutio-
nem pœniteat ? tres vero communione pri-
vetur ; quatuor autem in communione ora-
tionum & oblationum fufceptus , in facerdo-
tis pendeat arbitrio utrum dignus fit corpus
Chrifti accipere aut ufque ad plenitudinem
poenitentiæ ab eo feparari . Abftinentia ci
borum in providentia facerdotis erit fecun-
dum poffibilitatem pœnitentis & devotionis
& affectum lacrymarum ,
De muliere que duobus fratribus nupferit ,
de viro ejus , quid agendum fit ,
CCCLXXXI . Mulier quæ duobus ( 1 ) fra-
tribus nupferit , abjici debet ufque ad diem
mortis . Sed , propter humanitatem , in ex-
tremis fuis facramentis reconciliari oportet ;
ita tamen ut prius folvatur conjugium , &
maneat innupta , & vir ejus abfque uxore
fimili poenitentiæ fit fubditus . Quod fi duo
fratres cum una femina fornicati fuerint , ne-
fcientes alter alterius fornicationem , ftatim
ut cognoverint adulterium , qui eam
eam habet
uxorem , dimittat , Et ille quidem , poft
a&
tam pœnitentiam , fi uxor defuncta fuerit ,
poteft alteri fociari ; illa vivente , nequa-
quam . Illa vero nunquam ulterius poterit in
coniugium affumi ; & jugi poenitentia fub,
miffa , ad exitum vitæ communionis gratiam
percipiat .
De mulieribus & viris infantes
Jupprimentibus ,
CCCLXXXII, Mulier quæ dormiens filium
( 1 ) Mulier quæ duobus . ) Ivo par. 16. cap.
343. defcribit ex libro feptimo Capitularium
cap. 381, caput Bonifacii I. Probat illa vera
effe , &c. Sic paulo ante & paulo poft plurima
capitula laudat ex eodem libro feptimo que
in locis ab eo laudatis non extant . In plerif
que autem eorundem capi : ulorum titulis nu-
meri apud Ivonem omiffi hoc loco funt in
vetuftiffimo codice Ms. Sancti Victoris Pari-
fienfis . Quare oportet eos additos fuiffe_po-
ftea ab aliquo homine imperito , aut certe Ivo-
nem deceptum fuiffe auctoritate vereris cu-
jufpiam exemplaris imperfecti , in quo plera-
que capitula addita fuerant quæ in libris Ca-
pitularium non extabant . Nam quoad caput
iftud , certum eft 381 effe debere , cum præ-
ter auctoritatem codicis Bellovacenfis , Ifaac
illud laudet ex libro 7. Capitularium cap. 381 .
(2 ) Mulier babens virum . ) Duplicavimus
bic numerum 382. fecuti fcripturam libri Bel-
lovacenfis & auctoritatem Ifaaci , qui caput
iftud refert ex librò 7. Capitularium cap. 382.
Præterea , nifi duplicaretur , caput 16. primæ
fuum opprefferit , & mortuus fuerit , fex an-
nis poeniteat . Vir ejus , fi in domo illius fuit ,
quatuor , Si vero in uno tecto , fimili modo
poeniteat , duos in pane & aqua , reliquos
quatuor fecundum quod facerdos illos viderit
poffe , abftinentiam imponat ciborum ,
De muliere que adulteravit virum fuum
fimiliter & de vivo qui uxorem fuam adul-
teravit , qualiter de ambobus agendum fit .
CCCLXXXII . Mulier habens virum ( 2) ,
fi adulterium perpetraverit , & occulte ad
confeffionem venerit , feptem annos pœni-
teat , tres in pane & aqua ; ceteros quatuor
in providentia erit facerdotis qualiter eam
viderit poffe ; & ita ei ciborum abſtinentia
imponatur . Similiter & vir habens uxorem ,
fi adulterium perpetraverit , faciat , id eft ,
per triennium non communicet . Si cujus
uxor adulterium perpetraverit , & hoc a vi-
ro deprehenfum fuerit & publicatum , dimit-
tat uxorem , fi voluerit , propter fornicatic-
nem . Illa vero , fecundum quod fuperius in-
fertum eft , publice agar poenitentiam . Vir
vero ejus , illa vivente , nullatenus habebit
licentiam aliam ducere uxorem . Quod fi vo-
luerit adulteram fibi reconciliari licentiam
habeat , ita tamen ut pariter cum illa pœ-
nitentiam agat , & exacta pœnitentia , ad
communionis gratiam , ficut fuperius conti-
netur infertum 9 utrique accedant . Similis
forma & in muliere fervabitur . Si eam vir
ejus adulteraverit , habet poteftatem dimit
tendi virum propter fornicationem , Maneat
tamen innupta quamdiu vir ejus vixerit :
quia nec ille habet poteftatem aliam accipe-
re prima vivente nec illa primo . Habent
tamen poteftatem fenietipfos reconciliari .
Ut ad confirmationem Epifcopi omnes devote
conveniant , eique que neceffaria funt
miniflrare non neglegant .
CCCLXXXIII. Præcipimus ut ad accipien-
dum ( 3 ) per manus Pontificis impofitionen
Spi-
additionis , quod in quibufdam antiquis codi-
cibus & apud Ivonem dicitur effe 494. libri
7. Capitularium , effet neceffario 495.
(3 ) Præcipimus ut ad accipiendum ) Hic
rurfum Ivo parte 16. cap. 344. aliud fubftituit
caput , nimirum Si quos culpatorum . Ac ne
quis exiftimare poffit mendum effe librarii, più-
hibet idem Ivo , cujus hæc funt verba epifto-
la 171. Unde babetur in libro capitulorum rega-
lium auctoritate Epifcoporum confiitutorum : Si
quos culpatorum regia poteftas &c. Lalandeus
in Supplementis Concilioruin Galliæ pag. 351.
afferit iftud caput fub iifdem numero & ordi-
ne , quibus ab Ivone citatur , reperiri in codice
Ms. monafterii Rivipullenfis , idque fibi &
pluribus aliis afferuiffe illuftriffimum virum Pe-
trum de Marca Archiepifcopum Parifienfem .
Debeo primum publicæ fidei , deinde famæ
optimi patroni mei ut hunc errorem avellam
ex animis hominum . Caput iflud non habe-
tur in libro Rivipullenfi : neque certe illic ex-
tare poteft , cum integri duo ultimi Capitula-
rium libri in eo defint . Itaque non potuit vir
illu

LIBE
Spiritus fan&
ti donum follicite & devote o
mnes concurrant & Epifcopo fua ea quæ
neceffaria funt fideliter miniftrent , eique ab
omnibus & per omnia obediatur .
De parvulorum inftructione , tam fidei
baptifmatis myfterio , quam fancti
Spiritus dono .
CCCLXXXIV . Sciendum eft omnibus quod
parvuli inftruendi funt , cum ad intelligibi
lem ætatem venerint & fidei facramento
& baptifmatis myfterio & feptiformis gratiæ
fancti Spiritus dono ,
De frequenti peccatorum confeffione ,
CCCLXXXV . Notum effe omnibus volu
mus quod confeffio peccatorum , excepto ea
quæ facerdotibus ad confilium accipiendum
Deumque placandum fit , Deo frequenter in
oratione fit facienda ,
De manifeftatione aliorum peccatorum ,
quod ea celare peccatum fit .
CCCLXXXVI. Omnibus fidelibus notum
fore defideramus quod quorundam peccato-
rum alien rum confcii , nifi ea emendatio-
nis & falutis cauffa prodiderint , delinquant .
Unde fcriptum eft : Nihil prodeft illi fuo er-
rove non pollui qui confenfum præftat ervan-
ti . Et alibi : Non folum qui faciunt , fed qui
confentiunt facientibus , vei funt . Vide infra
Add. IV. c. 8,
Quod magis delinquant qui fidem percepe
runt quam alii , fi tamen in bono
opere perfiftant,
CCCLXXXVII . Sciendum eft omnibus &
fine oblivione retinendum quod gravius pu-
niantur qui fidem Chrifti perceperunt , &
in malis vitam finierunt , quam illi qui fine
fraude ( 1 ) mortui funt , & tamen bona ege-
runt opera . Quoniam melius eft fidem non
percipere quam poft ejus perceptionem re-
trorfum abire .
De conjugio , quod a Deo fit inftitutum ,
CCCLXXXVIII , Notum fit omnibus quod
conjugium a Deo fit conftitutum , & non
fic apperendum cauffa luxuriæ , fed procrea-
tione filiorum , & quod bonorum conjugato-
rum vita per Job fit defignata .
De caftitate eorum qui conjugio funt
copulandi .
CCCLXXXIX . Sciendum eft omnibus &
firmiter retinendum quod , hi qui uxores du-
cere voluerint , ficut cas caftas & incorru-
ptas cupiunt invenire fic ad eas cafti &
incorrupti debent accedere , eafque cum be-
nedictione facerdotis , ficut in Sacramenta
illuftriffimus dicere cuiquam mortalium fe in
eo codice legiffe caput de quo nunc agimus .
Porro nos illud in Tomo fecundo Capitularium
retulimus inter fragmentaCapitularium pag.368.
ì
R VII. 345
rio continetur , accipere . Sed prius cas do
tali titulo debent conligare .
Ut omnes a minore ufque ad majorem fuis
facerdotibus ficat ipfi Domino obedientes
exiftant , cujus vice legatione in Ecclefia
funguntur. Ex Capitulis Domni Karoli
Theotonis villa firmatis .
CCCXC. Volumus atque præcipimus ur
omnes fuis facerdotibus tam najoris ordinis
quam & interioris , a minimo ufque ad ma
ximum , ut fummo Deo , cujus vice in Ec-
clefia legatione finguntur , obedientes exi-
ftant . Nam nullo pacto agnofcere poffumus
qualiter nobis fideles exiftere poffunt qui Deo
infideles & fuis facerdotious inobedientes ap
paruerint , aut qualiter nobis obedientes no
ftrifque miniftris ac legatis obtemperantes
erunt qui illis in Dei cauffis & Ecclefiarum
utilitatib s non obtemperant . Potius nam
que , j xta veritatis vocem , ille metuendus
eft qui poteft animam & corpus perdere in
gehenam quam ille qui corpus torquere &
honores temporales poteft auferre . De illis
dictum eft : Qui vos audit , me audit . Et
qui vos fpernit , me fpernit . Et alibi : Qui
vos tangit , tangit pupillam oculi mei . Et
rurfus: Qui fcandalizerit unum de pufil-
lis iftis , melius eft ili ut fufpendatur m̀o-
la afinaria in collo ejus , & demergatur in
profundo mavis . Et iter m : Qui vos reci-
pit , me recipit . Et qui me recipit , recipit
eum qui me mifit . Et multa alia horumque
fimilia . His ergo fulti oraculis j benus ut
omnes eis pro viribus ad eorum peragenda
minifteria & ad malos & peccatores atque
neglegentes homines diftringendos fummope
re obedientes exiftant . Qui autem in his
quod abfit aut neglegentes eifque inobe
dientes fuerint inventi , fciant fe nec in no-
ftro imperio honores retinere , licet etiam
filii noftri fuerint , nec in palatio lucum ne-
que nobifcum aut cum noftris focietatem
aut communionem ullam habere , fed magis
tione & ariditate pœnas
fub magna diftri &
luere . In his namque omnium noftrorum
fidelium volumus agnofcere fidem ac bene-
volentiam . Quoniam fi hæc fideliter & uti-
liter impleverint , tunc Deo & nobis fide-
les erunt . Si autem , quod abfit , fecus ege
rint , tunc non folum infideles , fed infames
atque reprobi manifefte apparentes notabun-
tur , eorumque domus publicabuntur , & ipfi
exiliabuntur ,
infantum baptifmo & Ecclefiarum vel
De
altarium feu fidelium confignandorum
dubitatione quid agendum fit .
CCCXCI . Placuit ut infantes , quando
non inveniuntur certiffimi teftes qui eos fine
dubi-
( 1 ) Sine fraude . ) Ita codex Bellovacenfis .
Sed alibi legitur fine fide . Atque ita emen-
dandus eft hic locus .
 346 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
dubitatione ( 1 ) baptizatos effe teftentur , ne-
que ipfi funt per ætatem idonei de traditis
fibi facramentis refpondere , abfque ullo fcru,
pulo ( 2 ) tempore legitimo ( 3 ) baptizari .
Similiter & de Ecclefiis vel altaribus atque
confignandis fidelibus , quotiens fuper his du-
bitatur , agendum eft ; id eft > ur fine ulla
trepidatione confecrentur , & fideles confir-
mentur . Quoniam quod non oftenditur ( 4 )
geftum ratio non finit ut videatur itera-
rum .
De Advocatis vel Defenforibus Ecclefiarum
a Principe poftulandis ,
CCCXCII. Pro Ecclefiarum cauffis ac ne-
ceffitatibus earum atque fervorum Dei ex-
cufatores vel Advocati feu Defenfores , quo-
tiens neceffitas ingruerit , a Principe poftu-
lentur , & ab eo fideliter atque libenter jux-
ta canonicas fanctiones fideliffimi dentur .
Ut ubi quifque ordinatur , ibi permaneat ,
CCCXCIII . Clerici cujuslibet gradus in
quibufcunque locis ordinati fuerint miniftri ,
ad eadem loca pertineant , atque in ipfis lo-
cis perfeverent ,
De Presbyteris miniftris Ecclefiæ ut a
fuis & non ab aliis Epifcopis chrifma pe-
tant vel accipiant . Et de Chorepifcopo
rum caffanda fuperftitione .
CCCXCIV. In fingulis Epifcoporum par-
rochiis Presbyteri eorumque miniftri non a
quibuslibet Epifcopis , fed a fuis propriis ,
chrifma petant vel accipiant . Nec alio um-
quam tempore , juxta fanctos canones , vel
fecundum morem Romanum , nifi in Coena
Domini fanctum chrifma conficiatur . Qui
bus etiam diebus Presbyteris vel eorum mi.
niftris canonice difpenfandum eft fed non
aliis tradendum nifi folummodo Presbyteris
vel Diaconibus aut Subdiaconibus bene fide-
libus . Indignum enim eft ut alii illud fu-
fcipiant nifi illi qui hoc in tradendo ufuri
funt . Similiter & hoc ftatutum eft ut a
Chorepifcopis , qui juxta fanctorum decreta
locum feptuaginta difcipulorum id eft Pres-
byterorum tenent vel ab ipfis Presbyteris
nec virginum confecratio nec fanéti Spiritus
traditio nec Ecclefiarum vel altarium confe-
cratio vel illa quæ folis Epifcopis debentur.
fiat . Nam fi a duobus Epifcopis Epifcopus
( 1 ) Sine dubitatione . ) Hæc defunt in ex-
cerptionibus Egberti Archiepifcopi Eboracen-
fis cap. 41. ubi caput iftud refertur . Extant
tamen in canone 6. Concilii quinti Africani ;
ex quo caput iftud fumptum eft , & apud Re-
ginonem & Burchardum .
( 2) Abfque ullo fcrupulo . ) Egberti excer-
ptiones : abfque ullo fcrupulo bos effe baptizan-
dos , ne ifta trepidatio eos faciat facramentorum
purgatione privari. Hæc vero fumpta funt ex
eodem Concilio Carthaginenfi .
(3 ) Tempore legitimo . ) Hæc non habentur
in Concilio , neque apud Egbertum , Regino
nem , & ceteros ,
non poteft confecrari , quomodo ille Epifco-
pus erit , aut aliquid de Epifcopali minifte
rio , nifi quantum Presbyter , cujus locum
in Ecclefia tenet , agere poterit ? Omnia er-
go quæ ifti præfumptiofi ( 5 ) de epifcopali
minifterio egerunt , irrita effe comprobantur
& effectu carere , atque per omnia tam ab
apoftolica fede quam & omnium Epifcopo-
rum decreto irrita effe , & potius nocumen-
ta quam aliqua adjumenta funt judicata , aç
fæpius interdicta . Ideoque ne fiant fub ana-
thematis vinculo interdicimus , atque qui ab
eis funt polluti potius quam fanctificati in
meliorem ftatum canonice , id eft , a tribus
ordinatis Epifcopis , ut reformentur jubemus :
quia reformatio non eft iteratio , fed eccle-
fiaftica & canonica perfectio , Capitulare a
799. c. 3. 4.
De bis qui rapiunt feminas , ut eas non
babeant uxores .
CCCXCV . Placuit ut hi ( 6 ) qui rapiunt
feminas , vel furantur , aut feducunt , ut eas
nullatenus habeant uxores , quamvis eis poft-
modum conveniat , aut eas dotaverint , vel
nuptialiter cum conſenſu parentum fuorum
acceperint . Si quis autem uxorem habere
voluerit , canonice & legaliter eam accipiat ,
& non rapiat . Qui vero eam rapuerit , vel
furatus fuerit , aut feduxerit , nunquam cam
uxorem habeat ; fed propinquis fuis eam le
galibus reddat , & in triplo plenum bannum
dominicum componat , & infuper canonicę
publicam pœnitentiam gerat . Ad quod o
mnes una voce clamaverunt dicentes : Ifta
omnes firmiter tenere volumus & in per
petuum ab omnibus confervari optamus .
Quod in omnibus locis Deus orandus fit , &
non in aliis quam in Deo dicatis ab
Epifcopis locis Miffa fit celebranda .
CCCXCVI . Sciendum eft omnibus quod
& in aliis competentibus locis , fi locus ba
filicæ procul fuerit , oratio ad Deum & con.
feffio peccatorum fieri debeat & poffit , Mif
farum vero celebratio nonnifi in locis ab Epi-
fcopis Deo dicatis ; excepto tempore hofti
litatis , & hoc non nifi in altaribus & ra
bernaculis ab Epifcopis Deo dicatis ullate
nus rite fieri poffit aut debeat . Vide infra
cap. 431 ,
De
(4) Quoniam quod non oftenditur . ) Et hæc
quoque defunt in Concilio & in antiquis col-
lectoribus canonum . Ifta vero claufula addita
eft ex epiftola 92. Sancti Leonis , ut adnota
tum eft cap. 260. & 424. hujus libri , Innocen
tius III. in cap. Veniens , de Presbytero non
baptizato : Non intelligitur iteratum quod ambi-
gitur effe fa&um .
( 5 ) Ifi præfumptiofi . ) Id eft , Chorepifco
pi . Hinc temeritas chorepifcopalis apud Flodo-
ardum lib. 3. cap. 10.
(6 ) Placuit ut bi . ) Ifaac Lingonenfis &
Concilium Troslejanum citant hoc caput ex
libro feptimo Capitularium cap. 395,
 LIBER
Defecularibus qui Epiſcopis fuis inobedientes
axiftunt , & ad emendationem fui tar
dant venire , quid agendum fit ,
CCCXCVIL Si quis fecularium tam ma-
joris ordinis quam & inferioris peccatum
egerit , & vocatus fui Epifcopi auctoritate
ad emendationem ac pænitentiam venire di-
ftulerit , tamdiu fit ab Ecclefia extorris & a
catholicorum confortio fequeftratus quoufque
quod inlicite commifit emender , ac reatum
fuum ufque ad fatisfactionem canonice di-
luat , atque reconciliatione proprii Epifcopi
divinis precibus indulgentiam confequatur &
veniam , Ecclefiæque gremio , a cujus utero
deviaverat , peracta fatisfactione , ab eodem
emendatus Epifcopo canonice reddatur .
De Clericis , ut non utantur armiş
vel fagis .
CCCXCVIII. Ut Clerici pompis aut fa-
gis vel armis non utantur ,
Ut ea quæ Epifcopus in fua diocefi corrigere
non valet ad alios referat Præfules
vel fi neceffe fuerit, Řegi intimet .
CCCXCIX. Ut ea quæ in fua diocefi Epi-
fcopus per fe fuofque corrigere vel emenda-
re nequiverit , coram reliquis Epifcopis ad
corrigendum infinuet , vel Regi indicare non
tardet ; ut qui ecclefiafticis regulis inobediens
apparuerit , per poteftates exteras corrigatur.
De bis qui Deo famulantur , fi in barq-
thrum fornicationis ceciderint , qua-
liter corrigendi Junt .
CCCC. Statuimus ut fi quis fervorum Dei
vel ancillarum Chrifti in crimen fornicatio-
nis lapfus fuerit quod in carcere pœniten-
tiam faciat in pane & aqua . Et fi ordina-
tus Presbyter fit , duos annos in carcere per-
maneat , ut ante flagellatus & fcorticatus vi-
deatur ; & poft Epifcopus adaugeat . Si au-
tem Clericus vel monachus in hoc peccatum
inciderit , poft tertiam verberationem in car-
cerem miffus " vertente anno ibi pœniten-
tiam agat . Similiter & nonnanes velatæ ea-
dem pœnitentia teneantur , & radantur omnes
capilli capitis ejus . Capitulare a.742 , c. 6.
De his qui a paganis baptizati fuerint .`
CCCCI, Præcipimus ut qui a paganis ba-
ptizati funt , denuo a Chrifti facerdotibus in
nomine fanctæ Trinitatis baptizentur , & po-
ftea ab Epifcopis chrifmentur , quia aliter
Chriftiani nec dici nec effe poffunt .
De bis qui a Chorepifcopo confirmati
fuerint .
CCCCII. Si quis ab Epifcopo , & non a
Chorepifcopo , qui non Epifcopus , fed vica-
rius Epifcopi , priufquam prohibiti effent , &
erant & dicebantur , fuerit confirmatus , rei-
terari talis confirmatio non debet . Nam Cho-
repifcopi ante apoftolicam atque fynodalem
VII 347
prohibitionem non ex numero Apoſtolorum ,
fed ex feptuaginta difcipulorum , ut facri
canones teftantur " ordine erant , quos nun-
quam Spiritum paraclitum tradidiffe novi-
mus . Sed quia olim ut dictum eft , jam-
dicti Chorepifcopi prohibiti funt , ideo mo-
do nihil funt , nec fanctum paraclitum ullo
nec
umquam tempore tradere potuerunt ,
modo poffunt . Quapropter non apparer ite
ratum quod olim canonice non agnofcitur
patratum .
Ut qui ab hæreticis baptizatus fuerit in no-
mine fanctæ Trinitatis , non vebaptizetur,
fed fola impofitione manus perficiatur.
CCCCIII. Quicunque baptizatus fuerit ab
hæreticis in nomine Patris & Filii & Spiri-
tus fancti , nullo modo rebaptizari debetur ;
fed per manus folam impofitionem purgan-
dus eft .
Ut baptizandi fymbolum difcant fidei .
CCCCIV. Baptizandos oportet fidei fym
bolum difcere , & quinta feria ultimæ fepti-
manæ Epifcopo vel Presbyteris reddere , Ec
qui in ægritudine conftituti baptifmum per-
ceperint , fani facti fidei fymbolo doceantur ,
ut noverint quanta natione digni funt habi-
ti . Oportet etiam baptizatos poft baptifmum
chrifma cœlefte percipere & regni Chrifti par-
ticipes fieri . Supra c. 262.
Ut bi de quibus dubitatur utrum baptizati
fint an non , vel a Presbytero diis immo-
lanti vel immolatitiis carnibus vefcenti
funt baptizati , ut rebaptizentur .
CCCCV. Quod hi qui dubitant utrum
fint baptizati annon , vel a Presbytero diis
mactanti vel immolatitiis carnibus vefcen-
ti fuerint baptizati , ut baptizentur præce-
eft .
ptum
Ne ullus plufquam duas uxores accipiat &
CCCCVI. Ne quifquam amplius quam
duas accipiat uxores : quia jam tertia fuper-
flua eft .
De orationibus & eleemofynis ac Millarum
celebrationibus pro fidelibus defunctis fide-
liter agendis ; quibus impii carere debent's
quoniam nec eorum eleemofyna a facerdo-
tibus vel reliquis fidelibus accipienda eft .
CCCCVII . Quod pro catholicis defunctis
fint memoriæ faciendæ , & oblationes & ora-
tiones Deo offerenda . Non tamen pro im-
piis , quamvis fint Chriftiani , ex his aliquid
agere licebit .
Ut nullus Epifcopus frve Presbyter aliam cauf-
fam in fynodo prius fuggerat quam ea quæ
ad emendationem vitæ pertinent finiantur.
CCCCVIII . Nullus Epifcoporum vel Pres-
byterorum aliquam prius cauffam fuggerere
audeat quam ea quæ ad emendationem vitæ
& ad feveritatem regulæ atque ad animæ
remedia pertinent finiantur . Supra c. 264.
De
 348 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De bis qui facultatulam Ecclefiæ petunt
a Regibus , prava cupiditate in-
lecti , quid agendum fit .
CCCCIX, Qui reculam Ecclefiæ petunt a
Regibus , & horrenda cupiditatis impulfu
egentium fubftantiam rapiunt , irrita habean-
tur quæ obtinent , & a communione Eccle-
fræ , cujus facultatem auferre cupiunt , ex-
cludantur . Ibid. c. 265:
Ut nullus Epifcopus alterius Epifcopi res
devafter aut plebes invadat .
CCCCX , Ne parrochias cujuslibet Epifco-
alterius civitatis Epifcopus canonum te-
merator invadat , & vefana cupiditatis faci-
bus inflammatus , fuifque admodum non con-
tentus , rapiat aliena . Ibid. c. 266.
De eo qui munufcula Ecclefiæ fraudaverit
vel quolibet modo invaferit , ut ab
Ecclefie communione arceatur
CCCCXI . Si quis cujufque munufcula Ec-
clefiæ fanctis fcripturarum titulis conlata ne-
faria calliditate abftulerit , fraudaverit in-
valerit , retentaverit , atque fupprefferit , &
< non ftatim a facerdote commonitus Deo con-
lata reddiderit , ab Ecclefiæ catholicæ com-
munione pellatur . Supra VI. c. 134.
De Epifcopo judicato, fi apoftolicam fedem
appellare voluerit .
CCCCXII. Ut judicatus Epifcopus ad apo-
ftolicam fedem fi voluerit , appellet . Ex
Concilio Sardicenfe cap. V. Quod fi appella
verit , in cathedra ipfius alter non ordinetur .
De bis qui a judicibus quos Primates dede-
rint , appellaverint quid agendum fit .
CCCCXIII. Ut fi a judicibus quos Pri-
mas dederit quis appellaverit , alii judices
amplioris numeri decernantur. Quod fi &
ab ipfis appellaverit , ad fententiam Conci-
Tii cauffa deferatur ,
De Presbyteris , ut inconfulto Epifcopo non
præfumant celebrare agenda .
CCCCXIV . Ut Presbyteri ( 1 ) inconfulto
Epifcopo in quolibet loco agenda non au-
deant celebrare .
Ne aliquis Presbyter civitatis fine Epifcopi
præcepto aliquid agat .
CCCCXV. Ut Presbyter civitatis fine juf-
fione fui Epifcopi nihil jubeat nec in una
quaque parrochia aliquid agat .
Ne Presbyteri rem Ecclefiæ fine fui confen-
fu Epifcopi vendant .
CCCCXVI. Ut Presbyteri rem Ecclefiæ
(1 ) Us Preslyteri . Vide fupra lib. 6. cap.
306. & cap. 165. iftius libri .
(2 ) Placuit ut Clerici. ) Vide fupra libro 6.
cap. 111. & 390.
( 3 ) Nam fi propriorum . ) Hæc & quæ fe-
quuntur non extant in Codice Theodofiano .
(4 ) Poteftates exteras . ) Hincmarus Archie-
fine confenfu Epifcopi fui non vendant ,
De abjecto Clerico ab aliena Ecclefia non
recipiendo..
CCCCXVII. Ut abje&
tum Clericum alie-
na Ecclefia non admittat,
Ut femper ad Patrem oratio dirigatur ,
CCCCXVIII. Ut nullus in precibus nifi
ad Patrem dirigat orationem . Et ut prios
eas cum inftructioribus tracter . VI. 66.
De rebus Ecclefiæ a nullo injufte retentan-
dis vel diripiendis .
CCCCXIX. Ne cui liceat res vel faculta
tes Ecclefiis aut monafteriis vel xenodochus
pro quacunque eleemofyna cum juftitia de-
fegatas retentare
legatas retentare ,, alienare , atque fubtrahe-
re. Quod fi quis fecerit , tanquam necator
pauperum , antiquorum canonum fententiis
conftrictus , ab Ecclefiæ liminibus excluda-
tur , donec ea quæ fublata funt aut retenta
reddantur
Ut ab Ecclefiæ focietate extorris habeatur
quicunque ejus rebus damnum
intulerit.
CCCCXX . Ut nullus Epifcoporum aut cu
juslibet ordinis Clericus vel alia quæcunque
perfona quibuslibet conditionibus feu in uno
regno feu in alio pofitas alterius cujufcunque
Ecclefiæ res aut petat aut præfumat accipe-
re. Quod fi fecerit , tamdiu habeatur a com-
munione altaris vel ab omnium fratrum aç
filiorum caritate fufpenfus donec ipfe Eccle-
fiæ cujus directo ordine juris eft ablata refti
tuat . VI. 135 ,
De privilegiis Ecclefiarum inlibate
fervandis .
CCCCXXI. Privilegia atque præcepta Ec
clefiarum manere femper incorrupta præcipi-
mus . Et quicquid ab antecefforibus vel pa-
rentibus noftris circa facrofanctarum Ecclefia-
rum utilitates conftitutum eft , vel quæ fin-
guli quique antiftites pro cauffis ecclefiafticis
impetrarunt , fub poena facrilegii jugi folida-
ta æternitate ferventur , VI. 390. & feq.
De Clericis a propriis Epifcopis corrigendis :
CCCCXXII, Placuit ut Clerici ( 2 ) non
diftringantur vel dijudicentur nifi a propriis
Epifcopis , Fas enim non eft ut divini mu
neris miniftri temporalium poteſtatum fub-
dantur arbitrio . Nam fi propriorum ( 3 ) Epi-
fcoporum juffionibus inobedientes extiterint ,
tunc , juxta canonicas fanctiones , per pote
ftates exteras ( 4 ) adducantur , id eft , per
judices feculares .
Ut
pifcopus Remenfis in epiftola ad Laudunenſem
apud Flodoardum lib. 3. cap. 22. Poftea autem
per exteras ideft feculares poteftates contra Sar-
dicenfes canones eandem adminißrationem fine
mea confcientia obtinuifti . Vide fupra cap. 399:
bujus libri .
 LIBER
Ut nullus Chorepifcopus pe impofitionem ma-
nus Spiritum fanctum tradat aut con-
fecrationem pontificalem faciat .
CCCCXXIII . Placuit , ficut Leonis Papæ
& omnium Epifcoporum noftrorum atque re-
liquorum fidelium generali & fynodali con-
fultu decrevimus 2 ut nullus Chorepifcopus
per manus impofitionem Spiritum fanétum
tradere , aut facerdotes vel Levitas aut Sub-
diaconos facrare ? vel virgines velare > aut
fanctum chrifma conficere , vel Ecclefias aut
altaria facrare , aut benedictionem in publi-
ca Miffa populis tribuere præfumat ; quæ o-
mnia fummis Pontificibus , id eft , cathedra-
libus Epifcopis , debentur & non Chore-
pifcopis vel Presbyteris , quorum formam
juxta fanctorum canonum decreta , Chorepi-
fcopi gerunt . Si autem hi aliquid ex his
agere tentaverint irrita erunt quæ ab eis
geruntur , & ipfi omni ecclefiaftico honore
funditus priventur . Capitulare I. a.803. c. 5 .
De his qui a Chorepifcopis funt ordinati
Presbyteri , Diaconi , vel Subdiaconi .
CCCCXXIV. Ut hi qui a Chorepifcopis
Presbyteri vel Diaconi aut Subdiaconi funt
ordinati , nullatenus in presbyteratus vel dia-
conatus aut fubdiaconatus officio miniftrare
præfumant . Similiter homines qui ab impe-
ritis ab eis videntur effe confirmati , vel vir-
gines feu Ecclefiæ facrata , aut chrifma con-
fectum , five altaria dedicata , pro confirma-
tis vel facratis aut dedicatis minime habean-
tur ; quia quæ illi non habuerunt dare non
potuerunt : quoniam ex his eis quicquam
agere non licet ; quæ omnia fummis Ponti-
ficibus debentur , & non Chorepifcopis , qui
nec fummi Pontifices vel Epifcopi fuerunt
nec deinceps unquam fieri poffunt . Nullum
enim ex feptuaginta ex his aliquid unquam
feciffe legimus vel fcimus ; ad quorum ex-
emplum & formam Presbyteros vel Chore-
pifcopos , antequam ipfi Chorepifcopi prohi-
biti effent , fuiffe agnovimus . Hæc vero o-
mnia a cathedralibus Epifcopis , qui a com-
provincialibus Epifcopis aut præfentia aut ju-
dicio Metropolitani confecrati effe nofcun-
tur , agenda funt , & non a Presbyteris vel
Chorepifcopis , qui ambo unius formæ effe
videntur . Quæ fi ab eis aut propter impe-
ritiam aut propter præfumptionem acta , ur
ab imperitis effe putantur ,
prædictum eft
a cathedralibus tamen Epifcopis reformanda
vel peragenda funt : quia quæ illi in his age-
re cogitarunt , imperfecta remanferunt ; & ,
ut jam prælibatum eft , quod illi non habue-
runt , dare non potuerunt . Epifcopi namque
Tom. III.
(1) Ut Epifcopi tunc . ) Caput iftud fumptum
eft ex libro duodecimo legis Wifigothorum tit.
3. cap. 26. in lemmate , ubi tamen diverfus eft
fenfus . Nam illic ita legitur : Ut Epifcopi tunc
immunes habeantur a dampnis cum corum Pres-
byteri ea que ipfi non correxerint ad eos non re-
VII. 349
non fuerunt , quia nec a tribus Epifcopis nec
ad aliquam epifcopalem cathedram ordinati
fuerunt & ideo ex his nihil agere potue-
runt . Et ne alicui talis ordinatio vel con-
firmatio aut confecratio reiteratio effe videa-
tur , adtendat illud quod fcriptum eft : Quod
non oftenditur geftum , ratio non finit ut vi-
deatur iteratum . Et reliqua talia eorumque
fimilia . Capitul. I. a. 83. c. 6.
Ne judices de exceffibus malorum judicent
aliquid extra conbibentiam facerdotum .
CCCCXXV . Ne judices quicquam de per-
fidorum exceffibus extra facerdotum conhi-
bentiam judicare præfumant . VI. 143 .
De Presbyteris Epifcoporum , quo ipfi ire non
potuerint , ad corrigendum mittendis .
CCCCXXVI, Ut Epifcopi tunc ( 1 ) im-
munes habeantur a damnis cum eorum Pres-
byteros ad ea quæ ipfi non correxerint re-
miferint corrigenda .
De eo qui fallax in fide repertus fuerit .
CCCCXXVII . Si coram hominibus reper-
tum mendacium & infamem facit & damnis
affligit , quanto magis in divina fallax fide
præventus non erit penitus ad accufationem
vel ad teftimonium admittendus . Merito er-
go accufare & teftificare prohibentur qui in
recta fide fufpecti funt .
Quod non folum flagitia deflenda , fed
etiam amaris poenitentiæ fletibus
fint eradicanda .
CCCCXXVIII . Sicut defendum Chriftia-
nis eft ( 2 ) eorum fcelus qui in Chrifto præ-
varicatores exiftunt , ita modis omnibus de-
cernendum ut abfque fatisfactione Ecclefiæ
nullus omnino veniam mereatur qui a me-
liori propofito ad deterius declinaffe convin-
citur: quia crudelis & ftupenda præfumptio
crudeliori debet extirpari fupplicio .
De illo qui non folum furtum fecerit , verum
& qui furi confenferit ,
CCCCXXIX . Non folum ille qui furtum
fecerit , fed etiam & quicunque confcius fue-
rit , vel furto ablata fciens fufceperit , in nu
mero furantium habeatur , & fimili vindicta
fubjaceat . VI. 160.
Ut in fancto Pafcha fabbato die & Para-
fceve Miffe non agantur .
CCCCXXX. Ut fabbato fancto , hoc eft ,
in vigilia Pafcha , jejunium ante noctis ini-
tium , nifi a parvulis aut infirmis , non fol-
vatur . Nec Miffa in Parafceve aut in eodem
G & fab-
miferint corrigenda . Lemma autem iftud re-
fpondet verbis quæ in contextu legis habentur .
(2 ) Sicut deflendum Chriftianis eft . ) Ita etiam
vetus codex Moyffiacenfis , in quo lex Wifigo-
thorum continetur . Male in editis : Sicut de-
flendum eft a Chriftianis ,
1
 359 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
fabbato fancto vel divina myfteria his duo-
bus diebus celebrentur . Canonibus quippe
jubentibus biduo ifta facramenta penitus non
debent celebrari , Supra c. 280,
De bis qui in locis inlicitis & minime con-
fecratis contra canonicam auctoritatem Mif.
fas celebrare vel audire præfumunt ,
CCCCXXXI. Statutum fæpiffime & inhi
bitum eft ut Miffarum celebrationes in locis
incongruentibus fieri omnino non debeant .
Simul & hoc decretum eft , ut fi quis Pres-
byterorum , excepto quando in itinere per-
gitur , & locus bafilica procul eft , & id in
altaribus ab Epifcopo confecratis fieri necef-
fitas compellit , ne populus Dei fine Miffa-
rum celebratione & corporis & fanguinis do-
minici perceptione maneat , Miffarum cele-
brationes in hujufcemodi inlicitis locis poft
tot tantafque prohibitiones facere tentaverit ,
gradus fui periculum incurrat . Et hoc po
pulis denuntiandum fummopere a facerdoti-
bus ac prædicandum eft , ne Miffas in præ-
dictis inlicitis locis facerdotibus cantare fua-
deant , vel hæc inlicita facere Presbyteros de-
precentur ; quoniam fcriptum eft : Vide ne
offeras bolocaufta tua in omni loco quem vi-
deris , fed in loco quem elegerit Dominus
ut ponat nomen fuum ibi . Satius igitur eft
Miffam non audire quam eam ubi non licet
nec oportet celebrare nec audire , Et in ca-
nonibus legitur ut nullus facerdotum in do-
mibus vel in aliis locis nifi in Ecclefiis de-
dicatis celebrare Miffas audeat . Si quis con-
tra hæc decreta egerit , canonica correctione
feriatur . Simul & hoc ftatutum eft , ut nul-
lus facerdos in aliis quam in Deo dicatis va-
fis & ab Epifcopis confecratis miniftrare feu
Miffas celebrare præfumat ; quia ficut non eft
conceffum ut alii Miffas cantent & facrificia
confecrent quam illi qui ab Epifcopis funt
confecrati ; ita non eft licitum ut in aliis
domibus vel altaribus aut vafis Miffas facer-
dotes celebrare prefumant quam ab Epifco-
1 pis confecratis . Sunt etiam ab Epifcopis con-
fecranda & benedicenda corporales pallæ ac
alia veftimenta facerdotalia , nec non & o-
mnia quæ in ufus bafilicæ vel altaris five in
minifterio facerdotum ad divina myfteria ex-
plenda complectuntur , quatinus cum his fa-
cris Deo facratius five placabilius miniftrare
valeant . Unde & in aliis fan& torum patrum
decretis legitur : Quamquam Deum vera fide
ubique orare liceat , facrificia vero offerre aut
corpus Domini confici nullo modo legimus aut
peraciter fcimus in aliis locis jufte fieri nifi
in locis Deo ab Epifcopo dicatis , nifi cauf
Sa boftilitatis aut fummæ neceffitatis ;
boc non in manfionibus aut in domibus non
facratis , fed in tabernaculis dedicatis ab
Epifcopis & altaribus a Pontificibus facra
unctione unctis & divinis precibus confecra-
( 1 ) Miſſas cantare , ) Vide quæ fupra dicta funt in Notis ad caput 148. libri primi ,
tis , & hoc fumma ex neceffitate , & in iti-
nere , procul ab Ecclefia pofitis , ne populus
fine Miffarum follemnia facramenti cor-
poris & fanguinis Domini noftri Jefu Chri-
fi perceptione remaneat . Ab antiquis autem
patribus & prædecefforibus noftris nulla alia
ex occafione , aut pigritia , feu præfumptione ,
fed propter dictam neceffitatem , hoc concef-
nifi ut
fum effe legimus . Aliter quoque ,
præfixum eft , in locis non confecratis Mif
farum follemnia agere non licet . Et hoc non-
nifi ex fummis & pro prædictis neceffitati-
bus fieri ullo modo licet ; quoniam lex di-
vina admodum præcipiens ait : Caveat quif-
que ne offerat bolocaufta fua in omni loco
jed in loco quem Dominus elegit , Et alibi :
Recte offert qui ad ecclefiam neceffitate præ-
occupante aut infirmitate venire non poteft ,
aliubi Deum orat . Sed non recte dividit
qui in locis inlicitis & altaribus minime con-
fecratis Miffarum celebrationes peragit . Mul-
to enim melius eft Miffas non cantare aut
audire quam in locis inlicitis Miffas cantare
( 1 ) aut audire : quoniam qui inlicita agit &
prohibita facit , non modicum errat , & ni-
mis peccat ; & nifi pœnitentiam canonice &
jufte in hoc feculo ex hoc egerit , maximam
condemnationem in futuro judicio propter
hoc indubitanter percipiet . Multa vero &
innumerabilia exempla ex his in fupradictis
legalibus & in aliis canonicis & divinis li-
bris inveniuntur , quæ hic pro prolixitate in-
ferere diftulimus " & Fro faftidio ac labore
fcriptorum five lectorum hic non inferuimus .
Nam fi quis ex his potiora & plura exem-
pla invenire defiderat , in præfixis libris fuf-
ficienter legendo & diligenter quærendo in-
venire poterit . Si quis ergo poft tot prohi
bitiones hæc decreta apoftolica & fynodali
atque imperiali auctoritate renovata , & ma
xime omnium imperii noftri populorum ac
procerum noftrorum conſenſu & hortatu con-
fcripta atque firmata , temerare præfumpfe
rit , fi Clericus fuerit , gradus fui periculo
fubjacebit . Si vero monachus aut laicus fue-
rit , a liminibus Ecclefiæ ufque ad Ecclefiæ
fatisfactionem extorris fiat . Si autem , quod
abfit , fuo Epifcopo vel reliquis Sacerdotibus
inobediens vel contumax extiterit , a Comi
tibus vel Miffis noftris comprehenfus , in car-
cerem ufque ad noftram & proprii Epifcopi
atque Ecclefiæ fatisfactionem fub magna æru
mna retrufus maneat ,
Quod inceftum committat qui fe confanguineæ
fue ufque affinitatis lineam conjungit .
CCCCXXXII. Nullus fidelium ufque ad-
finitatis lineam , id eft , ufque in feptimam
progeniem , confanguineam fuam ducat uxo-
rem , vel eam quoquo modo incefti macula
polluat , Si quis vero hoc fcienter temerare
præfumpferit , fi liber eft , bannum noftrum ,
id
 LIBER
id eft , fexaginta folidos , fifco noftro per-
folvat , & infuper canonice ut inceftus luat ,
ac publice juxta canonicos gradus poeniteat . Si
autem fervus vel ecclefiafticus fuerit , publi-
ce flagelletur ac decalvetur ? & juxta pro-
prii Epifcopi juffionem pœnitentiam publice
& canonice gerat . Quod fi aliquis tam li-
ber quam fervus aut ecclefiafticus vel fifcali-
nus Epifcopo proprio vel fuo facerdoti aut
fuo Archidiacono inobediens vel contumax
five de hoc five de alio quolibet fcelere ex-
titerit , omnes res ejus a Comite & a Miffo
Epifcopi ei contendantur ufque dum Epifco-
po fuo obediat , ut canonice poeniteat . Quod
fi nec fe ita correxerit , & ad Epifcopum &
a prævalendis ,
canonicam pœnitentiam venire diftulerit
Comite comprehendatur , & in carcerem fub
magna ærumna retrufus teneatur , nec rerum
fuarum poteftatem habeat quoufque Epifco-
pus jufferit . Quod fi Comes vel ejus mini-
canonice ab
ftri hæc adimplere diftulerint
Epifcopo vel a fuo miniftro excommunice-
tur , & ufque dum hæc pleniter adimpleat ,
femper communione catholicorum careat ,
ufque dum ipfi Epifcopo humanius erga eum
aliquid agere placuerit . Si vero , quod non
optamus , ipfe Comes aut de prædictis cauf-
fis aut de ipfa excommunicatione inobediens
aut neglegens apparuerit , honore comitatus
pariter & communione careat ufque dum am-
bo in noftram præfentiam veniant , ut nos
illum epifcopali auctoritate atque imperiali
metu ita corrigamus ut & ceteri timorem
habeant , nec deinceps talia committere ulla
tenus audeant . Addit. III. c. 123.
Ut incefti , quandiu in fcelere manent , non
fidelium Chriftianorum , fed tantum aut
gentilium aut catechumenorum vel energu-
menorum locum teneant .
CCCCXXXIII. Incefti , dum in ipfo dete-
ftando atque infando fcelere manent , non inter
fideles Chriftianos , fed inter gentiles aut ca-
techumenos vel energumenos habeantur ; id
eft , cum Chriftianis non cibum fumant , non
potum , non in eodem vafculo edant aut bi-
bant ; fed foli hoc faciant . Non ofculentur
aut falutentur ab eis . Sed fi fuis facerdoti-
bus inobedientes extiterint , & a tam nefan-
diffimo fe fcelere fegregare atque ad publi-
cum pœnitentiam redire noluerint , inter eos
habeantur qui fpiritu periclitantur immundo ,
vel etiam inter eos de quibus ipfa veritas
ait : Si te non audierit , fit tibi ficut ethni-
cus & publicanus . Nam cum fidelibus non
debent orare , nec in Ecclefiam intrare , fed
ad januam Ecclefiæ excubare , & intrantibus
in eam atque exeuntibus ex ea vultu in ter-
ra proftrato veniam poftulare , & ut pro fe
Tom. III.
(1 ) Ut pro fe orare . ) Vide Notas noftras
ad homilias Cæfarii Arelatenfis pag. 116.
(2 ) Banorum hominum . ) Haud dubie legen-
dum eft bonorum operum . Pravam tamen le-
&
tionem prætulimus finceræ , quia ficuti nos edi-
VII. 351
orare ( 1 ) non dedignentur flagitare , & la-
crymis perfufi , vultu contrito , atque humi-
liato fpiritu , femper omnibus apparere uf-
que ad fatisfactionem Ecclefiæ & proprii Epi-
fcopi canonicam reconciliationem manere
& ad inceſtum nunquam redire
ad priftinum inceftum
nec fecularia negotia exercere nec placitis
aut accufationibus vel teftimoniis intereffe ,
fed crebris facerdotum precibus , manufque
Pontificis proprii impofitionibus , & eleemo.
fynarum largitionibus , atque ceterorum bo-
norum hominum ( 2 ) exhibitionibus ços pur-
gari fanarique oportet .
De inceftis nullo conjugii nomine
CCCCXXXIV . Inceftos nullo conjugii no-
mine prævalendos effe cenfemus .
De inceftis conjun&tionibus .
CCCCXXXV. Si quis eo gradu fe ince-
ftuofo ordine cum his perfonis quibus a di-
vinis regulis prohibitum eft conjunxerit , uf-
que quo pœnitentiam fequeftratione teften-
tur, utrique communione priventur , & ne-
que in palatio habere militiam neque in fo-
ro agendarum cauffarum licentiam habebunt .
Nam quoquo modo prædicto fe incefto con-
junxerint , Epifcopi feu Presbyteri , in quo-
rum diocefi vel pago actum fuerit , Regi
vel judicibus fcelus perpetratum adnuntient
fe ab eo-
ut cum ipfis denuntiatum fuerit
rum communione aut cohabitatione feque-
ftrent . Res autem eorum ad primos paren-
tes ufque ad fequeftrationem perveniant , ſub
ea conditione , ut antequam fegregentur , per
nullum ingenium , neque per parentes , ne-
que per emptionem , neque per auctoritatem
regiam ad proprias perveniant facultates , nifi
præfatum fcelus fequeftrationis feparatione &
pœnitentia fateantur . VI. 409.
De canonice accufationis ordine .
CCCCXXXVI. Accufationis ordinem ca-
nonicis dudum regulis inftitutum fervare ju-
bemus ; ut fi quis Clericus in criminali vel
in leviori cauffa pulfatur , vel in difcrimine
capitis arceffitur , non ftatim reus æftimetur
quia accufari potuit , ne fubjectam innocen-
tiam faciamus . Sed quifquis ille eft qui cri-
men intendit in judicium epifcopale ve-
niat nomen rei indicet , vinculum infcri-
ptionis arripiat , cuftodiat fimilitudinem , ha
bita tamen dignitatis æftimatione patiatur
Nec fibi fore noverit licentiam mentiendi >
cum calumniantes ad vindictam pofcat fimi,
litudo fupplicii ,
Gg 2 De
dimus legitur in vetuftis Benedicti Levitæ &
Ifaaci Lingonenfis exemplaribus . Contra co-
dex Sangallenfis in capite 24. fecundæ appen-
1
dicis habet bonorum operum , cum legendum fit
bonorum hominum .
 352 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De fervis & libertis vel infamibus perfonis
non recipiendis .
CCCCXXXVII. Omnes fervi vel liberti
omnefque infames perfonæ non permittantur
majores natu accufare vel omnes quos ad
accufanda publica crimina leges publicæ non
admittunt . Infames funt cuncti quos decre-
ta canonica & ecclefiaftica atque leges fecu-
lares adfcribunt infames effe . VII. 76.
De Epifcopis & reliquis facerdotibus vel
Clericis ad feculares judices minime
accufandis .
CCCCXXXVIII. Si quis Epifcopus , Pres-
byter , aut Diaconus vel quilibet Clerici
apud Epifcopos , quia alibi non oportet , a
qualibet perfona fuerint accufati , quicunque
fuerit five ille fublimis vir honoris , five ul-
lius alterius dignitatis , qui hoc genus inlau-
dabilis intentionis arripuit , noverit docenda
probationibus , monftranda documentis fe de-
bere inferre . Si quis ergo circa hujufmodi
perfonas non probanda detulerit , auctoritate
hujus fan&tionis intelligat fe jacturam famæ
propriæ fuftinere ; ut damno pudoris , exifti-
mationis difpendio , difcat fibi alienæ vere-
cundiæ impune infidiari faltem de cetero non
licere . Nam ficut Epifcopos , Presbyteros ,
Diaconos , ceterofque , fi his objecta potue-
rint comprobare , ab ecclefiafticis gradibus
æquum eft removeri , ita fimilis videri de-
bet juftitiæ modus quod appetitæ innocentiæ
moderatam deferri juffimus ultionem . Ideo
hujufcemodi duntaxat cauffas Epifcopi fub
teftificatione multorum actis audire debebunt .
De Primatum & Metropolitanorum
differentia .
CCCCXXXIX. Nulli alii Metropolitani
appellentur Primates nifi illi qui primas fe-
des tenent & quos fan& ti patres fynodali
& apoftolica auctoritate Primates ( 1 ) effe
decreverunt . Reliqui vero qui alias metro-
politanas fedes funt adepti non Primates ,
fed Metropolitani vocentur .
( 1 ) Primates . ) Duo hic Metropolitanorum
genera conftituuntur . Primi ordinis Metro-
politani vocantur Primates , quia primas fedes
tenent , id eft opinor , civitatibus prefunt quæ
in veteribus notitiis primum locum tenent ,
ut Lugdunum inter provincias Lugdunenfes ,
Avaricum Biturigum inter Aquitanicas , Nar
bo inter Narbonenfes Trever inter Belgicas ,
& fic de ceteris . Et tamen Hincmarus , qui
Belgica fecundæ Metropolitanus erat , fe Pri-
matem effe contendit & unum de primis Gal-
liæ Primatibus . Flodoardus lib. 3. cap. 10. de
epiftola Hincmari ad Leonem IV. Papam :
Item in eadem de privilegiis hujus Remenfis Ec-
clefia , que babuit ab initio quo privilegia fedes
babere cœperunt , & quia Remorum Epifcopus
Primas inter Primates femper & unus de primis
Gallia Primatibus extitit , nec alium fe petio-
tam libe
De familiaribus vel hominibus
ris , quam fervis , dominum accufantibus ,
vel fecreta ejus prodentibus , quid agen-
dum fit .
CCCCXL. Si quis ex familiaribus vel ex
fervis cujuslibet domus cujufcunque criminis
delator atque accufator emerferit , ejus exi-
ftimatione caput atque fortunas petiturus cu-
jus familiaritati vel dominio inhæferit , an-
te exhibitionem teftium ante examinatum
judicium , in ipfa expofitione criminum at-
que accufationis exordio ultore gladio fe-
riatur . Vocem enim funeftam potius inter-
cidi quam audiri oportet . Eorum vero ac
cufandi facerdotes vel teftificandi in eos os
obftruimus quos non humanis fed divinis vo-
cibus mortuos effe fcimus . Vide fupra cap.
322.
Quod Epifcopi a Deo , cujus fervi exiftunt ,
fint judicandi , accufandi , vel damnandi .
Quia , juxta Apoftolum , nemo alienum fer-
vum debet accufare . Et quod non ab bu-
manis aut prave vite hominibus fint la-
cerandi , ipfo Domino regulam tribuente .
CCCCXLI. Epifcopi a Deo judicandi funt ,
non ab humanis aut pravæ vitæ hominibus
funt lacerandi , ipfo Domino exemplum dan-
te , quando per ipfum , & non per alios
vendentes & ementes ejecit de templo , &
menfas nummulariorum proprio evertit fla-
gello , & ejecit de templo . Et ficut alibi
ait : Deus ftetit in fynagoga deorum , in me-
dio autem deos difcernit .
De bis qui fe ipfos quocunque modo
necant .
CCCCXLII. Quicunque fe propria volun-
tate aut in aquam jactaverit , aut collum li-
gaverit , aut de arbore præcipitaverit ? aut
aut cuilibet voluntariæ fe
ferro percufferit ,
iftorum oblatio non reci-
morti tradiderit
pietur .
De his qui Clericum injuriaverint .
CCCCXLIII. Quicunque judex aut fecu-
laris Presbytero aut Diacono aut cuilibet de
clero aut de junioribus matris Ecclefiæ abf-
que
rem præter Apoftolicum Præfulem habuit , ut ſci-
licet ea que tanto tempore ab antecefforibus ipfius
buic fedi funt conceffa & confervata , confervare
augmentare dignetur . Habuit ifta dignitas
initium ab Hadriano primo , qui Tilpinum Re-
menfem Archiepifcopum conftituit Primatem
effe Belgicæ fecundæ cum omnibus civitatibus
que ab antiquo tempore Remenfi metropoli Eccle-
fe fubjectæ fuerunt , ut legitur apud eundem
Flodoardum lib. 2. cap. 17. Benedictus III. in
epiftola ad Hincmarum : Et hoc volumus , ne
quilibet ex provincia diæcefi metropoli tu
tibique fubje&
ta jus fecundum ecclefiafticas confti-
tutiones primatui Ecclefie tue & tibi debitum
quoquo modo per contemptum convellere præfu-
mat. Vide Marcam in differtatione de Prima
tibus cap. 94.
 LIBER
que audientia Epifcopi vel Archidiaconí vel
Archipresbyteri injuriam inferre præfumpfe
rit , anathema ab omnium Chriftianorum
confortio habeatur . V. 192.
Ne laici interfint quando canonica jura ven
tilantur , vel regularia examinantur , nifi
in propria accufentur perfona ,
CCCCXLIV . Quando ea quæ canonica
funt ventilantur , vel quædam regularia exa-
minantur , nec judices feculares neque aliquos
laicos intereffe oportet , nifi eos tantummo
do qui in propria accufantur perfona .
Ut ecclefiaftica jura femper inlibata
permaneant .
CCCCXLV. Monemus ut jura Ecclefia-
rum , ficut a patribus divinitus infpiratis funt
ordinata , inviolata permaneant . Nihil alie-
num improbus ambitus concupifcat , nec per
alterius imitationem ( 1 ) fuum aliquis quæ-
rat augmentum . Capitular. III, a. 814. c. 10.
Suggeftio populi ad Imperatorem Karolum
Epifcopos ,
CCCCXLVI . Deus ad hoc veftram réli-
giofitatem ordinavit ut & injuftitias remo-
veatis , & præfumptiones abfcidatis & fa
cerdotibus laborantibus fuccurratis & mul-
tis opprobriis locum non præbeatis , fed poft
agnitionem , ei qui calumniam patitur adju-
torium feratis 9 illum vero qui calumniam
facit , fi vere eft calumniator , abfcidatis
De alienis judicibus non recipiendis , & pe-
regrina judicia vel examina refpuenda ,
CCCCXLVII . Epifcopis fingulorum loco-
rum , omnium qui fub eorum degunt mode-
ramine curæ fit cauffas utilitatefque difpone-
re . Valde enim eft incongruum ut , omiffis
fuis alii quilibet illorum fe cauffis admi-
fceant ; fed illi eorum vitam competenti re-
gularique debeant moderatione difponere qui
eos ordinare canonice poffunt , vel a quibus
ordinati funt , & qui pro commiffis eorum-
que animabus compelluntur reddere ratio.
nem .
De Epifcopo qui adverfus proprium Metropo-
litanum vel contra alios quofque babue-
rit cauffam , quid agendum fit .
CCCCXLVIII . Si forte , quod non opta-
mus , aliquem Epifcopum contra proprium
Metropolitanum vel contra alios quofque con-
tingat aliquid habere cauffa , decrevimus ut
ob hoc fedis apoftolicæ judicium hi qui pe-
tere feftinant licentiam habeant ; quod fcitis
canonum etiam antiquorum patrum inftitu-
tione permiffum .
Tom. III.
( 1 ) Imitationem . ) Haud dubie lectio illa
prava eft . Et tamen ita legitur in ipfo Capl
tulari ex quo ifta fumpta funt & in antiquis
Benedicti Levitæ exemplaribus . Legendum
VII. 353
Quod fundamentum totius bonitatis fit Chri- 4
fus Jefus , & qualiter in ovile ovium
per oftium fit intrandum .
CCCCXLIX . Fundamentum aliud nemo
poteft ponere præter id quod pofitum eft
qui eft Chriftus Jefus . Quifquis ergo cum
dilectione Dei & proximi , fidei quæ in Chri
fto eft firmitatem tenet , eundem Jefum Chri-:
ftum Dei & hominis filium apud fe pofuit
fundamentum . Sperandum ergo eft quia ubi
Chriftus fundamentum eft , bonorum quoque
operum fequatur officium . Ipfa quoque per
fe veritas dicit : Qui non intrat per oftium"
in ovile ovium , fed afcendit aliunde , ille
fur eft & latro . Qui autem intrat per oftium ,
paftor eft ovium . Et paulo poft fubjecit di
cens : Ego fum oftium . Ille ergo in ovile
Chri-
ovium intrat per oftium qui intrat per
ftum . Ipfe autem per Chriftum ingreditur
qui de eodem creatore ac redemptore huma
ni generis vera fentit & prædicat , & præ
dicata cuftodit ; culmen regiminis ad offi
cium portandi oneris fufcepit , non ad appe»
titum gloriæ tranfitorii honoris ; curæ quo-
que fufcepti qvilis follerter invigilat , ne oves
Dei aut perverfi homines prava loquentes di-
lanient , aut maligni fpiritus oblectamenta vi-
tiorum fuadentes devaſtent .
De cauffis definitis minime recommovendis ,
CCCCL. Flagitari judicium non debet de
cauffa quæ diffinita vel judicata eft .
De his qui contra præpofitos fuos fe erigunt ,
de accufatoribus vel teftibus inimi-
cis , quid agendum fit .
CCCCLI. Qui fe contra præpofitos fuos
L .
erigunt , profecto oftenditur quia effe fervi
Dei contemnunt . Filius Dei in fancto ait
evangelio : Ego non accufo nec judico quem-
quam . Nihil enim fine patre facit filius :
%
quia communis eorum operatio eft & unita
voluntas . Hoc vero in loco quafi judex lo
quitur , dicens qualis judex , quales teftes
Deo effe debeant , ut cognofcant homines in
judicando quod non ex voluntate & pote-
ftate fua fed ex æquitate debeant formare
fententiam . Juftitia in judicando eft manife-
ftanda , non potentia .
De regulis Clericorum
CCCCLII . Clerici lege patrum monentur
ut a vulgari vita feclufi , a mundi volupta-
tibus fefe abftineant non fpectaculis , non
pompis interfint , convivia publica fugiant ,
privata non tantum pudica fed fobria colant ,
ufuris nequaquam incumbant , qui nec tur-
pium occupationes lucrorum fraudefque cu-
jufquam ftudiofe appetant , amorem pecuniæ
quafi materiam cunctorum criminum fugiant
Gg 3 fecu-
porro effe immutationem oftendit lex Codicis
Theodofiani relatà infra 'cap. 477. hujus libri .
Immutatio autem hic fignificat imminutio
nem .
 354 CAPITULARIUM REGUM FRANÇORUM
fecularia officia negotiaque abjiciant , hono.
rum gradus per ambitiones non appetant ,
pro beneficiis medicinæ Dei munera non ac-
dolos & conjurationes caveant ;
cipiant
odium , æmulationem , detractionem , & in
vidiam fugiant ; non vanis oculis, non infre-
nata lingua , aut petulanti tumidoque geftu
incedant ; fed pudorem ac verecundiam men-
tis fimplici habitu & inceffu oftendant . Ob-
fcœnitatem etiam verborum , ficut & ope-
rum , penitus execrentur . Viduarum ac vir-
ginum vifitationes frequentationefque fugiant ,
& contubernia extranearum feminarum nul-
latenus appetant , Caftimoniam quoque in-
violati ( 1 ) corporis perpetuo confervare ftu-
deant , aut certe unius matrimonii vinculo
fæderentur , Senioribus quoque debitam præ-
beant obedientiam ( 2 ) neque ullo jactan-
tie ftudio femetipfos attollant . Poftremo in
doctrina , in lectionibus , pfalmis , hymnis ,
canticis fpiritalibus , exercitio jugi incumbant.
Tales enim effe debent qui divinis cultibus
fefe mancipandos ftudent ; fcilicet ut dum fationes a judicibus audiantur ecclefiafticis
fcientiæ operam dant , doctrinæ gratiam po- quæ legibus feculi prohibentur . Et ut fiquis
pulis adminiftrent . cujuslibet honoris Clericus judicio Epifcopo-
rum quocunque crimine fuerit damnatus , non
De neganda accufatorum licentia criminandi
liceat eum five ab Ecclefiis quibus præfuit
priufquam fe ipfos purgaverint de
five
1 a quolibet homine defenfari ; interpofi
bis quæ eis objiciuntur ,
ta pœna damni pecuniæ atque honoris , que
CCCCLIII, Neganda eft accufatis licen-
tia criminandi priufquam fe crimine quo pre-
muntur exuerint ,
De falfis teftibus & perjuris quid
agendum fit .
CCCCLIV . Si quis convictus fuerit ali-
quos ad falfum teftimonium vel perjurium
adtraxiffe aut per quamcunque corruptionem
follicitaffe , ipfe quidem ufque ad exitum
non communicet .
De qualitate virginis in conjugio .
CCCCLV . Scifcitandum eft fi vult pater
virginis , quia caput mulieris vir . Requiren-
da eft a patre voluntas virginum , dum Deus
relinquat hominem in manibus confilii fui .
Ut Clerici vel laici in aliena Ecclefia non
communicent fine litteris Epifcopi fui.
CCCCLVI. Statutum eft ut unufquifque
Clericus vel laicus non communicet in alie-
na plebe fine litteris Epifcopi fui . Vide Ad-
dit. IV. c. 37.
(1 ) Immolati . ) Sic fcriptum reperitur , fed
leg. inviolati .
(2 ) Senioribus debitam obedientiam , ) Vide
Jupra lib. 1. cap. 142.
( 3 ) Ex epiftola . ) In fuperioribus editioni-
bus legebatur Exemplar . Sane ita fcriptum eft
in codice Bellovacenfi , fed a manu recentiffi-
ma, ut videatur effe emendatio hominis im-
peritiflimi fubftituta bonæ lectioni . Vera &
fincera lectio eft illa quam nos retinuimus ,
fumpta ex can. 6. Concilii I. Vafenfis , ex
quo caput iftud defcriptum eft ; quam confir-
Ut laici contemptores canonum excommunicen.
tur , Clerici vero bonove priventur ,
CCCCLVII, Si quis ftatuta fupergreffus
corruperit vel pro nihilo habenda putaverit,
fi laicus eft , communione , fi Clericus , ho-
nore privetur . VI, 303. Add. IV. c. 8o.
Ut qui Clericum alienum defendere nititur ,
communione privetar ,
CCCCLVIII. Si forte aliquis Clericorum
regulam difciplinæ ecclefiafticæ fubterfugiens
fuerit eyagatus , quicunque eum fufceperit ,
& illum Pontifici fuo non reconciliaverit
fed magis defenfare præfumpferit , Ecclefiæ
communione privetur ,
De accufationibus in Clericorum cauffis non
fufcipiendis quæ feculi legibus probiben
tur . Et de Clericis damnatis a nemine
defendendis ,
CCCCLIX , Statutum eft ut nullæ accu-
nec ætatem nec fexum excufandum effe præ
cipimus ,
Ut non alii Metropolitani Primates appellen
tur nifi illi qui primas fedes tenent : quia
alii non poffunt tres turmas facere de Epi-
fcopis , quam illi qui primas fedes tenent ;
qui tres turmas facere debent , ficut in baç
Jententia jubetur ,
CCCCLX. Placuit ut quotiefcunque Con-
cilium congregandum eft , Epifcopi qui ne-
que ætate neque ægritudine neque alia gra-
viore neceffitate impediuntur , competenter
occurrant . Primatibufque fuarum provincia-
rum intimetur ut de univerfis Epifcopis vel
duæ vel tres turma fiant , ac de fingulis tur-
mis viciffim quotquot electi fuerint , ad diem
Concilii inftantiffime occurant , Supra c. 34.
Quod cum illis quibus Epifcopus non loqui-
tur non fit loquendum , nec excommunica-
tis communicandum ; ut ipfi bumilient fe
metipfos, ut feftinius reconcilientur .
CCCCLXI. Ex epiftola ( 3 ) fancti Cle-
men-
mant vetera aliquot exemplaria Benedicti Le
vita. Hic tamen error proclivis olim erat in-
ter librarios . In libro quinto cap. 119. legitur
in titulo: Ex epiftola Papa Leonis &c. Pro
quibus codex Colbertinus , Rivipullenfis , San-
gallenfis , Normannicus , Camberonenfis , &
editiones habent Exemplar Papa Leonis . Caput
quartum additionis quartæ habet hunc titulum
in codice Palatino : Exempla Leonis Papa Cal-
sidonenfi Concilio directa . Et in capite fequen-
ti : Exempla Stephani Papa . Item in capite
feptimo : Exempla Leonis Pape . In Pannormia
Ivo-
 LIBER
mentis utilia , que præfenti tempore Eccle
fiis neceffaria funt , honorifice proferenda , &
cum reverentia ab omnibus fidelibus ac præ
cipue Clericis recipienda ; ex quibus quod fpe-
cialiter placuit propter venerandam antiqui-
tatem ftatutis præfentibus roboremus quod
fuprafcriptus beatus martyr de beatiffimi Pe-
tri Apoftoli conftitutione commemorat di-
cens : Quidam autem etiam ex vobis ipfis in-
vellegere debetis fi qua funt quæ ipfe pro-
pter infidias bominum malorum non poteft
evidentius & manifeftius proloqui . Verbi gra-
tia . Inimicus eft alicui pro actibus fuis . Vos
nolite expectare ut ipfe nobis dicat , cum il-
lo nolite amici effe . Sed prudenter obferva
re debetis & voluntati ejus , videlicet qui
Ecclefiæ curam gerit , abfque commonitione
obfecundare, & averti ab eo cui ipfum fen-
titis adverfum, fed nec loqui bis quibus ipfe
non loquitur ut unufquifque qui in culpa
eft , dum cupit omnium vel veftram fibi gra-
tiam reparare , feftinet citius reconciliari ei
qui omnibus praeft ; ut per hoc redeat ad
Jalutem cum obedire cœperit monitis præfi
dentis , & cetera quæ in confequentibus de-
notantur amicis eorum qui veritati inimici
funt , Sciat itaque deinceps clerus ad reatum ,
fed & fidelium populus ad culpam fibi ad-
fcribendum , fi quis in hoc vitium malorum
computatur, & difciplinæ fubverfor fore agno-
fcitur .
De non injuriandis Epifcopis aut lacerandis ?
fed potius tolerandis ,
CCCCLXII. Epifcopum vero oportet op.
portune & importune atque fine intermiffione
Ecclefiam fuam docere , eamque prudenter
regere , & admonere ut a yitiis fe abftineat ,
& falutem confequi poffit æternam . Et illa
cum tanta reverentia ejus doctrinam debet
fufcipere eumque amare & diligere ut lega-
Tum Dei & præconem veritatis ; qui , teftan-
se veritate , quodcunque ligaverit fuper ter-
ram , erit ligatum & in cœlo , & quodcun-
que folverit fuper terram , erit folutum &
in cœlo . Nimis timenda eft hæc fententia ,
& providendum vobis ne offendatis eos qui
tantam a Domino habent poteftatem . Et
ideo potius obediendi & fummopere ſunt ve-
nerandi , non detrahendi , vel lacerandi , aut
ejiciendi , fed portandi & amandi , ipfo di-
cente Domino Qui vos audit , me audit ;
qui vos fpernit , me fpernit . Ideo hæc
vobis & omnibus fidelibus præcipimus ut
ab his vos caveatis , & pofteris veftris non
Ivonis edita lib. 6. cap. 115. legitur , Exempla
Gregorii ad Jobannem Ravennatem Epifcopum ,
cum in manufcriptis libris legatur Ex epifto-
la Gregorii . In Concilio Aquifgranenfi anni
DCCCXVI. cap. 98. legitur in titulo ; Ejufdem ex
epißola ad Oceanum . At in vetuftiffimo codice
Ms. bibliotheca Colbertina : Item ejufdem exem-
pla ad Oceanum . In Talonico Burchardi codi-
ce legitur lib. 1. cap. 22. Exempla Ormiſdæ
pro Ex epiftola . Item lib. 2. cap. 3. Exempla
VIL 355
malum fed bonum exemplum relinquatis :
quoniam injuria Epifcoporum ad Chriftum
pertinet , cujus vice funguntur . Unde & vos ,
qui veri Dei eftis difcipuli , abjicite a cor-
dibus ante omnia difcordias & animorum dif
fenfiones , ex quibus omne opus malum pro-
cedit , & benignitatem ac fimplicitatem tota
mente fervate , Veruntamen fcitote cuncti
quod fupra omnes vos laboret Epifcopus : quia
unufquifque veftrum fuum proprium fert la
borem , ille vero & fuum & fingulorum . Et
ideo ficut ille pro vobis omnibus , ita & vos
omnes pro eo fummopere laborare debetis
in tantum ut fi etiam neceffe fuerit , animas
veftras pro eo ponatis ; ficut & ipfe animam
fuam pro vobis , fi neceffe fuerit , ponere de-
bet , ipfo dicente falvatore : Bonus paftor ani-
mam fuam dat pro ovibus fuis , Vos vero
obedite eis , & vigilate pro eis , quia ipfi
vigilant quafi rationem pro animabus veftris
reddituri ; ut cum gaudio hoc faciant , & non
gementes ,
De legitimo conjugio .
CCCCLXIII . Decretum eft ut uxor legi-
time viro conjungatur . Aliter enim legiti
mum , ut a patribus accepimus & a fanctis
Apoftolis eorumque fuccefforibus traditum in-
venimus , non fit conjugium nifi ab his qui
fuper ipfam feminam dominationem habere
videntur , & a quibus cuftoditur , uxor peta-
tur, & a parentibus propinquioribus fponfe
tur , & legibus dotetur , & fuo tempore fa-
cerdotaliter ut mos eſt cum precibus &
?
oblationibus a facerdote benedicatur & a
paranymphis ( 1 ) , ut confuetudo docet , eu-
ftodita , & fociata a proximis , quæ tempo-
re congruo petita legibus detur & follemni-
ter accipiatur . Et biduo vel triduo oratio-
nibus vacent ? & caftitatem cuftodiant ; ut
boni foboles generentur , & Domino fuis in
actibus placeant . Taliter enim & Domino
placebunt , & filios , non fpurios , fed legi-
timos atque hereditabiles generabunt .
De bis qui de fufpicione vel abfque legiti
mo accufatore aliquos judicare
præfumunt ,
CCCCLXIV. Placuit ut nullus quemquam
Clericorum vel laicorum de fufpicione ali-
qua judicare præfumat ; fimiliter , ne fine ac-
cufatore legitimo quifpiam condemnetur : quia
peffimum & periculofum eft quempiam de
fufpicione judicare , aut fine legitimo accufa-
tore quemquam damnare . Vide fupra lib. 5.
cap. 398. & lib. 6. cap. 381.
Ut
Zeferini . Et libro primo cap. 33. In primis ex-
empla Pauli ubi Tito difcipulo &c. Pro quo in
Concilio duodecimo Toletano cap. 4. & apud
Ivonem parte 5. cap. 144. recte fcriptum eft
ex epiftola . Inter canones Abbonis Abbatis Flo-
riacenfis cap. 22. legitur : Item exempla Siricii
Papa ; ubi legendum etiam eft ex epiftola .
(1) Paranymphis . )Vide Notas noftras ad Gra-
tianum , ubi ex mente Cujacii explicatur quid per
paranymphos intelligi debeat apud Chriftianos ,
 356 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
Ut Epifcopi per fingulos annos circumeant
parrochias fuas.
CCCCLXV. Placuit ut unufquifque Epi-
fcopus per fingulos annos cunctas diocefes
parrochiafque fuas circuire non neglegat ; fed
docendo , confirmando , fingula quæque quæ
neceffaria funt reftaurando , & corrigendo ,
prout melius valuerit , reformare fatagat .
Ut Presbyteri & Diaconi quando per parro-
chias conftituuntur , ftabilitatis & obedien-
tie fue atque ftatuta fervare promiffionem
fuo faciant Epifcopo .
CCCCLXVI. Quando Presbyteri aut Dia-
coni per parrochias conftituuntur , oportet eos
profeffionem Epifcopo fuo facere . Capit . a.
744. c. 10.
Ne judices quoslibet Clericos vel fervos Ec-
clefiæ in fuis angariis aut quibuslibet
rebus occupare præfumant .
CCCCLXVII . Ut non liceat judicibus
Clericos vel fervos Ecclefiæ in fuis angariis
Occupare .
De Ecclefiis & dotibus earum , ut ad
Epifcopi femper difpofitionem
pertineant .
CCCCLXVIII. Placuit ut omnes Ecclefiæ
cum dotibus & omnibus rebus fuis in Epi-
fcopi proprii poteftate confiftant atque ad or
dinationem vel difpofitionem fuam femper
pertineant , Capitul. III. a. 814. c. 11. Vide
Jupra c. 292 .
Quod Clerici judices feculares adire non
debeant .
CCCCLXIX. Ut Clerici qui feculares ju-
dices appetunt excommunicentur .
De bis qui viduis vim inferunt , aut ftis argento juftum & pauperem pro calcia-
feminas invitas ducunt . mentis , ecce ftridebo ego Juper vos ficut ftri
det plauftrum onuftum fœno ; & peribit fu-
CCCCLXX. Placuit ut viduis pro caftita-
ga a veloce 2
te violentiam nullus inferat & ut mulier
> tem fuam , & robuftus corde inter fortes nu-
invita virum non ducat . Quod fi quis fece-
dus effugiet . Addit. IV. c. 1.
rit , in triplo nobis bannum noftrum perfol-
vat & ab Epifcopo , atque fi neceffe fue- Qualiter hæc ftatuta fervanda fint . Et de
rit , diftringente Comite , publicam per gra-
dus canonicos pœnitentiam agere cogatur . Et
fi inobediens extiterit , nobis per firmiffimos
fidejuffores ( 1 ) præfentetur ; ut aut in car-
cerem retrudatur
aut in exilium deporte-
tur ; ut & ceteri timorem habeant , ne un-
quam talia agere præfumant .
De potentibus qui quoslibet expoliant .
CCCCLXXI. Placuit ut fi quis potentum
( 1 ) Per firmiffimos fidejuffores . ) Id eft , fub
idonea profecutione , ut legitur in refcripto Con-
ftantini ad Probianum Proconfulem Africa
apud San&um Auguftinum epift. 68. Unde vo
lumus ut eundem ipfum Vigentium fub idonea
profecutione ad comitatum meum Conftantini Au-
gufti mittas . Puto autem , ut hoc quoque obi-
ter dicam , voces illas Conftantini Augufti effe
quemlibet expoliaverit , & admonente Epi-
fcopo non reddiderit , excommunicetur . VI.
319.
De bis qui Ecclefiam intrant & non
communicant .
CCCCLXXII. Placuit : ut omnes qui in
Ecclefiam intrant , nifi a fuo fuerint excom-
municati facerdote , communicent . Si qui
autem hoc facere noluerint , tamdiu a com-
munione & a Chriftianorum confortio ha
munione & a Chriftianorum confortio ha-
beantur alieni quandiu per fatisfactionem
Ecclefiæ a proprio mereantur per manus im-
pofitionem reconciliari Epifcopo & fanctæ
reftitui communioni , Vide infra Addit. IV.
C. 51.
De bis qui acceperint euchariftiam & non
Jumpferint.
CCCCLXXIII . Placuit omnes qui facrana
acceperint euchariftiam , & non fumpferint ,
ut facrilegi repellantur .
Ut bi qui a facerdotibus excommunicantur
a fidelibus ufque ad reconciliationem , nifi
quibus permiffum fuerit , femper vitentur,
CCCCLXXIV. Placuit ut his qui a fuis
excommunicantur facerdotibus nullus fidelium
communicet nifi quibus permiffum ab eis
fuerit nec priufquam canonice reconcilien-
tur ad eos accedat . Quod fi quis facere ten-
taverit , fimili fententia fubjaceat .
De bis qui pro munere aut favore alicujus
juftitiam opprimunt .
CCCCLXXV. Quam fit extraneus a Chri-
ftianæ fidei regula qui fe defenforem verita-
tis infimulat , & veritatem ipfam munerum
acceptione commaculat audiar contra fe
Prophetam dicentem : Pro eo quod vendidi-
fortis non obtinebit virtu-
bis qui bæc contemnunt , five Clericis ,
five laicis , quid agendum fit .
CCCCLXXVI. Has omnes conftitutiones
( 2 ) ecclefiafticas , quas fummatim breviter
que perftrinximus , ficut plenius in canone
continentur , manere perenni ftabilitate fan-
cimus . Si quis ergo Clericus aut laicus ha-
rum fan&ionum obediens effe noluerit 9 fi
Clericus fuerit ( 3 ) , excommunicationi fub-
jaceat . Si vero laicus fuerit & honeftioris
loci
fuperfluas & ex gloffemate profluxiffe .
(2 ) Has omnes conftitutiones . ) Hæc fumpta
funt ex Concilio tertio Toletano , ubi legun-
tur ante fubfcriptiones .
( 3 ) Si clericus fuerit . ) In Concilio ipfo le-
gitur : Si Epifcopus , Presbyter , Diaconus , aut
Clericus fuerit, ab omni Concilio excommunica-
tioni fubjaceat .
J
 LIBER
Joci perfona , medietatem facultatum fuarum
amittat fifci viribus profuturam . Si vero
minoris ( 1 ) loci perfona eft , amiffione re-
rum fuarum multatus , in exilio deputetur .
Capit. III. a. 814. c. 13.
De bis que ab anteceſſoribus noftris circa cul-
tum divinum ftatuta fuerunt , utfemper
inlibata permaneant .
CCCCLXXVII. Quæcunque a parentibus
noftris diverfis funt ftatuta temporibus ma-
nere inviolata atque incorrupta circa
circa facro-
facro-
fanetas Ecclefias præcipimus . Nihil igitur a
privilegiis immutetur . Omnibus qui Eccle-
fiis ferviunt tuitio deferatur . Quia tempori-
bus noftris addi potius reverentiæ cupimus
quam his quæ olim præftita funt immutari .
Ibid. c. 12.
EXPLICIT LIBER
CAPITULARIUM
ADDITIONES
ADDITIO
Nno incarnationis Domini noftri Jefu Chrifti DCCCXVII . ( 4 ) imperii vero glorio-
A fiffimi Principis Hludouvici quarto , VI. Idus Julias , cum in domo Aquifgrani pa-
latii , quæ Lateranis dicitur , Abbates ( 5 ) complures ( 6 ) una cum fuis refediffent mona-
( 1 ) Minoris . ) In Concilio legitur infe-
rioris .
(2 ) Hic eft finis horum feptem librorum in
vetuftis exemplaribus , tamenetfi in uno Vati
cano & in Bellovacenfi in titulis capitulorum
libri feptimi defcripta reperiantur lemmata
octuaginta capitum ad monachos fpectantium ,
quæ anno DCCCXVII . conftituta funt in conven-
tu Aquifgranenfi . Ivonem quoque Carnoten-
fem Epifcopum ufum effe exemplari , in quo
eadem octuaginta capitula partem faciebant
libri feptimi , colligi poteft ex parte 1. Decreti
cap. 133. ubi caput decimum fextum eorum-
dem capitulorum citat ex libro feptimo Capi-
tularium c. 194.
( 3 ) Hoc eft Capitulare Aquifgranenfe &c.
Ceterum iftius Capitularis diferta mentio ex-
tat in vita S. Benedicti Abbatis Anianenfis ,
in qua hæc leguntur : Multa denique monafteria
erant que quondam regulariter fuerant inftituta ,
fed paulatim tepefcente rigore , regularis pene de-
perierat ordo . Ut autem ficut una omnium erat
profeffio, fieret quoque omnium monafteriorum fa-
lubris una confuetudo , jubente Imperatore aggre-
gatis cenobiorum patribus una cum quampluribus
monachis per plures refedit dies . Omnibus ergo
fimul pofitis regulam ab integro difcutiens , cun-
tis obfcura dilucidans , dubia patefecit , prifcos
errores abftulit , utiles sonfuetudines affectujque
VII. 357
De Capitulis apoftolica auctoritate roboratis .
CCCCLXXVIII. Maxime trium ultimo-
rum capitula iftorum librorum apoftolica funt
cuncta auctoritate roborata , quia his cudendis
maxime apoftolica interfuit legatio . Nam
eorum nomina , præter trium , id eft , Leo-
nis , Sergii , & Georgii , hic non inferuimus ,
licet ea per fingulos conventus inferta inve-
niffemus vitantes legentium atque fcriben-
tium faftidia . Si quis autem plenius ea noffe
voluerit
voluerit , iftorum legat authentica , quibus
illa inferta reperiet . Interdum hæc dictando
& amando atque operibus complendo non
neglegat . Quia , ut Dominus novit , pro
ut
amore et utilitate fanctæ Dei Ecclefiæ "
horum in prooemio prælibatum eft , funt col-
lecta ifticque inferta : Legentibus pax , cu-
ftodientibus gloria , operibufque hæc complén-
tibus vita attribuatur æterna oramus . ( 2 )
SEPTIMUS .
QUATUOR .
PRIMA (3 ).
chis ,
confirmavit . Judicia igitur regula cun&aque du-
bia ad proficuum dedu& ta effectum , quas minus
regula pandit confuetudines affentientibus cunctis
protulit , de quibus etiam Capitulare inftitutum
Imperatori confirmandum præbuit , ut omnibus in
regno Juo poftis monafteriis obfervare præcipe-
ret ; cui protinus Imperator affenfum præbuit .
Hæc vero octuaginta capitula numerari con-
fueviffe inter capitula Ludovici Pii probat ve-
tus catalogus bibliothecæ Sangallenfis , fcriptus
fub imperio Ludovici Pii . In eo enim ifta le-
guntur : Capitula Hludou - vici Imperatoris de re-
gula S. Benedicti .
(4 ) DcccxvII. ) Codex Helmæftadienfis ha-
bet : DCCCVI. imperii vero gloriofiffimi Principis
Hludovici tertio anno , x. Kal. Septembris . Sed
ifta lectio falfa eft . Nam præterquam quod
repugnantes fibi habet reliquos veteres libros ,
præceptum Ludovici Pii pro monafterio So-
lemniacenfi datum reperitur 1x. Kal. Au-
gufti .
( 5 ) Abbates complures . ) Hæc eft vera le-
ctio . Fatendum tamen eft in antiquis exem-
plaribus Divionenfi , Pithoeano , Parifienfi ,
Sangallenfi , & Cafinenfi legi cum quampluribus
unafuis refediffent , in Helmæftadienfi vero , cum
quampluribus una cum fuis refediffent c.
( 6) Abbates complures . ) Horum unus &
præcipuus fuit Benedictus Anianenfis , ut pau-
lo
 358 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
chis , hæc quæ . fubfequuntur capitula communi confilio ac pari voluntate
regularibus confervari decreverunt .
INCIPIUNT
De Abbatibus , mox ut ad monafteria fua re-
meaverint , ut regulam difcutiant , & ef-
ficaciter legant , & quod legerint & in-
tellexerint , cum fuis obfervent monachis .
1. T Abbates , mox ut ad mo-
nafteria fua remeaverint , re-
gulam per fingula verba ( 1 )
Udifcutientes pleniter legant ,
et intelligentes Domino opi-
tulante efficaciter cum monachis fuis imple-
re ftudeant .
De monachis , ut regulam fancti Benedi& ti
qui valuerint , memoriter difcant .
II. Ut monachi omnes , qui poffunt , re-
gulam memoriter difcant .
De regulari officio , utjuxta præceptum fancti
Benedicti continetur celebrent monachi .
III. Ut officium juxta quod in regula fan-
ati Benedicti continetur celebrent monachi ,
Ut tam in coquina quamque & in cunctis
monafterii officinis monachi operentur ,
& ut ipfi veftimenta fua lavent .
IV. Ut in coquina , in piftrino , et in ce-
teris officinis ( 2 ) propriis operentur mani-
bus et veftimenta ( 3 ) fua opportuno tem-
pore lavent .
De monachis ,2 ut poft matutinalem expletio
nem , nifi ante conftitutam furrexerint ko-
ram denuo ad lectos fuos non præfumant
cauffa dormiendi redire ,
V. Ut nullo umquam tempore poft vigi-
lias cauffa dormiendi , nifi contigerit eos an-
te horam conftitutam furgere , ad lectos re-
deant fuos ,
lo ante vidimus . Cum eo vero huic conven-
tui interfuit etiam Jofue Abbas monafterii San-
&ti Vincentii prope Vulturnum in provincia
Capuana , ut legitur in Chronico ejufdem mo-
nafterii apud Andream Duchefnium . Item
Apollinarius Abbas Flaviniacenfis , ut fcribit
ejus fucceffor Hugo in Chronico Virdunenfi ;
& Agiultus Abbas Solemniacenfis , ut patet ex
præcepto Ludovici Pii pro monafterio Sole-
mniacenfi . Ei interfuiffe etiam Andonem Ab-
batem Stabulenfem tradit Gabriel Bucelinus in
Germania facra .
(1) Singula verba . ) Codex Cafin. fingulas
fententias .
( 2 ) Ceteris officinis . ) In antiquis exempla-
ribus Sangallenfi , Divionenfi , Helmæftadienfi ,
Cafinenfi legitur , ceteris artium officinis . Quo
etiam modo ediderunt Centuriatores Magde-
burgenfes . Vide libellum fupplicem monacho-
rum Fuldenfium oblatum Karolo Magno c. 16.
(3. Et veftimenta . ) Hæc & quæ fequuntur
defunt in editione Centuriatorum .
( 4) Non radantur . ) Nimirum in fignum
inviolabiliter a
CAPITULA ,
fancto Pafcha ,
Ut monachi , nifi in fabbato ſanito
per totam quadragefimam non radantur .
Alio tempore poft finitos quindecim dies
licito radantur > tam in fabbatis , quam
in octavis Pafcha ,
VI. Ut in quadragefima , nifi in fabbato
fancto non radantur ( 4 ) . Alio autem tem-
pore , femel per quindecim dies radantur
et in octavis Pafcha ( 5 ) .
De balnearum ufu.
VII . Ut balnearum ufus ( 6 ) in arbitrio
Prioris confiftat ,
De non edendis volatilibus a monachis intus
forifve , nifi infirmitatis cauffa .
VIII. Ut volatilia intus forifve , nifi pro
infirmitate , nullo tempore comedant .
Ne Epifcopi monachis volatilia comedere
præcipiant .
IX, Ut nullus Epifcoporum ( 7 ) monachis
volatilia comedere præcipiat .
Ne a monachis poma & lactuce , nifi quando
alius cibus fumitur , manducentur .
X. Ut poma et lactucæ , nifi quando alius
fumitur cibus , non comedantur .
De certo tempore phlebotomandi obfervando .
Et ut monachis tunc ibi cibus potufque
magis in fupplementum largiatur .
XI. Ut certum phlebotomiæ tempus non
obfervent ; fed unicuique fecundum quod ne-
ceffitas expoftulat concedatur , et ſpecialis in
cibo et in potu tunc confolatio præbeatur ,
Ut
luctus & poenitentiæ . Sequentibus feculis bar-
ba diftinxit monachos literatos ab illiteratis ,
quos nos hodie fratres converfos vocamus ; us
patet ex querimonia monachorum Laurisha-
menfium adverfus Hirfaugienfes & ex capite
decimo vitæ beati Bertholdi Abbatis Garften-
fis . Apud Francifcanos adeo raræ olim erant
barbæ , ut qui ex eis barbatus effet , hinc di-
ftingueretur a ceteris . Teftis Marinus Sanutus
Torfellus in præfatione ad fecreta fidelium
crucis : Jacobus de Cammering ordinis Minorum ,
qui portat Larbam .
(s ) Et in octavis Pafcha . ) Hæc non ha-
bentur in codice Helmæftadienfi .
( 6 ) Balnearum ufus . ) De balneis mona-
chorum ifta paulo poft leguntur in eodem co-
dice Helmæftadienfi , quæ in aliis non extant ,
Ut balneis generaliter tantum in nativitate & in
Pafcha Domini , verumtamen feparatim , utan-
tur . Vide Hugonis Menardi Notas ad Con-
cordiam regularum pag. 657. 831.
( 7 ) Ut nullus Epifcoporum . ) Vide Notas
ejufdem Menardi pag. 720.
 ADDITIONE
monachis poft
Ut fi neceffitas poftulaverit , monachis poft
vefpertinum cibum ante lectionem comple-
torum potus tribuatur . Similiter quadra-
gefimali tempore vel quando mortuorum
officium egerint ,
XII. Ut fi neceffitas popofcerit ob operis
laborem , poft refectionem vefpertinam , et-
tiam et in quadragefima pari modo , et quan-
do officium mortuorum celebratur , priufquam
lectio completorii legatur , bibant .
De monacho a Priore fuo increpato .
XIII. Ut cum ( 1 ) a quocunque Priore fuo
increpatus quis eorum fuerit , Mea culpa pri-
mo dicat , dehinc profternens fe illius pedi-
bus cum cappa , fi habuerit , veniam petat .
Et tunc jubente Priore furgat , et unde inter-
rogatus fuerit rationem humiliter reddat .
Ut nudi pro qualibet culpa coram aliis non
vapulent monachi ,
XIV. Ut nudi pro qualibet culpa coram
fratrum obtutibus non flagellentur ( 2 ) .
Ne foli in itinere dirigantur monachi .
XV. Ut foli fine ( 3 ) alio fratre in viam
non dirigantur ,
Ne fibi compatres vel commatres monachi
faciant.
XVI. Ut fibi compatres commatreſve ( 4 )
non faciant , neque ofculentur feminas ( 5 ) .
Ne marmurent monachi tempore legendi &
meridiano occupati ad colligendas fruges ,
XVII, Ut fi neceffitas fuerit eos occupari
(1) Caput iftud fic legitur in codice Cafi-
nenfi : Ut cum Abbate vel a quocunque Priore
fuo increpatus quis eorum fuerit , mox fine mo-
ra profternens illius pedibus , Mea culpa primum
dicat ita ut indutus eft . Et tunc juvente Priore
furgat, & unde interrogatus fuerit rationem bu-
militer reddat . Vide Capitula monachorum
Sangallenfium cap. 13. & Notas ejufdem Me-
nardi pag. 1089.
(2 ) Fratrum obtutibus non flagellentur . ) Co-
dex Pithoeanus , aliis non vapulent monachi ,
Reliqui & editio Centuriatorum habet uti nos
edidimus , nifi quod in editione illa additur ;
fed verecundia fit femper cooperta .
(3 ) Ut foli fine. ) Centuriatores: Ut foli vi-
delicet find c. Codex Helmæftad. Ut foli
videlicet fine. Cafinenfis : Ut folus fine altero
monacho in via non dirigatur , Vide Notas ejuf-
dem Menardi , pag. 667.
(4 ) Compatres commatrefve . ) Præter ea quæ
de hoc argumento obfervata funt a Filefaco
libro 1, Selectorum cap. 3. reperio iftud inter-
dictum fuiffe in capite quinto canonum Sancti
Leodegarii Epifcopi Auguftodunenfis , in Con-
cilio Londinenfi anni MCII . cap. 19. fub An-
felmo Archiepifcopo , in Concilio quod apud
Albiam celebratum dicitur anno MCCLIV. præ-
fide Zono Sedis apoftolicæ Legato , & in fy-
nodo quam Ioannettinus Doria Cardinalis &
Archiepifcopus Panormitanus habuit anno
MDCXV. in Ecclefia Panormitana .
S. 359
in fruges colligendo ( 6 ) , conftitutum legen-
di er meridie paufandi tempus prætermitta-
tur , et operantes non murmurent .
De monachis quarta & fexta feria
jejunantibus .
XVIII. Ut quarta et fexta feria jejunan-
tes , ante nonam , aut poft nonam , fi necef-
fitas fuerit juxta Prioris arbitrium > levia
opera exerceant .
Ut in quadragefimali tempore monachi libros
accipiant .
XIX. Ut in quadragefima libris de biblio-
theca ( 7 ) fecundum Prioris difpitionem ac-
ceptis , alios , nifi Prior decreverit , expedi-
re , non accipiant .
De veftimento monachis nec fatis pretiofo
nec fatis vili dando ,
XX. Ut eis veftimenta nec multum vi-
lia , nec multum pretiofa , fed mediocria
dentur .
De cucullæ menfura .
XXI. Ut menfura cucullæ ( 8 ) duobus con,
fiftat cubitis ,
De poteftate Abbatis , fi extra menfuram
infra pofitam aliquid addendum
decreverit .
XXII. Ut fi infra pofitæ menfuræ quan-
titatem decreverit Abbas cauffa neceffitatis
quippiam augeri , in illius maneat potefta-
te . Alioquin hoc omnino provideat , ut
camifias duas & tunicas duas & cucul-
las duas & cappas duas unufquifque mo-
nachorum habeat ; quibus vero neceffe eft
ad-
( 5 ) Neque ofculentur feminas . ) Centuriato-
res: nullam umquam quamlibet mulierem o-
fculentur . Codex Helmæftad & nullam quam-
libet mulierem ofculentur . Cafinenfis : neque fe-
minas ofculent .
( 6) Fruges colligendo . Regula Sancti Bene-
dicti cap. 48. Si autem neceffitas loci aut pau-
pertas exegerit ut ad fruges colligendas per fe
occupentur, non contrifentur ,
( 7 ) Libris de bibliotheca . ) Regula S. Bene-
dicti ibidem : In diebus quadragefima accipiant
omnes fingulos codices de bibliotheca . In epiftola
Theodomari Abbatis Cafinenfis ad Carolum
M. permittitur monachis habere manutergia
ad involvendos codices quos ad legendum fu-
fcipiunt .
(8 ) Cuculla . ) Ita omnia vetera exempla-
ria, fi Cafinenfe excipias , in quo legitur fca-
pularis pro cuculla . In regula Sancti Benedicti
cap. 55. fcapulare diftingui videtur a cuculla .
Et in epiftola Theodomari , in qua explicatur
quid tum per cucullam intelligerent Itali , quid
Galli , primum cuculla defcriptio inftituitur ,
dein fcapularis . Scapulare tamen fub generali
cucullæ vocabulo comprehendi confuevifle au-
tor eft Sigebertus Abbas Gemblacenfis in li-
bro de unitate Ecclefiæ pag. 120. editionis Ba
fileenfis anni 1566. Propter opera tantum confti-
tuit S. Benedictus alteram cucullam , quæ dicitur
capulare , eo quod bujufmodi veftis apta fit ca
put tantum & fcapulas tegere .
 360 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
addatur & tertia & pedules ( 1 ) quatuor
paria ( 2 ) , & femoralia ( 3 ) duo paria , roc-
cum unum , pellicias ufque ad talos duas
fafciolas duas , quibus autem neceffe eft iti-
neris cauffa , alias duas , vuantos ( 4 ) in æfta-
te , muffulas in hyeme vervecinas , calcia-
menta diurna paria duo , fubtalares per no-
Etem in æftate duas , in hyeme vero foccos ,
faponem & un&
turam ( 5 ) fufficienter , pin-
guedinem ad efum ( 6 ) ; excepto fexta feria
& viginti diebus ante nativitatem Domini ,
& feptimana illa quæ ante quadragefimam
Vocatur quinquagefima Ubi autem vinum
non eft unde emina detur , duplicem menfu-
ram de cvifia bona , Et quæcunque præter
hæc regula jubet ( 7 ) , finguli , cum neceffitas
poftulaverit , abfque dilatione accipiant .
De pedibus fratrum viciffim lavandis .
XXIII. Ut in quadragefima , ficut & in
alio tempore , viciffim fibi pedes lavent , &
antiphonas huic officio congruentes decan-
tent . In cœna vero Domini pedes fratrum ,
fi valet , Abbas lavet & ofculetur , & demum
( 1 ) Pedules . ) Id eft , pedum operimenta ,
ut pluribus erudite oftendit idem Menardus
pag. 889. quem confule . In capitulis Theodo-
ri Archiepifcopi Cantuarienfis , quæ edita funt
in tomo nono Spicilegii Dacheriani , legitur
cap. 3. Epifcopum Abbati quem ordinat debe-
re dare baculum & pedules . Vide Cujacium
lib. s. Obfervat. cap. 11.
(2 ) Pedules quatuor paria . ) Statuta antiqua
monafterii Corbeienfis cap. 3. Calcearios qua-
tuor cum folis novis . Ubi clariffimus editor
conjicit legendum forte effe folets , ut illud
pedum tegumentum intelligatur quod Galli
vocant pantoufle . Præceptum Ludovici Pii de
ftipendiis quæ annuatim in cibo & potu dari
debent monachis S. Dionyfii : ad cordovefos &
in folas eorum componendas . In Memoratorio
Anfegifi Abbatis Fontanellenfis fcriptum eft in
tomo tertio Spicilegii Dacheriani pag, 241. Co-
ria boum ad foleas v. compofita ; pro quo haud
dubie legendum eft folas . Splas etiamnum Vva
fcones & Occitani vocant eam calcei partem
quæ fub pedibus eft .
( 3 ) Femoralia . ) Epiftola Theodomari ad
Carolum : Habent autem fratres noftri & dupli-
cia femoralia , Multi tamen ex eis Deo juvante
in tantum fe continent ut neque femoralia ba-
beant neque plus quam duplicia indumenta .
(4 ) Vuantos . ) Codex Helmæftad . manicas
quas vulgo vvantos appellamus . Recte . Nam
manicæ funt chirothecæ , ut obfervat Hugo
Menardus in Notis ad librum facramentorum
pag. 361. extrema . Memoratorium Anfegifi
Abbatis Fontanellenfis in tomo tertio Spicile-
gii Dacheriani pag. 246. ad ubantos lib. i. ubi
legendum eft vvantes .
(5) Saponem unauram . ) In editione Cen-
turiatorum ifta disjuncta funt , hoc modo : Ut
data a Priore Japonis & uncture menfura, &
reliqua que ibi funt neceffaria ad fuos ( forte
ufos , id eft , ufus ) habeant leäum propter cau-
Sam infirmitatis .
(6 ) Pinguedinem ad efum . ) Vide Menardi
Notas ad Concordiam regularum pag. 709.
( 7) Regula jubet. ) Id eft , regula S. Bene
dicti cap. ss. ubi præterea prohibetur ne mo-
nachus aliquid peculiare five proprium ha-
beat: Et fi cui inventum fuerit quod ab Abba-
te nom accepit , graviſſima diſciplinæ fubjaceat ,
propria manu poculum eis porrigat ( 8 ) .
De mandato ( 9 ) poft coenam faciendo .
XXIV. Ut mandatum ( 10) , fi tempus cœ-
næ eft , tam fratrum quam etiam peregrino-
rum poft cœnam fiat .
De menfura monachorum , ut ea Abbates
illorum fint contenti .
XXV. Ut ea quam monachi fui habent
menfura fint Abbates contenti , in mandu-
cando , in bibendo , in dormiendo , in ve-
ftiendo , in operando , quando in aliis utili-
tatibus non fuerint occupati .
De villis fratrum , ut eas non circumeant
monachi .
XXVI. Ut villas frequenter & nifi necef-
fitas coegerit , non circumeant , neque fuis
illas monachis cuftodiendas committant . Et
fi eos ire ad eas neceffitas fuerit expleto
neceffitatis negotio ad fua mox monafteria
redeant .
De
Vifio Vvettini monachi Augienfis tempore
Ludovici Pii : Ibi fe etiam quoddam opus in
modum caftelli ligno & lapide valde inordinate
conjectum fuligine deforme vidiffe fatebatur ,
fumo ex eo in altum vaporante . Cui interrogan-
ti quid effet , refponfum eft ab angelo babitatio-
nem fuiffe quorundam monachorum de diverfis io-
cis & regionil us congregatorum ad purgationem
fuam . Qui de eodem numero unum Specialiter
nominavit , quem dixit ibidem in arca plumbea
inclufum præftolare debere diem magni judicii
propter opus peculiare . Hinc lepra proprietatis
in Chronico Auguftano Sigifmundi monachi
lib. 2. cap. 4. apud Piftorium . De monachis
proprietariis abunde dictum eft in Notis ad
Concilia Galliæ Narbonenfis pag. 28.
( 8) Et demum propria manu poculum eis por-
rigat . ) Centuriatores : in refectorio manu pro-
pria poculum eis porriga . Codices Sangallen-
fis , Pithoeanus , Parifienfis , Cafinenfis habent
fimpliciter , & poculum porrigat .
( 9 ) De mandato . ) Codex Pithoeanus : De
mandato pauperum poft cœnam faciendo .
( 10 , Ut mandatum . , Retinuimus lectionem
Sirmondi & Centuriatorum , quam confirmat
caput tertium fratrum ad Auvam directorum ,
quæ infra fuo loco dabuntur , ubi fic legitur ;
Qui etiam pedes peregrinorum in unaquaque fe-
ria lavant Libellus fupplex monachorum Ful-
denfium oblatus Carolo M. cap. 13. Quod pe-
regrinorum fufceptio & lavatio in eis pedum non
negligatur , fed fecundum regulam & fecundum
priorum noftrorum confuctudinem , quandocunque
venerint , mifericorditer fufcipiantur , & ab omni-
bus fratribus lavatio pedum eis exhibeatur . Præ-
ceptum Caroli Calvi quo confirmat fundatio-
nem hofpitalis factam ab Hildrado , editum ab
Hemerao in Augufta Viromanduorum : Ufque
ad duodecim pauperes fufcipiantur : ad quos ,
quia infra clauftra erit , & locus congruus babe-
bitur , fratres ad officium lavandorum pedum re-
ligiofe per fingulos dies fuccedant . Vetera porro
iftius Capitularis exemplaria habent tantum :
Ut mandatum poft cœnam fiat . Auctor vitæ Al-
cuini : Quando mecum quoque ad mandatum per-
gebas , te vinum bibere jubebam , arte calli-
diffima dicebas : Bibi , Domine Pater , meo cum
avunculo fufficienter.
1
 ADDITION
De Abbate vel quolibet monacho , ne ad por
tam monafterii cum quocunque bofpite
manducare præfumat .
* XXVII. Ut Abbas vel quifpiam fratrum
ad portam monafterii cum hofpitibus non
reficiant ( 1 ) . In refectorio autem omnem
eis humanitatem manducandi ac bibendi ex-
hibeat . Ipfe tamen ( 2 ) ea cibi potufque
menfura contentus fit quam reliqui fratres
accipiunt . Si vero propter hofpitem voluerit
ad folitam menfuram fratribus fibique auge-
re aliquid , in fua maneat poteftate .
Ne fervitores fratrum poft refectionem eorum
ad unam menfam , fed in propriis
fedeant locis .
XXVIII. Ut fervitores non ad unam men-
fam , fed in propriis locis , poft refectionem
fratrum reficiant ; quibus eadem lectio quæ
fratribus recitata eft recitetur .
De lectore , ut nibil nifi quod regula
decernit , accipiat .
XXIX. Ut nihil lectori nifi quod regula
jubet ( 3 ) detur ,
De Alleluya in feptuagefima dimittendo .
XXX: Ut Alleluya in feptuagefima dimit-
catur .
De Præpofito , ut majorem quam ceteri
babeat poteftatem ,
XXXI. Ut Præpofitus ( 4 ) intra & extra
monafterium poft Abbatem majorem reliquis
Tom. III.
( 1 ) Non reficiant . ) Codex Cafin. non reficiat
neque bibat.
( 2 ) Ipfe tamen , ) Hæc & quæ fequuntur
ufque ad fi vero defunt in codice Parifienfi ,
Defunt etiam in Sangallenf , qui pro his quæ
thic leguntur in aliis exemplaribus , ita hae
bet : Et iple cum Epifcopis , Abbatibus , Canoni-
sis , nobilibus , unde ipfi reficiuntur fumat .
(3 ) Quod regula jubet . ) Regula Sancti Be-
nedicti cap. 38. Frater, autem hebdomadarius
accipiat mixtum priufquam incipiat legere , pros
pter communionem fandtam, & ne forte grave
jit ei jejunium fuftinere . Poftea autem cum co-
quina bebdomadariis , & fervitoribus reficiat .
Vide caput quintum fratrum ad Auvam dire-
£torum .
(4 ) Ut Præpofitus . ) Præpofiti monafteria-
rum fecundi poft Abbates , ut pluribus probat
fæpe laudatus Hugo Menardus in Notis ad
Concordiam regularum pag. 169. 197. 414.
Eam ob caufam epiftola Hincmari Remenfis
Archiepifcopi ad monachos Corbejenfes infcri-
pta eft Fulcranno Præpofito fratribus mora
Berii Corbejenfis , & alia ad monachos Centu-
lenfes Magenardo Præpofito & fratribus in mo-
nafterio S. Richarii degentibus , apud Flodoardum
lib. 3. cap. 25. hiftoria Remeniis . In Concilio
Moguntiaco cap. xI. præcipitur ut monafterium ,
ubi fieri poffit , per Decanos ordinetur , quia illi
Præpofiti Jape in elationem incidunt in la-
queum diaboli. Refpexerunt autem conditores
iftius canonis ad caput 21. & 65. regule S. Be-
nedicti . Vide Capitula monachorum Sangal-
lenfium cap. 30,
E S. 361
Abbati fubditis habeat poteftatem .
De Præpofito monachis non conftituendo nifi
& ipfe monachus fit .
XXXII. Ut monachis non nifi monachus
conftituatur Præpofitus .
De fenioribus fratribus monafterium
circumeuntibus .
XXXIII. Ut de fenioribus ( 5 ) monafte-
rium circumeuntibus quidam cum fratribus in
obedientiam exeant , quidam in monafterio
propter cuftodiam remaneant .
De novitio fratre , ut non facilis ei in me-
nafterium tribuatur ingreffus .
XXXIV. Ut novitio ( 6 ) non facilis in
monafterio tribuatur ingreffus , & ut in cella
hofpitum probationis cauffa ( 7 ) hofpitibus
fi quas ha-
ferviat paucis diebus . Res vero ,
bet , parentibus fuis commendet ( 8 ) . Ex-
pleto autem probationis fuæ anno , fecundum
quod regula præcipit inde faciat . Ipfe vero nec
tondeatur , nec veftimenta priftina immutet,
priufquam obedientiam promittat ( 9 ) .
De monacho , quid agat poft faltam
profeffionem .
XXXV , Ut monachus , profeffione facta ,
tribus diebus cuculla coopertum habeat ca
put ( 10) ,
De puero , ut pater & mater eum ad
altare offerant .
XXXVI . Ut puerum pater ( 11 ) aur ma-
Hh ter
( s ) Ut de fenioribus , ) Vide eadem capitula
cap. 14.
( 6 ) Ut novitio . ) Vide Notas ejufdem Me
nardi pag. 936. 944. 977. Vide etiam Conci-
lium Cloveshoviæ cap. 24.
( 7) Hofpitum probationis caufa . ) Hæc non
habentur in codice Parifienfi . Retinenda ta-
men effe patet ex capite 58. regulæ S. Bene-
dicti .
( 8 ) Parentibus fuis commendet . ) Codex Ca-
finenfis ; parentibus fuis aut amicis commender .
Centuriatores : parentibus fuis aut monafterio
committat . In regula S. Benedicti cap. 58. le-
gitur ; Res fi quas habet , aut eroget prius pau-
peribus , aut facta jolenniter donatione conferat
monaßerio .
(9) Promittat . ) Poft ifta fequitur in edi-
tione Centuriatorum , id eft , fecundum regu-
lam S. Benedicti profeffionem in Ecclefia fa-
ciat .
(10) Coopertum caput . ) Centuriatores : cucul
la veletur capite . Vide Notas ejufdem Me-
nardi pag. 943.
(11) Ut puerum pater , ) Olim , uti diximus
ad Salvianum , ea erat parentum auctoritas , ut
liceret illis liberos fuos etiam in pueritia vo-
vere Deo , fic ut iftis fas non effet abjicere
inftitutum quod patrum imperio fufceperant .
Immo non folum natos vovebant , fed etiam
eos , qui nondum nati , in matris utero pofiti
erant , quod duobus illuftribus exemplis often-
dimus . Non folum autem eos qui jam conce-
pti erant , fed etiam nafcituros in univerfum';
ut patet ex teftamento Ludovici VIII. Fran-
CO
 362 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
ter tempore oblationis ( 1 ) offerant ad al-
rare ( 2 ) , & petitionem pro eo coram lai
cis teftibus faciant , quam tempore intelligi-
bili ipfe puer confirmet .
De infantibus oblatis , ut carnem non
comedant .
XXXVII. Ut infantes oblati carnem non
nifi cauffa infirmitatis manducent ,
De fratribus poft fextam dormientibus ,
XXXVIII. Ur quando fratres poft fextam
dormiunt , fi quis eorum voluerit legere , in
ecclefia aut in lecto ſuo legat ,
De fratribus , ut ufque nonam in
quadragefima operentur .
XXXIX. Et in ( 3 ) quadragefima ufque
ad nonam operentur fratres, quatenus Miffa
celebrata tempore congruo reficiant .
De his fratribus qui quolibet modo , tamén
graviter delinquunt ,
XL. Ut domus femota ( 4 ) his qui fuge
re , aut pugnis baculifve inter fe voluerint
confligere , aut quibus ex integro facta funt
regulares difciplinæ , habeatur hujufmodi qua
in hyeme ignis poffit accendi , & atrium jux-
ta fit in quo valeant quod eis injungitur ope-
rari .
corum Regis apud Andream Duchefnium tom.
v. pag. 325. Item volumus & præcipimus quod
quintus filius nofter fit Clericus & omnes alii
qui poft eum nafcentur . Potro Menardus in
Notis ad Concordiam regularum pag. 985. &
feqq, & Carolus le Cointe in annalibus eccle-
fiafticis Francorum ad annum $44. §. 74. mul-
tis teftimoniis confirmant pueris quos paren-
tes Deo obtulerant in monafteriis non licuiffe
difcedere quacunque de caufa , fi res legitimo
ordine & fecundum regulam peracta fuiffet ,
Formulam qualiter parentes filios fuos offe
rant in monafteriis , vide in nova collectione
formularum cap. 31. & quæ illic a nobis ad-
notantur .
(1 ) Tempore oblationis . ) Codex Cafin, obla-
tionis fecundum regulam offerant .
( a ) Ad altare . ) Hæc defunt in aliquot e-
xemplaribus .
(3 ) Et in . ) Lege : Ut in c.
4) Ut domus jemota . ) Codex Helmæftad .
Ut carcer bis qui fugere q. Habuerunt fem-
per monafteria carceres , in quibus monachi fa
cinorofi includerentur ad agendam feveriorem
poenitentiam . Extant plurima hujufce rei te
ftimonia , in primis vero in ftatutis quæ Con-
radus Archiepifcopus Colonienfis edidit anno
MCCLX, de vita & converfatione monachorum .
Statuimus etiam , inquit, quod quodlibet mond-
Aerium fuum carcerem habeat , in quo delinquen
tes régulariter puniantur . Verum hic carcer
adeo durus poftea evafit ut miferationem per-
moverit Stephani Archiepifcopi Tolofani , de
quo hæc leguntur in hiftoria chronologica Ms.
Parlamentorum patriæ Occitane fcripta ante
ducentos annos a Guillelmo Bardino Confilia-
rio Clerico in Parlamento Tolofano.
Anno Domini MCCCL. & diè xxvII. Januarii
cum Rex Joannes commoraretur apud Villamno
vam juxta Avenionem , Auvio Rhodano inter
medio , ibi certamen lancearum five basta-
rum , quod nos torneamentum vocamus , celebraf
De eo qui in refectoria negligenter® coram
fratribus aliquid excefferit ,
XLI. Ut fi quis negligenter fonitum fece-
vit , aut aliud quid excefferit in refectorio ,
mox a Priore veniam petar ( 5 ) ,
De plebejo non recipiendo in monafterio ,
nifi monachus fieri voluerit .
XLII. Ut nullus plebejus feu clericus fe-
cularis in monafterio ad habitandum recipia
tur , nifi voluerit fieri monachus .
Ne monachus jurando fermonem proferat nift
ficut fancti patres conftituerunt loqui «
.
XLIII. Ut nemini liceat fermonem jura-
menti aut affirmationis proferre , nifi ficut
fancti patres foliti fuerunt loqui ( 6 ) .
De Abbatibus cellulas monachorum vel
Canonicorum babentibus .
XLIV. Ut Abbatibus liceat habere cellas
in quibus aut monachi fint aut Canonici . Er
Abbas provideat ne minus de monachis ibi
habitare permittat quam fex ,
De fchola in monafterio non habenda nifi de
bis qui oblati fuerint .
XLV. Ut ſchola ( 7 ) in monafterio non
habeatur nifi eorum qui oblați funt .
De
Jet tota curia Papali adftante , totum fe commi-
fit negotiis patria Occitana , & nulli audien-
tiam denegavit . Inter hos Vicarius generalis Ste-
phani Archiepifcopi Tolofani ex mandato difi
Archiepifcopi conqueftus eft de borribili_rigore
borribili rigore
quem monachi exercebant adverfus monachos gra-
viter peccantes , eos conjiciendo in carcerem per-
petuum , tenebrofum , & obfcurum , quem Vade
in pace vocitant , qui nibil aliud habebant pra
vitu quam panem & aquam , omni confortio fo-
dalium illis adempto , ita ut qui huic pœnæ ad-
dicti funt , femper pereant defperati . Super bu
jufmodi querimonia Rex per fuam ordinationem
ftatuit quod deinceps Abbates , Priores , Juperio-
res, & omnes gubernatores monafteriorum
Conventuum bis in menfe vifitarent & confola-
rentur fratres qui in tali preſſura detinerentur ,
& quod illis liceret petere confertium unius ma-
nachi de fodalitio bis in menfe habendum . Qua
de re litteras patentes expedire fecit , quarum
executionem demandavit & commifit Olivarie dé
Saia Senefcallo Tolofano & aliis futuris Senefcal-
lis patria Occitana . Pro revocatione bujufmodi
ordinationis fratres Minores & fratres Prædica
tores mira fecerunt , auctoritatem Pape reclama-
verunt ; fed Rex in fua voluntate perfeveravit ,
& voluit quod obedirent , aut regnofuo abirent .
Que de caufa , etiamfi inviti repugnantes ,
voluntatem Regis executi funt . Barbarum enim
eft incarceratos & fic affistos omni folatio &
confortio amicorum privare.
(5 ) Veniam petat . ) Codex Cafinenfis ad>
dit : Et annuente Priore furgat . Servetur tamen
filentio . Et cum egreffi fuerint , expleta oratio-
ne, veniam petat , & fecundum modum culpe
judicio fubjaceat . Vide regulam S. Benedicti
cap. 71 .
( 6) Loqui . ) In editione Centuriatorum po
ftea fequitur : Id eft , Crede mibi frater , autVi-
wit Dominus , feu Novit Dominus .
(7) Ut fchola . ) Vide Notas ejufdem Me-
nardi ad Concordiam regularum vag. 682.
 ADDITIONE S. 363

De Pentecofte ut per hebdomadam non fletan-

De præcipuis folemnitatibus fanctorum , ut
plenarium in eis officium fiat ,
bis monachi edant .
XLVI. Ut in præcipuis folemnitatibus
id eft , in natale & in octavis Domini , in
Epiphania , in Pafcha quoque , & Afcenfio-
ne Domini , & in Pentecoften , & in fancto-
rum feftivitatibus , id eft , fancti Stephani ,
& in beati Johannis Evangeliftæ , & in na-
tale infantium " in Purificatione & Affum-
ptione fanctæ Mariæ , fimiliter & in beato-
rum Apoftolorum feſtis , & in fancti Johan-
nis Baptiftæ nativitate " in fancti quoque
Laurentii atque Martini ( 1 ) , feu in natali-
tiis cujuslibet fancti cujus honor in quali-
eunque parrochia fpecialiter celebratur , ple-
narium officium agatur ( 2 ) , & bis reficia-
tur genua , neque jejunetur , nifi dies
jejunii extiterint .
LI. Ut in hebdomada Pentecoften non fle-
tantur genua & non jejunetur , nifi ftaturi
&
fuerint dies jejunii ( 6 ) .
De laicis in refectorium monachorum mandu-
candi vel bibendi cauffa non ducendis .
LII. Ut laici cauffa manducandi ac biben-
di in refectorium ( 7 ) non ducantur .
De veftimentis & calciamentis , ut fratribus
quoties expedit dentur .
ve-
LIII. Ut quoties expofcit neceffitas
ftimenta & calciamenta & omnia neceffaria
fratribus dentur .

zur ( 3 ). De his qui præponuntur , ut nonni vocentur .

De jejunio Parafceve .
XLVII. Ut in Parafceve non aliud nifi LIV . Ut qui præponuntur , nonni vocen-

panis & aqua fumatur , tur ( 8 ) .

De Seniore Decano .
De benedictione poft completorium dicenda .
LV. Ut fenior Decanus ( 9 ) reliquis De-
XLVIII. Ut benedictio poft completorium
canis præponatur , & Abbate vel Præpofito
a facerdote dicatur ( 4 ) .
præfente locum proprium teneat .
De decimis dandis tam ecclefiæ quam
De Præpofito , Decano , & Cellario .
pauperibus .
XLIX. Ut de omnibus in eleemofynam LVI. Ut Præpofitus ( 10) , Decanus , Cel-
datis tam ecclefiæ quam fratribus decima lararius ( 11) de eorum minifterio , nifi cauffa
utilitatis aut neceffitatis , non removeantur .
pauperibus dentur ,
De libra panis , ut triginta folidos penſet
De fpecialibus pfalmis pro eleemofynariis &
defunctis cantandis . antequam coquatur .

L. Ut prætermiffis partitionibus pfalterii , LVII. Ut libra panis triginta folidis per

pfalmi fpeciales pro eleemofynariis ( 5 ) & duodecim denarios metiatur .
defunctis cantentur .
Hh 2 De
Tom. III,

( 1 ) Martini . ) Codex Cafinenfis addit , & rum hæc adduntur : Quatuor temporum , jeju-
in S. Benedici ; quæ lectio confirmatur ex epi- netur , ut vigilia fanda Maria, annunciatione ,
ftola Theodomari ad Carolum , affumptione , nativitate . Jejunatur fimiliter in
(2 ) Plenarium officium agatur . ) Hæc non natali omnium Apoftolorum , feu Sancti Joannis
habentur in codice Cafinenfi , neque eorum Baptifte de martyrio , feu in natali cujuslibet fan-
mentionem hoc loco facit epiftola Theodo- ati, in cujus bonorem dedicatus eft locus ubi mili-
mari .. tant monachi .
(3 ) Et bis reficiatur . ) Epiftola Theodoma- ( 7 ) In refectorium . ) Vide Notas ad Con-
ri : Etiam bis ad prandium mifcere facimus . cordiam regularum pag. 307.
(4 ) Dicatur . ) In editione Centuriatorun ( 8 ) Nonni vocentur . Hoc eft , paterna re-
poftea fequitur : deinde aqua benedicta , an- verentia , ut legitur in editione Centuriato-
tequam intrent in dormitorium , fuper capita il- rum . Vide Notas ad eandem Concordiam
lorum a Priore infpergatur . pag. 1021.
(5 ) Eleemofynariis . ) Id eft , pro omnibus elee- (9 ) Ut fenior Decanus . ) Vide capitula mo-
mofynas nobis tribuentibus , ut legitur in libello nachorum Sangallenfium cap. 30.
fupplici , quem monachi Fuldenies obtulerunt (10) Ui Præpofitus. ) Centuriatorum editio hæc
Carolo Magno . Præftat autem integrum lo- eft : Ut Præpofitus , Decani , Cellarius , Portarius ,
cum referre , quod is valde illuftret hoc ca- de corum minifterio nifi caufa utilitatis &c. Co-
put Aquifgranenfe . Sic ergo fcribunt monachi dex Sangallenfis : Ut Præpofitus , Decani , Cel-
Fuldenfes : In fecunda quoque feria uniuscujuf- lararius , Portarius , fi utiles in minifteris illorum
que feptimane orationem pro omnibus eleemofynas fuerint , quantum Abbati & congregationi pla-
nobis tribuentibus , id eft , eundem pfalmum L. cuerit , ibi fent . Cafinenfis : Ut Senior , Deca-
quem tota congregatio juxta corpus B. Martyris nus , Cellararius , Portararius de eorum minifte-
fimul proftrata cantavit , cum oratione dominica rio nonnifi caufa infirmitatis manducet . Sed hæc
verfibus. Pro defunctis ergo fratribus noftris duo poftrema vocabula non funt hujus loci . In
commemorationem illam quam quotidie bis habui- Chartulario Tutelenfi fol. 37. 219. inter præ-
mus, id eft , poft matutinam celebrationem & vef- cipuos monachos illius monafterii numeratur
pertinam, que eft antiphona videlicet Requiem Otgerius Portarius anno duodecimo regni Lu
eternam , & prima pars pſalmi Te decet hymnus dovici Tranfmarini .
Deus, verfus & collecta . (11) Cellararius . Aliqui codices habent Cel-
(6 ) Dies jejunii . ) In editione Centuriato- larius , Parifienfis Cellerarius .

CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
364
De dormitorio boſpitum ,
LVIII. Ut dormitorium juxta oratorium
conftituatur ubi fupervenientes monachi dor-
miant ,
De Abbatibus , ut fecum monachos in itinere
non nifi ad fynodum ducant ,
LIX . Ut Abbates ( 1 ) monachos fecum in
itinere , nifi ad generalem fynodum ( 2 ) non
ducant .
De duobus fignis ad tertiam , fextam , &
nonam pulfandis .
LX. Ut duo tantum figna ad tertiam
fextam , nonamque pulfentur ,
De monachis , ut difconfutas cappas non
babeant , nifi tantum villofas .
LXI. Ut monachi cappas diffutas præter
villofas non habeant .
De Abbatibus & Præpofitis atque Decanis ,
ut benedictionem lectoribus tribuant ,
licet Presbyteri non fint .
LXII. Ut Abbas , Præpofitus , vel Deca-
nus , quamvis Presbyteri non fint ? lectori-
bus benedictionem tribuant .
Ut e fratribus docti eligantur qui fuperve
nientibus monachis loquantur .
LXIII. Ut docti fratres eligantur qui cum
fupervenientibus monachis ( 3 ) loquantur .
De incerto furto ut oratio & excommunicatio
fiat , quoufque qui culpabilis exiftit
manifeftetur.
LXIV. Ut de furto ( 4 ) incerto oratio &
excommunicatio a corpore & fanguine Chri-
fti fiat quoufque culpabilis confiteatur .
( 1 ) Ut Abbates . ) In exemplaribus antiquis
Gafinenfi & Sangallenfi & in editione Centu-
riatorum legitur : Ut Canonici Abbates . De Ab-
batibus Canonicis vide Concilium Parifienfe
VI. lib 3. cap. 18. & Concilium Aquifgranen
fe II. cap. 2. §. 2. num. 3.
(2 ) Generalem fynodum . ) Centuriatores , ge-
nerale placitum . Vetus regula , ut apparet ex
iis quæ a nobis dicta funt ad capitula fynodi
Francofordienfis , ad quam Benedictus Abbas
Anianenfis & Anianus Abbas Caunenfis fuos
menachos duxerunt .
( 3 ) Supervenientibus monachis . ) Centuria-
tores fimpliciter , hofpitibus .
(4 ) Ut de furto . Hic furti incerti a mo-
nachis patrati probatio fieri jubetur per excom-
municationem a corpore & fanguine Domini ,
contra morem illius fæculi . Teftis eft canon
XV. Concilii Wormatienfis , in quo fic legitur :
Sæpe contingit ut in monafteriis furta perpetren-
tur , & qui bec committant ignorentur . Idcirco
ftatuimus ut quando ipfi fratres de talibus fe ex-
purgare debeant , Mila ab Abbate celebretur, vel
ab aliquo cui ipfe Abbas præceperit , præfentibus
fratribus , & fic in ultima Miffe celebrationepro
expurgatione fua corpus & fanguinem Domini no-
ftri Jefu Chrifti percipiant , quatenus ita inde in-
nocentes fe effe oftendant . Hunc locum , alioqui
non admodum difficilem aut obfcurum , fic in-
terpretatus eft Joachimus Madianus in libro
:
De monacho qui adverfus monachum alium
teftimonium protulerit .
LXV. Ut fi frater adverfus fratrem
pro
qualibet culpa teftimonium protulerit , fratri
perfectiori credatur .
De pfalmo invitatorio & Gloria pro
defunctis non cantandis .
LXVI . Ut pfalmus invitatorius & Gloria
pro defunctis non cantetur .
De lectore ut fans benedictionem petat .
LXVII. Ut lector ftando ( 5 ) benedictio-
nem poftulet .
De eulogiis in refectorio fratribus a
Presbyteris dandis .
LXVIII. Ut eulogia ( 6 ) fratribus a Pres-
byteris in refectorio dentur .
Quod ad Capitulum primo Martyrologium
legendum fit , & verfus poftea
dicendus , inde regula ,
LXIX. Ut ad Capitulum primitus Marty-
rologium legatur , & dicatur verfus , deinde
regula , aut homelia quælibet legatur . Dein-
de Tu autem Domine dicatur .
De lectione in Capitulo exponenda .
LXX. Ut ad Capitulum lectio tradatur ( 7 ),
fimiliter ad conlationem , fi tempus fuerit op-
portunum .
De jejunio fratrum æftivo tempore .
LXXI. Ut quando ( 8 ) fratres æftivo tem-
pore jejunant , poft fextam dormiant .
De
fexto de Euchariftia pag.218 . Porro ut in Caroli
no illo feculo palam eft in parvulis communican-
dis erratum , ita ne id quidem admodum probi
aut pii moris fuit quod eodem tempore Epifcopi
monachi eucharißiam ad innocentia contefta-
tionem purgationem objecti criminis fumere ef-
fent foliti , ut cum furtum in monafterio effet com-
miffum, monachi omnes in Miffe celebratione cor-
pore & fanguine Domini participabant , quo fe
criminis fufpicione liberarent . Id perfuafione fie-
bat religionis , que fceleris confcium pœna metu
longe ab efu ille facrofanéto arcere credebatur .
Vide Reginonem lib. 2. cap. 276. & quæ illic
a nobis adnotata funt .
( 5 ) Stando . ) Codex Cafinenfis , fans bu-
miliatus .
( 6 ) Eulogia . ) Varie accipitur hoc vocabu-
lum , ut pluribus explicat Gretferus in libro fe-
cundo de benedictionibus cap. 24. & fequenti-
bus . Vide etiam Notas ad Concordiam regu-
larum pag. 875. Iftud communicatio fracti panis
dicitur in libello fupplici monachorum Fulden-
fium ad Carolum M. cap. 4.
( 7 ) Tradatur . ) Codex Pithoei , quæ lecta
fuerit exponatur .
( 8 ) Caput iftud fic habet in editione Cen-
turiatorum ; Ut quando fratres jejunant , poft fex-
tam dormiant , boc eft , aftivo tempore . Poft bac
celebrent Miffam .
 ADDITIONE
De eo qui culpa noxa tenetur , ut die
dominico remiffus babeat .
LXXII. Ut is qui noxæ culpa tenetur
die dominico remiffius habeat & veniam
non petat .
De anniverfaria die pro defuncto Abbate
celebranda ,
LXXIII. Ut pro Abbate defuncto anniver-
farium fiat officium .
De eo ut ad Miffam inclinati Sanctus di-
cant , & ad Pater nofter genua fle&
tant ,
LXXIV . Ut ad Miffam Sanctus ftantes &
Pater nofter ( 1 ) genua flectentes dicant .
Non debet aliquis pro munere in
monafterio recipi ,
LXXV. Ut nullus pro munere recipiatur
in monafterio , nifi quem bona voluntas &
morum commendat probitas ,
De menfura cibi ac potus , quæ feparatim
monachis debet tribui .
LXXVI. Ut unicuique fratri in cibo & in
potu fua menfura feparatim detur , & de ipfa
menfura fibi data alicui nihil tribuat ( 2 ) ,
De fratrum pinguedine , quam accipere
debeant in victu quotidiano .
LXXVII. Ut fratres aliquid pinguedinis in
victu quotidiano habeant ; excepto fexta fe-
ria , & diebus octo ante natale Domini , &
a quinquagefima ufque ad Pafcha . . ei accedat correctio , id eft , verberum vin-
In natale Domini , & in feftivitate Pafche,
monachis volatilia fumere quatuor
diebus conceffum eft.
LXXVIII. Ut volatilia in natale Domini
& in Pafcha tantum quatuor diebus ( 3 ) , fi
eft unde comedant . Si vero non fuerit un-
de , non requiratur per debitum ( 4 ) , Si au-
Tom. III,
(1 ) Pater nofter. ) In editione Centuriato
rum additur : & alias orationes genua Alecten
tes , quando tempus opportunius eft , dicant .
(2 ) Nihil tribuat . ) Codex Cafinenfis , mini-
me fit licentia dandi . Regula cujufdam in Con-
cordia regularum pag. 718. Illud præcipue de-
cernimus , ut nullus alteri dare ex menfura fua
vel accipere ab altero præfumat præter Abbatem
vel Præpofitum , cui ab Abbate commiffum eft.
(3 ) Quatuor diebus . ) Hæc eft lectio codi-
cum Pithoeani & Parifienfis . Cafinenfis habet
tribus diebus , Sangallenfis fex tantum , Centu-
riatores & editio Capitularium anni MDCIII.
oto diebus . Juvat hanc lectionem epiftola Theo-
domari , in qua fic legitur : Volatilia nunquam
nif in die natalis Domini , fi eft unde , ufque ad
dies o&o comedimus . Similiter etiam pafchalibus
diebus . • Vide Menardi Notas ad Concordiam
regularum pag. 709.
(4 ) Per debitum . ) Idem Theodomarus ; Sed
de efu volatilium tam caute prudentiffimus pater
nofter in fua regula pofuit , ut fi velint comedere
monachi , cum opportunum eft , non fubjaceant cul-
pa . Sin autem eis a fuo tale edulium non præ-
betur Abbate , ut quafi ex debito boc non poffint
S. 365
tem Abbas aut monachi abftinere fe volue-
rint , in eorum fit arbitrio .
De muffulis monachis dandis .
LXXIX. Ut muffulæ vervecina fratribus
dentur .
De difcipline modo .
LXXX. In doctrina ( 5 ) fua Abbas apo,
ftolicam debet illam femper formulam ferva-
re , in qua dicit : Argue , obfecra , increpa .
Id eft , indifciplinatos & inquietos debet du-
rius arguere , obedientes autem & mites &
patientes ut in melius proficiant obfecrare .
Negligentes vero et contemnentes ut incre-
pet et corripiat admonemus ; neque diffimu-
let peccara delinquentium ; fed mox ut cœ-
perint oriri , radicitus ea ut prævalet ampu-
tet , memor periculi Heli facerdotis de Silo .
Improbos autem et duros ac fuperbos vel
inobedientes verberum vel corporis caftiga-
tione in ipfo initio peccati coerceat , fciens
fcriptum : Stultus verbis non corrigitur . Et
iterum : Percute filium tuum virga , &libe-
rabis animam ejus a morte . In omnibus (6)
igitur omnes magiftram fequantur regulam ,
neque ab ea temere declinetur a quoquam .
Nullus in monafterio proprii cordis fequatur
voluntatem , neque præfumat quifquam cum
Abbate fuo proterve infra monafterium aut
foris contendere . Quod fi præfumpferit , re-
gulari difciplinæ fubjaceat . Si quis frequen-
ter ( 7 ) correptus pro qualibet culpa , fi et-
jam excommunicatus non emendaverit , acrior
dictæ in eum procedant . Similiter et qui ( 8 )
præfumpferit clauftra monafterii egredi vel
quocunque ire , vel quippiam , quamvis pa-
rum , fine juffione Abbatis facere vindicta
regulari fubjaceat . Peccantes autem ( 9 ) co-
ram omnibus arguantur , ut ceteri metum
habeant ( 10) .
Hh 3 ADDI-
requirere . Multi tamen fratrum noftrorum neque
volatilia comedunt &c.
(5 ) In doctrina . ) Caput iftnd deeft in ali-
quot codicibus , & fumptum eft ad verbum ex
regula S. Benedicti ; nifi quod quædam clau-
fulæ ifthic omittuntur quæ habentur in regula .
(6 ) In omnibus . ) Hac fumpta funt ex ca-
pite tertio ejufdem regulæ . Vide Menardi No-
tas ad Concordiam regularum pag. 191 .
(7 ) Si quis frequenter . ) Ifta fumpta funt
ex cap. 28. ejufdem regulæ .
( 8 ) Similiter et qui . ) Ex cap. 67. ejufdem
regula .
(9 ) Peccantes autem . ) Ex cap. 70. regulæ .
( 10) Præter fuperiora octuaginta capitula ,
alia quinque aliis permixta extant in editione
Centuriatorum , que nos hic addenda effe cen-
fuimus .
1. Ut baculi a monachis pro neceffitate aut in-
firmitate ferantur ,
II. Un in jejunio quatuor temporum nullus ci-
bus fumatur alius nifi ille ficut in quadragefima
conftitutum eft a fanctis patribus . Similiter in ca-
pite jejunii .
III. Ut quando jejunant monachi , officium mor
two-
 ARIUM UM
366 CAPITUL REGUM FRANCOR

ADDITIO SECUNDA .

Capitula quæ deinceps

bus habentur , inventafequunt , ,non
, collecta tunc quando
ordinata prafcripta
, hucque , velut
inferta effe in fubfequenti-
nofcuntur , fed poft-
modum a fidelibus reperta , hac in fcedula , ficut acta erant , funt inferta , ut fa cilius a
fidelibus , quotiens neceffe fuerit , reperiantur .

INCIPIUNT CAPITULA QUÆ SUNT GENERALITER PER PARROCHIAS

POPULIS DENUNTIANDA .

Ut fidei facramento baptizandi imbuantur .

Et ut parvuli de facris fontibus ab bis
non fufcipiantur vel bomines ad confirma-
tionem teneantur qui in publica pœniten-
tia adbuc canonice inreconciliati manfe-
runt .
I. Oc admonendum vel denun-
tiandum fidelibus neceffario
prævidimus , ut hi qui fidem
H Chrifti expetunt , et prove-
&tæ ætatis funt , priufquam
ad baptifmum accedant , inftruantur et fidei
et baptifmatis facramento . Similiter et illi
inftruendi funt qui parvulos de facro fonte
fufcipere voluerint , ut intellegant et vim
ejufdem facramenti et quid pro aliis fpo-
ponderint , vel pro quo fidejuffores extite-
Ut pactum in baptifmate factum cum Deo
a baptizatis obfervetur ,
III. De eo etiam inftruendos fideles necef-
fario providimus , ut intellegant pactum quod
cum Deo in baptifmate fecerunt Pactum
quod cum Deo in baptifmate fit , a multis
ex toto , a multis ex parte tranfgreditur . Ex
toto quippe tranfgreditur , quando quis poft
acceptam baptifmatis gratiam aut ad infideli-
tatem aut hærefim aut certe ad fchifma pro-
labitur . Ex parte vero ( 2 ) , quando quis
aut ad fuperbiam aut ad invidiam aut ad ce-
tera vitia fpiritalia , quæ ex radice fuperbiæ
prodeunt , labitur . VI. c. 193 .
Quid fit abrenuntiatio in baptifmo , &
quomodo obfervanda fit .

rint . Illos tamen fpecialiter ab his officiis IV. Quid fit abrenuntiare diabolo , operi-
removendos judicamus , ne alios de facrofan- bus & pompis ejus , valde omnes fideles in-
to fonte baptifmatis fufcipiant , nec etiam tellegere oportet . Quapropter neceffe eft ut
ad percipiendum fancti Spiritus donum alio prædicatores in admonendo & auditores in
rum patroni ( 1 ) exiftant , qui et commu- difcendo & opere complendo ab hinc , ut fuum
nione canonica privati et poenitentiæ publi- cavere poffint periculum , magnum adhibeant
cæ funt fuba&ti , donec per poenitentiæ fatis ftudium , Abrenuntiare igitur diabolo eft pe-
factionem reconciliationem mereantur . Quos nitus eum refpuere , fpernere , rejicere , ei-
enim lex divina et canonica auctoritas ab que contradicere , feque unumquemque ab eo
Ecclefiarum liminibus et a caftris militari- alienare , five aliud quid quod hoc verbo in
bus , ne ruina fint populi , fequeftrat , multo hoc fenfu exprimi poteft . Opera ejus funt
magis ab his facris officiis ufque ad tempus quæ utique operibus falvatoris contraria exi-
pœnitentiæ , ut jam dictum eft , peractum ftunt . Primum fuperbia , cujus ille auctor eft ,
funt fequeftrandi . VI. c. 182. & quæ eum ex angelo dæmonem fecit , quæ
eft etiam initium omnis peccati , et cetera
Quo tempore bafptima celebrari oporteat . vitia , quæ ex radice procedunt fuperbiæ .
II. Ut extra ftatuta tempora canonum ba- Pompa diaboli hæc eft quæ et pompa mun-
ptifmata non celebrentur : quia facri canones di , id eft , ambitio , arrogantia , vana glo-
hoc modis omnibus nifi aliquod periculum ria , omnifque cujuslibet rei fuperfluitas in
inftiterit , fieri prohibent ; in tantum ut et- humanis ufibus : unde crefcit elatio , quæ mul-
iam eos qui alio tempore baptizantur , a gra- toties honeftati folet adfcribi , et cetera hu-
dibus ecclefiafticis arceant . jufmedi qua de fonte fuperbiæ procedere no-
fcun-

tuorum celebretur priufquam lectio ante comple- fuftentatione ferre liceat .

torium legatur . Deinde cant in refectorium , bi-
bant , & poft hæc legant colle &tionem .
IV. Ut in hebdomada Pafcha in clauftro non
loquantur , fed lectio divina ab omnibus teneatur .
Similiter in hebdomada Pentecoftes , & in omni-
bus diebus dominicis , feu in natali Domini , &
in omnibus fan& torum feßis præcipuis .
V. Ut in domo infirmorum non manducent fine
licentia Prioris , neque bibant.
Primum caput iftorum quinque valde illu-
firatur ex capite quinto libelli fupplicis , quem
monachi Fuldenfes obtulerunt Carolo M. in
quo petunt ut fenibus & infirmis baculum pro
( 1 ) Patroni . ) Ita omnino legitur in Conci-
lio Parifienfi . Certum eft tamen legendum ef-
fe patrini . Verum vetus exemplar ejufdem
Concilii & antiqua Capitularium exemplaria
lectionem præferunt quam nos retinuimus . In
capite tamen 182. libri fexti , in quo fenfus
& plurima iftius capitis verba referuntur , fcri-
ptum eft patrini .
( 2 ) Ex parte vero . ) Hæc & quæ poftea fe-
quuntur non extant in codice Pithoeano & in
Parifienfi , in quibus defunt etiam hæc verba ,
Ex toto quippe tranfgreditur .
!
ADDITIONE
fcuntur . Hæc & his fimilia funt quæ unuf-
quifque fidelis tempore baptifmatis a fe reje-
cit Chriftoque fe mancipavit , pactumque
cum Deo fecit ne penitus ad ea quibus ab-
renuntiavit rediret . Verum fi jura humanæ
pactionis firmiter confervantur , fixius tamen
atque ferventius jura tanti pacti , quæ cum
Deo facta funt , inviolabiliter funt obfervan-
da , VI. c. 193 .
De fcholis per fingulas nrbes habendis .
V. Inter nos pari confenfu decrevimus uclarant
unufquifque Epifcoporum in fcholis habendis
& ad utilitatem Ecclefiæ militibus Chrifti
præparandis & educandis ab hinc majus ftu-
dium adhiberet . Et in hoc uniufcujufque ftu-
dium volumus probare , ut quando ad pro-
vinciale Epifcoporum Concilium ventum fue-
rit unufquifque rectorum fcholafticos fuos
eidem Concilio adeffe faciat ; quatenus & ce-
teris Ecclefiis noti fint , & ejus follers ftu-
dium circa divinum cultum omnibus manife-
ftum fiat .
Quod ab Epifcopis jejunis impofitionem
manuum fieri oporteat .
VI. Ut Epifcopi ( 1 ) nonnifi jejuni per
impofitionem manuum Spiritum fanctum tra-
dant , exceptis infirmis & morte periclitanti-
bus . Sicut autem duobus temporibus , Pafcha
videlicet & Pentecoften , baptifmum , ita et-
iam traditionem fancti Spiritus a jejunis pon-
tificibus convenit celebrari ,
De Presbyteris indifcrete per diverſa
non mittendis .
VII. Ut Presbyteri , ficut ha& tenus factum
eft , indi
fcret per diverfa non mittantu
e r
nec ab Epifc , nec ab aliis Præla , XI. Inter cetera vero admonitionis noftræ
opis tis nec
etiam a laicis ; ne forte , propt e a
er orum b-
fenti ? & anim peric & Eccle
am arum ula fia-
rum in quibu confti f n of
s tuti unt eglegantu
ficia . VII. c. 162 , r mortuis , honorabiliter & venerabiliter colant ,
Ut Presbyteri qui gradum amiferint , cand-
nice poenitentia fubdantur .
VIII. De Presbyteris gradum amittentibus
vifum eft nobis ut unufquifque Epifcoporum
vitam & converfationem morumque emen-
dationem eorum qui gradum amittunt tam
ipfe quam per miniftros fuos noverit eof-
que poenitentiæ canonicæ fubdere non negle-
gat , juxta quod in Concilio Cæfarienfi titu-
lo primo fcribitur . Presbyter fi uxorem ac-
ceperit , ab ordine deponatur . Si vero forni-
catus fuerit aut adulterium perpetraverit ,
amplius pelli debet fub poenitentia redi-
gi . Nonnulli enim , amiffo gradu , adeo filii
Belial efficiuntur ut nec publicis , quia fas
non eft , nec canonicis , propter quorundam
( 1 ) Ut Epifcopi . Caput iftud obfcurum eft in
illa parte, in qua agit de infirmis & morte pe-
riclitantibus . Senfus autem hic eft , Epifcopos
omnino oportere effe jejunos cum Spiritum San-
tum tradunt baptizatis , nifi ea fit infirmorum
S. 367
Epifcoporum incuriam , legibus conftringan-
tur . VII. c. 194.
Ut nullus Presbyterorum Miffam folus
celebrare præfumat .
IX. Vifum etiam nobis fuit illud inhiben-
dum , ut nullus Presbyterorum folus Miffam
( 2 ) celebrare præfumat : quia ita nec verba
Domini falvatoris , quibus myfteria corporis
& fanguinis fui difcipulis fuis celebranda con-
tradidit nec Apoftoli Pauli documenta de-
nec etiam in ipfis actis Apoftolo-
rum , fi enucleatim legantur , ita fieri debe-
re ullo modo invenitur . Unde conveniendus
immo interrogandus nobis videtur hujufmodi
corporis & fanguinis Domini folitarius con-
fecrator , quibus dicit Dominus vobifcum , &
a quo illi refpondetur cum fpiritu tuo
vel pro quibus fupplicando Domino inter ce-
tera Memento Domine famulorum famula-
rumque tuarum & omnium circumftantium ,
cum nullus circumftet , dicit . Quæ confuetu-
do , quia apoftolicæ & ecclefiafticæ auctori-
tati refragatur , & tanto myfterio quandam
dehonorationem inrogare videtur omnibus
nobis in commune vifum eft ut deinceps hu-
jufcemodi ufus inhibeatur .
Ut in unaquaque Ecclefia proprius
Presbyter babeatur .
X. Sæpe namque in aliis Conciliis & nunc
in noftris conventibus conftitutum eft ut una-
quæque Ecclefia , fi facultas fuppetit pro-
prium habeat Presbyterum , & unufquifque
Presbyter una tantum fit contentus Ecclefia ,
I. c. 86. VI. c. 73. 75.
Ut in die dominico rurale opus non fiat :
officia fatis illud neceffarium vifum eft ut po-
pulis fidelibus terribiliter denuntietur ut diem
dominicum , in quo auctor vitæ refurrexit a
Nam fi pagani ob memoriam & reverentiam
Deorum fuorum dies colere , & Judæi morę
carnali fabbatum carnaliter obfervare fata-
gunt , quanto magis Chriftianæ religionis de-
votio ob memoriam dominicæ refurrectionis
eundem diem venerabiliter atque honorabili-
ter colere debet ? Multi namque noftrorum
vifu , multi etiam quorundam relatu didici-
mus quofdam in hoc die opera ruralia exer-
centes fulmine interemptos , quofdam artuum
contractione multatos , quofdam etiam vifi-
bili igne abfumptos , fubito in cinerem re-
folutos pœnaliter occubuiffe . Proinde neceffe
1
eft ut primum facerdotes , Reges , & Princi-
pes , cunctique fideles huic diei debitam ob-
fervationem atque reverentiam devotiffime
exhibeant , VI. c. 205.
De
ægritudo ac neceffitas ut expectari non poffit
tempus quo Epifcopus effe poffit jejunus .
( 2 ) Solus Miffam . ) Vide quæ fupra adnota
ta funt ad caput 159. libri quinti .
 IUM
LAR
CAP
ITU
368 REG
De Miffarum celebrationibus in locis incon-
gruentibus minime agendis .
XII . Illud etiam , quamquam fæpe admo
nitum fit , iterum inculcandum populifque
denuntiandum fummopere vifum fuit , ut Mif-
farum celebrationes in locis incongruentibus
fieri omnino non debeant ; & neceffe eft ut
unufquifque Epifcoporum hujufcemodi teme-
rariam confuetudinem a parrochia fua peni-
tus amoveat . Et fi quis Presbyterorum ab hinc
( excepto quando in itinere pergitur , & lo-
cus bafilicæ procul eft , & id in altaribus ab
Epifcopo confecratis fieri neceffitas compel-
lit ,
ne populus Dei fine Miffarum celebra-
tione & corporis & fanguinis dominici per-
ceptione maneat ) Miffarum celebrationes in
hujufmodi inlicitis locis poft tot tantafque
prohibitiones facere attentaverit , dignum eft
ut gradus fui periculum incurrat . Satius igi-
tur eft Miffam non audire quam eam ubi
non licet nec oportet celebrare aur audire .
VI. c. 208. VII. c.
c. 396.
Quod Presbyteri inconfultis Epifcopis viduas
velare non debeant .
XIII. Quia ergo quod fæpe in noftris Con
ciliis prohibitum eft , viduas inconfultis Epi
fcopis velari non debere , & eandem confti
tutionem a quibufdam prævaricari nunc co
gnovimus , prorfus ne deinceps fieret inter
diximus ; ut fi quifpiam Presbyterorum de-
inceps hujus conftitutionis contumaciter trans-
greffor extiterit , fcilicet ut aliquam viduam
inconfulto Epifcopo velare præfumat , gradus
fui periculum incurrat ,
De puellis virginibus a Presbyteris non
velandis .
XIV. Similiter & de puellis virginibus a
Presbyteris non velandis inhibuimus : in qua
re hactenus multos Presbyterorum partim igno-
rantia , partim temeritate deliquiffe deprehen-
dimus .
Quod quædam feminæ fibi velum abfque
affenfu facerdotum imponunt .
XV. Deprehendimus & aliam neglegen-
tiam , eo quod quædam feminæ fine confen-
fu facerdotum velum fibi incaute imponant ,
quod fimiliter ne ulterius fieret inhibuimus ,
De Abbatiffis & fanctimonialibus quæ
contra canones viduis & puellis
velum imponunt .
XVI. Nihilominus etiam ( 1 ) in quibuf-
dam locis inolitum invenimus ufum ftultitiæ
plenum ? & ecclefiafticæ auctoritati contra-
rium eo quod videlicet nonnulla Abbatif
fæ ( 2 ) & aliquæ ex fanctimonialibus viduis
& puellis virginibus contra ' fas velum impo-
( 1 ) Nibilominus etiam . ) Caput iftud refer-
tur a Burchardo lib. 8. cap. 17. & Ivone pag.
8. cap. 38.
RUM
UM NCO
FRA
nere præfumant , & ideo nonnullæ taliter ve-
lata putant fe liberius fuis carnalibus defide-
riis poffe vacare & fuas voluntates explere ,
Quapropter ftatuimus ut fi aut Abbatiſſa aut
qualibet fanctimonialis poft hanc diffinitio-
nem in tantam audaciam proruperit ut aut
vi sam aut puellam virginem vela e præfu-
mat judicio canonico ufque ad fatisfactio-
nem fubdatur .
De feminis nobilibus quæ poft mortem viro-
rum fuorum capita velant ftatim .
XVII . De nobilibus feminis quæ amiffis
viris repente velantur , & in propriis domi-
bus diverfas neceffitates opponentes refidere
delectantur de quibus in aliis conventibus
coram ferenitate veftra jamdudum ventilatum
}
& definitum eft majori follertique ftudio
1
admonendas effe & inftruendas ab Epifcopis
ftatuimus quatenus fuæ faluti confulant , nec
fic indifcrete vivendo > & propria noxia-
que libertate utendo , & per diverfa vagan-
do , periculum animarum fuarum incurrant,
femper illud apoftolicum ante oculos haben-
tes , quo dicitur : Vidua quæ in delitiis eft ,
vivens mortua eft .
De inlicito acceffu feminarum ad altaye ,
XVIII. Ut inlicitus acceffus feminarum ad
altare non fiat modis omnibus inhibuimus .
Quia quorundam relatu didicimus in quibuf-
dam provinciis contra legem divinam cano-
nicamque inftitutionem feminas fanctis alta-
ribus fe ultro ingerere facrataque vafa im-
pudenter contingere & indumenta facerdota-
Îia Presbyteris adminiftrare & , quod his ma-
gis indecentius ineptiufque eft , corpus & fan-
guinem Domini populis porrigere et alia quæ
que , quæ ipfo dictu turpia funt , exercere ,
inhibemus ne ulterius fieri præfumatur . Quod
autem mulieres ingredi ad altare non debeant ,
in Concilio Chalcedonenfi et in decretis Ge
lafii Papæ copiofe invenitur . VII. cap. 190.
Ut nullus Canonicorum vel monachorum , nifi
prædicationis aut alicujus certæ neceffita-
tis cauffa, & boc cum licentia Epiſcopi ,
vel ejus qui ab eo fua vice fungitur , mo,
nafterium monacharum aut Canonicarum
adire præfumat .
XIX. Quia etiam comperimus quofdam
Canonicos et monachos , poftpofito religio-
nis fuæ pudore , monafteria fanctimonialium ,
tam monacharum quam Canonicarum , in-
confulto Epifcopo fuo , impudenter atque in-
reverenter adire ; qui obtendere folent , fe
non ob aliud illuc accedere nifi aut propin-
quitatis aut familiaritatis aut certe nefcio cu-
jus conlocutionis gratia . Quod factum , quia
nec canonico nec monaftico , congruit propo-
fito , prorfus interdicimus , nifi forte cauffa
præ-
(2 ) Nonnulla Abbatiffa . ) De hoc argumento
plura a nobis dicta funt fupra ad caput 71. li
bri primi .
 ADDITIONE
prædicationis aut certe inevitabilis neceffitas
id facere coegerit : & hoc nullatenus fine li-
centia Epifcopi , aut illius qui vice illius
fungitur , fieri præfumatur , Quod fi fermo
prædicationis faciendus eft , congruo in loco
coram omnibus fiat . Si vero conloquendum
cum aliqua fanctimonialium ratio expoftu-
lat , id non alibi nifi in conftituto loco , id
eft , in auditorio ( 1 ) , fub teftimonio viro-
rum religioforum & religiofarum feminarum
fiat . Quando vero facerdotibus in monafte
riis puellaribus Miffarum celebrationes facien-
dæ funt , cum miniftris fibi deputatis illuc
ingrediantur . Quibus rite peractis , non ad
fecretas conlocutiones fanctimonialium fe ul-
lo modo divertant fed cum miniftris fuis
ilico egrediantur ( 2.) . Porro fi facerdotibus
fanctimoniales peccata fua confiteri volue-
rint ? id non nifi in Ecclefia coram fanéto
altari , adftantibus haud procul teftibus , fa-
siant . Si autem infirmitas præpedierit ut in
Ecclefia eadem confeffio fieri nequeat , in
quacunque libet domo facienda eft , non nifi
teftibus fimiliter haud procul adftantibus fiat .
Nullo modo quippe videtur nobis convenire
ut monachus , relicto monafterio fuo , idcir-
co fanctimonialium monafteria adeat ut con-
fitentibus peccata fua modum pœnitentiæ im-
ponat ( 3 ).
Quod pecunia a paupere non fit exigenda
cum ufura.
XX. Quia ergo in multimodis ufurarum fubrepat tibi impia cogitatio & dicas in cor-
( 1 ) In auditorio . ) Locus ubi fanctimoniales
conveniri poffunt , qui auditorium ifthic dici-
tur , falutatorium vocatur in regula Sancti Au-
reliani Epifcopi Arelatenfis cap. 15. Si quis pro
devotione aut parentela occurrere voluerit , infa-
lutatorium monafterii occurrat . Item in regula
Sancti Donati Epifcopi Vefontionenfis cap. 56.
& 57. Salutatorium vero fanctimonialium re-
&
te Hugo Menardus in Notis ad Concordiam
regularum pag. 189. interpretatur locum , quem
nos hodie vocamus le parloir , in quo fancti-
moniales colloquuntur cum extraneis ,
(2 ) Ilico egrediantur . ) Rudolfus monachus
Fuldenfis in vita Sanctæ Liobæ cap. 1. Num-
quam enim virorum congregationem femina aut
virginum contubernia quifquam virorum intrare
permittebatur , exceptis folummodo Presbyteris
qui in Ecclefias earum ad agenda Miffarum offi
cia tantum ingredi folebant , & confummata fo-
lenniter oratione , ftatim ad fua redire . Vide fu-
pra lib. 7. cap. 272.
(3 ) Modum pænitentia imponat . ) Sequitur
poftea in ipfo Concilio , ex quo ifta fumpta funt :
Nec etiam illud videtur nobis congruum ut cle-
rici & laici , Epifcoporum & Presbyterorum ca-
nonicorum judicia declinantes , monafteria mona-
chorum expetant ut ibi monachis facerdotibus con-
feffionem peccatorum fuorum faciant ; præfertim
cum eifdem facerdotibus monachis id facere fas
non fit , exceptis bis duntaxat qui fub monaftico
ordine fecum in monafteriis degunt . Contra in
decreto Bonifacii IV. de libertate monachorum
reprehenduntur illi qui ajunt monachos , quia
mundo mortui funt , neque poenitentiam neque
Chriftianitatem feu abfolutionem largiri poffe
per facerdotalis officii injunctam gratiam . Sed
ego decretum illud omnino fuppofititium effe
S. 369
adinventionibus quofdam Clericos & laicos
oblitos præceptionis dominicæ , qua dicitur
Pecuniam tuam non dabis ad ufuram , &
frugum fuperabundantiam non exiges , ego
Dominus Deus vefter, in tantam turpiffimi
lucri rabiem exarfiffe cognovimus ut in mul-
tiplicibus atque innumeris ufurarum generibus
fua adinventione & cupiditate repertis pau-
peres affligant , opprimant & exhauriant
adeo ut multi fame confecti pereant , multi
etiam , propriis derelictis , alienas terras ex-
petant , in quibufcunque locis hoc fieri didi-
cimus , ne ulterius fieret , cum ingenti pro-
teftatione modis omnibus inhibuimus , atten-
dentes illud quod in libro Exodi Dominus
per legislatorem dicit : Si pecuniam tuam de-
deris populo meo pauperi , qui habitat te-
cum , non urgeas eum quafi exactor , nec ufu-
ris opprimas . In libro quoque Levitici : Si
attenuatus fuerit frater tuus & infirmus ma-
nu , fufceperis eum quafi advenam &
peregrinum , & vixerit tecum > non accipias
ab eo ufuram nec amplius quam dedifti . Ti
me Dominum Deum tuum , ut vivere poffit
frater tuus apud te . Et in libro Deuterono-
mii : Si unus , inquit , de fratribus tuis qui
morantur intra portas civitatis tuæ , in ter-
ra quam Dominus Deus daturus eft tibi , ad
paupertatem venerit , non obdurabis cor tuum
nec contrabes manum , fed aperies eam pau-
& dabis mutuum quo indigere eum
peri
perfpexeris . Item in eodem : Cave ne forte
de
arbitror , Neque me movet auctoritas Bedæ ifta
dicentis : His temporibus venit Mellitus Londo¬
nia Epifcopus Romam, de neceffariis Ecclefiæ An-
glorum caufis cum apoftolico Papa Bonefacio tra-
daturus . Et cum idem Papa reverendiffimus co-
geret fynodum Epifcoporum Italia , de vita mo-
nachorum & quiete ordinaturus , & ipfe Melli-
tus inter eos affedit . Opponi quoque poteft au-
&toritas canonum Nemaufenfium , inter quos
reperitur Bonifaciana ifthæc conftitutio . Pri-
mum reponi poteft eam non effe auctoritatem
Concilii Nemaufenfis, ut novis inventis tribue-
re poffit auctoritatem vetuftatis . Deinde cer-
tum eft plerofque canones qui fub nomine ca-
nonum Nemaufenfium editi funt , fynodi illius.
non effe , & additos diverfis temporibus fuiffe
conflitutionibus ejufdem Concilii . Vidimus nos
duo vetuftiffima illius exemplaria , in quibus
defcripti tantum funt duo priores canones cum
hoc titulo : Decretum Urbani PP. in Nemaufenfi
Concilio . Pro quo vir clariffimus Lucas Dache-
rius emendavit : Decreta Urbani Papa in Ne-
maufenfi Concilio . Sane fatendum eft in uno
exemplari extare omnia capitula Concilii Ne-
maufenfis quæ edita a Dacherio funt . Sed illa
multo poft tempora habiti Concilii addita funt
a diverfis hominibus , quia paginæ vacabant .
Sciunt autem eruditi hunc veterum monacho-
rum morem fuiffe ut vacantes pagellas imple-
rent interdum malis rebus , plerunque bonis ,
huicque eorum diligentiæ deberi plurima anti-
quitatis illuftria monumenta, quibus , nifi hæc
eorum cura fuiffet , careremus . Sed ut ad con-
feffionem redeamus quæ monachis fit , vide
epiftolam 69. Ivonis Carnotenfis & Concilium
Londinenfe anni мCCI . cap. 18.
 370 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
'
de tuo , appropinquat feptimus annus remif-
fionis, avertas oculos tuos a paupere fra-
tre tuo , nolens ei mutuum quod poftulat com-
modare , ne clamet contra te ad Dominum ,
fiat tibi in peccatum ; fed dabis ei , nec
ages quippiam callide in ejus neceffitatibus
fublevandis , ut benedicat tibi Dominus Deus
tuus in omni tempore in cunctis ad quæ ma-
num miferis . Amos Propheta ait Audite
boc qui conteritis pauperem , & deficere fa-
citis egenos terræ dicentes : Quando tranfibit
meſſis , & venundabimus merces , & fabba-
tum , & aperiemus frumentum , ut imminua-
mus menfuram , & augeamus ficlum ,
fupponamus ftateras delojas , ut poffideamus
in argento egenos & pauperes pro calciamen-
tis , & quifquilias frumenti vendamus . Hie-
ronymus in expofitione Ezechielis Prophetæ :
Putant quidam ujuram tantum effe in pecu-
nia. Quod prævidens fcriptura , omnis rei
aufert fuperabundantiam ut plus non reci-
pias quam dedifti . Solent in agris frumen-
ti & milii , vini & olei , ceterarumque jpe
cierum ufuræ exigi , five , ut appellat fermo
divinus , fuperabundantiæ ; verbi gratia , ut
byemis tempore demus decem modios , & in
meffe recipiamus quindecim , hoc eft , am-
plius parie media: qui juftiffimum fe puta-
verit , quartam plus accipiet portionem . Et
fcient argumentari ac dicere . Dedi unum mo-
dium , qui fatus fecit decem modios . Nonne
juftum eft ut medium modium de meo plus ac-
cipiam , cum ille mea liberalitate novem
femis de meo habeat . Nolite errare , inquit
Apoftolus , Deus non irridetur : Refpondeat
enim nobis breviter fœnerator mifericors
utrum habenti dederit , an non habenti . Ha-
benti utique dare non debuerat ; fed dedit
quafi non babenti . Ergo quare plus exigit
quafi ab babente ? Alii pecunia fœnerata fo-
lent munufcula accipere diverfi generis , &
non intellegunt ufuram appellari & fupera-
bundantiam quicquid illud eft , fi ab eo quot
dederint , plus acceperint . De menfurarum
namque inæqualitate , & modiis injuftis &
fextariis , quæ Domini lege haberi prohiben-
tur, qualiter res ad certam correctionem per-
duci poffit , non fatis perfpicue nobis patet ,
eo quod in diverfis provinciis diverfæ ab
omnibus pene habeantur . Hoc tamen mo-
dis omnibus optamus & admonemus , ut fal-
( 1 ) Sunt fane diverforum . ) Vide infra Ad-
dit. IV. cap. 160.
(2 ) Fame & peftilentia . ) Fuit feculum Ca-
roli M. & Ludovici P. famofum & nobile pro-
pter hæc duo mala , ut colligitur ex publicis
illorum temporum monumentis . Ea nunc con-
gerere non eft animes . Illud tantum admo-
neo , miferabilem illorum temporum ftatuin
graphice defcriptum effe in Concilio fexto Pa-
rifienfi lib. 1. cap. 53. Vifio Wetini : Seculo
enim peftilentia & fame laboranti fua prece fuc-
currere potuiffent fi lucrum Deo tota virtute con-
ferre voluiffent . Et infra : Interrogante autem
co cur, peftilentia graffante , tanta populi nume-
rofitas interiret , immenfitate , ait , criminum
tem nullus duplices menfuras in fua domi-
natione aut habeat aut haberi permittat =
quoniam hac occafione multos pauperes af-
fligi in plerifque locis cognovimus .
De diverfis malorum flagitiis .
XXI. Sunt fane diverforum ( 1 ) malorum
patratores , quos & lex divina improbat &
condemnat , pro quorum etiam diverfis fce-
leribus & flagitiis populus fame & peftilen-
tia ( 2 ) flagellatur , & Ecclefiæ ftatus infir-
matur , & regnum periclitatur . Contra quos
nos eorum malitiam exaggerantes , quanquam
in facris eloquiis fatis fint exfecrata , necef-
farium prævidimus iterum noftra admonitione
et exhortatione præcaveri omnino oportere ;
ficut funt diverfarum pollutionum patratores ,
quas cum mafculis & pecoribus ( 3 ) nonnulli
diverfiffimis modis admittunt , que incompa-
rabilem dulcedinem piiffimi creatoris ad amari-
tudinem provocantes , tanto gravius delinquunt
quanto contra naturam peccant : pro quo
etiam fcelere igne cœlefti conflagratæ infer-
nique hiatu abforptæ funt civitates , nec non
& quadraginta & eo amplius millia ftirpis
Beniamineæ mucrone fraterno confoffa funt .
Hæc porro indicia & evidentes vinditæ & de-
clarant quam deteftabile & exfecrabile apud
divinam majeftatem hoc vitium exter . Ex-
tant & alia perniciofiffima mala , quæ ex
ritu gentilium remanfifle non dubium eft ; ut
funt magi , arioli , fortilegi , venefici , divi-
ni , incantatores , fomniatorum conje &
tores ,
quos divina lex inretractabiliter puniri ju-
bet . De quibus in lege dicitur : Anima que
declinaverit ad magos & ariolos , & forni-
cata fuerit cum eis , ponam faciem meam con-
tra eam, & interficiam illam de medio po-
puli fui . Sanctificamini & eftotefancti , quia
ego fanclus fum Dominus Deus vefter . Cu-
flodite præcepta mea , & facite ea , quia ego
Dominus qui fanctifico vos . Et alibi : M-
gos & ariolos & maleficos terræ vivere ne
patiamini . Dubium etenim non eſt ficit
multis eft notum , quod quibufdam præfti-
giis atque diabolicis illufionibus ita mentes
quorundam inficiunt poculis amatoriis , cibis ,
vel phylacteriis , ut in infaniam verfi a ple-
rifque judicentur , dum proprias non fentiunt
contumelias . Ferunt enim fuis maleficiis ae-
ra poffe conturbare ( 4 ) , & grandines im-
mit-
mundo peccante peccatorum punitio eft .
( 3 ) Cum mafculis & pecoribus . ) Eadem vi-
fio : Poft hec inde recedentes , cæpit ei angelus
exponere in quantis vitiorum fordibus volutatur
humanitas . Licet enim , inquit , in diverfas cri-
minum numerofitates ab auctore fuo recedat bu-
manum genus , diabolo fe mancipando , in nullo
tamen Deus magis offenditur quam cum contra
naturam peccatur .
(4 ) Aera poffe conturbare . ) Agobardus in
libro de grandine & tonitruis cap. 1. In his re-
gionibus pene omnes homines , nobiles & ignobi-
les , urbani & ruftici , fenes & juvenes putant
grandines tonitrua hominum libitu poffe fieri .
Vide lib . 6. legis Wifigothorum tit. 2. cap. 3.
 ADDITIONE
mittere , futura prædicere , fructus & lac au-
ferre , aliifque dare , & innumera a talibus
fieri dicuntur . Qui ut fuerint hujufmodi re
perti viri feu feminæ , in tantum difciplina
& vigore Principis acrius corrigendi funt in
quantum manifeftius aufu nefando ac teme-
rario fervire diabolo non metuunt . De his
quoque in Concilio Ancyrano titulo XXIII .
ita fcriptum eft: Qui divinationes expetunt ,
morem gentilium fubfequuntur aut in
domos fuas bujufcemodi bomines introducunt ,
exquirendi aliquid arte malefica , aut expian
di cauffa , fub regula quinquennii jaceant fe-
cundum gradus poenitentia definitos . Oportet
enim hæc in omnibus , & maxime in his lo-
CIS , ubi licite & impune multi fe poffe aut
perpetrare hoc confidunt , ut ftudiofius & di-
ligentius admoneantur & feverius corrigantur .
De aliis vitiis quæ in uſu quafi per
naturam babentur ,
XXII. Sunt & alia deteftanda vitia , qua
ita habentur quafi naturaliter in ufu , ut ea
perpetrantes quanti fint difcriminis non ad-
vertant ; ficut funt ea quæ Apoftolus aperte
enumerat , id eft , ebrietates , comeffationes ,
contentiones , ira , rixa , diffenfiones , detra-
&
tiones , invidia , inimicitiæ , quæ homines
juxta eundem Apoftolum , a regno Dei ex-
cludunt
, ita inquientem : Qui enim talia
agunt , regnum Dei non confequuntur . In
tantum enim ea impudenter et fidenter qui-
dam committunt ut merito de illis dici pof-
fit : Lætantur cum male fecerint , & exul
tant in rebus peffimis . Unde oportet ut o-
mnes Chriftiani hæc et fubtiliter intellegant
et Audiofiffime caveant , ne forte ea perpe-
trantes , et alia bona que agunt perdant , et
propter hæc a regno Dei fe alienos faciant .
Similiter etiam de otiofo fermone , juxta
Domini vocem , omnes reddituri fumus in
die judicii rationem : de fcurrilitate et ftul-
tiloquio et maledi&tionibus , quoniam juxta
Apoftolum maledicentes regnum Dei non
poffidebunt . De mendacio , de periculofo ,
noxio , affiduoque juramento , et obfcoenis
turpibufque canticis , omnibus Chriftianis in-
tellegendum et obfervandum eft ut fummo-
pere ab his fe caveant , ne his ftudentes per
neglegentiam detrimentum fuarum patiantur
animarum . Hæc igitur que breviter præmiffa
funt , primum adjuvante divina gratia a no-
bifmetipfis abdicando , formam et exemplum
alus præbere volumus , et fidelibus veftris hu-
militer innotefcere et fideliter denuntiare ne-
ceffario judicavimus . Sed et per parrochias
noftras omnes admonendo inftruere cupimus ,
ne quod abfit , per fuam ignorantiam et
noftram neglegentiam hujufcemodi mortiferis
fubjaceant vitiis .
Quod taici uxores fola cauffa filiorum habere
debeant , & quod conjugium a Deo
eft inftitutum .
XXIII. Congeffimus etiam in opere con-
S. 371
ventus noftri nonnulla alia capitula ad lai-
corum fidelium obfervationem et falutem per-
tinentia, quorum hic omiffa prolixitate men-
tionem tantum facimus ; fcilicet quod nof
fe eos oporteat conjugium a Deo effe confti-
tutum et quod non fit cauffa luxuriæ , fed
cauffa potius filiorum appetendum , et ur
virginitas , ficut doctores noftri tradunt , uf-
que ad nuptias fit cuftodienda , et ut uxo-
res habentes neque pellicem neque concubi-
nam habere debeant ; quomodo etiam in ca
ftitate uxores fuas diligere , eifque utpote vaſ
infirmiori honorem debitum debeant impen-
dere ; et quod commixtio carnalis cum uxo-
ribus , gratia fieri debeat prolis , non volu-
ptatis ; et qualiter a coitu prægnantium uxo-
tum viris abftinendum fit , nec non et qua-
liter menftruo tempore viris ab uxoribus fuis
abftinendum fit ; et quod nifi cauffa fornica-
tionis , ut Dominus ait , non fit uxor dimit-
tenda , fed potius fuftinenda ; et qued hi qui
cauffa fornicationis dimiffis uxoribus fuis alias
ducunt , Domini fententia adulteri effe no-
tentur ; five etiam qualiter incefta Chriftia-
nis cavenda fint , et quod loca Deo dicata
frequentius devotiufque a fidelibus ad Deum
exorandum fibique propitium faciendum fint
adeunda ; et quod in bafilicis Deo dicatis non
fit fabulis otiofis turpibufque et obfcœnis fer-
mocinationibus vacandum et negotia fecu-
laria publicaque placita habenda ; et quod
qui hæc in Ecclefiis Dei faciunt , majora fibi
peccata accumulent . De jufto judicio judi-
cando , et munerum acceptione cavenda . De
falfo teftimonio vitando
falfo teftimonio vitando , er de detractione
vitanda , nec non et de ceteris quæ longum
eft dinumerare . Sunt etiam alia plura flagi-
tia perneceffario corrigenda ; quæ nos ideo
hic inferere non neceffarium duximus quo
niam fatis evidenter in veftris Capitulis ea
comprehenfa effe fcimus , quæ vos veftra au-
&toritate et fidelium confultu per ftrenuos Mif-
fos veftros corrigenda effe cenfuiftis . Hæc nos
fideles et devotiffimi famuli et oratores ve-
ftri juxta parvitatem fenfus noftri , prout bre-
vitas temporis permifit , fecundum ſanctam
ordinationem veftram , de his quæ ad noftram
et confacerdotum fubje&
torumque noftrorum
correctionem & emendationem pertinere per-
fpeximus , nec non & de his quæ populis ne-
ceffario annuntianda & admonenda prævidi-
mus , illud etiam quod veftræ pietari depo-
fcendum modo judicavimus , pauca de mul-
tis quæ in noftris conventibus gefta funt ex-
cerpentes in unum redigendo fuccincte & or-
dinatim adnotavimus . Sed quamquam ordi-
ne præpoftero de his quæ præmiffa funt , ve-
ftro ardentiffimo defiderio prius fatisfacere
elegerimus , illud tamen quod in capite prius
ponendum fuerat , & ad veftram fpecialiter
perfonam minifteriumque pertinere cognovi-
mus " nullatenus oblivioni tradidimus ; fed
potius veftræ faluti profpicientes , nonnulla
capitula neceffaria fideliter collegimus , & vo-
bis familiariter admonitionis gratia porrigen-
da
 UM
372 CAPÍTULARI REGUM FRANCOR
da devovimus ; ut aperte atque diftin&te in-
fpiciendo , legendo , & audiendo veftra co-
gnofcere poffit follertia de quibus & pro qui-
bus in memoratis conventibus noftris , fecun-
dum virium poffibilitatem noftrarum , fideli-
ter egerimus .
De Regis vocabulo , & qualis effe
debeat ipfe .
XXIV. Ut quid Rex dictus fit , Ifidorus
in libro fententiarum fcribit . Rex enim , in-
quit , a recte agendo vocatur . Si enim pie
& jufte & mifericorditer agit , merito Rex
appellatur . Si his caruerit non rex fed
tyrannus eft . Antiqui autem ut idem If-
dorus in libro etymologiarum fcribit , omnes
Reges tyrannos vocabant . Sed poftea pie et
jufte et mifericorditer regentes Regis funt no-
men adepti ; impie vero , injufte , crudeliter-
que principantibus , non Regis , fed tyranni-
cum aptatum eft nomen . Unde et beatus Gre-
gorius ait in Moralibus : Viros namque fan-
tos proinde Reges vecari in facris eloquiis
didicimus > eo quod recte agant , fenfufque
proprios bene regant , & motus refiftentes fibi
rationabili difcretione componant . Recte igi
tur illi Reges vocantur qui tam femetipfos
quam fubjectos bene regendo pacificare nove-
runt . Ad quid etiam conftitutus fit Impera-
tor, Fulgentius in libro de veritate prædefti-
nationis et gratiæ fcribit : Clementiffimus quo-
que Imperator non ideo eft vas mifericordiæ
præparatum in gloria quia apicem terreni
principatus accepit , Jed inimperiali culmi-
ne recta fide vivat , & vera cordis humilita-
te præditus , culmen regia dignitatis fancte
religioni fubjiciat , fi magis in timore fervi-
re Deo quam in tumore dominari populo dele-
Eetur , fi in eo lenitas iracundiam mitigat ,
ornat benignitas poteftatem , fi fe magis di-
ligendum quam metuendum cunctis exhibeat ,
fi fubjectis falubriter confulat , fi juftitiam
fic teneat ut mifericordiam non relinquat , fi
præ omnibus ita fe fanctæ matris Ecclefiæ ca-
tholica meminerit filium , ut ejus paci atque
tranquillitati per univerfummundum prodeffe
fuum faciat principatum . Magis enim Chri-
ftianum regitur ac propagatur imperium dum
ecclefiaftico ftatui per omnem terram confuli-
tur quam cum in parte quacunque terrarum
pro temporali fecuritate pugnatur . Unde et
Ifidorus fcribit : Principes namque feculi non-
nunquam intra Ecclefiam poteftatis adeptæ
culmina tenent ut per eandem poteftatem di-
fciplinam ecclefiafticam munsant . Ceterum in
tra Ecclefiam poteftates neceffariæ non effent
nifi ut quod non prævalet facerdos efficere per
doctrina fermonem , poteftas boc imperet per
difcipline terrorem . Sæpe per regnum terre-
num cœlefte regnum proficit ; ut qui intra
Ecclefiam pofiti contra fidem & difciplinam
Ecclefie agunt , rigore Principum conteran-
tur , ipfamque difciplinam , quam Ecclefiæ
utilitas exercere non prævalet , cervicibus fu-
perborum poteftas principalis imponat , Salo-
U M
mon in proverbiis : Mifericordia & veritas
cuftodiunt Regem , & roborabitur clementia
thronus ejus.
De minifterio regali , quale fit .
XXV. Regale namque minifterium fpecia
liter eft populum Dei gubernare et regere
cum æquitate et juftitia , et ur pacem et con-
cordiam habeant ftudere . Ipfe enim debet
primo defenfor effe Ecclefiarum et fervorum
Dei , viduarum , orphanorum , ceterorumque
pauperum , nec non et omnium indigentium .
ipfius enim terror et ftudium hujufmodi , in
quantum poffibile eft , effe debet ; primo
ut nulla injuftitia fiat ; deinde , fi evenerit
ut nullo modo eam fubfiftere permittat , nec
frem delitefcendi five audaciam male agen-
di cuiquam relinquat ; fed fciant omnes quo-
niam fi ad ipfius notitiam pervenerit quip-
piam mali quod admiferint , nequaquam in-
correctum aut inultum remanebit , fed juxta
facti qualitatem erit et modus juftæ corre
& ionis . Unde oportet ut ipfe qui judex eft
judicum , cauffam pauperum ad fe ingredi
faciat , et diligenter inquirat , ne forte illi
qui ab eo conftituti funt , et vicem ejus age-
re debent in populo , injufte aut neglegen-
ter pauperes oppreffiones pati permittant .
Scire autem et unumquemque , cujuslibet fit
ordinis , oportet , quia fi de otiofo fermone
Deo rationem redditurus eft , multo magis de
minifterio fibi divinitus commiffo . De mi-
nifterio autem Regis ita Job loquitur : Cum-
que federem quafi Rex circumftante exercitu ,
eram tamen moerentium confolator; auris au-
diens beatificabat me , & oculus videns tefli-
monium reddebat mihi quod liberaffem pau-
perem vociferantem & pupillum cui non ef-
fet adjutor . Benedictio perituri fuper me ve-
niebat , & cor viduæ confolatus Jum . Jufti-
tia indutus fum , & veftivit me ficut vefti-
mento & diademate judicio meo . Oculus fur
спесо , & pes claudo , Pater erara pauperum
cauffam quam nefciebam diligentiffime in-
veftigabam . Conterebam molas, iniqui , & de
dentibus illius auferebam prædam . Salomon :
Rex qui fedet in folio judicii , diffipat omne
malum intuitu fuo . Item idem in libro Sa-
pientiæ : Diligite juftitiam qui judicatis ter-
ram fentite de Domino in bonitate , & in
fimplicitate cordis quærite illum , Item ibi :
Audite ergo Reges & intelligite , difcite ju-
dices finium terræ , præbete aures vos qui
continetis multitudines & placetis vobis in
turbis nationum , quoniam data eft a Domi-
no poteftas vobis & virtus ab altiffimo , qui
interrogabit opera veftra , & cogitationesferu
tabitur ; quoniam cum effetis miniftri ejus ,
non rectejudicaftis neque cuftodiftis legem ju-
fiitie , neque fecundum voluntatem Dei am-
bulaflis . Horvende cito apparebit vobis
Dominus quoniam judicium duriffimum in
bis qui præfunt fiet . Exigub enim concedi-
tur mifericordia ; potentes autem potenter ter-
menta
 ADDITION
menta patientur . Non enim fubtrahet perfo-
nam cujufquam Dominus nec reverebitur
cujufquam magnitudinem : quoniam pufillum
magnum ipfe fecit , & æqualiter pro omni-
bus cura eft illi . Extant & alia innumera
fanctarum fcripturarum teftimonia regio no-
mini & officio convenientia ; fuper quibus
colligendis veftra fancta devotio idcirco ma-
gnum nobis ademit laborem eo quod di-
vina gratia adeo tot virtutum prærogativis
veftrum repleverit animum & exornaverit
dignitatem ut non fit neceffe facerdotibus
Domini copiofioribus exemplis qualibet exag-
geratione veftrum animum onerare . Quare
Deo omnipotenti gratias uberrimas ac mul-
tiplices referimus qui ita vos pia religio-
ne , fancta devotione , benigna humilitate ,
amore juftitiæ , operibus mifericordiæ , cæte-
rarumque fanctarum virtutum perfectione fua
gratuita pietate ditavit ut merito ab omni-
bus amandi & imitandi fitis . Verum quod
fi hæc vobis cœlitus adtributa non fuiffent ,
cum temporali periculo propter auctoritatem
-minifterii noftri vos ad ea peragenda admo-
nere , immo admonendo exigere a vobis quo-
quo modo debueramus , vos e contra , pro-
pter divinum amorem & honorem , & ad-
monendo nos ad potiora provocatis , & pium
opportunumque adjutorium nobis ferre devo-
tiffime curatis . Proinde humillimis precibus
fpecialiter pietati veftræ fuggerimus ut bonum
quod cœpiftis , Deo opitulante indefinenter
perficere non gravemini , & in adimplendis
operibus juftitiæ & pietatis ac mifericordiæ
nullatenus deficiatis : quoniam non inchoan-
tibus , fed perficientibus , præmium æternæ
vitæ datur . Et juxta veritatis vocem : Qui
perfeveraverit ufque in finem , bicfalous evit
Quod in eligendis & conftituendis Ecclefiæ
rectoribus Regem magnam vigilantiam
adhibere oporteat .
XXVI. Iterum monendo magnitudini ve-
ftræ fuppliciter fuggerimus ut deinceps in bo-
nis paftoribus rectoribufque in Ecclefiis Dei
conftituendis magnum ftudium atque fuller-
tiffimam adhibeatis curam . Quia fi aliter
factum fuerit , & ordo ecclefiafticus fuam
non habebit dignitatem , & religio Chriftia-
na in multis labefactando damna detrimen-
ti fui patietur , & animæ veftræ , quod non
optamus , periculum generabitur .
De Abbatiffis conftituendis ,
XXVII. Similiter depofcimus ut in Ab-
batiffis conftituendis veftrum fpecialiter ca-
veatis periculum , ficut vobis fæpe eft admo-
nitum , & per divinam auctoritatem crebrius
manifeftatum .
De adjutoribus reipublicæ & miniftris
eligendis .
XXVIII. Sed & hoc obfecramus ut in
eligendis adjutoribus veftris & reipublicæ mi-
niftris , qui vice veftra populum Dei regere
Tom. III,
E S.A 373
& gubernare atque judicare debent , foller-
tiffimam providentiam habeatis , femper il-
lud attendentes quod in libro Exodi ad Moy-
fem dicitur : Provide , inquit , de omni po-
pulo viros prudentes & timentes Deum , in
quibus fit veritas , & qui oderint avaritiam ,
conftitue ex eis tribunos & centuriones &
quinquagenarios , qui judicent populum omni
tempore , Quicquid autem majus fuerit , ve
ferent ad te , & ipfi minora tantummodo ju-
dicent , leviufque tibi fit partito in alios one-
re . Si hoc feceris , implebis imperium Domi-
ni , præcepta ejus poteris fuftentare . Un-
de & in libro Deuteronomii : Judices , in-
quit , & magiftros conftitues in omnibus por-
iis tuis quas Dominus Deus tuus dederit ti
bi , per fingulas tribus tuas , ut judicent
populum jufto judicio , nec in aliquam par-
tem declinent . Item ibi : Dixique vobis in
illo tempore : Non poffum folus fuftinere vos ,
quoniam Dominus Deus vefter multiplicavit
vos , & eftis hodie ficut ftellæ cœli pluri-
mæ. Dominus Deus patrum veftrorum ad-
dat ad hunc numerum multa millia , & fa-
ciat vobis ficut locutus eft . Non valeo folus
veftra negotia fuftinere & pondus & jur-
gia . Date e vobis viros fapientes & gna-
ros & quorum converfatio fit probata in tri-
bubus veftris . Sed & in libro Paralipome-
non ita legitur : Conftituitque Rex Jojaphat
judices terræ in cunctis civitatibus juda mus
nitis per fingula loca . Et præcipiens judici-
bus Videte , ait , quid facitis . Non enim
hominis exercetis judicium , fed Domini ; Oʻ
quodcunque judicaveritis , in vos redundabit .
Sit timor Demini vobifcum , & cum diligen-
tia cuncta facite . Non enim eft apud Domi-
num Deum veftram iniquitas , nec perfona-
rum acceptio , nec cupido munerum . Roga-
mus etiam veftram pietatem propter divi-
nam mifericordiam , veftramque falutem , ac
totius populi utilitatem , nec non & regni
honorem atque ftabilitatem , ut veftra pietas
follertiffimam vigilantiam adhibeat quatenus
confiliarii & dignitatis veftræ miniftri , cu-
ftodefque animæ veftræ & corporis , qui de-
bent effe intra regnum aliis decus & boni-
tatis exemplum , & in exteris nationibus bo-
næ opinionis condimentum , caritatem , pa-
cem , atque concordiam omni fiimulatione
& calliditate poftpofita , adinvicem habeant ;
ut fecundum Dei voluntatem & veftram hò-
neftatem atque totius regni profectum com-
muniter decertent , & veri vobis adjutores
in omnibus concorditer exiftant . Tunc ete-
nim veri confiliarii verique adjutores veftri
et totius regni falubriter effe poterunt ', h
unanimes extiterint et invicem dilectionem
habuerint . Decet quippe ut facra domus ve-
ftra cunctis fpectabilis appareat et imitabi-
lis exiftat , et fama fuæ bonæ opinionis
five alios imperii veftri fubjectos , five ex-
teras nationes abundantiffime perfundat
Ubi igitur omnes diffenfiones et difcordiæ di-
rimenda , et omnis militia imperiali aucto-
Ii rita,
 374 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
ritate eft comprimenda , neceffe eft ut quod
in aliis corrigere decernit , in ea minime re-
periatur . Nam & hoc humiliter obfecrando
admonemus , ut liberos veftros , quos vobis
divina pietas largiri voluit , in timore Dei
jugiter diligenterque erudiatis , ficuti & faci-
tis & ut in mutuæ dilectionis caritate &
fraternitatis amore atque unanimitatis con-
cordia viciffim confiftant , fedula paternaque
admonitione infiftatis , & ne inlicitis actibus
creatoris fui offenfam incurrant , provida fol-
lertique circumfpectione nihilominus invigi
letis ; attendentes beatum Job , cujus ftudium,
ut Beatus Gregorius in Moralibus libris fcri-
pfit , circa filios erudiendos tale extitit ut
non folum eos exterius perfectos opere & fer-
mone efficeret ? verum etiam eorum corda
facrificii oblatione mundaret , Attendite et-
iam & David inftruentem Salomonem filium
fuum , de quo in primo libro Malachim le-
gitur : Ego, inquit , ingredior viam univerfæ
terræ. Confortare, & efto vir fortis , & ob-
ferva cuftodias Domini Dei tui , ut ambules
in viis ejus , & cuftodias ceremonias ejus
& judicia ejus & præcepta & teftimonia ,
ficut fcriptum eft in lege Moyfi . Et in libro
Paralipomenon : Tu autem, Salomon filimi ,
feito Deum patris tui , &fervi ei carde per-
fecto animo voluntario . Attendite etiam
Tobi , de quo legitur quod cum factus effet
vir , accepit uxorem Annam ex tribu fua ,
& genuit ex ea filium , nomen fuum impo-
nens ei , quem ab infantia timere Deum do-
cuit & abftinere ab omni peccato , Item idem
alloquens eundem filium fuum ; Omnibus , in-
quit , diebus vite que habeto Deum in men-
te , & cave ne aliquando peccato confentias ,
&prætermittas præcepta Dei noftri . Ex fub-
ftantia tua fac eleemofynam & noli averte-
re faciem tuam ab ullo paupere . Ita enim
fiet ut nec a te avertatur facies Domini .
Quomodo potueris , ita efto mifericors : & ce-
tera . Item paulo poft : Attende tibi , fili ,
ab omni fornicatione , & præter uxorem tuam
nequaquam patiaris crimen fcire . Superbiam
nunquam in tuo fenfu aut in corde dominari
permittas . Ex ipfa enim initiumfumpfit omnis
perditio. Et idem non poft multa : Confilium
femper a fapiente perquire , omni tempore be
nedic Deo, & pete ab eo ut vias tuas divi-
( 1 ) Benedicant eum . ) Hæc eft vera lectio ,
quam exhibet liber Tobia . Et tamen in co
dice Bellovacenfi legitur Deum . Antiqui libra-
rii in hunc errorem quandoque incidebant . In
capite primo regulæ Sancti Benedicti legitur ;
Ammonitionem pii patris libenter excipe & effi
caciter comple , ut ad eum per obedientia labo
rem redeas a quo per inobedientig defidiam recef-
Jeras . Ubi Turrecremata legit, ad Deum , In to-
mo tertio Monaftici Anglicani pag.208. col . 2.
fcriptum eft : Dirivante autem fanguine ejus .
ait ad Deum ; ubi manifeftum eft legi debere ,
ad eum. Sic nos olim in Notis ad Lupum
Ferrarienfem pag. 473. monuimus , apud eun-
dem Lupum legendum effe fcire eum pro eo
quod editum eft ſcire Deum . Apud Sanctum
gat , & omnia confilia tua in ipfo permaneant ,
Item idem : Audite ergo filii mei patrem ve-
frum , fervite Domino in veritate , & in,
quirite ut faciatis quæ funt placita illi ; &
filiis veftris mandate ut faciant juftitias&
eleemofynas , & ut fint memores Dei ,
benedicant eum ( 1 ) in omni tempore in ve
ritate & in tota virtute fua . His omnibus
prælibatis , notefcimus vobis quod ea que
in capitulis veftris nobis tractanda commifi-
ftis , fcilicet quid a Principibus & reliquo
populo vel ita ut divina auctoritas doceat
aut aliter teneatur , vel quid inde ex parte
aut ex toto dimiffum fit ut non teneatur ง
fatemur quia in his capitulis quæ fuperius
continentur , nec non & in his quæ præfen-
ti anno ( 2 ) confcribi & per Miffos veftros
eb vitia comprimenda per imperium veftrum
direxiftis multa demonftrata funt que a
paftoribus Ecclefiarum & a Principibus & a
reliquo populo hactenus neglecta extiterunt,
& aliter quam divina auctoritas fe habeat ,
in his eos egiffe & agere novimus . Sed fi
hæc noftra facerdotalis admonitio effectum
Deo operante per veftrum bonum ftudium
ab hinc obtinuerit credimus quod multa
quæ a multis aliter quam divina auctoritas
fe habeat dimiffa funt , quæ non tenebant ,
corrigentur , Nam & illud quod in eifdem
capitulis continetur ut manifeftum fieret
quæ cauffæ id effecerint ut facerdotes & Prin-
cipes a recto tramite deviaffent , exceptis
præmiffis capitulis in quibus , ficut dixi-
mus , multa negligebantur, fpecialiter tamen
unum obftaculum ex multo tempore jam ino-
leviffe cognovimus , id eft , quia & princi-
palis poteftas diverfis occafionibus interve-
nientibus fecus quam auctoritas divina fe
habeat, in cauffas ecclefiafticas profilierit , &
facerdotes partim negligentia partim ignoran-
tia in cupiditate , in fæcularibus negotiis &
follicitudinibus ultra quam debuerant fe oc-
cupaverint , & hac occafione aliter quam di-
vina auctoritas doceat , in utraque parte a-
&
tum extitiffe dubium non eft . Sed quia ,
Deo miferante , a progenitoribus & genitore
veftro & a vobis multa correcta gratulamur ,
fi ea quæ admonemus profperum fucceffum
habuerint , credimus quod ad perfectionis fta-
tum veftra intentio noftraque devotio , Deo
Coo-
Gregorium lib. 9. Indict, 4. ep. 49. legitur in
vulgatis editionibus : Omnipotenti Deo gratias
agite , & tanto vos Dei debitores effe cognofcite
quanto illafi ab bujus morbi contagione eo cu-
Rodiente manfiftis . At in optimo codice Colber
tino , itemque in Remenfi Sancti Remigii &
in Puteano recte fcriptum eft , & tanto ei vos
debitores effe cognofcite . Sunt permulta iftiufmo-
di in epiftolis Sancti Gregorii , quę fuo tempo-
re emendabuntur .
(2 ) Præfenti anno . ) Id eft anno pcccxx18,
quo habitum eft Concilium Parifienfe . Atta-
men hæc quoque repetuntur in Concilio fecun-
do Aquifgranenfi habito anno DCCCXXXVI. fed
defcripta ex iſto ,
 ADDITIONE
cooperante , pervenire poffit . Veruntamen
quia novimus ftatum hujus regni fub tali con-
ditione & tenore creviffe atque dilatatum ef- -dientia vel concordia
fe , & a prudentiffimis fanctifque prædecef-
foribus veftris , five fcilicet ab Epifcopis , fi-
ve a Principibus hanc cauffam ex toto cor-
rectam non fuiffe propter hæc quæ fuo tem-
pore dici poffunt , & pondus tantæ confide-
rationis parvitatis noftræ vires exceffit , quo-
niam nec otium nec fpatium temporis nec
plenitudinem confacerdotum noftrorum , fic
ut ipfa neceffitas expofcebat , habuimus , id-
co hæc congruentiori & aptiori tempori , vi-
ta comite fi Deus ita annuerit , tractanda
ac confideranda diftulimus quoniam tantæ
confiderationis perfectio indiget affenſu & ad-
ADDITIO
Ec capitula proprie funt ad Epifcopos vel ad ordines quofque ecclefiafticos perti-
H nentia ; quæ non folum obfervare , fed etiam fibi fubjectis vel commiffis facienda
perdocere debent .
INCIPIUNT CAPITULA ET EORUM TEXTUS .
De rebus Ecclefiæ .
·I, Uia juxta fan&torum patrum
traditionem novimus res Ec-
clefiæ vota effe fidelium , pre-
tia peccatorum , & patrimo-
Q nia pauperum , cui non fo-
'lum habita confervare , ve-
ve-
rum etiam multa , Deo opitulante , confer-
re optamus ; tamen ut
ut ab
ab ecclefiafticis de
de
non dividendis rebus ullius Ecclefiæ fufpicio-
nem dudum conceptam penitus amoveremus ,
ftatuimus ut neque noftris neque filiorum &
Deo difpenfante fuccefforum noftrorum tem-
poribus qui noftram vel progenitorum no-
ftrorum voluntatem vel exemplum imitari
voluerint nullam penitus divifionem aut
jacturam patiantur . Supra I. c. 77.
Ut Epifcopi per electionem cleri & populi vite
merito & fapientiæ eligantur
II. Sacrorum canonum non ignari , ut in
Dei nomine fancta Ecclefia fuo liberius po-
tiretur honore , adfenfum ordini ecclefiaftico
præbuimus , ut fcilicet Epifcopi per electio-
nem cleri & populi fecundum ftatuta cano-
num de propria diocefi , remota perfonarum
& munerum acceptione , ob vitæ meritum
& fapientiæ donum eligantur , ut exemplo
& verbo fibi fubjectis ufquequaque prodeffe
valeant . I. c. 78.
De canonica profeſſione a multis deturpata .
III. Quia vero canonica profeffio a mul-
tis , partim ignorantia , partim defidia , de-
honeftabatur , operæ pretium duximus , Deo
annuente , apud facrum conventum ut ex di-
&tis fanctorum patrum , velut ex diverfis pra-
Tom. III,
S. 375
jutorio Principum & multitudine atque de-
votione nec non & ftudio facerdotum & obe-
populi & congruentia
loci temporifque fpatio . Porro de epifcopali
libertate , quam Deo annuente veftroque ad-
miniculo fuffragante adipifci ad Dei fervitium
peragendum cupimus , fuo in tempore vobis
dicenda atque vobifcum conferenda referva-
vimus , quatenus ita fit , ut & nofmet ipfos
falvare , populoque nobis fubjecto utiliter pro-
deffe , atque pro vobis & ftabilitate imperii
veftri liberius valeamus exorare & de ve-
ftris obfequiis & regni adjutorio folatium de-
bitum minime fubtrahatur , fed , fi poffibile
fuerit , potius augeatur ,
TERTIA .
tis , quofdam vernantes flofculos carpcndo
tractando in unam regulam Canonicorum &
Canonicarum congerere , & Canonicis vel
fanctimonialibus fervandam contradere ur
per eam canonicus ordo abfque ambiguitate
poffit fervari . Et quoniam illam facer con-
ventus ita etiam laudibus extulit ut ufque
ad unum iota obfervandam percenferet , fta-
tuimus ut ab omnibus in eadem profeffione
degentibus indubitanter teneatur et modis
omnibus five a Canonicis five a fanctimo-
nialibus canonice degentibus deinceps obfer-
vetur . Sed er de Ecclefiarum honore , quo-
modo , Deo adjuvante , quantum in nobis
eft , vigeat , fimiliter in fubter adnotatis ca-
pitulis infertum effe dinofcitur . I. c. 79.
Quod Epifcopi in Longobardia pofiti ab
eis quos ordinabant facramenta &
munera exigere folerent .
IV. De Epifcopis vero in Longobardia
conftitutis , qui ab his quos ordinabant fa-
cramenta et munera contra divinam et ca-
nonicam auctoritatem accipere vel exigere
foliti erant , modis omnibus inhibitum eft
ne ulterius fiat ; quia , juxta facros canones,
uterque a gradu proprio talia facientes deji-
ci debent . I. c. 91 .
De capitulis quæ de inceftis nuptiis &
aliis cauffis agenda effent .
V. Nonnulla vero capitula , ficut de in-
ceftis nuptiis , nec non & de Ecclefiis quæ
inter coheredes dividuntur , & tali occafione
proprio honore carent , five de his Ecclefiis
quæ nimium rebus propriis funt adtenuatæ
vel certe de his rebus quæ nuper neceffitate
compellente a nonnullis Ecclefiis funt abla
Ii 2 tæ ,
 376 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
tæ ? & fi qua funt alia five in ecclefiafticis
five in publicis rebus emendatione digna , quæ
temporis brevitate efficere nequimus , in tan-
tum differendum illud dignum judicavimus
donec , Domino favente confulto fidelium
facultas nobis id efficiendi ab eo tribuatur .
Inventa vero , ut Deo opitulante effectum
obtineant per tempora , hic inferenda cen-
fuimus . I. c. 104.
De cauffa monachorum , quibus eligendi fibi
Abbates licentia data fit ex fe ipfis .
VI, Monachorum fiquidem cauffam qua-
liter , Deo opitulante , ex parte difpofueri-
mus , & quomodo conftitutum fuerit , ex fe
ipfis fibi eligendi Abbatis licentiam dederi-
mus , & qualiter Deo opitulante quieti
vi- 1 videamur deftruere quod ædificatum eft . Si
vere propofitumque fuum indefeffe cuftodire
valeant ordinaverimus , in alia fcedula dili-
genter adnotari fecimus , & ut apud fuccef-
fores noftros ratum foret & inviolabiliter
confervaretur confirmavimus . I. c. 81 .
De his qui a proprio Epifcopo non acci-
piunt chrifma .
VII. Si quis de alio chrifmate quam de
illo novo quod proprii Epifcopi largitione
vel conceffione accipit baptizare , nifi præoc-
cupante morte, tentaverit , pro temeritatis
aufu ipfe in fe fuæ damnationis protuliffe
fententiam manifeſtatur ,
Ut nullus nifi juſto judicio expolietur .
VIII. Non eft privilegium quo fpoliari
poffit jam nudatus . Ideo , nifi jufto judicio
decernente , nullus expolietur .
De eo qui poft veritatem repertam aliquid
deinceps difcutit .
IX. Quisquis enim poft veritatem reper.
tam aliquid ulterius difcutit , mendacium quæ-
rit . Idcirco ab omnibus caute agendum eft .
De cauffis que lege non continentur a judi-
→ cibus ecclefiafticis minime judicandis .
X. Ut nullæ cauffæ a judicibus ecclefiafti-
cis audiantur quæ legibus non continentur ,
vel quæ prohibitæ effe nofcuntur .
De converfatione accufati vel accufatoris .
XI. Quærendum eft in judicio cujus fit
converfationis & fidei is qui accufat & is qui
accufatur . VII. c. 110.
De his qui Chriftiani nominis bonorem
neglexerunt .
XII. Ut accufandi vel teftificandi licentia
denegetur qui Chriftianæ religionis & nomi-
nis dignitatem neglexerint . VII. c. 427.
Ut oblationes in domibus ab Epifcopis vel
Presbyteris non fiant .
XIII. Quod non oporteat in domibus obla-
tiones celebrari ab Epifcopis vel a Presby-
teris .
Quod pofteriore pacto omne pactum
diffolvatur .
XIV . Omne pactum pofteriori diffolvitur
pacto . Homo vero liber ftatum fuum & pe-
jorare & immeliorare poteft . Vide fupra lib.
7. cap. 335.
+
De accufatoribus de inimici domo
prodeuntibus .
XV. Accufatoribus de inimici domo pro-
deuntibus non eft credendum .
De fratrum provifione , ne invationabi-
liter fiat .
XVI. Ita confulendum eft fratribus ut non
enim quod ædificavi deftruo , prævaricatorem
me ipfe conftituo ,
De Clericis qui in feditione arma volentes
fumpferunt .
XVII . Clerici qui in quacunque feditione
arma volentes fumpferint , reperti , amiffo or-
dinis fui gradu , in monafterium pœnitentiæ
contradantur . VII. c. 217.
Quod lex Imperatorum non fit fupra
legem Dei .
XVIII. Lex Imperatorum non eft fupra le-
gem Dei , fed fubtus .
De confeffione peccatorum in oratione Deo
cotidie agenda .
XIX. Quod confeffia peccatorum , exce-
pta ea quæ facerdotibus ad confilium acci-
piendum Deumque placandum fit , Deo fre-
quenter in oratione fit facienda . VII. c. 385.
Quod fpiritalis examinet omnia , & ipfe a
nullo examinetur .
XX . Spiritalis judicat omnia . Ipfe autem
a nemine judicatur .
Ut tempore menftruo ab uxoribus abftineatur .
XXI. Quod tempore menftruo omnino ab
uxoribus fit abftinendum . VI. c. 235.
De his qui erga Epifcopos vel erga actores
Ecclefiae aliquam querelam juftam
babuerint .
XXII. Si qui erga Epifcopum vel actores
Ecclefiæ quamlibet querelam habere juftam
fe crediderint , non Primates aut alios a-
deant judices, priufquam ipfos conveniant fa-
miliariter , non femel , fed fæpiffime , ut ab
eis aut fuam juftitiam aut juftam recipiant
excufationem . Si autem fecus egerint , ab
ipfis & ab aliis communione priventur , tan-
quam Apoftolorum patrumque aliorum con-
temptores , de quibus ait Propheta : Erunt
quafi non fint , & peribunt viri qui contra-
dicunt vobis . VII. c. 350.
De
 ADDITIONE
De poteftate ligandi mque folvendi conceffa
Jacerdotibus à Chrifto .
XXIII. Quod noffe oporteat laicos facer-
dotibus ligandi atque folvendi poteftatem a
Domino effe collatam , & quod eorum mo-
nitis parere atque excommunicationi humili-
ter fubcumbere debeant .
Ut Presbyteri qui fine præcepto Epifcoporum
ad externas Ecclefias tranfierint ,
a communione fufpendantur .
XXIV. Presbyteri qui fine juffione pro-
prii Epifcopi de Ecclefiis ad alias Ecclefias
migraverint , tamdiu a communione habean-
tur alieni , quandiu ad eafdem redierint Ec-
clefias in quibus primitus funt inftituti , VI.
c. 85.
De eo qui fibi judicem contrarium fenferit ,
XXV. Si quis judicem pro quibufcunque
cauffis adverfum fibi fenferit , aut habuerit
forte fufpectum , vocem appellationis exhi-
beat . VII. c. 240, & infra Addit. IV. cap.
18, & feq.
De pace concordia & unanimitate .
XXVI. Ut pax & concordia fit atque
unanimitas in populo Chriftiano . Quia unum
Deum patrem habemus in cœlis , & unam
matrem Ecclefiam , unam fidem , unum ba-
ptifmum , ideo in una pace & in unanimi-
tate concorditer vivere debemus , fi ad unam
veram hereditatem regni coeleftis cupimus
pervenire : quia non eft diffenfionis Deus ,
fed pacis , ut ipfe ait : Beati pacifici , quo-
niam filii Dei vocabuntur . VI. c. 373 .
De poteftate Epifcoporum pro rebus ecclefia-
fticis , ac de convenientia Epifcoporum
cum laicis .
XXVII . Ut Epifcopi poteftatem habeant
res ecclefiafticas prævidere , regere , & gu-
bernare , atque difpenfare fecundum canonum
auctoritatem . Volumus ut & laici in eorum
minifterio obediant Epifcopis ad regendas Ec-
clefias Dei , viduas & orphanos defenfandes ,
& ut obedientes fint eis ad eorum Chriftia-
nitatem fervandam . Et Epifcopi confentien-
tes fint Comitibus & judicibus ad juftitias
faciendas . Et ut nullatenus per aliquorum
mendacium , vel falfum teftimonium , neque
per perjurium , aut per præmium , lex jufta
in aliquo depravetur . V. c. 182 ,
De injuria Epifcopi & letania fubverfa .
XXVIII. Si quis Epifcopo vel aliis mini-
ftris intra Ecclefiam injuriam fecerit , jube-
mus eum tormentis fubje& tum in exilio mo-
ri. Sed & fi ipfa fancta oratoria vel divina
minifteria conturbaverit , vel letaniam ever-
terit , capitali periculo fubjaceat . Sin autem
contumeliam tantum fecerit , tormentis &
exilio tradatur . VI. c. 129.
Tom. III.
S. 377
De decimis .
XXIX. Admonemus atque præcipimus ut
decima Deo omnino dari non neglegatur ,
quam Deus ipfe * fibi dari conftituit : quia ti-
mendum eft ut quifquis Deo fuum debitum
abftrahit , ne forte Deus per peccatum fuum
auferat ei neceffaria fua . V. c. 154.
Ut Ecclefia pacem habeant .
XXX. Reum confugientem ad Ecclefiam
nemo extrahere audeat , neque inde donare
ad pœnam vel ad mortem , ut honor Dei
& fan&torum ejus confervetur . Sed rectores
Ecclefiarum pacem & vitam ac membra eis
obtinere ftudeant . Tamen legitime compo
nant quod inique fecerunt . V. c. 155.
nant quod
De inteftato Epifcopo .
XXXI. Si quicunque ex gradu ecclefiafti
co fine teftamento & fine cognitione difcef-
ferit , hereditas ejus ad Ecclefiam ubi fervi
vit devolvatur . Similiter de fanctimonia-
libus ,
Iterum de pace Ecclefiarum ,
XXXII. Præcipimus ut in Ecclefiis aut
in domibus Ecclefiarum vel atriis placita fe-
cularia minime fiant . V. c. 156.
De beneficiis ecclefiafticis .
XXXIII. Quicunque beneficium ecclefia-
fticum habent , ad tecta Ecclefiæ reſtauran-
da vel ipfas Ecclefias emendandas omnino
adjuvent & nonam & decimam reddant .
V. c. 158. & infra c. 100.
De ordinibus facris .
XXXIV. Lector , Subdiaconus , Diaconus ,
Presbyter , fi clericatus honorem contempfe-
rint , curiali conditioni cum fuis facultatibus
fubjiciantur . VI. c. 128.
De oblatione & pace in Ecclefia facienda ,
XXXV. Oblationem quoque & pacem in
Ecclefia facere jugiter admoneatur populus
Chriftianus ; quia ipfa oblatio fibi & fuis ma-
gnum eft remedium animarum & in ipfa
pace vera unanimitas & concordia demon
ftratur . V. c. 160.
Ut malum ebrietatis omnino vitetur .
XXXVI. Magnum malum ebrietatis , un-
de omnia vitia pullulant , modis omnibus ca-
vere præcipimus . Qui autem hoc vitare no-
luerit ? excommunicandum effe decrevimus
ufque ad emendationem congruam . V. cap.
162.
De multitudine Clericorum .
XXXVII . Ne paffim Epifcopus multitu-
dinem Clericorum faciat , fed fecundum me-
ritum vel reditum Ecclefiarum numerus mo-
deretur . VI. c. 127.
Ii 3 De
 ARIUM
378 CAPITUL REGUM FRANCO
De fpiritualibus filiolis ,
XXXVIII, Præcipimus ut unufquifque com-
pater vel proximi fpiritales filiolos fuos ca-
tholice inftruant , V. 163.
Ut canticum luxuriofum circa Ecclefias
deferatur .
1 De eo qui contra canonica ftatuta egerit ,
XXXIX. Canticum turpe atque luxurio-
fum circa Ecclefias agere omnino contradi-
cimus : quod ubique vitandum eft . V. cap.
164.
Quales fint Clerici ,
XL. Nemo fiat Clericus nifi qui bonum
teftimonium habet & litteratus eft . VI. c.
126.
De Epifcopis Abbatibus , ut ante ſe
joca turpia fieri nom permittant ,
XLI. Ut Epifcopi & Abbates ante fe jo-
ca turpia facere non permittant ; fed paupe-
res & indigentes fecum ad menfam habeant ,
& lectio divina ibi perfonet , & fumant cibum
cum benedictione & laude Dei fecundum
Apoftolum : Sive manducatis ,, five bibitis ,
omnia in laudem Dei facite .
De juftis judiciis ab Epifcopis agendis ,
XLII. Ut Epifcopi judices ( 1 ) judicia ju-
fta difcernant . Quia funt quædam modo ju-
dicanda , quadam Dei judicio refervanda .
Scriptum eft enim ; Nolite judicare anțe tem-
pus , quoadufque veniat Dominus , qui
inluminabit abfcondita tenebrarum , ma-
nifeftabit confilia cordium . Et tunc laus erit
unicuique a Deo . Et illud memores fint : In
quo enim judicio judicaveritis , judicabitur
de vobis .
De Clericis qui de Ecclefia defiftunt .
XLIII. Clericis de Ecclefia defiftentibus
& aliis in loco revocatis , fi redierint diſceffi ,
nil eis præftetur . Hoc vero quod difceden-
tes reliquerunt , non in uſu rectorum , fed
fuccedentibus cedat . VI. c. 125 .
De monachorum & Canonicorum militia
cum confilio utiliter implenda .
XLIV . Ut monachi & Canonici pleniter
confilium habeant qualiter Deo militare ani-
mafque eorum melius valeant cuftodire ; ne
propter aliquam neceffitatem occafionem qua-
rant vagandi , & inter ipfos propter hoc lo-
cus tentandi detur diabolo .
Viduas in delitiis non oportere vivere .
XLV. Ut viduæ non fint in delitiis , fed
fecundum Apoftolum fub poteftate Epifcopi
vivant , ficuti decet .
( 1 ) Ut Epiſcopi judices . Ita legitur in tri-
bus antiquis exemplaribus . In Tiliano vero
fcriptum eft : Ut Epifcopi & judices . Sic etiam
UM
R
Ut Clerici non habeant actiones feculares .
XLVI. Clericus vel monachus neque exa
tor publicarum rerum , neque conductor
aut vectigalium vel curationis domus vel
procurator litis , vel fidejuffor in salibus cauf-
fis fiat. VI. c. 124.
XLVII. Si quis contra hæc ftatura fece-
rit , fi Epifcopus eft , omnes res ejus ex qua-
cunque cauffa vel perfona , five ante epifco
patum , five poftea ad eum pervenerint , Ec-
clefiæ fuæ eas vindicare fancimus . Si vero
Clerici ibi hoc fecerint , peenam pecunia-
rum , quam Epifcopus exiftimaverit exige
re , Ecclefiæ vindicandam . Hi vero qui actio-
nes fuas eis commiferunt , vel fidejuffores eos
pro fupradictis cauffis acceperunt , nullam
contra Ecclefiam vel adminiftratores ejus ?
vel adverfus ipfas perfonas quos crediderunt ,
habeant actionem . Si vero quis eos pro pu-
blico debito vel exactione crediderit vel
fidejuffores receperit , de fubftantia fifci de-
bitum compellatur exfolvere . VI. c. 124.
De eo qui ves Ecclefiæ per falſam precariam
vel fraudem adipifcitur .
XLVIII. Ut fi quislibet hominum res Ec-
clefie per mendacia vel mala ingenia in pre-
cariam fibi adquirere & habere voluerit , &
poft factas precarias eadem mendacia ad au-
res ejufdem rectoris Ecclefiæ delata fuerint ,
ipfa Ecclefia
ipfa Ecclefia res fuas
fuas , quæ ei mendaciter
abftractæ fuerunt , pleniter abfque ullius con-
tradictione omnimodis recipiat . Ille vero qui
res fuas per eadem mendacia , propter cupi-
ditatem ipfius precariæ , eidem Ecclefiæ tra-
didit , fimili modo in fuam recipiat domi
nationem ,
Quod antiquus mos pœnitendi , qui juxta
canonicam auctoritatem agendus eft,
jam ab ufu recefferit .
XLIX. Modo pœnitentiam agere juxta an-
tiquam canonum inftitutionem in plerifque
locis ab ufu receffit et neque excommuni-
candi neque reconciliandi antiqui moris or-
do fervatur ; ut a Domno Imperatore impe-
tretur adjutorium qualiter , fi quis publice
peccat , publica multetur pœnitentia , ut fe
cundum ordinem canonum pro merito fuo
quis excommunicetur et reconcilietur ,
De Clerico ad tutelam vocato ,
L. Si Epifcopus , Presbyter , Diaconus
Subdiaconus ad tutelam vel curationem vo-
centur , tantum munus adminiſtrationis in hoc
conceditur fufcipere ; fi tamen intra quatuor
menfes per competentem judicem in fcriptis
manifeftaverit quod hujufmodi munus fua fpon-
in Concilio Remenfi , ex quo caput iftud fum-
ptum eft, & apud Burchardum .
 ADDITIONE
te recepit . Et tunc circa aliam tutelam præ-
judicium non patiatur ,
conftitutis
Ecclefiis in rebus propriis
De Ecclefiis
inter beredes divifis.
LI. Perlatum ad nos eft ( 1 ) quod inter
heredes Ecclefiæ in rebus propriis conftitute
dividantur , et tanta per eandem divifionem
fimultas oriatur ut unius altaris quatuor par-
tes fiant , et fingulæ partes fingulos habeant
Presbyteros . Quod fine difcordia et fimulta
te nullo modo geri poteft . Unde nobis vi-
fum eft quod hujufcemodi Ecclefiæ inter he-
redes dividi non debeant . Et fi in conten-
tionem venerint , et fimultates inter eos fur-
rexerint , per quas facerdos fuo ibi officio
fungi non poffit , præcipiatur ab Epifcopo
civitatis , ut nullo modo ibi Miffarum fole-
mnia celebrentur donec illi ad concordiam
redeant et pari voto atque confilio Ecclefia
illa facerdotem canonice habeat , qui libere
fuum minifterium ibi peragere poffit .
De his qui bis aut ter ab Epifcopis confir
mantur , ignorantibus tamen eifdem
Epifcopis,
LII. Dictum nobis eft quod quidam de
plebe bis aut ter ab Epifcopis , ignorantibus
tamen eifdem Epifcopis , confirmentur . Un
de nobis vifum eft eandem confirmationem ,
ficut nec baptifmum , iterari minime debe-
re: quia qui bis vel amplius baptizantur
aut confirmantur , non feculo fed foli Domi-
no fub habitu regulari vel clericali religiofif,
fime famulari decretum eft ,
De Clericis ad tabulas ludentibus ,
LIII. Si quis Clericus ad tabulas ludat ?
vel fpectaculis adtendat , per tres annos a
facro minifterio prohibeatur . Et fi dignam
pœnitentiam fecerit , reconcilietur ,
De bis qui fervorum matrimonia dirimunt
LIV. Dictum eft nobis quod quidam le-
gitima fervorum matrimonia ( 2 ) poteftati-
va ( 3 ) quadam præfumptione dirimant
non adtendentes illud evangelicum : Quod
Deus conjunxit , bomo non feparet . Unde no-
bis vifum eft ut conjugia fervorum non di-
rimantur , etiamfi diverfos dominos habeant ;
fed in uno conjugio permanentes , dominis
fuis ferviant . Et hoc in illis obfervandum
eſt ubi legalis conjunctio fuit & per volun-
tatem dominorum .
(a ) Perlatum ad nos ef . ) Burchardus ca-
put iftud , quod eft fynodi fecunda Cabilonen-
fis , refert ex Concilio Mediomatricis . Vide
Notas ad Reginonem .
(2) Servorum matrimonia . ) V. Eginhardum
epiftola 53.
(3 ) Poteftativa . ) Lex Alamannorum cap.
a. S. 2. fupra manus poteftativa . Charta S. Galli
LXX. apud Goldaftum : manu poteftativa . Dona-
tiones Ecclefiæ Salisburgenfis apud Canifium
tomo vi. pag. 1660. Ruther Comes & Gerbolt
S. 379
De his qui pleniter peccata non confitentur .
LV. Sed & hoc emendatione indigere per-
fpeximus quod quidam , dum confitentur
peccata fua facerdotibus , non plene id fa-
ciunt . Quia ergo conftat hominem ex dua-
bus effe fubftantiis , anima videlicer & cor-
pore , & interdum animi motu interdum
carnis fragilitate peccatur , follerti indagatio-
debent inquiri ipfa peccata , ut ex utrif
ne debent
que plena fiat confeffio ; fcilicet ut ea confi-
teantur quæ per corpus gefta funt , & ea quibus
in fola cogitatione delinquitur . Inftruendus
eft itaque peccatorum fuorum confeffor ur
de octo principalibus vitiis fine quibus in
hac vita difficile vivitur , confeffionem faciat ;
quia aut cogitatione , aut , quod eft gravius,
opere , eorum inftinétu peccavit . Odium
etenim , invidia , fuperbia , vel certe huju-
fcemodi anime peftes tanto periculofius læ
dunt quanto fubtilius ferpunt .
De fantis Ecclefiis .
LVI. Nullus fub Romana ditione confti-
tutæ Ecclefiæ , vel Sinodochiæ , vel mona-
fteriorum rectores ? earum rem immobilem
nequaquam liceat alienare , id eft , agrum ,
domum , mancipium , panes civiles , neque
creditori obligare . ( Alienatio enim eft ven-
ditio , donatio , permutatio , emphyteufeos
perpetuus contractus ) omnes omnino con-
venit ut fe ab hujufcemodi alienatione ab-
ftineant . Tabellio vero qui talia inftrumen-
ta confcripferit , perpetuo exilio tradatur
Magiftratus vero judices , qui talia inftru-
menta conſenſerint , & dignitatem & facul-
tates amittant . II. 6. 29.
De bis qui folummodo confiteri Deo peccata
debere dicunt .
LVII. Quidam Deo folummodo ( 4 ) con-
fiteri debere dicunt peccata , quidam vero
facerdotibus confitenda effe percenfent . Quod
utrumque non fine magno fructu intra fans
tam fit Ecclefiam , ita duntaxat ut & Deo ,
a quo remiffio eft peccatorum , confiteamur
peccata noftra , & cum David dicamus : De-
lium meum cognitum tibi feci , & injufti- "
tiam meam non abfcondi . Dixi , confitebor
adverfus me injuftitias meas Domine ; & vu
remififti impietatem peccati mei . Et fecun-
dum Apoftoli inftitutionem confiteamur al-
terutrum peccata noftra , & oremus pro in-
vicem ut falvemur . Confeffio itaque quæ
Deo
nobiles viri ac poteftativi . Et paulo poft : nobiles
poteftativi homines . Item pag. 1661. ad viros
mobiles & poteftativos .
(4) Quidam Deo folummodo . ) Vide epifto-
lam 71 Alcuini , quam recte Duchefnius mo-
nuit datam effe ad eos qui in provincia Go-
thorum habitabant, cum in editione Canifii le-
geretur Scotorum . Nam in codice Sancti Galli ,
ex quo Canifius illam edidit , diferte fcriptum
eft Gothorum . De provincia Gothorum five Go-
chia dictum eft fupra .
 380 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM

Deo fit , purgat peccata . Ea vero quæ fa- tate , fed ejufdem cibi aut porus percepero-
cerdoti fit , docet qualiter ipfa purgantur
ne , in tantum delitiis fuis indulgent ut de-
peccata . Deus namque falutis & fanitatis au- litiofius , his interdictis , aliorum ciborum vel
tor & largitor plerunque hanc præbet fuæ potionum appetitu vivere cognofcantur . Spi-
potentiæ invifibili adminiftratione , plerum- ritalis autem abftinentia , quæ in poenitenti-
que medicorum operatione . bus potiffimum vigere debet , & quorundam
ciborum ac potionum perceptiones & defi-
Quod perfonarum acceptio in omnibus cavenda
derium fugere debet . Ille inquam , ille ma-
fit judiciis . .
gis parfimoniæ fervire cenfendus eft qui fi-
LVIII. Quia igitur , Apoftolo teftante , bibi non folum quarundam
non folum quarundam rerum perceptio-
rerum perceptio-
non eft perfonarum acceptio apud Deum , & nes fed delectationes corporis penitus inter-
in omnibus judiciis cavenda eft , multo ma- dicit ,
gis in hoc pœnitentiæ judicio præcaveri de-
bet ut nullus facerdotum umquam aut gra- De his qui ex induftria peccant ,
tia aut odio alicujus perfonæ fecus judicer LXI. Sed nec hoc prætereundum putamus ,
(
quam quod in canonibus facris } invenerit , quod quidam ex induftria peccantes , pro-
aut quod illi fecundum fan& tarum fcriptura- pter eleemofynarum largitionem ( 1 ) quandam
rum auctoritatem & ecclefiafticam confuetu- fibi promittunt impunitatem . Eleemofyna
dinem rectius vifum fuerit . Si ergo medici , enim extinguit peccata , juxta illud : Ignem
qui corporibus medicinam inferre conantur , ardentem extinguit aqua , & eleemofyna ex-
nequaquam propter perfonæ cujuslibet acce- tinguit peccata , fed ea quæ aut neceffitate ,
ptionem his quos fanare cupiunt , cauterio
aut quæ cafu , aut qualibet fiunt fragilitate .
aut ferro aut duris aliis quibuslibet rebus Ea vero quæ ex induftria ad cujuslibet libi-
parcunt , multo magis his obfervandum eft , dinem explendam idcirco fiunt ut eleemofy-
qui non corporum , fed animarum medici nis redimantur , nequaquam eis redimi pof-
exiftunt . Neque penfanda eft poenitentia funt : quia qui hoc perpetrant , videntur

quantitate temporis , fed ardore mentis &
mortificatione corporis . Cor autem contri-
tum & humiliatum Deus non fpernit .
De monachis & fanctimonialibus ,
LIX. Nemo audeat monachum vel fan-
Яtimoniales feminas ad civile judicium accu-
fare , fed ad Epifcopum . Et ipfe ex lege
vel canonibus confentaniam fententiam pro-
ferat . Hæc omnes Epifcopi cuftodiant , &
omnes Præfecti Romani , & Prætores popu-
li , & provinciarum Præfides , ut curent ci-
tius monachorum & fanctimonialium lites di-
rimere . Si quis hanc conftitutionem viola-
verit , in magiftratu pofitus , decem libra-
rum auri pœna multabitur . Si exfecutor eft ,
in catenis Ecclefiarum recludatur , poenas
luiturus , & officium perdat . V. c. 378 .
Deum mercede conducere , ut eis impune
peccare liceat . Non ergo idcirco quis pec-
care debet ut eleemofynam faciat ; fed ideo
eleemofynam facere debet quia peccavit .
Mentem enim & corpus , quæ libido traxit
ad culpam , afflictio & contritio debet re-
ducere ad veniam ,
De monacbo qui monafterium fuum
dimiferit .
LXII. Si monachus monafterium fuum di-
miferit , omnia bona ipfius , & quæ in mo-
nafterio introduxit , & quæ non introduxit ,
dominio monafterii fint , & ipfe officio Pra-
fidis fervire cogatur . Si vero monachus ad
alium monafterium migraverit , fubftantiam
ejus prius monafterium poffideat , & in alio
monafterio ipfe non recipiatur . V. c. 379.

Quod multi in pœnitentia delitiis Quod pœnitentia fecundum canonum ftatura

indulgeant . agi debeat ,

LX. Multi , quod non fine dolore dicen-
dum eft , in pœnitentia non tam peccati re-
miffionem quam temporis conftituti expe-
tant expletionem . Et fi carnium & vini
ufus eis interdictus eft , mutata , non volun-
LXIII. Modus autem pœnitentiæ peccata
fua confitentibus aut per antiquorum cano-
num inftitutionem ( 2 ) , aut per fanctarum
fcripturarum auctoritatem , aut per ecclefia
fticam confuetudinem , ficut fuperius dictum
eft ,

( 1 ) Propter eleemofynarum largitionem . ) San-
tus Fulgentius in libro de Trinitate : Nam qui
& mandatum prædicant ut nullus eleemofynam faciat
fibi peccata impune videntur committere dumfor-
taffe aliquas eleemofynas in pauperes faciunt , mul-
tum falluntur . Nefciunt enim quod opus miferi-
cordia primum fit fe ipfum Deo offerre , & fic
in alio mifericordiam facere . Ergo facienda funt
eleemofyna , fed ante Junt vitia relinquenda . In-
fignis eft locus ex homilia incerti auctoris in
vetuftiffimo codice Ms. Sancti Galli . Nam qui
pro laude bumana , inquit ille , eleemofynam fa-
cit , & teftimonium inde quærit, ei audire de-
ledat , mercedem a Deo non fpetet , quia in ifta
vita laudem recepit . Unde funt alii perverfi &
iniqui qui contra animas fuas & contra Domini
nifi coram teftibus . Et fi aliquis fine teftibus elee-
mofynam fecerit , in lege fua babere dicunt quod
eam poffent requirere , Abfit , fratres , ifta de-
mentia ut fe tollant a lege Chrifti , qui illos re-
demit , & contra Deum contra animas fuas
faciant , & aliam legem plus quam iftam teneant .
Vide Salvianum in libro primo adverfus ava-
ritiam pag. 230. in fecunda editione noftra .
(2 ) Per antiquorum canonum inflitutionem . )
Vide Concilium Parifienfe fextum lib . 1. cap .
32.34. & quæ fupra a nobis adnotantur ad ca-
put 379. libri feptimi .
 ADDITIONE S. 381

eft , imponi debet , repudiatis ac penitus eli-
minatis libellis quos poenitentiales vocant ;
quorum funt certi errores , incerti auctores ;
de quibus rite dici poteft : Mortificabant ani-
mas que non moriebantur , & vivificabant
· animas que non vivebant . Qui dum pecca-
tis gravibus leves quofdam & inufitatos im-
ponunt pœnitentiæ modos , confuunt pulvil-
los , fecundum propheticum fermonem , fub
omni cubito manus , & faciunt cervicalia
irritam fieri debere omnes uno confenfu de-
crevimus ,
De monachis laicis .
LXVI. Si monachus laicus factus fuerit ,
honore & cingulo expolietur , & res ejus
monafterio adjiciantur . Quod fi monafti-
cam vitam reliquerit , Præfes provincia eum
teneat , & taxcotas vel curiæ fuæ connu-
meret .

fub capite univerfæ ætatis ad capiendas

animas .
Quod quidam Presbyteris abfque confenfu
Epifcoporum Ecclefias dent vel
auferant .
LXIV . Inventum eft quod multi arbitrii
fui temeritate , & , quod eft gravius , ducti
cupiditate , Presbyteris quibuslibet abfque
confenfu Epifcoporum Ecclefias dant vel au-
ferunt . Unde oportet ut , canonica regula
ſervata , nullus abfque confenfu Epifcopi cui-
libet Presbytero Ecclefiam det. Quam fi in-
jufte adeptus fuerit , hanc non fine culpa
fua coram Epifcopo canonica feveritate a-
mittat .
De Scottis qui fe Epifcopos effe dicunt , &
quofdam abfque licentia dominorum
fuorum ordinant .
LXV. Sunt in quibufdam locis Scotti ( 1 ) ,
qui fe dicunt Epifcopos effe ( 2 ) , & inul-
tos neglegentes abfque licentia dominorum
fuorum five magiftrorum Presbyteros & Dia-
conos ordinant . Quorum ordinationem , quia
plerunque in Simoniacam incidit hærefem ,
& multis erroribus fubjacet , modis omnibus
De his qui in coena Domini euchariftiam
neglegunt .
LXVII. In cœna Domini a quibufdam
perceptio euchariftiæ neglegitur . Quæ quo-
niam in eadem die ab omnibus fidelibus ,
exceptis his quibus pro gravibus criminibus
inhibitum eft , percipienda fit , ecclefiafticus
ufus demonftrat ; cum etiam poenitentes ea-
dem die ad percipienda corporis & fanguinis
dominici facramenta reconciliat ,
Quod infirmi & ægroti oleo benedicto
perunguendi fint .
LXVIII. Secundum beati Jacobi Apoftoli
documentum , cui etiam decreta patrum con-
fonant , infirmi oleo , quod ab Epifcopis be
nedicitur , a Presbyteris ungi debent . Sic
enim ait : Infirmatur aliquis in vobis . In-
ducat Presbyteros Ecclefiæ , & ovent Super
eum , unguentes eum oleo in nomine Domi-
ni ; & oratio fidei faluabit infirmum , &
allevabit eum Dominus . Et fi in peccatis
fit , dimittentur ei . Non eft itaque parvi-
pendenda hujufmodi medicina , quæ animæ
corporifque medetur languoribus .
De

( 1 ) Scotti . ) Concilium apud Celichuth cap. Ecclefias ex integro reconfecrare , baptizatos chrif-
5. Ut nullus permittatur de genere Scottorum in mate pfeudoepifcopi non rebaptizare , fed tantum
alicujus diocefi facrum fibi minifterium ufurpare . confirmare , fimiliter ordinatos non reordinari , fed
Capitula Theodori Archiepifcopi Cantuarien- folummodo inter ordinandos ftare ad ordinationem ,
fis in tomo nono Spicilegii Dacheriani pag. 59, per folam manus impofitionem recipere benedi
cap. 80. Qui ordinati funt a Scotorum aut Bri aionem . Evo Bonifacii VIII . cum quidam in
tonum Epifcopis , qui in Pafcha & in tonfura adu- Alamannia promotus effet ad facros ordines a
nati Ecclefia catholica non funt , iterum ab Epi- quodam pfeudoepifcopo vagante , injunctum eft
fcopo catholico manus impofitione confirmentur . Pre-alii Epifcopo a Sede apoftolica, ut fi conftaret
ceptum Ludovici Pii Imp. pro monafterio Lan- ordinatorem non fuiffe Epifcopum , ei eofdem
deveneci apud Bollandum tom. I. Martii pag, ordines conferret , quia nec conferre crdinem nec
260. Cognofcentes quia ab Scotis five de conver- ordinis characterem potuit qui pontificali officio mi-
fatione five de tonfione capitum accepiffent , dum nime fungebatur , ut legitur in formulario pœ-
orde totius fante apoftolica arque Romana Ec- nitentiariæ Benedicti XII. quod alias laudavi-
clefie aliter fe habere dignofcitur . Vide canones mus ex codice Mf. bibliothecæ regiæ . Anno
Hibernenfes in eodem tomo Spicilegii editos MCCCXC. in civitate Trajectenfi quidam lacer-
lib. 50. cap. 6. fimul cum laudato Theodori dos de ordine fratrum Minorum , qui fe dice-
capitulo , ex quibus explicantur quæ hic Ludo- bat Epifcopum Lavarenfem , per aliquot annos
vicus ait de Scotis . Nova collectio formularum officia illic epifcopalia complevit , in eadem dio-
cap. 15. ut Efcotus mentit . cefi confecrando Ecclefias , altaria , calices , ve-
(2 ) Se dicunt Epifcopos effe . ) Ifti circumcelfies Jacras , etiam conferens ordines minores
liones variis temporibus turbarunt ordinem in majores . Tandem compertum eft , Deo difponen-
Ecclefia conftitutum . Cofmas Pragenfis in li- te , ipfum effe falfum Epifcopum . Quapropter qui-
bro fecundo chronica Bohemorum extremo dam jacerdotum electorum ab eodem ordinato-
narrat memorabilem hiftoriam impoftoris cu- rum , dimittentes fatum fpiritualem , acceperunt
jufdam nomine Ruperti , qui fe dicebat Cavel- uxores , permanferunt in ftatu feculari . Ceteri
lonenfem Epifcopum , & plurimas ordinationes vero , quibus ftatus clericalis non di plicuerat ,
fecit in Bohemia . Cum is detectus fuiffet , & ab aliis veris Epifcopis recordinati Junt . Hæc
falfum Epifcopum effe conftaret , Bohemi le- Joannes a Leidis refert in libro 31. Chronici
gatos miferunt ad Clementem III . Papam , ejus Belgici cap. 43. Vide Cironium lib. 1. obfer-
confulentes auctoritatem quid fit opus fadu rerum vationum juris canonici cap. 13. & Notas no-
in difcrimine tanto . Quibus ille remandans juffit ftras ad Gratianum .
 382 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De fponfo vel fponfa in monafterio
ingreffa.
LXIX. Si fponfus vel fponfa intraverit in
monafterium , id quod arrarum nomine da-
tum eft , in fimplum tantum reddatur .
De locis in quibus Miſſe celebrande funt ,
LXX. In quibus locis & quo apparatu
Miffarum follemnitates , exceptis bafilicis ,
celebtari debeant , & utrum celebrari de-
beant , in Concilio Laodicenfi ita fcribitur :
Quod non oporteat in domibus oblationes cele-
brari ab Epifcopis vel Prebyteris .
De bis que ad aurium & oculorum perti-
nent oblectamentum , quæque facer-
1 clefiæ fecundum canonicam inftitutionem ,
dotes vitare debent .
LXXI. Quæcunque ad aurium & ad ocu-
lorum pertinent inlecebras , unde vigor ani-
mi emolliri poffe credatur , ut de aliquibus
generibus muficorum aliifque nonnullis rebus
fentiri poteft , ab omnibus Dei facerdotes fe
abftinere debent : quia per aurium oculo-
rumque inlecebras vitiorum turba ad animum
ingredi folet . Hiftrionum quoque turpium &
obfcœnorum infolentias jocorum & ipfi ani-
mo effugere ceterifque facerdotibus effugien-
da prædicare debent ,
De Ecclefia ædificanda .
LXXII. Nemo Ecclefiam ædificet ante-
quam civitatis Epifcopus veniat & ibidem
crucem figat publice . Et ante præfiniat qui
ædificare vult quid ad luminaria & ad cu-
ftodiam & ftipendia cuftodum fufficiat . Et
faca donatione , fic domum ædificet , V.
c. 382.
Ut facerdotes a ludis fecularibus fe
caveant .
LXXIII. Sacerdotibus non expedit fecula-
ribus & turpibus quibuslibet intereffe jocis .
Venationes quoque ferarum vel avium mi-
nime fectentur .
De Presbyteris & Diaconibus , ut Epifco
porum fuorum in bonis operibus ve-
ftigia fectentur .
LXXIV . Presbyteri quoque & Diaconi in
omnibus bonorum operum exhibitionibus fui
Epifcopi veftigia fectentur , & in bonorum
morum probitate , quæ Epifcopo obfervanda
funt , eadem & fibi obfervanda effe cogno-
fcant .
De eo qui in domo fua oratorium fecerit .
LXXV. Qui in domo fua oratorium ha-
buerit , orare ibi poteft . Tamen non audeat
in eo facras facere Miffas fine permiffu Epi-
fcopi loci illius . Quod fi fecerit , domus il-
lius fifci viribus addicatur . Præfectus præto-
rii , qui hoc cognovit , & non prohibuit ,
librarum auri multabitur . V. c. 383 .
(1 ) Ut decima. ) Conftitutionem iftam Rha-
banus defcripfit in Concilio Moguntino anni
Quantam cur am Epifcopi circa indigos
babeant .
LXXVI. Epifcopi quidem maximam cu-
ram & follicitudinem circa pauperes habeant ,
& res ecclefiafticas Ecclefiis collatas cauta
circumfpe&
tione difpenfent , quafi Dei mini-
ftri , non quafi turpis lucri gratia feétatores .
Illis itaque utantur , non ut propriis , fed ut
fibi ad difpenfandum commiffis .
De erogatione Epifcopi in pauperibus &
familia Ecclefiæ .
LXXVII. Quod liceat Epifcopis , præfen-
tibus Presbyteris & Diaconibus , de thefauro
Ecclefiæ familiæ & pauperibus ejufdem Ec-
juxta quod indiguerint , erogare .
De Diaconiffa.
LXXVIII. Si Diaconiffa nupferit , gladio
ultoris fternatur , & facultas ejus Ecclefiæ ubi
fervivit addicatur . Corruptores earum fimi-
liter puniantur . Bona vero eorum fifci viri-
bus vindicentur .
De Presbytero non ordinando ante legitimum
tempus .
LXXIX. Presbyterum ordinari non debere
ante legitimum tempus , hoc eft , trigefimum
ætatis annum . Sed priufquam ad confecra-
tionem presbyteratus accedat , maneat in epi-
fcopio difcendi gratia officium fuum tamdiu
donec poffint & mores & actus ejus ani-
madverti . Et tunc fi dignus fuerit , ad fa-
cerdotium promoveatur
De Epifcopis , qualiter parrochias fuas
diligenter perfcrutentur .
LXXX. Ut unufquifque Epifcoporum par-
rochiam fuam diligenter perfcrutari nitatur ?
ne aliquis Presbyter ab alterius parrochia in
fuam commigrans officium celebrare præfu-
mat fine litteris commendatitiis , ficut clima
multis in locis actum effe repertum eft .
De religiofa muliere decepta .
LXXXI. Si quis rapuerit vel follicitave
rit vel corruperit religiofam feminam , bona
amborum Ecclefia vindicet in qua talis mu-
lier habitavit . Ipfi tamen periculo capitali
fubjiciantur . Quod fi hæc mulier non con-
fenfit , cum fuis rebus monafterii cautioni
tradatur . Si vero liberos habet , pars legi-
tima eis refervetur . Quod fi intra annum
poft cognitum tale fcelus a religiofis laicis
non vindicetur , Comes privatarum hoc no-
ftro fifco addicat . Si vero Præfes provinciæ
vindictam tali crimini imponere neglexerit ,
cingulo careat , & quinque libras auri fifci
viribus dare compellatur . V. c. 385.
Ut decimæ femper confulto Epifcoporum
difpenfentur .
LXXXII . Ut decimæ ( 1 ) quæ fingulis
da-
DCCCXLVII. C. 10.
 1 ION
ADDIT
dabuntur Ecclefiis , per confulta Epifcopo-
rum a Presbyteris ad ufum Ecclefiæ & pau-
perum fumma diligentia difpenfentur .
Ne quilibet Presbyter de titulo minore ad
majorem tranfeat .
LXXXIII. De titulo minori ad majorem
migrare nulli Presbytero licitum fit , fed in
co permaneat ad quem ordinatus eft, Quod
fi inventus fuerit contra ftatuta id facere ,
cadem feriatur fententia qua & Epifcopus
qui de minori ad majorem tranfmigraverit
fedem ,
De blafphemia in Deum .
LXXXIV. Si quis quolibet modo blafphe
miam in Deum jactaverit , a Præfecto Ur-
bis ultimo fupplicio fubjiciatur . Qui vero
talem cognofcens non manifeftaverit , fimili-
ter coerceatur . Si Præfectus Urbis hæc pu-
nire neglexerit , poft Dei judicium noftram
indignationem incurrat . VI, c, 101,
De viduis juvenibus ne cito velentur .
LXXXV, Ut juvenes viduæ cito nequa-
quam velentur , ufque dum probetur illarum
religio , & bona ab eis nota fit converfatio ;
ne forte de eifdem dici poffit ab Apoftolo :
Quæ autem in delitiis funt , viventes mor-
tuæ funt .
Ut Comites & judices Epifcopis fuis confen-
tiant , ipfique eos bonorifice recipiant .
LXXXVI, Comitibus , judicibus , reliquo-
que populo expedit ut fuis fint Epifcopis
confentientes & obedientes propter Dei amo-
rem fuique gradus honorem , & femper ab
eis utile querant confilium , illorumque falu-
bria non fpernant monita , fed intenta cor-
dis aure audiant , Similiter vero & Epifcopi
prædictas perfonas humiliter fufcipiant , ho-
norificeque erga eas in omnibus agant , &
fic fe mutuis fublevare ftudeant confolatio
nibus .
De berede , fi quippiam difpofitione non
implet .
LXXXVII. Si heredes juffa teftatoris non
impleverint , ab Epifcopo loci illius omnis
res que his relicta eft auferatur eum fructi-
bus et ceteris emolumentis , ut vota defun-
Ati impleantur ,
Ut Comites & judices viles perfonas non
admittant ad teftimonium .
LXXXVIII. Summopere admonendi funt
Comites et judices ne viles et indignas per-
fonas coram fe permittant ad teftimonium ac-
cedere ; quoniam multi funt qui perjurare pro
nihilo ducunt , in tantum ut pro unius diei
fatietate aut pro quolibet parvo pretio ad
juramentum conduci poffint , animafque fuas
perjurio perdere minime formidant . Quam
ob rem tales nequaquam ad quodlibet tefti-
monium admittendi funt . Et hoc notandum ,
E S. 383
quod non folum illi qui perjurant , fed etiam
qui perjuris confentiunt, fimili plectendi funr
damnatione .
Ut nullus Chriftianus munera exigat pro
quolibet placito .
LXXXIX. Nullus Chriftianus pro quoliber
placito vel judicio a qualiber perfona mune-
ra exigere aut accipere debet , quoniam id
divina fcriptura multis in locis magna inter-
a
dicit auctoritate , teftante fcriptura , quæ it:
Munera excæcant oculos fapientium , &fub-
vertunt verba juftorum .
De rebus que paganis non conceduntur ,
XC. Non liceat Chriftianis Judæorum ne-
que paganorum vel hæreticorum res emphy-
teofeos vel conductionis titulo habere , neque
fuornm fimiliter eis accommodare .
De placitis fecularibus , ne in Ecclefia fiant ,
XCI. Placita quidem fecularia in Ecclefiis
vel in atriis Ecclefiarum a Comitibus Vica-
riifque ufque modo multis in locis habita ne
ultra fiant interdicendum eft cum auctoritate
dominica , qui expulfis de templo negotiato
ribus adferit debere domum Dei domum effe
orationis ,
De inceftuofis , parricidis , atque homicidis ,
XCII. Inceftuofi , parricida , homicida
multi apud nos , heu proh dolor , reperiun-
tur . Sed aliqui ex illis facerdotum nolunt
admonitionibus aurem accommodare , volen-
tes in priftinis durare criminibus : quos opor-
tet per fecularis potentiæ difciplinam a tam
prava confuetudine coerceri , qui per faluti-
fera facerdotum monita noluerint revocari :
quorum aliquos jam excommunicavimus . Sed
illi hoc parvi pendentes , in eifdem perdura-
runt criminibus . Quam ob rem veftra decer-
nat manfuetudo quid de talibus deinceps agen
dum fit . II. c . 43.
De magicis artibus & incantationibus .
XCIII. Admoneant facerdotes fideles popu-
los ut noverint magicas artes incantationefque
quibuslibet infirmitatibus hominum nihil pof-
fe remedii conferre , non animalibus languen-
tibus , claudicantibufve , vel etiam moribun-
dis quicquam mederi , non ligaturas offuum
vel herbarum cuiquam adhibitas prodeffe , fed
hæc effe laqueos & infidias antiqui hoftis ,
quibus ille perfidus genus humanum decipere
nititur ,
Ne nomen Dei in vanum jurando affumatur ,
XCIV . Omnes homines admonemus ne
per fingula verba , quafi ad confirmationem
fuæ affertionis , nomen Domini in vanum
affumant , quod ipfe Dominus interdicit fa-
ciendum , ubi ait : Ne affumas nomen Dei
tui in vanum . In vanum etenim nomen
Dei affumitur quando aliquis ad fingula ver-
ba quibus vult ut fibi ab alio credatur >
Deum
 384 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
Deum omnipotentem teftem rei de qua ait
invocat , eumque fibi ita effe adjutorem fi-
cut ea vera funt quæ loquitur . Nam & ipfe
Dominus in evangelio hoc modo prohibens
omne genus juramenti , Nolite , inquit , omni-
no jurare neque per cœlum , neque per ter-
vam , neque per caput tuum . & cetera .
De laicis , ne munera a Presbyteris exigant .
XCV. Ut laici omnino a Presbyteris non
audeant munera exigere propter commenda-
tionem Ecclefiæ : quia propter cupiditatem
plerumque a laicis talibus Presbyteris Eccle-
fiæ dantur qui ad peragendum facerdotale of
ficium indigni funt . V. c. 148 .
De pace & concordia ,
XCVI. De pacis bono atque concordia
ut ab omnibus omnino indifrupta teneatur
inter Epifcopos & Comites , inter Clericos
& monachos , & omnem populum Chriftia-
Rum ,? ut beatus Apoftolus Paulus docuit di-
cens : Sectamini caritatem & fanctimoniam ,
fine qua nemo videbit Deum . Et idcirco
quidquid illud eft quod nos ad veræ pacis
Atudium & caritatis perfectionem provocat ,
totis viribus noftris fectandum eft , quicquid
nos vero ab illa disjungit , ut venenum mor
tiferum a nobis cavendum eft
De Comitibus & judicibus , ut obedientes
fint fuo Epifcopo .
XCVII. Ut Comites & judices reliquufque
populus obedientes fint Epifcopo , & invi-
cem confentiant ad faciendas juftitias , &
munera pro judicio non accipiant , nec fal-
fos teftes , ne per hoc pervertant judicia ju / CIV. Omnes noffe volumus quod inceſti
ftorum , quia fcriptum eft : Juftitia elevat non fint legitimi heredes , fed infamia fine
gentem , injuftitia vero miferos facit populos .
Et Pfalmifta Beati qui cuftodiunt judicium
faciunt juftitias in omni tempore .
Ut Epifcopi femel in anno parrochias fuas
circumeant .
XCVIII . Unufquifque Epifcopus femel in
anno circumeat parrochiam fuam . Noverint
fibi curam populcrum ( 1 ) & pauperum in
protegendis ac defendendis impofitam . Ideo-
que dum confpiciunt judices ac potentes pau-
perum oppreffores exiftere , prius eos facer-
dotali admonitione redarguant . Et fi con-
tempferint emendari , corum infolentia Re-
gis auribus intimetur ; ut quos facerdotalis
admonitio non flectit ad juftitiam , regalis
poteftas ab improbitate coerceat .
(1 ) Populorum , Hac lectio conftans eft in
veteribus libris & in Concilio Arelatenfi VI.
ex quo caput iftud defcriptum eft . Arbitror
tamen legi debere pupillorum . Simile mendum
extat in capite 36. legis Alamannorum §. 3. ubi
pro eo quod antiqui codices & editiones refte
habent , nec maledicant Ducemnec populum terra ,
1
De chrifmate a Presbyteris cuftodiendo fub
figillo .
XCIX . Ut Presbyteri fub figillo cuftodiant.
chrifma , & nulli fub prætextu medicinæ vel
fub cujuslibet rei donare præfumant . Genus
enim facramenti eft , & non ab aliis nifi a
facerdotibus contingi debet . Quod fi fece-
rint , honore priventur . V. c. 145. Capit . I.
a. 813. c. 17.
De his qui beneficium babent de rebus
Ecclefiæ .
C. Ut quifquis beneficium de rebus Eccle-
fiæ habet , ad tecta ejufdem Ecclefiæ reftau
randa vel ad ipfas Ecclefias ædificandas omni-
no adjuvent . Supra c. 33.
De eo qui infamis furto efficitur ,
1
CI. Furti quocunque genere condemnatus
infamis efficitur .
De eo qui abfens fuerit minime damnando ,
CII. Jubemus in cauffa capitali ut abfens
nemo damnetur ; quia neque abfens per alium
accufare aut accufari poteft . VII. c. 204.
354
De omnibus poffeffionibus a præceptore
poffeffori reddendis .
CIII. Omnes poffeffiones & omnia fibi ſu,
blata , atque fructus cunctos ante litem con-
teftatam præceptor poffeffori reftituat ,
* In ifto loco defunt quædam capitula .
De inceftis , quod non fint legitimi beredes .
notatæ utræque perfonæ , Ideoque proximo-
rum copula vel ftupra , quafi quædam tur-
piffima peftis , cavenda eft : quoniam inceſti
ufque ad canonicam feparationem Ecclefiæ
que per publicam pœnitentiæ fatisfactionem
magis inter energumenos vel audientes quam
inter Chriftianos catholicos utrique cum omni-
bus fuis funt habendi . VI. c. 410.
Ut liceat litigatori vitiatam cauffam appella-
tionis remedio fublevare ...
CV. Judices obfervare debent ut liceat li
tigatori vitiatam cauffam appellationis reme-
dio fublevare , & appellatores nec in carce-
rem redigant nec a militibus faciant cuftodi
ri . Sed agendum negotium fuum liberi ob-
fervent ; nec etiam in fupplicium deftinatis
appellandi vox denegetur . VII. c. 251 ,
De
in codice Puteano fcriptum eft pupillum terra .
In codice Burchardi Talonico lib. 19. cap. 18.
legitur pupillos pro pulvillos . Alibi vidimus
Apoftolos pofitum fuiffe pro populos . Quod ideo
obfervamus ut hinc colligi poffit voces iftas fre
quentibus mutationibus fuiffe obnoxias ,
 ADDITIONE
De oratione obedientis .
CVI. Sciendum fane eft omnibus quia ci-
tius exauditur una obedientis oratio quam de
cem millia contemptoris .
Ut unaquæque provincia a judicibus
propriis judicetur ,
CVII. Præcipimus ut non degradetur una-
quæque provincia , fed apud femetipfam ha-
beat judices Epifcopos , Et quicunque cauffam
habuerit , a fuis judicibus judicetur , & non Juftitiam difcite qui habitatis terram . Et ,
ab alienis , id eft , a fuæ juftis judicibus pro- quod avertat Deus a nobis , idem Propheta
vinciæ , & non ab externis , nifi fuerit ap- dicit ; Zelus adprehendit populum_inerudi-
pellatum ,
Quod unumquemque jufte & pie vivere
oporteat .
CVIII. Notum effe omnibus volumus quam
jufte , fobrie , quam etiam pie vivere de
beant . Jufte enim vivere oportet fecun-
dum fermonem dominicum præcipientem ;
Luceat , inquit , lux veftra coram hominibus ,
ut videant opera veftra bona & glorificent
patrem veftrum qui in cœlis eft, Hoc eft ,
Sic jufte vivite ut filii lucis nominari valea-
tis . Quod vero fobrie vivere debear quifque
monet evangelium dicens : Videte ne graven-
tur corda veftra in crapula & ebrietate &
curis bujus vita , Pie etiam vivere vel pa-
tienter monet Paulus exhortando dicens : In
omni patientia & doctrina . Et cum pietate
regere domum monet . Et ne ipfa pietas in-
difcreta videatur , præmittit fententiam di
cens : Argue cum omni imperio ,
P
De grafie prolatore , ut eam adfirmet .
CIX. Statutum eft ut fcripturam prolator
adfirmet . Nam fi is qui fcripturam protulit ,
ejus non adftruxerit veritatem , ut falfitatis
reum effe retinendum . VII. c. 254.
Quod facerdos in habitu religionis perfifte
re debeat .
CX. Studendum fane omnibus eft ut in
habitu religionis quifque facerdos permaneat ,
& ore prophetico fibimet præcipi conftat di-
cente : Clama , ne ceffes ; quafi tuba exalta
ocem tuam. Quando dixit , Clama , ne cef
Jes, omne tempus exclufit ; quod nemo po-
Tom. III.
( 1 ) Præbenda . ) Præceptum Ludovici Pii pro
monafterio S. Dionyfii apud Doubletum pag.
740. ad præbendam famulorum illis fervientium
de fecale modia nongenta . Charta Caroli Calvi :
ibidem pag. 782. villulas quafdam ad præben-
das illorum Canonicorum ibi Deo fervientium .
Alia eujfdem pag. 798. ad præbendas famulo-
rum fibi fervientium . Charta LXX. Sancti Galli
apud Goldaftum , data regnante in Germania
Ludovico Pii filio : Et fi illa Diotpirt illam tra-
ditionem fibi placitatam dimittere voluerit , tunc
ad cellam Ratpoti locum & præbendam quafi unus
monachusjuxta facultates loci illius babeat . Hinc-
marus apud Flodoardum lib. 3. cap. 28. fcribit
Lantardo cuidam facerdoti , quod fi ad locum
S. 385
teft excufate . Etenim de libris officialibus ,
ut novimus , patet ratio : quia nequaquam
corporeo ufu hæc requirenda ab illis erant
qui fpiritaliter vivebant , dicente graphopfal-
mo : In me funt , Deus , vota tua , quæ red-
dam laudationes tibi . Nos tamen , qui in
medio pofiti fumus , fcilicet inter fpiritalem
& corporalem intellectum , in omnibus exhi-
beamus nofmetipfos ficut Dei miniftros , ut
non vituperetur minifterium noftrum , & pro-
pheticum fermonem impleamus dicentem :
tum . Et iterum alius Propheta : Sacerdotes
ignoraverunt intelligentiam . Et idem Pro-
pheta : Sacerdotes non dixerunt , ubi eft Do-
minus? tenentes leges meas , nefcierunt
me . Qua ergo fronte , qua confcientia facer-
dotem nominari fe fatetur quem Dominus
per Prophetam nefcire fe dicit ?
De eo qui cauffam habuerit , ut a propriis
Epifcopis judicetur ,
EXI. Quicunque cauffam habuerit , a pro-
priis judicibus judicetur ; & non ad alienos
cauffa vagandi & proterviæ , dimittens fuam
patriam , tranfeat , fed apud Metropolitanum
& reliquos Epifcopos fuæ provinciæ judi-
cetur ,
De Canonicis Clericis qui in civitatibus vek
in monafteriis degunt .
CXII. Volumus atque præcipimus , ficu
fynodali atque canonica auctoritate a pafto
ribus fanétæ Ecclefiæ fæpiffime admoniti fu
mus , ut Canonici Clerici , qui in civitatibus
vel in monafteriis degunt , qui beneficia ha-
bent unde victum & veftitum habere pof-
funt , ut hoc juxta Apoftolum contenti fint ,
& ftipendia fratrum , unde pauperiores & hi
qui affidue in prædictis locis Domino famu-
lantes excubant , atque ibi affiduum divinum
explent officium , nequaquam affumant aut in
fuis ufibus convertant . Scimus enim quia
abfque periculo atque difpendio animarum
fuarum hoc nullatenus facere poffunt . Si quis
hæc ftatuta contempferit , utrifque careat ,
id eft , & beneficio & præbenda ( 1 ) ; atque
K k fi gra
fuum redire voluerit , el , mox ut venerit , ca-
nonicam præbendam & ordinem priftinum inter
fratres concedet , id eft , fue canonica locum
ut legitur in epiftola Hincmari Laudunenfis ad
Remenfem qua edita eft in tomo fecundo ope-
rum Remenfis pag . 340. Polypticus Sancti Re-
migii fcriptus , ut opinor , tempore Hincmari :
Facit fuo feniori tempore meffis dies tres cum præ-
benda fibi data . In Capitulari Caroli M. de vil-
lis fuis cap. so. de dominica accipiat provendam .
Hinc provendarii in ftatutis antiqnis Abbatiæ
Corbejenfis , quos tamen vir clariflimus Da-.
cherius interpretatur eos effe qui Gallice Pour
voyeurs dicuntur a providendo . Provendarii
inquam dicti funt a provenda five præbenda ..
Quod
 386 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
fi gradibus fruitur ecclefiafticis , ipfis pri-
vetur ,
De communicatione Ecclefiæ cum nibil ba-
bentibus
CXIII, Quod habet Ecclefia , cum omni-
-bus nihil habentibus habet commune ; nec
aliquid inde eis qui fibi de fuo fufficiunt con-
venit erogare ; quando nihil aliud fit haben,
tibus dare quam perdere ,
De bis qui fua poffident , & fibi aliquid
dari volunt .
CXIV. Nec illi qui , fua poffidentes , da-
ri fibi aliquid volunt , fine grandi peccato
fuo unde pauper victurus erat accipiunt
De damnatis nuptiis .
CXV. Si quis viduam uxorem duxerit , &
poftea cum filiaftra fua fornicatus fuerit , feu
duabus fororibus nupferit , aut fi qua duobus
fratribus nupferit , feu cum patre & filio ,
tales copulationes anathematizari , nec un-
quam amplius conjugio copulari , fed fub
magna diftrictione fieri . VI. c. 168,
Ne proprius filius de baptifmo fufcipiatur ,
CXVI. Nullus igitur proprium filium vel
filiam de fonte baptifmatis fufcipiat , nec fi-
liolam nec commatrem ducat uxorem , nec
illam cujus filium aut filiam ad confirmatio-
nem tenuerit . Ubi autem factum fuerit , fe
parentur , V. c. 167.
De fubintroductis mulieribus ,
CXVII , Omnibus igitur Clericis feminam
fecum in domibus fuis habere ultra licentiam
canonum firmiter fit contradi&
tum ,
Iterum de pace Ecclefiarum .
CXVIII. Præcipimus ut in Ecclefiis aut
in domibus Ecclefiarum vel atriis placita fe-
cularia minime fiant . Supra lib. 4. cap. 28,
Add. III. 6. 329
De fugitivis Clericis .
CXIX. Unufquifque Epifcopus in fua par
rochia diligenter Presbyteros vel Clericos in-
quirat unde fint . Et fi aliquem fugitivum
invenerit , ad fuum Epifcopum redire faciat ,
V. c. 149.
Quid fint letaniæ ,
CXX. Letaniæ autem Græco nominę ape
pellantur , quæ Latine dicuntur Rogationes .
Inter letanías autem & exomologefim hoc
differt , quod exomologefis pro fola peccato-
Quod colligitur manifefte vel ex ipfo initio eo-
rundem ftatutorum : Ifi funt provendarii qui
omni tempore qualiter & pleniter in noftris die-
bus elle debent . Et fi unus ex eis mortuusfuerit ,
fatim alter reftituendus eft, ut ille numerus fem
per fit plenus , & nullus amplius in illo numero
addatur , Statuitur itaque illic de certo numero
rum confeffione aguntur ; letaniæ vero , quæ
indicuntur propter rogandum Deum & im-
petrandam in aliquo mifericordiam ejus . Sed
nunc jam utrumque vocabulum fub una de-
fignatione habetur ,
De Clericis injufte tonforatis,
CXXI. De Clericis vero hoc ftatuimus
ut hi qui hactenus inventi funt five in cas
nonico five in monachico ordine tonforati
fine eorum voluntate , fi liberi funt , ut ita
permaneant . Et deinceps cavendum eft ur
nullus tondatur nifi legitima ætate fponta-
neaque voluntate , vel cum licentia `domi,
ni fui ,
De eo quid fit relinquere mundum ,
CXXII, Seculum autem relinquere eft ร
ficut Gregorius dixit , feculi voluptatibus con
traire , Hinc Paulus admonet dicens : Qui
emunt , tanquam non poffidentes ; & qui
utuntur hoc mundo , tanquam non utantur ,
Et Gregorius in libro paftorum ; Sic vobis
ea que fuppetunt exterius ferviant quatinus
Superna dilectionis ftudio animum non fle
Sant .
Quod inceftum committit qui fe confangui-
neæ fuæ ufque affinitatis lineam
conjungit.
CXXIII. Nullus fidelium ufque affinitatis
lineam , id eft , ufque in feptimam proge
niem , confanguineam fuam ducat uxorem
vel eam quoquo modo incefti macula pol-
luat . Si quis vero hoc fcienter temerare præ
fumpferit , fi liber fuerit , bannum noftrum 2
id eft , fexaginta folidos fifco noftro perfol
vat , & infuper canonice ut inceſtus luat
ac publice juxta canonicos gradus pœniteat ,
Si autem fervus vel ecclefiafticus fuerit , pu-
blice flagelletur ac decalvetur , & juxta Epi-
fcopi proprii juffionem pœnitentiam publice
& canonice gerat . Quod fi aliquis tam li-
ber quam fervus aut ecclefiafticus vel fifca-
linus Epifcopo proprio vel fuo facerdoti aut
Archidiacono inobediens vel contumax five
de hoc five de alio quolibet fcelere extite-
rit , omnes res ejus a Comite & a Miffo do-
minico ei contendantur ufque dum Epifco
po fuo obediat , ut canonice poeniteat . Quod
nec fe ita correxerit , & ad Epifcopum &
canonicam pœnitentiam venire diſtulerit , a
Comite comprehendatur , & in carcerem fub
magna ærumna retrufus teneatur , nec rerum
fuarum poteftatem habeat , quoufque Epifco-
pus jufferit . Quod fi Comes vel ejus mini-
fter hoc adimplere diftulerint , canonice ab
Epi-
Canonicorum , qui ultra centefimum & quin-
quagenarium excrefcere non poterat . Quis au-
tem exiftimare poffet centum quinquaginta vi-
ros ea tempeftate fuiffe in monafterio Corbe
jenfi , quibus unica cura effet ut providerent &
adminiftrarent ceteris quæ neceffaria effent ad
victum ?
 1
ADDITIONE S. 387

aut falutentur ab eis . Sed fi fuis facerdoti-

Epifcopo fuo vel a fuo miniftro excommu-
nicetur ; & ufque dum hæc pleniter adim-
pleat , femper communione catholicorum ca-
reat, ufque dum ipfi Epifcopo humanius er-
ga eum aliquid agere placuerit . Si vero ,
quod non optamus , ipfe Comes aur de præ-
dictis cauffis aut de ipfa excommunicatione
inobediens aut neglegens apparuerit , hono-
re comitatus pariter & communione careat ,
ufque dum ambo in noftram præfentiam ve-
niant ut nos illum epifcopali auctoritate
atque imperiali metu ita corrigamus ut ce-
teri timorem habeant , ne deinceps talia com-
mittere ullatenus audeant . VII. c. 432.
Ut incefti, quandiu in fcelere manent , non
fidelium Chriftianorum , fed tantum aut
gentilium aut catechumenorum vel energu-
menorum locum teneant ,
CXXIV. Inceſti , dum in ipfo deteftando
atque nefando fcelere manent , non inter
fideles Chriftianos , fed inter gentiles aut ca-
techumenos vel energumenos habeantur id
eft , cum Chriftianis non cibum fumant , non
potum , non in eodem vafculo edant aut bi-
bant , fed foli hæc faciant , Non ofculentur
bus inobedientes extiterint , & a tam nefan-
diffimo fcelere fe fegregare atque ad publi-
cam pœnitentiam redire noluerint , inter eos
habeantur qui fpiritu periclitantur immundo ,
vel etiam inter eos de quibus ipfa per fe Ve-
ritas ait : Si te non audierit , fit tibi ficut
ethnicus & publicanus . Nam cum fidelibus
non debent orare > nec in Ecclefiam intra-
re , fed ante januam Ecclefiæ excubare > &
intrantibus in eam atque exeuntibus ex ea ,
vultu in terra proftrato , veniam poftulare ,
& ut pro fe orare non dedignentur flagita-
re ; & lacrymis perfufi , vultu contrito , at-
que humiliato fpiritu femper omnibus appa-
rere ufque ad fatisfactionem Ecclefiæ & pro-
prii Epifcopi canonicam reconciliationem , &
ad priftinum inceftum nunquam redire , nec
fecularia negotia exercere , nec placitis aut
accufationibus vel teftimoniis intereffe " fed
crebris facerdotum precibus manufque Ponti-
ficis proprii impofitionibus , & eleemofyna-
rum largitionibus , atque ceterorum bonorum
operum exhibitionibus eos purgari fanarique
oportet . VII. c. 433 ,

ADDITIO QUARTA.

Equentia quædam Capitula ex fanctorum patrum decretis & Imperatorum edictis col-
S ligere curavimus , atque inter noftra capitula lege firmiffima tenenda generali conful
tu Erchembaldo Cancellario ( 1 ) noftro inferere juffimus .

Cl. Baluzius ex Codice Bellovac.

Hic defunt quædam capitula quæ in aliis libris inveniuntur . Quae ideo prætermifimus
quia in fine feptimi libri fuperius habentur inferta .

Ex facrarum inftitutione legum , libro XII.
capitulo X.
I. Uam fit extraneus a Chri-
ftianæ fidei regula qui fe de-
fenforem veritatis infimulat ,
& veritatem ipfam munerum
au-
Q acceptione commaculat
diat contra fe Prophetam di-
entem : Pro eo quod vendidiftis argento ju-
fum & pauperem pro calciamentis , ecce ego
Tom. III.
ftridebo fuper vos ficut ftridet plauftrum onu-
ftum fœno ; & peribit fuga a veloce ? &
fortis non obtinebit virtutem fuam & ro-
buftus non falvabit animam Juam , & ro--
buftus corde inter fortes nudus effugiet . VII.
cap. 475.
Ex eodem libro , titulationis_tertiæ
capitulo XV.
II. Nulli Chriftianorum vel ( 2 ) Judæo-
rum in utroque fexu permittimus ex propin-
Kk 2 qui-

( 1 ) Erchembaldo Cancellario . ) Fuit primo hiftoricis Regum Francia pag. 88. Alius iftius
notarius five Cancellarius palatii fub Radone nominis Cancellarius fuit in palatio Lotharii
Archicancellario , deinde Archicancellarius , Imperatoris , ut patet ex præcepto ejus apud
uti jam obfervatum eft ab aliis . Anno DCCXCVII . Doubletum in antiquitatibus monafterii Sancti
fubfcripfit præcepto Caroli M. quo Theobol- Dionyfii pag. 775. & ex duobus præceptis ejuf-
dum Comitem abfolvit a fufpicione criminis dem Lotharii pro Agilmaro Archiepifcopo Vien-
læfæ majeftatis , quod a Mabillonio editum eft nenfi , quæ leguntur in chartulario Ecclefiæ
poft Acta Sanctorum ordinis Sancti Benedicti Viennenfis . Is vero Ercamboldus idem haud
tom. VI. pag. 623. Leo III . in epiftola ix. ad dubie eft qui Cancellarius fuit in palatio Lo-
Carolum M. Poteftis interrogare fratrem noflrum tharii Regis Burgundiæ , cujus præceptum ex-
Hildibaldum Archiepifcopum & Ercanbaldum Can- tat in Notitia Ecclefiarum Belgii pag. 59.
cellarium . Plura de Cancellario ifto fi quis fcire , (2 ) Chriftianorum vel . ) Hæc non haben-
defiderat , confulat Bernardum a Mallinckrot tur in codice legis Wifigothorum , & funt fu-
in libro de Archicancellariis facri Romani Im- perflua.
perii pag. 11. & Philippum Labbeumfin elogiis
,
 388 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
quitate fanguinis fui vel uxoris fuæ atque
etiam virorum , juxta legem ( 1 ) quæ in
Chriftianis eft lata , ufque ad feptimi ( 2 )
generis gradum connubia ducere vel inceſti
maculam operari . Hujus igitur permixtionis
inlecebra tali multabitur poena , ut feparati
ab invicem , & centena publice decalvati
flagella fufcipiant , & exilio religati , fub
publica pœnitentia maneant , eorumque bo-
na ad filios quos de præcedenti conjugio ha-
buerint redeant ; fi tamen & ipfos aut in
nullo Judaicæ prævaricationis maculaverit no-
xa , aut nulla inceftivæ nationis fordidaverit
macula . Quod fi aut nullos habuerint filios ,
aut habitos , ut dictum eft , vel Judaicus in-
volverit error , vel incefti fœdaverit natio ,
tunc facultas prædictorum omnimoda in Prin-
cipis poteftate confiftat , qualiter principali
difcretione res ipfa aut in Chriftianis eorum-
ve heredibus conceffa permaneat . Quod fi
heredes hujufmodi dignitatis defuerint , fifco
noftro fociata deferviat . Illud tamen modis
omnibus obfervandum fore præcipimus , ut fi
quis Chriftianus vel Chriftiana ( 3 ) , aut Ju-
daus vel Judæa , noviter nuptiale feftum ce-
lebrare voluerint , non aliter quam cum præ-
miffo dotis titulo , quo in Chriftianis falu-
bri inftitutione præceptum eft , vel facerdo-
tali benedictione intra finum fanctæ Dei Ec-
clefiæ percepta , conjugium cuiquam ex his
adire permittimus . Quod fi abfque benedi-
tione facerdotis quifquam Chriftianorum vel
&
Hebræorum noviter conjugium duxerit , vel
follemnitatem legis pro dotali titulo in quo-
cunque tranfcenderit aut centum Principi
folidos coactus exfolvat , aut centum publi-
ce verberatus flagella fufcipiat . Hæc fcilicet
damna vel verbera fingillatim unufquifque
percipiat , videlicet tam ille qui nupfit quam
ea quæ nupta eft , vel etiam confentanei pa-
1 ) Juxta legem . ) Refpicit ad legem Re-
caredi Gothorum Regis , quæ extat in libro ter-
tio legis Wifigothorum tit. 5. cap. 1. in qua
ftutuitur, ut ufque adfextum generis gradum nul-
li liceat fanguinis propinquitatem libidinofe fœda-
re vel in conjugio appetere . Falluntur ergo qui
putant hic agi de lege Judæorum , five de
Mifna .
( 2 ) Septimi . ) In lege Wifigothorum legi-
tur fextum , quod melius eft . Sed puto hic po-
fitum feptimi propter confitutionem Gregorii
III. que habetur infra cap. 75. iftius additionis .
(3 ) Chriftianus vel Chriftiana . )Hæc etiam
defunt in lege Wifigothorum . Item paulo poft
vox Chriftianorum deeft in eadem lege . Deeft
etiam vox confentanci .
(4) Ad emendationem dogmatis intereffe . ) Hæc
melius cohærere videntur cum his quæ fequun-
tur quam verfiones Chriftophorfoni & Valefii .
Et Chriftophorfonus, quidem ita vertit . Mit
tunt ad eum pro fe legatum Hypatianum Hera-
cles , quod eft oppidum Perinthi, Epifcopum ora-
tum ut fibi de doctrina fidei rite conftituenda in
unum conveniendi poteftas permitteretur . Vale
fius vero fic : Hypatianum Heraclea Perinthi Epi-
fcopum elegerunt , qui fufcepta proipfis legatione
peteret ad Imperatore ut ad corrigendam fidei do-
Arinam convenire permitterentur . Hæc inquam
melius cohærere videntur cum refponfione Va-
rentes eorum unufquifque pro ſe jacturam
legis hujus fufcipiat .
In libro VII. tripertitæ hiftoria
capitulo XII.
III. Igitur Valentinianus cum ita fape-
ret ficut Nicæni patres , fimilia profitentibus
proderat , aliter vero fapientibus non erat
importunus . Qui dum initio regni de urbe
Conftantinopolitana per Thracias properaret
ad Romam , tunc Epifcopi recte fapientes
legatum miferunt Hicpaucianum Epifcopum ,
quatinus dignaretur ad emendationem dog-
matis intereffe ( 4 ) . Is cum adiffet Impera-
torem , & Epifcoporum legationem intimaf-
fet , refpondens Imperator ait : Mihi qui-
dem , cum unus de populo ( 5 ) fim , fas non
eft talia perfcrutari ( 6 ) . Verum facerdotes
quibus hæc cura eft , apud femetipfos con-
gregentur ubi voluerint . Cum hæc itaque
refpondiffet Princeps , in Lampfacum conve-
nerunt Epifcopi . Cumque per duos menfes
tractaffent , inter cetera , juxta priores ca-
nones , Epifcopos ejectos atque fuis rebus ex-
poliatos fedes proprias recipere & primo fua
omnia eis reddi ( 7 ) decreverunt . Et fi quis
poft hæc eos accufare vellet eos periculo
facere fanciverunt judices effe decernentes
Epifcopos recte fapientes in Ecclefiam con-
venientes , ubi teftes effent fingulorum qui
dicebantur oppreffi . & reliqua .
Ex Epiftola Leonis Papa Chalcedonenfi
Concilio directa .
IV. Plurimos fratres fedibus fuis pulfos &
in exilia audivimus deportatos , atque in lo-
cum fuperftitum alios fubftitutos . His pri-
mitus vulneribus adhibeatur medicina jufti-
tiæ , ne quifquam ita careat propriis ut al-
ter utatur alienis . Quem errorem ita omnes
relin-
lentiniani . Ridicula enim effe videretur illius
refponfio fi non rogatus ut fe fidei negotiis
immifceret , fed tantum ut Epifcopis licentiam
daret celebrandi fynodum , refpondiffet fibi ,
quod laicus effet , non licere fe immifcere re-
bus fidei . Melius Epiphanius fcholafticus , ut
dixi .
( 5 ) Unus de populo . ) Vetus exemplar hi-
ftoriæ tripartite in blibiotheca Colbertina ha-
bet minimus de populo . Sed hæc lectio bona
non eft .
( 6) Fas non eft talia perfcrutari . ) Tolerari
poteft hæc interpretatio . Veriorem tamen pu-
to eam quæ eft Chriftophorfoni , quæ fic ha-
bet : Sibi , qui unus e laicorum numero erat , non
licere fe ejufmodi negotiis interponere.
( 7 ) Primo fua omnia eis reddi . ) Hæc non
extant in hiftoria tripartita , neque apud So-
zomenum . Addita ergo videntur ex capitulis
Angilramni , apud quem extant . Stabilito igi-
tur hoc jure , Hincmarus apud Flodoardum lib.
3. cap. 28. fcripfit Sigloardo Archipresbytero ,
cui inquifitionem facere de quodam Presbytero
jufferat , ut quoniam audierat eundem Presbyte-
rum fuis quibufdam facultatibus contra leges ex-
poliatum , fuis omnibus revestiretur antequam fuis
accufatoribus refpondere cogeretur . Vide infra
cap. 4. 5. & 17. iftius additionis .
 ADDITIONE
relinquant facerdotes ut nemini quidem pe-
rire honor debeat ; fed illis qui pro fide la
boraverunt prius cum omni privilegio fuo
oportet jus proprium reformari & reliqua .
VI. c. 337.
Ex Epiftola Stephani Papæ fcripta generali
ter omnibus Epifcopis .
V. Quicquid in facratis Deo rebus & Epi-
fcopis injufte agitur , pro facrilegio deputabi-
tur ; quia facra funt , & violari a quoquam
debent . Nullus enim Epifcoporum ,
dum fuis fuerit rebus expoliatus , aut a fede
propria qualibet occafione pulfus , debet ac-
cufari , aut a quoquam ei pot crimen obji-
ci , priufquam integerrime reftaurerur , & o-
muia quæ ei ablata quocunque funt ingenio
legibus redintegrentur , & ipfe propriæ fedi
& priftino ftatui regulariter reddatur , ita ut
omnes poffeffiones & cuneta fibi injufte fu-
blata atque fructus omnes ante cœptam ac-
cufationem per Primates & Synodi Epifco
pos funditus reftituantur . Quia hoc non fo-
lum ecclefiafticæ fed etiam feculi leges fieri
docent .
Auguftinus ad Bonifaclum de lapforum
reftitutione .
VI. Ut enim conftitueretur in Ecclefia ne
quifquam poft alicujus criminis poenitentiam
clericatum accipiat , vel ad clericatum re-
deat , vel in clericatu maneat , non defpera
tione indulgentiæ fed rigore factum eft di-
fciplina . Alioquin contra claves datas Ec-
clefiæ difputabitur , de quibus dictum eft :
Que Jolveritis in terva , joluta erunt & in
colo. Sed ne forfitan etiam de ceteris cri-
nunibus fpe honoris ecclefiaftici animus in-
tumefcens fuperbe ageret pænitentiam , fe-
veriffime placuit ut poft actam de crimine
damnabili pœnitentiain nemo fit Clericus ;
ut defperatione temporalis altitudinis medi
cina major & verior effet humilitas . Nam
tus David
& fan& de criminibus mortiferis
egit pœnitentiam , & tamen in honore fu,
perftitit . Et beatum Petrum , quando ama-
riffimas lacrymas fudit , utique Deum negaf-
fe poenituit ; & tamen Apoftolus manfit . Sed
non ideo fupervacua putanda eft pofterorum
diligentia , quia ubi faluti nihil detraheba-
tur , humilitati aliquid addiderunt , quo fa-
lus tutius muniretur , experti , credo , ali-
quorum fitas pœnitentias per affectatas ho-
norum potentias . Cogunt enim multas in-
venire medicinas multorum experimenta mor,
borum .
Ex Epiftola Leonis Papæ Aquilejenfi
Epifcopo directa .
VII. Illam partem ecclefiafticæ difciplinæ ,
qua olim a fanctis patribus & a nobis fæpe
decretum eft ut nec in presbyteratus gradu
nec in diaconatus nec in fubfequenti ordine
Clericorum ad aliam Ecclefiam tranfire cui-
quam fit liberum, ut in integrum revoces
Tom, III.
S. 389
admonemus , ut unufquifque , non ambition
inlectus , non cupiditate feductus , non aper
fuafione hominum depravatus , ubi ordinatu
eft perfeveret ; ita ut fi quis , fua quærens ,
non quæ Jefu Chrifti , ad plebem & ad Ec
clefiam fuam redire neglexerit , & ab hono-
ris privilegio & a communionis vinculo has
beatur extraneus .
Ut nullus derogetur aut temere accufetur Epi-
fcopus , nec a Primatibus facile eorum fu-
Jcipiatur accufatio : quia injuria Epifcopo-
rum ad Chrifium pertinet , cujus vice le-
gatione funguntur . Ex decretis Anaftafii
Pape capitulo VI.
VIII. Placuit ut nulius temere accufet F-
pifcopum , neque a Primatibus paffim aut in-
differenter fuper quibuslibet impetitionibus
audiatur , dicente Domino : Non Jufcipias
vocem mendacii . Et ipfa veritas air : Quod
tibi non vis fieri , alteri ne facias . & reli-
qua . Et alibi fcriptum eft : Quid prodejt il-
li juo errore non pollui qui confenfum præ-
ftat erranti ? Procul dubio contra mandata di-
mittit qui babet peccatum proprium & qui
Jequitur alienum . & reliqua . Sed fi quis in
Epifcopum cauffam habuerit , primitus eum
caritative convenit , & ei aut fuam incul
cet injuriam , aur eus correptionem , dicen-
te Domino : Și peccaverit in te frater tuus ,
vade , & corvipe eum inter te & ipfum fo
lum . Si autem te non audierit , adhibe de-
nuo duos aut tres tecum . & reliqua . Prius
ergo quam hæc fiant nemo præfumat Epi-
fcopum manitette accufare ; quia nemo con-
tra evangelium vel contra Apoftolum ant
decreta patrum facit abfque periculo . Pan-
lus quoque Apoftolus præcipit dicens : Senio-
rem ne increpaveris , fed obfecra ut patrem .
Et alibi fcriptum ett : Si quis fidelis eft ,
videat ne falja aut nociva loquatur , aut
cuiquam infidias ponat . Et alibi : Sapiens
non eft qui nocet . Et Dominus in lege : Non
facias calumniam proximo tuo . Et idem :
Non eris criminator aut fufurro in populis .
Non ftabis contra fanguinem proximi tui .
Leges meas cuftodite . Ego Dominus , Si hæc
de omnibus hominibus dicta funt , quanto
magis fuper Epifcopos font cuftodienda ; de
quibus Salvator ait : Qui vos contriftavit ,
me contriftavit . Qui vos tangit , tangit pu
pillam oculi mei , & cetera . Item : Qui fa-
cit injuriam eis , recipiet id quod inique
geffit . Et in Daniele legitur : Confundantur
omnes qui oftendunt fervis tuis mala . Con-
fundaniar in omnipotentia & robur eorum
conteratur , ut fciant quia tu es Dominus
Deus Jolus & gloriofus fuper orbem terra-
rum . Et juxta antiquæ inftitutionis edictum
plus erga corrigendos agere deber benevolen-
tia quam feveritas , plus cohortatio quam
commotio , plus caritas quam poteftas . Et
Dominus per Prophetam monet dicens : Co-
bibe linguam tuam a malo , & labia tua
ne loquantur dolum . Diverte quoque a ma-
KK 3 109
 399 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
lo, & fae bonum , Nemo enim bonum fa
ciens , alteri verbo aut facto nocere vult .
Si quis hæc non obfervaverit , hoftis eft ani-
mæ fuæ. Si quidem Clerici fuerint , gradu
proprio decidant . Si vero laici vel monachi
fuerint , amplius pelli debent , vel extorres
fiant.
Ut quicunque babens querelam in Epifcopum
vel in actores Ecclefice , non prius adat
judices eorum quam ipfos quibus aliquid
opponit familiariter conveniat , ut ab eis
caritative aut emendationem aut rationabi-
lem recipiar excufationem .
IX. Placuit ut fi quæcunque perfona con-
tra Epifcopum vel actores Ecclefiæ fe pro-
prium crediderit habere negotium, prius ad
cum recurrat caritatis ftudio , ut familiari
colloquio commonitus ca fanare debeat qua
in querimoniam deducuntur, Quam rem fi
differre voluerit , fententiam fufcipiat excom
municationis . VE c. 381,
Ut non accufetur Epifcopus apud judicem
fecularem .
X. Ut nullus, Epifcopum apud judices fe
culares accufare præfumat , fed apud fummos
Primates . VI. a 385.
Ut fi quis ſe gravari putaverit , vocem ap-
pellationis exhibeat .
E Qualiter Epifcopus ad fynodinn convocetur T
XI. Placuit ur accufato , fi judicem fufpes
&um habuerit, liceat appellaret : quia non
oportet negari audientiam roganti VII co
323.
De retractanda comprovinciali fynodo per
Apoftolici legatos .
XII. Ut provincialis fynodus retractetur
per vicarios urbis Romæ Epifcopi , fi ipfe
decreverit . VII. c. 349. ·
Ut nullus criminofus accuſet Epifcopum .
XIII. De his qui in accufationem majo
ris natu veniunt , Placuit us Epifcopum nulli
criminofo liceat accufare c. 187.
Ut criminalia negotia non per procuratores
fed per ipfos agantur.
XIV. Si quando in cauffa capitali vel in
cauffa ftatus interpellatum fuerit, non per
procuratores fed per ipfos eft agenda I quia ultra provincia terminos accufandi ante
F. 357.
De majore judicum appellatione .
XV. Placuit ut a quibufcunque judicibus
"
ecclefiafticis ad alios judices ecclefiafticos ;
ubi eft major auctoritas , fuerit provocatum,
audientia non negetur Vide fupra lib. 7.
C. 121.
(1 ) Synodus Romana . ) Id eft , capitula An-
gilramni , quæ nonnulli-tum putabant ab Ha-
Ut nullus Metropolitanus fine ceterorum om
nium provincialium Epifcoporum præfentia
aut confilio , nifi quantum ad fuam pro-
priam pertinet parrochiam , quicquam age
re præfumat . Similiter & reliqui Epifco-
pi agant circa eum . Ex Synodo Romani
quinta,
XVI. Si quis metropolitanus Epifcopus ,
nifi quod ad fuam folummodo propriam per-
tiner parrochiam , fine confilio & voluntare
omnium comprovincialium Epifcoporum exu
tra aliquid agere rentaverir , gradus fui pe-
riculo fubjacebit , & quod egerit , irritum
habeatur & vacuum . Sed quicquid de com
provincialium coepifcoporum cauffis fuarum
que Ecclefiarum & Clericorum arque fecul
larium neceffitatibus agere aur difponere ne-
ceffe fuerit , hoc cum omnium conſenſu com-
provincialium agatur Pontificumti , non aliquo
dominationis faftu , fed humillima & con-
cordi adminiftratione , ficut Dominus ait ;
Non veni miniftrari , fed miniftrare . Et ali
bi: Qui major eft veftrum , erit minifter.
& reliqua . Similiter & ipfi comprovincia
les Epifcopi cum ejus confilio , nifi quantum
ad proprias pertinet parrochias , agant juxtą
fanctorum conftituta patrum ut uno animo
uno ore, concorditer faneta glorificetur Tri-
nitas in fecula . VII. c. 358.
& qualiter in ea de illo agatur .
XVII ! Sancta Synodus Romana ( 1 ) die
xit. Hæc funt quæ deinceps propter malo-
rum hominum infidias , qui in Ecclefiam &
in eccléfiafticos indifferenter fæviunt viros","
confervari firmiffime volumus in fecula . Și
!
quis Epifcopus ab illis accufatoribus qui re-
cipiendi funt fuerit accufatus , poftquam ipfe
ab eis caritative conventus fuerit ut ipfam
cauffam emendare debeat , & eam corrigere
1
noluerit , non olim , fed tunc ad fummos?
Primates cauffa ejus canonice déferatur , qui
in congruo loco infra Br ipfam provinciam ,
tempore in canonibus præfixo Nicænis , Con-
cilium canonice convocare debebunt , ita ur
ab omnibus ejufdem provinciæ Epifcopis in
ea audiarur ; in quam & ipfe canonice con-
vocatus , fi eum aut infirmitas aut " alia gra-
vis neceffitas non detinuerit , adeffe debebit ' ;
licentia non eft quam audientia rogetur .
Nam fi fuis fuerit rebus expoliatus , quod
abfit , aut , quod alienum ab omnibus effe
debet fidelibus , a fede propria ejectus , aut
in detentione aliqua a fuis ovibus fuerit fe-
queftratus , tunc canonice , antequam in pri-
ftinum reftituatur honorem , & fua omnia ,
quæ ab infidiis inimicorum fuorum er ablata
fuerint , redintegréntur , nec convocari neci
judi
driano Papa collecta & tranfmiffa fuiffe ad *
Angilramnum , ut patet ex Hincmaro .
 ADDITIONE
judicari poterit , nifi ipfe pro fua neceffita
te , minime tamen judicandi , advenire fpon-
te elegerit , Nec omnino a quoquam refpon-
dere rogetur ( 1 ) antequam integerrime o
mnia quæ per fuggeftiones inimicorum fuofum
amiferat , poteftati ejus ab honorabili Conci
Fio redintegrentur , & præful prius ftatui pri-
ftino reddatur , Et ipfe , difpofitis ordinatif
que libere ac fecure fuis , tunc canonice con-
Vocatus ad tempus , fynodo in legitima &
canonica , veniat ad cauffam . Et fi ita jufte
videtur , accufantium propofitionibus refpon-
deat , Nam hoc fummopere providendum eft ,
ne antequam omnia hæc fiant coactus refpon-
deat ; quia contentio femper vitanda eft ,
Adimi namque Epifcopo epifcopatum , ante-
quam cauffæ ejus exitus appareat , nulli Chri-
ftiano videri jure poteft . Quod fi ægrotans
fuerit Epifcopus , aur aliqua eum gravis ne-
ceffitas detinuerit , pro fe legatum ad fy
nodum mittat . Nec a communione fufpen-
datur cui crimen intenditur nifi ad cauffam
fuam dicendam electorum judicum' die ftatu-
ta litteris evocatus minime occurrerit ; hoc
eft , niff alia præoccupaverit neceffitas , in-
fra fpatium duorum vel trium menfium , &
co amplius , prout cauffa dictaverit . Quod
ff ex utraque parte ad cauffam dicendam ve-
nerint , quia unus abfque altero audiri non'
debet , quærendum eft in judicio cujus finr
converfationis & fidei atque fufpicionis accu-
fatores , aut qua intentione hoc faciant : quia
ad hoc admitti non debent nifi bona con-
verſationis & rectæ fidei viri , & qui omni
fufpicione careant , & bona vita clareant ,
neque infames exiftant . Quod fi accufatorum
perfona in judicio Epifcoporum culpabiles ap
paruerint , ad arguendum non admittantur
nifi proprias cauffas , non tamen criminales
vel ecclefiafticas , objecerint . Infamis enim
perfona nec procurator poteft effe nec co-
gnitor . Abfente vero adverfario non aŭdia-
tur accufator ; nec fententia abfente parte alia
a judice dicta ullam obtinebit ' firmitatem .
Neque abfens per alium accufare aút accufa-
ri poteft , nec affinis teftis admitti . Nemi-
nem ergo exhiberi de provincia ad provin-
ciam vel ad comitatum oportet , nifi ad re-
Jationem judicis ad quem fuerit appellatum ,
id eft , ut actor femper rei forum fequatur
Si quis autem judicem adverfum fibi fenfe-
rit vocem appellationis exhibeat , 鲞 quam
nulli oportet negari . & reliqua .
Ut accufatio Clericorum intraprovinciamfiat ,
nifi forte accufatus majorem appellave-
rit auctoritatem .
XVIII. Si quis Clericus fuper quibuslibet
criminibus pulfatus fuerit , in provincia qua
confiftit ille qui pulfatur fuas exerat actio-
nes, nec æftimet eum accufator fuus alibi
( 1 ) Reſpondéré rogetur, ) Ideft , cogatur . In-
fra : ne antequam omnia hæcfiant coadus refpon-
s. 191
aut longius pertrahendum ad judicium , Ille
vero qui pulfatus fuerit , fi judicem fufpe-
tum habuerit , liceat appellare .
Ut péregrina judicia non fiant .
XIX. Peregrina judicia generali fanctione
inhibemus : quia indignum eft ut ab externis
judicetur qui provinciales a fe electos deber
habere judices . VII. c. 309.
Ut nullus Metropolitanorum aliquorum Fonti-
ficum fuorumque Clericorum aut Ecclefia-
rum cauffas audiat abfque omnium compro-
vincialium Epifcoporum præfentiá , Ex Sy-
nodo Romana tertia capitulo VI.
XX. Nullus metropolitanus Epifcopus abf-
que ceterorum omnium comprovincialium
Epifcoporum inftantia aliquorum audiat cauf-
fas Epifcoporum ; quia irrita erunt . Immo
nec fuorum facerdotum cauffas audiat abfque
præfentia Clericorum fuorum : quia irrita erit
fententia Epifcopi , nifi præfentia Clericorum
confirmetur . VII. c. 106.
1
De rimanda accufatoris perfona . Ex decretis
Sixti Papæ capitulo VIII,
XXI. Placuit ut femper primo in accufa-"
tione Clericorum perfona , fides , conve fa-
tio , & vita blafphemantium perfcrutetur,
Nam fides omnes actus hominis debet præ-
cedere ; quia dubius in fide , infidelis eft
Nec eis omnino effe credendum qui verita
tis fidem ignorant , nec recta converfationis
vitam ducunt ; quoniam tales facile & in-
differenter lacerant quoque , & criminantur
recte & pie viventes . Ideo fufpicio eorum
difcutienda eft primo , & corrigenda .
De perfonis & accufationum querelis non ve-
cipiendis . Ex fexta Synodo Romana capi-
tulo XI, cum qua Nicæna fynodus & de-
creta Julii & Symmachi Papæ & alia Sy-
nodica concordant .
XXII . Accufatores & accufationes quas le-
•
gès feculi non adfcifcunt, & nos fubmove-
mus . VI. c. 381. V’II. c. 108.
Ut nullus Epifcopus alterius parrochianum re-
tinere , ordinare , aut judicare præfumat .
Ex decima Synodo Romana capitulo VII.
cum qua concordat Antiochenum Concilium
capitulo XXII.
XXIII , Nullus Epifcopus alterius parro
chianum præfumat retinere aut ordinare abſ-
que ejus voluntate vel judicare : quia ficut"
irrita erit ejus ordinatio , ita & dijudicatio .
Quoniam cenfemus nullum alterius judicis ni-
fi fui fententia teneri . Nam qui eum ordina-
re non potuit , nec judicare ullatenus poterit ,
VII. c. 308.
De
deat . Vide Notas ad caput 72. libri tertii .
 392 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De primatu fedis apoftolicæ , cui Epifcopo-
rum finitiva judicia congregandarum
fynodorum privilegia funt refervata . Et
de canonica Epifcopi vocatione . Ex fynodis
Romanis capitulo XLIX. & ex decretisJu-
lii Papæ .
XXIV. Nullus Epifcopus , nifi canonice
vocatus , & in legitima fynodo fuo tempore
apoftolica auctoritate convocata , cui juffione
Domini & meritis beati Petri Apofioli fin-
gularis congregandorum Conciliorum auctori-
tas & fanétorum canonum ac venerandorum
patrum decretis multipliciter privata tradita
eft poteftas , fuper quibuslibet criminibus pul-
fetur , id eft , judicetur , audiatur , vel impe-
tatur . Sin aliter præfumptum a quibusliber
fuerit , in yanum deducatur quod egerint ;
nec inter ecclefiaftica ullo modo reputabitur ,
nec ullas habebit vires quicquid ei obviaye
rit : quoniam eadem fedes , teftante veritatis
voce , primum primatum obtinuit . Nec pri-
ma diceretur fi aliam fuper fe haberer ; quæ
etiam caput eft omnium Ecclefiarum , a qua
omnes fumpfere originem . Primatum enim
non fynodalibus aut aliquibus commentis me-
ruit inftitutis , fed Domino largiente , qui
ait : Tu es Petrus , & Juper hanc petram
ædificabo Ecclefiam meam . & reliqua talia ejus exitus appareat , nulli Chriftiano videri
& his fimilia . Quibus fi aliquis fuperbo jure poteft . & reliqua . VII. 323...
fpiritu obviaverit præceptionibus , non exeat
impunitus , fed gradus fui periculo fubjacebit ,
VI. c, 381 ,
Ut fi quis Metropolitanum fufpectum habue-
rit , apud Primatem audiatur . Ex Con-
cilio Chalcedonenfe capitulo XVII.
XXV. Si quis putaverit fe a proprio Me-
tropolitano gravari , apud Primatem diocefcos
aut apud Conftantinopolitana civitatis fedem
agat judicium . et reliqua . VII. c. 83. 321 .
De accufationis ordine , & ut non facile quif
quam accujetur . Ex fexta fynodo Romana
capitulo IX. cum qua & aliæ fanctiones
Imperatorum & fynodalium Epifcoporum
concordant .
XXVI. Accufationis ordinem dudum ca-
nonicis inftitutum decretis fervare jubemus ;
ut fi forte aliquis Clericorum in civili aut
criminali cauffa pulfatur , vel in crimine ca-
pitis arceffitur , non flatim reus æftimetur qui gaveris fuper terram , erunt ligata & in
accufari potuit , ne fubjectam innocentiam fa- * cælis ; & quæcunque folveris fuper terram
ciamus . Sed quifquis ille eft qui crimen in-
tendit , in judicium veniat , nomen rei indi-
cet , vinculum infcriptionis arripiat , cuftodiat De Epifcoporum appellatione ad Romanam Ec-
fimilitudinem , habita tamen dignitatis æfti-
matione patiatur . Nec fibi fore noverit li-
centiam mentiendi , cum calumniantes ad
vindictam pofcat fimilitudo fupplicii . VII.
c. 436.
Ut accufato Epifcopo liceat appellare apofto-
licam fedem , fi voluerit . Ex editis fyne-
dalibus fub Theodofio decretis Imperatore
ejufque auctoritate roboratis : que fi quis
quæfierit, in fuis inveniet epiftolarum
libris ..
XXVII. Placuit ut fi Epifcopus accufatus
appellaverit Romanum Pontificem , id fia
tuendum quod ipfe cenfuerit , VII. c. 315...
De accufato vel judicato Epifcopo , fi bonam
putaverit babere cauffam , & voluerit a
Romano audiri Pontifice , a nullo probi-
beatur , fed libere hoc ei & abfque ullo
impedimento concedatur . Ex quibus fupra ,
cum quibus & Sardicenfe Concilium &
torum patrum
alia decreta canonum &fan&
concordant .
XXVIII. Ut accufato vel judicato in ali-.
qua cauffa Epifcopo liceat iterare judicium ,
& , fi neceffe fuerit, aut ipfe voluerit, abfque,
ulla detentione aut impeditione Romanuni
adire Pontificem , Et dum iterato judicio,
Pontifex cauffam fuam agit , fua non prive
tur fede aut dignitate ; quoniam dudum a,
fanctis patribus ftatutum eft ut accufari nul-
lus ufurpet fedem Epfcapi . Et alibi : Adi-
mi Epifcopo epifcopatum , antequam cauffa
* VII. 87.
Ut dum accufatus vel judicatus Epifcopus
Romanum appellaverit Pontificem , nulla
ei lefo fiat , neque aliquis ejus arripiat
fedem aut in ejus loco ordinetur Epifco-
pus , antequam ejus cauffa Romani Papæ
fit terminata judicio . Ex quibus fupra ,
cum quibus & multa fanctorum patrum &
canonum decreta confentiunt .
XXIX. Placuit ut accufatus vel judicatus
a comprovincialibus in aliqua cauffa Epifco-
pus licenter appellet & adeat apoftolicæ fe-
dis Pontificem ; qui aut per fe aut per vi
carios fuos ejus retractari negotium procuret .
Et dum iterato judicio Pontifex cauffam fuam
agit , nullus alius in ejus loco ponatur aut
ordinetur Epifcopus : quoniam quamquam
comprovincialibus Epifcopis accufati cauffam
Pontificis fcrutari liceat , non tamen definire
inconfulto Romano Pontifice permiffum eft ,
cum beato Petro Apoftolo non ab alio quam
ab ipfo Domino dictum eft : Quæcunque li-
erunt foluta & in cœlis . Supra c. 28.
clefiam , quoties neceffitas expofcerit , cui
Epifcoporum fumma negotia fingulari
privilegio a patribus refervata funt . Ex
quibus fupra , cum quibus maxime cuncta
canonum & fan&
torum patrum decreta con-
cinunt .
XXX . Ut omnes Epifcopi qui in quibuſ-
dam
 ADDITIONE
dam gravioribus pulfantur vel criminantur
cauffis , quoties neceffe fuerit , libere apofto-
licam appellent fedem atque ad eam quafi
ad matrem confugiant , ut ab ea , ficut fem-
per fuit , pie fulciantur , defendantur , & li-
berentur, cujus difpofitioni omnes majores
ecclefiafticas cauffas & Epifcoporum judicia
antiqua Apoftolorum eorumque fuccefforum
atque canonum auctoritas refervavit . Quo-
niam culpantur Epifcopi qui aliter erga fra-
tres egerint quam ejufdem fedis Papæ fieri
placuerit ; canonibus quippe jubentibus in ta-
libus abfque Romano nihil decerni Pontifi-
ce , nec ad fynodum Epifcopum convocari
debere , & quicquid ex his eo inconfulto
præfumptum fuerit , viribus carere .
De cauffa Lupicini Epifcopi . Ex epiftola Leo-
nis Pape Africanis Epifcopis directa .
XXXI. Cauffam Lupicini ( 1 ) Epifcopi ,
quia fic nobis placuit ( 2 ) , illic jubemus au-
diri ; cui multum & fæpius poftulanti com-
munionem hac ratione reddidimus , quoniam
cum ad noftrum judicium provocaffet , im-
merito eum pendente negotio ( 3 ) a com-
munione videbamus fuiffe fufpenfum . Adje-
tum etiam illud eft , quod huic temere fu-
& to Epifcoporum ( 6 ) Tatiano Præfecto præ-
( 1 ) Cauffam Lupicini ) Hunc locum , qui
fumptus eft ex epiftola Sancti Leonis ad Epi-
fcopos Mauritaniæ Cæfarienfis , vir clariffimus
Pafchafius Quenellus putat fuppofitum illi fuif
fe & Dionyfii Exigui collectioni infertum ævo
Caroli Magni : quædam enim illic legi quæ &
veteribus inftitutis repugnant & modeftia San-
i Leonis . Ego fane non ftatui refellere argu-
mentationes viri docti . Illud tantum dicam
magni apud me ponderis effe quod caput iftud
reperitur in omnibus antiquis Dionyfii codici-
bus , & quod nihil hic video bonis moribus ad-
verfum & difciplinæ tum in Ecclefia Romana
receptæ contrarium . Una certe res falfi fufpi-
cionem injicere merito poffet , mentio nimirum
appellationis Lupicini ad apoftolicam Sedem ,
cum conftet Afros multum abhorruiffe ab ap-
pellationibus tranfmarinis , ut recte obfervat
idem vir eruditus . Verum ea res minimum
habet difficultatis . Appellationes quidem illas
refpuebant Afri ; fed nihilo minus Romani
Pontifices exiftimabant poffe eum qui a fyno-
do fuæ provinciæ damnatus Sedem apoftolicam
appellaffet , communioni reftituere , ut patet
ex epiftola Concilii Africani ad Cæleftinum
Papam & ex Actione prima Concilii Chalce-
donenfis in caufa Theodoreti . Itaque ex eo
faltem capite falva eft auctoritas iftius epiftolæ .
(s ) Quia fic nobis placuit . ) Hæc non extant
in epiftola Sancti Leonis , neque apud Diony-
fium Exiguum . Addita vero funt haud dubie
avo Caroli Magni .
( 3 ) Pendente negotio . ) Non dubito quin Leo
refpiciat ad canonem quartum Sardicenfem , in
quo ad fuggeftionem Gaudentii Epifcopi decre-
tum eft, ut cum aliquis Epifcopus depofitus fue-
rit eorum Epifcoporum judicio qui vicinis lo-
cis commorantur , & proclamaverit agendum
fibi negotium in urbe Roma , alter Epifcopus
in ejus cathedra poft appellationem ejus qui
videtur effe depofitus , omnino non ordinetur ,
nifi caufa fuerit in judicio Epifcopi Romani
determinata , id eft , pendente negotio . Ea
fuit Leonis mens . Scio Afros contra fenfifle &
buic Romanorum Pontificum dogmati multum
S. 393
perordinatus effe cognofcitur ; qui non de-
buit ordinari antequam Lupicinus in præfen.
ti pofitus aut confutatus aut certe confeffus
juftæ poffit fubjacere fententiæ ; ut vacantem
locum, quemadmodum difciplina ecclefiafti-
ca exigit , is qui confecrabatur acciperet . Si
quæ vero aliæ emerferint cauffæ quæ ad fta-
tum Ecclefiarum & ad concordiam perti-
neant facerdotum , illic ob timorem Domini
volumus ut modo ventilentur , & de com-
ponendis atque compofitis omnibus ad nos
relatio plena mittatur ; ut ea quæ juxta ec-
clefiafticum morem jufte & rationabiliter fue-
rint definita , noftra quoque fententia robo-
rentur ( 4 ) . Ex his enini ( 5 ) poffumus co-
gnofcere qualiter de ceteris agatur , qualiter
nos nil contra ftatuta majorum egiffe pœni-
teat . Data IV. Idus Augufti .
De laicis præfumentibus difputare de reli-
gione . Ex Jynodalibus ftatutis & Impera-
torum edictis , ex libro XVI. Theodofii Im-
peratoris , de his qui fuper religione con-
tendunt .
XXXII. Imperatores Valentinianus , Theo-
dofius , & Arcadius AAA. una cum decre-
to-
pro fua fapientia reftitiffe . Verum ex hac il-
forum perfeverantia colligi nullo modo potelt
non licuiffe Leoni illis objicere conftitutionem
ecclefiafticam ,de cujus auctoritate & æquitate ipfi
Sedique apoftolicæ conftabat . Vide porro Mar-
cam lib. 7. de concordia cap. 17. §. 9.
(4 ) Noftra fententia roborentur . ) Hanc fibi
auctoritatem non arrogat fanctiffimus Ponti-
fex , quemadmodum viro docto vifum eft , ut
poft relationem Epifcoporum Africanorum li-
cere fibi putet eorum definitiones infirmare
aut confirmare . Illud tantum vult , ut de re-
bus in Africa conftitutis que ad publicam Ec-
clefiæ concordiam pertinent, relatio ad fe plena
mittatur , ut ipfius quoque fententia roboren-
tur ea quæ juxta ecclefiafticum morem jufte &
rationabiliter fuerint definita . Hæc vero nihil
præjudicant adverfus auctoritatem Conciliorum
Africanorum .
( 5 ) Ex his enim . ) Integra hæc claufula deeft
in epiftola Sancti Leonis & apud Dionyfium
Exiguum . Addita ergo fortaffis eft ex fcrinio
Ecclefiæ Moguntina , in quo recondita a Ri-
culfo Metropolitano fuiffe capitula a fe colle
ta docet Benedictus Levita .
( 6) Una cum decrete Epifcoporum .) Hinc Ja .
cobus Gothofredus ad legem 2. Cod Theod.
de bis qui fuper relig. contendunt collegit hanc
legem confticutam fuiffe ad decretum aliquod
fynodale Epifcoporum , quod & ipfum Theo-
dofius huic conflitutioni indiderit . Iftam autem
opinionem facilius concepiffet, fi Pithoeus lem-
ma iftius capitis edidiffet integrum ut in an-
tiquis exemplaribus invenitur , ubi caput iftud
dicitur fumptum ex fynodalibus ftatutis & Im-
peratorum edictis . Qui additionis iftius auctor
eft , cuncta ad auctoritatem ecclefiafticam re-
ferebat , etiam cum periculo veritatis . Sic fu
pra fynodo Romanæ tribuit unum ex capitulis
Angilramni , uti diximus . Sic infra cap. 74.
extremo refertur caput quoddam ex dictis Epi-
fcoporum Imperatorum Theodofii & aliorum ,
cum tamen conftet fumptum effe ex libro quar
to fententiarum Pauli .
 394 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
torii . Nulli egreffo ad publicum difceptandi
de religione vel tractandi vel confilii aliquid
deferendi patefcat occafio . Et fi quis poft-
hac aufu gravi atque damnabili contra hu-
jufmodi legem veniendum effe crediderit vel
infiftere motu peftiferæ perfeverationis aude-
bit , competenti pœna & digno fupplicio
coerceatur . Data XVI. Kal. Julii Theodofio
Augufto bis ( 1 ) & Quinegio ( 2 ) Conff.
VII. 195 .
Nullus monachus , præter Domini facerdo-
tes , audeat prædicare . De epiftola Leo-
nis Papa ad Theodoritum Cyri Epifcopum
directa .
XXXIII. Illud quod nobis ( 3 ) propter im-
probitatem quorundam monachorum verbo
mandafti , fpecialiter prædictorum patrum fta-
tuta firmantes , ftatuimus ut præter Domini
facerdotes , ab Epifcopo ejufdem videlicet lo-
ci electos ( 4 ) , nullus audeat prædicare , fi-
ve fit monachus , five laicus , qui cujuslibet
fcientiæ nomine glorietur .
De delatoribus . Ex Concilio Heliberritano .
XXXIV. Delator fi quis extiterit fidelis ,
1
& per delationem ejus aliquis fuerit præfcri-
ptus ( 5 ) vel interfectus , placuit eum nec in
finem accipere communionem . Si levior quo-
que cauffa fuerit , intra quinquennium acci-
pere poterit communionem . Si catechume-
nus ( 6 ) fuerit , per quinquennii tempora
admittatur ad baptifmum . VI. c. 317. VII.
c. 205.
Clerici accufatores fratrum ad communionem
recipiantur , non ad clerum . Ex Con-
cilio Carthaginis .
XXXV. Ut Epifcopi accufatores fratrum
excommunicent . Et fi emendaverint vitium
recipiant eos ad communionem , non ad cle-
rum .
De præfidibus vel ceteris rempublicam agere
volentibus , ne fine litteris Epifcopi fui
communicent . Et cum contra difciplinam
egerint , excommunicentur . Ex Concilio
Arelatenfe .
XXXVI. De præfidibus qui fideles ad præ-
(1) Theodofio Augufto bis . ) Pro his hæc tan-
tum habentur in vulgatis editionibus Codicis
Theodofiani , Stobis ; ubi Gothofredus ifta ad-
notat : Stobis , Macedonia urbs , cujus apud Pto-
lomaum & in Itiner . Peutinger . & alibi men-
tio . Ibidem data boc ipfo menfe 1. 15. infr. de
bæreticis . Antiqua Capitularium exemplaria ha-
bent uti nos edidimus . In exemplari vero Co-
dicis Theodofiani quod fuit Pithoei , ipfe ju-
gulavit vocem Stobis ,& in margine monuit le-
gendum effe Theodofio Aug. bis.
(2 ) Quinegio . ) Ita vera iftius additionis ex-
emplaria . Pro quo legendum eft Cynegio , qui
Confulatum cum Theodofio geffit anno Chrifti
CCCLXXXVIII.
(3 ) Illud quod nobis . ) Caput iftud re vera
fumptum eft ex epiftola Sancti Leonis ad Theo-
doritum ; fed valde mutatum & interpolatum
fidatum profiliunt ita placuit , ut cum pro-
moti fuerint , litteras accipiant ecclefiafticas ,
id eft , communicatorias ; ita tamen ut in
quibufcunque locis gefferint , ab Epifcopo
ejufdem loci cura illis agatur ; ut cum coe-
perint contra difciplinam publicam agere ,
tum demum a communione excludantur . Si-
militer & de his qui rempublicam agere vo-
lunt .
Ut Clerici vel laici in aliena Ecclefia non
communicent fine litteris Epifcopi ſui .
Ex Concilio Carthaginis .
XXXVII. Caffianus Velenenfis Epifcopus
dixit . Statuat gravitas veftra ut unufquifque
Clericus vel laicus non communicent in alia
plebe fine litteris Epifcopi fui . VII. c. 456.
Item ex Capitulis Demni Karoli
Imperatoris .
XXXVIII. Si quis fecularium tam majo-
ris ordinis quam & inferioris peccatum ege-
rit , & vocatus fui Epifcopi auctoritate ad
emendationem ac pœnitentiam venire diſtu
lerit tamdiu fit ab Ecclefia extorris & a
catholicorum confortio fequeftratus quoufque
quod inlicite commifit emendet , ac reatum
fuum ufque ad fatisfactionem canonice di-
luat , atque reconciliatione proprii Epiſcopi
divinis precibus indulgentiam confequatur &
veniam , Ecclefiæque gremio , a cujus utero
deviaverat , peracta fatisfactione , ab eodem
per fatisfactionem emendatus Epifcopo cano-
nice reddatur . VI. c. 88. VII. c. 397.
De bonore & pace fanctæ Ecclefiæ .
XXXIX . Ut honor & pax atque juftitia
fanctæ Dei Ecclefiæ & fervorum ejus inlæ
fus ab omnibus confervetur . I. c. 90,
De Dei facerdotibus & miniftris altaris .
XL. Ut Dei facerdotibus & miniftris al-
tariscontra canonicam auctoritatem nulla
læfio a quoquam fiat .
De concordia Epifcoporum & Comitum .
XLI. Ut Epifcopi & Comites concordes
fint . Et Comites eorumque miniftri Epifco
pis
fuit ab auctore iftius additionis .
(4) Ab Epifcopo .... electos . ) Hæc funt ex
gloffemate , & tamen vera .
( 5 ) Præfcriptus . ) Ita vetera exemplaria .
Sic etiam habet canon Eliberitanus in vetu-
ftiffimo codice Ecclefiæ Lugdunenfis , item-
que Burchardus . At editiones Concilii Elibe-
ritani , Ivo , & Gratianus legunt profcriptus .
(6 ) Catechumenus . ) Veteres libri habent ca-
tecuminus , non folum in hoc loco , fed etiam
alibi apud omnes auctores fere femper . Ac ne
quis putet erratum hic effe a fcriptoribus , ne
quis exiftimare poffit hanc depravationem effe
novam & vetuftis Ecclefiæ fæculis ignotam ,
prohibet auctoritas Commodiani , ex cujus acro-
ftichis verfibus conftat hoc vocabulum ita fcri-
ptum vulgo fuiffe ævo Commodiani , ut illic
recte obfervat Rigaltius .
 ADDITIONE
pis atque eorum miniftris in omnibus adju.
tores exiftant . II. c. 6. 10,
De incendio rapina .
XLII. Ut incendium vel rapinam in re-
gno noftro nullus faciat . Et fures vel rapto.
res fortiter conftringantur ut non ulli fua au-
ferre audeant , nifi gratis tribuantur , aut ju-
fto cenfu exigantur .
De pace cuftodienda .
XLIII, Ut pax in regno noftro fecundum
morem parentum noftrorum omnibus confer-
vetur ,
De puella virgine vel vidua ,
XLIV. Ut puellam virginem vel viduam
nullus rapiat , nec facere volentibus confen-
fiat .
De banno perfolvendo ,
XLV. Ut ex his fingulis bannus nofter
perfolvatur fi a quoquam fruftrata hæc fue-
rint ; & fidejuffores ufque ad noftram præ-
fentiam fidiffimos Comitibus vel Miffis no-
ftris horum corruptores finguli tribuant , ut
juxta Romanam legem hæc corriganțur
De negotio feculari ,
XLVI. Miniftri autem altaris Domini vel
monachi nobis placuit ut a negotiis fecula
ribus omnino abftineant . Multa funt ergo
negotia fecularią . De his tamen pauca per-
ftrinximus. Ad quæ pertinet omnis libido 2
non folum in immunditia carnis , fed etiam
in omni carnali concupifcentia . Quicquid
plus jufto appetit homo , turpe lucrum di-
citur . Munera injufta accipere vel etiam da-
re , pro aliquo feculari conqueftu pretio ali-
quem conducere contentiones & lites vel
>
rixas amare, in placitis fecularibus difputare ,
excepta defenfione orphanorum aut vidua-
rum , conductores aut procuratores effe fecu-
larium rerum , turpis verbi vel facti jocula-
torem effe ? vel jocum fecularem diligere ,
aleas amare , ornamentum inconveniens pro-
pofito fuo quærere , in delitiis vivere velle ,
gulam & ebrietatem fequi , pondera injufta
vel menfuras habere , negotium injuftum ex-
ercere , ( Non tamen juftum negotium eft
contradicendum , propter neceffitates diver-
fas ; quia legimus fanctos Apoftolos negotiaf-
fe . Et in Regula fancti Benedicti præcipi-
tur prævidere per quorum manus negotium
monafterii tranfeat canes & aves fequi ad
venandum , in omnibus quibusliber fit cauf-
fis fuperfluum effe . Ecce talia & his fimilia
miniftris altaris Domini nec non & mona-
chis omnino contradicimus ; de quibus dicit
Apoftolus : Nemo militans Deo implicat je
megotiis fecularibus .
De imitatione apoftolica .
XLVII. Apoftolus ait ; Imitatores mei efto-
te, obfervate eos qui ita ambulant ficut
S. 395
habetis formam noftram Non obfervetis eos
qui funt inimici crucis Chrifti , quorum finis
interitus, quorum Deus venter eft , & glo-
ria in confufione ipforum , qui terrena fa-
piunt . Noftra autem converfatio in cælis eft.
Sicut Hieronymus in epiftola ad Galatas ait ;
Æmulantur ait , bene quicunque videant
vel audiant effe in aliquibus gratias , dona ,
virtutefque , ipfi tales effe defiderant , &
fidem , vitam , atque induftriam eorum , per
que illa meruerunt , nituntur imitari ? ut
poffint ea quoque bona emulatione digna con-
fequi , magis quærentes fpiritalia quam car-
nalia ut perfeveranti gradu ad finem boni
operis pervenire poffint , Auguftinus in libro
primo de agone Chriftianorum , hanc fenten.
tiam interpretans ait ; Imitatores mei eftote ,
ficut & ego Chrifti , Quare intelligendum eft
etiam ipfum Apoftolum in femetipfo trium-
phaffe de poteftatibus hujus mundi , ficut de
Domino dixerat , cujus fe imitatorem effe
profitetur , Imitemur ergo & nos illum , fic-
ut hortatur , & caftigemus corpus noftrum ,
& in fervitutem redigamus , fi mundum vo-
lumus vincere . Aliquando quidem fuo ex-
emplo Chrifti nos fieri imitatores jubet di
cendo : Imitatores mei eftote , ficut & ega
Chrifti . Aliquando quidem de fe refipifcens
ad Deum , ad ipfius nos imitationem horta-
tur dicens : Eftote imitatores Dei , ficut filii
cariffimi . Jam vero demonftrans quia nihil
ita hanc imitationem pariat , quam fi ita
vivat aliquis ut bonum ejus in commune pro-
ficiat , atque univerfis utiliora prævideat , ad-
junxit : Ambulate in caritate . Ideo cum di-
continuo de
xiffet , Imitatores mei eftote ,
caritate differuit , quia hæc præcipue virtus
homines Deo proximos facit.
De Canonicis Clericis , ut canonice vivant ,
XLVIII. In omnibus igitur , quantum hu-
mana permittit fragilitas , decrevimus ut Ca-
nonici Clerici canonice vivant , obfervantes
divinæ fcripturæ doctrinam & documenta
fan& torum patrum & nihil fine licentia
Epifcopi fui vel magiftri eorum compofitę
agere præfumant . V. c. 185 ,
De bis qui fervos fuos extra judicem
necant .
XLIX. Si quis fervum proprium fine con-
fcientia judicis occiderit , excommunicatione
vel pœnitentia biennii reatum fanguinis emun-
dabit .
De bis qui ad pacem non revertuntur 、
L. Placuit ut 2 ficut plerumque fit , qui-
cunque odio aut longinqua inter fe lite di- :
fcefferint , & ad pacem revocari diuturna in-
tentione nequiverint a civitatis primitus
facerdotibus arguantur . Qui fi inimicitias de-
ponere perniciofa intentione noluerint " de
Ecclefiæ cœtu juftiffima excommunicationę
pellantur .
# De
 UM
ULARI
396 CAPIT REGU
De bis qui intrant in Ecclefiam , & propter
nimiam luxuriam fuam a facramento
fe abftinent.
LI. Si quis intrat in Ecclefiam Dei , &
facras fcripturas non audit ( 1 ) , & pro lu-
xuria fua avertit fe a communione facramen-
ti , & in obfervandis myfteriis declinat con-
ftitutam regulam difciplinæ , iftum talem pro-
jiciendum de Ecclefia catholica effe decerni-
mus donec pœnitentiam agat & oftendat fru
&
tum pœnitentiæ fuæ , ut poffit , communio
ne percepta ( 2 ) , indulgentiam premereri .
De Clericis vel laicis
LII, De Clericis vel laicis a communione
fummotis ab aliis non recipiendis Epifcopis
De Clericis adverfus invicem negotia propria
babentibus .
LIII. Non oportet Clericos habentes ad-
verfus invicem negotia proprium Epifcopum
relinquere & ad fecularia judicia convolare .
c. 28. c. 22,
De eo qui excommunicatus ante audientiam
communicare præfumpferit .
LIV. Si quis excommunicatus ante au-
dientiam communicare præfumpferit , ipfe in
fe damnationem protulit . V. cap. 30 , VII,
cap. 26.
De potente qui aliquem expoliaverit ,
LV..Si quis potentum quemlibet expolia fuerit , excommunicetur , VII. c. 277.
verit , & admonente Epifcopo non reddide,
De his qui ecclefiaftica jejunia abſque ne-
rit , excommunicetur . V. c. 319. VII. c. 209.^
Quod Ecclefiarum omnium dotes ad Epifcopi
ordinationem debeant pertinere .
dent , abfque neceffitate corporea tradita in
LVI. Multi contra canonum conftituta fic commune jejunia & ab Ecclefia cuftodita fu-
Ecclefias quas ædificaverint poftulant confe-
crari ut dotem quam ejus Ecclefiæ contule-
rint cenfeant ad Epifcopi ordinationem non
pertinere . Quod factum & in præterito di
fplicet , & in futuro prohibetur . Sed omnia.
fecundum conftitutionem antiquam ad Epi-
fcopi ordinationem & poteftatem pertineant ,
VII. c. 292.
De bis que a fidelibus in parrochianis
bafilicis offeruntur ,
LVII. De his quæ parrochiis ( 3 ) in ter-
ris , vineis , mancipiis , atque peculiis quæ
cunque fideles obtulerint , antiquorum cano-
num inftituta ferventur , & omnia in Epi-
fcopi poteftate confiftant . De his tamen quæ
in altario accefferint , tertia fideliter Epifco-
pis deferatur ,
(1 ) Sacras fcripturas non audit . ) Hæc eft
lectio quæ extat in capite 83. Martini Braca-
renfis in vetuftiffimo codice Ms. Ecclefiæ Lug-
dunenfis & in editione Loaifæ . Quo etiam mo-
do legendum effe monuerat Crabbus in mar-
gine tomi fecundi Conciliorum . Negatio ta-
men deeft in reliquis editionibus canonum Mar-
tini & in canone fecundo fynodi Antiochena ,
A
M CORU
M
FRAN
De quatuor portionibus ecclefiafticis .
LVIII, Quod in unaquaque Ecclefia eui
Epifcopus præeft quatuor tam de reditibus
a
quam de oblationibus fidelium fieri debeant
portiones ; ut una fit Epifcopi , alia Clerico,
rum , tertia
tertia pauperum ,, & quarta fabricis ec
clefiafticis adplicetur ,
De eo qui anathematis pœnam parvi duxe-
rit . Ex epiftola Pape Gelafii ,
LIX. Ut fi quis anathematis poenam par-
vi duxerit , etiam documento quo fe putat
prædium poffidere fruftretur . Liceatque cui
libet ecclefiafticæ perfonæ vocem contradi
tionis afferre , &
& cum fructibus præteriti
temporis eadem prædia alienata repofcere ,
De bis laicis qui contemptores canonum
extiterint .
LX. Ut laici contemptores canonum ex-
communicentur , Clerici honore priventur .
VII. c. 457,
Ut populus ante completam Miffam
benedictionem acceptam egredi
non præfumat .
LXI. Cum ad celebrandas Miffas in Dei
nomine convenitur , populus non ante difce
dat quam Miffae follemnitas compleatur . Et
ubi Epifcopus fuerit , benedictionem acci-
piant facerdotis . Sacerdote autem verbum in
Ecclefia faciente , qui egreffus de auditorio
ceffitate diffolvunt .
LXII. Si quis eorum qui continentiæ ftu-
perbiendo diffolvit , ftimulo fuæ cogitationis
impulfus , anathema fit .
Ut facramentum catechumenis non præbeatur .
* LXIII. Item placuit ut etiam per fole-
maiffimos pafchales dies facramentum corpo-
ris & fanguinis Domini catechumenis non de-
tur , nifi folitum falis : quia fi fideles per il-
los dies facramenta non mutant , nec cate-
chumenos oportet mutare . Quæ forma etiam
a publice poenitentibus omnino fequenda eft .
VII. c. 263.
De his qui rebaptizati vel reconfirmati funt
quid fit agendum .
LXIV. De his qui rebaptizati fine aliqua
neceffitate vel tormento lapfi funt , placuit
ut circa eos illa Nicænæ fynodi ftatuta fer-
ven-
qui eft fons iftius capitis .
( 2 ) Communione percepta . ) Ita legitur in edi-¨
tione Merlini . At Loaifa maluit communionem
percepta indulgentia promereri . Vide Notas Cor-
rectorum Romanorum ad Gratianum dict, 2.
de confecrat. cap. 18. Si quis intrat .
"(3) De his qua parrochiis . ) Vide fupra lib,
6. cap. 407. & quæ illic a nobis adnotata funt .
 ADDITIONE
ventur quæ de prævaricatoribus conftituta ef-
ſe nofcuntur ; id eft , ut feptem annis inter
catechumenos orent , & duobus inter catho-
licos ; & poftea , moderatione & clementia
Epifcopi , fidelibus in oblatione & euchari-
ftia communicent . Quam formam ( 1 ) fe-
quantur & reconfirmati .
De Clericis qui ad fecularium defenfionem
confugiunt propter diftrictionem
Epifcopi.
LXV. Placuit ut Clericus , fi relicto offi-
cio fuo propter diftrictionem ad fecularem
fortaffe confugerit , & is ad quem recurrit
folatium ei defenfionis impenderit , cum eo-
dem de Ecclefiæ communione pellatur . VI.
C. 145.
De turpiloquiis ,
LXVI. Clericos fcurriles & verbis turpi-
bus joculares ab officio detrahendos .
De Clericis qui in convivio cantare præ-
Sumpferint ,
LXVII. Clerici inter epulas cantantes fu-
tæ fententiæ feveritate coerceantur .
pradi&
Ne Clericus per creaturas juret .
LXVIII. Clericum per creaturas jurantem
acerrime objurgandum . Si perftiterit in vi-
tio , excommunicandum .
Ne ante boram diei tertiam quis ad con-
vivium pergat , nec ante benedi
&ionem manducet .
LXIX. Non oportet Clericos vel laiços
religiofos ante facram horam diei tertiam
inire convivia , neque aliquando Clericos nifi
hymno dicto edere panem , & poft cibos gra-
tias auctori Deo referre .
Ut Presbyter , fi inconfulto Epifcopo agendam
celebraverit , bonore privetur . Ex
Concilio Carthaginis .
LXX. Numidius Epifcopus ( 2 ) Maffilita-
nus dixit . In quibufdam locis funt Presbyte-
ri qui aut ignorantes fimpliciter , aut diffi-
mulantes audacter , præfente & inconfulto
Epifcopo , cum pluribus in domiciliis agunt
agendam . quod difciplinæ incongruum effe
cognofcit fanctitas veftra . Genilius Epifco-
pus dixit . Fratres & coepifcopi noftri digne
fuggeftioni tuæ refpondere propter ignoran-
tiam ( 3 ) non morantur . Ab univerfis Epi-
fcopis dictum eft . Quifquis Presbyter incon-
fulto Epifcopo agendam in quolibet loco vo-
luerit celebrare , ipfe honori fuo contrarius
exiftit . VI. c. 306.
Tom. III.
( 1 ) Quam formam : ) Hæc claufula non ha-
betur in Concilio Ilerdenfi , ex quo caput iftud
fumptum eft .
(2 ) Numidius Epifcopus . ) Caput iftud fum-
ptum eft ex canone nono Concilii Carthagi-
S. 397
Ne Presbyter benedictionem vel pœnitentiam
in Ecclefia dare præfumat .
LXXI. Benedictionem fuper plebem in
Ecclefia fundere aut poenitentem in Eccle-
fia benedicere Presbytero penitus non li-
cebit .
Judicio multitudinis ordinationes fieri non
debere .
LXXII. Quod non fit permittendum tur-
bis electiones eorum facere qui funt ad fa-
cetdorium provehendi , VII, c. 79.
Si qui Clerici ab Epifcopis fuis promoti con-
tempferint , nec illic maneant unde re-
cedere noluerint . Ex Concilio Cartha-
ginis .
LXXIII. Placuit ut quicunque Clerici vel
Diaconi pro neceffitatibus Ecclefiarum non
obtemperaverint Epifcopis fuis volentibus eos
ad honorem ampliorem in fua Ecclefia pro-
movere , nec illic miniftrent in gradu fuo
unde recedere noluerunt .
Ex decretis Pape Gregorii junioris .
De inceftis .
confobrinam duxerit in
LXXIV. Si quis
conjugium , anathema fit . Et paulo poft in-
fert . Si quis de propria cognatione , vel quam
cognatus habuit , duxerit uxorem , anathema
fit , Et Dominus in lege divina ait : Omnis
bomo ad proximam fanguinis fui non acce-
dat , ut revelet turpitudinem ejus . Et pau-
lo poft : Nec accedat ad uxorem ejus qui fi-
bi affinitate conjungitur . Item unde fupra ,
Nullus certi gradus confanguineam in conju
gium accipiat aut fibi fceleratis nuptiis de-
fideret copulari . Item ex dictis Epifcoporum
& Imperatorum Theodofii & aliorum : Inje-
em gradibus omnia propinquitatum nomi-
na continentur , ultra quos nec adfinitas in-
venitur , nec fucceffio poteft amplius proro
gari .
Irem de inceftis . Ex epiftolis Gregorii Pape
Bonifacio Mogontia Archiepifcopo miffis .
LXXV. Progeniem fuam unumquemque
ufque ad feptimam obfervare decernimus ge-
nerationem , & quandiu fe agnofcunt affini-
tate propinquos , ad hujus copulæ non acce-
dere focietatem . Et in fanctis canonibus fpi-
ritu Dei conditis de inceftis habetur infer-
tum : Inceftis conjunctionibus nihil prorfus
venia refervamus , nifi cum adulterium ſe-
paratione fanaverint . Inceftos vero nullo
conjugii nomine appellandos fancimus . Sed
quibus inlicita conjunctio interdicitur , nifi hi
funt quos fanétorum patrum decreta conju-
L1 gio
1
nenfis fecundi , quo fub Genethlio Epifcopo
habitum eft , qui ifthic mendofe Genilius vo-
catur . Vide breviationem Ferrandi cap. 90.
( 3 ) Propter ignorantiam . ) Hæc verba non
extant in Concilio Carthaginenfi ,
 UM
ULARI
398 CAPIT
gio copulari prohibent , habebunt ineundi me-
lioris conjugii libertatem . VI. c. 80,
De facramento catechumenis non dando in
> diebus folemnibus Pafche ,
LXXVI. Ut per follemniffimos pafchales
dies facramentum catechumenis non detur
nec eis qui a liminibus Ecclefiæ funt exclu-
fi , neque eis , ante canonicam reconciliatio-
nem , qui publicam gerunt poenitentiam , ni-
fi benedictione falis , Supra c. 63 .
De his qui folo convivio gentilium vel efcis
immolatitiis ufi funt . Aut quod bi qui bo-
micidia vel alia capitalia perpetrant fla-
gitia , nonnifi per publicam pœnitentiam
fanari poffunt.
LXXVII , Qui convivio folo gentilium &
efcis immolatitiis ufi funt , poffunt jejuniis
& manus impofitione purgari , ita ut dein-
ceps ab idolothytis abftinentes , facramento-
rum Chrifti poffint effe participes . Si autem
aut idola adoraverunt , aut homicidiis vel
fornicationibus contaminati funt , ad commu-
nionem eos nifi per poenitentiam publicam
non oportet admitti , V. c. 126, 133 .
De familiaritate extranearum mulierum ,
LXXVIII. Ut nullus familiaritatem ( 1 )
extranearum mulierum præfumat habere .
Et qui inventus fuerit , feverius corrigatur
Ne mulieres monafterium monachorum in-
grediantur ,
LXXIX . Ut mulieres monafterium mona-
chorum nullatenus ingrediantur , • confenfu Epifcopi Jui diftringat ,
Ut omnibus vefpertinis & matutinis boris
oratio dominica dicatur
LXXX. Placuit ut omnibus diebus poft Ma-
tutinas & Vefperas oratio dominica a facer
dote proferatur
De his qui fibi quacunque negligentia mor-
tem inferunt , ut eorum commemoratio in
oblatione non fiat . Similiter & de kis qui
pro fuis fceleribus puniuntur .
LXXXI. Placuit ut hi qui fibi ipfis aut
ferro aut veneno aut præcipitio aut fufpen-
dio vel quolibet modo violenter inferunt mor-
tem , nulla illis in oblatione commemoratio
neque cum pfalmis ad fepulturam eo-
fiat ,
rum cadavera deducantur . Multi enim fi-
bi per ignorantiam ufurparunt . Similiter
& de his placuit qui pro fuis fceleribus pu-
niuntur .
De verbo otiofo .
LXXXII. Omne verbum otiofum quod
locuti fuerint homines fi reddent Deo ratio-
nem in die judicii , multo magis damnantur
( 1 ) Ut nullus familiaritatem , ) In veteri col
lectione canonum Andegavenfi caput iftud fic
habet inter canones Auguftodunenfes : Ut com-
ORUM
REGUM FRAN
C
noxia verba loquentes . Otiofum quippe ver.
bum eft quod aut utilitate rectitudinis aut
ratione juftæ neceffitatis caret , Attamen in
die judicii de eo ratio reddetur ,
De eo qui bominem peremerit .
LXXXIII . Qui occiderit hominem , juxta
canonicam poeniteat fanctionem , & ab Ec
clefia prius projiciatur , ubi proftratus in ter-
ram , in cinere & cilicio , in introitum &
exitum populi femper jaceat , humiliter po-
ftulans ut pro fe orare non dedignentur . Et
fatisfactionem Ecclefiæ & fa-
hoc ufque ad
cerdotum agat , pane tantum & aqua fruens ,
nifi humanius erga eum Epifcopo agere pla-
cuerit cujus ditioni ſubſiſtit .
De fartatectis Ecclefiarum quæ ex donis
fiunt eifdem conlatis , ut in poteftate Epi-
fcopi revocentur quæcunque conligata fue-
rint ,
LXXXIV. Quæcunque pro fartatectis Ec-
clefiis fuerint conligata , in poteftate Ponti-
ficis aut Presbyteri vel fervientium fancto-
•
rum locorum , fecundum voluntatem confe-
rentis , ad fe debeant revocare . Quod fi ali-
quis hæc inde abftraxerit , rapuerit , fura-
tufve fuerit , vel ea fraudaverit , aut vafta-
verit , feu quocunque commento alienave,
rit , fciat fe effe canonice excommunica
tum quoufque ea quæ abftulerit ftudeat re-
formare
Ne Presbyterum , Diaconum , aut Clericum
aliquem ullus judex fecularis abfque
LXXXV . Ut nullus judex neque Presby
terum neque Diaconum aut Clericum aut ju
niorem Ecclefiæ fine fcientia Pontificis per
fe diftringat aut condemnare præfumat . VI,
cap. 156.
De libertis , ut a facerdotibus defenfentur ,
quorumcumque inge-
LXXXVI. Liberti
nuorum a facerdotibus defenfentur , nec ad
publicum ullatenus revocentur ,
Ne aliquis Clericus pro quacunque occafione
extraneam mulierem in domo fua babeat .
LXXXVII. Nullus ergo deinceps Clerico-
rum , pro occafione neceffitatis veftes facien-
di , aut cauffa ordinandi domus , extraneam
mulierem in domo fua habere præfumat .
De viduis . Ex epiftola beati Gregorii Pape
Bonifacio Archiepifcopo miffa , in qua
inter cetera ita legitur decretum .
LXXXVIII. Viduas a propofito difceden-
tes viduitatis , fuper quibus nos confulere vo-
luit dilectio tua , frater cariffime , credo te
noffe a fancto Apoftolo Paulo & a multiş
fan-
patres nullus monachorum audeat habere , necfa-
miliaritatem extranearum mulierum . Et qui in-
ventus fuerit , feverius corrigatur .
 ADDITIONE
fanctis patribus , nifi convertantur , olim ef
fe damnatas ; quas & nos apoftolica auctori
tate damnandas & a communione fidelium
atque a liminibus Ecclefiæ arcendas fore cen-
femus ufque quo obediant Epifcopis fuis , &
ad bonum quod coeperunt , invitæ aut vo-
luntariæ revertantur . De virginibus autem
non velatis , fi deviaverint , a fanctæ memo-
riæ prædeceffore noftro Papa Innocentio tali-
ter decretum habemus . He vero quæ nec
dum facro velamine tete , tamen in propo-
fito virginali femper fe fimulaverunt perma-
nere , licet velata non fuerint , fi nupferint ,
bis agenda aliquanto tempore pœnitentia eft ;
quia fponfio earum a Domino tenebatur . Si
enim inter homines folet bonae fidei contra-
Etus nulla ratione diffolvi , quanto magis
ifta pollicitatio , quam cum Deo pepigit , Jol-
vi fine vindicia non poterit . & cetera . Nam
fi virgines nondum velatæ taliter pæniten
tia publica puniuntur , & a cœtu fidelium
ufque ad fatisfactionem excluduntur , quanto
potius viduæ , quæ perfectioris ætatis & ma-
turioris fapientiæ atque confilii exiftunt , vi-
rorumque confortio multotiens ufæ funt , &
velari fe permiferunt , habitumque religionis
affumpferunt , & demum apoftataverunt , at-
que ad priorem vomitum funt reverfæ , a
nobis & ab omnibus fidelibus a liminibus
Ecclefiæ & a cœtu fidelium ufque ad fatis-
factionem funt eliminandæ & carceribus tra-
dendæ , qualiter , juxta beatum Apoftolum
Paulum , tradentes hujufmodi hominem Sata-
næ in interitum carnis , ut fpiritus falvus fit
in die Domini . De talibus enim & Domi-
nus per Moyfen loquitur dicens : Auferte
malum de medio veftri . De quibus & per
Prophetam ait : Lætabitur juftus cum vide-
rit vindicam . Manus fuas lavabit in fan-
guine peccatoris . De talibus namque eorum-
que fimilibus atque eifdem confentientibus
( quia non folum qui faciunt , fed etiam qui
facientibus confentiunt , rei funt ) Dominus
per eundem Prophetam David loquitur di-
cens: Videbas furem , curvebas cum eo , &
cum adulteris portionem tuam ponebas . Et
multa talia eorumque fimilia . Tales vero
perfonæ indubitanter adulteræ effe manife-
ftantur ; quoniam , relicto immortali fponfo ,
ad anteriorem ut canes ad proprium reverfæ
funt vomitum , & apoftate factæ , inlicita
ac facrilega fe contagione polluentes , viris
mortalibus fe conglutinaverunt : quæ etiam
juxta eundem Apoftolum Paulum , eo quod
viduitatis propofitum dimiferunt , & fidem
quam cum Deo pepigerunt frangere præfum-
pferunt, atque primam fidem prævaricave-
runt , funt damnandæ a nobifque & a vobis
atque a reliquis noftri ordinis viris , a fin-
gulis videlicet fua in diocefi , a liminibus
Ecclefiæ & a coetu fidelium ufque ad fatif-
factionem , ut prædictum eft , funt eliminan-
dæ . A talium autem confortio & focietate
omnes fideles in omnibus abftinere manda-
mus . Super quibus etiam placuit , quoufque
- Tom. III.
S. 399
in ipfo deteftando & inlicito atque facrile-
go carnis contubernio perfeverant , ut nullus
Chriftianorum nifi quibus proprius ftudio
corrigendi jufferit Epifcopus , cum eis in quo
quam communicer , aut ad domum in qua
funt accedat ; cum quibus etiam , ut jamdi-
&
tus fanctus præcipit Apoftolus nulli fide-
lium cibum fumere licet . Quod fi quis ex
his quicquam tentare aut temerare præfum-
pferit , pari cum eis excommunicationis fen-
tentia feriatur . & cetera .
De decimis quæ Ecclefiis dantur , ne eas
Presbyteri vendere præfumant .
LXXXIX . Ut non præfumant Presbyteri
decimas vendere quæ in pauperum & in Ec-
clefiarum ufibus dantur , ficut hactenus , mi-
rabile dielu , in horreis veteratæ , ad thefau-
rorum cumulum : in cujus rei teftimonio mul-
ti pauperum de manibus facerdotum requi❤
rendi moriuntur . Sed ubi Deo largieute
abundaverint ad fuftentationem pauperum
parentur tali in tempore .
De pauperibus a Presbyteris colligendis .
XC. Ut Presbyteri cotidie duos vel tres:
pauperes colligant ad lavandos pedes .
De prædiis quæ Presbyteri poft ordinationem
fuam emerint .
XCI. Ut Presbyteri poft ordinationem fux
paupertatis prædia comparantes , teftamenta
Ecclefiis confirment . Sin aliter , ut frauda-
tores removeantur . Capitular. a. 744. c. II .
Ut Presbyteri ad wacanda eorum miniferia
ad civitatem venient .
XCII. Ut Presbyteri fingillatim fub difpo-
fitione Epifcopi in civitatibus veniant ad tra-
&tanda minifteria .
De his qui communicaverint , ut tribus
boris fufpendantur , propter cibi
commixtionem .
XCIII. Ut doceantur communicantes dua-
bus vel tribus fufpendere horis , propter ad-
mixtionem cibi . Infra c. 150.
De fatisfactione cotidiana facerdotum .
XCIV. Ut ficut fine culpa nemo cotidie
exiftit , ita fine cotidiana fatisfactione nul-
lus effe debet , etiam facerdotum vel Chri-
flianorum .
De eo qui fine confenfu Epifcopi Presbyterum
de Ecclefia ejecerit vel conftituerit .
XCV. De his qui fine confenfu Epifcopi
Presbyteros in Ecclefiis fuis conftituunt , vel
de ecclefiis ejiciunt , & ab Epifcopo vel a
quolibet Miffo dominico admoniti obedire
noluerint ut bannum noftrum reuvadiare
cogantur , & per fidejuffores ad placitum no-
ftrum venire jubeantur . Et tunc nos decer-
namus utrum nobis placeat ut aut illum ban-
num perfolvant , aut aliam harmifcaram fu-
fineant . V. c. 98.
L1 2 De
 499 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De Ecclefiis inter beredes divifis ,
XCVI, De Ecclefiis quæ inter coheredes
divifa funt confideratum eft quatinus fi fe-
cundum providentiam & admonitionem Epi-
fcopi ipfi coheredes eas voluerint tenere , &
honorare faciant . Sin autem hoc contradixe-
rint , ut in Epifcopi poteftate maneat utrum
cas ita confiftere permittat , aut reliquias ex-
inde auferat . Et ubi ad noftrum beneficium
Ecclefiæ pertinentes ita divifæ inventa fue-
rint , ut defcribatur , & nobis renuntietur ,
V. c. 99:
De deftructione Ecclefiarum ,
XCVII. De Ecclefiis deftructis , ut Epi-
fcopi & Miffi inquifitionem faciant utrum
per neglegentiam aut impoffibilitatem de-
itructæ fint . Et ubi neglegentia inventa fue-
rit , epifcopali auctoritate emendare cogan
tur qui eas reftaurare debuerant Si vero
per impoffibilitatem contigit , ut aut plurio-
res fint quam neceffe fit , aut majoris ma-
gnitudinis quam ut ex rebus ad eas perti-
nentibus reftaurari poffint , Epifcopus mo-
dum inveniat qualiter congrue emendari &
confiftere poffint . V. c. 275,
Ne de manfo Ecclefiæ dato contra fancita
fervitium exigatur ,
XCVIII . De uno manfo ad Ecclefiam da
to , de quo aliqui homines contra ftatuta fi-
bi fervitium exigunt , quicunque pro hac cauf
fa accufatus fuerit , Comes vel Miffi hoc
quod inde fubtractum eft Presbyteris cum
fua lege reftitui faciant . V.1 c. 100. & infra
cap. 163.
De nonis decimis quas quidam dare
neglegunt .
XCIX. De his qui nonas & decimas jam
per multos annos aut ex parte aut ex toto
dare neglexerunt , volumus ut per Miffos no-
tros conftringantur ut fecundum Capitula-
rem priorem folvant unius anni nonam &
decimam cum fua lege , & infuper bannum
noftrum . Et hoc eis denuntietur , quod qui-
cunque hanc neglegentiam iteraverit , bene-
ficium unde hæc nona & decima perfolvi de-
buit amiffurum fe feiat . Ita enim contine-
tur in Capitulare bona memoriæ genitoris
noftri in libro primo capitulo CLVII. Ut
qui Ecclefiarum beneficia babent , nonam ☀
decimam ex eis Ecclefiæ cujus res funt do-
nent . Et qui tale beneficium habent , & ad
medietatem laborant , ut de eorum portione
proprio Presbytero decimas donent . Item in
Capitulari noftro in lib . II . cap. XXI . de ea
dem re: De nonis quidem & decimis , un-
de genitor nofter & nos frequenter in
diverfis placitis admonitionem fecimus ,
per Capitularia noftra qualiter bæc obferven-
tur ordinavimus , volumus atque jubemus ut
de omni conlaborato de vino & fœno fi-
deliter & pleniter ab omnibus nona & de-
cima perfolvatur . De nutrimine vero pro des
cima , ficut bactenus confuetudo fuit , ab o
mnibus obfervetur . Si quis tamen Epifcoporum
fuerit qui argentum pro hoc accipere velit ,
in fua maneat poteftate , juxta quod ei &
illi qui boc perfolvere debet convenerit , V,
c. 276,
De eo qui decimam dare neglexerit Eccle-
fie cujus effe debet , alterique Ec-
clefiæ eam dederit ,
C. Quicunque decimam abftrahit de Ec
clefia ad quam per juftitiam dari debet , &
eam præfumptiofe vel propter munera aut
amicitiam vel aliam quamlibet occafionem
ad alteram Ecclefiam dederit , a Comite vel
a Miffo noftro diftringatur ut ejufdem deci-
mæ quantitatem cum fua lege reftituat . V,
. 276. Capitular, a. 829. tit. 1. c. 6. In-
fra c. 166,
De decimis a populo dandis ,
CI. De decimis que populus dare non
vult nifi quolibet modo ab eo redimantur
ab Epifcopis prohibendum eft ne fiat . Et
fi quis contemptor inventus fuerit , ut nec
Epifcopum nec Comitem audire velit , fino-
fter homo fuerit , ad præfentiam noftram ve-
nire compellatur ; ceteri vero diftringan
tur ut inviti Ecclefiæ reftituant qui volun-
tarie dare neglexerunt . V. c. 101. Infra
c. 167.
De bis qui Ecclefias reftaurare neglegunt
de rebus earum quas in beneficium
babent
CII. Quicunque de rebus Ecclefiarum , quas
in beneficium habent , reftaurationes earum
facere neglexerint , juxta Capitularem ante-
riorem , in quo de operibus ac nonis & deci-
mis conftitutum eft , fic de illis adimpleatur ,
id eft , in libro quarto capitulo XXXVIII,
De opere namque & reftauratione Ecclefia-
rum confideratum eft ut de frugibus terræ &
animalium nutrimine una cum aliis rebus o-
mnibus pleniter perfolvantur , ut fiat fecundum
præceptum evangelicum , ubi ait : Decimas
do omnium quæ poffideo . & reliqua . De
opere vero vel reftauratione Ecclefiarum Co-
mes & Epifcopus five Abbas una cum Mif-
fo noftro , quem ipfi fibi ad boc elegerint ,
confiderationem faciant ut unufquifque eorum
tantum inde accipiat ad operandum & re-
ftaurandum quantum ipfe de rebus Ecclefia-
rum babere cognofcitur . Similiter & Vaffi
noftri aut in commune tantum operis accipiant
quantum rerum Ecclefiarum habent , vel unuſ-
quifque per fe juxta quantitatem quam ipfe
tenet , Aut fi inter eos convenerit ut pro ope-
re faciendo argentum donent , juxta æftima-
tionem operis in argentoperfolvant , cum quo
pretio rector Ecclefia ad prædictam reftaura
tionem operarios conducere & materiam eme-
re poffit . Et qui nonas & decimas dare ne-
glexerit , primum quidem illas cum lege fua
qe-
 ADDITIONE
reftituat , infuper & bannum noftrumfolvat ;
ut ita caftigatus caveat ne , fæpius iterando ,
beneficium amittat . V. c. 277.
De his qui agros dominicatos excolere negle-
gunt , ne nonás ex eis perfolvant .
CIII. De illo qui agros dominicatos pro-
pterea neglexit excolere ut nonas & decimas
exinde non perfolvat , & alienas terras ad
excolendum propter hoc accipit , volumus ut
de tribus annis ipfam nonam cum fua lege
perfolvat . Et fi quis contemptor aut Miffo-
rum ( 1 ) noftrorum propter hoc extiterit ,
per fidejuffores ad palatium venire compella-
zur . V. c. 278. infra c. 169.
De beneficiis deftructis ,
CIV. De beneficiis deſtructis ( 2 ) hoc
obfervetur quod in Capitulare priori conti-
netur , id eft , in libro IV. capitulo XXXVI .
de eo qui beneficium defertum fecerit :
Quicunque beneficium fuum occafione proprii
defertum habuerit , & intra annum poftquam
ei a Comite vel Miffo noftro notum factum
fuerit , illud emendatum non habuerit , ipfum
"
beneficium amittat . IV. c. 38. Capitular. a.
829. tit. 2. c. I.
De malis Scabinis ejiciendis ,
CV. Ut Miffi noftri , ubicunque malos
ubicunque malos
Scabinos inveniunt , ejiciant , & totius popu-
li confenfu in locum eorum bonos eligant .
Et cum electi fuerint , jurare faciant ut fci-
enter injuſte judicare non debeant , Capit. a.
829. tit. 2. c. 2.
De melioribus & veracibus eligendis .
CVI. Ut in omni comitatu hi qui melio-
res & veraciores inveniri poffunt eligantur a
Miffis noftris ad inquifitiones faciendas & rei
veritatem dicendam ; & adjutores Comitum
fint ad juftitias faciendas . Ibid. c. 3.
De Scabinis qui propter munera aut amici-
tiam injufte judicaverint ,
CVII. Volumus ut quicunque de Scabinis
deprehenfus fuerit propter munera aut pro-
pter amicitiam vel inimicitiam injuſte judi-
caffe , ut per fidejuffores miffus ad præfen-
tiam noftram veniat ( 3 ) . De cetero , 0-
mnibus Scabinis denuntietur ne quis deinceps
etiam juftum judicium vendere præfumat .
Ibid. c. 4.
Tom. III.
( 1 ) Contemptor aut Mifforum . ) Leg. contem
ptor aut Comitum aut Miflorum . In capite 278.
libri quinti legitur Vaffalorum pro Mifforum ;
quod idem eft . Vide infra , cap. 169.
(2 ) De beneficiis deftru&
tis . ) Caput iftud fum-
ptum eft ex Capitulari anni DCCCXXIX. tit. 2.
cap. I.
(3 ) Ad præfentiam noftram veniat . ) Vetus
nota marginalis in codicibus regiis legis Longo-
bardorum : Hac videtur rumpere legem Rachis
S. 401
De legitimis & rationabilibus commutatio-
nibus Ecclefiarum Dei .
CVIII. Ubi commutationes tam tempore
noftro quamque genitoris noftri legitime &
rationabiles atque utiles Ecclefiis factæ funt
permaneant . Ubicunque vero inutiles & in-
commoda atque inrationabiles factæ funt,
diffolvantur ; & recipiat unufquifque quod de-
dit . Ubi vero mortua manus interjacet , aut
alia quælibet cauffa , quæ rationabilis effe vi-
deatur , inventa fuerit , diligenter defcriba-
tur , & ad noftram notitiam perferatur . V.
c. 110.
De eo qui comprobatus fuerit teftes in perju-
rium fcienter induxiffe .
CIX. Quicunque comprobatus fuerit de eo
quod fcienter teftes in perjurium induxiffet
(4 ) , fub fidejuffione ad palatium noftrum
venire compellatur , ut ibi cum fidelibus no-
ftris confideremus quid de tali homine facien-
dum fit . Capit. a. 829. tit. 2. c. 6.
Ut nummos bonos nullus refpuat .
CX. De bonis denariis , quos populus reci-
pere non vult , volumus ut hoc obfervetur
& teneatur quod in priori Capitulare noftro
confcriptum eft , id eft , in libro quarto ca-
pitulo XXX. * Quicunque liber bomo vel
in emptione vel in debiti folutione denarium
merum & bene penfantem recipere noluerit ,
bannum noftrum , id eft , fexaginta folidos,
componat . Si vero fervi ecclefiaftici aut fi-
fcalini noftri aut Comitum aut Vaffallorum
noftrorum hoc facere præfumpferint , fexagin-
ta ictibus vapulent , Et fi actores noftri aut
aliorum vel Advocati eos Miffis noftris vel
Comitibus juffi præfentare noluerint , prædi-
tum bannum , id eft , fexaginta folidos , com-
&
ponant . Et ad hanc conftitutionem noftram
adimplendam Epifcopi & Abbates , five re-
liqui qui beneficia noftra habent , adjuvent
Comites in fuis hominibus diftringendis . Et
fi Comites hanc noftram conftitutionem ne-
glexerint , hoc per Miffos noftros ad noftram
notitiam perferatur . Ibid. c. 7.
* IV. c. 32.
De collectis malis omnimodis inhibendis .
CXI. Collectæ ad male faciendum fieri
omnimodis prohibeantur . Et ubicunque hu-
jufmodi præfumptiones factæ fuerint , digna
emendatione corrigantur . Et fi per negle-
gentiam Comitis vel factæ funt vel inemen-
datæ remanferunt , hoc ad noftram notitiam
L1 3
per-
Cognovimus ; quia illa faciebat honorem amittere
guidrigalt componere , ifta vero facit ad Re-
gis præfentiam venire . Sed non rumpit , quia
poftquam ad Regem venerit , debet ut illa præ-
cipit condemnari.
( 4) In perjurium induxiffet . ) Vide epifto-
lam 56. Hincmari , quæ eft ad Engilgarium vi-
rum illuftrem , extatque apud Flodoardum lib.
3. cap . 26.
 402 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
perferatur . Auctor vero facti , fi fuerit Præ-
pofitus vel Advocatus five Centenarius vel
qualibet alia dignitate prædita libera perfo-
na , poft legalem emendationem in loco fa-
tam , fub fidejufforibus ad noftram præfen-
tiam veniat . Multitudo vero , five de fer-
vis five de liberis fit , legitima emendatio-
ne multetur . Capitular, a. 829. tit. 2. c. 10.
Ut pontes publici , qui deftructi fuerint ,
iterum extruantur ,
CXII. De pontibus publicis deftructis pla-
cuit nobis ut hi qui juffionem noftram in re-
parandis pontibus contempferunt , volumus ac
jubemus ut omnes homines noftri in noftram
veniant præfentiam rationes reddere cur nc-
ftram juffionem aufi funt contemnere , Co-
mites autem reddant rationem de eorum pa-
genfibus , cur eos aut non conftrinxerunt ut
hoc facerent , aut nobis nuntiare neglexe-
runt . Similiter & de injuftis teloneis , ubi
cunque accipiuntur , fciant fe exinde nobis
rationem reddituros . Ibid. c. 11.
De examine aquæ frigidæ ,
CXIII, Ut examen aquæ frigidæ , quod
hactenus faciebant , a Miffis noftris omni-
bus interdicatur ne ulterius fiat . Ibid. c. 12.
De veverfione Comitis & pagenfium de bofti-
li expeditione , ut ex eo die fuper qua-
draginta dies fit bannus refifus ,
CXIV. Poftquam Comes & pagenfes de
qualicunque expeditione hoftili reverfi fue-
rint , ex eo die fuper quadraginta noctes fit
bannus refifus , quod lingua Theodifca fcat-
slegi ( 1 ) , id eft , armorum depofitio , vo-
catur . Ibid. c. 13 ,
De audientia Regis . Et ut Comites &
Miffi dominici maximam curam has
beant pauperum .
CXV . Hoc Miffi noftri (2 ) notum fa-
ciant Comitibus & populo quod nos in omni
hebdomada unum diem ad cauffas audiendas
& judicandas federe volumus . Comites au-
tem & Miffi nofiri magnum ftudium ha-
beant , ne forte propter eorum neglegentiam
pauperes crucientur , & nos tædium propter
eorum clamores patiamur , fi noftram gra-
( 1 ) Scatslegi . ) Hæc eft vera lectio , pro qua
in codice Legis Longobardorum male legitur
berisliz .
( 2 ) Hoc Miffi noftri . ) Vide Joannem Ifa-
cium Pontanum lib. 6. originum Francicarum
Cap. 16.
(3 ) Inferenda , ) Gefta Dagoberti I. cap. 31 .
Attamen Saxones tributum quod reddere confue-
verant, per præceptionem Dagoberti baenus ba-
bent indultum . Quingentas enim vaccas inferen-
1 dales annis fingulis a Clothario feniore cenfiti red-
debant ; quod tunc a Dogoberto Rege caffatum cft .
Item infra cap. 37. Super hæc vero centum vac-
cas inferendales , que et de ducatu Cinomannico
annis fingulis folvebantur , fratribus inibi ( id
eft , in monafterio Sancti Dionyfii ) Deofervien
tilus per proprii præcepti fubfcriptionem vifus eft
tiam habere velint . Populo autem dicatur
ut caveat de aliis cauffis fe ad nos reclama
re nifi de quibus aut Miffi noftri aut Co
mites eis juftitias facere noluerint . Ibid,
c. 14.
De inferenda a Vicariis vel aliis Millis
Comitum exigenda .
CXVI. Quicunque Vicarii vel alii minis
ftri Comitum tributum quod inferenda ( 3 )
vocatur majoris pretii a populo exigere præ
fumpferit quam a Miffis bone memoriæ ge-
nitoris noftri conftitutum fuit , hoc eft , duos
folidos pro una vacca , hoc quod injufte fu-
perpofuit atque abftulit fibique tetinuit , his
quibus hoc tulit cum fua lege reftituat , &
infuper fredum noftrum componat , & mini-
fterium amittat . Ibid, c. 15. ~
De eo qui propter cupiditatem rerum quem-
cunque propinquorum fuorum interfecerit .
CXVII. Quicunque propter cupiditatem re-
rum patrem, aut matrem , aut fratrem , aut
fororem , vel nepotem , vel alium propin
quum fuum interfecerit , hereditas interfecti
ad alios fuos legitimos heredes perveniat .
Interfectoris vero hereditas in fifcum rediga
tur . Ipfe vero , ordinante Epifcopo , publi-
cæ pœnitentiæ fubdatur , Ibid. tit. 3. f. 2.
De cujuslibet propria uxore dimiffa , vel
fine culpa interfecta .
CXVIII, Quicunque propria uxore dere
lieta , vel fine culpa interfecta , aliam dus
xerit , armis depofitis , publicam agat pœnis
tentiam . Et fi contumax fuerit , comprehen
datur a Comite , & ferro vinciatur , & in
cuftodiam mittatur , donec ad noftram noti-
tiam deducatur , V. c. 300. Infra c. 161.
De eo qui res alienas cuilibet homini
vendiderit ,
CXIX. Quicunque res alienas cuilibet ho-
mini vendiderit & ipfe homo eafdem res
alicui alteri dederit five vendiderit , & ipfe
qui tunc eafdem res comparatas habet per
malum ingenium proprio filio aut alteri cui-
libet necdum legitimos annos habenti jufti-
tia tollendæ cauffa tradiderit volumus at-
que firmiter præcipimus ut fi pater ejufdem
par-.
omni futuro tempore annuatim conceffiffe . Donum
illud poftea confirmavit Chilpericus Rex anno
DCCXVI. ut patet ex ejus præcepto quod vir
clariffimus Joannes Mabillonius edidit in calee
tomi quarti Actorum ordinis Sancti Benedicti
pag. 623. in quo hac leguntur : Chillardus Abba
de bajelica peculiaris patroni noftri Domni Dio-
nyfii clementiæ regni nofiri fuggeffit eo quod bona
memoria proavus nofter Dagober&bus quondam
Rex per fua auctoritate manu fua roborata car
tas cento foldaris quod in inferenda de pago Ci
nomanneco in fifci dictionebus fperabatur , ad
ipfa Santa baſelica annis fingulis conceffiffit . Ubi
vides pro cartas cento legendum haud dubie ef-
fe vaccas centum . Vide gloffarium Francifci
Pithoei ad Capitularia .
/
\
 ADDITIONE
parvuli vixerit , ipfe intret in cauffam ra-
tionem reddendi pro filio fuo . Si autem pa-
ter mortuus eft , tunc legitimus ejus propin-
quus , qui jufte ei tutor aut defenfor effe vi-
detur , pro ipfo rationem teddere compella-
tur. Similiter de aliis omnibus juftitiis ad
eum pertinentibus ; excepta fua legitima he-
reditate , quæ ei per fucceffionem parentum
fuorum legitime evenire debuit . Quod fi quis
hanc noftram juffionem contempferit vel ne-
glexerit , ficut de ceteris contemptoribus , ita
de eo agatur . Is vero qui eafdem res pri-
mus invaferit & injufte vendidit , nec non
& emtores , excepta fola perfona parvuli
hoc quod fraudulenter admiferunt , intra pa-
triam emendare cogantur , Et poftea , ficut
contemptores juffionis noftræ fub fidejuffo-
ribus ad noftram præfentiam venire com-
pellantur , Capitul. a. 829. tit. 3. c. 4. In-
fra c. 162.
Anno feliciter XI. regni Domini noftri Ka
voli gloriofiffimi Regis , in menfe Martio
qualiter congregatis in unum Synodali Con-
cilio Epifcopis , Abbatibus , virifque inlu-
Atribus , una cum Comitibus , fecundum Dei
voluntatem , pro cauffis opportunis cenfentur
utiliter effe decreta ,
De Metropolitanis ,
CXX. De Metropolitanis , ut Epifcopi fuf-
fraganei eis adjutores fint & ea quæ erga
minifterium illorum emendanda cognofcunt ,
libenti animo emendent atque corrigant . Ca
pitul. a. 779. 9. I,
De Epifcopis ordinandis .
CXXI. De Epifcopis . Ubi in præfens Epi-
fcopi ordinati non funt , fine tarditate ordi-
nentur . Ibid. c. 2.
De monafteriis fub regula conftitutis ,
CXXII . Ut monafteria quæ fub regula
#
fuerint , fub regula vivant , Similiter & mo-
nafteria puellarum ordinem fanctum cufto-
diant . Et unaquæque Abbatiffa in fuo mo-
nafterio fine intermiffione refideat . Ib. c. 3 .
De poteftate Epifcoporum fuper Presbyteros
Clericos .
CXXIII. Ut Epifcopi de Presbyteris &
Clericis infra illorum parrochiam poteftatem
habeant fecundum canones . Ibid. c. 4.
De inceftuofis bominibus .
CXXIV. Ut Epifcopi inceftuofos homines
emendent , & magnam diligentiam habeant
ex eis . Sed & de viduis infra fuam parro-
chiam poteftatem habeant ad corrigendum .
Ibid. c. 5.
De alterius Clerico Epifcopi non recipiendo
nec ordinando .
CXXV. Ut non liceat alterius Clericum
( 1 ) Cenfo . Pro cenfu , ut fupra lib. 5. cap.
198, Charta Conftantii Presbyteri pro Ecclefia
{
S. 4°3
recipere nec ordinare ad aliquem gradum ,
Ibid. c. 6.
De bomicidis qui fecundum legem mori
debent .
CXXVI. Ut homicidæ vel ceteri rei qui
legibus mori debent fi ad Ecclefiam con-.
fugerint , non excufentur . Et fi fe emenda-
re noluerint nullus eis victus detur . Ibid.
cap. 8.
De decimis dandis .
CXXVII. De decimis . Ut unufquifque
fuam decimam donet , atque per juffionem
Epifcopi difpenfetur . Ibid. c.7.
De latronibus ad placitum Comitis
exhibendis
CXXVIII. Ut latrones de infra emunita-
tem illi judices in Comitis placitum præfen-
tent . Et qui hoc non fecerit , beneficium &
honorem perdat . Similiter Vaffi noftri , fi
hæc non adimpleverint , beneficium & hono-
rem perdant . Et qui beneficium non habent ,
bannum folvant . Ibid. c. 9.
Ut perjuria quis faciens manum perdat
CXXIX. De eo qui perjurium fecerit , ut
nullam redemptionem folvat , fed manum
perdat , Quod fi accufator contendere volue-
rit de ipfo perjurio , tent ad crucem . Et fi
jurator vicerit , lege fua accufator emendet :
Hoc vero de minoribus cauffis obfervandum ,
De majoribus vero rebus , aut de ftatu in-
genuitatis , fecundum legem cuftodiant . Ibid,
c. 10. V. c. 196.
De vindicta & judicio latronum .
CXXX. De vindicta & judicio in latro-
nes facto , teftimonio Epifcoporum , abfque
peccato Comitis effe dicunt . ita tamen ut
abfque invidia aut occafione mala nihil aliud
ibi interponatur nifi vera juftitia ad perfi-
ciendum . Quod ipfe qui per odium vel ma-
lum ingenium , nifi præ juftitia faciendo
hominem punierit , honorem fuam perdat ,
& legibus contra quem injufte fecit , fecun-
dum poenam quam intulit emendet . V.
C. 197.
Ut regia fancita inviolate cuftodiantur .
CXXXI. Ea vero quæ bona memoriæ ge-
nitor nofter in fuis placitis & fynodis con-
ftituit confervare volumus . V. f. 305.
De rebus Ecclefiarum , de quibus cenfus ·
exeunt , decimæ & nonefolvantur .
CXXXII. De rebus vero Ecclefiarum , un-
de nunc cenfa exeunt , decimæ & ponæ cum
ipfo cenfo ( 1 ) folvantur . Et unde antea
non exierunt , fimiliter nonæ & decimæ den-
tur . De cafatis vero fexaginta folidi quin-
que ,
Viennenfi Al cenfo concedere debeatis . Infra :
Cum ipfo cenfo dare vel adimplere potuero .
 404 CAPITULARIUM REGUM
que , de triginta folidi duo & dimidius , de
quindecim tranfmiffi quatuor . Et precarie
modo renoventur . Et ubi non funt fcriptæ ,
fiat defcriptio inter conventores de verbo no-
fro . Et qui prædi& ta ( 1 ) facere noluerint ,
& fpontanea voluntate hæc tria perfolvere
& precarias accipere citiffime diftulerint ,
perdant beneficia quæ habebant ; quæ tamen
Ecclefia unde erant abfque ullius contradi-
Atione vel impedimento in perpetuum fibi
vindicer . V. c. 198.
Ut de cerariis ita ftat ficut conflitu-
tum eft .
CXXXIII. De cerariis & tabulariis ac
chartelariis ita fiat ficut tempore longo de-
cretum eft . V. c, 199,
Ne aliquis pro gildoma facramentum
facere audeat .
CXXXIV. De facramentis pro gildoma
invicem conjurantibus , ut nemo facere præ-
fumat . Alio vero modo de illorum eleemo-
fynis , aut de incendiis , aut de naufragiis
quamvis conhibentiam faciant , nemo in hoc
jupare præfumat , V. c. 200,
Ut ad palatium pergentes nemo adfalliye
audeat .
CXXXV. De iterantibus qui ad palatium
aut aliubi pergunt , ut eos per collectam ne-
mo fit aufus adfallire . Et nemo herbam al-
terius , defenfionis tempore , præfumat tolle-
re
nifi in hoftem pergat , aut Miffus no-
fter fit . V. c. 201.
De teloneis ficut a longo decretum eft
fervetur .
CXXXVI. De teloneis , qualiter antea for-
banniti fuerunt , obfervetur ut nemo tollat
nifi quod ab antiquo tempore ftatutum erat .
V. c. 202.
De mancipiis non vendendis nifi in
præfentia rectorum .
CXXXVII. De mancipiis , ut non ven-
dantur nifi aut in præfentia Epifcopi vel Co-
mitis aut in præfentia Archidiaconi aut
Centenarii , aut Vicedomini , aut judicis Co-
mitis , aut ante bene nota teftimonia , Et
ut foris marcam nemo mancipia vendat .
Et qui hoc fecerit tantas vices bannum
folvat , quanta mancipia vendidit . Et fi non
habet pretium , in guadium pro fervo femet-
ipfum Comiti donet ufque dum ipfe bannum
folvat . V. c. 203 .
De loricis extra regnum non vendendis .
CXXXVIII. De bruniis ut nullus foras
veftro regno vendere præfumat . Capitul. a.
779. C, 20,
( 1 ) Et qui prædi&a . ) Hæc & reliqua quæ
fequuntur defunt in Capitulari anni DCCLXXIX.
& in libro quinto Capitularium . Omiffa etiam
FRANCORUM
De Comite juftitias non faciente .
CXXXIX . Si Comes in fuo minifterio ju-
ftitias non fecerit , Miffis noftris de fuis ex-
feniis ferviat ufque dum juftitiæ ibi facta fue-
rint . Et fi Vaffus nofter juftitias non fece,
rit , tunc & Comes & Miffus nofter ad ipfius
cafam fedeant 9 & de fuo vivant ufque ju
ftitias faciat . V. c. 204,
De eo qui pro faida pretium recipere
noluerit .
CXL. Si quis pro faida pretium recipere
non vult , tunc ad nos tranfmittatur , ut nos
ipfum dirigamus ubi damnum nemini facere
poffit . V. c, 205 ,
De eo qui pro faida pretium folvere
noluerit .
CXLI. Simili modo qui pro faida pretium
folvere non vult & juftitiam exinde facere ,
in talem locum illum mittere volumus ut
pro eodem majus damnum non crefcat . Cas
pitul. a. 779. c. 22,
Quid agendum fit de latronibus .
CXLII. De latronibus ita præcipimus ob
fervandum , ut pro prima culpa non moria-
tur , fed unum oculum perdat ; de alia ve-
ro culpa , nafus ipfius latronis truncetur ; de
tertia culpa , fi fe non emendaverit > mo-
riatur . V. c. 206,
Qualiter pro Rege & exercitu ejus bac in-
ftanti tribulatione a fidelibus in orationi- 1
bus & eleemofynis Deo fupplicandum fit .
CXLIII . Capitulare qualiter inftitutum eft
in hoc Epifcoporum confenfu . Id eft . Ut
unufquifque Epifcopus tres Miffas & tria pfal-
teria , unum pro Domno Rege , & aliud pro
exercitu Francorum " tertium pro præfenti
tribulatione . Presbyter unufquifque Miflas
tres . Monachi & monachæ & Canonici
unufquifque -pfalteria tria . Et biduanas o-
mnes faciant tam Epifcopi quamque mona-
chi & monachæ & Canonici . Sed & eorum
infra cafatum homines , vel qui potentes
funt . Et unufquifque Epifcopus , Abbas , &
Abbatiffa , qui hoc facere poteft , libram do-
net de argento aut valente in eleemofyna ;
mediocres vero mediam libram ; minores ve-
et
ro folidos quinque . Epifcopi , Abbates
Abbatiffæ pauperes famelicos quatuor pro ifta
ftriccitate nutrire debeant ufque ad tempora
meffium . Et qui tantum non poffunt , jux-
ta quod poffibilitas eft , ut tres , vel duos ,
aut unum . Comites fortiores libram de ar-
gento aut valente donent in eleemofyna ,
mediocres vero dimidiam libram , de cafatis
centum folidos quinque , de quinquaginta un-
ciam unam . Et faciant biduanas , et eorum
ho-
funt in vulgatis editionibus , ftudio brevi-
tatis .
 ADDITIONE
homines , atque eorum cafatus , vel qui hoc
facere poffunt . Et qui redimere ipfam bi-
duanam voluerit fortiores Comites uncias
tres , minores denarios triginta , minores fo-
lidum unum , Et de pauperibus famelicis ficut
fcriptum eft ipfi faciant . Hæc omnia , fi Do-
mino placuerit , pro Domno Rege & exer-
citu Francorum & pro præfente tribulatione
Miffa fancti Johannis fint completa . V. cap.
207,
Ne Presbyter vel reliqui Clerici aut ullus
fidelium præfumat decimas vendere vel
donare , aut pignorare , Ecclefiæque quo-
quo modo alienare,
CXLIV. Nullus Presbyter aut Diaconus ,
vel quilibet Clericus aut laicus decimas
vendere ? aur dare , vel pignorare , aut in-
debitare præfumat antequam eas cum omni
integritate fideliter collectas habeat , & in-
fra fepta Ecclefia , cui jure debentur , in fuis
utiliter graneis collectas habeat , & poftea
juxta præceptum proprii Epifcopi fecundum
canonicas fanctiones atque decreta beati Ge-
lafii Papæ eas difpenfet . Si quis autem hæc
parvipenderit vel infringere tentaverit , fi
quidem Clericus fuerit , gradus fui periculo
fubjacebit . Si vero monachus vel laicus fue-
rit , communione privetur . VII. c. 214.
De providentia Epifcopi circa Archidiaconos ,
CXLV. Ut prævideant Epifcopi ne cupi-
ditas Archidiaconorum culpas nutriat facer-
dotum ; quia multis modis mentitur iniqui-
tas fibi , Capitul. a. 744. c. 12.
De non ejiciendis de fepulchris offibus
mortuorum ,
CXLVI. Ut nullus offa mortuorum de fe-
pulchris audacter ejiciat , VI. c. 198.
De non jurando .
CXLVII. Ut unufquifque caveat jurare :
quia perjuri regnum Dei non poffidebunt ,
ficut nec adulteri . VI. c. 374.
De prædiis a Presbyteris emptis , Ecclefiis
propriis confirmandis .
CXLVIII. Ut Presbyteri pauperes ordi-
nati , prædia comparantes , Ecclefiis confir-
ment . V. c. 52.
(1 ) Poft confulatum . ) Hæc verba , quæ Con-
cilii fecundi Milevitani funt , plane oftendunt
vulgatiffimam rem Theodofi Honoriique prin-
cipiatu in Africa fuiffe ut geftis publicis ad-
fcriberetur Poft confulatum , tamenetfi annus
quo gefta illa confcribebantur fuos Confules or-
dinarios haberet . Quod non folum in Africa
fed etiam in ceteris Romani Imperii partibus
obtinuiffe obfervat Baronius ad annum Chrifti
cccx. ubi feribit accidiffe plerunque ut etiam
cum certi effent alicujus anni Confules , tamen
acta publica poft confulatum anni fuperioris
Confulum confignata habeantur , Sed quoniam
S. 405
De fatisfactione cotidianorum delictorum ,
CXLIX. Ut ficut fine culpa nemo coti
die , ita fine cotidiana fatisfactione nullus
effe debet , etiam facerdotum .
De communicantium fufpenfione .
CL. Ut doceantur communicantes duabus
vel tribus fe fufpendere horis › propter ad-
mixtionem cibi . Supra c. 93.
De conventu Presbyterorum ad civitatem
cauffa difcendi .
CLI. Ut Presbyteri fingillatim fub difpo-
fitione Epifcopi in civitates veniant fua ad
tractanda minifteria . V. c. 2. VII. c. 130. 147,
De pauperum collectione a Presbyteris .
CLII. Ut Presbyteri cotidie duos vel tres
pauperes colligant ad lavandos pedes .
De non vendendis Ecclefiarum decimis .
CLIII. Ut ulterius non præfumant Presby-
teri decimas vendere , quæ in pauperum &
Ecclefiarum ufibus dantur ficut hactenus
mirabile dictu , horreis veteratæ funt , ad
thefaurorum cumulum . in cujus rei teftimo-
nio multi pauperum de manibus facerdotum
requirendi moriuntur , Sed ubi Deo largien-
te abundaverint ad fuftentationem paupe-
rum parentur famis tempore .
De formatis faciendis . Et ut fine formata
nullus proficifcatur Clericus . Ex Concilio
Africano vel Milevitano capitulo XX. Ut
fine formatis nemo ad comitatum profici-
Scatur , vel qualiter fiant formate .
CLIV . Placuit ut quicunque Clericus pro-
pter neceffitatem fuam alicubi ad comitatum
ire voluerit , formatam ab Epifcopo fuo ac-
cipiat . Quod fi fine formata voluerit per-
gere , a communione removeatur , Quod fi
alicubi ei repentina neceffitas orta fuerit ad
comitatum pergendi , alleget apud Epifco-
pum loci ejus ipfam neceffitatem , & de hoc
fcripta ejufdem Epifcopi deferat . Formate
autem quæ a Primatibus vel a quibufcunque
Epifcopis Clericis propriis dantur , habeant
diem Pafchæ . Quod fi adhuc ejufdem anni
Pafchæ dies incertus eft , ille præcedens ad-
jungatur , quomodo folet Poft confulatum ( 1 )
in publicis geftis adfcribi .
De
viro docto Pafchafio Quenello, nuper placuit id
factum aliquando a Conciliis Africanis fuiffe
præter notarum confularium morem , annos e-
nim computatos olim fuiffe per uniufcujufque
anni Confules ordinarios quandiu dignitas con-
fularis perfeveravit , & ufum fcribendi Poft con-
fulatum tunc folummodo introductum fuiffe
cum ordinarii Confules non erant defignati ,
iftam porro annos numerandi rationem longe
poft Ruftici Narbonenfis Epifcopi tempora ini-
ri cœptam , adeoque hinc juvari non poffe in-
terpretationem , quam nos adhibuimus antiqua
infcriptioni qua initia demonftrat Epifcopatus
ejuf
 406 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
De Clericis neglegentibus . Ex Concilio Ag4-
thenfi capitulo II. De contumacibus Cle
ricis & ad officium tardis .
CLV. Contumaces vero Clerici , prout
ejufdem Ruftici ; res pofcere videtur ut tefti-
moniis approbemus fententiam Baronii noftram-
que effe veram & ufum notandorum annorum
per Confules anni fuperioris diu ante . Valen-
tiniani Ill . ac Ruftici tempora coepiffe . Utar
autem in primis auctoritate patris faftorum
Onuphrii Panvinii , quam fcio plurimum vali-
turam apud eundem virum doctum . Onuphrius
ergo in commentariis ad librum fecundum fa-
ftorum A. V. C. MLXI. qui in annum Chrifti
CCCIX incidit , hæc adnotat : Quum deinceps
frequens mentio futura fit annorum fine Cof. ques
per hæc tempora poft confulatus appellabant , non
alienum ab re erit pauca quædam de his annis
tradere . Annus enim cccix . & fequens notati
a Caffiodoro reperiuntur poft confulatum Dio-
cletiani X. & MaximianiVII . cum tamen ut idem
Onuphrius & Baronius obfervatum reliquerunt ,
anno cccix. Maxentius & Maximus gefferint
confulatum . Anno Chrifti CCCLI. Maguentius
& Gaifo Confules fuerunt , ut notat auctor li-
bri de Præfectis apud Onuphrium . Et tamen
liber Cufpiniani , Caffiodorus , & Socrates lib. 2.
cap. 26. hic ipfo anno adfcribunt poft confula-
tum Sergii & Nigriniani , qui fuperiore anno
gefferant confulatum . Annus Chrifti CCCLXXV.
in fafis inferibitur poft confulatum Gratiani
Aug. III. & Equitii . Anno Chrifti cccxcvIII.
Concilium Carthaginenfe quintum dicitur ce-
lebratum poft confulatum Cæfarii & Attici , cum
tamen eo anno Honorius IV. & Eutychianus
Confules notentur in faftis . Sequenti anno Man-
lius Theodorus & Flavius Eutropius erant Con-
fules . Et tamen Concilium Africanum , quod
eo anno habitum eft , celebratum fcribitur P.
C. Honorii Aug. IV. & Eutychiani . Deinde
anno Chrifti quadringentefimo Stilico & Aure-
lianus confulatum gefferunt ; annoque fequen-
ti , quo Vincentius & Fravita Confules fuerunt ,
Concilium Africanum fecundum notatur effe
congregatum P. C. Flavii Stiliconis . Annus po-
ftea ccccrx. infcriptus reperitur confulatu Ho
norii VIII. & Theodofii III . & poft confula-
tum eorum legitur habitum Concilium Afri-
canum VIII. eo tempore quo Varanes erat Con-
ful ; poft cujus confulatum , anno nimirum fe-
quenti , habita eft collatio Carthaginenfis inter
Catholicos & Donatiflas , tametfi tum Theodo-
fius Aug. gereret quartum confulatum . Annus
CCCCXVIII. Confules habuit Honorium XII. &
Theodofium VIII . quibus anno fequenti fubfti-
tuti funt Monaxius & Plinta . Iftorum tamen
mentionem non faciunt gefta duorum Conci-
liorum apud Carthaginem congregatorum an-
no ccccxix. quæ habita dicuntur P. C. Hono-
rii XII. & Theodofii VIII . Sed nihil illuftrius
in hoc argumento proferri poteft quam acta
Concilii Ephefini , que notant habitum illud
fuiffe poft confulatum Theodofii Imperatoris
XIII. & Valentiniani II. cum tamen conftet
eodem anno Confules creatos effe Baffum &
Antiochum , fub quibus Profper ait congrega-
tam apud Ephef m fuiffe fynodum plus ducen-
torum Epifcoporum adverfus Neftorium : In
actione nona & decima Concilii Chalcedonen-
fis referuntur acta fynodorum in Tyro & Be-
ryto celebratarum anno CCCCXLVIII. in caufa
Ibæ Epifcopi Edeffeni , in quibus fcriptum eft
illas fuifle habitas poft confulatum Flavii Ze-
nonis & Pofthumiani . Scio illuftriffimum Car-
dinalem Baronium admonuiffe erratum utro-
bique fuiffe in confignanda fynodorum iftarum
dignitatis ordo permiferit , ab Epifcopis cor-
rigantur . Et fi qui prioris gradus elati fu
perbia communionem fortaffe contempferint ,
aut Ecclefiam frequentare vel officium fuum,
implere neglexerint , peregrina eis commu
nio
epocha , & auctores Romana Conciliorum edi
tionis in margine none actionis Chalcedonen-
fis ifta adnotaffe : Hi duo Epifcoporum conven¬
tus babiti funt bis Confulibus , non poft eorum con-
fulatum , bic annus eft CCCCXLIII. ab ortu
Chrifti . Quare aut alia numerandi ratio fervata
eft ab alio principio ducta , aut mendum in
numeris irrepfit . Sed cum omnes codd . M. quos
habuimus , tam Græci quam Latini , fic legant ,
nihil mutare voluimus . Ergo hic non difputo
utrum acta illa mendofa in hoc loco fint , ne-
que utrum legitima fit Baronii & editorum
Romanorum emendatio . Satis mihi eft quod
amnes antiqui codices Græci & Latini præfe
runt lectionem quæ in vulgatis editionibus re
peritur . Ex his ergo quæ dicta hactenus funt
manifeftum eft rationem numerandi annos poft
confulatum longe ante Ruftici Narbonenfis Epi-
fcopi tempora coepiffe & ævo ejus maximo in
ufu fuiffe . Itaque rem minime infolentem is
fecit quum tempus conlocati liminis in Eccle-
fia Narbonenfi notavit in anno quarto poft ſex-
tum Valentiniani confulatum , tamenetfi tum
Pofthumiani Zenonifque confulatus vigeret
Quod enim idem vir eruditus , his difficulta
tibus victus quas ipfe fibi fecit , putat aliam
ineundam effe Rufticianæ infcriptionis expli-
candæ viam , & quartum illam annum non a
confulatu fexto Valentiniani fed a actis ba--
filicæ fundamentis numerandum cenfet , inge-
niofa quidem conjectura eft , fed quæ nulla
probabili ratione , nullo fimili exemplo niti-
tur , & quam vel folus ordo verborum refellit-
que in prima infcriptionis linea leguntur. Nam.
fi de anno quarto a jactis bafilicæ fundamen-
tis intelligenda illa funt , cur Rufticus annum
illum quartum non conjunxit potius cum die ,
quo limen collocatum eft , quam cum fexto Va-
lentiniani confulatu ? Præterea certum eft li-
men illud non effe collocatum anno quarto a
jactis bafilica fundamentis , fed quinto . Ete-
nim fi verum eft , uti profecto ambigi non po
teft quin verum fit , jacta fundamenta file
trigefima feptima die a depofito pariete Ec-
clefiæ dudum exufte , id eft , die xvi.ne
fis Novembris anni xv. epifcopatus Ruftici
certum quoque effe debet ab eo die ufque aď
tertium Kalendas Decembris anni XIX. epifco
patus ejufdem Ruftici fuperefle duodecim aut
tredecim dies fuper quatuor annos , adeoque
limen Ecclefiæ Narbonenfis pofitum non effe
anno quarto a jactis bafilicæ fundamentis , fed
quinto . Sane quæ contra ab eodem viro docto
afferuntur de paucis diebus fuper quatuor an-
nis additis & de numero rotundo quatuor an-
norum , ea leviora funt quam ut exiftimare
oporteat eum credidifle magni illa momenti
effe ad conftituendam novam fuam opinionem
de initiis epifcopatus Ruftici . Quemadmodum
enim apud Jurifconfultos extra controverfiam
eft annum inchoatum feu coeptum fæpius pro.
completo feu pleno accipi , ita verum eft duo-
decimum , exempli caufa , annum effe cum
quantumlibet ex duodecimo anno venerit aut
præterierit , ut docet Pomponius in 1. 41. ff.
deo manumiff. teftam . Ita loqui folemnus , in-
quit , duodecimus annus eft , cum quantumlibet
exduodecimo anno veniffet aut præteriiffet . Hinc
apud Socratem lib. 2. cap. 26. & Sozomenum
lib. 4. cap. 1. confulatus Sergii & Nigriniani
ac cædes Conftantii Imperatoris , que anno illa
facta eft menfe Martio apud Helenam oppi
dum
 ADDITIONE S. 407

nio tribuatur ; ita ut cum cos

eos pœnitentia
poenitentia
correxerit , refcripti in matricula , gradum
fuum dignitatemque recipiant . VII. c. 237.
311,
De non pergendum Clericis fine permiffu Epi-
fcopi ad judices feculares . Ex Concilio A-
gathenfi capitulo XXXII. Ut Clericus in-
confulto Epifcopo ad judicem fecularem non
pergat
fecularem judicem , Epifcopo non permitten-
te , pulfari . Sed fi pulfatus fuerit , non re-
fpondeat . Nec audeat criminale negotium in
judicio feculari proponere . Si quis vero fe-
cularium per calumniam Ecclefiam aur Cle-
ricum
ricum fatigare tentaverit , & victus fuerit ,
ab Ecclefiæ liminibus & a catholica commu-
nione , nifi digne pœnituerit , coerceatur ,
VI. c. 157. & feq.

CLVI. Clericus nequaquam præfumat apud

Ne

dum pagi Rufcinonenfis , conferuntur cum an-
no quarto poft habitum Sardicenfe Concilium ,
qui in initiis omnino fuis erat . Quippe Conci
lium Sardicenfe congregatum eft anno CCCXLVII.
& Sergius ac Nigrinianus creati funt Confules
anno trecentefimo quinquagefimo , Adeo au-
tem proclive eft annos ita vulgo numerare, ut
cum Baronius in actione undecima Concilii
Chalcedonenfis ifta legiffet , Hodie quatuor anni
funt & Romanus Epifcopus eum depofuit , quæ
verba funt Stephani Epifcopi Ephefini adver-
fus Bafianum adverfarium fuum , tempus de-
pofitionis iftius rejecerit in annum CCCCXLVIII.
a die videlicet iv. Kal. Novembris anni ccCCL.
numerando retrogrado ordine . Itaque ut ad
rem noftram redeamus , puto ex his quæ huc
ufque dicta funt liquere morem notandi tem-
pora annofque diftinguendi poft confulatum dių
ante Ruftici Narbonenfis Epifcopi ætatem in-
troductum fuiffe ; infcriptionem porro, quæ iftius
controverfia occafio fuit , pofitam effe anno
CCCCXLVIII. qui erat quartus poft fextum Va-
lentiniani III. confulatum , adeoque Rufticum
ordinatum fuiffe Epifcopum anno ccccxxx. uti
nos contendimus . Neque eft quod quis hic
mihi objiciat infolentem effe hanc fcribendi
rationem , ut cum quis fignificare vult annum
quartum poft confulatum , dicat anno quarto
Confule tali . Quamvis enim non admodum
gravate fatear id factum effe extra vulgarem
fcribendi modum , non inde tamen colligi po-
teft annum illum quartum non efle explican-
dum de anno quarto poft fextum Valentinia-
ni confulatum , præfertim cum oftenderimus
referri illum non poffe ullo modo ad annum
quartum a jactis bafilicæ fundamentis . Neque
vero exemplis adeo deftitutus eft ifte loquen-
di modus quin auctoritate quoque antiquitatis
confirmari poffit . Extat poft Novellas Jufti-
niani Imp. apud Julianum Antecefforem con-
ftitutio Juftini junioris , in cujus calce adnota-
tum eft eam datam effe Indictione tertia , an-
no quinto imperii & anno fecundo poft con-
fulatum ejus , mendofe tamen , cum Indictio
tertia & annus quintus imperii non conveniant
anno fecundo poft confulatum Juftini , fed quar
to . Marii porro chronicon habet Anno IV. Conf.
Juftini Jun. Aug. pro eo quod in conftitutione
ipfa legitur poft confulatum ; eodemque poftea
modo defignatus eft annus fecundus poft con-
fulatum Tiberii . Sed ut lector de toto ifto ne-
gotio facilius judicare poffit , recudenda hic
eft infcriptio Narbonenfis, quæ iftius difputa
tionis fundus eft. Sic ergo habet .

DỎ. ET. XPŌ. MISERANTE. LIM._HỌC. Č. L. K. T. E. ANNO. I11 , CS,

VALENTINIANO. AVG. VI. IIIKL, Ō. XVIIII. ANNO. EPTVS, RYSTI. ...
.

RVSTICVS, EPS. EPI. BONOSI FILIVS

. ARATORIS. DE SORORE NEPVS
EPI
EPI. VENERISOCĪ. IN MONASTERIO
CONPRE. ECCLE MASSILIENS.
ANNO. XV. EPTVS. SVI. D. ANN. V. III . ID. OCTR
CVRSOPRBO. HERMETE . DIACO ET EOR. SEQ. TTB.
COEP. DEPON. PARIET. ECCL. DVD. EXVSTAE
XXXVII. D. QVAD. INFVNDAM. PONI. COEPI.
ANNO. II. VII. ID. OCTB. ABSID. P. F. MONTANVS. SVBD .
MARCELLVS. GALL. PREF. DI. CVLTOR . PRECE
EXEGIT. EPM. HOC. ONS. SVSCIP. INPENDIA
NECESSAR. REPROMITENS . QUAE PER
BIENN. ADMINIST.
SVAEPREBV. ARTIFI. B.
MERCED. SOL. ¿C
ADOPER. E CETER. SŌL. I. &

HING. OBLAT. STI

EPI. VENERI SOL· C ....
EPT. DYNAMI . L....
ORESI. CC.....
AGROECI . I.....
ET DECONIÆ ...
SALVTI
 408 CAPITULARIUM REGUM FRANCORUM
Ne Clericus vel monachus fine licentia Epi-
fcopi fui proficifcatur . Ex Concilio Aga-
thenfi capitulo XXXVIII. Ut fine epiftola
Epifcopi fui non liceat Clerico pel mona-
cho proficifci .
CLVII. Clericis fine commendatitiis epi-
ftolis Epifcopi fui licentia non pateat eva-
gandi . În monachis quoque præfentis fenten-
tiæ forma fervetur . Quod fi verborum in-
crepatione non emendaverit , etiam verberi-
bus ftatuimus eum coerceri . VII. c, 269.
Ne Clericus fine permiflu Epifcopi fui profi-
fifcatur . Ex Concilio Agathenfi capitulo
LII. De Clericis qui fine epiftola Pontifi-
cis fui proficifcuntur .
CLVIII. Presbyter aut Diaconus vel Cle-
ricus fine antiftitis fui epiftolis ambulans ,
communionem ei nullus impendat . VI. cap.
154.
De his qui in propriis provinciis non com-
municant . Ex Concilio Africano
capitulo XVIII.
CLIX, Placuit ut quicunque non commu-
nicans in propria provincia , in aliis provin-
ciis vel tranfmarinis partibus ad communi-
candum obrepferit , jacturam communionis
vel clericatus excipiat .
De patratoribus diverforum malorum ,
CLX. Sunt fane diverforum malorum pa-
tratores , quos & lex divina improbat & con-
demnat ; pro quorum etiam diverfis fceleri-
bus & flagitiis populus fame & peftilentia
flagellatur , & Ecclefiæ ftatus infirmatur , &
regnum periclitatur. Et quamquam hac in
facris eloquiis fatis fint exfecratą nos ne-
ceffarium prævidimus iterum noflra admoni-
tione & exhortatione atque prohibitione præ-
caveri omnino oportere ; ficut funt diverfa-
rum pollutionum patratores , quas cum ma-
fculis & pecoribus nonnulli diverfiffimis mo-
dis admittunt ; que incomparabilem dulce-
dinem piiffimi creatoris ad amaritudinem pro-
vocantes tanto gravius delinquunt quanto
contra naturam peccant : pro quo etiam fce-
lere igne cœlefti conflagrate infernique hia-
tu quinque abforptæ funt civitates , nec non
& quadraginta & eo amplius millia ftirpis Be-
niamineæ mucrone fraterno confoffa funt . Hæc
porro indicia & evidentes vindictæ declarant
quam deteftabile & exfecrabile apud divinam
majeftatem hoc vitium extet . Scimus enim
quoniam ( 1 ) talium criminum patratores lex
Romana , quæ eft omnium humanarum ma
ter legum , igne cremari jubet . Vobis ergo
omnibus terribiliter denuntiamus , veftrifque
cunctis ac vobis famulantibus atque fubditis
( 1 ) Scimus enim quoniam . ) Hec non extant
in Concilio Parifienfi , ex quo prima capitis
iftius pars fumpta eft . Addita itaque confti-
ana vobifcum fub Dei diftricto judicio atque
fidelitate noftra præcipimus ab his caveri
& hæc facientibus nec verbis nec factis ullo
modo confentire : quoniam qui talia agunt ,
Apoftolo pollicente , regnum Dei non con-
fequentur . Tempus namque eft ut multitu-
dini pereuntis populi parcatis , quæ fequer-
do exempla peccantis Principis cadebar in
puteum mortis . Quia quantofcunque vel per
bona exempla ad vitam cœleftis patriæ con-
trahimus , vel per mala exempla ad perdi-
tionem fequentes præimus , de tantis procul
dubio ab æterno judice vel panas vel
præ-
nia accepturi fumus . Si enim gens noftra ,
mia
ficut per iftas provincias divulgatum eft , &
nobis in Francia & in Italia improperatur ,
& ab ipfis paganis improperium eft , fpretis
legalibus connubiis , adulterando & luxurian-
do ad inftar Sodomitanæ gentis foedam vi-
tam duxerit , de tali commixtione meretri-
cum æftimandum eft degeneres populos &
ignobiles & furentes libidine fore procrean-
dos , & ad extremum univerfam plebem ad
deteriora & ignobiliora vergentem , & novif-
fime nec in bello feculari fortem nec in
fide ftabilem , & nec honorabilem homini-
bus nec Deo amabilem effe venturam . Sic-
ut aliis gentibus Hifpaniæ & Provinciæ &
Burgundionum populis contigit , quæ fic a
Deo recedentes fornicatæ funt , donec judex
omnipotens talium criminum ultrices pœnas
per ignorantiam legis Dei , & per Sarrace-
nos venire & fervire permifit . Et notandum
quod in illo fcelere aliud immane flagitium
fubterlatet , id eft , homicidium . Quia dum
illæ meretrices , five monafteriales , five fe
male conceptas foboles in peccatis
culares
genuerunt , fæpe maxima ex parte occidunt ;
non implentes Chrifti Ecclefias filiis adopti-
vis , fed tumulos corporibus , & inferos mi-
feris animabus fatiant . Abfit enim ut pro
talibus pereatis ( 2 ) & nos fimul cum regno
cadamus , gloriaque torius regni pereat : quo-
* niam ex præceden
tibus agnovimus quæ fecu-
turis , nifi prævifa fuerint , poffunt evenire .
Satius eft quoque nobis talibus carere quam
cum his ruere , regnumque ab ethnicis at-
que ejus popularibus futuro tempore adnul-
lari vel poffideri . Scire enim vos cupimus
quia quicunque fuper his aut faciens aut li-
benter confentiens inventus fuerit , nos eum
juxta prædictam Romanam legem velle pu-
nire ,
De eo qui propria uxore derelicta , vek fine
culpa interfecta , aliam ducit .
CLXI. Quicunque propria uxore dereli-
eta , vel fine culpa interfecta , aliam duxe-
rit , armis depofitis , publicam agat peniten-
tiam . Et fi contumax fuerit , comprehenda-
tur
tutioni fynodali funt a Ludovico Imperatore ,
(2 ) Pereatis , ) Leg. forte peccatis .
 ADDITIONES.
tur a Comite , & ferro vinciatur , & in cu-
ftodia mittatur , donec res ad noftram noti
tiam deducatur . Supra c. 118.
De eo qui res alienas malo ingenio emptas filio
fuo aut cuilibet perfonæ legitimos annos
non habenti tradiderit .
CLXII. Quicunque res alienas cuilibet ho-
mini vendiderit , & ipfe homo eafdem res
comparatas habet per malum ingenium , pro-
prio filio aut alteri cuilibet necdum legiti
mos annos habenti juftitiæ tollendæ cauffa
tradiderit " volumus atque firmiter præcipi-
mus ut fi pater ejufdem parvuli vixerit , ipfe
intret in cauffam rationem reddendi pro filio
fuo . Si autem ipfe pater mortuus eft , tunc
legitimus ejus propinquus , qui jufte ei tutor
aut defenfor effe videtur , pro ipfo rationem
reddere compellatur . Similiter de aliis omni-
bus juftitiis ad eum pertinentibus ; excepta
fua legitima hereditate , quæ ei per fuccef-
fionem parentum fuorum legitime evenire
debuit . Quod fi quis hanc noftram juffionem
contempferit vel neglexerit , ficut de cete-
ris contemptoribus , ita de eo agatur . Is ve-
ro qui eafdem res primus invafit & injufte
vendidit , necnon & emptores , excepta fola
perfona parvuli , hoc quod fraudulenter ad-
miferunt , intra patriam emendare cogantur ,
& poftea , ficut contemptores juffionis no-
ftræ fub fidejufforibus ad noftram præfen-
tiam venire compellantur . Supra c. 119.
Ut de uno manfo ad Ecclefiam dato nullum
bmanum exigatur fervitium . Quod qui
fecerit , cum jua lege emendet .
CLXIII. De uno manfo ad Ecclefiam da-
to , de quo aliqui homines contra ftatuta fibi
fervitium exigunt , quicunque pro hac cauf-
fa accufatus fuerit Comes vel Miffi hoc
quod inde fubtractum eft Presbyteris cum fua
lege reftitui faciant . Et quicunque de uno
manfo ad Ecclefiam dato præter ecclefiafticum
exegerit fervitium , Epifcopo vel Comite di-
ftringente , hoc legibus emendet . V. c. 100.
De his qui nonas & decimas vel reftaura-
tiones aut cenfus dare neglegunt , ut hoc
legibus emendent , & infuper bannum no-
ftrum perfolvant ,
CLXIV. De his qui nonas & decimas jam
per multos annos aut ex parte aut ex toto
dare neglexerunt , volumus ut per Miffos no-
ftros conftringantur ut fecundum Capitula-
rem priorem folvant unius anni nonam &
decimam cum fua lege , & infuper bannum
noftrum . Et hoc eis denuntietur , quod qui-
cunque hanc neglegentiam iteraverit , bene-
ficium unde hæc nona & decima perfolvi
debuit amiffurum fe fciat . Ita enim conti-
netur in Capitulare bonæ memoriæ genito-
ris noftri in libro I. capitulo CLVII . ut no-
næ & decimæ legibus reuvadientur & in-
fuper bannus dominicus a neglegente per-
folvatur . V. c. 276.
Tom. III.
409
Ut qui Ecclefiarum beneficia habent , nonamt
decimam ex eis Ecclefiæ cujus res funt
donent . Et de nonis & decimis non redi-
mendis , nifi Epifcopo placuerit .
CLXV. Qui tale beneficium habent &
ad medietatem laborant , ut de eorum por→
tione proprio Presbytero decimas donent
Item in Capitulari noftro , in libro II. capi-
tulo XXI . de eadem re . De nonis quidem
decimis unde & genitor nofter & nos
frequenter in diverfis placitis admonitio-
nem fecimus , & per Capitularia noftra qua-
liter hæc obferventur ordinavimus , volumus
atque jubemus ut de omni conlaborato & de
vino & de fono pleniter & fideliter ab omni-
bus nona decima perfolvatur . De nutri-
mine vero quod in decima dandum eft, fic-
ut hactenus` confuetudo fuit , ab omnibus ob-
fervetur . Si quis tamen Epifcoporum fuerit
qui argentum pro boc accipere velit , infua
maneat poteftate , juxta quod ei & illi qui
boc perfolvere debet convenerit . I. c. 157.
De his qui decimam Ecclefiæ injufte , non
fecundum difpofitionem Epifcopi , cui de-
betur auferunt , & aliubi aut propter ami-
citiam aut propter munera dare præfu-
munt .
CLXVI. Quicunque decimam abftrahit de
Ecclefia ad quam per juftitiam dari debet ན་
& eam præfumptiofe vel propter munera aut
amicitiam aut aliam quamlibet occafionem
ad alteram Ecclefiam dederit , a Comite vel
a Miffo noftro diftringatur
ut ejufdem de-
cimæ quantitatem cum fua lege reftituat .
. c. 276.
o_mo-
De his qui decimas , nifi a fe quoqu
do redimantur , dare neglegunt , ut firmi-
ter adftringantur , qualiter vel inviti hoc
emendent .
CLXVII. Decimas quæ populus dare non
vult nifi quo vult modo ab eo redimantur
ab Epifcopis prohibendum eft ne fiat . Et fi
quis contemptor inventus fuerit , ut nec Epi-
fcopum nec Comitem audire velit , fi nofter
homo fuerit , ad noftram præfentiam venire
compellatur . Ceteri vero diftringantur > ut
inviti Ecclefiæ reftituant qui voluntarie da-
re neglexerunt , V. c. 101 .
De his qui reftaurationes Ecclefiarum earum-
que domorum facere vel decimas & nonas
dare neglegunt , fi fe non correxerint , ut
beneficia perdant .
CLXVIII. Quicunque de rebus Ecclefia-
rum , quas in beneficium habent , reftaura-
tiones earum facere neglexerint , juxta Ca-
pitularem anteriorem in quo de operibus
ac nonis & decimis conftitutum eft , fic de
illis adimpleatur , id eft , in libro quarto ca-
pitulo XXXVIII . De opere vero vel reftau-
ratione Ecclefiarum Comes & Epifcopus five
Abba una cum Miffo noftro , quem ipfi fibi
M m ad
 419 CAPITULAR . REGUM FRANC,
ad boc elegerint , confiderationem faciant , ut
unufquifque eorum tantum inde accipiat ad
operandum & reftaurandum quantum ipfe de
rebus Ecclefiarum habere cognofcitur , ¨Șimi-
liter & Vaffi softri aut in commune tantum
operis accipiant quantum rerum ecclefiafticarum
babent , aut unuſquiſque per ſe juxta quan-
titatem quam ipfe tenet . Aut fi inter eos con-
venerit ut pro opere faciendo argentum do-
nent juxta æftimationem operis in argento
perfolvant : cum quo pretio rector Ecclefia ad
prædictam reftaurationem operarios conducere
materiam emere poffit . Et qui nonas
decimas dare neglexerit , primum quidem il-
las cum lege fua reftituat , infuper & ban-
num noflrum folvat , ut ita caftigatus ca-
weat ne , fæpius iterando , beneficium amit
tat . V. c. 277. Capitul, a, 829. tit. I. c. 9.
Ut bi qui terras dominicatas propterea exco-
lere nolunt ut nonas decimas inde fol-
vant pleniter conftringantur ut hæc de
tribus annis legibus perfolvant ,
CLXIX. De illis qui agros dominicatos
propterea neg legunt excolere ut nonas & de-
cimas exinde non perfolvant , et alienas ter
ras ad excolendum propter hoc accipiunt ,
volumus ut de tribus annis ipfam nonam et
decimam cum fua lege perfolvant , Et fi quis
contemptor aut Comitis aut Mifforum no-
ftrorum propter hoc extiterit , per fidejuffo-
(1 ) Ut de retus . ) Certum eft hanc confti-
tutionem effe Ludovici Pii , cui etiam tribui
Capitularium Regum Francorum Finis .
ADDITION.
res ad palatium venire compellatur , V. cap.
278, Supra c, 103,
De teloneis , ubi non exigantur .
CLXX, Statutum eft ut ubi tempore avi
noftri Domni Pippini confuetudo fuit telo
neum dare , ibi et in futurum detur , Nam
ubi noviter inceptum eft , ulterius non aga,
tur . Et ubi neceffe non eft fluvium aliquem
ponte tranfmeare , vel ubi navis per mediam
aquam et fub ponte ierit , et ad ripam non
adpropinquaverit , nec ibi aliquid emptum
vel venundatum fuerit , ulterius teloneum
non detur . Et nemo cogat alium ad pon
tem ire ubi juxta pontem aquam tranfmea-
re poteft . Et qui ulterius in talibus locis
vel de his qui ad palatium feu in hoftem
pergunt , teloneum exactaverit , cum fua les
ge ipfum teloneum reddat , et bannum nos ho
ftrum, id eft , fexaginta folidos componat ,
IV. f. 31.
De rebus Ecclefiæ quæ abfque ulla repetitio-
ne ab eadem Ecclefia per triginta annos
poffeffa funt 2 ut nulla teftimonia fuper
banc deinceps poffeffionem recipiantur ,
CLXXI. Ut de rebus ( 1 ) Ecclefiarum ,
quæ ab eis per triginta annorum fpatia fine
ulla interpellatione poffeffe funt , teftimonia
non recipiantur ; fed eo modo contineantur
ficut res ad fifcum noftrum pertinentes con,
tineri folent . Capitul. a. 829. tit. 1. c. 8,
tur a Reginone . Et tamen Burchardus eam
refert ex Concilio Matifcenfi cap. 7.
FRAN I
 7

FRANCISCI PITHEI

GLOSSARIUM

AD LIBROS

CAPITULARIUM .

Numerus Romanus Librum , Arabicus Capitula defignat . 1

Admonitum quoque Lectorem velim , quod cum citentur tres

Appendices , eas inveniet in fine Libri IV.

A Molt les oyfez arramir

Serement faire & foy plevir
Que par morir ne ly falleront .
Bfis . V. 117. Canone 32. fynodi Car- Tel fra comm ' il fera feront .
thaginenfis tertię . Veteres Gloffa : Ab- Adrbamire fe . ) III 58. IV. 29. Marculfus :
A fida , fedes Epifcoporum . B. Auguftinus Veniens ante nos homo ille ibi in palatio noftro , pla
Albinæ: Ad noflra ſubſellia relicta turba citum fuum legibus cuftodivit qnod habebat apud
redieram . & paulo poft : Dicebam ego quibus pote- bominem nomine illo , quod ipfe vel per fuam fi-
ram , qui ad nos in abfidem honoratiores & gra- fucam ante nos vifus fuit ad hamilje . Sed nun-
viores afcenderant . Idem Maximino Epifcopo cupatus ille nec ad placitum fuum venit , nec
Donatifte : Tranfit bonor bujus feculi , tranfit ipfum facramentum juravit .
ambitio. In futuro Chrifti judicio nec abfida gra- Advena, ) III . 18. Aubains . Albani . Nam
date , nec cathedre velata nec fanctimonialium Scotivagi . Vide , Scotorum hofpitalia . Sic a Scla-
occurfantium atque cantantium greges adhibebun- vis Efclaves . In vita Bonifacii Moguntini : Ut
tur ad defenfionem . Evodius lib. 1. de mira- a Salavis Chriftianorum terras habitantibus tri-
culis B. Stephani cap. 3. & lib . 2. cap. 2. Pau- butum exigatur , ne fibi proprium vindicent quod
linus ad Severum : In qua æque abfidem factam colunt . In duplomate Hlotharii & Hludouvici
indicavit , Sed de hoc , abfidam aut abfidem ma- ad petitionem Elifiardi Epifcopi Parifienfis : Nec
gis dicere debuerim , tu videris ; ego nefcire me de liberis hominibus albanifque ac colonis in fupra
fateor , quia hoc verbi genus nec legiffe remi- dita terra commanent bus aliquem cenfum vel ali-
ifcor . Sic veteres . Ifidor. 15. orig. cap. 8. quas redhibitiones accipere .
Hincmarus Rhemenfis de geftis habitis pro di- Advocați . ) IV. 3. Adrvoez. Defenfores five
vortio Thietberge : Et facri canones jubent ut protectores , Ex Canone 99. Africana fynodi
•pænitentes tempore quo pœnitentiam petunt , im- poft confulatum Stiliconis inducta eft advoca-
pofituram manuum cilicium fuper capita a fa-torum defenfio pro caufis Ecclefiæ . Vide pri-
cerdote , ficut ubique vulgatum eft , ante abfidam vilegium quod monafterio Uttenburrbano con
accipiant , quod unufquifque publice pœnitens ab ceffit Carolus Magnus apud Brufchium . In
Epifcopo fuo, de cujus parrochia eft , debet fu- Edicto Carifiacenfi Karoli Calvi anni DCCCLXIV.
fcipere . Et ipfe fic mallum fuum teneat ut barigildi ejus
Actor dominicus , ) IV. 44. actor rei dominice & advocați , qui in aliis comitatibus rationes ha-
Rationalis . 1. 11. C. Th. de jurisdiction. omn. bent , ad fuum mallum occurrere poffint . Chro-
Judic. 1. 4. de conlation . fundor. patrim. Si- nicon Befuenfe ; Anno octave regni fui Clotharius
gnificatur & actionis nomine quodlibet offi- Rex defenforem & advocatum Gengulfum virum
cium . Victor perfec. African. 2. Juftinian. prag- illuftris. monafterio Bevenfi infituit. quod ejus
mat. Gregor. Turon. 4. hift. Franc. cap. 36. littera indicant , Petiit a nobis ut illuft. vir Gen-
de gloria martyr. 2 16. Marculfus : Ideo actio- gulfus omnes caufas ipfius monafterii ad profe-
nem comitatus , ducatus , patriciatus , in pago ill. quendum redintegrandum deberet recipere .
quam anteceffor tuus ill. videtur egiffe , Ltibi ad Agenda. ) V. 55. VI. 306. Synodus Kartha-
agendum regendumque commifimus . ginenfis fecunda cap. 1x. Agenda mortuorum in
Acu pictile . ) I. 75. Phrygium opus . Ifidor. 9. lectionario B. Hieronymi . Agenda vefpertina
origin . cap. 19. Servius in illud Virgil. Et Phry- vel matutina in regula B. Benedicti . Beda in
giam Afcanio chlamydem . vita Auguftini : Per omne fabbathum a Presbyte-
Adnuntiatio . ) Append . II . 9. Sic Adnun- ro loci illius agenda eorum follenniter cele-
tiatio Karoli nepotis ejus Lotharii apud S. brantur .
Quintinum &c. Volumus vos feire quod fecit no- Aggeres Ligeris ) IV. 10. Turcis & levees
Her conventus. & alibi : Adnuntiatio Karoli apud de Loire . Gloff. Agger , prata , via publica .
Pitas . Item: Adnuntiatio Ludovici Regis apud Hieronymus in chronico : Propter inundationem
Confluentem . aggeres conftruxit .
Adrbamire facramenta . ) III . 58. IV. 28. ju- Alode . I. 120. Gallicum vocabulum . Plin.
rare . Arramir Francis . 11. 37. Sueton . in Julio cap. 24. Res mancipi
Sigeberto dicitur Cap. 20. lib. 3. hic . Can. 42 .
Tom. III. Mm 2 fy-

412 FRANCISCI PITHŒI GLOSSARIUM
fynodi Meldenfis . Karolus in capitulis quæ con-
ftituta funt apud Sueflionas anno 853. Et po-
fea in alodem data funt , ut defcribant quæ fint ,
& a quo vel a quibus in proprietatem datajunt .
Et in adnuntiatione Hludovici Regis : Et ille-
rum alodes de hereditate , & de conquifitu , &
quod de donatione noßri fenioris habuerunt , Ibi-
dem : Ut Mifi noftri his qui firmitatemfecerunt ,
alodes illorum quos de hereditate de tali con-
quifitu qui de noftra donatione non venit c. He-
reditas Reginoni: Ut perderent ingenuitatem &
bereditatem. Ado : Baptizatis Saxonibus , ex in-
genuitate alode firmitas roborata . Flodoardus
ex Hincmaro : Cupiens cavere ne cenfus ipfe de-
periret , & villa in alodem verteretur , & eccle-
fiaftica mancipia in fervos & ancillas difper-
tiantur .
Αλογάριθμοι . ) VII. 356. κτανόβατα Harmeno
pulo .
Ambo . ) I. 82. Pulpitum , Beatus Cyprian.
epift. 33. & veteri interpr. can. 25. fynodi Lao-
dicena . Epiphanius Tripartite x, cap, iv. Epi-
fcopus vero Eutropic fub altare jacente , nimio-
que repercuffo timore , refidens fuper ambonem , ubi
Jolebat prius facere confuetum fermonem . Socrat,
VI. cap. v. xxster's To μeuros , öder sites y
πρότερον ὁμιλῶν , χάριν το εξακέεσθαι . Zonaras in
Anaftaf. 13 iμBare as iπi infica les olarlES .
Euftathio in Odyff. perioos , fox ' xai
Opus . Benedictus cunctis Epifcopis in Ca-
roli gloriofi Regis regno morantibus : Ut in di-
vinis celebrandis myfteriis , more Subdiaconorum ,
facras lectiones , confcendens ambonem , populis
nuntiaret .
Angelorum nomina . ) I. 16. contra Adeber-
tum & Clementem . In fynodo Romana fub
Zacharia Papa , quæ refertur in vita Bonifacii ;
Cumque per ordinem legeretur , pervenit ad la-
cum ubi ait : Precor vos conjuro vos & fup-
plico me ad vos angele Uriel , angele Raguel ,
angele Tubuel , angele Michael , angele Adimis ,
angele Tubuas , angele Sabaoth , angele Simibel .
Dum vero bac oratio facrilega ufque ad finem
/ perlecta fuiflet &c. Quid aliud agendum eft nifi
ut omnia que coram nobis le&a funt igne concre-
mentur ? Octo enim nomina angelorum quæ infua
oratione Adebertus invocavit , non angelorum ,
præter Michaelis , fed magis dæmonum nomina
funt &c. Nos autem, ut a veftro fancto apofto-
latu edocemur , & divina tradit auctoritas , non
plus quam trium angelorum nomina agnofcimus ,
id eft , Michael , Gabriel , Raphael.
Annona . ) I. 112. 125. Gregorius Turon, 3.
de virtut. B. Martini cap. 3. Accepta annona
ad molam vadit , impofitoque tritico , molam ma-
nu vertere cœpit . Art. 59. Speculi Saxonum :
Qui prius annonam molendino prafentaverit , prius
melere debet .
Aqua ferventis aut frigida judicium . ) IV,
13. Additione IV. 113. Leg. Frifio . tit. 3. Bur-
chardus in lege quam dedit familiæ . Hincma-
rus pro Lothario : Hoc examinandus judicio conli-
gatus in aquam dimittitur , & aut purgatus fa-
tim judicio arbitrorum abfolvitur , aut ufque ad
purgationem conligatus judicio examinatur . Idem
Hincmarus contra Hincmarum Laudunenfem :
Præfati homines quia non libera conditionis funt ,
aut cum aqua frigida , aut cum aqua calida , in-
de ad judicium Dei exirent . Cujus ritus & a
liorum ejufmodi & precum concipiendarum for-
mulæ variæ pro cujufque regionis more editæ
funt. Quæ fequuntur , extant in ordine Dun-
ftani Dorobernenfis Ecclefiæ Archiepifcopi ex
bibliotheca illuftris Ecclefiæ Parifienfis & mea .
h
Incipit Exorcifmus aquæ ad judicium Dei
demonftrandum .
Ex Ordine Dunftani Archiepifcopi
Dorobernenfis .
III. Peractis coram facerdote trium dierum
jejuniis , cum homines vis mittere ad judicium
aqua frigida ob comprobationem , ita facere de-
bes. Accipe illos homines quos vis mittere in
aquam , & duc eos in Ecclefiam, & coram omni-
bus illis cantet Presbyter Miffam , & faciat cos
ad ipfam Miffam offerre . Cum autem ad commu
nionem venerint ; antequam communicent , inter-
roget eos facerdos cum adjuratione & dicat . Ad-
juro vos ill. & ill. per Patrem & Filium &
Spiritum San& tum , & per veftram Chriftianita-
tem quam fufcepiftis > & per unigenitum Dei
-Filium , & per Sanctam Trinitatem , & per fan-
ctum evangelium , & per iftas fanctas reliquias
quæ in ifta Ecclefia funt , & per illud baptif-
mum quo vos facerdos regeneravit , ut non
præfumatis ullo modo communicare neque ac
cedere ad altare fi hoc feciftis aut confenfiftis ,
aut fcitis quis hoc egerit . Si autem tacuerint ,
nulli boc dixerint , accedat facerdos ad altare
communicet . Pofßea vero communicet illos quos
vult in aquam mittere . Cum autem communica-
verint , dicat facerdos ante altare per fingulos .
Corpus hoc & fanguis Domini noftri Jefu Chri-
fti fit tibi ad probationem hodie .
Incipit Miffa judicii .
Antiphona . Juftus es Domine , & rectum ju-
dicium tuum , fac cum fervo_tuo fecundum
mifericordiam tuam , Pfalm. Eeati immacu-
lati .
ORATIO .
Abfolve quæfumus Domine tuorum delicta
famulorum , ut a peccatorum fuorum nexibus ,
quæ pro fua fragilitate contraxerunt , tua be
nignitate liberentur , & in hoc judicia prout
meruerunt , tua juftitia præveniente , ad ve-
ritatis cenfuram pervenire mereantur . Per
Dominum noftrum Jefum Chriftum filium
tuum .
Ledio libri Levitici .
In diebus illis locutus eft Dominus ad Moy-
fem dicens : Ego fum Dominus Deus vefter .
Non faciatis furtum , non mentiamini , nec de-
cipiat unufquifque proximum fuum . Non per-
jures in nomine meo , nec polluas nomen Dei
tui . Ego Dominus . Non facias calumniam pro-
ximo tuo , nec vi opprimas eum . Non more-
tur opus mercenarii tui apud te ufque mane ,
Non maledicas furdo , nec coram coco ponas
offendiculum . Sed timebis Dominum Deum
tuum , quia ego fum Dominus , dicit Domi-
nus omnipotens .
Item alia Lectio epiftole beati Pauli Apoftoli
ad Ephefios .
Fratres , Renovamini fpiritu mentis veftræ ,
& induite novum hominem qui fecundum
Deum creatus eft in juftitia & fanctitate veri-
tatis . Propter quod deponentes mendacium ,
loquimini veritatem unufquifque cum proximo
fuo , quoniam fumus invicem membra . Irafci-
mini , & nolite peccare . Sol non occidat fuper
iracundiam veftram . Nolite locum dare diabo-
lo . Qui furabatur , jam non furetur . Magis au-
tem laboret operando manibus fuis quod bo-
num eft , ut habeat unde tribuat neceffitatem
patienti .
Graduale . Propitius efto Domine peccatis no-
ftris , ne quando dicant gentes , Ubi eft Deus
eorum . Verfus . Adjuva nos Deus falutaris no-
fter, & propter honorem nominis tui Domine
libera nos . Alleluja . Deus judex juftus , for-
tis , & patiens , numquid irafcetur per fingu-
los dies .
St-
1
 AD LIBROS CAPITULARIUM .
Sequitur fanium evangelium fecundum
Marcum .
In illo tempore cum egreffus effet Jefus in
via , procurrens quidam genu flexo ante eum
rogabat eum dicens : Magifter bone , quid fa-
ciam ut vitam æternam percipiam ? Jefus au-
tem dixit ei: Quid me dicis bonum ? Nemo
bonus nifi folus Deus . Præcepta nofti ? Ille di-
xit: Que ? Non occidas , non adulteres , non
fureris , non falfum teftimonium dicas , non
fraudem feceris . Honora patrem tuum & ma-
trem tuam . At ille refpondens ait ; Magifter ,
hæc omnia cuſtodivi a juventute mea. Jefus
autem intuitus eum dilexit eum , & dixit ei :
Unum tibi deeft . Vade , quæcunque habes ven-
de , & da pauperibus , & habebis thefaurum in
coelo , & veni , fequere me .
Offertorium ,
Immittet angelum Dominus in circuitu ti
mentium eum, & eripiet eos . Guftate & vi-
dete quoniam fuavis eft Dominus .
Et bic offerant . Secreta .
Interceffio fanctorum tuorum mifericordiæ
tuæ Domine munera noftra conciliet , ut quam
merita noftra non valent , eorum deprecatio
indulgentiam valeat obtinere . Per Dominum .
Præfatio .
Æterne Deus , qui non folum peccata dimite
tis , fed ipfos etiam juftificas peccatores , &
reis non tantum poenas relaxas , fed dona lar
giris & præmia , cujus nos pietatem fupplices
exoramus ut famulos tuos illos non de piates
ritis judices reatibus , fed hujus culpæ verita-
tem ſpectantibus infinues ; quatinus & in hoc
populus tuus præconia nominis tui efferat , &
te vitæ præfentis & perpetuæ auctorem agno-
fcat . Per Chriftum Dominum noftrum ,
Benedictio ad judicium .
Deus , de quo fcriptum eft quia juftus es &
rectum judicium tuun , fac cum his fervis tuis
fecundum mifericordiam tuam , ut non de pri-
ftinis judicentur reatibus , fed in hoc , prout
meruerunt , tua benedictione præveniente , ve-
ritatis fubfequatur judicium , Amen ,
Et qui juftus es & amator juftitiæ , & a cus
jus vultu videtur æquitas , fac in confpectu po-
puli tui ut nullis malorum præftigiis veritatis
tux fufcentur examina . Amen ..
Petitiones noftras placatus intende , & cul.
parum omnium præteritarum eis veniam cle-
imenter attribue . Et fi culpabiles funt , tua
larga benedictio non eis ad fuffragium , fed
hujus culpæ ad infinuandam veritatem profi-
ciat. Amen: Quod ipfe præftare dignetur , cus
jus regnum .
Hic communicent per facerdotem , & dicat
Jacerdos ,
Corpus hoc & fanguis Domini noftri Jefu
Chrifti fit vobis ad probationem hodie .
Antiphona poft communionem .
Juftus Dominus & juftitiam dilexit , æquita
tem vidit vultus ejus .
Poft communionem .
Perceptis Domine Deus nofter faeris mune-
ribus , fuppliciter deprecamur ut hujus partici-
patio facramenti & a propriis nos reatibus in
definenter expediat , & in famulis tuis verita-
tis fententiam declaret . Per Dominum no-
ftrum .
Expleta Miffa , faciat ipfe facerdos aquam be
nedi&am , & pergat ad locum ubi homines pro-
bentur . Cum autem venerit ad ipfum locum , det
illis omnibus bibere de aqua . Cum autem dede
rit , dicat ad unumquemque hominem : Hæc aqua
fiat tibi ad probationem . Poftea vero conjuret
aquam ubi culpabiles mittat .
Incipit adjuratio aqua .
Deus qui per aquarum fubftantiam judicia
tua exercens diluvii inundatione millia popu-
forum interemiſti , & Noe juftum cum fuis fal
Tom. III.
413
vandum cenfuifti , Deus qui in mari rubro.cu-
neos Agyptiorum involvifti , & agmina Ifrae
litica imperterrita abire juffifti , virtutem tua
benedictionis his aquis infundere & novum ac
mirabilem fignum in eis oftendere digneris
ut innocentes a crimine furti vel homicidii vel
adulterii aut alterius nævi , cujus examinatio-
nem agimus , more aquæ in fe recipiant & in
profundum pertrahant , confcios autem hujus
criminis a fe repellant atque rejiciant , nec pa-
tiantur recipere corpus quod ab onere bonita-
tis evacuatum ventus iniquitatis allevavit &
inane conftituit ; fed quod caret pondere vir-
tutis , careat pondere propriæ fubftantiæ in a-
quis . Per Chriftum Dominum noftrum .
Alia adjuratio .
Adjuro te creatura aquæ in nomine Dei Pa-
tris omnipotentis , qui te in principio creavit
& juflit miniftrare humanis neceflitatibus , qui
etiam juflit fegregari te ab aquis fuperioribus ,
Adjuro etiam te per ineffabile nomen Jefu
Chrifti filii Dei vivi , fub cujus pedibus mare
& elementum divifum fe calcabile præbuit ,
qui etiam baptizati fe in aquarum elemento
voluit . Adjuro etiam te per Spiritum fanctum ,
qui fuper Dominum baptizatum defcendit .
Adjuro te per nomen fanctæ & individua di-
vinitatis , cujus voluntate aquarum elementum
divifum eft , & populus Ifrael ficcis pedibus fia-
tim tranfivit , ad cujus etiam invocationem He-
lifeus ferrum , quod de manubrio exierat , tu-
per aquam natare fecerat , ut nullo modo fu-
fcipias hos homines ill. fi in aliquo funt cul-
pabiles de hoc quod illis objicitur , fcilicet aut
per opera , aut per confenfum , vel per cons
fcientiam , feu per ullum ingenium , led fac
eos fuper te natare . Et nulla poffit contra te
caufa facta aut ullum prættigium inimici quod
illud poffit occultare , Adjurata autem per no-
men Chrifti , præcipimus tibi ut nobis per no-
men ejus obedias cui omnis creatura fervit ,
quem Cherubin & Seraphin collaudant , dicen-
tes , Sanctus , Sanctus , Sancius Dominus Deus
Exercituum ; qui etiain regnat & dominatur per
infinita fecula feculorum ,
Alia .
Adjuro te creatura aquæ per Deum Patre in
& Filium & Spiritum fanctum , & per tremen-
dum diem judicii , & per duodecim Apontolos,
& per feptuaginta duos difcipulos , & per duo-
decim Prophetas , & per viginti quatuor fenio
res qui aflidue Dominum laudant , & per cen
tum quadraginta quatuor millia quæ fequuntur
agnum , & per omnia agmina fanctorum ange
lorum , archangelorum , thronorum , domina-
tionum , principatuum , poteftatum , virtutum ,
Cherubin atque Seraphin , & per omnia millia
fanétorum martyrum, confefforum , & virgi
num . Adjuro te per fanguinem Domini no-
ftri Jefu Chrifti , & per quatuor evangelia , &
per quatuor Evangeliftas , necnon & per fe-
ptuaginta duos libros veteris ac novi teftamen-
ti , & per omnes fcriptores fanctos ac doctores
eorum . Adjuro te per fanctam Ecclefiam ca-
tholicam , & per communionem fanctoruin , &
per refurrectionem eorum , ut fias aqua exor-
cizata , adurata , & obfirmata adverfus inimi-
cum hominis diabolum , & adverfus hominem
qui ab eo feductus furtum hoc vel homicidium
aut adulterium , unde ratio agitur , perpetra-
vit , ut nullatenus eum in te fubmergi aut in
profundum trahi permittas , fed a te repellas
atque rejicias , neque patiaris recipere corpus
quod ab onere bonitatis inane eft factum ; led
quod caret pondere virtutis , careat pondere
propriæ fubftantiæ in te . Innocentes vero a
prædicto crimine more aquæ in te recipias , &
in profundum innocuos pertrahas . Per Domi-
num noftrum .
Poft bas autem conjurationes aqua , exuantur
Mm 3 bomi-
 414 FRANCISCI PTHI GLOSSARIUM

bomines qui mittendi funt in aquam propriis ve- adulterio , vel maleficio, unde purgatio que
Aimentis, ofculentur finguli evangelium renda eft , in hoc ignitum & tua benedictione
Crucem Chrifti, & aqua benedi&a fuper omnes fanctificatum ferrum , vel in hanc aquam fer
adfpergatur ; qui adfunt omnes jejunent , vidam & tua benedictione fanctificatam , ma
fic projiciantur finguli in aquam . Et fi fubmerfi nus vel pedes immiferit , tua benigniffima mi-
fuerint , inculpabiles reputentur . Si fupernatave feratione inlæfus appareat . Si autem culpabi
rint , rei effe judicentur . lis atque reus contempferit , & quafi tentator
judicium tuum adierit , aut per herbas vel quæ
Incipit adjuratio ferri vel aquæ ferventis cunque tentamenta five molimina maleficiofa
peccata fua contueri & defendere inflatus per
IV. In fimplo unum pondus , in triplo tria afflatorem malitia contra veritatis tuæ examen
ferrum æquiparet pondera ; in illa adjura- yoluerit , juftiffime & mifericordiflime Domi-
tipne non adfint , ut prædiximus , nifi jejuni . ne Deus ad hoc virtus tua , quæ omnia fupe
Et dicis letanijs , fic facerdos in loco ubi ferrum rat , in eo cum veritate , quæ permaneat in
accenditur , vel aqua infervefcatur , adjuratio feculum feculi , declaretur , quatinus jufti
nem initiando inchoet . tiæ tuæ non dominetur iniquitas , fed veritati
Deus qui per ignem figna magna oftendens fubdatur falfitas , & ut ceteri hoc videntes ab
Abraham puerum tuum de incendio Chaldæo incredulitate fua te miferante liberentur . Qui
rum quibufdam pereuntibus eruifti , Deus qui vivis .
rubum ardere ante confpectum Moyfi & mini- His peractis , aqua benedi&a cunctis adftanti-
me comburi permififti , Deus qui ab incendio bus detur ad deguftandum , & adfpergatur per
fornacis Chaldaicis plerifque fuccenfis tres pue- totam domum , & fernum proferatur , quod a
ros tuos illafos eduxifti , Deus qui incendio culpato coram omnibus accipiatur , & per men-
ignis populum Sodoma & Gomorra inyolvens , Juram novem pedum portetur , manus figilletur ,
Loth famulum tuum cum fuis faluti donafti , fub figillo fervetur , & poft tres noctes aperia-
Deus qui in adventu fancti Spiritus inluftratione tur. Et fi mundus eft , Deo gratuletur . Si au-
ignis fideles tuos ab infidelibus decrevifti , often- tem infanies crudefcens in veftigio ferri invenia-
de nobis in hoc parvitatis noftræ examine vire tur , culpabilis immundus reputetur .
tutem ejufdem fancti Spiritus & per hujus ignis In aqua fervente accipiat home lapidem qui
fervorem difcernere fideles , & infideles , ut a per funem Jufpendatur in fimpla probatione per
tactu ejus furti , vel homicidii vel adulterii , menfuram palma , in tripla autem unius ulna ?
cujus inquifitio agitur , confcii exhorrefcant , Manus vero figilletur aperiatur ut fupra di-
& manus eorum vel pedes comburantur ali- ximus in confecratione ferri ,
quatenus , immunes vero ab ejufmodi crimine
liberentur penitus & inlæfi permaneant . Per Incipit exorcifmus panis hordeacii vel caſei ,
Dominum noftrum . quorum appenfio unius uncia .
Alia ,
Deus judex juftus , fortis , auctor & amator V. Primitus faciat facerdos letanias , & omnes
pacis , patiens & multum mifericors , qui ju- qui intus funt cum eojejuni fint , & fic incipiat ,
dicas quod juftum eft , & rectum judicium Confervator & creator humani generis , da-
tuum , qui refpicis fuper terram & facis eam tor gratiæ fpiritalis , largitor æternæ falutis ,
tremere , tu Deus omnipotens , qui per adven- tu emitte Spiritum tuum fuper hanc creatu-
tum filii tui Domini noftri Jefu Chrifti mun- ram panis vel cafei cum tremore & timore
dum falvafti , & per ejus paffionem genus hu- magnitudinis brachii tui adverfus eum qui cum
manum redemifti , hanc aquam ferventem vel fuperbia & contumacia ac zelo iniquo venit
hoc ferrum feryens fanctifica , Qui tres pueros & vult fubvertere juftitiam & conculcare ju-
Sidrac , Mifac , & Abdenago juffu Regis Ba- dicium . Fac eum Domine in vifceribus an-
bylonis in camino ignis accenfa fornace falva- guftari , ejufque guttur conclude , ut panem
fi & inlafos per angelum fanctum tuum edu- vel cafeum iftum in tuo nomine fanctifica-
xifti , tu clementiflime pater , dominator omni- tum devorare non poffit hic qui injufte jura-
potens , præfta ut fi quis innocens de furto yit ac negavit illud furtum vel homicidium
hoc , vel homicidio , aut adulterio , feu malefi- aut adulterium feu maleficium quod quæreba-
cio , in hoc ferrum fervens vel in hanc aquam tur , & jusjurandum pro nihilo habuit , & no-
ferventem miferit manum fuam , falva , te prę men tuum nominavit ubi rectum non erat ,
ftante Domino noftro , permaneat . Et ficut Te quæfumus ut non ei permittas illud ab-
tres pueros fupradictos de camino ignis arden- fcondere , quia juftus es Domine , & rectum ,
tis liberafti , & Sufannam de falfo crimine judicium tuum , qui cuftodis veritatem in fe
eripuifti , fic manum innocentis omnipotens culum , faciens judicium injuriam patientibus 1
Deus ab omni læfionis infanie falvare dignare . & cuftodis pupillum , ac viduam fufcipis , &
Et fi quis culpabilis veļ noxius & tumido cor- viam malignorum exterminabis . Ideo oftende
de , induratoque pectore , vel fuperba mente , nobis Domine mifericordiam tuam , ut humi-
reus de hoc furto vel homicidio , aut adulte les ac manfueti ac recti propter veritatem gau-
rio , feu maleficio manum miferit in hoc fer- deant , fuperbi autem & iniqui ac cupidi con-
rum vel aquam ferventem , tu Deus omnipo triftentur & humilientur ufque dum confitean
tens juftiffima pietate & rectiffimo judicio il tur magno & fancto nomini tuo , & cogno-
lud declarare & manifeftare digneris , ut ani- fcant ceteri quia nomen tibi Dominus , & tu
ma ejus per poenitentiam falvetur . Et fi ille folus altiffimus fuper omnem terram , & fervi
nocens vel culpabilis fit , & per aliquod male- tui in te glorientur & laudent nomen tuum
ficium vel per herbas aut per caufas diabolicas in fecula seculorum . Amen .
induraverit , & peccatum quod fecit confiteri Item aliq.
noluerit , tua dextera , quæfumus Domine , hoc Domine Jefu Chrifte , qui regnas in cælis &
declarare dignetur . Per Dominum , in terris , & mirabilis es in omnibus operibus
Item tertia. tuis , dominator dominantium , Deus angelo-
Deus innocentia reftitutor & amator , qui rum , Deus Patriarcharum , Prophetarum , Apo
auctor pacis es & judicas æquitatem , te fubnie ftolorum , martyrum , confefforum , virginum
xis rogamus precibus ut hoc ferrum ignitum & omnium electorum , præfta quæfumus per
ordinatum vel hanc aquam ordinatam ad ju- fanctum ac mirabile nomen tuum ut qui reus
ftitiam & examinationem cujuslibet dubietatis eft hujus furti , vel homicidii , aut adulterii ,
benedicere & fanctificare digneris ; ita ut fi feu maleficii , de quo hic requiritur , vel in
innocens de hoc furto , vel homicidio , vel facto vel in confcientia , ad adpofitam ei pro
often-
C
 AD LIBROS CAPITULARIUM .
oftenfione veritatis creaturam panis fanctifica
ti vel cafei faux ejus claudatur , guttur ejus
ftranguletur , & in nomine tuo ante illud reji-
ciatur quam devoretur . Sed & fpiritus diabo-
licus , cui nulla eft communio cum tua fuper-
na veritate , in hoc negotio ad fubvertendum
judicium pravis præftigiorum fuorum molitio-
mibus nil prævaleat . Sed qui reus & confcius
eft rei præfatæ , ad hoc pabulum fanctificati
panis vel cafei , & præfertim per dominici cor-
poris & fanguinis communionem quam acce-
pit , tremat & tremendo palleat , & nutabun-
dus in omnibus membris appareat ; innoxius
vero & infcius fobrie ad falubritatem fui cum
omni facilitate hanc partem panis yel cafei in
nomine tuo fignatam manducando deglutiat ;
ut cognofcant omnes quia tu es juftus judex ,
qui falvos facis fperantes in te , & non eft alius
præter te , qui vivis & regnas Deus per omnia
fecula feculorum .
Tertia Oratio .
Deus cujus fcientia fenariam circumfcriptio-
nem angelicis & humanis elongatam fenfibus
fola interius penetrat & exterius concludit ,
quem nulla cæleftium yel terreftrium aut in
fernorum vota fallere poffunt , quanto magis
cor unius hominis culpabile ; refpice ad pre-
ces noftræ humilitatis , quibus famulatum facri
indidifti ordinis , & præfta , non noftris exigen-
tibus meritis , fed tuorum omnium fuffragan-
tibus fanctorum precibus , ut quod in hac cul-
pa humanos latet oculos , & fermonum huma-
næ procacitatis obtegitur defenfionibus , tua
cælefti & fuperna moderatione fine ullo reve
letur obftricamine ; & ficut folus verus es ,
veritatis in hoc fententiam elucidare digneris :
quatinus innocentes fine ulla difficultate hoc
pabulum probationis deglutiant , obnoxii autem
obtrepidante mentis ftatu , & totius compagi
ne corporis vacillante , quod in tuo fancto no-
mine confecratur & benedicitur , nullatenus
devorandi valetudinem percipiant , fed coram
omnibus invalitudine confufi , quod præfum-
ptione immerita fufceperunt , cum irrifione
projiciant . Per Dominum noftrum Jefum Chri-
tum .
Arma , ) III, 22. VI. 90. Can. 17. fynodi Mo-
guntina: Laicis vero qui apud nos funt arma
portare non præjudicemus , quia antiquus mos eft
ad nos ufque pervenit . Can. 8. fynodi Sale-
gunit. Decretum eft etiam ut nemo gladium in
Ecclefiam portet , regali tantum excepio .
Auctoritas . ) I. 82. Videnda quæ ex fynodis
Rhemenfi & Toletano referunt Burchardus lib.
2. Collectarii canonum & Ivo parte 6. De-
creti .
B quoddam temporale folatium in noftro haberent
Balationes . ) VI. 196. Can, 62. fynodi fextæ
in Trullo. Can. 8o. fynodi Brach. & fynodi
Rom . fub Lothario & Ludovico cap. 35. Ut
Jacerdotes admoneant viros & mulieres qui feftis
diebus ad Ecclefiam conveniunt , ne balando
turpia verba decantando choros teneant & du
cant . Nobis Balz. apud Vopifcum Ballifea .
Gloff. Bemiz , ballo . Meminit & Athenæus
Bannus dominicus . ) III. 63. IV. 1. VII. 22.
31. 32. Bannus regius lib. 2. Speeuli Saxonici
art. 61. id eft , multa que eft fexaginta folido-
rum . Inde confuetudinibus noftris majores mul-
tæ folidis fexaginta frequentius taxantur . Ban
nus francilis in edicto Karoli regis Carifiacenfi
de monetis .
Annonam fuper bannum dominicum rapere . )
III. 66. Abbo : Quod fi is locus interdicto veftra
ut follemniter dicamus , veftro banno jure te-
tus .
netur adftri&
Proprietas five poffeffio in bannum miffa , ) III.
415
45. IV. 24. Hincmarus Karolo Regi : Quicquid
de rebus facultatibus ecclefiafticis fibi in epi-
fcopali ordinatione munere Spiritus fancti ad gu-
bernandum & difpenfandum commiffis acceperat ,
juffione veftra per Vicecomitem illius pagi in ban-
num , quod in lingua Latina profcriptio confifcan
do vocatur , eft miflum.
Banniri . ) III. 40. Marculfus : Ideo jubemus
ut omnes pagenfes veftros tam Francos quam Ro-
manos bannire & locis congruis per civitates
vicos , caftella congregare faciatis . Fredega-
rius fcholafticus , five continuator Gregorii Tu
ronenfis : Exercitum in auxilium Sifenandi , to-
tum regnum Burgundia bannire præcepit .
Baptizentur de quibus dubium eft utrum ba-
ptizati . ) VI. 184. In epiftola Gregorii Papa
ad Bonifacium Moguntinum : Baptizentur a pa-
ganis baptizati . VII. 4or. in altera epiftola Gre-
gorii Papæ ad eundem Bonifacium . Videatur
epift. Zachariæ Papæ in vita ejufdem Boni-
facii .
Baftonicum . ) VI. 97. Ariſſima cuftodia .
Battere . ) I. 75. battre . In admonitione Ka-
roli Piftis : Et de manopere in fcuria battere no-
luit . Repperio in Gloffario : Battutum , TURTA-
9. Battuit , naTenóTTE ; quo modo fcribendum
videtur apud Suetonium . Sic Battualia quæ.
vulgo battalia , exercitationes militum vel gla
diatorum Adamantio Martyrio . Inde Battaile .
Bauga . ) Append. II. 5. Armilla . VI. 223.
Bogen quidem Alamannis arcus .
Beneficium . ) I. 157. In vita Sancti Gothardi
Epifcopi Hildefemenfis : Inflitutum monafticum
præclare illic profecit ufque ad diffenfionem que
extitit inter Ludovicum Caroli magni filium &
liberos ejus , Ea enim tempeftate complures fpolia-
bantur Ecclefiæ , monafteria vaftabantur , atque in
bis etiam Altabenfe , cujus poffeffiones a fidelibus
ei collate militantibus , pro voluntate eorum qui
fic debacchabantur , beneficii imo vero maleficii
nomine attribuebantur . In vita beati Guiberti
confefforis cap. x. apud Surium tom. 3. Gui-
bertus apud Cæfarem accufatur quod Gemme-
laus regalem fifcum , majoribus ipfius munificen-
tia imperiali loco beneficii attributum , in partem
proprietatis fuæ ufurpaverit , injufu Regis ,
fundato ibi cœnobio , in fortem ecclefiaftici juris
injufte transfuderit , quod fieri nullo modo lexpus
blica finit .
Beneficiario jure . ) In capitulis Regis Karoli
VI. In diplomate Karoli Calvi Imp. Kal. Oct
Ind. VIII. in pago Andegavenfi apud Flodoard .
lib. 3. hift. Rhem. cap. 4. Proinde noverit o-
mnium fidelium Dei ac noftrorum folertia quia res
ex epifcopatu Rhemenfi , quas magna neceffitate
& per omnia inviti , dum a pafore fancta fedes
illa vacaret , fidelibus noftris ad tempus , unde
fervitio , commendavimus , electo ordinato mu-.
nere fandi Spiritus per Dei & noftram difpofitio.
nem in eadem fan& ta fede Hincmaro Archiepifco-
po, boc noftra auctoritatis præcepto , cum integri-
tate quicquid exinde nos fidelibus noftris benefi
ciavimus , præfentaliter reftituimus . Ibidem :
Quicquid ex eodem epifcopatu , quando de manu
Fulconis illud recepimus , alicui præftito beneficio
conceffimus. Nollem virum multa lectionis ex
interpretatione Gallica alienis a fenfu verbis hoc
idem diploma retuliffe .
Blafphemare. ) III. 12. Plafmer de faux juge-
ment .
Breve ) III. 82. brevis . App. II, 9. Can. 4.
fynodi Meldenfis . Gloff. TTXIO , pittacium >
brevis. Anna Alexiad, BÍBAIN HS MOGO TH
νικαῦτα προτίθετο , βραβία ταῦτα ή συνήθεια οἶδε και
noir, in ois graypŃDET Jα is inusy teμérm őstu nei-
μ . Cap. 32. Reg. B. Benedicti . Inde brevet
& Brief.
Brunia . ) III. 14. VI. 223. Addit. IV. 92.
Lorica . Nobis Brunie . Ut omnis bomo de duode-
cim
 416 FRANCISCI PITHI GLOSSARIUM

eim manfis braniam habeat . Inde feuda lorica difpar ordo pfallendi quibus erat compar ardor
quæ Nortmannis fiefs de baubert ; ficut fcuta- credendi , & quæ unitæ erant unius fanëtæ legir
gium , id eft fervitium fcuti , Anglis . Invenio facra lectione , effent etiam unite unius modular
tamen vetuftiori Saxonum lingua Brynn galeam tionis veneranda traditione , nec fejungeret officios
fignificare . rum varia celebratio quas conjunxerat unica fi
Buccella . ) VI, 194. Can. 50. fynodi Mati- dei pia devotio . Quod quidem & nos collato nos
fconenfis , Joan. 10. Concil. Tolet. 16. bis a Deo Italia regno fecimus , Janete Romana
can. 6. Tertullianus de imonogamia cap. xi. Et Ecclefie faftigium fublimare cupientes , reverent
illi plane fic dabunt viros & uxores quomodo buc- tiffimi Papa Adriani falutaribus exhortationibur
cellas . Evodius de miraculis beati Stephani : parere nitentes ; fcilicet ut plures illius partis
Megetia buccellam omni die in oleo fanctificato Ecclefia , que quondam apoftolicæ fedis traditio
tinciam prius accipiebat , fic ceteros cibos [u- nem in pfallendo Jujcipere recufabant , nunc eam
mebat . Bernoldus Presbyter Conflantienfis in
cum omni diligentia amplectantur , & cui adba
expofitione ordinis Romani conqueritur in qui- ferant fidei munere , adhæreant quoque pfallendi
bufdam Ecclefiis oblatas panis , quæ prifca Ec- ordine. Quod non folum omnium Galliarum
pre-
clefiæ confuetudine ad ufuin facrificii a populo vincia , Germania , five Italia , jed etiam Sar
fideli ad menfam Domini offerebantur , ad ima-
xones, quædam aquilenalis plage gentes per
ginem nummorum & ad tenuiffimam quandam nos Deo annuente ad veræ fidei rudimenta cons
& leviflimam formam a veri panis fpecie alie- verfe facere nofcuntur . De quo conqueritur
mam fuifle redactas . Honorius lib. 1. Gemmæ
Leidradus Archiepifcopus Lugdunenfis ad Ca
animæ : Et quia populo non communicante non e-
rolum Imperatorem . Habeo , inquit , Jcholas cans
rat necelje panem tam magnum fieri , ftatutum eft torum , ex quibus plerique funt eruditi ut etiam
in modum denarii formari .
alios erudire poffint . Præter bec habeo fcbolas ie
Butticularius . ) Append, III. 6. Gloffar. BéT? dorum . Molanus cap. 42. lib. 2. de Canonicis
TO , Cupella . STIs , Cupa . Gloff . Germanicia- ex hiftoria Lugdunenfi per Paradinum lib. 2,
num : Cupa , Vagna , Bayúṛn , un lives you- c. 20. Idem Karolus in præfatione Omiliarii to-
Xos nenècia , & in inftrumento veteri apud Do- tius anni . Einhardus . Chronicon Engolifmen-
&torem meum : butte , butticelle . Inde Coupe , fe: Mox petit Domnus Rex Karolus ab Adriano
Bouteille , Cuve , Bagnoire , Botte de vin , Papa cantores qui Franciam corrigerent de can-
tu . At ille dedit ei Theodorum & Benedictum
C Romana Ecclefie doctiffimos cantores , qui a San-
Bo Gregorio eruditi fuerant . Tribuitque antipho-
Campus ) II. 46. In duplomate Roberti Re- narios Sancti Gregorii , quos ipfe notaverat nota
gis: legem duelli , quod vulgo dicitur campus . Romana . Dominus vero Rex Karolus revertens
Mos Francis folitus armis impacta diluere . in Franciam , mifit unum cantorem in Metis ci-
Aymoin . 5. 13. lib. 2. Neapolit. conftit. tit. vilate , alium in Sueffionis civitate , præcipiens
32. 33. de omnibus civitatibus Francia magiftros fchola
Campio. IV. 23. Champion . Alamannis Kam- antiphonarios eis ad corrigendum tradere , ab
pffer . Burchardus in lege quam dedit familiæ : eis difcere cantare . Correcti funt ergo antiphona-
Duo eligantur ad pugnam & cum duello litem rii Francorum , quos unufquifque pro arbitrio fuo
decernant; cujus campio ceciderit , perdat c. vitiaverat , vel addens vel minuens ; & omnes
Ainfi le battu payoit l'amende . Francie cantores didicerunt notam Romanam ,
Cancellarii , III . 43. Glofl . Cancellarii , x- quam nunc vocant notam Francifcam. Excepta
yoxuμxTeis . qui chartas fcribunt . I. 152. Can. 44. quod tremulas vel collifibiles vel fecabiles voces
fynodi Cabillon . 2. Tabelliones . Notarii Anian . in cantu non poterant perfecte exprimere Franci ,
1. 1. C. Th. ad leg. Cornel . de falfis . naturali voce frangentes in gutture voces potius
Cancellarius , ) II. 24. In vita B. Ausberti : quam exprimentes . Majus autem magifterium
Capit effe aulicus fcriba , doctus , conditorque re- cantandi in Metis civitate remanfit . Vide Ago-
galium privilegiorum , & gerulus annuli regalis bardum pag. 4c0. Walfridum Strabum de re-
quo eadem fignabantur privilegia . In conftitutio- bus ecclefiaft. cap. xxv. & Joannem Salisber.
ne Caroli Calvi facta in Carifiaco anno DCCCLXI. lib. 1. Policrat . cap. vi.
Præterea neceffarium duximus ut commendationem Capitulare . ) Capitulare dominicum . Tit. 1x.
noftram ex hoc fcribere rogaremus , quæ ex more Pœnitent. Roman . cap . 13. A capitulis . Ha-
in noftro palatio apud Cancellarium noftrum reti drianus Papa Karolo Magno : Euidit nobis Can
neatur, inde per Miljos noftros dirigatur , pitulare adverfus fynodum &c. Unde per unum
Hincmarus Rhemenfis ad Epifcopos quofdam quodque capitulum refponfum reddidimus . In le¬
Francia : Cui ( Apocrifiario ) fociabatur fummus ge Longobardorum : Jam non ulterius capitula ,
Cancellarius , qui a fecretis olim appellabatur ; fed tantum leges dicantur . Aymoin . 5. 35. Lu-
erantque illi fubje& ti prudentes & intelligentes ac pus Ferrarienfis epift. 42. Canones eofdem pve ,
fideles viri , qui præcepta regia abfque immode- ut vos vocatis , capitula . Capitulariuin triputo-
rata cupiditatis venalitate fcriberent , & fecreta rum apud Gregor. Turon. lib. 9. cap. 30. Cap-
illis fideliter cuftodirent . daftre Septimanis Gotthis .
Canes in dextro armo tonfi . ) VI. 236. Capella ) V. 334. Can . 5. fynodi Aquifgran,
Cantus Gallicanus , ) I. 74. Karolus M. Imp. Can. 5. fynodi Rhemenfis . Hincmarus clero &
lib. 1. contra fynodum Græcorum de imagini plebi Tornacenfi : De capellis antiquitus jubje
bus ; quem ea de re quatuor libros Romam mi- is Ecclefiis non æqualem ficut de principalibus
fiffe Hincmarus refert . A cujus ( Romana Ec- Ecclefis collationem exigat . Sed principalis Eccles
clefie )Janeta reverenda communione multis fia cum fibi fubje&is capellis . Capellani Presbyte
recedentibus , noftræ tamen partis nunquam recef- ri . V. 2. Hincmarus ad Epifcopos quoldam
fit Ecclefia; fed ea apoftolica eruditione inftruen- Francia : Apocrifiarius autem , quem noftrates
te, eo a quo eft omne donum optimum tribuen- Capellanum vel Palatii cuftodem appellant , omnem
te , femper fufcepit reverenda charismata . Quæ clerum fub cura & difpofitione fua regebat . Ibi-
dum a primis fidei temporibus cum ea perftaret dem : Apocrifiarius quidem de omni ecclefiaftica
in religionis facra unione , & ab ea paulo difta re vel ordine , necnon etiam de canonica vel mo-
ret, quod tamen contra fidem non eft , in officio naftica altercatione , feu quæcunque Palatium adi-
rum celebratione , veneranda memoria genitoris bant pro ecclefiafticis neceffitatibus , follicitudinem
noftri illuftriffimi Pippini Regis cura induftria, baberet , & ea tantummodo de externis Regem
ve adventu in Gallias reverentiffimi & fanctif- adirent que fine illo plenius definiri non potuif-
fmi viri Stephani Romana urbis antiftitis , eft ei fent . Valafridus Strabo Abbas Augienfis capite
etiam in pfallendi ordine copulata ; ut non effet ultimo de exordiis &. incrementis rerum eccle.
fia-
 AD LIBROS CAPITULARIUM . 417

fiafticarum : Sunt & illi quos fummos Cappella- quibus terris tam in pago Gaftinenfi quam in aliis
nos Franci appellant , Clericorum caufis prælati . locis per Franciam , cafatum fecit.
Cappellani autem minores &c. Di&i autem funt Cajata . ) V.3 . Zacharias Bonifacio coepifco
primitus Cappellani a Cappa Sancti Martini , quam po : De cenfu autem Ecclefiarum , id eft , foli-
Reges Francorum ob adjutorium victorie in pre- dum de cafata fufcipe , & nullam habeas hæfita-
liis folebant fecum habere ; quam ferentes & cu- tionem , dum ex eo poteris eleemofynas tribuere
fodientes cum ceteris fanctorum reliquiis Clerici , ac in Chrifti pauperes partiri . Corrupte Roma-
Cappellani cœperunt vocari . Monachus qui- na editio Caffata .
dam S. Galli : Quemdam optimum dictatorem & Caftitia. ) V. 279. Vetus formula : manfis ad
fcriptorem in Capellam fuam affumpfit , quo no- commanendum , cum caftitiis fuprapofitis , terris
mine Francorum Reges propter Cappam S. Mar- arabilibus . In epiftola Epifcoporum diocefeos
tini , quam fecum ob fui tuitionem & hoftium op- Rhemorum atque Rhothomag. ad Hludovicum :
preffionem jugiter ad bellum portabant , fanta fua Judices &c. edificent villas fuas moderatis ca-
appellarefolebant . vel patrocinia fan&torum . V.2. fitiis . & alibi : Et in caftitiis & in villis cu-
In formula charta audientialis : Dum inter fe ftoditis . In duplomate Karolomanni : Cum omni-
Contenderent , fic eidem a proceribus noftris , in bus appenditiis ad eundem manfum pertinentibus
quantum inlufter vir ille Comes palatii noftri te- & afpicientibus , caftitiis , campis , pratis , filvis,
Aimoniavit , fuit judicatum , ut de quinque de pafcuis , exitibus & regreffibus aquarum , & ea-
nominatis idem ille apud tres & alios tres fua rum decurfibus .
manu feptima tunc in palatio noftro fuper capel- Cauculatores. ) I. 62. Gaucher Alamannis . Cir
la Domni Martini , ubi reliqua facramenta per- culatores , præftigiatores , coclearii .
currunt , debeat conjurare . Eckerardus in vita Caufam quærere, ) III.40. Conquirere . 38. Ad-
beati Notkeri tom. 6. Canifii pag. 932. Capfam quirere . 51. Caufator . 10. litigator .
folide auream , gemmis regaliter inclitam , reli- Centena . ) III. 10. IV. 23. Hundred Anglis .
quiis fummis refertam , in modum Capella for- Vetus Chronicon in Aluredo : Centurias quas
matam , cujus fuperfcriptio eft : bundredas vocant , & decimas quas thetinge ap
En crucis atque pia cum fanctis capfa Maria. pellant inftituit , ut omnis Angligena legaliter
Hanc Carolus fummam delegit habere Capellam . vivens & centuriam habeat & decimam . Quod
Et : Capfam illam fufpendens collo . Evodius lib. fi quis alicujus deli&i argueretur incommodo , fta-
1. de miraculis beati Stephani : Capella argen- tim exbiberentur ex centuria qui eum vadaren-
tur & decima . Eadem omnino ratione la Se-
tea, in qua erat reliquiarum portio .
Capulare . ) I. 75. Hincmarus Remenfis Ar- ptaine Biturigibus & Quintes Andegavenfibus
chiepifcopus in libro contra Hincmarum Lau- appellantur .
dunenfem , de fententiis Engelramno Meten- Centenarii . ) II . 28. III. 11. 79. IV. 26. mi-
fium Epifcopo datis : Quam diverse a facris nores judices , miniftri comitum . Can. 21. fyno-
canonibus , & quam difcrepantes in quibufdam ab di Cabillon. 2. can. 50. fyn. Mogunt. can. I,
ecclefiafticis judiciis babeantur , ut hic quædam fynodi Ticinenfis . Vvalafridus Strabo : Cente-
de plurimis ponam , evidenter manifeftatur . De- narii , qui & Centenariones , vel Vicarii , quiper
latori , inquit , aut lingua capuletur , aut convi- pagos ftatuti funt , Presbyteris plebium , qui ba-
Ho caput amputetur &c. In Legibus Longobar- ptifmales Ecclefias tenent , & minoribus Presbyte
dorum : Nafus ei capuletur . Le nez luy foit ris præfunt , conferri queunt .
coupe . Charta ingenuitatis . ) III . 38. Epiftola ingenui-
Diaconus in cardine conftitutus in urbe Roma . ) tatis Marculphus : Propterea te per hanc epifto-
I. 133. Gloff. Cardinalis , yıydıpatos . Diaconus lam noftram , ficut mihi juffum eft , ab omni vin
Cardinatus Gregorio Magno , Incardinatus culo fervitutis abfolvo , ita ut deinceps tanquam
Cardinatus Hincmaro & alijs . Cardinalis Diaco- fi de ingenuis parentibus fuiffes procreatus vitam
nus , qui dalmatica utitur , & cujus lævam pal- ducas ingenuam , in nullo fervitio inclinari
lia linofima tegunt , canone vi. fynodi Roma- poffis , fed per hanc epiftolam ingenuitatis , ficut
næ fub Sylveftro , quod in ejus poteftate ac nobis juffum eft fieri , bene & integre ingenuus
moderatione verteretur diaconia ( xenodo- cunctis diebus vita tua debeas permanere . Si
chium in vita Gregorii I. 164. ) five hofpitale quis vero &c. ) Homo Chartularias VI. 213. per
pauperum cum fua capella , ut Petrus Urbeye chartam five epiftolam liber factus , Leo Ho-
tanus interpretatur in vitam Fabiani . Ex quo ftienfis Epifcopus cap. 11. Chronici Caffinen-
canone manifeftum eft feptem fuiffe Diaconos fis : Servos quidem fuos & ancillas omnes prius
Cardinales urbis Romæ , & ex can . 7. Subdia per chartulam libertate donavit . Non diffimili-
conos ufque ad Lectores omnes illis fubditos . ter cap. 84. Confuet. Hannon . Villes chartrées
Fortaffe a cardine in quo vertitur oftium . un- dicuntur .
de & cardines mundi feptentrio & meridies ? Chrifma fub prætextu medicina vel maleficii . )
quod in ipfis cælum volvitur , Inde Cardinales V. 145. III. 55. Can. 18. fynodi Arelatenfis ,
Donatifte B. Auguftino lib. 1. de baptifmo ad- can. 27. fynodi Mogunt. Nam criminofos eodem
verfus Donatiftas , tanquam cardines factionis. chrifmate unitos aut potatos nequaquam ullo exa-
Et Cardinales tituli in urbibus & fuburbiis can. mine deprehendi poſſe a multis putabatur . Bur-
54. fynodi Meldenfis . Cardinales Presbyteri in chard. Wormat. lib. 19. collect. canen. Bibifti
epiftola Zachariæ Papæ ad Pippinum Majorem chrifma ad fubvertendum Dei judicium & c. Can.
domus , Epifcopos , & Abbates in regione Fran- 4. fynodi Tribur. can. 3. & 20. fynodi Turo-
corum conftitutos . Quartum capitulum eft , in- nenfis .
quit , de Presbyteris agrorum, quam obedientiam Clamor . ) II. 33. Clain . In duplomate Hlu-
debeant exhibere Epifcopis & Presbyteris Cardi- dovici : Contra regiam majeftatem noftram fi quis
nalibus . Ex Concil. Neocefarienf. cap. 13. ita injufte aliquid commiferit , clamorem de illo ad
continetur . Presbyteri ruris in Ecclefia civitatis Abbatem faciemus . Inde clamatores . II. 12. III .
Epifcopo præfente vel Presbyteris urbis ipfius of 7. 59.
ferre non poffunt . Et xv. capitulo : Ut in eodem Claufa . ) V. 279. Clufæ , Sclufæ , interpofitio-
loco nec futuris temporibus baptifteria conftruan- nes . Inde Efclufes .
tur nec Presbyter conftituatur Cardinalis . Sed fi Coclearii . ) I, 21. Canone 36. fynodi Laodi-
ibi Miffas facere maluerit , ab Epifcopo noverit cenfis : μάγος ἢ ἔπσκοιδες είναι , -ή μαθηματικές ,
Presbyterum poftulandum . αερολόγος , ο ποιοῖν τα λεγόμθρα φυλακήκια . Hinc
Cafati bomines . ) III . 80. Cafati vafalli LXXIII . marus .
qui intra cafam ferviunt . Ivo epiftol. 105. Chro- Cocciones . ) App. I. 34. VI. 379. Coquins .
nicon Andegavenfe : Tertullum uxore ei tradi- Sangallenfis monachus lib. 2. de geftis Karoli
ta , adæquando beneficio Landonenfi caftro & ali- Magni ; Refponfumque accipiens quod quidam coc-
cio
 FRANCI
SCI
PITHE
I ARIUM
418 GLOSS

cio derafus infulfus & infaniens , linea tantum & neminem ex laicis fuam velle confeffionem facer-
femoralibus indutus . dotibus dare , quos a Deo Chrifto cumfandis Apo-
Collecta ) III. 63. V. 201. cum colligitur po- folis ligandi folvendique poteftatem accepiffe cre-
pulus . Walafridus Strabo cap. ult. de exordiis dimus &c. Deo vis , o homo , confiteri , quem o
rerum ecclefiafticarum . lens nolens latere non poteris ; Ecclefia Chrifti ,
Comam dimittere in pœnitentia . ) V. 116. Gre in qua peccafti , fatisfacere neglegis .
gorius Turon. 6. 28. Caput totondit , atque pœ- Conjectum . ) IV. 69. In Edicto Karoli in Ca-
nitentiam accipiens , fpiritum exhalavit . rifiaco anno 861. Unde volumus propter pauper-
Comites . ) II. 6. 9. 10. 12. 23. Adfeffores ju- tatem bominum , quia neceffe fuit in iftis tempo-
dicum Papiniano 1. 4. D. de offic . adfeffor. ribus conjectum de illis accipere , & ad navium
Francis Judices ordinarii . Gregor. Turonenf.de compofitionem , & in Normannorum caufa ,_pro
B. Nicetio: Nam vidi ego quodam tempore B1- regni fui , ficut res conjacet , falvamento , Gre-
filium Presbyterum miffum ab eo ad Armenta- gor, Turon. 6. 45. Nibil de fifco fuo Rex dari
rium Comitem, qui Lugdunenfem urbem his dic præcepit , nifi de pauperum conjecturis . Quod ita
bus poteftate judiciaria gubernabat . Iden de B. refert Aymoinus 3. 56. Ut de fubftantiis paupe-.
Gregorio Lingonenfi Epifcopo : In comitatu po- rum neceffaria eis in itinere fubminiftrentur . Flo-
fitus regionem illam per quadraginta annos jufti- doardus de conjecto Normannis dando ,
tia comitante correxit . Erat enim feverus atque Conjuratores . ) III. 13. 26. Confacramentales
dißritus in malefactoribus , ut vix ei ullus reo- bomines III. 58. Audoenus Rothomagenfis Epi-
rum poffet evadere . fcopus de vita B. Eligii lib. 2. cap. 50. Lata
Comes Palatii. ) III. 77. V. 303. Comes pala- igitur fententia eft , ut vir ille cum multis aliis
tii in vita B. Auftreberthæ fub Dagoberto . Co- juraret . Sic enim apud Francos in more pofi-
mes facra aula Gunthero . Hincmarus ad Epi- tum eft .
fcopos quofdam Francia : Comitis palatii inter Tertia conlaborationis . ) IV. 9. Tit. xxxix,
cetera pene innumerabilia in boc maxime follici- legis Ripuariorum . Appendix Gregorii Turon,
tudo erat ut omnes contentiones legales , que ali- cap. 85. Aymoin . 4. 36. Marculfus : Quod pa-
bi orte propter æquitatis judicium palatium ag- iterftante conjugio adquifivimus , prædicta con-
grediebantur , jufte ac rationabiliter determina- jux nofira teriiam babere potuerat . Ibidem ;
ret , feu perverfe judicata ad æquitatis trami- Quantumcunque in fervitio tuo pariter laboravi
rem reduceret . Si quid vero effet tale quod le- mus, quod in tertia mea accepi . Gefta Da
ges mundane hoc in fuis definitionibus Ratutum guberti : Tertiam tamen partem de omnibus que
non baberent , aut fecundum gentilium confuctu- Dagobertus Rex adquifierat poftquam Nanthildis
dinem crudelius fancitum et quam Chriftiani- Regina regnare ceperat , eidem refervavit . Can,
tatis rectitudo vel fancta auctoritas merito_non 5. fynodi Meldenfis .
confentiret , boc ad Regis moderationem perduce- Confuetudines . ) IV. 48. mag i runden didó-
retur c. Einardus in vita Karoli Magni : Si Om virwone , Couftumes .
Comes palatii litem aliquam effe diceret que fine Converfi. ) App. I. 8. Conuerfio 137. Conver
ejus juffu definiri non poffet , ftatim litigantes fio morum in formula promiffionis monachalis :
introducere juffit , & veluti pro tribunali fedens , Ego promitto ftabilitatem meam & converfionem
lite cognita fententiam dixit . In duplomate Ot- morum meorum . Petrus Venerabilis ep. 18. lib.
tonis III. ann. 1001. Et quicquid contentionis in- 4. in Capitulo le& tam tam litteratis quam illite-
ter eos emerferit definial ficut definiendum effe ratis , quos Converfos vocamus , expofui .
ante nos vel noftrum MillumJeu Comitem palatinum. Communio peregrina . Addit. IV. 159. Can ,
Comiatus ) V. 18. Can. 9. 13. fynodi Vernis 2. Concilii Agathenfis . Clericis olim non im-
habitæ . Can. 3. Aurelian. 4. Conjè . ponebatur folennis ac publica pœnitentia can.
Commendatitiæ littere . ) I. 3. rusungi can . 8. Concilii Carthag. 4. & Carthag. 7. c. 11. nis
13. fynodi Chalced. tis ( inquit ) x's gi fi prius ab ordine remoti aut regradati effent ,
ἀγνώςας ἐν ἐπέρᾳ πόλει δίχα συςατικών γραμμάτων το ita ut inter laicos haberentur . Vide epift. 8.
idie imionis , undirus undaun dahero . Sic ve- Cypriani lib. 3. ad Fidum . Communio cum
teres . Male vulg. éves xxnnx's @ dragrúses. Ma- laicis , ordine poft clerum , & loco extra chos
le in editione Romana Ledores , συςαπλα δε " rum , quæ in poenam dabatur Clericis atque
ait Zonaras , έπιςολαί λέγονται ai οι έγχειρήμα uh ita ut propriæ communionis habitam jacturam .
κληρικοίς η λαϊκοῖς ἀφορισμθύοις , ή αγνώσεις παντάπα Epiftola Symmachi Papæ 426. Eufeb. lib, c. 37,
σιν ἐν ἑτέρᾳ πόλει ἀπιτπ , @ σωιςῶσαι τὸ ἐν τῇ πό penult. Utriufque tamen fpeciei , qualem tunc
λε ἐκείνη ἐπισκόπω της άνδρας , ὡς λιθόντας τῷ ἐπιστ laicos ex more Ecclefiæ catholicæ percepiffe
piar i TISH'S ORTOS . VII. tamen canon. fynodi Lindanus probat lib. 4. Panopl . Evang. cap. 58.
Antiochena vetat , under μηδένα and in δέχεας
dexe In actis fynodi Sueffionenfis : Sepe dictum Eb-
We , cum eigi epiftolæ , quæ & « U- bonem damnavit Epifcopum , adeo ut inter laicos
πικαλ dicuntur , εἰσία αἱ διδομύριοι τοῖς ἐπισκόπους που Communionem tantum habere mereretur . Atha-
μα της μητροπολιτῶν οις επίκειται , καὶ τοῖς μητροπολίτ natius apolog. 2. Atqui Coluthum in gradu pres-
Jass • το των Dπατριαρχών
TIDE XPON RDayamar axíaύφ' nώνopis
προχειρίζονται
Berhea , nby, terii mortuum , omnesque ab eo conftitutos fa-
" SIR
OTE
cerdotes five Clericos in laicorum ordinem reda
εται είστε αἱ παρεχόμβροι κληρικούς τους τῶν οικονων Hos effe , & fub nomine laicorum ad fynaxin ad-
ἐπισκόπων , θέλουσιν εἰς ἑτέραν πόλιν ἀπελθῶν € και
ταλεγμύαι τῇ ἐκεῖ ἐκκλησία2 . Ειρίω καὶ δὲ λέγονται ὡς milos , rtat
apudemomnes confat .
Libe ante cornu altaris . ) I. 82. Lib. 2.
ἀρξεως, βραβεύεσαι , εἰ γ τῆς ἐξ ἑτέρας πόλεως εις τές Collectarii canonum Burchardi : Idcirco ego Bur¬
per ἀπέλθη κληρικὸς ἄνευ γνώμης τῇ ἐπισκόπε αυτε chardus Deo annuente Wormatienfis Ecclefiæ Epi
ὑπὸ dἐπιθί
quo enan μιον
tiopἐςὶ
haneκακεῖ
s ficνοςconc
, @ ὁ tδοξά
ilia Zonaμ ras fcho-. Scopus quendam Ecclefia noftra famulum , nomi-
@ αυτόν
lio in dictum canonem feptimum : « ne Eberhardun , facris ordinibus oblatum , ad al-
ɛpata ¿ taris cornu , nobilium virorum in præfentia , per
νότι εᾶ τῆς τετάρτης σανίδα , τίνες εισιν οράνικαὶ ἐπισ hoc auctoritatis teflamentum fatue , ita ut ab bo-
soṛai , ỳ Tiles FUOTatingi , Béres dus istante , sxitus dierno die tempore bene ingenuus ab omnifer-
τύχοντας λόγο της εξ άλλης χώρας ίσως εις άλλα vitutis vinculo fecurus permaneat . Sic traditio
ἐπιδημῶντας , άλλα της κληρικός τὰς ἀπὸ ἄλλης έκκλη ad altare in veteri inftrumento Majoris Mo-
σίας εις άλλίω απίοντας , ως @ μη δέχονται τα τῶν
nafterii ; Et fecerunt in Capitulo noftro guerpi
προεςώτων τῶν ἐκκλησῶν ἐν οἷς ἀπίασεν , ὁ κανῶν ἐγὼ tionem calumnia & donum auctorifationis de his
κεγεται , ει μη ειρωνικὰς ἐπιτολὺς ἐπιφέρονται των προβ omnibus ; quod dum de more fuper altare pofuif-
σώτων τῶν ἐκκλησιῶν ἐξ ὧν υποχώρησαν . /
fent , bi de noftris interfuere teftes . Ter circum
m
Quida Deo folum modo . ) Addit . III. 57. Can .
altare vertebantur , in lege Longobard. tit. de
33. fynodi Cabillonenfis . Alcuinus fratribus &
entis .
patribus in provincia Gothorum : Dicitur vero teftam
Crus
 AD LIBROS CAPITULARIUM . 419

Crucis examinatio . ) I. 102. III. 46. V. 196. rum ducatui præerat , & omnia palatina officia
Canone 17. fynodi apud Vermeriam . Agobard. fuo moderamine procurabat . Stephanus Abbas
pag. 288. Vide legem Frifionum §. 1. tit. 14. Leodienfis in vita B. Modoaldi : Ea tempeftate
Bedam de remed. peccat, cap. 4. & 9. In te- Dagobertus rerum potiebatur ; fub quo idem Dux ,
ftamento Karoli Magni : Judicium crucis Dei , dignitate modicum a fublimitate regia differente
Vide infra de Pelagio in voce Purgatio . præditus , omnia regni negotia prudentiffima difpo
Cura domus . ) VI, 124. Sic Curapalatii lib. fitione ordinabat . Hincmarus epift. ad Epifcopos
14. Ammiani Marcellini & in epift, Vigilii Franciæ ,
E
Papæ, & Curopalates .
Curtes . ) III. 19. Flodoardus ; Quidam Pres-
byter de Bovonis curte . fic enim villa vocatur , Emendare . ) I. 116. IV. 38. Reftaurare , Re-
In duplomate Hludovici : Curtim noftram Ture- parare , Emender . Can. 27. fyn. Aquifgr. Ut
gum in ducatu Alamannico . Leo Hoftienfis Epi- domus Ecclefiarum & tegumenta ab eisfint emen
Tcopus chron. Cafin, lib, I. cap. 36. data qui beneficia exinde babent .
Emunitas . ) V. 195. Immunitas . Can. 30. fy-
D nodi Tribur. Can, 2. fynod, Mediomatr, Can ,
10. fynod. Aurelianenfis .
Decanica Ecclefia , ) V. 378. Videantur quæ Epifcopus per electionem . ) I. 78. Can. 9. fy-
notavi ad Julianum Anteceff. Conftantinop nodi Aurelian. 4. Ut nullum epifcopatum per
Befenfionis tempus . ) V. 201. temps de defen- præmia aut comparatione liceat adipifci , fed vo-
fe . Leg. Wifigoth. 8. Qui in pratum eo tempo- luntate Regis , juxta electionem cleri ac plebis.
re quo defenditur. ficut in antiquis canonibus continetur . Can . 8.
Deliberare . ) VI.370, delivrer . Nodgerus in fynodi Parifienf. can. 10. fynodi Cabillonenfis .
vita B. Landoaldi : Locum ad honorem S. Bavo- Videatur vita beatorum Medardi , Ausberti
nis deliberare . In duplomate Friderici Regis Rothomagenfis , Eucherii , Udalrici , apud Su-
Siciliæ; Reftituit & deliberavit . rium . Fulbertus epift. 1o Ivo epift. 49 .
Denarialis bomo . ) VI. 213. manumiſſus jača- Epißola de cælo lapfa . ) I. 73. Adverfus Al-
to denario . In Marculphi monachi libro hoc debertum hæreticum , in fynodo Romana , quæ
ponitur denariale præceptum . Et quia , inquit, extat in vita Bonifacii Moguntini : Deneardus
apoftolicus vel inlufter vir ille per manumfuam Presbyter refpondit : Ecce Domine epiftola qua ute-
in noftra præfentia jactato denario fecundum le- batur Aldebertus , & quam divulgabat eſſeJeju ,
gem Salicam dimifit ingenuum , ejus quoque ab- fibique de calo veniffe . Et accipiens Theophanius
folutionem per præfentem auctoritatem noftram notarius legit , cujus initium erat . In nomine Do
firmamus , præcipientes eum ut ficut & reliqui mini . Incipit epiftola Domini noftri Jefu Chrifti
manfuarii qui per talem titulum a jugo fervitus filii Dei , quas in Hierofolymam cecidit , & per
tis in præfentia principum nofcuntur effe relaxa- Michaelem Archangelum inventa eft in porta E-
ti ingenui, ita amodo memoratus ille per noftrum phraim , & per manus facerdotis nomine Score
præceptum plenius in Dei nomine confirmatus ipfa epiftola fuit exemplata &c. Et recepit eam
nullo inquietante perennifque temporibus cum Dei Macrius facerdos Dei , & tranfmifit in montem
noftra gratia valeat permanere ingenuus atque fanctum archangeli Michaelis , & per manus an-
fecurus &c. geli Dei pervenit ad Romanam civitatem &c.
Dei Verbum paffum . ) V. 61. Contra Felicem Eulogia . ) Add. I. 68. Honor. lib. 1. cap. 67.
Urgelitanum , in quem libellus extat Paulinį Gemma animæ . Cap. 54. Regula B. Benedi-
Aquilejenfis Epifcopi . &i . Can . 45. fyn . Meldenfis . Can. 9. fynodi
Disfacere juftitiam . ) III. 26. disfatta charta Nannetenfis . Gregor. Turon. 6. hiftor. Franc.
III. 28. In Leg, Longob. tit. de furtis : Nifi per cap. 5.
juftitiam pacem faciendam bominem disfecerit . Evva . ) III. 65. Append . II. 35. Kero in-
S'il ne le condamne a eftre deffaict . terpret. vocab. barbar. Lex , euva . Et alibi :
Dos Ecclefia . VI. 69. Can. 19. fynodi To- Teftamentum , euva , in paraphrafi Willerami
let. 3. Can. 3. 6. fynodi Wormat. cap. 1. de Abbatis in Cantica canticorum veteri lingua
cenfib. Can, 4. fynodi Colonienf. Neque ex do- Francica . Vox etiamnum hodie Anglis ufita
te Ecclefie , id eft , ex uno manso quatuor tiflima . Ut putem legendum in Capitulis a vi-
mancipiis , cenfus exigatur . In duplomate Otho- ro de literis bene merito Marco Welfero edi-
nis I. Dotem quoque Ecclefia , id eft , duas bo- tis, Correpti fecundum euvam Bajoariorum vel le-
bas poffeffas , & beneficium Presbyteri in eodem gem. Vid. cap. de igne emiffo & extinct. in
loco defervientis , id eß , unam hobam . leg. Bajuvar.
Dominicus dies a vefpera . ) I. 15. V. 189 . Exa&are . ) III. 68. IV. 31. Can. 18. fynodi
Can. 13. fynodi Forojulienfis . Vide infra No Cabillonenfis . In duplomate Caroli Magni : Ca-
Яes . riaticum & vinum contra omnem juftitiam ab eis
Proprium dominicum . ) IV . 34. Rabanus ad exactare non ceffant . In altero duplomate : nec
Orgarium : Proprietas dominicalis , que Domino que fifci a longo tempore fuit confuetudo exa-
Imperatori ex paterna fucceffione bereditario jure dandum .
pervenit . Reges noftri , propter excellentiam 2 Exartus. ) VII. 276. Can. 27. fyn. Aurel. 2.
commune nomen Domini five Domni effe- can. 18. fynodi Cabillonenfis . In duplomate Ka-
cerunt fuum . Anaftafius Bibliothecarius Adria roli Magni : Conferremus ftirpes vel, ut vulgo
ni fecundi , five Landulfus Sagax hiftoria Mi- dicitur , exartes quofdam quos ex rebus Tricaffi-
fcella : Genti Francorum moris eft Domnum id nenfis comitatus ipfi proprio labore de beremo ad
eft Regem fecundum genus principari . Kúgios , fi agriculturam perduxiffe nofcuntur . In Cartula-
nexus Græcis , Sire nobis . rio Rhemenfi : Si novalia , qua farta vocant ,
Dux . ) V. 367. B... TUTIS Nov. 145. Fortu- ibi funt . Tit. 41. leg. Burgund. & tit. de exar-
natus ad Galactorium Comitem : tis . Efarts.
Debet & iple potens , ut adbuc bene crefcere poffis , Exheredati , ) I. 115. Privati rebus fuis . Gan.
Præftet ut arma Ducis , qui tibi reftat apex , 6. fynodi Mogunt. Can. 51. fynodi Turonenf.
Ut patria fines fapiens sucaris urbes . 4. Can. 7. fynodi Cabillon . z.
Idem de Lupo Duce : Expofiti ante Ecclefiam . ) VI. 144. Can. 32.
Bella moves armis , jura quiete regis . fynodi Arelat. 2. Can. 9. fyn. Valenf. Wan-
Fultus utrifque bonis , binc armis , legibus illinc , delbertus Diaconus in vita B. Goaris : Meris
Quam bene fit primus cui favet omne decus . tunc Trevirorum erat ut cum cafu quælibet fe-
Dux & Princeps Francorum . ) V. 2. In vita mina infantem peperiffet cujus nollet fciri paren-
B. Baboleni : Ab Erchevaldo , qui tunc Franco- tem , aut certe quem præ inopia rei familiaris
ne
 I UM
420 FRANCISC PITHE
nequaquam nutrire fufficeret , crium parvulum in
quadam marmorea concha , quae ad hoc ipfumfa-
tuta erat , exponeret , ut in ea cum expofitus in-
fans reperiretur, exifteret aliquis qui eum pro-
vocatus miferatione fufciperet & enutriret . Si
quando igitur id contigiffet cuftodes vel matri-
cularii Ecclefia puerum accipientes , quærebant in
populo fi quis forte eum fufcipere nutriendum &
pro fuo deinceps babere vellet . Ubi vero ad eam
rem offerret fefe aliquis , infans qui effet expofi-
tus Epifcopo deferebatur, & ejus privilegio au-
&oritas nutriendi habendique parvuli ei qui a
matriculariis fufceperat firmabatur .
F Fo. facium .
Faculas accendere . ) VII . 316. Can, 23. fy-
nodi Arelatenfis . Burchard , in collectar. can. Ve
nifti ad aliquem locum, id eft , ad fontes , vel
ad lapides , vel ad arbores , vel ad bivia ; ibi
aut candelam aut faculam pro veneratione loci
incendifti
Faida . ) III. 27. 55. Inimicitia five aperta
fimultas , Webd Alamannis , Feuud Anglis bo-
- realib.
Faidofus . ) III. 4. diffidatus . Deffiè . Theode-
ricus de Nihem de juribus imperii : Imperato-
ri Græco qui tunc erat bellum indixit , eumque
more Saxonico diffidavit .
Per fidejuffores ad palatium . ) III . 34. V. 98.
278. VII. 470. Gregorius Turon . 4. c. 43. &
lib. 8. Franc. hift. cap. 12. 43. & lib. 9. cap.
8. & cap. 70. de glor. confefforum . Marculphus
indiculo ad Epifcopum pro aliis diftringendis
& judicio evidentali ,
Fidelitas per facramentum . III. 8. Hujus
formula in memorialibus capitulis quæ dedit
Karolus Rex Miffis fuis anno DCCCLIV. menfe
Junio fuit hæc : Ego ill. Karolo Hludovici &
Iuditha filio ab ifa die in ante fidelis ero fecun-
dum meum favirum , ficut Francus bomo per re-
atum effe debet fuo Regi . Sic me Deus adjuvet
& ifa reliquia . Ac in placito generali apud
Gundulfivillam anno DCCCLXXIV. Indict. 3. V.
Id. Septembr. hæc fuit profeffio Epifcoporum
Quantum fciero & potuero , adjuvante Domino ,
Confilio auxilio fecundum meum minifterium
fidelis vobis adjutor ero ut regnum quod vobis
Deus donavit vel donaverit , ad ipfius volunta-
tem & Janita Ecclefie ac debitum regium bono-
rem veftrum & veftram fideliumque veftrorum
falvationem habere & obtinere & continere pof-
fitis . Sacramentum vero laicorum iftud . Quan
tum fciero & potuero adjuvante Domino , confilio
auxilio fidelis vobis adjutor ero ut regnum
quod habetis , ad Dei voluntatem & fancte Ec-
clefia & veftrum honorem atque ad veftrorum
falvationem continere poffitis , & quod Deus vo-
bis concefferit acquirere & contra omnes homines
defendere valeatis .
Fifcalini Regii . ) III . 16. Ex familia domini
ca Marculpho . Aymoin. 3. 56. Fifcalinorum
multos a parentibus fegregatos c. Greg. Tu-
ron . Franc. hift. 6. 45. Familias multas de do-
mibus fifcalibus . Marculph. De unaquaque villa
fifcali tres bomines ex fervientibus ex utroquefe-
xu a fervitio relaxentur .
Forbannire . ) III . 49. Forbannem Alamannis ,
Forbannir noftris .
Forbannum . ) III . 50. forbanniſſement .
Forcapia . ) IV. 36.
Forenfes Presbyteri . ) VI. 246. In vita B. Pau-
li Virdunenfis apud Surium tom. I. pag. 934.
Joannes Diacon. lib. 3. de vita Gregorii ma-
gni cap. 11. Cardinales violenter in paræciis or-
dinatos forenfibus in priftinum cardinem Grego-
rius revocabat . Quapropter Joanni Epifcopo Syra
cufano fcribens ait : Quorumdam ad nos relatio-
ne pervenit Cofmam , qui ex monacho &c. a de-
ceffore tuo Maximiano in Ecclefia Syracufana Sub-
GLOSSARI
diaconus factus , atque a te poftea in poffeffione
que Juliana vocatur Preslyter dicitur ordinatus .
Petrus Urbevetanus : Multitudo Presbyterorum
& Diaconorum forenfium ad urbem concurrentium
caufam dedit ut urbani Presbyteri & Diaconi ab
eis diftinguerentur nomine Cardinalis .
Foras Presbyteri , ) V. 161. Can . 45. fynodi
Moguntinæ ,
Foreftis . ) IV. 42. In Pragmatica Childeberti ;
Has omnes pifcationes que funt & fieri poffunt
in utraque parte fluminis , ficut nos tenemus ,
noftra foreftis eft , tradimus ad ipfum locum .
Gloff in c. Cum dile& i . de donationibus . Du
Tiller. pag, 144.
Gloff. Ifidori : Forisfacio , offen-
do , neceo .
Fred . ) III. Greg. Turon . 4. de virtute B.
Martini cap . 26. Affirmavit Rex quofdam ex
bis qui abfoluti fuerant adfe veniffe , compofitio
nemque fifco debitam , quam illi fredum vocant
a Je indultam .
Frifinga ) IV. 73. Tolofanis Frefingues .
Can . 13. fynodi Ticinenfis . Epifcopi diocef.
Rhemor. & Rothomag. ad Hludovicum Re-
gem : Qui illorum pecora vel frifcinkas vel quæ•
cunque illorum funt non prædentur . Hincmarus
clero & plebi Tornacenfi : Exigendo denarios
aut verres jeu friskingas . In veteri duplomate :
frifcingas ovinas . Inde Notgero Abbati S. Gal-
li , quem Pfalterium de Latina lingua in bar-
baram tranftuliffe fcribit Eckerhardus , Ofter-
fifcinch , id eft , agnus pafchalis . Frischling
etiamnum nuncupant accola Rheni porcos , qui
nondum pervenerunt ad juftum incrementum .
G
Generatio. ) VI. 8o. Ex epiftola Gregorii ad
Bonifacium Moguntinum . Zacharias Pipino
Majori domus : Dicimus ut dum ufque fefe ge-
neratio cognoverit , juxta ritum & normam Chri-
fianitatis religionis Romanorum , non copulen-
tur conjugis .
Gildonia . ) V. 200. Confratria . Hincmaro .
Gloria Patri . ) I. 66. Caffianus apud Maffi-
liam Presbyter lib. 2. de inftitut. cœnob. cap.
8. Illud autem quod in hac provincia vidimus ,
ut uno cantante , in claufula pfalmi , omnes aftan-
tes concinant cum clamore Gloria Patri Filio
& Spiritui fancto , nufquam per orientem audi-
vimus , fed cum filentio omnium , ab eo qui can-
tat , finito pfalmo , orationem fuccedere . Čan. 7.
fynodi Valenfis .
Graphio . ) V. 2. Gloffar. diétus aétus spr-
TITE Gravius . Ut videatur idem fignificare
quod Baronis nomen , quo , lingua Gallorum ,
fervi militum dicebantur , ficut Cornutus five
quis alius notat in illud Perfii Baro reguftatum .
c. Licet hodie Alamanni Gravionem appel-
lent quem nos Comte , nos Baronem quem illi
Freyberr . Judex fifcalis hic fignificatur , ficut
tit. 55. leg. Ribuar. & in veteri duplomate :
Judicemfifcalem , quem Grafionem appellant . Sug-
gerius de poffeffionibus monafterii B. Diony
fii: Ab oppreffione exactorum regiorum , quos di-
cunt Graffiones , multo labore , multifque placitis
emancipaveram .
Gradale . ) I. 74. Amalarius de ordine An-
tiphonarii . Rabanus I. 33. de inft. Cleri-
corum .
Granea . ) Addit. IV. 144. Grange , Cap. 81.
Leg. Alamannorum .
Gunebodigni. ) Capitulare Aquifgran . an. 789.
cap. 62. Guntbadingi can. 33. fynodi Aquifgra
nenfis contra Felicem & Elipandum . Sed lib.
2. legum Longobard. tit. Qualiter quifque fe
defendere deb. ubi hoc idem cap. extat , vete
ra exemplaria habent : Sicut Gundebada lege vi-
ventes . Et apud Hincmarum pro Lothario de
Tietberga : Tamen fi Chriftiani funt , fciant le
nec
 AD LIBROS CAPITULARIUM . 421

nec Romanis in die judicii , nec Salicis , nec Gun tamen obftagia dicuntur in duplomate Ludovi
dobadis , fed divinis & apoftolicis legibus judi- ci Comitis Palatini Rheni dat. ann. 1279.
candos . Agobardus Lugdunenfis Epifcopus ad
Ludovicum Imp. adverfus legem Gundobaldi I.
& impia certamina quæ per eam geruntur :
Cum forte contingit ut omnes fint veraciter Chri- Idoneare . ) III. 64. Idoneum fe facere . Ibid.
Aiani , nemo alterius teftimonium [pernat , cumfe 89. Immunem fe facere a crimine quo quis
bonis locutionibus ædificant , fi fubito contigerit impetitur cum idoneis hominibus . Greg. Tu-
alicui ex ipfis difceptatio in judiciis , nullum po- ron. 9. hift. Franc. 13. 16. Ut putem in legi-
terit babere teftem de fuis cariffimis fociis eo bus Thaffilonis legendum : Et parentes ejus non
quod non recipiatur teftimonium alicujus fuper exidoneaverint eam ut libera fuiffet .
Gundebadum . Ibidem : Que utilitas eft propter Jejunium quatuor . ) V. 151. Can. 34. fynodi
Gundobadam legem , cujus auctor extitit bemo Mogunt. In dialogo Bernonis & Gerungi Au-
bæreticus & fidei catholica vehementer inimi- gienfis monachi : Cum una fides fanda catboli-
cus, cujus legis homines funt perpauci , ut non ca matris Ecclefiae unitatem commendet , quare
poffit fuper illum teftificari alter etiam bonus Chri- ipfa in filiis fuis quibufdam confuetudinum di
Aianus c. Si autem placeret Domino noftro fa- verfitate aliquando difcordat , ut dejejuniis qua-
pientiffimo Imp. ut eos transferret ad legem Fran- tuor temporum , in quorum obfervatione nonnulli
corum, & nobiliores ipfi efficerentur , & hæc re- videntur difcordare . Gregorius primus officium
gio ab fqualoribus miferiarum fublevaretur . Ho- quod dicitur Martii , primæ quadragefimali ad-
rum enim caufa contigit ut laceffantur ad certa fcripfit . Micrologus cap. 24. & cap. 25. Grego-
men pugnam pro viliffimis rebus , quibus con- rius Papa feptimus apoftolice fedi præfidens con-
tingunt homicidia . Et fub fine : Temporibus præ- Aituit ut alivale jejunium infra octavam Pente-
dicti Gundobadi Regis Burgundionum &c. La loy coftes annuatim celebretur . Quod quidem fapien
Gumbette . Gregor. Turon. 2. 33 . tioribus reverentia fedis apoftolica facile perfua-
fit . Simplicioribus autem nonnulla dubitatio fu-
H per bujus ftatuti promulgatione remanfit . Nam
non parum a confuetudine corum difcrepat ; quam
Harmifcara . ) V. 98. Karolus in capitulis a quibufdam fcriptis non adeo authenticis mutua-
que Sueffionis conftituta funt anno 853. Sciant verunt , id eft, a Mogontiacenfi Concilio tempore
quia & bannum noftrum component , & fimul cum Henrici II. Imp. facto . Hoc enim hanc regulam
excommunicatione ecclefiaftica noftram barmifca- jejunii quatuor temporum præfixit , ut hebdoma-
ram duriffimamfuftinebunt . Harnifcaram fcriptum da prima , quarta feria Martii in fecunda Ju-
etiam invenio in capitulis quæ idem Karolus nii, in tertia Septembris , omni anno jejunetur .
conftituit anno 856. Ut jubeamus ipfos depræda Præterea & boi attendunt quod in quibufdam
tores per eandem viam cum Miffo noftro redire, facramentariis inveniunt , quod in primo fab-
illa omnia que male egerunt legaliter emen bato Martii , in fecundo Junii , in tertio Septem-
dare, & talem barnicaram ficut nobis vifum bris jejunare debeamus . Et cap. 27. Jejunium
fuerit , aut judicium ficut cum fidelibus noftris byemale juxta traditionem fancta Romana Eccle-
confideravimus , fuftinere , Et in capitulis quæ fe femper in tertia hebdomada de adventu Do-
Piis conftituta funt anno 869. Epifcopi provi- mini debet celebrari . Can. 2. fynodi Salegunfta-
deant quem honorem Presbyteri pro Ecclefiis fuis dienfis .
fenioribus fuis tribuere debent , & fenioribus Pres- Jejunium XL. dies ante . ) VI. 187. Amalarius
byterorum boc fufficiat , amplius per ingenio lib. 1. cap. 36. & lib. 4. cap. 37. Officialis : Nos
Jas machinationes a Presbyteris non exigant vel obfervamus tres quadragefimas , id eft , ante Pa-
exquirant nifi ficut in eifdem capitulis qvi noftri fcha Domini , circaque festivitatem JanetiJoannis ,
conflitutum , ne Deum offendant & noftram offen- & ante nativitatem Domini , fic a piis mentibus
Jam incurrant , ac poft debitam emendationem di- frequentatum apud nos . Burchard. lib. 19. cap.5.
gnam harnifcaram a nobis difpofitam fuftineant . ex fynodo Triburienfi .
Heribannus . ) III. 13. 18. 35. L' boft banni Inbreviare . ) In Capitulis Regis Karoli VI.
Nortmannis . Bannus in hoftem; id eft , vocatio In Capitulis apud Sueffionenfem civitatem an-
ad caftra aut exercitum , III. 67. Multa non no DCCCLIII. Thefaurum ac veftimenta feu libros
ambulantis in exercitum Gregor. Turon. 5. 27. diligenter inbrevient , & breves nobis reportent .
Here enim Francico , Alamannico , Anglico Inbrevient etiam quid unufquifque Ecclefiarum
idiomate caftra five exercitum fignificat . Inde prælatus , quando prælationem Ecclefie fufcepit ,
Herault , Fecialis . ibi invenerit .
Herisliz . ) III. 70. In quibufdam exempla- Indebitare . ) Add., IV. 144. Endebter .
ribus inveni ita fcriptum hoc capitulum : Si Indiculus , ) III. 58. In juramento Bonifacii :
quis contumax adeo aut fuperbus extiterit ut di- Hunc etiam indiculum facramenti ego Bonifacius
miffo exercitu abfque juffu licentia Regis do- exiguus Epifcopus manu propria fcripfi . Bonifa-
mum revertatur , & quod nos Theudifca lingua cius Pipino : Veniens ad nos cum indiculo ve-
dicimus eriliz fecerit , ipfe ut reus majeftatis vi- ftro , rogans ut ei juftitiam faceremus .
te periculum incurrat , & res ejus fifco focien- Infantes . ) VII. 142. Hieronym, in quæftion.
tur. Defertio caftrorum aut exercitus , five Hebraic. in Genefim ,
defertionis multa . Laffen enim Alamannis de- Inferenda . ) Addit . IV . 116. Inlatio . Aymoin.
ferere eft ; nobis laiffer , delaiffer . Theodul- 4. 26. Fredegarius fcholafticus , five continua
phus : Et quomodo Domnum Pipinum Regem in tor Gregorii cap. 74. In duplomate Karoli Ma-
exercitu derelinquens , & ibi , quod Theodica gni : Nallus judex publicus nec ad caufas au-
lingua berisliz dicitur , vifi funt judicaffe eun- diendum , nec ad infrandas nec freda exigendum .
dem Taffilonem ad mortem . Nec tamen male Inde inferendales vacca quas a Clothario fenio-
herifcliz dicetur , quafi fit exercitus fcilio , re annis fingulis quingentas reddere confue-
Lotharius Imp. Sit bannum refciffum , quod Theo rant Saxones in Chronico monafterii Befuen-
difca lingua berifeliz vocatur , Inde Efclefche & fis . Et in Geftis Dagoberti : Super hæc vero
Efclechement de fief. centum vacças inferendales , que ei de ducatu
Heribergare . ) Ifl . 68. Herberger . In admoni- Cenomaniço annis fingulis folvebantur .
tione Karoli Pifis : Mandamus ut ficat nec in Ingenium . ) II , 31. Gregorius Turon. 6. cap.
noftro palatio , ita nec in ifto heribergo aliquis 22. Quod fæpius hic ingenia quæreret qualiter
alius fine noftra julfione manere præfumat , nec eum ab epifcopatu dejiceret . Malum ingenium
illud aliquis deßruat . III. 27. Mal engin.
Hoftis . ) I. 135. L'boft . Inde hostages , quæ Res intertiata . ) III. 46. VI. 214. Tit. 49.
Tom. III. Nn le-
 422 FRANCISCI PITHŒI GLOSSARIUM
legis Salicæ , & tit. 35. leg. Ripuar, & in leg.
Edouardi Regis Angl. Chofe entiercée legib. Au-
relian. municipal. artic. 379. Gloff. TUT , Dicaverat etiam letanias quas Ecclefia canit per
Sequefter .
Interventores , ) VII. 120. Can. 41. fynodi
Carthag. 7, Auguftinus epiftol. 163. & cap. 16.
de unico baptifmo contra Petilianum .
Iterare judicium. ) VI. 64. Retractare 1.1. C.
Th. de epifc. judicio . Quo remedio utimur
cum appellandi jus non eft l. ult. C. de tempor.
appell. Novell. 82. can. 3. fynodi Sardi-
cenfis . Cyprianus ep. 55. Iterato quoque a plu-
ribus nobis in Concilio anno priore abfientus . Se
ver. Sulpit. lib. 2. facr. hiftor, Nocentem pro-
nuntiavit , redegitque in cuftodiam donec ad Prin-
cipem referret . Geftis ad palatium delatis , cen-
fuit Imperator Prifcillianum fociofque ejus capi-
tis damnari oportere . Ceterum Ithacius videns
quam invidiofum fibi apud Epifcopos foret fi ac-
cufato etiam poftremis &c. Etenim iterari judi-
cium neceffe erat . Videantur epiftola Karoli Cal-
vi Imp. ad Joannem fummum Pontificem edi-
ta cum Hincmari Rhem. Archiepifcopi epifto-
lis , & Add. IV. 29. 30. & quæ Hadrianus Pa-
pa ad eundem Karolum & Hincmarum fcri-
pfit , ejufdemqne Karoli Imp. & Hincmari ad
Hadrianum Papam epißola de caufa Hincma-
ri Laudunenfis Epifcopi apud Baronium .
Judai Chriftiana mancipia . ) VII . 423. Grego-
rius Brunichilda Regina Francorum : Qmnino
præterea admirati fumus cur in regno vestro
Judæos Chriftiana mancipia habere permittitis
Idem Theodorico & Theodeberto Regibus Fran-
corum .
Juniores . ) I. 161. III. 63. Marculfus : Jube-
mus ut nec nos nec juniores feu fucceffores eorum
nec quilibet de partibus judicum &c. In duplo-
mate Karoli Magni : Ut neque vos neque junio-
res feu fucceffores veftri . In duplomate Hlotha-
rii: Quicquid ad partem Comitum aut juniorum
sorum feu fuccefforum exigi poterat . & in duplo-
mate Theoderici : Ut neque vos neque juniores
veftri feu fucceffores .
Juniores Ecclefiæ . ) V. 192. VI . 156. Can . 8.
Synod. Matifcon. Can. 10. fynodi Parifienf.
Can. 10. fynodi ad Theodonis villam . Gregor,
Turon. 5. 26.
K confequuntur . In præcepto remiflionis five con
Kyrie eleyfon . ) VI. 205. Can. 3. fynodi Va-
fenfis habita Decio V. C. Confule . Gregorius
epift. 63. lib . 7. Kyrie eleyfon autem neque di-
cimus ficut a Græcis dicitur . Quia in Græcis
fimul omnes dicunt . Apud nos autem a Clericis
dicitur a populo refpondetur . & totidem voci
bus etiamChrifte eleyfon dicitur . quod apud Græ-
cos nullo modo dicitur . Quæ precum formula
& nationibus in ore fuit , fi vera eft vulgata
editio Arriani cap. 7. lib. 2. de , inquit ,
μοντες τὸ ἐριθάριον κρατάμου * To Do Brinar
μθμοι δεόμεθα αυτό , Κύριε ἐλέησον iziato poi
9. Videantur epiftolæ 63. Bafilii & 198.
B. Auguftini . Kyrie eleyfon in deducendo cada-
vere VI. 197. Can. 3. fynodi Arelatenfis .
L utrumque mallum non poffunt occurrere . Vetus
Lanam carpere . ) I. 75. Nobis Carder . Plau-
tus Menæchmis : Inter ancillas federe jubeas ,
lanam carpere. Sic legitur in omnibus exem-
plaribus , non lanam carere; ficut apud Varro
nem , Ut careat Spurcitia , five ' rò nisiper .
Gloff.Carpit, iver, stardije , Spizetni , oxproses.
Aliud Gloffarium :
runs , carptus .
Lectionarius . ) I. 103. Sigebertus ann. 8a7.
1 mulaffet .
Amalarius 3. Officialis .
Litania Major diebus tribus . ) V. 150. fynod.
Aurelianenf. I. Can. 33. fynodi Mogunt. Ro
gationes Sidonio lib. 5. epift. 14. & lib. 7. epift.
3. Sive tres dies Rogationum qui celebrantur an-
te Afcenfionem Domini juxta morem Gallicana
Ecclefiae , ut habetur in Ordine Romano , in
quo minor litania dicitur , auctore Mamerco
Viennenfi Epifcopo , de quibus extat homilia
Alcimi Ecdicii Aviti , & multa multi , Ecker-
hardus in vita B. Notkeri de Rottperto 962,
totum orbem in diebus Rogationum . In vita B.
Audomari : Sub feftum dominica afcenfionis , cum
more recepto triduana fiunt Rogationes , facro-
Janta crucis vexilla totius Ecclefia proles deve
to pectore fequitur .
Litania major more Romano , ) VI. 74. Can,
10. fynodi Aquifgr. De litania quoque majore
atque de rogationibus ventilatum eft; jed commu-
ni confenfu ab omnibus electum atque decretum ,
juxta morem Romanum VI . Kal. Maji illam ce-
lebrationem fecundum confuetudinem nofire Ec-
clefia omittendam . Ordo Romanus : Romana con-
fuetudo unum diem , id eft , v11 . Kal. Maji inters
ponit , quem vocat litaniam majorem , non in je
junio c. Hanc autem legimus flatutam a fancto
Gregorio · Julit autem fieri in eodem die litaniam
jeptenam ; quæ feptiformis dicitur Paulo Diac,
lib . 3. hiftor. Long, cap. 23. Eadem refert A-
malarius lib. 4. Officialis cap. 24. 25. Walafri-
dus Strabo cap. 28. de reb. ecclefiafticis , Al-
cuinus de divin. offic. cap. de litania majore ,
Lithoftrotum , V. 353. Strata . Ipfa eft & de-
lapidata . Gloff. Delapidata , spe . Ifidorus,
id eft , lapidibus ftrata . Non autem , ut apud
Plinium , elaborata arte picturæ , parvulis cru-
ftis ac teffellis tinctis in varios colores .
Luminaria arboribus , ) 1. 62. Can. 8. fyno-
di Nannet. Can. 23. fynodi Arelat. , Can. 5.
fynodi Agathenfis .
M
Majores . ) V. 174. Makers Balfamoni can ,
10. fynodi octava : in quem fic Zonaras : TWP
λαγομένων δὲ μειζοτέρων φροντίς ήν ο κανων ὅτως λές
yu , isi U TOTS MPXONTINOTS Rayoμóra zapata ; EIK ·
Major regiæ villa in vita B. Goaris . Maires ,
Hincmaro Villarum regiarum majores .
Mallus . III. 31. 38. 45. VI . 133 Majus
placitum , five de majoribus caufis , ubi quem
præfentem adeffe oportuit . cap. xx111. & XXIX ,
libri quarti . In Capitulis quæ facta funt Suef-
fionis ann . 853. Comes convenientem locum con‐
fideret inveniat ubi ftationem ad mallum te-
nendum conftituat : quia nefas eft ibi reos punirį
ubi refpectu divine reverentia mifericordiam
ceffionis quod fecit Ludovicus Imperator Hif
panis : Ip pro majoribus caufis , ficut funt homi-
cidia , raptus , incendia , deprædationes , membror
rum amputationes , furta , latrocinia , alienarum
rerum invafiones , & undecunque a vicino fuo aut
criminaliter aut civiliter fuerint accufati , & ad
placitum venire juffi , ad Comitis fui mallum omni-
modis venire non recufent . Ceteras vero minores
caufas &c. In donatione Udalrici Laureshamen-
- fis Abbatis : A tribus principalibus mallis , qui
vulgo Ungebodending vocantur , quibus ad curtim
Luiteresbufem annuatim manniebantur . In admo
nitione Karoli Piftis : Ut conlimitanei & vicini
Comites in una die mallum non teneant , maxime
propter Francos homines & advocatos , qui ad
Chronicon ; Accufatus eft ibi coram Imperatore
Ceadragus Dux Abodritorum , qui infidelis erat
Francis , & quia vocatus ad mallum Imperatoris ,
contempfit venire per femetipfum , fed legatos ei
miferat &c. Quod ita refert Aimoinus 4. 111.
Accufatus eft in eodem placite Ceadragus quod Je
erga partem Francorum parumfideliter ageret , T
ad Imperatoris præfentiam jamdiu venire diffi
Mandatum. ) Add. I, 24. Ordo Romanus .
Can. 20. fynodi Aquifgranenfis : In cœna Do-
mini pedes fratrum poft mandatum Abbas lavet
& efculetur , & can. 22. Ut mandatum , fi tem-
pus cœna eft , tam fratrum quam etiam peregri
norum, poft cœnam fiat . In ftatutis congregation
nis Cafalis Benedicti non editis titulus De
mandato five ablutione pedum , quæ fiebat can
tan-
 AD LIBROS CAPITULARIUM . 423

tante choro: Mandatum novum do vobis . ti eft a nobis adjudicata purgatio feptima manu "
Mangones . ) App. I. 34. Gueux . Germanis trium fcilicet Abbatum , & trium monachorum .
Mengen . In vita B. Goaris : cum aliis duodecim firmavit .
Mannire . ) I. 15. II. 45. IV . 25. Vocare in Fit & alias fæpe mentio purgationis , ficut tum
jus , tribus teftibus præfentibus . Manen Ala- loquebantur , quæ fiebat manu tertia , quarta ,
mannis . Monere five commonere , Juftiniano . quinta , fexta , feptima , duodecima , deci :na-
"
Semondre veteribus pragmaticis . Hincmarus ad quarta &c.
Epifcopos Francia: Comes & Vicarii plurima Marcha . ) II. 14. III. 64. IV. 4. Marche .
; & fi ibi non venerint , com- Aymoin. 4. 109. ex geftis Ludovici Pii : Simili
placita conftituant
pofitionem ejus exfolvere faciant . Et quia pius modo de Marcha Hifpanica conftitutum , & bos
per manninas veniebant , excogitaverunt quidam illius limitis Præfectis imperatum eft . Theodul-
ut per bannos venirent ad placita , quafi propte- fus : Fines vel marchas Bajoariorum difpofuit .
rea melius effet , ne ipfas manninas alterutrum Ad medietatem laborans . ) I. 157. Metayer nobis.
folverent . Hoc ideo facientes , ut ipfi bannum ac- Minifteriales. ) IV. 30. 69. Hincmarus : Ple-
ciperent , bejis quoque quibufdam perfonis , villarumfcilicet
Mannitio . ) III. 45. Semonſe ou adjournement . minifterialibus , pro rebus minifteriorum fuorum
Manopera ) V. 303 , Servitium manuale ali- nonnunquam fcribens , qualiter res fibi commillas
bi dicitur . In admonitione Karoli Piftis : Ut tractare deberent . In duplomate Karoli Magni
coloni tam fifcales quam ecclefiaftici &c . non dene- apud Brufchium : Nullum de militari familia
gent carropera manopera ex antiqua confuetu- damnet &c. qui militares vel alio nomine mini-
dine . Et : De manopere in feuria battere nolunt , feriales , optimo jure perfruantur .
Inde Maneuvre . Miffa ord. Rom. celebretur . ) V. 371. Libri
Manfionatici . ) II. 17. hofpitum fufceptiones , hymnorum B. Hilarii Pictavenfis Epifcopi &
five expenfæ ad hofpitum fufceptiones apud alterius myfteriorum meminit Hieronymus, item
Aymoinum s . 10. Hincmarus clero Tornacenfi : fynodus Toletana IV. cap. 13. & hymni Gloria
Nec manfionaticos fuis amicis aut fuis hominibus in excelfis Deo ab eo aucti & confummati Alcui-
a Presbyteris parari , Marculphus : Non ad man- nus de divinis officiis , Miffarum a Sidonio
fionaticos vel repaftos exigendum , non ad mini Apollinari compofitarum Gregor. Turon . lib.
feria defcribendum , Alibi : Non pro pafto exa- 2. hiftoriar. cap. 22. qui de curfibus ecclefiafti-
Hando , non pro manfionatico requirendo . cis librum unum condidit . quod de fe ipfe te-
Manfus . ) I. 89. σúyarols , Meix Burgundio- ftatur lib. 10. hiftor. fub finem . Vide Ildefon-
nibus , Mois Nortimannis , Mas aliis . Can. 63 . fum de viris illuftribus pag. 770. Conciliorum
fynodi Meldenfis . Vetus formula : Manfus cir- Hifpaniæ in Joanne , & incertum auctorem in
cumcinctus , cum arboribus cafticiis fuperpofi- vita Salvi Abbatis Alvendenfis ibid . pag. 774 .
tis , terris arabilibus &c. Et alibi fæpe . Alia & pag. 777. in Petro Ilerdenfi Epifcopo . Vide
formula : ad illum manfum vel terram , In ad- etiam Eckerardum in vita B. Notkeri cap. 22.
monitione Karoli Piftis : Ut quoniam quibufdam & vitam Sancti Rigoberti Archiepifcopi Re-
in locis coloni tam fifcales quam de cafis Deifuas menfis apud Surium tomo primo , & vitam
bereditates , id eft , manfa que tenent , nonfolum Sancti Joannis Climaci apud eundem pag. 429.
fuis paribus , fed & Clericis vendunt , & tan- Sed & B. Walericum curfum tam monafteria-
tummodo cellam retinent , hac occafionefic de- lem quam Gallicanum magno ftudio indefinen-
fructæ funt villa ut nonfolum cenfus debitus inde ter celebraffe , qui comtemporaneus vitam il-
non poffit exigi , fed etiam que terre defingulis lius fcripfit apud Surium teftatur . Meminit &
manfis fuerunt , non poffunt cognofci , conftituimus Pfalterii Gallicani Honorius in prologo enarra-
ut hoc nullo modo de cetero fiat , ne ville de- tionis pfalmorum , Walafrid . Strabo cap. 25. de
fructe atque confufæ fiant . Et quicquid defingu- reb. ecclefiafticis , & Radulfus de Breda five
lis mans fine licentia dominorum vel magiftrorum de Rivo propofit, 8. de canonum obfervantia .
per quofcunque venditum eft , recipiatur . Etjuxta quod a Gallis non folum Romani , fed & Hif
qualitatem vel quantitatem terre vel vinearum pani tandem fub Gregorio VII. acceperunt . de
ad fingulos manfos pertinentium , poftquam reftau- quo & de officio Gallicano in Hifpaniis obfer
rati fuerint , ab unoquoque manfo cenfus adpartem vato Rodericus Toletanus Archiepifcopus lib. 6.
dominicam exigatur . In duplomate Henrici Imp. hift. Hifpan. cap. 26. conqueritur . Sigebertus in
apud Lazium: Unum regalem manfum cum omni- Einardo : Abbreviavit & ipfe Gallicanum pfal-
bus fuis pertinentiis & utriufque fexus manci- terium , quo nos Galli utimur . Muffæum Mafli-
piis , terris cultis & incultis , areis , ædificiis , lienfis Ecclefiæ Presbyterum hortatu fancti Ve-
pratis, pafcuis, molendinis , aquis , aquarumque nerii Epifcopi excerpfiffe de fanctis fcripturis
decurfibus , pifcationibus , filvis , venationibus , lectiones totius anni , feftivis diebus aptas , ref-
faginationibus , cum omni utilitate que autfcribi ponforia , & pfalmorum capitula lectionibus con-
aut nominari poteft , in proprium tradidimus . gruentia , fimul & compofuiffe Sacramentorum
Manus mortua . ) V. 110. In admonitione Ka- non parvum volumen per membra pro oppor-
roli apud Piftas : Ut de injuftis commutationibus , tunitate officiorum & temporum , lectionum
que ad cajas Dei facta funt fine regia auctorita- textu , pfalmorumque ferie , & cantatione di-
ie, Miffi noftri inquirant . Etfi mortua manus vel fcretum Gennadius , & Nothgerum Sequentias
præceptum regium fuper eis interjacet , defcriban- fcripfiffe Honorius refert . Sed & de Claudia-
tur diligenter qualiter facta funt . In duplomate no Viennenfi Sidonius : Hic follemnibus annuis
Philippi Regis anno 1195. Neque nos neque a- paravit que quo tempore lecta convenirent . Si-
lius fuper hominem de communia mortuam manum gebertus teftatur Carolum Imp. de fcripturis
clamabimus . Inde beritages gens de morte-
catholicorum patrum lectiones unicuique fefti
main . Fit & in catalogo Leodienfium Epifcopo- vitati convenientes per circulum anni in Ec-
rum mentio legis quæ Manus mortua diceba- clefia legendas compilari fecifle in duobus vo-
tur , abogata circa annum 1122. Cui opponitur luminibus : qui Ufuardum fanctorum feftivita-
Manus firma in veteri inftrumento . Notum fit , tes & martyrologia colligere juffit quæ in Ec-
inquit , quod firmam manum quam dedit nobis clefiis recitantur , ficut idem Ufuardus fcribit .
Otbertus moriens apud Vindocinum . & in eodem Videatur de Alcuino Micrologus cap. 60. & de
polypticho. Unam manum firmam terre cenfive , ordine Antiphonarii Amalarius , & Fafciculus
boc eft , terram unius carruce , cum tribus arpen- temporum in Stephano tertio . In epiftola Ka-
tis pratorum . Inde noftris Ferme , Fermier, roli Calvi Imp. ad clerum Ravennatem : Nam
Manu pr. fin. fe. ido. Fac. ) III. 88. Manu fua ufque ad tempora abavi noftri Pippini_Galli-
lib. 1. feud. tit. 27. Conradus Ratisbonenfis E- cand Hifpanica Ecclefie aliter quam Romana
pifcopus : Ille qui pro reo habetur , fola manu je vel Mediolanenfis Ecclefia divina officia celebra-
poterit expurgare . Arnulfus Lexovienfis . Abba- bant , ficut vidimus & audivimus ab eis qui en
Tom. III. Nn 2 par
 424 FRANCISCI PITHI GLOSSARIUM

partibus Toletana Ecclefia ad nos venientes , fe- Reverfas Canonicus & Præcentor Senonenfis ,
cundum morem ipfius Ecclefie coram nobis facra Doctor Theologus , in hiftoria de vitis Pontifi-
officia celebrarunt . Celebrata funt etiam coram no- cum Senonenfium : Anno 1512. poft pugnam ad
bis facra Miffarum officia more Hierofolymitano au- Ravennam , cum ifto fœdere cum Maximiliano
ore Jacobo Apoftolo , & more Conftantinopolitano Venetis contra Regem Ludovicum XII. Julius Pa-
auctore Bafilio . Sed nos fequendam ducimus Ro- pa II. inftituiffet ut in Italia contra Gallos ad pul-
manam Ecclefiam in Miffarum celebratione . Joan- Jum angelica falutationis Deipare , cum eadem
nes V. Edaldo Viennenfi : De Officiis Miffarum , falutatione recitarentur tres breves orationes , quas
de quibus in literis veftris requififtis , feiat cari ipfe dictaverat , ad Virginem Mariam , Rex Lu-
tas veftra quia varie apud diverfas Ecclefias fiunt . dovicus a Pontificibus regni fui obtinuit ut quo-
Aliter enim Alexandrina Ecclefia , aliter Hiero- tidie ad elevationem corporis Chrifti m Ecclefiis ca-
folymitana , aliter Ephefina , aliter Romana facit . thedralibus collegiatis , conventualibus inter
Walafridus Strabo cap. de ord. Miffa , de exord. Miffarum follemnia ille verficulus decantaretur ,
& increm. rer. ecclefiaft. Et Galliarum Ecclefia O falutaris hoftia ,
fuis orationibus utebantur , quæ adhuc a multis Que cali pandis oftium ,
babentur. Idem cap. 25. Et quia Gallicana Ec- Bella premunt boftilia,
clefia , viris non minus peritiffimis inftructa , fa- Da robur , fer auxilium .
crorum officiorum inftrumenta habebat non mini- Ad cujus finem loco illorum verborum , Fer
ma , ex eis aliqua Romanorum officiis immixta di- auxilium, cantores regii adjunxerunt , Serva li-
cuntur . Auctor Micrologi cap. 11. Compofita au- from. Cujus hiftoriæ meminit Clichtoveus li-
tem oblatione in altari , dicit facerdos hanc ora- bro primo hymnorum ecclefiafticorum , Efpen.
tionem juxta Gallicanum ordinem VENI SANCTIFI- cæus lib. 1. de euchariftiæ adoratione cap. 10.
CATOR C. Romanus tamen ordo nullam orationem De Sainctes de rebus euchariftix repetit. 9. cap. 7.
inftituit poft offerendam , ante Secretam . Berno Miffa S. Martini , ) II . 18. Sic appellari fo-
Augienfis de quibufdam rebus ad Miffam per- lebat dies feftus ejufdem Sancti , ficur S, An-
tinentib. cap. 2. Ad hæc poteft aliquis dicere tunc drea II. 20. S. Joannis III. 23. Anonymus :
temporis Gallos & Hifpanos in Miffarum fuarum Imperator circa Miffam fancti Martini Aquifgra-
celebratione nondum habuiffe ufum Romanæ Eccle- ni ad byemandum venit . Aymoin, 4. 116. Cir-
fix : quod & nos non negamus . Teftatur boc Ab. ca feftum S. Martini . & cap. ult. Feftivitas bea-
bas Hilduinus , vir in divina lege apprime erudi- ti Andrea , Anonymo Mija dicitur .
tus, in ea epiftola quam ad Ludovicum Imp. di- Miffi Dominici . ) II. 11. 16. III . 38. Directi
rexit pro paffione fanétorum martyrum Dionyfii a Rege pro qualicunque ecclefiaftica aut pu-
fociorum ejus ; ubi inter alia que fue narrationi blica utilitate vel opportunitate , qui corrige-
videbantur congrua , bæc adjecit . Cui adftipulari rent quæ corrigenda effent . Flodoardus in Ře-
videntur antiquiffimi nimia vetuftate pene con- menfi hiftoria : Tilpinumfequitur Wulfarius , qui
Jumpti miffales libri continentes Milla ordinem more ab Imperatore præfato Magno Karolo Miffus do-
Gallico , qui ab initio receptæ fidei ufus in hac oc- minicus ad recta judicia determinanda fuerat an-
cidentali plaga eft habitus , ufquequo tenorem , quo te epifcopatum conftitutus fuper totam Campaniam
munc utitur , Romanum fufcepit . In noftri quoque c. Walafridus Strab . c. ult, de exord. & in-
monafterii archivo habetur Miffalis longe aliter or- crem . rer. ecclefiaft. Inde Efchiquier . Nam
dinatus quam Romane Ecclefie babeat ufus . Et Schicken Alamannis mittere fignificat ,
quod his omnibus majus eft , cum una fit fides , cur Miffi Comitum . ) II. 24. Vicarii , Locifervatores
fuper Miffarum celebratione Galliarum Ecclefia a Milus S. Petri . ) V. 2, Karolus Major domus
Romana difcordent Auguftino requirente Gregorius apoftolicis in Chrifto patribus Epifcopis , Ducibus ,
refpondit : Novit fraternitas tua Romane Ecclefie Comitibus , Vicariis , Domefticis , & omnibus ami-
confuetudinem , in qua meminit effe nutritam , Sed cis noftris , Cognofcatis qualiter apoftolicus vir in
mihi placet ut five in Romana Ecclefia , five Gal Chrifto pater Bonifacius Epifcopus Miffus fanci
liarum , five in qualibet invenifti quod plus omni- Petri ad nos venit , & nobis fuggeffit quod fub
potenti Deo poffit placere , follicite eligas . Non vi noftro mundeburde vel defenfione eum recipere de-
^
detur ergo addit Radulphus de Rivo propofitione beamus . quod ita nos gratanti animo feciffe cogno-
4. ) beati Gregorii fuiſſe confilium ut involuntarie feite . Proinde nos epiftolam vifi fuimus ei manu
per privilegium ad unam arctaremur Ecclefiamfe- noftra roboratam dare , ut ubicunque ambulare vi-
cularem in boris canonicis obfervandis . Guilliel detur , cum nofiro amore vel fub noftro mundeburde
mus Durandus lib. 5. Rationalis divin. officior. defenfione quietus confervatus effe debeat,
cap. 2. Legitur in vita beati Eugenii quod dum in ea ratione ut juftitiam reddat , & fimiliter ju-
adbuc officium Ambrofianum magis quam Grego- fitiam accipiat . Et fi aliqua caufatio vel necef-
rianum ab Ecclefia fervaretur , Adrianus Papa fitas ei evenerit que per legem definiri non po-
Conciliam convocavit , ubi ftatutum eft quod Gre- tuerit , ufque ante nos quietus vel confervatus
gorianum deberet univerfaliter obfervari ad quod effe debeat , tam ipfe quam qui per ipfum fpera-
Karolus Imp. omnes Clericos minis & fuppliciis re videntur , ut ei nullus ullam contrarietatem
per diverlas provincias cogebat , Andreas Colof wel damnationem adverfus eum facere debeat .
fenfis Epifcopus pro Latinis agens feffione 7. Et ut certius credatur , manu propria fubter fir-
fynodi Ferrarienfis : Maximo , inquit , in Gallia mavimus, de annulo noftro fubter fignavimus .
in Hifpaniis fchifmate imminente , cumjam Ex Sic vetus codex .
FILIOQUE paffim celebraretur , Romano Pontificifuit Laici qui monafteria habent , ) V. 333. Abbi~
neceffe in multorum occidentalium ample dignita- comites Gerberto . Videnda epiftola Bonifacii
tis magnique confilii patrum conventu , addito Ex ad Zachariam Papam . In capitulis quæ mife-
FILIOQ fymbolum illuftrare . Quod confirmat Ra- runt Epifcopi provinciarum Rhemenfis & Ro-
tio quæ habita eft de fymbolo fidei in fecreta thomagenfis Hludovico Regi anno 858. Mona-
rio beati Petri Apoftoli inter Domnum Leo feria etiam religiofa atque præcipua Canonicorum
nem fanctiffimum Papain Urbis Romæ, & Ber- monachorum atque fanctimonialium habitacu-
narium atque Jeffe Epifcopos , feu Adalhardum la , que ab antiquo tempore parentes veftri Jub
Abbatem , Miffos Domni Karoli Imperatoris , religiofo babitu conftituerunt , ac frater vefter Do-
edita a Baronio . Alcuinus Paulino Patriarchæ minus nofter , innuente partim fragilitate , partim
Sæpius Domno Regi fuafi ut fymbolum catholice aliorum callida fuggeftione , etiam & nimia necef-
fidei planiffimis fenfibus & fermonibus luculentiffitate , quia dicebant petitores , nifi eis illa facra
fimis in unam congereretur chartulam , &per fin- loca donaret , ab eo deficerent , & ipfe aliquando
gulas epifcopalium regiminum parrochias omnibus per vos , ficut nunc patet , aliquando per fratrem
daretur Presbyteris legendum memoriæque commen veftrum regno deftitutus , ab eis penderet , tali-
dandum , quatenus licet lingua diverfa loqueren- bus , ficut fcitis , perfonis commifit , debito privi-
tur , una tamen fides ubique refonaret , Urbanus legio reftituite , Can, 10. fyn, Meldenfis .
Muf
 AD LIBROS CAPITULARIUM . 425
1
Mufule ) Add. I. 22, 79. Mouffles , natum , viduitatis præferunt libertatem , cafte vo-
Mundeburde. ) VI. 247. Tuitio , defenfio , Cantur nonna . Idem in epift. 99. ad Afel-
Mamburnie. Froiffardus vol. 1. cap, 155. Fulent lam . Invenio apud Xiphilinum in Domitiano :"
engarde, baille, tutelle , cure . manburnie , Cor- πολλάκις δὲ τὰς ἀγῶνες νύκτως εποία , καὶ ἐςὶν ὅ τε
rupte vulgo main bonne. In annuntiatione Karoli vores & gowns iss . In Martyrologio
Regis ad Ludovicum fratrem ; Filiam noftram Ufuardi x1 . Kal . Septembr. In portu urbis Ro-
Judith viduam fecundum leges divings & mun- me , fanus Hippolytus , qui dicitur Nonnus .
danas fub tuitionè ecclefiaftica regio munde- Nonni . ) Addit. I. 54. Can. 18. fynodi Aquif
burde conftitutam Balduinus fibi furatus eft in u gran. anno 816. ex qua & altera eodem anno
xorem . In Marculphi monachi libro hac legi- habita , quæ in hac ipfa Additione prima ha-
tur de mundeburde Regis formula . Redum eft bentur fumpta funt : Ut qui præponuntur , Non-
ut regalis_poteftas illis tuitionem impartiat quo ni vocentur , hoc eft , paterna reverentia : In re-
rum neceffitas comprobatur . Igitur cognofcat ma- gula B. Benedicti : Priores juniores fuos , fratres
gnitudo veftra quod nos apoftolico aut venerabili nominent . Juniores autem priores fuos , Nonnos
viro illo c. cum omnibus rebus vel hominibus vocent , quod intelligitur paterna reverentia . ' Ar-
fuis aut gafindis vel amicis juxta ejus petitio- nobius in pfalm. 105. & 140.
nem, propter malorum hominum illicitas infefta- Nudi cum ferro . ) App. I. 34.
tiones , fub fermone tuitionis noftra vifi fuimus Nutrimen, ) II. 21.IV. 40. Nourry . Can. 122.
recepiffe , ut fub mundeburde vel defenfione illu fynodi Aquifgr, Loca ei congrua attribuat , in
Aris viri illius Majoris domus cum omnibus re- quibus nutrimina fiant . In Capitulis Epifcopo-
bus præfatæ Ecclefie quietus debeat refidere , rum Rhem. & Rothom. provinc. faciant nutri-
N mina congrua & neceffaria .
Natalis S. Remigii . ) II. 35. Albinus in Joan-
nem: Dies beatorum martyrum , quibus de fecu- Oblata . ) I. 46. V. 24. Can. 7. & 8. fynodi
lo tranfierunt , natales vocitamus , eorumque fol- Gangre. prior ai uites This inunoïms aps-
‫י‬
lemnia non funebria , fed natalitia , dicuntur . yur , ut Zonaras fcribit .
Natalis eft æterni poftremus dies . Seneca epift. Obligatores . ) I. 61. VI. 72. Auguftin . 2. de
102. Chryfologus fermone 129. de Cypriano : doctrin. Chrift. Sermon. in natali martyr, Pro-
Natalem ergo Janitorum cum auditis , cariffimi , tafii & Gervafii . Can, 4. fynodi Rothomag. Can.
nolite putare illum dici quo nafcitur in terram de 42. fynodi Remenf. Non ligaturas offium vel
carne , fed de terra in cœlum , de labore ad re‐ berbarum cuiquam mortalium adhibitas prodeffe ,
quiem , de tentationibus ad quietem . fed hæc effe laqueos & infidias antiqui hoftis .
Ne fratres ignes . ) V. 2. In tomis Concilio- Occafiones , ) IV . 47. In præcepto Chlodovei
rum , vita B. Bonifacii , & Burchardo legitur : Erchenaldo Duci : Nec ullas redhibitiones vel
Sive illos facrilegos ignes quos nedfri vocant inlicitas occafiones requirendas , In Capitulis Epi- -
Alias Nedfres . fcoporum in Carifiaco palatio an . 858. Quate-
Noctes . III. 45. Tit. 26. & 47. leg. Salicæ , nus non fit vobis neceffe per quafcunque occafiones
Julius Cæfar : Galli fe omnes ab dite patre pro- quorumcunque bortatibus circuire loca Epifcopo-
gnatos prædicant ; idque ab Druidibus proditum rum , Abbatum , Abbatiffarum , vel Comitum ,
dicunt. Ob eam caufam fpatia omnis temporis non majores quam ratio poftulat paratas exquirere ,
numero dierum fed noctium finiunt &c. Tacitus pauperes ecclefiafticos fidelium veftrorum man-
de moribus Germanorum : Nec dierum nume- Juarios in carricaturis & paraveredis contra debi-
rum , ut nos , fed nocium computant , fic confti- tum exigendis gravare . În duplomate Hlotharii
tuunt, fic condicunt , ut nox ducere diem videa- & Hludovici : Nec ob ullas redbibitiones aut il-
tur . Inde veteribus 3 pragmaticis , Comparoir de licitas occafiones requirendas noftris & futuris
dans les nuiz , & fimilia . temporibus ingredi audeant . Aymoin. 5. 17.
Nominum recitatio , ) I. 52. Innocentius epift, Orarium . ) V. 146. Can. 28. fynodi Mogun-
regulari ad Decentium Eugubinum . Alcuinus tine . Suida wpisúry to inpeyio . Rufino .
de divinis officiis : Cum dicitur Memento Domi- Nam quod Eufebius lib. 7. eccle. hiftor. un do
ne famulorum famularumque tuarum , & fic dein- in bi dingors' artuscias: T , Rufinus 1
de fubjungitur , & omnium circumftantium , ma ita : Al auditoribus vero nonfavorem neque plau-
nifeftum eft quod quafi quidam locus fit ubi ali- fum fperare folum , fed theatrali more oraria mo
quibus fpecialiter nominatis , etiam ceterorum qui veri fibi expectabat . Unde affequemur quis fit :
affiftunt in Ecclefia commemoratio adjungatur . In orariorum ufus apud Vopifcum in Aureliano,
quo loco aut liberum eft facerdoti quos defiderave Ipfumque, inquit , primum donaffe oraria Pop.
rit peculiariter nominare & nominatim Deo com➡ Rom. quibus uteretur populus ad favorem . Stola
mendare , aut corte illud ab antiquis eft obferva- lib. VI . cap. 172. Alcuino , Rabano , Ivoni Car
tum ut ibi offerentium nomina recitarentur . Prius notenfi . Walafridus cap. 10. de reb. ecclef.
ergo oblationes funt commendanda , ac tum eorum Primi ordines in Ecclefia utuntur orariis , quia ad
nomina funt dicenda . Videndus Micrologus ipfos pertinet docendi officium . In Pontificali Ro-
cap. 23 . mano fub Stephano , de degradatione Conftan
None decima , ) I. 157. II. 21. IV. 40. tini in bafilica S. Salvatoris : Conftantinus in me-
Can. 42. fyn. Mogunt. Can. 46. fynodi Turo- dium adductus , lectis facratiffimis canonibus , ita
nenf. Nonas ac decimas , quas qui res ecclefiafti- depofitus eft. Accedens Maurianus Subdiatonus
eas tenent , folvere rectoribus Ecclefiarum ordinati orarium de ejus collo abftulit , & ante pedes ejus
funt ad luminaria ftipendia Clericorum , multis projecit , & campagos ipfius abfcidit . Qui locus
in locis abftractas effe videmus. Can . 62. fynodi fingularis eft , & pertinet valde ad cap-Perve-
Meldenfis . Karolus Calvus Comitibus Abbat, &c, nit diftinct. 93. qui etiam in Romana reco
Jubemus ut quifquis &c . venerabilis Archiepifcop. gnitione male habet./
aliquid habere dignofcitur c, nonam decimam P
in Mifforum præfentia noftrorum Miffo Ecclefiæ Pagania . ) V. 2. Bonifacius ad Zachariam
Lanta Maria vel fancti Remigii revadiet , & an- Papam: Sicut affirmant fe vidiffe annis præteri-
nis fingulis ad eandem Ecclefiam perfolvere Au- tis in Romana urbe & juxta Ecclefiam fancti Pe
deat. Quicunque vero contra banc præceptionem tri , die vel nocte , quando Kalende Januarii in-
facere præfumpferit , fciat fecundum digne me- trant , paganorum confuetudine choros ducere per
moria avi & genitoris noftri capitulafe emenda plateas , acclamationes & cantiones facere fa-
turum & ipfas eafdem res amiffurum . Atque hoc crilegas , & nullum de domo fua vel ignem vel·
eft quod Additione ultima dicitur : Qui negli- ferramentum vel aliquid commodi vicinofuo præ•
git cenfum , perdat agrum . fare velle . Dicunt quoquefe vidiffe ibi mulieres pa-
Nonnanes . ) V. 2. Nonnains . Hieronymus ad gano ritu philateria ligaturas in brachiis & cru-
Euftochium : Et quia-maritorum experte domi- ribus ligatas babere , & publice venales aliis offerre.
Tom. III. Nn 3 Pa
 >

UM
426 FRANCISCI PITHI GLOSSARI

Pagenfes . ) IV. 19. Ejufdem pagi homines . lafridus cap. 22. de reb. ecclefiaft. Et velatio
Pallium. ) VI. 79. Albinus Alcuinus de di- majorum eft , ita primis temporibus Miffasfierifo-
vinis officiis. Analar, lib. 2. Officialis cap. 23 . litas ficut modo in Parafcebe Pafcha , in quodie
Raban. 1. de inftit. Cleric. cap. 23. Flodoard . apud Romanos Miffa non aguntur , communicatio
hift, metrop, Rhemenf. 3. cap. 8. Albertus Sta- nem facere folemus , id eft , præmiffa oratione do-
denfis in Chron . Bonifacius Zachariæ Papa ; minica , & ficut ipfe Dominus nofter præcepit ,.
De eo quod jam præterito tempore de Archiepi- commemoratione paffionis ejus adhibita , cos corpo-
fcopis , de palliis a Romana Ecclefia petendis ri dominico communicaffe & fanguini quos rasio
juxta promiffa Francorum Janitati veftra notum permittebat . Can. 47. fynodi Cabill, 2. Theo-
feci indulgentiam apoftolicæ fedis flagito ; quia dulphus ad compresbyteros cap. 41 .
quod promiferunt , tardantes non impleuerunt , & Pares . ) III. 71. 72. Pairs & compagnons . In
ventitatur , & quid inde perficere voluerint igno- Capitulis quæ mifit Karolus Rex ad Francos &
ratur . Can. 6. fynodi Matifcon. 1. Ut Archie- Aquitanos qui ab eo defçiverant anno DCCCLVI.
pifcopus fine pallio Miffas dicere non præfumat , Sic fumus omnes per illius voluntatem & confenfum
Hincmarus Rhem. Archiepifcopus Nicolao Pa confirmati Epifcopi atque Abbates cum laicis , &
pæ : Pro cujus ufu apud fedem apoftolicamnil pe- laici cum viris ecclefiafticis , ut nullus fuum pa-
tii nifi ficut deceffores ac prædeceffores mei co uti rem dimittat , ut contra legemfuam rectam ra-
in Epifcopi ordinatione folebant . Non enim ufum tionem juftum judicium , etiamfi voluerit ( quod
pallii efle mea dignitatis puto , fed genii fedis abfit ) Rex nofter alicuifacere , non poffit . Ibidem :
metropolis effe cognofco , dicente magno Leone Pa- Et fi aliqui funt qui bomines non habent , fi vo-
pa : Quoniam etf diverfa nonnunquam funt merita lunt in fuis alodibus confiftere aut cum aliis eorum 3
Prafulum , tamenjura permanent fedium , cum paribus vel amicis , faciant . Ibidem : Et fi aliquis
multi fint fancti Epifcopi qui eodempallio non utun- de nobis in quocunque ordine contra iftam pa&um
tur, non nefcio quia fine virtutibus , quas expo- in contra illum fecerit , fi talis eft ut ille eum inde
nente beato Gregoria pallium fignat , pallio utor , admonere valeat utemendet , faciat . Etfi talis eft
etf excellentiorem ceteris Rhemorum provincia fe caufa ut illum inde familiariter non debeat admo-
dibus Metropolitarum fedem pallii ufus demonftrat nere , ante fuos pares illum in rectam rationem
in oculis hominum , non tamen majorem me facit in mittat ; ille qui debitum pactum & re& tam le-
1 oculis Domini . Petrus Damiani de divinis offi-
gem debitam feniori reverentiam non vult ex-
cijs ; Treverens Ecclefia Maternus a beato Petro bibere & obfervare , juftum juftitia judicium fu-
Apoftolo miffus hereditatem pallii fuis fuccefforibus ftineat . Et in admonitione Karoli apud Piftas :
dereliquit . Valentiniani Imperatoris refcriptum Ut quoniam in quibufdam locis coloni tamfifcales
quo Ravennati Epifcopo tribuitur jus pallii & quam de cafis Dei fuas hereditates , id eft , man-
archiepifcopatus apud Baronium tom . 5. 637. ex Ja que tenent, non folum fuis paribus , fed &
Rubeo , Joannes Papa VIII, Arelatenfi Archie Clericis canonicis ac villanis Presbyteris & aliis
pifcopo pallium concedit , eique vices fuas com- quibufcunque vendunt .
mittit pag. 368. tom . 5. Decretalium . Idem 370. Patrini . ) II. 46. Parrains , ut matrinæ , ma-
ibid. Prob dolor ! cum in Gallia partibus effemus , raines . Filioli , filieux.
inter cetera unum valde prohibendum invenimus , Pedules . ) Add. I. 22. indumentapedum cap. 55.
Metropolitani , antequam pallium a fede apoftolica Regulæ B. Benedicti , In canonibus Theodori :
fufcipiant , confecrationes facere prafumunt ? Pal Dat ei baculum pedules , In vita B. Nicetii Lug-
lii ufum ( quem Gregorius appellat genium lib, dun . aptatis pedulibus pedes operui . Gloff, diNIE ,
7. ep. 111. & lib. 3. ep. 1. ) introductum pri- πιδῶν καλύμματα · τινές δε τη αρταρα ηρμήν εσαν .
mum fuiffe Cafarius Agnellus judicat , ficut Perjurium in altari &c. ) I. 61. Pofitis fuper
Blondus refert lib. 2. decad. 1. Fuit autem ex altare manibus . Gregor. Turon. hift . 3. 14. & de
candida lana , qua foli utebantur Imperatores ; glor. mart. 1. 20. Tais fandorum corporibus vel
& videtur fignificare Gregorius in cap. Contra apfis . Aym. fue facrofantis evangeliis . Raban,
morem. 100. dift. Vide lib. 1. facrar, ceremo ad Reginbald. & alibi fæpe . Purgatio ad memorias
niarum . Supponebatur autem pallium corpori- fan& torum . Auguftin. ep. 137 .
bus D. Petri & Pauli ; & ideo dicitur Pallium Phyladeria . VI. 72. Add. II, 21. Hierony
de corpore beati Petri . mus in Matth. cap. 23. Pictaciola illa decalogi
Paravereda . ) II. 16. Append. III. 10. Hinc phyladeria vocabant , quod quicunque babuiffet ca ea ,
marus clero & plebi Tornacenfi : Aut ad iter quafi ob cuftodiam & munimentum fui haberet &c.
aliquod paraveredos . In duplomate Karoli Ma- Hoc apud nos fuperftitiofæ mulierculæ in parvulis
gni quod Sigonius lib. 4. de reg. Ital. refert, evangeliis & in crucis ligno & iftiufmodi rebus
fcriptum fuiffe videtur : Per fingula territoria ( qua habent quidem zelum Dei , fed non juxta
babitantes vel difcurrentes , manfionaticos & pa- fcientiam ) ufque bodie faditant . B. Auguftinus
raveredos accipiunt . In admonitione Karoli apud fermone non edito de martyribus & phylacte-
Piftas: Ut pagenfes Franci qui caballos babent vel riis , cujus mihi copiam fecit vir undecunque
babere poffunt , cum fuis Comitibus in hoftemper doctiffimus & nunquam laudatus fatis Nicolaus
gant , & nullus per violentiam talibus Francis res Faber: Solet fe, i , fratres , ut etiam ad aliquem
Juas aut caballos tollat , ut hoftem facere & debi agrotantem veniat perfecutor exparte diaboli , &
tos paraveredos fecundum antiquam confuetudi- dicat : Si illumpræcantatorem adhibuiffes , jam[a-
nem nobis exfolvere non poffint . In Capitulis Epi- nus effes . Si characteres illos tibi voluiffes appen
fcoporum anno DCCCLVIII. menfe Novembri in dere, jam poteras fanitatem recipere c. Venit
Carifiaco palatio : Judices c. faciant nutrimina forte & alius qui dicat : Mite ad illum divi-
congrua & neceffaria , cuftodiant filvas , paftionem num, tranfmitte ad illum cingulum aut fafciam
defendant , excolant prata , unde habeant pabula ; tuam , & afpiciat &c. Dicit & alius : Ille bene
quatenus non fit vobis neceffe per quascunque oc- novit fuffumigare . Nam cuicunque hoc fecit , fa-
cafiones circuire loca Epifcoporum , Abbatum , Ab- tim melius habuit c.
batiffarum , vel Comitum , & majores quam ratio Placita. III. 83. plaidz . Can . 16. fynodi Are-
poftulat paratas exquirere , & pauperes ecclefiafti- lat. 4. Caufationes difceptationefque . Can. 35. fy-
eos & fidelium veftrorum manfuarios in carricatu- nod. Turon. 3. Pro quolibet placito vel judicio .
ris paraveredis exigendis gravare : quinpotius Pluvium . II. 15. Plevine .
babeatis unde Jufficienter & bonefte cum domeftica Pænit. ex ord. Rom. ) V. 132. VII. 202. Sożo-
curte veftra politis vivere & legationes recipere menus lib. 7. cap. 16. Hieronymus ad Oceanum .
c. Inde Palefredus Willelmo Tyr. 13. bell. facr. Pænitentiales libelli quidam eliminati . ) Additi,
cap. 27. Nobis Palefroy . Reda quidem Gallicum III. 65. Can. 38. fynodi Cabillon. Can . 22. fynodi
nomen eft. Quintilian. 1. 9. Et eporedicas bonos Taron. Can. 38. fynodi Parifienfis : Utentesfcili-
equorum domitores vocaffe Gallos notat Pli- cet quibufdam codicillis contra canonicam auctorita-
nius 3. 17. tem fcriptis , quos pænitentiales vocant . Ut unuf-
Parafceve & fabbato fando . ) VII.430. Wa- quifque Epifcoporum in fua parrochia eofdem er-
roo

1
 7

AD LIBROS CAPITULARIUM . 427

roneos codicillos diligenter perquirat , & inven- glor. mart. 6. 51. 75. Ep. ad Damaf. Theodor.
tos igni tradat . Poft vefpertinum officium cum modulato pfallentio
Pontifices fummi . ) VII.423. Cathedrales Epi- refectorium ingrediuntur . Anaftafius Biblioth. in
fcopi can. 35. fyn. Agathenfis . Gelafius ad Epifco- Hadriano : Conftituitque per unamquamque beldo- :
pos Lucania : Nec fibi meminerit ulla ratione madam quinta feria cum pfallentio ut a diaconia
concedifinefummo Pontifice Subdiaconum vel Acoly pauperes ufque ad balneum pergerent .
Pfalmus invitatorius . ) Addit. I. 66. Venite
thumjus habere faciendi . Sidon . 7. epiſt. 5. Summi
antiftites can. 3. fynodi Aurelian, 1. Epifcopus , exultemus Domino &c. Ex editione Romana .
fummus facerdos . Tertull. de baptifmo . c. Si Pulfari fecund. reg. ) I. 108. 109. Pulfatorium
Epifcopus. 18. dift. &c . & 3.dift. 59. vetitum Epi- ibid . c . 69. Can . 6. fynodi Vernis habitæ . Cap.
fcopis Romanis fummos fe dicere , c. Prima . 99. 58. Regulæ B. Benedicti .
& c. feq. dift. 99. vide c. Accufato . 2. q. 7. c. In- Pulveraticum . VI. 243. In Præcepto Dagober-
fames . 6. q. 1. c. 1. 14. 4. Ivo par. 5. c. 343.c. ti de mercato S. Dionyfii : Teloneos , vel navigios,
Majus . de confecr. dift. 5. c. Miferum . 61.dift. portaticos , pontaticos , rivaticos , rotaticos , vul-
Zofimus apud Ivonem par. 5. c. 101. taticos , themonaticos , cefpetaticos , pulveraticos ,
Pentium reftauratio , ) II. 20. IV . 11. Addit. foraticos , meftaticos , laudaticos , faumaticos , fa-
IV. 12. Sangallenfis quidam monachus de geftis lutaticos omnes , & ex omnibus quicquid ad par
Karoli Magni : Fuit confuetudo in illis tempori- tem noftram vel fifco publico de ipfo mercato ex
bus , ut ubicunque aliquod opus ex imperiali præ- ipfa mercimonia exactari potuerat . Pulveratici
cepto faciendum effet , fiquidem pontes vel naves, quidem nomine binos folidos dari fervis qui fe
militiæ offerunt , in 4.16. C. Theod. de tiron .
aut trajeci , five purgatio , feu ftramentum , vel
impletio conoforum itinerum , ea Comites per Vi. & judicum pulveratica abolita , notat Doctor
carios & officialesfuos exequerentur , in minoribus meus 4. obfervationum .
Purgatio exemplo Leonis . ) V. 36. Monachus
duntaxat laboribus . A majoribus autem& maxime
noviter inftruendis nullus Ducum vel Comitum , S. Eparchii Engolifmenfis in vita Karoli Ma-
nullus Epifcoporum vel Abbatum excufaretur ali- gni : Inter que vel maximum & difficillimum erat
quo modo . Cujus rei teftes adbuc funt arce pontis de difcutiendis Pape objectis criminibus . Et dum
Magontiacenfis . Si vero effent Ecclefiæ ad jus re- nullus probator criminum effe potuit , Domnus pa-
gium proprie pertinentes , laquearibus vel mura- pa ( Leo coram omni populo in bafilica beati Pe
libus adornanda picturis , id a vicinis Epifcopis tri evangelium portans amlonem confcendit , in-
aut Abbatibus curabatur . Quodfi novafuiffent in- vocato Janda Trinitatis nomine , jurejurando ab
Aituenda, omnes Epifcopi , Duces& Comites , Ab objectis criminibus fe purgavit . Monachus San-
bates etiam, vel quicunque regalibus Ecclefiis præ- gallenfis quidam in vita Karoli Magni : Illic
fidentes , cum univerfis qui publica confecuti funt intemeratus pater Leo affumens evangelium Do-
beneficia, a fundamentis ufque ad culmen inftantif- mini noftri Jefu Chrifti , pofuit fuper caput fuum ,
fimo labore perduxerunt . Aymoin. lib. 5. cap. 14. in confpectu Karoli ejufque militum , affiften-
Precaria ) V. 198. VI. 426. VII. 142. Add. III. tibus etiam perfecutoribus fuis , in hæc verbaju-
49. Sub precario cenfu . V.3 . ex fynodo Lipti- ravit . Sic in die magni jadicii fim particeps er an-
nenfi . In capitulis quæ miferunt Epifcopi pro- gelir ficut immunis jum criminis falfo mihi ab iftis
vinciarum Rhemenfis & Rothomagenfis a Cari olji . Ado Viennenf. ætate vi . Aymoin . lib.
fiaco palatio Hludovico Regi anno 858. Quia ve- cap. 88. Fuldenfes annales . Anaftaf. Biblioth.
ro Karolus Princeps , Pipini Regis pater , primus in Pelagio Qui Pelagius tenens evangelia &
inter omnes Francorum Reges ac Principes res Ec- crucem Domini fuper caput fuum , in ambonem
clefiarum ab eis feparavit atque divifit Tc. c. Quod afcendens , fatisfecit cun&o populo & plebi quia
cognofcens filius ejus Pipinus fynodum apud Lipti- nullum malum peregiffet contra Vigilium . Purga-
nas congregari fecit &c. Et quantumcunque de re- tionis Damafi meminit Sigebert . & Anaftaf.Xitti
bus ecclefiafticis , quas pater fuus abftulerat , po K 111. & Symmachi idem Anaftafius . Pafchalis
tuit , Ecclefiis reddi procuravit . Et quoniam omnes Theganus de geftis Ludovici Fii , & auctor ano-
res Ecclefiis a quibus ablatæ erant reftituere pro- nymus in vita ejufdem Ludovici . Vide cap.
pter concertationem quam cum Vuaifario Aquita- Nos competenter 2. q. 7. & Luitprandum de Jor
norum Principe habebat non prævaluit , precarias anne XIII. apud Othon. Imp. accufato .
fieri ab Epifcopis exinde petiit , & nonas ac deci-
mas ad reftaurationes tedorum , & de unaquaque R
cafata duodecim denarios ad Ecclefiam unde res Rachinburgii . ) V. 16. Judices tit. 52. & 60. le
erant beneficiate , ficut in libro capitulorum Re- gis Salicæ, tit. 24. leg. Ripuar. & in capitulis de
gum babetur , dari conftituit ufque dum ipfæ res alia fynodo fub ipfo Domno Rege Pipino factis .
ad Ecclefiam revenirent . Can, 18. fynodi Epaun , Reclamare . ) IV . 68. Can . 9. fynodi Vernis ha
Cam 21.22. fynodi Meldenfis . Can . 1. fynodi bitæ: Quod fi aliquis reclamaverit quod injufte
Turon. Can. 36. 37. fynodi Rhemenf, Can. 10. 11, fit excommunicatus . & in codice quodam per-
12. 13. fynodi Belvacenfis . Flodoardus : Recepit vetufto . N. Comes in placito deveftivit N. de fuo.
denique res diverfas & villas Ecclefiæ , quas an- proprio alode propter crimen incefti . Poftquam au-
teceffor fuus per precarias five præftarias diver- tem N. Abbas , & N. Comes Mifi dominici in il-
As contulerat perfonis . las partes veniffent ad juffionem Domni Imperato-
Præceptum . ) III. 28. Gregor . Turon . 8. Franc. ris explendan jufta judicia terminanda , recla-
hift. cap. 20. & cap. 15. de mirac. B. Martini . mavit prædicus N. quod injufto judicio propriis
Aymoin. 5. 17. Chron. Angolefm. Poftulante rebus caruiffet c. Auditis teftibus præditi Miffi
Launo Epifcopo fecit in monafterio fanai Eparchii judicaverunt &c. Hinc eft noftris Reclain , &
auctoritatem præcepti de terris que ibi fine con- reclamer.
tentione erant . Quod præceptum Bartholomeus Reicula . ) VII. 265. Monachus Sancti Galli
Cancellarius ejus fcripfit , & ipfe Domnus Rex lib. 2. de geftis Karoli Magni : Quod reticula
Karolus manu fua & de annulo firmavit , Sandi Galli , non ex regalibus donariis , fed ex
Presbyteri ab incog. Epifcopis . ) VI. 81. Ex privatorum traditiunculis collecte .
1
epiftola Gregorii Papæ ad Bonifacium . Res que a nonn. Ecclefiis ablatæ . ) I. 104.
Nullus in precibus . ) Can. 23. fynodi Cartha- Videnda vita Bonifacii , & lib. V. infra cap. 3.
gin. ex quo hoc Capitulum fumptum eft : Nallus Nec verifimile videtur quod de Eucherio Au-
ad altare Patrem pro Filio vel Filium pro Patre relianenfi Epifcopo fabalantur quidam , quafi vie »
nominet , fed femper orationem ad Patrem diri- derit animam Karoli Martelli apud inferos cru-
gat , nec qualibet oratione utatur nifi probata . ciari , cum Eucherium relegatum notet Sigeber-
Vide Microlog. cap. s. & Alcuin . cap. de ce- tus anno 723. obiiffe vero fexto exilii fui anno ,
lebratione Miffa , libello de divinis officiis . qui contemporaneus vitam illius fcripfit apud
Proprifa res . ) V. 242. Invaſa . Sarium , vel , ut Molanus ex archivis monafterii
Pfallentium . ) V. 372. Greg. Turon. 1. de Trudonenfis , anno Dom . 727. atque ita Eu-
che-
 UM
428 FRANCISCI PITHOI GLOSSARI

cherio Karolus Martellus diu fuperftes vixes ratura Francorum , calciamenta forinfecus au
rit , quem obiiffe anno Domini 741. omnes an rata , corrigiis tricubitalibus infignita , fafciola
tiquiores hiftorici tradunt . Nec novum vide crurales vermiculate , fubtus cas tibialia ac co
bitur draconem effracto fepulcro Martelli re xalia linea, quamvis ex eodem colore , tamen ar
pertum fuiffe qui legerit Plutarchum in Agide tificiofiffimo opere variata ; fuper qua & fafciolas
& Cleomen. in crucia modum intrinfecus & extrinfecus , ante
Allata Epift, a Riculfo , ) VII. 281. Richolfi retro , longiffime illa corrigia tendebantur.
Moguntini meminit Einardus in vita Karoli . Deinde camifia glizzina . Poft hæc baltheus colli
Et extat epiftola Leonis Papæ ad ipfum tom. gatus , Qua Spata primo vagina fagea , fecundo
decret, ex qua apparet ei deditum Marianus corio qualicunque , tertio linteamine candidiffimo
Scotus , Trithemius in Chronico Hirfaugenfi , 2 cera lucidiffima roborato ita cingebatur ut per me-
Lambertus Schafnaburgenfis . Hincmarus Rhem. dium cruciculis eminentibus , ad peremptionem gen
adverfus Hincmarum Laudunenfem Epifcop.de tilium auraretur . Ultimum habitus eorum erat pal
fententiis ex Græcis & Latinis canonibus atque lium canum vel fapbyrinum , quadrangulum , du
fynodis decretifque Pontificum collectis , & En- plex , fic formatum ut cum imponeretur bumeris ,
.
gelramno Metenfium Epifcopo datis , quando ante & retro pedes tangeret , de lateribus vero
pro fui negotii caufa agebatur : De illis fenten- vix genua contegeret . Tum baculus de arbore ma◄
tits plena eft terra ifta , ficut & de libro colle- lo nodis paribus admirabilis , rigidus & terribi- »
carum epiftolarum ab Ifidoro , quem de Hilpania lis cufpide manuali ex auro vel argento cum cœ-
allatum Riculfus Moguntinus Epifcopus in hujuf- laturis infignibus præfixo , portabatur in dextra ,
modi ficut in Capitulis regiis curiofus obtinuit Quo babitu lentus ego cum in Franciam nonnun-
iftas regiones de illo repleri fecit . Unde qui- quam venirem , vidi caput Francorum in mone»
dam Epifcoporum ( ait Nicolaus Papa ad Archie- Berio S. Galli , duofque flores auricomos ex ejus.
pifcopos & Epifcopos Galliæ fcripferunt haud femoribus progreffus , quorum qui prior egreffus eft
illa decretalia prifcorum Pontificum in toto codi- proceritatem illius adequabat , pofterior autem-
cis canonum corpore continere defcripta . Cujus co- paulatim excrefcens verticem fipitis fui fumma.
dicis five collectionis , ( quæ & Corpus Canonum gloria decoravit , & tranfcendendo contexit . Sed
dicitur diftinct. 19. & 20. ) auctor fuit Diony- ut eft mos bumani ingenii , cum inter Gallos Fran
fius Exiguus , non autem Ifidorus Mercator ci militantes , virgatis eos fagulis lucere con/pi
epiftolarum pontificiarum a B. Clemente ufque cerent , novitate gaudentes , antiquam confuetudi-
ad Gregorium primum collector. Idem Hinc- nem dimiferunt , & cos imitari cœperunt . Quod
marus epiftol. 7. interim rigidiffimus Imp. idcirco non probibuit quia
Romanum iter.) Cabillon . fyn. II. c. 45. Con- bellicis rebus aptior ille videretur habitus . Sed
cilium Salegunftad. c. 18. ut impetiti aliquo de- cum Frifones bac licentia abutentes adverteret
licto non liberentur per fufceptam peregrina- breviſſima illa palliola ficut prius maxima ven
tionem ad limina Apoftolorum , fed prius in dere comperiffet , præcepit ut nullus ab eis nifi
loco ubi deliquerunt facerdoti fatisfaciant , in- grandia latiffimaque illa longiffima pallia confue-
de , fi velint , cum licentia fui Epifcopi , ac tudinario pretio coemeret , adjiciens ; Quid pro-
ceptis ab eo litteris , Romam peregrinentur . funt illa pitaciola ? In lecto non illis poffumus
Vignier. hift, ecclef. ad an. 818. pag. 207. Cooperiri , cabellicans contra ventos & pluvias ne-
Roccum ) Addit. I. 22. Helgaudus in vita Ro- queo defendi , ad neceſſaria natura fecedens , ti-
berti Regis : Et exuens fe veftimento purpureo , biarum gelatione deficio . Videndus Plinius .
quod lingua ruftica dicitur rocus . P. Rochet, Sal catechumenis . ) VII, 263. Can. 5. fynodi
Nicetas in Iracco , Φραγκικά ςόμα δορέσαντες . Carthag. 3. Origenes , Ifidor. 2. de divin, offic,
Rodaticum . ) VI. 243. Rodage . Tit. 10. leg. cap. 20. Alcuinus cap. de fabbatho fancto Pafch,
municip. S. Severi , & tit. 12. Aquenf, Droid lib. de divin. offic. Auguftin, lib. 2. de peccat.
de Rouage , Rotaticum . merit. cap. 26. Nam & catechumenos fecundum
Ut judicato Epifcopo , ) VI. 64. 401. Add, IV. quendam modum fuum per fignum Chrifti ora-
29. Gregorius Turon . lib. 5. hift. cap. 20. At tionem manus impofitionis puto fanctificari ,
illi ( Salonius & Sagittarius Epifcopi ) cum ad quod accipiunt , quamvis non fit Chrifti carpus ,
buc propitium fibi Regem efle noffent , ad eum ac fan&um eft tamen , & fanctius quam cibi quibus
cedunt implorantes fe injufte remotos , fibique alimur . Can. 65. de confecr, diſtinct . 4. Sal cæª
tribui licentiam ut ad Papam urbis Romana ac- leftis fapientia .
cedere debeant . Rex vero annuens petitionibus eor Sanctus , San&us , San&us , communi voce .) I
rum , datis epiftolis , cos abire permifit . Hincma- 66. Can. 45. fynodi Vafenfis . Lib. 8. apoftol,
rus Hadriano univerfalis Ecclefiæ Papa : De co conftitut. c. 12. § xùs i “µ «» ci záṛw " Ayı☺,
quod pufillitati mee veftra refcripfit Jublimitas , "Ay® , "Ay xú © «c« .
ut eundem Hincmarum & alios tres Epifcopos Incerta fandt memoria . ) I. 41. Canone so,
omnium Epifcoporum regni Domni Karoli vicem fynodi Africanæ
ferentes , ad fynodum Romam mitterem , veftra Sancti noviter inventi , ) Append. I. 10: Can.
Jciat autoritas quia nec prædi&um Hincmarum 51. fynodi Moguntina . Can. 43. fynodi Fran-
nec etiam quemlibet Epifcoporum diocefeos Rhe conofurd . Ut nulli novi fanéti colantur aut in-
morum , minime autem aliarum provinciarum Epi- vocentur , nec memoria eorum per vias erigan-
fcopos , nifi Domnus Rex illis præceperit , Romam tur. Sed bi foli in Ecclefia venerandi funt qui
vel in aliquam partem mea commendatione mit ex auctoritate paffionum aut vite merito electi
tendi habeo poteftatem nec ipfe ego ultra fines funt . Severus Sulpitius in vita B. Martini :
fui regni abfque illius fcientia progredi valeo. Idem Erat haud longe ab oppido proximus monafterii
Hinçinarus Nicolao fummæ fedis apoftolicæ & * locus , quem falfa opinio confepultis martyribus
univerfali Papæ Nefciens quia nos Metropolita facraverat . Sed Martinus non temere adhi-
ni in iftis regionibus non babemus poteftatem ut bens incertis fidem , ab his qui majores natu
fine confenfu vel juffione Regis, aut nos ipfi ire > erant Presbyteris vel Clericis flagitabat fibi no-
aut coepifcopos noftros quoquam longius poffimus men martyris vel tempora paffionis oftendi , gran
dirigere . Flodoardus in Wulfario : Eundi deni di ſe ſcrupulo permoveri quod nihil certi confians
que Romam caufa orationis ad S. Petrum licen fibi majorum memoria tradidiffet . Optatus Mi-
tiam ab Imperatore fe accepiffe in quadam fua levitan. lib. 1. Quæ ante fpiritalem cibum & po-
defignat epiftola , tum os nefcio cujus martyris , fi tamen marty-
S ris , libare dicebatur , & cum præponeret calici
Saga. ) V. 2. Can. 5. fynodi Matifconenfis . falutari os nefcio cujus hominis mortui , & fi
Gallicum vocabulum Varroni , Straboni , Pli- martyris , fed necdum vindicati , correpta cum-
nio ; Hifpanicum Appiano . Anonymus quidam confufione irata difceffit . Nam fiebat dedicatio
S. Galli monachus in vita Karoli Magni , ex We- oflium martyris . Hieronymus ad Julianum
rimberto Erat antiquorum ornatus vel pa- Quod in quadragefimo die dormitionis carum
lu-
 AD LIBROS CAPITULARIUM .
lugubrem veftem mutaveris , & dedicatio offium
martyris candida tibi veftimenta reddiderit . Vid.
Vignier. hift. ecclef. ann. 827. pag. 209.
Sandalia . ) V. 371. In charta Karoli Magni :
De calceamentis fecundum Romanum ufum . Ra-
ban. 1. de inftit. Cleric. cap. 22. Amalar. 2,
Officialis cap. 25. Albin . Alcuin. de divinis Of
ficiis . Ordo Roman. 99.
Scabinei . II. 38. III . 7. 39. 33. 40. 49. IV. 5,
Vet. Gloff. Scepeno , Judex . In chartulario Sancti
Galli : Interrogavit ipfe Comes illos Scabinios quid
illi de hac caufa judicare voluiffent . At illi di-
xerunt : Secundum iftorum hominum teftimonium
fecundum veftram inquifitionem judicamus .
Chartularium Befuenfis monafterii . Notum fiat
pofteris quod ante illuftrem virum Hildegarium
Comitem feu Judices quos Scabineos vocant
quamplures perfonas qui cum eo aderant in Mon-
taniaco villa in mallo publico ad multorum cau-
< fas audiendas & rectas juftitias terminandas , ibi
veniens Betto Epifcopus & advocatus fuus Bur-
goardus , novem legitimos teftes ibi præfentavit ,
quorum nomina bec funt , Et alibi : Ante illu-
frem virum Hildegarium Comitem , feu judices
ques Scabineos vocant . Tunc ipfi Scabinei unani-
miter judicarunt . Scheffen Alamannis , Echevins
nobis .
Scara . ) III . 68. Hincmarus ad dioecefis Rhe-
menfis Epifcopos : Domnus Karolus bellatorum
acies , quas vulgari fermone fcaras vocamus , di-
fpofitas . Aymoinus lib. 4. cap. 26, Collegit c
Francie bellatoribus fcaram , quam nos turmam
vel cuneum appellare poffumus . Schaar Alaman-
nis . Inde Efquiere , Elcadron , Efcarmouches .
Scaflegi . Addit. IV. 114. armorum depofitio ,
Shedula . ) I. 81. In præfatione reformationis
Ludovici Pii Imp. Libellus ,
Schole .) I. 68. Addit. II. 5. Can . 12. fynodi
Parifienf. Can. 9. fynodi Nannetenf. Can . 1.
fynodi Valentina , Can. 43. fyn, Cabillon. 2.
Lupus ad Einardum : Siquidem veftra memoria
per famofiffimum Imperatorem Carolum litera ca-
pta revocari , aliquantulum quidem extulere ca-
put. In privilegio quod idem Carolus Magnus
dedit Ecclefia Ofnabrugen. apud Crantzium ;
In codem loco Gracas Latinas fcholas in per-
petuum manere ordinavimus . Angelomus in Can-
tic. Canticorum . Sed & ei qui fcholas regebat
beneficium olim deputatum fuiffe per omnes
fere Ecclefias majores Gallicanas , & fuo tem-
pore dignofci fcribit Alexander 3. Rhemenfi
Archiepifcopo Collect. 2. Canon .
Scorticatus . ) V. 2. VII. 400. Burchardus in
lege quam dedit familiæ : Conftituimus ut ei tol
lantur corium & capilli .
Scoti qui fe Epifcopos dicunt . ) Addit. III. 67.
cap. 43. fynodi Cabillon. 2. In hiftoria B. Rud-
berti tom. vi. Canifii pag. 1108. de Scotis : no-
minari , ut affolet , deceptores , gyrovagi , & cur-
fores . Walafridus Strabus lib. 2. de mirac. B.
Galli c. 47. Nuper quoque de natione Scotorum ,
quibus confuetudo peregrinandi jam pene in na-
turam conuerfa eft .
Scotorum hofpitalia . ) In Capitulis excerptis
a Karolo Hludovici Imp . filio x11 . Can. 14. fy-
nodi Meldenfis . In Capitulis quæ miferunt
Epifcopi provinc. Rhemenf. & Rothomag. Hlu-
dovico Regi anno 858. Hofpitalia peregrinorum ,
ficut funt Scotorum , ac que tempore antecefforum
veftrorum Regum conftructa & conftituta fuerunt ,
ut ad boc ad quod deputata funt teneantur .
Scrutinium more Romano . ) V. 372. Can. 4.
fyn. Moguntinenf. ad Carolum Magnum : Sa-
cramenta itaque baptifmatis volumus utficut fan-
da veftra fuit admonitio , ita concorditer atque
uniformiter in fingulis parochiis fecundum Roma-
num ordinem inter nos celebrentur jugiter atque
conferventur, id eft , fcrutinium ad ordinem ba-
ptifmatis . Ordo Romanus pag. 31. 41. Can . 3 .
fynodi Moguntinæ fub Rhabano ,
Seniores . ) I. 85. II. 15. III. 8. Seigneurs . In Taberna . ) I. 14. Can. 24. fyn. Laodic. &
capitulis quæ mifit Carolus ad Francos & Aqui- Can. 40. fynodi Carthag.
4
429
tanos anno 856. Et mandat vobis noßer fenior
quia fi aliquis de vobis talis eft cui Juus fenio-
ratus non placet &c.
Nullus in Ecclefia mortuum fepeliat . ) I. 153.
Can. 9. fynodi Meldenfis . Theodulphus Aure-
lianenf. Epifcop. ad fratres compresbyteros . An- !
tiquus in his regionibus in Ecclefia fepeliendorum
mortuorum ufus fuit , ut plerunque loca divino
cultui mancipata , & ad offerendas Deo hoftias præ-
parata , cœmiteria five polyandria faca fint . Un-
de volumus ut ab hac re deinceps alfineatur ,
ut nemo in Ecclefia fepeliatur . Greg. Turon . I.
cap. 36. hiftor. Can . 15. 17. fynodi Triburien-
fis . Hoc privilegium retinere Galliæ civitates
fcribit Ivo Carnotenfis . Quæ vox , Galliæ , abeſt
in editione Conciliorum .
Sigele . ) 1.126. Secale , Soigle , Quod in quibuf-
dain hortis bladum hibernagium . Mofchopul. A-
είδός τι τῶν ἀπορημων , ή να ζεια καλαμών , ή
news sinnas . Inde Secalonia .
Signa. ) VI. 171. Trinodium : @ xp To σi-
μart.co. Einhardus de translatione beatorum
Marcellini & Petri lib. 3. cap. 15. Turricula ,
que figna bafilica continebat , ab eis confpici po-
tuiffet . In ordine Dunftani Dorobernenfis Ar-
chiepifcopi Benedictio ad fignum Ecclefie , id
eft , tintinum. Walafrid. Strab. cap. 5. de reb.
ecclef. Amalarius Fortun. lib. 3. Officialis . Seins .
Inde Tocfein , & proverbium : Il n'en fait pas
les feins fonner .
Signati qui ment. vadunt . ) App . II. 14.
Solidus . III. 30. IV. 75. Canone 41. fynodi
Rhemenfis . Hincmarus Archiepifcopus Rhe-
menfis in libro de vita & actib. B. Remigii :
In teftamento a B. Remigio condito lector atten-
dat quia folidorum quantitas numero quadragin-
ta denariorum computatur , ficut tunc folidi ba-
bebantur , & in Francorum lege Salica continetur .
Et genaraliter in folutione ufque ad tempora Ka-
roli perduravit , velut in ejus Capitulis conti-
netur . Inde multe quædam municipalibus ali-
quot Franciæ legibus & in fingulas libras de-
TIX five laudimia quadraginta denariis ta-
xantur .
De Statu fuo . ) IV. 25. 74. Abo : Baptiza-
tis Saxonibus , ex ingenuitate & alode , fidci fir-
mitas roborata . Regino : Sacramenta fecundum
confuetudinem dederunt ut perderent ingenuitatem
omnem hereditatem , nifi confervarent Chri-
fignitatem . Hincmarus Hadriano Papæ : Ut pro
libertate bereditate noftra ufque ad mortem
certare debeamus ·
Stipulas . ) VI. 370. Vid. tit.48 . leg. Salicæ .
Ifidorus : Veteres quando fibi aliquid promitte-
bant , ftipulam tenentes frangebant ; quam iterum
jungentes , fponfiones fuas agnofcebant . Non dif-
fimiliter in veteri formula excommunicationis .
Debent duodecim facerdotes Epifcopum circumfta-
re , lucernas ardentes in manibus tenere , quas
in conclufione excommunicationis projicere debent
in terram & pedibus conculcare .
Sunnis . ) III. 45. Vet. Gloff. Sunnis , impe-
ditio . Sonnis , impedimentum . Alamannis Sau-
mnuz. Nobis Efoine . Exonia . Hincmarus Karo-
lo Regi : Quo mittens ad dominationem veftram
excufationem impoffibilitatis fuæ illus veniendi ,
requifita eft quam patriotica lingua nominamus
exonia, quia venire nequiverit . quod hactenus
eft inauditum .
Beati Sylvestri canon . ) I. 133. Hincmarus
Rhemenfis epiftol. 7. In libro vero qui titulatur
Geftorum Pontificum legimus conftituiffe B. Sylve-
Arum ut nullus laicus Clerico crimen audeat in-
ferre . Cetera autem quæ fubfequuntur ut fupra
pofuimus , in regefto ipfius eum conftituiffe non
legimus . Quapropter credendum non eft eundem
fanctum virum talia conftituiffe . Ut videatur
Hincmaro canon ifte fuppofititius .
T
₁e ·. Taverne .
Te
 430 FRANC, PITHŒI GLOSSARIUM AD LIB. CAPIT.

Te igitur . ) VI. 173. Autor Micrologi cap. qui Lafi vocantur , quod Latina fonat lingua ,
10. Erectus autem Presbyter populum hortatur ad nobiles , ingenui , atque ferviles . In præcepto
orandum; & ipfe poft finitam fecretam præfatio evindicatorio Karoli Magni : Tum nos una cum
nem orditur in canonem , in qua fupernorum ci- fidelibus noftris , id eft , Hagino , Rotblando , Vvi-
vium ordines merito connumerantur &c. Unde cbinge , Frodegario Comitibus, necnon & Valis
angelicus hymnus , id eß , Sanctus , Sanctus , noftris Theodoreto , Bertholdo &c.
Sanctus fubfequitur , quem beatus Sixtus Papa in Vaffi dominici. ) III. 73. Vvalafridus Strabo
ordine octavus conftituit ut ante facrificium dice Cappellani minores ita funt ficut bi quos Vaffos
retur . & cap. 23. Canon juxta Romanam au&o- dominicos Gallica confuetudine nominamus . In
ritatem eft ifte. Te igitur clementiffime pater &c. capitulis quæ Epifcopi Rhemorum diocefeos
Teloneum .) II. 19. Tonlieu . Teloneum , quod atque Rothomagenfis miferunt Ludovico Re
in exitu regni folvitur . g. gi : Quando anima veftra de corpore exierit c
Tempeftarii . ) 1. 62. Immiffores tempeftatum . & fine folatio & comitatu drudorum atque vaf
Poenitentiale Romanum . Agobardus contra in- forum nuda ac defolata exibit .
fulfam opinionem de grandine : Ali autem con- Veftitura . ) IV. 19. 24. 42. 45. Append. II,
fidenter confirmant incantationibus bominum qui 7. Ut non mittantur teftimonia fuper reftituram
dicuntur tempeftarii effe levatam , ideo dici Domni Pipini Regis . Append. III . 2. Veftituram
levatitiam auram . Domni Karoli . 7. De rebus quas Marchio tradi-
Tituli . ) V. 175. Poncbantur tituli fingulis dit filio Bofonis c. ut hi quibus tradita fue-
quibufque domibus , ut cujus effent , & ad quem runt , veftituram fuam accipiant , Ut valde mis
pertinerent , infpiceretur , teftante B. Augutti- rer virum ( 1 ) multæ & variæ lectionis afferere
no in pfalm . XXI . & LV. & tractatu vii. in epi- ne ipfum quidem nomen inveftitura temporibus
tol. B. Joannis . Ut putem inde titulorum de- Karoli Magni fuiffe in ufu . Saltem meminiffe
nominationem quos Evariftum in urbe Roma Fotuit canonis quem ex fynodo Liptinenfi ad
divififfe Presbyteris & Marcellum xxv. in ea- annum 743. ipfe exfcripfit , qui fic habet ; Ec-
dem urbe conftituiffe Anaftafius fcribit . Idem clefia cum propria pecunia reveftita fit , & extat
Anaftafius in Silveftro : Hic fecit in urbe Roma lib. v. Capitular. cap. 3. Apulleus : deveftire fe ,
Ecclefiam in predio cujufdam Presbyterifui , qui Viaticum . ) I, 100. V. 118. VII. 138. Can. 3.
cognominabatur Equitius ; quem titulum Roma- fynodi Araufic. Amalar, official. 3. cap. 35. Si
num conftituit juxia Thermas Domitianas qui ricius: Quibus , quoniam carnali fragilitate ceci-
ufque in hodiernum diem appellatur Titulus Equi- derunt , viatico munere , cum ad Dominum ca-
ti. Vide can. 20. fynodi Rhemenf. can. 14. perint proficifci , per communionis gratiam volu-
fynodi Turon. 3. can. 11. 52. fynodi Meldenf, mus fubveniri .
can. 36. fyn . apud Altheim. Vicarii Comitum. ) II . 28. per pagos conftituti ,
Tonfurare . ) V. 212 , Canon , 7. fynodi Cabil- Vvalafridus Strab. Gregorius Turon . 9. 5. Nunc
lon. 2. Viguiers .
Tractatus catholici . ) I. 73. Contra Clemen- Vicedominus . ) III . 11. 26. V. 191. Karolus
tem Scotum . Bonifacius Zachariæ Papa : Al Calvus Hadriano fummo Pontifici ; Quia Reges
ter autem hæreticus , qui dicitur Clemens , con- Francorum ex regio genere nati , non Epifcoporum
tra catholicam contendit Ecclefiam , abnegans fci- Vicedomini , fed terræ domini hactenus fumus
licet refutans canones facros , tractatus ex- computati . Sigebertus anno 139. Gregorius Pa-
pofitiones fanctorum patrum Hieronymi , Augufti pa : Volumus autem ut memoratus frater nofter
pi, Gregorii . Pafcafus & Vicedominum fibi ordinet & Majorem
Tractoria. ) IV. 30. 70. Videantur quæ fcris domus , quatenus poffit vel hofpitibus fupervenien-
pfit doctor meus Cod. De Tractoriis & Statiu . tibus caufis que veniunt idoneus & paratus exi-
Tranfitura . ) IV. 58. Vetus exemplar habet fere . Can . 24. fynodi Rhemenfis . Nobis Vidame .
trafiuras . Tranfitorium tributum vocatur lib. 1. Vomeres igniti . ) Append. II. 3. Vomeresfer-
leg. Longobard. tit. de exercitalibus . Inde droit ventes tit. 15. leg. Angl . Can. 1. 24. fynodi
de traitte , & traitte foraine . Mogunt. In actis fynodi Rhemenfis de caufa
Super tumulos manducare . ) VI. 197. Can . 3 . Arnulphi : Meumque vernaculum Epifcopis tra-
fynod. Arelatenf. Can. 70. fynodi Braccar. dom , qui per ignitos vomeres incedens , Deum de
Tzanga . VII. 398. Can. 22. fynod. Aure- te judicare manifeftis declaret indiciis . Nuncius
lian. 1. Monacho uti orario izangas babere apud Sophoclem in Antigone :
non liceat . Sic omnes codices manufcripti . Ve- Η μου δ' έτοιοι σε μύδρας αἴραιο χαρούν ,
tus interpres Horatii in illud , Nigris medium καὶ πῦρ διέρπειν , ο θεος ορκωμοτῶν ,
impediit crus Pellibus ) Zangis . Gloff. node , τὸ μήτε δράσαι .
το βασιλικόν εξάγγιον . Idem τζάγγα , το υπόδημα Vvala. ) III. 68. Guet Francis . Vvacht Ala-
Georgius Codinus : @ ἕτερον είδα υποδημάτης mannis . In præcepto remiflionis five concef-
καλονται τζαιγγία , έχοντα ἐκ πλαγίων καὶ τὰς κνήμας fionis quam fecit Ludovicus Imp. Hifpanis :
νὰ ἐπὶ της ταρσών κατώς διά λίθων και μαρμάρων . Explorationes & excubias ( quod ufitato vocabu
V lo vratas dicunt ) facere non negligant . In ad-
Vali . II. 9. 24. Servites . Gallicum vocabu- monitione Karoli apud Piftas : Et in civitate at-
lum . Turon. 1. 32. Odo in vita B. Gerardi : que marcha vvacas faciant ad defenfionem patria.
Nec hoc patiebatur ut quilibet fenior beneficium Vvadii . ) II. 38. III. 29. Can . 18. fynod , Ca-
a fuo vallo pro qualibet animi commotione poffet billon. 2. Gefta Karoli Magni : Perterriti Saxo-
auferre. Theodulphus : Taffilo venit per femet- nes omnes , ad locum ubi Lippia confurgit vene-
ipfum tradens je manibus Domini Regis in vaf- runt ex omni parte , & Domne Regi Karolo per
Jaticum , & reddens ducatum fibi commiſſum . Re- vvadium manibus fuis reddiderunt patriam . In-
gino: tradens fe manibus ejus ad fervitium , red- de Debitum reuvadiatum IV. 58. Oddo in vita
dens ducatum a Pipino Rege fibi commiffum . In B. Gerardi : Debitum vvadii nequaquam debito-
adnuntiatione Karoli Piftis . Vallalli noftri nobis ri relaxare folitus erat . Et lib. IV . c. 70. Heri
noftre conjugi famulantes . Can. 63. fyn. Ca- bannum reúvadiatum .
bil. La Saxonibus . Witaldus : Sunt etenim in- Vvanti . ) Add. I. 22. Gantz .
ter illos qui Edbilingi , funt qui Frilingi , funt qui Vvarda. ) III. 68. Garde . Anglis Vverde .
Lai illorum lingua dicuntur . Latina vero lin- Vvirgildus . ) IV . 13. 15. 18. Vetus Gloffa
gua boc fonat , nobiles , ingenui , atque ferviles . rium : Virgild , fecundum quod appretiatum fue-
Hucbaldus Elnonenfis Abbas in vita B. Lebui- rit . Poenitentiale Romanum : Pretium fuum ,
ni : Erat gens Saxonum , ficut nunc ufque confi id eft virgildum fuum . In legibus Edouardi
fit , ordine tripartito divifa . Sunt enim ibi qui Regis Angl. Inveniat plegios tales qui poffunt
illorum lingua Edlingi , funt qui Frilingi , Junt reddere forisfacturam , id eft vvere fuum .
(1 ) Intelligit Baronium ,
FINIS ,
FOR
1

FORMULÆ

VETERES .

!
 f

RUM
IN SEQUENTE
S FORMULA

OS
FASCICUL .

MONITUM COLLECTORIS ,

Oluminibus collectionis noftræ primo & fecundo nonnullos interferui

ulos Formularum , atque chartarum , quæ formularii vices agere
V fafcic
aptæ funt . Nunc in calce legalium codicum fub Francis editorum præftat ut alias
quafdam Formularum collectiones apponam , ex quibus lumen haud modicum
nancifcuntur tum confuetudines quondam vigentes , tum Barbarorum Leges , imo
& Lex quæ Romana appellata fuit ; illa , inquam , cujus ufus erat fub Francis
inter eos , qui Romana lege vivebant ; quæ Romanorum themidem equidem re-

fert , fed Barbarifmis notabiliter intermixtam .

Primo repofui Formulas illas , quas ex vetufto codice quondam defcripfit Ja
cobus Sirmondus , eruditiffimis notis illuftravit Hieronymus Bignonius , atque ad
antiquorum codicum fidem emendatiores retulit Stephanus Baluzius . Hujus for-
mularii ufum in Turonenfi tractu quondam extitiffe mihi facile perfuadeo ,
quod in formulis ipfis Bafilice S. Martini , & Civitatis Turonica mentio fiat , Hic
autem pluries Romana lex allegatur , Aniani fcilicet Breviarium , ejufdemque
interpretationes , quod & quas Formularum Scriptores præ oculis habuiffe , ex

allegationibus ipfis haud obfcure colligimus .

Aliæ fubinde Formulæ occurrent , quas in unum collegit Stephanus Baluzius ex
multis codicibus manufcriptis veterrimis , tum etiam aliquas ex libris editis , ut ipfe
monet in Præfatione ad Capitularia . Ex quo formulario , Tomo fecundo Capi-
tularium a Baluzio ipfo edito , & aliquantulis notis ornato, dempfi formulas fex
Ifonis Monachi Sangallenfis , quæ in fuperiori volumine noftro jam traditæ funt
in chartarum centuria quæ formularium Goldaftinum conftituit . Earumque loco
alias fuffeci a præfato Baluzio editas Mifcellaneorum libro Vi , quarum ufus
tu ibidem fæpe commemorato , Ex his quæ-
viguiffe videtur in Arvernico diftri&
dam antiquitatem fapiunt valde remotam , cum prima referatur ad unum ex
Confulatibus Honorii & Theodofii , quo tempore provincia hoftiliter divexata

fuerat a Francis .
Baluzianas excipiunt Formula , quas Mabillonius tum in Analectis , tum in
egregio Opere de Re Diplomática ex antiquiffimo Codice Weingartenfis in Sve
via Monafterii edidit , & Andecavenfes nuncupavit , quas vere in Andecavenfi
tractu ufitatas fuiffe ex earundem lectione elucefcit . Harum antiquitatem , inquit
Mabillonius ipfe ( 1 ) , probat tum veterrimus codex , ex quo eas defcripfimus , exa-
ut ex fubfcriptione colligitur , anno tertio Teuderici Regis , cognomento Ca-
ratus ,
lenfis , tum nomen Childeberti Regis in illis formulis non femel expreffum ; quod vel
de Child berto 1. , vel faltem de Childeberto III. intelligendum eft : nam Childebertus
Il, nibil ditionis babuiffe videtur apud Andecavos . Hac collectio continet formulas
LIX , in quibus Lex Romana , confuetudo pagi , & principalis , feu regalis po-

teftas fape memorantur .

Poftremo Formularum collectionem exhibeo , quæ extat apud Lindenbrogium
in Codice Legum Antiquarum . Cum autem ex illis plurimæ ex Marculfo ,
ejufve Appendice , Sirmondo , Bignonio , Baluzio , verbis plus minufve , hoc
ipfo atque fuperiori volumine traditæ fint ; idcirco refrictiones evafurus , earum ,
quas in præfatis collectionibus occurrere obfervavi , rubricas tantum indicabo ;
cæteras , quæ in collectionibus eifdem vel non extant , vel certe me fugerunt ,
tradam , uti a Lindenbrogio defcriptæ funt ,

( 1 ) Mabillon. de Re Diplomatica Supplem. pag. 68. Edit. fecunda .

Tom. III. Oo FOR-

FORMULÆ VETERES.

FORMULE SIRMONDI

CUM NOTIS HIERONYMI BIGNONII.

INCIPIUNT CAPITULA .

3. Onatio Ecclefiæ . locum filii adoptetur .

2, D Mandatum . 24. Epiftola qualiter"pupilli recipiantur •
3. Gefta . 25. Pactum inter parentes .
4.:Ceffio. 26. Commutatio ,
5. Venditio , 27, Confirmatio Regis .
6. Obligatio , 28. Item appennem ,
7. Precaria . 29. Editio legibus comprebenfa .
8. Item venditio , 30. Relatio cum judicio .
9. Venditio de fervo . 31. Breve facramenti ,
10. Venditio de femetipfo , qualiter bomo li- 32. Si quando mafculus & femina pariter
ber venundetur .
raptum confenferint , infra quinquen-
11. Epiftola collectionis , nium litigetur .
12. Ingenuitas . 33. Judicium evindicatum ,
13. Cautio . 34. Epiftola Abbatis ,
14. Donatio in fponfa falta . 35. Donatio ad Ecclefiam poft obitum .
15. Traditio . 36. Ceffio a die præfente .
16. Charta in puellam facta ab eo qui ipfam 37. Venditio ad Ecclefiam .
invitam traxerit , 38. Epiftola Abbatis .
17. Donatio inter virum & uxorem , tamen 39. Securitas de bomicidio .
geftis fit alligata . 40. Judicium , juxta quod caufa continet .
18. Item alio modo .
41. Breve facramenti fecundum ipſum judi-
19. Libellum repudii,. cium .
20. Mandatum qualiter maritus negotium 42. Notitia de alode evindicato .
uxoris profequatur . 43. Venditio de cafa vel area infra civita-
21. Charta qualiter pater filium vel nepo- tem .
tem de rebus fuis meliorare poteft . 44. Qui fe in alterius poteftate commendat ?
22. Epiftola qualiter nepotes in loco filiorum 45. Evacuatoria .
inftituuntur ab avo . 46. De caufa commendatis .
23. Epiftola qualiter extraneo bomine quis in

EXPLICIUNT CAPITULA.

Donatio Ecclefia ( 1 ) . vel in fubftantia pauperum conferimus , hoc

nobis procul dubio in æterna beatitudine re-
Undi terminum adpropin- tribuere confidimus . Ego quidem de tanta
quantem ruinis crebrefcen- mifericordia & pietate Domini confifus per
tibus jam certa figna ma- hanc epiftolam donationis dono donatumque
Mnifeftantur . Idcirco ego in
' in perpetuum effe volo ad bafilicam fancti
Dei nomine ille confide- Martini ubi ipfe pretiofus corpus requie-
fcit ,
rans gravitudinem peccatorum meorum , vel omni congregationi ibidem confi-
& reminifcens bonitatem Dei dicentem ? ftenti , & venerabilis vir ille Abbas præeffe
Date eleemofynam & omnia munda fiunt videtur villam juris mei nuncupantem il-
vobis . lam fitam in pago illo in condita il-
ædificiis accolabus ?
Item alio modo . la ( 2 ) , cum terris
mancipiis , libertis , vineis , filvis , pratis ,
Si aliquid de rebus noftris locis fanctorum pafcuis , aquis , aquarumve decurfibus cum
exiis

(1) Donatio Ecclefiæ . ) Donationum ejufmo- ( 2 ) In condita illa . ) In defignandis locis fo-
di exempla varia Marculfus tradit libro fe- lent ha formulæ condita vocabulum ufurpare ;
cundo . quod nec apud Marculfum & incerti auctoris
for-
 FORMULE
exiis & ingreffis , mobilibus & immobilibus ,
cum omnibus appendiciis fuifque adjacentiis ,
ficut a me præfenti tempore videtur effe pof-
feffum , totum & ad integrum de jure meo
in veftra vel ſancti Martini jure proprieta-
rio trado atque transfundo ; ea vero ratione
ut quandiu advixero , fub ufu beneficii ve-
ftri abfque ullo præjudicio vel diminutione
aliqua prædictas res tenere & ufurpare de-
beam, & poft meum quoque difceffum , quic-
quid in jam dieta villa vel in finibus fuis
additum , adtra&um , emelioratum , reper-
tumque fuerit , & tranfitus meus ibidem de-
reliquerit , cum omni fuprapofito ( 1 ) , re-
Atores ipfius Ecclefiæ agentefque illius abfque
ullius expectata traditione vel judicum con-
fignatione in noftra eleemofyna vel fubftan-
tia monachorum ibidem vitam degentium ,
Chrifto protegente , tanquam fi ad præfens
abfque ufu noftro eorum fuiffet obfecuta pof-
feffio , in ecrum faciant revocare poteftatem
vel dominationem ; ita ut quicquid exinde
pro opportunitate monafterii facere decreve
rint , liberam & firmiffimam in omnibus ha
beant poteftatem , Et fi fuerit ula quislibet
perfona qui præter iitum , alterum ftrumen-
Tum exinde præfentaverit , aut anteriorem
aut pofteriorem , quod nos nec fecimus nec
facere rogavimus , nullum fortiatur effectum ,
nifi vacuum & inane permaneat . auctorem
vero criminis vel falfarium judiciaria pore-
ftas condemnet . Et fi fuerit , aut ego ipfe ,
aut ullus de heredibus meis vel quislibet
perfona , qui contra hanc donationem ali-
quid refrangere vel calumniam generare præ-
fumpferit , illud quod repetit non vindicet ,
& infuper contra cui litem intulerit folidos
quingentos componat , & & hæc donatio
donatio cum
cum
Aipulatione fubnixa inlibata permaneat , A-
tum in illo loco .
Mandatum ( 2 ) ,
II. Magnifico fratri illo , ego ille , filius
illius . Rogo , fupplico , atque tuæ caritati
injungo ut ad vicem meam civitatem illam
Tom. III.
formulas reperitur , nec etiam alibi facile oc-
currit. Quo nomine certum locum & territo-
rium defignari apparet . Sic in donatione Ha-
ganonis ad S. Martinum Turonenfem , cujus
particulas antea protulimus : Fridegifo Abbati
trado manfum noftrum dominicatum quem extra
confortium fratrum in hereditate habemus in pa-
‫ނ‬
go Blefenfi , in condita ponte Lapidenfe , in villa
Bliderico &c. partibus S. Martini tradimus cum
bominibus ibidem commorantibus , quos colonario
ordine vivere conflituimus &c. Data XVII . KL.
Junii anno v. Hludovici fereniffimi Imperatoris .
In alio veteri inftrumento ejufdem cœnobii , in
pago Blefenfi , in condita Cabriniacenfi , in loco
nuncupante Alvarias . Conditæ nomen pro co-
mitatu videtur ufurpari , a ' quo etiam vocabu-
> lum fumpfiffe dixerim . Nam & Hifpanis Con-
de pro Comite dicitur . Dabium tamen movent
exempla ex tabulario S. Martini , que fupra
fcripfimus ; ubi poft pagm condita defignatur ;
fub condita , villa. Originem certe ad co-
mitatum lubens referrem , donec certior appa-
VETERES, 435
adeas , & donationem illam , quam ego par-
tibus illius de locis noftris nuncupantibus il-
lis , fitis in pago illo , per mea legitima ftru
menta confirmavi , geftis municipalibus cum
curia publica & defenfore facias alligare vel
profequere , er de ipfa profecutione mihi red-
das certiorem . Et quicquid exinde egeris
gefferifve , ratum a me in omnibus effe co-
gnofcas , Quod mandatum , ut pleniorem ob
tineat vigorem , manu propria fubter firma- 1
vi et bonorum virorum fubfcriptione robo-
randum decrevi .
Geſta ( 3 ) .
III, Anno illo , regnante Rege illo , fub
die illo cum conventum Turonus civitate
adfuiffet , adftante venerabili viro illo defen-
fore , una cum honoratis principalibus fuis ,
venerabilis vir ille dixit : Rogo te , venera-
bilis vir ille defenfor , ut mihi codices pu-
blicos patere jubeatis , quia inluſter vir ille
per hoc mandatum ad me fperavit ut dona-
tionem illam , quam de rebus fuis propriis ,
fitis in pago
de locis nuncupantibus illis
illo , partibus illius per fua legitima ftru-
menta confirmavit , geftis municipalibus cum
curia publica & defenfore profequere & alli-
gare deberem . Ecce ipfam donationem . ju-
bete eam recitari . Venerabilis vir ille de-
fenfor & ordo curia dixerunt : Codices pu-
blici te patefaciant ; & ille amanuenfis hanc
donationem accipiat vel recitetur . Qui fta-
tim accipiens , per ordinem eam recitavit .
Jam dictus profecutor dixit : Et quia peri-
tiones meas laudabilitas veftra per ordinem
implere dignata eft , rogo ut publica monu-
menta fufcipiat . Et patefactis codicibus , ge-
fta cum a vobis fuerit fubfcripta , mihi no-
bilitas veftra , ut mos eft
eft , tradi præcipiat .
Venerabilis vir ille defenfor, & ordo curia
dixerunt ; Gefta cum a nobis fuerit fubfcri-
pta , & a venerabili viro illo amanuenfe
edita tibi tradatur ex more , ut facilius
quod fuperius infertum eft diuturno tempo-
re maneat inconvulfa .
004
Cef-
reat . Contradam quoque pro regione etiamnum
dicimus , ab eadem forfitan origine .
( 1 ) Cum omni fuprapofito . ] Synodi Melden-
fis c. 17. Ut res ecclefiaftica tempore principatus
veftri ablate ex integro præfentaliter reftituantur
reftituta conferventur , ficut tempore avi
patris veftri fuerunt ; exceptofuperpofito , quod ad
ufus poffidentium abfumptum eft . Suprapofitum
Græcis in 1. Titia . 34, § Lucius Titius .
de legatis 2. Βόλομαι αυτήν παρ' εαυτής λαβών χω
ior , gázar iRutes vidinms RUTH BÉORIS. Quæ Pa-.
piniano dotes prædiorum , 1. 2. de inftruct. & in
ftrument. leg. Appellantur etiam repofita , 1. Si
mihi Mevia . 92. §. ult. de legatis 3. Enthecam
dixit B. Auguftinus quicquid navi imponitur ,
fermone ad fratres in eremo . Can. Nolo , 12,
q. 1.
(2 ) Mandatum . ) Ut fuperior donatio apud
acta publicetur & infinuetur . Marcultus lib. a.
cap. 38. Incertus auctor cap. 54.
(3) Gesta . Marculfus lib. 2. cap. 37. Incer
tus auctor cap, 54 .
 ULE
436 FORM
Celfio,
IV. Latores legum fanxerunt ut quicquid
unufquifque alteri cefferit , profiteatur fe tan-
tum rem ceffiffe , vel concedi , & fola vo
luntas illius aut fcriptura aut teftibus con-
probata pro omni firmitate fufficiat . Igitur
ego in Dei nomine ille fideli noftro illo ce-
do tibi a die præfente ceffumque in perpe-
tuum effe volo hoc eft , villa juris noftri
nuncupante illa fita in pago illo , in condis
ta illa cum terris , ædificiis , accolabus ,
mancipiis , libertis , vineis , filvis , pratis ,
pafcuis , aquis , aquarumve decurfibus , mo-
bilibus & immobilibus cum omnibus ap-
pendiciis fuifque adjacentiis , cum omni fu-
prapofito , vel quicquid in jam dicto loco a
die præfente tenere & poffidere videor ; ita
ut quicquid exinde facere volueris , jure pro-
prietario liberam & firmiffimam in omnibus
habeas poteftatem : quia malo hoc te habe
re quam me , plus te quam ceteris heredi
bus meis . Et fi fuerit , aut ego ipfe , aut
ullus de heredibus meis ? vel quisliber per-
fona , qui contra hanc ceffionem aliquid re-
fragare vel calumniam generare præfumpfe
rit , illud quod repetit non vindicet , & in-
fuper contra cui litem intulerit uņa ćum
?
focio fifco , inferat folidos tantos , & hæc cef-
fio meis vel bonorum hominum manibus ro-
borata cum ftipulatione fubnixa , diuturno
tempore maneat inconvulfa . Actum .
Venditio ( 1 ),
V. Magnifico fratri illo , ego ille . Con
ftat me tibi vendidiffe , & ita vendidi , rem
proprietatis meæ , fitam in pago illo in
condita illa ( 2 ) , in loco nuncupante illo ,
cum terris , ædificiis , accolabus , mancipiis ,
libertis , vineis , filvis , pratis , pafcuis , a-
quis , aquarumye decurfibus mobilibus &
immobilibus , totum & ad integrum cum
omnibus appendiciis vel adjacentiis fuis vel
omni fuprapofito , ficut a me præfenti tem,
pore videtur effe poffeffum , de jure meo in
tua trado poteftate vel dominatione , unde
accepi a te pretium in quod mihi bene com-
placuit , illis præfentibus qui fubter tenentur
inferti , valentem folidos tantos . ita ut ab
hodierna die quicquid exinde facere volue-
ris , liberam habeas poteftatem . Et fi fue-
( 1 Venditio . ) Marculf. lib. 2. c. 19.20.21 .
Incertus auctor cap. 14.
(2 Condita illa . ) Supra cap. 1. & paffim
his formulis ,
( 3 ) Calumniam vel repetitionem . Calumnia ,
ut alias nonuimus , in veteribus inftrumentis &
apud Marculfum & alios formularum auctores
pro actione accipitur . Leg. Longob. lib. 2. tit.
27. Non poffumus in una caufa duas imponere ca-
lumnias. Leg. Burgund, tit. 89. calumniam mo-
vere , Inde vetullis vernaculis fcriptoribus ca-
Langer , & antiquiffima quæque diplomata ca-
Jumniam calange interpretantur . Rogerius Ho-
vedenus annal. parte pofter. de controverfia in-
ter Caftelle & Navarra Reges , cujus Henricus
II Angliæ Rex arbiter erat : Calumnia Regis
ES
VETER .
rit aur ego ipfe aut ullus de heredibus
meis, vel quislibet perfona , qui contra hant
venditionem aliquam calumniam vel repetis
tionem ( 3 ) generare præfumpferit , illud quod
repetit non vindicet & infuper contra cui
litem intulerit folidos tantos componat , &
hæc venditio firma permaneat .
Obligatio ( 4 ).
VI. Domino venerabili illo , ego in Dei
nomine ille . Dum & omnibus habetur per
cognitum qualiter veftro accepto pretio rem
proprietatis meæ fitam in pago illo , in con
dita illa , in loco nuncupante illo , cum o
mni integritate , vel quicquid a me præfen-
ti tempore inibi fuit poffeffum , vobis per
venditionis titulum diftraxi . Sed poftea mea
fuit petitio , & veftra decrevit voluntas , ut
mihi ipfam rem ufufructuario ordine confer-
vare juberetis . quod ita & feciftis . Et ego
pro hujus merito beneficii , obligo vobis rem
proprietatis meæ , fitam in pago illo , in con-
dita illa , in loco nuncupante illo , cum os
mni integritate fua , vel quicquid ibidem præ-
fenti tempore a me videtur effe poffeffum .
Ea vero ratione ut quandiu in caput advis
xero , utrifque partibus fub veftro prætexto
tenere & ufurpare debeam , & mihi exinde
non liceat aliubi nec vendere nec donare nec
in nullo modo diftrahere ? nec ipfos ufus in
alterius manus transferre , Sed poft meum
quoque difceffum ,, abfque ullius expectata
traditione vel judicum confignatione , abfque
cum
diminutione rerum vel mancipiarum
omni fuprapofito , vel quicquid in ipfa loca
afpicere vel pertinere videtur , vos heredes-
que veftri , vel cui a vobis permiffum fue-
rit , in eorum faciant revocare poteftatem
vel dominationem . Et fi fuerit aut ego ipfe
aut ullus ex heredibus meis vel quislibet
perfona qui contra has obligationes aliquam
calumniam vel repetitionem aut contemptum
genera re præfum
generare pferit , illud quod repetit
præfumpferit
non vindicet , & infuper contra cui litem
intulerit folidos ducentos componat , & hæ
obligationes uno tenore confcriptæ firme per,
maneant .
Precaria ( 5 ):
VII. Domino venerabili illo rectori Ec
clefiæ illius vel omni congregationi ibidem
con-
Caftella . Rex Aldefonfus Caftella & Toleti con-
queritur & petit a Rege Sanétio Navarra avun-
culo fuo fibi fieri reftitutionem &c. Poftea : Tune
furrexerunt Epifcopus Pampelunæ & alii nuntii
Regis Navarræ , & nihil eorum quæ ab adverſa-
riis fuis proponebantur contradicentes , fcriptum
quoddam , in quo petitiones calumniæ & alle-
gationes fuæ fcribebantur , protulerunt in bac for
ma: Calumnia Regis Navarræ . Petit Sangius
Rex Navarra Cudeio monafterium , montem de
Oca &c.
(4) Obligatio . ) Precariæ fpecies eft , quæ
obnoxiatio a Marculfo appellatur lib. 2. c. 9.
( 5 ) Precaria . Marculf. lib. 2. cap. 5. & 41 ,
Incertus auctor cap. 27. & 41.
 FORMULE VETERES . 437
latere & fronte terra illius de alio latere
confiftenti . Ego enim ille . Ad meam peri-
tionem veftra decrevit voluntas ut mihi vil- & fronte terra illius . Unde accepi a te
lam veftram , fitam in pago illo , in condi- pretium , in quod mihi bene complacuit , -
ta illa , in loco nuncupante illo , cum omni valentem folidos tantos , ita ut ab hodierna
merito ad fe pertinente vel afpiciente , ufu- die quicquid de fupradi&ta re facere volue-
fructuario ordine mihi confervare juberetis . ris , liberam habeas poteftatem , falvo jure
quod ita & feciftis . Ea vero ratione ut mi- ipfius fancti . Et fi fuerit , aut ego ipfe , aut
hi exinde non liceat aliubi nec vendere nec ullus de heredibus meis vel quislibet per-

donare nec in ullo modo diftrahere ; fed fub
veftro prætexto , quatenus decretum veftrum
manferit hoc tenere & ufurpare faciam .
Unde cenfivi me annis fingulis ad feftivita-
tem ipfius fancti partibus veftris reddere ar-
gentum tantum. Et poft meum quoque di-
fceffum fuprafcriptam rem cum omni inte-
gritate & foliditate fua , quicquid ibidem
afpicere vel pertinere videtur , cum omni
fuprapofito , vel quicquid ibidem tranfitus
meus dereliquerit , abfque ullius expectata
traditione vel judicum confignatione aut
heredum meorum repetitione , vos agentef,
que ipfius Ecclefiæ in eorum faciant revo-
care poteftatem vel dominationem . Et fi
fuerit aut ego ipfe , aut ullus de heredibus
meis , vel quislibet perfona qui contra hanc
precatoriam aliquam calumniam vel repeti-
tionem aut contemptum generare præfum-
pferit , illud quod repetit non vindicet , &
infuper contra cui litem intulerit folidos cen-
tum componat , & hæc precatoria , quamvis
per diverforum annorum curricula a me fuif
fet poffeffa , nullum præjudicium vobis non
præparetur , fed ita firma permaneat quafi
per quinquennium fuiffet renovata , cum fti-
pulatione fubnixa , omnique tempore invio
lata permaneat .
Item venditio .
VIII. Magnifico fratri illo , ego ille , Con-
ftat me tibi vendidiffe & ita vendidi infra
terminum fancti illius in loco nuncupante
illo , campum vel vineam juris mei , haben-
tem aripennos tantos . Eft quidem de uno
Tom. III.
fona qui contra hanc venditionem aliquam
calumniam vel repetitionem generare præfum-
pferit , contra cui litem intulerit folidos quin-
decim componat , & hæc venditio firma per-
maneat .
Venditio de fervo ( 1 ) .
IX. Magnifico fratri illo , ego ille . Con-
ftat me tibi vendidiffe & ita vendidi fervum
juris mei nomine illum non furem non
fugitivum, fed fanum corpore , bonifque mo-
ribus conftructum . Unde accepi a te pre-
tium , in quod mihi bene complacuit , va
lentem folidos tantos . Ita ut ab hodierna
die quicquid de fupradicto fervo facere vo-
lueris , liberam habeas poteftatem . Et fi fue-
rit , aut ego ipfe , aut ullus de heredibus meis ,
vel quislibet perfona qui contra hanc vendi-
tionem aliquam calumniam vel repetitionem
generare præfumpferit , contra cui litem in-
tulerit folidos fexaginta componat , & hæc
venditio firma permaneat .
Venditio de femetipfo ( 2 ) , qualiter bomo
liber venundetur .
X. Domino femper meo illo , ego ille .
Placuit mihi ut ftatum ingenuitatis meæ in
veftrum deberem obnoxiare fervitium . quod
ita & feci . Unde accepi a te pretium , in quod
mihi bene complacuit , folidos tantos , ita ut
ab hodierna die quicquid de me fervo tuo ,
ficut & de reliqua mancipia tua , facere vo-
lueris , a die præfente liberam & firmiffimam
in omnibus habeas poteftatem . Et quod fie-
ri non credo , fi fuerit ulla quislibet perfo-
na qui contra hanc venditionem , quam ego
Oo 3 mea

( 1 ) Venditio de fervo . ) Marculf. lib. 2. negotiatores populum ſpoliaverunt , ita ut vix vei
cap. 22. modium annona aut femimodium vini uno triente
(a) Venditio de femetipfo . ) Quod hic dici venundarent . Subdebant ſe pauperes fervitio , ut
tur de libero homine qui feipfum vendit , non quantulumcunque de alimento porrigerent . Jere-
omnino convenit cum jure Romano , de eo qui mias thren. cap. 5. Egypto dedimus manum , భా
ad pretium participandum venundari paffus eft, Affyriis ut faturaremur pane . Leg. Bajuvar. cap.
ideoque ad libertatem proclamare non poteft , 6. tit. s . Quamvis pauper fit , tamen libertatem
nec manumiffus priftinam ingenuitatem reci- fuam non perdat nec hereditatem Juam ; nifi fi
pit . 1. s. 1. Et fervorum . 21. de ftatu hominum . Spontanea voluntate alicui tradere voluerit , boc
7. de liberali caufa . quod etiam in defuetu- poteftatem habeat faciendi . Quinimo & feipfum
dinem abiiffe Græci notant lib. 29. Bafilic. Non pignoris loco dare mos erat . Leg Bajuvar. cap.
enim feipfum vendebat , fed ob participatio- 2. tit. 1. 5. Si vero non habet , ipfe fe in fervi-
nem pretii ab alio venire patiebatur , ignoran- tio deprimat , & per fingulos menfes vel annos
te emptore . Nam fi ille fciens liberum eme- quantum lucrare quiverit , perfolvat cui deliquit
rit , ad libertatem venditus proclamare poteft , donec univerfum debitum reftituat . Capitul. lib.
1. Liberis . 7. 9. Si quis fciens . de liberali cau- 3. c. 29. Liber qui fe loco vuadii in alterius po-
fa . Hic vero liber hono pretio accepto em- teftate commiferit . Jornandes de rebus Ge-
ptori fcienti prudentique feipfum addicit . Quo ticis cap. 26. Satins deliberant ingenuitatem pe-
pertinet infignis locus B. Auguftini in Sermon. rire quam vitam . Quamquam ibi agitur de pa
Hic mos folet inter ementem vendentemque fer- tribus qui filios fuos diftraxerunt . Tacitus etiam
wari, ut is qui fe alieno cupit dominio mancipa refert Germanos alex ita deditos fuiffe ut ex-
re , aliquid pretii pro jactura propria libertatis tremo ac noviffimo jactu de libertate & de cor-
addictione propria fervitutis a fuo confequatur pore contendant . Vidus , inquit , voluntariam
emptore. Gregor. Turonenfis lib. 7. c. 45. de fervitutem adit : quamvis junior , quamvis rebu-
fame quæ per Gallias graffabatur : Graviter tunc fior , alligari fe ac venire patitur .
 E
438 FORMUL
mea fpontanea voluntate fieri & adfirmare
rogavi , qui contra eam aliquid agere vel ca-
lumniam generare conaverit , illud quod re-
petit non vindicet , & infuper contra cui li-
tem intulerit aut libram unam , argenti pon-
do quinque coactus exfolvat , & hæc vendi-
(1 ) Epiftola colle&ionis . ) Formula eft qua
matricularii Ecclefie alicujus teftantur fe pue-
rum expofitum collegiffe & certo pretio eum
vendidiffe fecundum legem Romanam . De ex-
pofitis infantibus varium fuit jus , nec olim fa-
tis certum . Id indicat Plinii ad Trajanum con-
fultatio , & ejufdem Trajani refcriptum de his
qui liberi nati , expofiti , & in fervitute educa-
ti funt , quos vocant Ts ; de quorum con-
ditione & alimentis confulenti Plinio , Traja
nus non putat adfertionem denegandam iis qui
ex ejufmodi caufa in libertatem vindicabuntur ,
nec ipfam libertatem redimendam pretio ali
mentorum , Tamen propter alimenta quafi vi-
ce pignoris retineri potuiffe oftendit M. Quin
tiliani declamatio 278. de expofito quem pa-
ter recepit Vis , inquit , fcire quam pater non
fueris ? Recipere illum nifi folutis alimentis non
potuifti, & tibi ut pater effe incipias emendus ,
Quo etiam pertinet Diocletiani conftitutio in
1. Pater 16. Cod. de nuptiis . Conftantinus ve-
ro ftatuit ut qui projectum de domo volunta
te patris vel domini collegerit , ac fuis alimen-
tis ad robur provexerit , eundem retineat fub
eo ftatu quo voluerit , id eft , five ut filium ,
five ut fervum , nec poffe patrem vel dominum
repetere . I. 1 , Cod. Th , de expofitis . Multo
magis fi dominus vel patronus expofuerit , o-
mnis repetitio denegatur adverfus eum qui mi-
fericordia ductus collegit 1. 2. eod. in qua ad-
jicitur : Si modo teftes epifcopalis fubfcriptio fue-
rit fubfecuta , de qua nulla penitus ad fecuritas
tem poffit effe cunétatio , Extant etiam ea de re
varia fynodorum decreta . Synodi Arelatenfis
II. c. 32. Si expofitus ante Ecclefiam cujufcunque
fuerit miferatione collectus , conteftationis ponat
epiftolam . Et fi is qui collectus eft , intra decem
dies quæfitus agnitufque non fuerit , fecurus ha-
beat qui collegit . Sane qui poft prædictum tem-
pus calumniator extiterit , ut homicida ecclefiafti-
ca difrictione damnabitur , ficut patrum fanxit
auctoritas . Synodi Vafenfis , quæ Theodofio
Jun. & Diofcoro Coff. habita eft , c. 9. De ex-
pofitis , quia collata ab omnibus querela proceffit
cos non mifericordiæ jamfed canibus exponi , quos
colligere calumniarum metu quamvis infelix a
præceptis mifericordia mens humana detrectet , id
obfervandum eft, ut fecundum ftatuta fideliffimo
rum Auguftorum piiffimorumque Principum quif-
quis expofitum colliget , Ecclefiam conteftetur , poft
conteftationem colligat . Nihilominus de altari do-
minico die minister annuntiet ab ecclefiaftico ex-
pofitum effe collectum ; ut intra dies decem ab
expofitionis die expofitum recipiat , fi quis fe pro-
baverit agnoviffe , collectori pro ipforum decem
dierum mifericordia prout valuerit ad præfens
retribuat , aut in perpetuum cum Dei gratia , fi
voluerit , poffideat . Si quis expofitorum hoc ordi-
ne collectorum repetitor vel calumniator extiterit ,
ut homicidia habendus eft . Benedictus Levita
Capitul. lib. 6. cap. 144. Atque etiam Mati-
fcenfis fynodus apud Burchardum jubet ut a
Presbyteris illud annuntietur , non interficien-
dos liberos , fed potius alienæ mifericordiæ ex-
ponendos ; idque ne puellæ quæ clanculo cor-
rupte concepiffent , liberos interficerent . Ita-
que hæc formula ad executionem ejufmodi le
gum & canonum pertinet . Contra tamen Ju
inianus definivit expofitos effe liberos & in-
genuos , licet fervi nati fint , nec vindicari
VETERES.
tio firma permaneat ,
Epiftola collectionis ( 1 ) ,
XI, Nos quoque in Dei nomine matri-
cularii ( 2 ) fancti illius , dum matutinis ho-
ris ad oftia ipfius Ecclefiæ ( 3 ) obſervanda
con-
poffe ab eo qui expofuit , nec eo qui emit vel
fuftulit , ne ex pietatis officio lucrum faciat ,
1. 3. Cod. de infant. expofitis .
( * ) Matricularii , ) Matriculam pro indice ,
albo , feu notitia accipi notum eft . Præter in-
numeras Impp. conftitutiones quæ eo vocabulo
utuntur , Vegetius de re militari lib. 2. c. 5 .
punctis milites infcripti matriculis inferti ju
rare folent . Eodem fenfu matriculæ Ecclefiarum
in teftamento B. Remigii dicuntur catalogi pau-
perum qui ab unaquaque Ecclefia ftipendia re
cipere foliti erant : Pauperibus duodecim in ma-
tricula pofitis , ante fores Ecclefie expectantibus
ftipem , duo folidi unde fe reficiant inferantur ,
In teftamento Sonnatii Rhemenfis Epifcopi apud
Flodoardum lib. 2. c. s. Ad matriculam Rhe-
menfis Ecclefiæ nonnulla contulit denaria . Cete-
ris quoque matriculis vel congregationibus di-
verfa delegavit munera . Quem morem apertif-
fime defcribit Hincmarus epift. 7. cap.30 . Epifco-
pi de matriculariis per fingulas Ecclefias juxta fa-
cultatem poffibilitatem loci curam adhibeant ne
Presbyteri pro locis matricule xenia accipiant , ne
fuos parentes fanos & robuftos in eadem matricu
la collocent , nec opera ab ipfis matriculariis exi-
gant , non de matriculariis bubulcos & porcarios
faciant , fed pauperes ac debiles de eadem vil
la de qua decimam accipiunt matricularios fa-
ciant , quod loci matricularii dicuntur qui in
matricula infcripti funt , ut etiam apud Gre
gorium Tur. lib. 7. cap. 29. Nonnulli matricu-
lariorum reliquorum pauperum pro fcelere com-
miffo tecum cellule conantur evertere . Idem de
miracul. lib. 2. cap. 37. Sed in hoc capite &
alibi paffim , qui in fingulis Ecclefiis matricu-
la pauperum curam agebant , & eorum ftipen
dia difpenfabant , matricularii appellantur . Ho-
die marguilliers , rerum Ecclefiæ adminiftrato-
res . Matricularios porro cuftodes Ecclefiarum
Wandalbertus Diaconus interpretatur . Vidit
hanc formulam Cujacius , ejufque partem ex-
fcribit ad Sentent. Pauli librum quintum .
(3 ) Ad oftia Ecclefia . Ibi enim expone
bantur . Synodi Matifcenfis cap. 6. apud Bur-
chardum Decretum eft ut unufquifque -Presby
ter in fua plebe publicè annuntiet, ut fi aliquafe-
mina clanculo corrupta conceperit & pepererit ,
nequaquam diabolo cobortante filium aut filiam
fuam interficiat , fed quocunque prævalet ingenio
ante januas Ecclefia partum deportari ibique po
ni faciat ; ut coramfacerdote in craftinum delatus ,
ab aliquo fideli fufcipiatur & nutriatur . Sic &
apud Treviros obfervari teftatur Wandelber
tus Diaconus in vita B. Goaris ; cujus verba ,
quod omnino huic formula conveniant , fubji-
cere non piguit, quæ qua eadem notata funt in
eruditiffimo Capitularium gloffario . Moris tunc
Trevirorum erat ut cum cafu quælibet femina
infantem peperiffet cujus nollet fciri parentem ,
aut certe quem pra inopia rei familiaris nequa-
quam nutrire fufficeret , ortum parvulum in qua-
dam marmorea concha , quæ ad hoc ipfum fatuta
erat , exponeret , ut in ea cum expofitus infans
reperiretur , exifteret aliquis qui eum provocatus
miferatione fufciperet enutriret . Si quando igi-
tur id contigiffet , cuftodes vel matricularii Ec-
clefia puerum accipientes , quærebant in populo fi
quis forte eum fufcipere nutriendum pro Juo
deinceps babere vellet . Ubi vero ad eam rem of
ferret fefe aliquis , infans qui effet expofitus Epi-
Scopo
 FORMULE
conveniffemus , ibique infantulum fanguino-
lentum ( 1 ) , periculo mortis imminente ,
pannis involutum invenimus , & ipfum per
triduum ( 2 ) feu amplius apud plures homi-
nes inquifivimus quis fuum effe diceret , &
non invenimus ; cui nomen ipfum impofui-
mus . Sed poftea pietate interveniente , &
Domini mifericordia opitulante , ipfum in-
fantulum homini aliquo nomine illo ad nu-
triendum dedimus ; ut fi Deo præfule con-
valuerit , ipfum in fuis fervitiis ac folatiis
juxta legis ordinem ( 3 ) retineat , Pro quo
pretium accepimus , in quod nobis bene com-
placuit, valentem fol, tantos . Et ut præfens
epiftola firmior fit , manibus propriis eam
fubter firmavimus , & bonis hominibus robo-
randam decrevimus , fecundum fententiam il-
lam quæ data eft ex corpore Theodofiani
( 4 ) libri quinti , dicens : Si quis infantem
( 5 ) a fanguine emerit , fi nutritum domi-
nus vel pater eum recipere voluerit , aut e-
jufdem meriti mancipium , aut pretium nu-
tritor quantum valuerit confequatur . Et ut
præfens epiftola firmior fit , manu noftra pro-
pria eam fubter firmavimus , & bonis ho-
minibus roborandam decrevimus , Actum .
Ingenuitas ( 6).
XII, Qui debitum fibi nexum relaxat fer-
vitium , præmium in futuro apud Dominum
fibi retribuere confidat . Igitur ego in Dei
nomine ille pro remedio animæ meæ vel æ-
terna retributione fervum juris mei nomine
illum ingenuum effe præcipio , & in facro-
fancta Ecclefia beatiffimi fancti illius , fub
præfentia facerdotum ibidem confiftentium ,
ante cornu altaris ab omni vinculo fervitu-
tis eum abfolvo , ita ut deinceps , tanquam
fcopo deferebatur , & ejus privilegio au&oritas
nutriendi habendique parvuli ei qui a matricu-
lariis fufceperat firmabatur .
( 1 ) Sanguinolentum ) Recens natum , ruben
tem a matre , I. 1. Cod. Th . de expofitis . 1.
2. Cod, de patribus qui filios diftrax. De ma-
tre cadentem . Statius lib. 1. verf. 60.
Si bene quid merui , fi me de matre cadentem
Fovifti gremio, & traje&um vulnere plantas
Firmafti.
Claudianus in Rufinum lib. 1.
--•quam prima meo de matre cadentem
Sufcepi gremio ,
Afchylus in xp · ÉTOI Mórar MITCódor noræði,
E. Schol, Teruo xmo mis μrîpo's ofónse .
( ≈ ) Per triduum . ) Triduum hic exempli cau
fa apponitur . Nam decem dies præfiniuntur
fynodo Arelatenfi II. c. 32. & fynodo Vaſenfi
C. 9.
(3 ) Legis ordinem , ) L. 1. Cod. Th. de ex-
pofitis .
(4 ) Ex corpore Theodofiani . ) L. 1. Cod. Th.
de his qui fanguinolentos emptos vel nutriend.
accep. quæ licet de expofitis non loquatur ,
tamen par eft ratio & idem jus . Itaque hic
profertur , ut appareat venditionem a matri-
culariis factam ratam manere , & ex ea em-
ptori jus effe infantem in fuo fervitio reti
nere .
( 5 ) Si quis infantem , ) Non ex verbis legis ,
fed ex interpretatione Aniani hæc fententia
VETERES . 439
fi ab ingenuis parentibus fuiffet natus vel
procreatus , eat , pergat partem ( 7 ) quam
maluerit , & ficut alii cives Romani vitam
ducat ingenuam , Et fi aliqua procreatio fi-
liorum vel filiarum ex ipfo orta fuerit , fi-
militer vivat ingenua ; & nulli heredum
meorum nec cuicunque aliæ perfonæ quic-
quam debeat fervitutis nec libertinitatis ob
fequium , nifi foli Deo cui omnia fubjecta.
funt , vel pro cujus amore ipfum devotus ob-
tuli . Peculiare quod habet , aut in ante la-
borare potuerit , ceffum in perpetuum ha-
beat , Patrocinium & defenfionem cuicunque
fe elegerit , in omnibus illius perfruatur ar
bitrio . Si quis vero , quod futurum effe non
credo , fi fuerit aliquis ex heredibus meis ,
vel quislibet perfona qui contra hanc inge-
nuitatem venire aut eam refragare præfum-
pferit , illud quod repetit non vindicet , &
infuper contra cui litem intulerit folidos fe-
xaginta componat , & præfens ingenuitas meis
vel bonorum hominum manibus roborata ,
cum ftipulatione fubnixa , omni tempore ma-
neat inconvulſa ,
Cautio .
XIII. Magnifico fratri illo , ego ille . Ad
meam petitionem veftra decrevit voluntas ut
mihi beneficium de rebus veftris illis inter
annos tantos facere deberetis . quod ita &
feciftis . Et ego pro hujus merito beneficii
oppignoro tibi locellum rem proprietatis meæ
nuncupantem illum , fitum in pago illo , cum
omni fua integritate vel foliditate . Ea vero
ratione ut quomodo jam dicti anni adimple-
ti fuerint , & tu fructus ipfius terræ per quin-
que annos tantos exinde collegeris , ego fu-
pradictum debitum tuum tibi defolvam , &
rebus
defumpta eft ,
(6 ) Ingenuitas . ) Manumiffionis eft formula
quæ in Ecclefia celebratur . qua de re plura ad
incerti auctoris formulas cap. 7. & cap. 56. Ex-
emplum porro hujufce manumiflionis huic for-
mulæ plane genuinum ex incerto quodam Con-
cilio Toletano exhibet Burchardus lib. 2. c. 30.
( 7 ) Eat, pergat partem . ) Claufula in manu-
miffionibus frequentiffima , & certe apud ve-
teres fola fere libertatis dandæ formula . Aper-
te id Plautus variis locis declarat , ut in Me-
næchmis Act. 5. fc. 7. Mea quidem bercle cau-
Ja liber efto , atque abito quo voles , Cui fervus :
Salve mi patrone . Unde & in appella-
tam Grammatici teftantur , quafi ea præcipue
nota libertatis fit quo buerit proficifci , Nibil
enim ( inquit Venulejus 1. 2. de libero homi-
ne exhib. multum a fpecie fervientium diffe-
runt quibus facultas non datur a loco recedendi .
Ideoque Papinianus ejufmodi conditione , ut
in illa civitate domicilium habeat quis , jus li-
bertatis aliquatenus infringi exiftimabat . 1. 61 .
S. Titio centum , de conditionibus & demon-
ftrat. Burchardus lib, 2. cap . 26. Eandem per-
gat partem quamcunque volens canonice elegerit .
Supra in formulis incerti auctoris cap. 56. Ea
tamen conditione ut eat ubique , quam voluerit
partem pergat , tanquam fi ab ingenuis parenti-
bus fuiffet natus vel procreatus . Leg. Ribuar.
tit. 63. Si quis fervum fuum libertum fecerit &
civem Romanum portafque apertas confcripferit .
 ULE
440 FORM
rebus meis una cum cautione mea de mani-
bus tuis recipiam . Et fi neglegens aut tar
dus exinde apparuero , fuprafcriptum debi-
tum tuum in duplum partibus tuis fum red-
diturus .
Donatio in fponfa falta ,
XIV. Lex & confuetudo expofcit ut quic-
quid inter fponfum & fponfan de futuris
nuptiis fuerit definitum vel largitum , aut
ex confenfu parentum , aut ipfi , fi fui juris
funt , fcripturarum folemnitate firmetur . Id-
circo ego in Dei nomine ille , dum multo-
rum habetur percognitum quod ego te illa
una cum confenfu parentum vel amicorum
noftrorum tua fpontanea voluntate fponfavi ,
mihi placuit ut aliquid de rebus meis per
hunc titulum libelli dotis ante dies nuptia-
rum tibi confirmare deberem . quod ita &
feci . Ergo dono tibi donatumque effe volo
locellum rem proprietatis meæ nuncupantem
illum , fitum in pago illo , cum terris , ædi-
ficiis , accolabus , mancipiis , libertis , vi-
neis , filvis , pratis , pafcuis , aquis , aqua-
rumve decurfibus , mobilibus & immobili-
bus , cum omni fuprapofito fuifque adjacen-
tiis , tam de alo le quam & de comparato ,
feu de qualibet adtractu , totum & ad in-
tegrum , ficut a me præfenti tempore vide-
tur effe poffeffum , & in fabricaturas aurum
tantum , argentum tantum , veftimenta . Hæc
omnia fuperius jam dicta per hunc titulum
libelli dotis diebus nuptiarum tibi fum im-
pleturus yel traditurus , ita ut dum advixe-
ris fecundum legis ordinem teneas atque pof-
fideas , noftrifque qui ex nobis procreati fue-
rint filiis vel filiabus derelinquas . Si quis
fi ego ipfe aut ulla quislibet perfona
1
fuerit qui contra hanc donationem aliquid
agere vel calumniam generare præfumpferit ,
illud quod repetit non vindicet , & infuper
contra cui litem intulerit folidos centum
componat , & hæc donatio meis vel bono-
rum hominum manibus roborata , cum fti
pulatione fubnixa , firma permaneat .
Traditio ad fponfam ,
XV. Dum multorum habetur percognitum
qualiter ego ille puellam aliquam nomine il-
lam una cum confenfu parentum vel amico-
rum noftrorum legibus fponfavi , & aliquid
de rebus meis ei donare ante dies nuptia-
rum difpofui , ideo placuit mihi ut de ipfis
rebus miffo ipfius puellæ nomine illo tradi-
( 1 ) Charta in puellam . ) Marculfus lib. 2.
C. 16.
(2 Viventibus patribus , ) Paulus Sentent.
lib. 2. tit. 19. Eorum qui in poteftate patris
funt , fine voluntate ejus matrimonia jure non
contrabuntur , fed contracta non folvuntur . con-
templatio enim publice utilitatis privatorum com-
modis præfertur . Cui fententia interpretationem
Anianus feu quis alius adjecit , ex qua hujus
formulæ verba defumpta videntur . Videndus
RES
VETE ,
tionem vel introductionem locorum fecun-
dum legem Romanam facere deberem . quod
ita & feci . Ergo trado ei & tradidiffe me
conftat locellum rem proprietatis meæ nun-
cupantem illum , fitum in pago illo , cum
terris , ædificiis , accolabus , mancipiis , vel
cetera quæ fequuntur , aurum , argentum ,
veftimenta . Hæc omnia fuperius jam dicta
te ille ad vicem fponfæ meæ tibi trado , ita
ut tempore nuptiarum in jam dictæ fponfa
meæ eveniant poteftatem , ita ut fecundum
legis ordinem teneat atque poffideat . Et fi
contra hanc traditionem aliquid refragave,
ro , partibus ipfius puellæ folidos tantos com-
ponam , & hæc traditio firma permaneat .
Charta in puellam ( 1 ) facta ab eo qui illam
invitam traxerit ,
XVI. Viventibus patribus ( 2 ) interfilios
familias fine voluntate eorum matrimonia
non legitime copulantur , fed conjuncta non
folvuntur , Idcirco ego in Dei nomine ille ,
dulciffima conjux mea illa , dum & te fine
voluntate parentum tuorum rapto fcelere in
meo fociavi conjugio , unde vitæ periculum
incurrere debui , fed intervenientibus facer
dotibus vel bonis hominibus vitam obtinui .
Ideo placuit mihi ut per hanc epiftolam
compofitionalem , aut fi convenit ceffionem ,
aliquid de rebus meis tibi confirmare debe-
rem, quod ita & feci , hoc eft , locellum
nuncupantem illum , fitum in pago illo
cum terris , ædificiis , accolabus , mancipiis ,
libertis , vineis , filvis , pratis , pafcuis , aquis ,
aquarumve decurfibus , mobilibus & immobi
libus , cum omni fuprapofito fuifque adjacen
tiis , vel cum omni integritate , quicquid
inibi præfenti tempore mea videtur effe pof-
feffio , de jure meo in tua trado poteftate vel
dominatione , ita ut quicquid exinde a die
præfente facere volueris , liberam ac firmiffi
mam in omnibus habeas poteftatem . Et fi
fuerit , aut ego ipfe , aut ulla quislibet per-
fona qui contra hanc epiftolam refragationem
aliquam aut calumniam generare præfumpfe-
rit , illud quod repetit non vindicet , & in
fuper partibus tuis vel contra cui litem intu-
lerit folidos tantos componat , & hæc epifto-
la firma permaneat .
Donatio inter virum ( 3 ) & uxorem , tamen
geftis fit alligata .
XVII. Quicquid enim inter conjugatos de
propria facultate ob amorem dilectionis in-
vi-
Cujacius Obfervat. lib. 3. cap. 5 .
antin s in
(3 ) Donatio inter virum . ) Conftantinu
1. 1. Cod. Th. de fponfalibus : Pater nofter nul-
lam voluit liberalitatem valere fi acis inferta
non effet . Nos etiam inter fponfos quoque acfpon
fas omnefque perfonas eam folam donationem ex
promulgata legis tempore valere fancimus quam
teftificatio actorum fequuta eft . De geftis dictum
eft ad Marculfum lib. 2. c. 37.
 FORMULE
vicem condonare placuerit , fcripturarum ne
ceffe eft titulis ( 1 ) alligari , ne in pofterum
ab heredibus eorum poffit convelli : quia fe-
cundum legem ( 2 ), fi manente conjugio
vir uxori vel uxor marito aliquid donave-
rit , fi is cui donatum eft prior mortuus fue
rit , apud donatorem ( 3 ) ea quæ donata fue-
rant remanebunt . Igitur ego in Dei nomine
ille , dulciffima conjux mea illa , fi prius mor-
tuus fuero quam tu , donc tibi per hanc epi-
ftolam donationis donatumque in perpetuum
effe volo tres partes de omni re facultatis
meæ , quantumcunque in pago illo in villas
nuncupantes illas habere vifus fum , hoc eft ,
ram terris , ædificiis , accolabus , mancipiis ,
libertis , vineis , filvis , pratis , pafcuis , a-
quis , aquarumve decurfibus , mobilibus & im-
mobilibus , aurum tantum , argentum tan-
rum , æramentum in folidos tantos . Hæc
omnia cum omnibus appendiciis fuifque adja-
centiis vel cum omni fuprapofito tibi dono
atque transfundo , quartam vero legitimis he-
redibus ( 4 ) meis refervo ; quia malo hoc ha-
bere te quam me , plus te quam ceteris he
redibus meis . Similiter ego in Dei nomine
illa dulciffimo jugali meo illo , fi prior mor-
tua fuero quam tu , dono tibi per hanc epi,
ftolam donationis . Sequitur fupradictum tex-
tum. Si quis vero , quod fieri non credi-
mus , fi fuerit ullus de heredibus noftris , vel
quislibet perfona qui contra has epiftolas uno
tenore confcriptas , quas inter nos fieri roga-
vimus , aliquid agere vel refragare conave-
rit , illud quod repetit non vindicet , & in-
fuper contra cui litem intulerit folidos tan-
tos coactus exfolvat , & hæ epiftolæ contu-
litionis , cum ftipulatione Aquiliana ( 5 ) ,
noftris vel bonorum hominum manibus ro-
boratæ , firmæ permaneant ,
Item alio modo .
XVIII. Igitur ego in Dei nomine ille ,
dulciffima conjux mea illa , dono tibi per
( x ) Stripturarum titulis . ) Anianus ad 1. 1 .
Cod. Th. de donat. In confcribendis donationi-
bus bic ordo fervandus eft ut donatio nomen prius
contineat donatoris vel illius cui donatur . Dein-
de res que donantur , five in agris , five in man-
cipiis , fve in quibuslibet rebus atque corporibus ,
nominatim in donatione confcribenda funt , non oc-
culte , fed publice , non privatim velfecrete , fed
aut in tabulis , aut in chartis , aut ubicunque le
gatur facta donatio &c.
(2 ) Quia fecundum legem , ) Hæc fuperioris
bus non cohærent , nifi dicas quia pro deinde
pofitum effe .
(3 ) Apud donatorem . ) Verba funt Aniani ,
feu cujufcunque alterius ad Pauli Sentent , lib.
2. tit. 23. Sententia Pauli hæc eft : Si inter vi-
rum & uxorem donatio facta fuerit , priore des
functo cui donatum eft , ad eum res redit qui do
naverat . I. Si inter. 9. de rebus dubiis . Quod
Severi oratione conftitutum eft . 1. Cum bic fa-
tus . 31. §. Si ambo , de donation. int. vir, &
uxor.
(4) Quartam legitimis heredibus , ) Anianus
ad I. 1. Cod. Th. de donationibus : Quæ tamen
omnes donationes fuperius comprehenfæ , fi modum
Excefferint lege confcriptum , unde poffint certa
VETERES. 441
hanc epiftolam contulitionis donatumque effe
volo locellum rem proprietatis meæ nuncu
pante illo , fitum in pago illo , cum terris
ædificiis , accolabus , mancipiis , libertis , vi-
neis , filvis , pratis , pafcuis , aquis , aqua-
rumve decurfibus , mobilibus & immobili-
bus , cum omnibus appendiciis fuis , vel omni
fuprapofito , quicquid inibi præfenti tempore
mea videtur effe poffeffio . Ea vero ratione
ut fi tu mihi fupreftis fueris , ufufructuario
ordine hæc omnia abfque repetitione heredum
meorum hoc tenere & poffidere debeas . Et
poft tuum quoque difceffum , cum omni re
emeliorata vel fuprapofito , ad legitimos fi
lios noftros , qui ex nobis procreati fuerint ,
revertantur . Similiter ego in Dei nomine il-
la dulciffimo jugali meo illo , Sequitur fupra-
dictum textum . Et illud inter nos infeiere
placuit , ut fi fuerit ullus de heredibus noftris
vel quislibet perfona qui contra has duas
contulitiones uno tenore confcriptas aliquid
agere vel refragare præfumpferit , illud quod
repetit non vindicet , & infuper contra cui
litem intulerit folidos tantos componat , &
ha contulitiones noftris vel bonorum homi-
num manibus roboratæ , cum ftipulatione
fubnixa , firmæ permaneant ,
Libellum repudii ( 6 ) .
XIX . Certis rebus ( 7 ) & probatis caufis
inter maritum & uxorem repudiandi locus
patet . Idcirco dum inter illum & conjugem
fuam illam non caritas fecundum Deum fed
difcordia regnat , & illorum nulla eft volun-
tas pariter converfandi , placuit utrifque vo
luntatibus ut fe a confortio conjugali fepa
rare deberent . quod ita & fecerunt . Pro-
pterea has epiftolas uno tenore confcriptas
inter fe fieri & adfirmare decreverunt , ut
quicquid unufquifque ex ipfis de femetipfo
facere voluerit , abfque repetitione focii fui
liberam habeat poteftatem , & nullam requi-
fitionem neque ipfi in caput neque ulla quis-
libet
perfone de immodica donatione proponere , boc eft ,
fi quartam fibi facultatis fue donator non refer
vaverit , non valebunt . In donationibus etiam
inter virum & uxorem Falcidia locum habet . 1,
Cum hic ftatus . 32. S. Oratio . de donation. int.
vir. & uxor. 1. In donationibus . 12, Cod. ad le-
gem Falcidiam .
(5) Stipulatione Aquiliana . ) Aquilianæ fti-
pula ionis nomen proprie huic rei convenit .
Per em nmque omnes præcedentes obliga-
tiones novantur , & in ftipulatum deducuntur ,
ut per acceptilationem tolli poflint . Sed quia
hujufmodi ftipulationis vis erat maxima ad
firmandum quod agebatur , inde factum arbi-
tror ut & in aliis actibus mentio fieret Aqui-
lianæ ftipulationis .
( 6 ) Libellum repudii . ) Matculf. lib. s. cap. 30.
(7 ) Certis rebus . ) Ex Aniano ad l. 1. Cod.
Th. de repudiis . in qua Conftantinus tres ran
tum divortii caufas probat , fi homicidam ,
vel medicamentarium , vel fepulcrorum diflo
lutorem maritum fum effe femina probaverit .
`
Quod fi præter hæc tria crimina repudium mi-
ferit , ufque ad acuculam capitis in do no mas
riti deponere eam oportet ; & præterea depor.
tatur .
 442 FORMULE VETERES.

libet perfona exinde habere non pertimefcat ,
Quod qui contra parem fuum vel contra alium
quemcunque hominem ullam repetitionem
exinde facere conaverit , partibus illius contra
cui litem intulerit folidos tantos componat ,
& fua repetitio nullum obtineat effectum ;
fed unufquifque ex ipfis per hunc libellum re-
pudii eorum manibus roboratum omnique tem-
pore quieti valeant refidere ,
Mandatum qualiter maritus negotium uxo-
ris profequatur .
XX. Dum & humana prodit utilitas , &
lex Romana expofcit ( 1 ) , ut quicunque uxo,
ris fuæ negotium fuerit profecutus , quamvis
maritus fit , nihil aliud agat nifi quod ei a-
gendum per mandatum illa commiferit , igi-
tur ego in Dei nomine illa , filia illius , te
dulciffime jugalis meus ille , dum me fimpli-
citas dominatur quod minime res vel caufas
meas valeo exercere , te in omnibus rebus
vel caufis meis inftituo dominum procura-
toremve & actorem , ita ut quicquid exin-
de egeris gefferifve , ratum vel definitum a
me in omnibus effe cognofcas : quia malo
hoc habere te quam me , plus te quam ce-
teris heredibus meis . Et adhuc mihi infere-
re placuit , ut hoc mandatum ad civitatem
illam cum curia publica , ut mos eft , geftis
municipalibus facias alligari . Et ut noftra
voluntas ævis temporibus firmius perduret ,
manu propria fubter firmavi , & bonorum
virorum roborandum decrevi ,
Charfa qualiter pater filium vel nepotem de
rebus fuis meliorare poteft .
XXI. Quicquid pater ( 2 ) unumquemque
ex filiis vel nepotibus meliore habere volue
rit , hoc fibi fecundum legis ordinem fine
confortis repetitione defendat , nec præfumat
aliquis contra voluntatem patris agere . Igi-
ter ego in Dei nomine ille , dulciffimo filio
vel nepoti meo illo , cedo tibi ceffumque in
perpetuum effe volo , & de meo jure in tua
trado dominatione , abfque confortio fratrum
tuorum vel filiis meis , in loco nuncupante
illo , cum terris , domibus , accolabus , man-
cipiis , libertinis , vineis , filvis , campis , pra
ris , pafcuis , aquis , aquarumve decurfibus
mobilibus & immobilibus , cum omni fupra.
pofito fuifque adjacentiis , vel quicquid inibi
præfenti tempore mea videtur effe poffeffio ,
totum & ad integrum , a die præfente tibi
volo effe conceffum atque indultum ; ita ut
quicquid exinde facere volueris , liberam &
firmiffimam in omnibus habeas poteftatem ,
Si quis vero , quod nec fieri non credimus .
Epiflola qualiter nepotes ( 3 ) in loco filio-
rum inftituuntur ab avo .
XXII. Quicquid filiis vel neporibus de f2.
cultate patris cognofcitur ordinaffe , volun
tatem ejus in omnibus lex Romana ( 4 )
conftringit adimplere . Ideoque ego in Dei
nomine ille dulciffimis nepotibus meis illis ,
Dum peccatis meis facientibus filia mea ge-
netrix veftra illa tempus naturæ fuæ com-
plevit , & ego penfans confanguinitatis cau
fa , dum & per legem cum filiis meis avun
culis veftris in alode meo ad integrum mi-
nime fuccedere poteratis , ideo per hanc epi
ftolam firmitatis volo ut in omni alode meo
poft meum difceffum , fi mihi fupreftites fue-
titis , quicquid moriens dereliquero , ficut fu-
pradicta genetrix veftra , fi mihi fupreftis,
fuiffet , ita & vos cum avunculis veftris fuc-
cedere faciatis . Ea vero ratione ut quicquid.
tempore nuptiarum ei tradidi vel dedi , hoc
in parte veftra recipiatis . Et fi amplius in-
fuper de rebus noftris obvenerit , tunc cum
filiis meis matris veftræ portionem recipia
tis ; ita ut quicquid exinde facere volueritis
liberam habeatis poteftatem . Si quis vera
fuerit . & reliqua .
Epiftola qualiter extraneo bomine quis in
locum filii adoptetur .
XXIII . Ego enim in Dei nomine ille .
Dum peccatis meis facientibus orbatus fum
a filiis , mihi placuit ut illum una cum con
fenfu patris fui in civitate illa cum curia pu-
blica ( 5 ) de poteftate patris naturalis difce-
dentem & in meam poteftatem venientem
in loco filiorum adoptaffem . quod ita &

(1 ) Lex Romana expofcit . ) Verba Aniani ad cem donationem , fed potius fupremi judicit
1. 4. Cod. Th. de cognitoribus & procurator. divifionem , cum pater inter filios fine fcriptu-
Cui conveni & alia Conftantini conftitutio in 1 ra bona divifit , & onera æris alieni pro modo
1. Maritus . Cod. de procurator . poffeffionum diftribuit . 1. Si filia . 20. §. Si pa-
(2 ) Quicquid pater . ) Infra capite proximo : ter . familiæ ercifcundæ .
Quicquid filiis vel nepot bus de facultate patris (3 ) Qualiter nepotes . ) Vix eft ut Romana
cognofcitur ordinaffe , voluntatem ejus in omnibus fit obfervatio hoc cafu codicillis opus effe , cum
Lex Romana conftringit adimplere . Lex quæ hic nepotes quoque ex filia Jure Romano ad avi
indicatur , conftitutio eft Conftantini I. 1. C. fucceffionem admiffos conftet , licet cum ter-
Th. de familia ercifcunda : Hujufmodi confcri- tiæ partis deminutione ; nifi hoc ipfum agatur
ptiones inter Juos dentaxat beredes valere opor- ut fine tertiæ deminutione ejufmodi epiftola
tet . Paulo poft : Confiderari fpecialiter volunta- vice codicillorum ad hereditatem avi vocen-
tur . Qua de re nonnulla diximus ad Marculf.
tem placet , & obfecundari protinus cum res di-
viduntur, nec retineri amplius quam quod fin- lib. 2. c. 1o. Hujus formulæ partem exfcribit
gulorum perfonis detegatur adfcriptum ; ut & me- Cujacius , fub Marculfi titulo , ad Novel. 118.
mória defun&i non violetur parentis , & occafo- (4 ) Lex Romana . ) L, 1. C. Th. de fam.
nes litium dirimantur . Idipfum ftatuitur in 1 . ercifcunda .
ult. Cod . Familiæ ercifcundæ , quæ & ipfa Con- (5 ) Curia publica . ) Anianus ad 1. 2. Cod.
ftantini eft ad Baflum Prefectum prætorio . Sed Th. de legitimis hereditat. adoptivum , id eft ,
& olim Papinianus dixerat non videri fimpli- geftis ante curiam adfliatum .
 FORMULE
feci . Ea vero ratione ut quandiu advixero ,
fideliter mihi præftet folatium vel adjuto
rium , & omnes res meas diligenter exco-
lat ; & poft obitum quoque meum , ficut a
me genitus fuiffet , ita in omni hereditate
mea per hanc epiftolam adoptionis fit fuc-
ceffurus ; vel quicquid de fupradictis rebus
meis , quantumcunque moriens dereliquero ,
facere voluerit , jure proprietario , abfque re-
petitione heredum meorum, liberam & fir-
miffimam in omnibus habeat poteftatem . Et
illud mihi inferere placuit , ut fi fuerit ul
lus ex heredibus meis , vel quislibet perfona
qui contra hanc epiftolam adoptionis aliquid
contra te aut contra eum cui tu ipfas res
dereliqueris calumniator aut repetitor accef-
ferit , illud quod repetit non vindicet , &
infuper contra cui litem intulerit folidos tan-
tos componat , & hæc adoptio geftis alliga
ta firma permaneat .
Epiftola qualiter pupilli recipiantur ,
XXIV. Lex Romana conftringit ( 1 ) ur
qui tutores noluerint effe parvulorum , fi for-
te cefferit luctuofa hereditas , ex ipfa ha
beantur extranei . Propterea ego in Dei no-
mine ille judex provinciæ illius , dum &
omnibus habetur percognitum qualiter pa-
rentes iftius præfentis orphanuli nomine illo
ab hac luce difcefferunt , & teftamentarium
tutorem ei non dimiferunt , & minime fuas
procurare poteft neceffitates , ideo una cum
confenfu primatibus civitatis convenit nobis
ut iftius patrui fuo , una cum omnia bona
fua , facto ac confcripto rerum inventario ,
ei fub officio tutoris commendare debere-
mus , quod ita & fecimus . Ea vero ratione
ut per nullam occafionem fupradicti pupilli
hereditas , quicquid in pago illo in villas
nuncupantes illas videtur habere , non mi
nuatur; fed ipfas res vel mancipia atque
omani fua fubftantia diligenter excolat , &
ipfum pupillum exinde nutrire vel miniſtra-
re faciat . Et fi Deo propitio in perfectam
venerit ætatem , omnia ei fecundum legis
ordinem cum omni integritate fervata red-
dantur . Unde convenit nobis ut duas epi-
ftolas uno tenore confcriptas exinde confcri-
bere vel adfirmare deberemus . quod ita &
fecimus . Unam quidem jam dictus patruus
fuus fecum retineat , alteram vero aliquis
homo nomine ille de manu noftra vel jam
dicti pupilli fufcipiat , ut futuris tempori-
bus , Deo auxiliante , fub teftificatione bo-
( 1 ) Lex Romana conftringit . ) Ex Aniano in
1. 1. Cod. Th. Qui petant .
( 2 ) Pactum inter parentes . ) Marcul. lib. 2.
c. 14. Incertus auctor cap. 39.
( 3) Romana lege ordinante . ) 1. 8. Cod.
Th. de pactis & tranfactionibus . Si quis , in-
quiunt Arcadius & Honorius , major annis ad-
verfus pacta vel tranſactiones , nullo cogentis im-
perio, fed libero arbitrio , & voluntate confecta ,
putaverit effe veniendum , vel interpellando ju-
dicem, vel fupplicando Principibus , vel non im-
plendo promifla ca que invocato nomine Deiomni-
VETERES. 443
norum virorum , qui fubter tenentur inferti ,
per ipfam cum omni integritate omnia fua
exigere debeat ,
PaЯum inter parentes ( 2 ) .
XXV. Caritatis ftudio & dilectionis affe-
tu inter propinquos decet ut quicquid de
rebus corum inter fe diviferint , fcriptura-
rum ferie alligetur , Romanaque lege ordi-
nante ( 3 ) ut quicunque in ætate perfecta
pactionem vel definitionem per ſcripturam
fecerit , & hoc quod fecit implere neglexe-
rit , aut contra eam ire præfumpferit , infa-
mis vocetur , & ipfam caufam agere non
permittatur , atque poenam ftatutam cogatur
exfolvere . Igitur placuit atque convenit in-
ter illum & germanum fuum illum ut here-
ditatem paternam atque maternam inter fe
dividere vel exæquare deberent . quod ita &
fecerunt . Accepit itaque ille in portione fua
villas nuncupantes illas , fitas in pago illo ,
cum terris , ædificiis , accolabus , mancipiis
vel cetera quæ fequuntur . Similiter e con-
tra accepit ille in compenfatione portionis fuæ
villas nuncupantes illas , fitas in pago illo ,
cum terris , ædificiis , accolabus , mancipiis ,
vel cetera quæ fequuntur . Hæc quidem
mnia unanimiter confentientes , pars partem
tradidiffe vel confignaffe cognofcite , ita ut
quicquid poft hunc diem unufquifque de hoc
quod accepit facere voluerit , abfque noftris
repetitionibus liberam & firmiffimam in o
mnibus habeat poteftatem . Et fi aliquando
aliquis ex nobis aut heredibus noftris contra
has epiftolas aliquid agere vel refragare præ-
fumpferit , ejus repetitio nullum obtineat ef-
fectum , & infuper contra cui litem intule-
rit folidos tantos componat , & præfens pa-
tio vel definitio cum ftipulatione fubnixa
firma permaneat ,
Commutatio .
XXVI. Inter quos caritas inlibata per-
manferit , a parte parti beneficia opportuna
præftantur . Ideoque placuit atque convenit
inter inluftrem virum illum & illum ut lo-
ca aliqua inter fe commutare deberent . quod
ita & fecerunt . Dedit igitur vir inlufter il-
le partibus illius locellum nuncupantem il-
lum , fitum in pago illo , cum terris , domi-
bus , ædificiis , accolabus , mancipiis , liberti-
nis , vineis , filvis , pratis , pafcuis , aquis ,
aquarumve decurfibus , mobilibus & immo-
bilibus , cum omnibus appendiciis fuifque ad-
ja-
potentis eo auctore folidaverit , non folum inura-
tur infamia , verum etiam actione privatus , re-
fituta pæna , que pactis probatur inferta , earum
rerum proprietate careat emolumento quod
ex pacto vel tranfa&ione illa fuerit confecutus .
Verba autem quæ hic inferuntur , Aniani funt .
Eadem fere præfatio adhibetur in veteri inftru-
mento commutationis, quæ inter Robertum Co-
mitem & Actardum Nannetenfem Epifcopum
facta eft regnante Carolo Calvo Rege . Eft au
tem ejufmodi .
" Commutationes quas leges Romanæ tranfa
&io-
 444 FORMULE
jacentiis , vel omni fuprapofito , totum &
ad integrum , de jure meo , ficut præfenti
tempore a me videtur effe poffeffum , in tua
trado poteftate vel dominatione . Similiter
in compenfatione hujus meriti dedit jam di-
&tus ille partibus illius alium locellum nun-
cupantem illum , fitum in pago illo , vel
cetera quæ fequuntur , ita ut ab hac die
unufquifque de hoc quod accepit facere vo-
luerit , jure proprietario liberam & firmiffi-
mam in omnibus habeat poteftatem . Et il-
lud inter nos inferere placuit , ut fi ullus ex
nobis vel heredibus fuccefforibufque noftris
fuerit qui hoc immutare vel refragare ten-
taverit , rem quam accepit amittat , & in-
fuper quis contra cui litem intulerit folidos
tantos componat , & fua repetitio nullum
obtineat effectum , fed he commutationes
uno tenore confcriptæ omnique tempore ma
neant inconvulfæ
Confirmatio Regis ( 1 ) , vel inſpecta ifta ,
sujufcunque Principis , in eo qui ab hofti-
bus eft deprædatus vel ab igne concre
matus .
XXVII. Merito largitatem Regis munere
fublevantur qui ab hoftibus vel incendio paffi
funt damnna vel violentiam , Igitur fidelis
nofter ille clementiæ regni noftri fuggeffit
eo quod ante hos annos exercitus nofter aut
illius Regis , vel per neglegentiam alicujus
hominis in loco nuncupante illo , domus fuæ
vel res quamplures una cum ftrumenta char-
tarum , tam quod regio munere perceperat ,
quam & de diverfis partibus per venditio-
nes , donationes , ceffiones , commutationes
adtraxerat , vel quicquid in pago illo , vel
loca nuncupantia illa poffederat , incendium
fuiffet crematum. unde relationem fub tefti-
ficatione bonorum hominum cognovimus re-
cenfendam , omnes res fuas vel ftrumenta
chartarum periffe , vel fibi , ficut nobis fug-
geffit , damna fuftinuiffe . Præcipientes ergo
jubemus ut quicquid memoratus ille , ficut
ufque nunc tam de terris , domibus , acco-
labus , mancipiis , libertinis , vineis , pratis ,
filvis , aquis , aquarumve decurfibus , vel re-
liquis quibufcunque beneficiis , ufque ad præ-
fens cum æquitatis ordine quietus poffedit ,
༡
" &tiones appellant , inter certas perfonas facta
poft legitima tempora , id eft xxv, ætatis an-
,,
99 nos habentes , fub invocatione nominis Dei &
" defignatione Regis , inviolabiliter permanere
99 decernuntur ; quas qui folvit & violat , ut infa-
,, mis notatur, & quod accipit committit, & fum-
ma quæ in fcripto continetur multatur . Igitur
,, placuit atque convenit inter illuftrem virum
,, Rotbertum Comitem necnon & Actardum ve
nerabilem Nannetenfis fedis Epifcopum &c. Et
,, fieri placuit duas cartolas & bonorum homi-
,, num manibus roboratas . Placuit etiam hoc in-
ferere , ut qui pari fuo calumniam ex hoc poft-
modum vel fucceffori tentaverit inferre , fub
invocatione divini nominis & Regis Karoli
,, mnarum c. cogatur mulctam perfolvere. Actum
*, Biefo caftro publice . Signum Rotberti Comitis,
VETERES.
& ita deinceps in jure & dominatione ejus
permaneat , & per hunc præceptum plenius
in Dei nomine circa eum fuffultum atque
confirmatum abfque ullius inquietudine te-
neat & poffideat , fuifque pofteris aut cui-
cunque voluerit ad poffidendum derelinquat .
Quam vero auctoritatem propria manu fubter
roborare decrevimus .
Item appennem ( 2 ) .
XXVIII. Confuetudo hujus loci vel etiam
legis terrenæ juftitiæ conftat effe profpectum
ut quicunque ab incendiis vel hoftibus feu a
latronibus fuerit perpeffus difpendium , opor-
tet fibi hoc cafu in foro publico vel civi
tate cum curia publica & defenſore vel re-
liquis civibus publicare . Idcirco dum non
habetur incognitum qualiter homo nomine
ille per timorem illius qui Turonus civita-
tem anno præfente hoftiliter venit , & mul
ta mala ibidem perpetravit , ftrumenta fua
de loca denominata vel de diverfis faculta-
tibus fuis fubtus terram in villa illa
mifit ,
& ibidem computruerunt & perierunt , pro-
pterea ei neceffe fuit ut una cum notitia pa
genfium , qui hoc cognitum bene habebant ,
Turonus civitate appennem exinde deberent
adfirmare ; ut quantumcunque per ipfa ftru
menta tam in terris quam in mancipiis , feu
& reliquis rebus , ficut ufque nunc quieto or
dine tenuit & poffedit , ita & admodum li-
ceat inantea ipfas res quiete tenere & poffi-
dere , & cui voluerit , Chrifto auxiliante ,
derelinquere . Unde convenit ut duas epifto
las uno tenore confcriptas exinde fieri vel
adfirmare deberent , ut una in foro publico
in ipfa civitate fit adfita , aliam vero ipfe
fecum pro cautela & tempora futura apud
fe retineat , ut fi ei inantea neceffe fuerit ,
in præfentia Regis aut Principis loci fit pro
ferenda . Actum ibidem ,
Editio legibus comprehenfa ( 3 ) .
XXIX. Lex Romana pro utilitate huma-
ni generis expofcit ut fi quando cujufcun-
que injufta appellatio comprobatur , fumptus
quos poft appellationem adverfarium fuum
accufator compulit fuftinere , non in fimplum
ei
,
" qui hanc commutationem fieri vel firmare ro
,, gavit: fignum Godobei, de cujus beneficio fuit ,
"" Data menfe Madio anno xxv, regnante Kas
"} rolo gloriofiffimo Rege .
( 1 ) Confirmatio Regis . ) Marcul. lib. 1. c. 33,
( 2 ) Item appennem . ) Incertus auctor c. 46.
(3 ) Editio legibus comprehenfa . ) Hujus ca-
pitis duæ funt partes . Prima continet formu-
lam qua actor , qui rem aut locum vindicat ,
adverfario nolente aliter refpondere cavet do
fumptibus & litis expenfis fecundum leges fol
vendis , fi actio injufta reperiatur . Altera per-
tinet ad infcriptionem quam accufator edere
tenetur in caufa criminali , per quam fe fimi-
li poenæ fubjicit . Itaque hic editionis nomen
cautionem ejufinodi feu declarationem fignis
ficat ,
 FORMULE
ei fed in quadruplum ( 1 ) ab accufatore co-
gatur reftitui . Igitur ego in Dei nomine il-
dum non eft incognitum qualiter apud te
1
homo ille nomine illo in rationes publicas
ante inluftre viro illo vel reliquis viris qui
fubter tenentur inferti , Turonus civitate ad-
fteti de aliquibus locellis nuncupantibus illis ,
fitis in pago illo , quæ mihi per legitima
fucceffione funt debita , & tu præfenti tem-
pore malo ordine eos poffidere videris ; un-
de apud me in refponfum introire noluifti
nifi , ficut lex edocet , tibi infcriptionem de
fumptibus & expenfis ( 2 ) confirmaffem . Ideo
placuit mihi ut hanc editionem in te adfir-
mare deberem , quod ita & feci , ut fi apud
me de ipfis rebus in rationes vel in judicium
introieris , & ipfa caufa inter nos legibus de-
finita fuerit , & mea injufta fuerit accufatio
comprobata , de eadem caufatione omnique
tempore quietus refideas , & fumptus vel ex-
penfas fuperius nominatas , quibus pro necef-
fitatibus tuis me compellente vifus es expen-
diffe , fecundum legis ordinem , tranfacto li-
tis tempore , partibus tuis cogar reftitui . Et
pro rei totius firmitate hanc editionem ma-
nu propria fubter firmavi & bonorum viro
rum roborandam decrevi . FINIT.
Et fi de bomicidio accufatio procefferit , fe-
cundum hanc fententiam infcriptio
celebretur ,
Quicunque alium ( 3 ) de homicidii cri-
mine ( 4 ) periculofa vel capitali objectione
Tom. III.
( 1 ) In quadruplum . ) Singulare eft quod
hic dicitur appellantem teneri adverfario ex-
penfas poft appellationem factas in quadruplum
refundere , fi injufta appellatio fuerit compro-
bata . Qua autem lege id conftitutum fuerit ,
in præfenti non occurrit .
(2 ) Infcriptionem de fumptibus & expenfis ,
Eft igitur etiam in actione civili infcriptio ,
hoc eft , cautio feu repromiffio in jure de im-
penfis ab actore adverfario reddendis , fi teme
re litigaffet .
(3 ) Quicunque alium . ) Verba funt Aniani
ad 1. 14. Cod. Theod. de accufat, & infcri-
ption .
(4 ) De homicidii crimine . ) Non in homici-
dii tantum accufatione , fed cujufcunque alte-
rius criminis , infcriptionem præcedere opor-
tet . In 1. 11. Cod. Th. de accufation . Nullus .
inquit , fecundum juris perfcriptum crimen quod
intendere propofuerit exfequatur , nifi fubeat in
fcriptionis vinculum . Etenim qui alterius famam ,
fortunas , caput denique & fanguinem injudicium
devocaverit, fciat fibi impendere congruam pœ-
nam, fi quod intenderit non probaverit . Cui con-
venit l. Si cui . 7. de accufàtion. & 1. In caufis .
16. Cod. eod. Symmachus lib. 20. epift. ulti-
ma: Quid habeat conditionis infcriptio noftis præ
ceteris juris publici conditores , Imperatores . Pro-
vifum eft enim ne quis temere in alieni capitis
difcrimen irrueret , ni fe idem prius pænæ fpon-
fone vinciret . Tum fubjicit : Supererat ut cri-
mine non probato in accufatorem formidata reis
pæna tranfiret . Concil. Arauficum can. 4, Bur-
chardus lib. 16. cap. 3. Formulam autem feu
conceptionem libelli infcriptionis tradit Paulus
in 1. 3. de accufat,
VETERES . 445
pulfaverit , non prius a judicibus audiatur
quam fe fimilem pœnam quam reo intendit
confcripferit fubiturum . Et fi fervos alie-
nos ( 5) accufandos effe crediderit , fe fimi-
li infcriptione conftringat futurum , ut fup-
plicia innocentium fervorum aut poena ca-
pitis fui aut facultatum amiffione compenfet ,
Relatio cum judicio ( 6
XXX. Auctoritate legis præceptum eft ut
in toto litis termino requiratur per quem
orta eft contentio . Et fi quis ad rapinam
( 7 ) faciendam adgreditur , aut iter agentem
infidiaverit .? aut domum alterius nocturnus
fpoliaverit mors animæ ipfius ne requira-
tur . Igitur ego in Dei nomine ille judex
veniens in loco nuncupante illo , fub die il-
lo " una cum bonis hominibus ad locum
acceffionis , ubi aliquis homo nomine ille
quondam interfectus jacebat , requirens pro
qua re ibidem interfectus fuiffet , fed ve-
nientes homines ibidem commanentes , qui
in initio litis ibidem fuerunt vel qui ad
ipfos uccos ( 8 ) cucurrerunt quando jamdi-
tus homo ibidem interfectus fuit tali-
ter teftimonium præbuerunt , ut dum ali-
quis homo nomine ille follemniter fibi am-
bulabat , fic jam dictus ille quondam ipfum
adfallivit vel infidiavit , & res fuas ei con-
tradixit , atque violenter fuper ipfum eva-
ginato gladio venit . unde livores vel capu-
latura (9 ) arque colaphi manifeſti apparent .
PP Ideo
(5) Si fervos alienos . Si quis fervos . 13.
Cod. de accufation . quæ pars eft 1. 14. C. Th,
eod . ex cujus interpretatione Aniani ” hæc de-
fumpta funt .
( 6 ) Relatio cum judicio . ) Continet relatio-
nem judicis , qui refert fe cum veniffet in ali-
quem locum, in quo homo interfectus jacebat ,
& quæftionem de cæde habuiffet , ex teftibus
accepiffe eum qui interfectus eft impetum in
alterum feciffe & graviter cæcidiffe , adeo ut
ille coactus fit vim repellendo eum interfice-
re . Quod idem cum affereret interfector , ju-
dex pronuntiavit ut in quadraginta dies manu
fua tricefima feptima in Ecclefia juraret fe ne-
ceffitate compulfum , cum aliter vim effugere
non poffet , eum occidiffe . Quo facto , impune
(7 ) Si quis ad rapinam . ) Defumpta hæc funt
ex 1. 2. Cod . Th . ad legem Corneliam de fi-
cariis , feu potius ex Aniani interpretatione .
Quoties , inquit , ad faciendam rapinam aliquis
aut iter agentem aut domum cujuslibet no&urnus
expoliator adgreditur , hujufmodi perfonis , que
vim fuftinent , damus etiam cum armis licentiam
refiftendi ; fi pro temeritate fua accifus fuerit
ille qui venerit , mors latronis ipfius a nemine
requiratur.
( 8 ) Ad ipfos uccos . ) Vccos accipio pro ici-
bus , coups . In manufcripto regio fcribitur buc-
cos , quod me interpretationem mutare admo-
nuit ; & pro clamoribus accipio . Nam & ve-
teribus fcriptis vernaculis & in plerifque Gal
liæ partibus bucher pro vocare ufurpatur ; idque
a voce hac emanaffe apparet .
( 9 ) Capulatura ) Marculf. lib. 1. cap. 29.
Capulare vero truncare eft , exfcindere , vel
fran-
 446 FORMULE
Ideo etenim , dum fic veritas comprobatur ,
veniens jam dictus ille adprehenfam manum
vel arma prædicti judicis , ficut mos eſt ,
apud homines duodecim manu fua tertia
decima dextratus vel conjuratus dixit quod
dum ipfe follemniter fibi ambulabat , jam
dictus ille quondam eum malo ordine ad-
fallivit , & evaginato gladio fuper eum ve-
nit , & fuper ipfum livores vel capulationes
mifit , & res fuas illas ei diripere voluit , &
poftquam iftos præfentes livores recepit , ne-
ceffitate compulfus ipfum plagavit per quem
mortuus jacet , & in fua orta contentione
vel in fua movita ( 1 ) atque per fuas cul-
pas ibidem interfectus fuit . Et fic eft veri-
tas abfque ulla fraude vel conludio , & in
fua culpa fecundum legem ipfum ferro bat-
tudo ( 2 ) fecit , Proinde opportunum fuit
ipfius illi ut hanc notitiam ad inftar rela-
tionis exinde accipere deberet . quod ita &
fecit . Sed poftea vero taliter in jam dicto
loco ipfius illi judicatum fuit ut in noctes
quadraginta ( 3 ) apud homines triginta fex
manu fua trigefima feptima jam dicto illo
quondam in Ecclefia illa , in loco nuncu-
pante illo , conjurare debeat apud homines
vifores & cognitores eo quod ille quondam
malo ordine fuper eum veniffet , & res fuas
ei contendiffet , vel primitus ipfum plagaffet
yel livoraffet , & ipfum in via adfalliffet vel
infidiaffet , & in fua movita vel in fua cul-
pa ibidem interfectus fuiffet . Et fi hoc fa-
cere poterit , de ipfa morte quietus valeat
refidere .
Breve facramenti ( 4 ) ⋅
XXXI. Breve facramenti qualiter ingref-
fus eft ille in loco nuncupante illo , in Ec-
clefia illa , fub præfentia illius judicis vel
bonorum virorum qui fubter tenentur infer-
ti , ad placitum fuum cuftodiendum . Unde
retroactis diebus quadraginta relationem de
morte illius per judicium bonorum virorum
frangere . Vet. gloff. apud Pithoeum ad leg.
Sal. tit. 9. Leg. Salice tit. 31. 11. Si quis pe-
dem alterius capulaverit , & ibi mancatus reman-
ferit . Itaque capulaturæ vulnera funt & plage
gladio facta .
(1 ) In fua movita . ) Nobis efmeutte .
(2 ) Ferro battudo fecit . ) Vide dicta ad incerti
auctoris formulas cap. 29.
(3) In noctes XL. ) Quadraginta dierum tem-
pus utplurimum præfinitum erat cum aliquis
jurare jubebatur . Adnuntiatio apud Piftas cap.
33. Et quia facramenta poft quadraginta noctes
legaliter juranda accipiuntur ..
( 4 ) Breve facramenti . ) Formula facramenti
in Ecclefia præftiti poft fuperiorem fententiam ,
Gregor. Turon . lib. 4. cap. 46. Requirit homi-
nem alium , Urfum nomine , quem ad altare clam
adductum jurare fecit ac dicere : Per hunc locum
Jandum & reliquias martyrum beatorum c. Fa
Hoque ex hoc juramento , breve facramentorum
Regi protulit . Breve , feu brevis , chartula eft
five libellus . Lampridius in Alexandro : Mili-
tes fuos fic ubique fcivit ut in cubiculo baberet
breves numerum & tempora militantium ,
Idemque poftea pittacia pro brevibus ufurpat.
in 1. 5. de conveniendis fifci debitoribus Cod.
VETERE S.
accepit , juratus dixit . Per hunc locum fan-
ctum & Dei reverentiam dum ego folen-
niter mihi ambulabam , jam dictus ille quon
dam in loco nuncupante illo me malo ordi-
ne adfallivit vel livoravit ? & colaphos fu
per me pofuit , & ad rapinam vel ad infi-
diam fuper me faciendam adftetit & res
meas mihi malo ordine diripere vel tollere
tentavit , Et ego in fua orta contentione vel
in fua movita atque per fua culpa in ipfo
loco ipfum interfeci . Et per reverentiam
iftius fancti & Deo altiffimo fimiliter teftes
fibi fimiles vifores & cognitores , fecundum
quod ei judicatum fuit , poft ipfum jurave-
runt ut quicquid jam dictus ille de hac cau
fa juravit , verum & idoneum facramentum
exinde dedit . Id funt qui hoc facramentum
exceperunt , manibufque eorum fubter firma-
verunt .
Si quanda mafculus ( 5 ) & femina pariter
raptum confenferint , infra quinquen
nium litigetur .
XXXII. Notitia fub quorum præfentia ibi
veniens ille ante illum vel eos qui fubter
tenentur inferti , ibique accufabat aliquem
hominem nomine illum eo quod aliquam
feminam nomine illam jam anno expleto
fine diffinitione parentum , vel fine ejus cla-
more aut vociferatione , eam volentem ra-
puiffet , atque in conjugio fibi malo ordine
contra legem & juftitiam fociaffet . qui jam
dictus ille & præfata illa hoc denegare non
potuerunt ; fed in omnibus taliter fuerunt
profeffi , quod ambo pariter confentientes ,
fic ab eifdem actum vel perpetratum fuerat .
Tunc ipfi viri qui ibidem aderant , tale de-
derunt judicium , ut fecundum legem Ro-
manam pro hac culpa ambo pariter vitæ pe
riculum ( 6 ) incurriffent , vel fententiam mor-
tis ob hoc fcelus excepiffent . Sed interve-
nientibus bonis hominibus taliter eis conve-
nit ut jam dicti homines pro redemptione
vite
lib. 10. Inter chartulas confifcati brevis quidam
adfeveratur inventus , qui nomina continebat de-
bitarum & contractuum , Capitularium lib. 3.
cap. 82. defcribere in breve . Unde & inbrevia
re fynodi Meldenfis cap. 20.
(5 ) Si quando mafculus . ) Raptus accufatio
nem non tantum ipfi parentes , fed & quili
bet alii , quos commune odium delictorum mo-
verit , inftituere poffunt ; dum tamen intra
quinquennium id faciant : alioqui nulli deinceps
copia eft arguendi , nec de conjugio aut ſobo-
le difputandi , l. 3. Cod. Th. de raptu virgin,
Illud eft quod hac lemmate indicatur . Itaque
hac formula cum quidam de raptu aliquem ac-
cufaffet , & mulierem quoque , quod pariter
confenfiffe diceretur , de fcelere confeflis ca
pitalis poena irroganda erat . Sed tandem quo-
rundam interceffione res ita compofita eft ut
illi certa pecuniæ fumma vitam redimerent ,
teftatione habita intra quinquennium accufatio-
nem inftitutam , & accufatoris caufa & reo-
rum , ne deinceps ab aliis ejufdem criminis po
ftularentur .
(6) Vite periculum , ) 1. 1. & 2. Cod The
de raptu virginum ,
 FORMULE
vitæ corum vuadios fuos ( 1 ) jam dicto illo
unufquifque pro folidos tantos dare deberent ,
quod ita & fecerunt , & hoc placitum infti-
tutum , quod evenit tunc temporis , hoc de-
beant defolvere . unde & fidejufforem pro ipfis
folidis aliquem hominem nomine illum ob-
ligaverunt . Propterea neceffe fuit ipfis ut
hanc notitiam exinde accipere deberent , quod
ita & fecerunt , ut fi neceffitas evenerit , o-
mnibus fit manifeftum qualiter fupradi& ti ho-
mines infra quinquennium ab hoc fcelere con-
vieti vel comprobati apparuerunt .
Judicium evindicatum ( 2 ) .
XXXIII . Ille Rex vir inlufter illo Comi-
te . Veniens ille in noftra vel procerum no-
ftrorum præfentia fuggeffit eo quod aliquis
homo nomine ille pagenfis vefter eum in via
malo ordine adfalliffet , & res fuas ei tulif-
ſet , vel graviter ipfum livoraffet ; & ob hoc
vobis per noftram ordinationem juffimus ut
datis fidejufforibus Kalendas illas ex hoc in
noftra præfentia debuiffent adftare ratiocinan-
tes . Sed memoratus quidem ille per triduum
fuum cuftodivit placitum , & jam dicto illo
fecundum legem adjectivit vel folfativit ; qui
nec fonia nuntiavit , nec fuum placitum ad-
implevit . Propterea omnino tibi jubemus ,
dum tales vobis datos habuit fidejuffores , &
placitum fuum nullatenus cuftodivit , ut quic-
quid lex loci veftri de tali caufa edocet , vo-
bis diftringentibus memoratus ille partibus iftius
componere & fatisfacere non recufet .
Epiftola Abbatis ( 3 ) vel rectoris Ecclefiæ .
XXXIV. In Dei nomine quamquam pec-
cator Abba dilecto amico noftro illo . Dum
& omnibus habetur percognitum qualiter tu
rem proprietatis tuæ illam accepta pecunia
de thefauro ipfius fancti per venditionis ti-
zulum diftraxifti , unde & precariam nobis
& precariam
ex hoc emififti , & cenfifti te dare in lumi-
maribus ad feftivitatem ipfius fancti , hoc eft
Tantum , ideo una cum conſenſu fratrum no-
ftrorum hanc epiftolam tibi emittendam de-
crevimus , ut ipfum locum cum omni inte-
gritate una cum Dei gratia & noftra volun-
tate abfque præjudicio fancti illius diebus vi-
æ tuæ ufualiter tibi liceat tenere . Et poft
tuum quoque difceffum ipfe locus cum omni
integritate vel re emeliorata vel fuprapofito
partibus noftris vel ipfius bafilicæ reverta-
Tom. III.
( 1 ) Vuadios fuos . ) Vuadium pignus eft ,
nobis gage ; quod a vade dedu&tum effe appa-
ret . Synodi Cabilonenfis c. 18. Capitul . lib. 2.
cap. 38. Leg. Bajuvar. c. 1. tit. 6. 3. Ad par-
tem fifci pro fredo præbeat fidejufforem , do-
net vuadium de quadraginta folidis . cap 3. tit.
1. Donet vuadium Comiti illi de fredo ficut lex
eft . c. 24. tit. 1. Dicat hæc verba , & cum dex-
tera manu tradat , qui cum finiftra porriget vua-.
dium buic de terra ipfa eum mallat per hæc ver-
ba: Ecce vuadium tibi do quod tuam terram al-
teri non do . Ex quibus dici poteft fæpe pro
vuadio non pecuniam modo , fed etiam rem
VETERES . 447
tur . quam epiftolam manu propria fubter
firmavimus .
Donatio ad Ecclefiam poft obitum .
XXXV . Lucrum maximum credimus ani-
marum , fi dum unufquifque corporibus mo-
tibus terram ノ inhabitat , pro amore cogitet
domus æternæ , vel amore temporalium re-
rum fperandarum fibi cumulet munimina di-
vitiarum , aut certe fi id quod remanendo
perire poterat in feculo , in alimoniis pau-
perum vel loca diftribuatur fan&torum Dei .
Quamobrem ego in Dei nomine ille pertra-
tavi tam de Dei parte , quam & reveren-
&
tia fancti illius civitatis , ubi ipfe pretiofus
Domnus in corpore requiefcit , feu anima
meæ remedium ad facrofaneta bafilica fancti
Domni illius , ejufque congregatione , ubi il-
le Abba vel rector præeffe videtur , dono do-
natumque in perpetuo effe volo , hoc eft >
villam rem proprietatis meæ nuncupantem
illam , fitam in pago illo , fuper fluvium il-
lum , in condita illa , cum omnibus adjacen-
tiis vel appendiciis fuis , quantumcunque ad
ipfam villam afpicere vel pertinere videtur ,
vel quantumcunque inibi præfenti tempore
mea videtur effe poffeffio , totum & ad in-
tegrum per hanc donationem tibi trado at-
que transfundo , eo videlicet modo ut dum
ego in caput advivo , ipfam villam cum c-
mni integritate ufualiter fub prætexto ipfius
bafilicæ tenere & ufurpare faciam . Poft meum
quoque difceffum ipía villa cum omni inte-
gritate vel fuprapofito , hoc eft , cum terris ,
domibus , ædificiis , accolabus , mancipiis
vineis , filvis , pratis , pafcuis , aquis , aqua-
rumve decurfibus mobilibus & immobili
bus , pecuniis , peculiis utriufque fexus , præ-
fidiis , vel omni fupellectile , vel quod ibi-
dem inantea addere , adtrahere , comparare ,
aut emeliorare potuero , & tranfitus meus
ibidem dereliquerit , pars ipfius bafilicæ , ejus
rectores , abfque ullius expectata traditione
vel judicum confignatione , in eorum vel
ipfius bafilicæ faciant revocare poteftate vel
dominatione , & ad ipfam fanctam bafilicam
proficiat in augmentum : quia malo hoc poft
meum difceffum ipfius bafilicæ habere quam
ceteris heredibus meis . Si quis vero .
Ceffio a die præfente ( 4 ) ·
XXXVI. Dum fragilitas feu cafus humani
Pp 2 ge-
quamlibet datam fuiffe , pro_fymbolo fcilicet
fponfionis . Sic in Chronico Divionenfi : Ful-
chardus per vuadium fuum cultellum fuum
cum fiftuca cefpite coram præfentia bonorum
bominum qui ibidem aderant fe exutumfecit , &
Jecundum legem fuam Miffis B. Benigni publice
tradidit .
(2 ) Judicium evindicatum . ) Marculf. lib. 1.
C. 37.
(3 ) Epiftola Abbatis . ) Conceffio precaria ,
charta præftationis . Marculf. lib. 2. cap. 40.
(4 ) Ceffio a die præfente. ) Donatio,
 E ES
M UL
OR
448 F
generis pertimefcit ultimum vitæ terminum
fubitanea tranfpofitione venturum , oportet
ut non inveniat unumquemque imparatum ,
nec fine aliquo boni operis fructu migranti
de feculo ; fed dum in fuo jure & poteftate
quifque confiftit , præparet fibi viam falutis ,
per quam ad æternam beatitudinem valeat
pervenire . Idcirco ego in Dei nomine ille ,
pertractans tam de Dei parte quam & re,
verentia fancti illius , feu animæ meæ reme-
dium , cedo ad facrofanctam Ecclefiam fan-
Ati illius ,? quæ eft conftructa infra urbem il-
lam , in honore fancti illius , ubi ille Abba
& rector præeffe videtur , non occulte ( 1 ) ,
fed publice , non privatim , fed palam , cef-
fumque in perpetuo jure legitimo effe volo ,
& de jure meo in jure & dominatione ipfius
Ecclefiæ trado atque transfundo hoc eft
locum rem proprietatis meæ illum , fitum in
pago illo , in condita illa , cum omni inte-
gritate vel adjacentiis fuis , hoc eft , cum
terris , manfis , çafis , vineis , filvis , cam-
pis , pratis , pafcuis , aquis , aquarumve de-
curfibus , farinariis mobilibus & immobili-
bus , pecuniis , peculiis utriufque fexus , præ-
fidiis , vel omni fupellectile , quantumcun-
que ibidem præfenti tempore mea videtur
effe poffeffio , totum & ad integrum rem
quæfitam & inquifitam , per hanc ceffionem
a die præfente ad ipfam fanctam cafam de-
lego & confirmo ita ut ab hodierna die
quicquid exinde pars ipfius Ecclefiæ ejufque
rectores de ipfa re facere voluerint , libe-
ram & firmiffimam in omnibus habeant po-
teftatem faciendi , quia ipfam fan&
tam Ec-
clefiam plus id habere volo quam me vel
ceteris heredibus meis . In ceffionibus vero
licet poena non inferatur , mihi tamen pro
rei totius firmitate placuit inferendum ut fi
ego aut ullus de heredibus meis , & reliqua ,
Venditio ad Ecclefiam .
XXXVII. Domino venerabili & in Chri
fto patri illo Abbati de bafilica fancti illius ,
civitate illa ubi ipfe pretiofus Domnus in
corpore requiefcit , vel omni congregationi
ibidem confiftenti , ego enim in Dei nomi-
ne ille . Conftat me vobis vel partibus ipfius
bafilicæ vendidiffe , & ita vendidi , hoc eft ,
locum rem proprietatis meæ, fitum in pago
illo , fuper fluvium illum , in condita illa ,
in villa illa , cum omni integritate vel ad-
jacentiis , quicquid ad ipfum locum afpicere
vel pertinere videtur ? vel quantumcunque
( 1 ) Non occulte . ) Anianus ad 1. 1. Cod.
Th. de donat. Non occulte , fed publice , non
privatim vel fecrete , fed aut in fabulis , aut in
chartis , aut ubicunque facta legatur donatio .
( * ) Minifterialibus . ) Colonis , villicis , qui
villas colunt , & in iis deferviunt . Flodoardus
hift. Rhemenf. lib. 3. cap. 28. de Hincmaro :
Plebejis quoque qaibufdam perfonis , villarumfci-
licet minifterialibus , pro rebus minifteriorumfuo-
rum nonnunquam fcribens prudenter atque ratio-
nabiliter difponebat qualiter res fibi commiffas
ER
VE
T
.
præfenti tempore mea videtur effe poffeffio ,
hoc eft , tam terris , manfis , cafis , domi
bus , ædificiis , accolabus , mancipiis , vineis ,
filvis , pratis , pafcuis , aquis , aquarumve de-
curfibus , libertinis , miniſterialibus ( z ) , mo、
bilibus & immobilibus , pecuniis , peculiis
utriufque fexus , vel omni fupellectili , totum
& ad integrum , rem quæfitam & inquifi
tam , quicquid dici aut nominari poteft , vel
quicquid ibidem præfenti tempore mea vide-
tur effe poffeffio , per hanc venditionem a
die præfente trado atque transfundo , Unde
accepi a vobis pretium pro jam dicto loco ,
de thefauro ipfius fan&ti , in quod mihi com.
placuit , vel aptificatum fuit hoc eft tan-
tum . quod pretium in manus meas accepi ;
& ipfum locum cum omni integritate , ficut
dixi , per hanc venditionem vobis vel ad
ipfam fanctam cafam tradidi perpetualiter ad
poffidendum , ita ut ab hodierna die quic-
quid exinde vos aut fucceffores veftri vel
pars ipfius bafilicæ facere volueritis , liberam
& firmiffimam in omnibus habeatis potefta-
tem faciendi . Si quis vero .
Epiftola Abbatis vel vectoris ipfius Ec-
clefiæ .
XXXVIII. In Dei nomine ille Abba in
Chrifto nobis dilecto illo . Ad tuam petitio-
nem noftra decrevit voluntas ut tibi res no-
ftras vel fancti illius in pago illo beneficia-
re ufufructuario ordine deberemus . quod ita
& fecimus . Et tu pro hujus merito benefi
cii obligafti nobis res tuas tam de alode quam
& de comparatu , feu de qualibet adtracto ?
denominatas , in pago illo , in condita illa
in loca nuncupantia illa & illa , quas præ-
fenti tempore tenere & poffidere videris ,
hoc eft , cum terris , vel omnia & in omni-
bus . Ea vero ratione ut tibi ex ipfis rebus ,
quas nobis obligafti , & illis quas tibi ufu
fructuario ordine beneficiavimus , non liceat
aliubi nec vendere nec donare nec alienare nec
in nullo modo diftrahere nec in naufragium
ponere , fed fub noftro vel fancti illius præ-
texto tibi liceat tenere & poffidere . Et poft
tuum quoque difceffum , abfque diminutione
rerum vel mancipiorum , cum omni re eme-
liorata vel fuprapofito , quicquid in jam di-
&tas res inventum repertumque fuerit , in no-
ftram vel ipfius fancti abfque ullius expecta
ta traditione vel judicum confignatione fa-
ciamus revocare poteftate vel dominatione .
Unde cenfifti te a nobis annis fingulis ad fe-
ftivitatem fan&
ti illius in luminaribus ipfius
fan-
tradare deberent . Aliquando tamen minifteria
les pro vaffis & vaffallis dicuntur , qui ab alio
feudum habent . Capitul. lib. 4. cap. 30. Si
homo liber vel minifterialis Comitis hoc fecerit ,
bonorem qualemcunque habuerit five beneficium
amittat . Diploma donationis a Carolo Simpli-
ce in Odonem Comitem collata Narbonæ an-
no x11. regni , Indictione x11 , Odonem dilectiffi
mum Comitem & minifteriatem noftrum de rebus .
proprietatis noftræ bonorare decrevimus.
 FORMULE
fancti , vel pro mercedis tuæ augmentum ,
argentum folidos tantos . Et fi de ipfo cen-
fo neglegens apparueris , fidem exinde facias,
& ipfas res perdere non debeas . Quam epi
ftolam mauu propria fubter firmavimus , 1
Securitas ( 1 ) de homicidio ,
XXXIX. Fratri illo , ego enim ille . Dum
& omnibus habetur percognitum qualiter tu
ante hos dies , inftigante adverfario , germa-
no meo vel quoliber parente interfecifti ,
unde & poftea ex hoc comprobatus apparui-
fti , & ante me apud illum judicem exinde
in rationes fuifti , & pro integra compofitio-
ne pro jam dicto parente meo , pro ipfa
morte, ficut mihi bene complacuit , argen-
tum folidos tantos dedifti , ideo hanc epifto-
lam fecuritatis tibi ex hoc emittendam de-
crevi , ut neque a me neque ab heredibus
meis , neque a quolibet oppofita vel emiffa
perfona nullam calumniam neque repetitio
nem de jam dicto homicidio habere non per-
timefcas , neque tu , neque ullus de parte tua
qui tecum commorantur , fed ducti atque fe-
curi in omnibus exinde valeatis refidere . Si
quis vero , fi fuerit aut ego ipfe , aut ullus
de heredibus meis , feu quislibet perfona qui
contra hanc fecuritatem venire aut agere vel
refragare tentaverit , & a me vel ab here-
dibus meis defenfatum non fuerit , fociante
fifco qui litem intulerit folidos tantos com-
ponat , & fua repetitio nullum obtineat ef-
fectum , fed fit inter nos vel heredibus no-
ftris ex hac re omnique tempore calcanda
caufatio , & hæc fecuritas meis vel bonorum
hominum manibus roborata , cum ftipulatio
ne inferta , diuturno tempore maneat incon
vulfa .
Judicium juxta quod caufa continet .
XL. Veniens ille die illo , quod fecit men
fis ille dies tantos , in loco nuncupante illo ,
ante venerabilem virum illum fuifque audi-
toribus vel reliquis viris qui ibidem aderant
vel fubter firmaverunt ; ibique interpellabat
aliquem hominem nomine illum , dum dice-
ret eo quod hereditatem fuam in loco nun-
cupante illo , quæ ei erat debita , poft fe re-
tineret , vel ei malo ordine contradiceret in-
jufte . Interrogatus ille ante ipfos viros tali-
ter dedit in refponfis , quod ipfam heredita-
tem , quam ipfe contra eum repetebat , ge-
nitor fuus vel quilibet parens ipfam ei mo-
riens dereliquerat , & de annis triginta ( 2 )
inter ipfum & parentes fuos , qui ipfam ei ei
Tom. III.
(1 ) Securitas . ) Marculf. lib. 2. cap. 18. In-
certus auctor cap. 23, & 51 .
( 2 ) De annis xxx. ) Conftitutionem edidit
Theodofius Imp. de præfcriptione triginta an-
norum , ut teftatur Valentinianus Novel. lib.
2. tit. 8. Lex domini patris clementia mea Theo-
dofii perennis Augufti , qua virtutum fuarum mo-
rem fecutus , humano generi profunda quiete prof
pexit , conftituens poft triginta annos nulla peni-
tus jurgia, quæ medio tempore nota nonfuerant ,
VETERES . 449
dereliquerant , ipfam tenuiffent , & fecundum
legem ei fit debita . Dum fic intenderent ,
fic ipfi viri memorato homini decreverunt
judicium , ut in noctes tantas , quod evenit
die illo , apud homines tantos fua manu tan-
ta in bafilica fancti illius , in loco nuncupan-
te illo , taliter debeat conjurare , quod ipfam
hereditatem , quam ipfe homo contra ipfum
repetebat , per annos triginta inter ipfum &
memoratos parentes fuos , qui ipfam heredi-
tatem morientes ei dereliquerant , femper
ipfam tenuiffent , & per ipfos annos trigin
ta fecundum legem plus fit ipfa hereditas ei
habendi debita quam ipfo homini reddendi .
Si hoc ad eum placitum conjurare potuerit ,
ipfam hereditatem abfque repetitione ipfius
hominis omni tempore habeat elitigatam at-
que evindicatam . Sin autem non potuerit ,
hoc legibus emendare ftudeat . His præfenti-
bus actum fuit .
Breve facramenti ( 3 ) fecundum ipſum
judicium,
XLI. Breve facramentorum qualiter in-
greffus eft ille die illo in loco nuncupante
illo , in bafilica fancti illius , juxta quod ju-
dicium fuum loquitur , apud homines tantos
fua manu tanta , pofitis manibus fuper fancto
altare juratus dixit : Per hunc locumfan& tum
& reverentiam iftius fancti , quia unde me
ille interpellavit , quafi hereditatem fuam
quæ ei effet debita , in loco nuncupante il
lo , poft me retinerem , vel ei malo ordine
contradicerem injufte , ipfam hereditatem pa-
rentes mei mihi morientes dereliquerunt , &
inter me vel ipfos parentes meos de annis
triginta femper exinde veftiti fuimus , & fe-
cundum legem plus eft mihi debita habendi
quam ipfius homini reddendi , per Deum &
reverentiam iftius fancti juro . Similiter ve-
nientes teftes fui per fingula jurati dixerunt
quicquid ifte de hac caufa juravit , verum &
idoneum facramentum exinde juravit , Hi
funt qui fubter firmaverunt .
Notitia de alode evindicato ,
XLII. Notitia qualiter vel in quorum præ-
fentia veniens ille die illo , in loco nuncu
pante illo , ante illum judicem vel reliquos
viros qui ibidem aderant vel fubter firma-
verunt ; ibique interpellabat aliquem homi-
nem nomine illum , eo quod alode qui fue.
rat genitori fuo nomine illo , in loco nuncu-
pante illo , poft fe malo ordine retineret
vel ei contradiceret injuſte , Interrogatus ipfe
PP 3 homo
excitari . Quod ipfum fanxit Valentinianus Nov.
lib. 2. tit. 12. de epifcopali judicio & diverfis
negotiis ; ad quam Anianus . Sidonius Apolli-
naris lib. 7. ep. 7. Per ipfum fere tempus , ut
decemviraliter loquar , lex de præfcriptione tri-
cennii fuerat proquiritata : cujus peremptoriis
abolita rubricis , vis omnis infextum tracta quin-
quennium terminabatur . Ubi plura doctiffimus
Savaro ·
(3 ) Breve Sacramenti . ) Supra cap. 31.
 450 FORMULE
homo ab ipfis viris fi fic erat veritas
non ; fed ipfe judicium vel breve facramen-
torum ibidem ante ipfis viris protulit ad re-
legendum , qualiter cum ipfo homine ante beas , & dum ego in caput advixero , inge-
hos dies exinde ante illum judicem in ra , nuili ordine tibi fervitium vel obfequium
tiones fuerat , & qualiter ipfo alode contra impendere debeam , & me de veftra pote-
ipfum hominem vel contra germanos fuos
elitigatum atque evindicatum legibus habe-
bat . Relecto ipfo judicio vel ipfo breve fa-
cramentorum , fic ipfi viri ipfum hominem
interrogaverunt fi aliquid contra ipfum judi-
cium vel contra ipfum brevem opponere vo-
lebat . Sed ipfe taliter dixit , quod nihil ha-
bebat quod contra ipfum opponere deberet ,
& fe in omnibus recognovit quod contra le
gem ipfum hominem calumniabat , & fe e-
xinde omni tempore taciturum effe fpopon-
dit . Propterea opportunum fuit ipfius ut hanc
notitiam ex hoc accipere deberet . quod ita
& fecit . His præfentibus actum fuit ,
Venditio de area ( 1 ) vel de cafa infra
civitatem.
XLIII. Magnifico fratri illo , ego enim il-
le . Conftat me tibi vendidiffe , & ita ven-
didi , hoc eft , cafa mea cum ipfa area ubi
pofita eft , infra civitatem vel burgum il-
lum , in ratione illius , in loco illo , quem
ego data mea pecunia de aliquo homine no-
mine illo comparavi . Habet ipfa cafa in ma-
triamen tantum , membra in gyro tanta ,
ede lateribus vel frontibus cafa vel terra
illorum & illorum . Unde accepi a te pre-
tium in quod mihi bene complacuit , hoc
eft , tantum : qued pretium in manu mea
accepi , & ipfam cafam vel aream per hanc
venditionem tibi tradidi a die præfente per-
petualiter ad poffidendum ; ita ut ab hodier-
na die quicquid exinde facere volueris , libe-
ram & firmiffimam in omnibus habeas po-
teftatem faciendi , falvo jure ipfius terræ .
Qui fe in alterius poteftate commendat .
XLIV. Domino magnifico illo , ego enim
ille . Dum & omnibus habetur percognitum
qualiter ego minime habeo unde me pafce-
re vel veftire debeam , ideo petii pietati ve-
fræ , & mihi decrevit voluntas , ut me in
veftrum mundoburdum tradere vel commen-
dare deberem . quod ita & feci . eo videli
(1 ) Venditio de arca . ) Marculf. lib. 2.
Cap. 20.
(3) Evacuatoria . ) Marculf. lib. 2. cap. 35.
VETERES .
an cet modo ut me tam de victu quam & do
veftimento , juxta quod vobis fervire & pro-
mereri potuero , adjuvare vel confolare de-
ftate vel mundoburdo tempore vitæ meæ po-
teftatem non habeam fubtrahendi , nifi fub
veftra poteftate vel defenfione diebus vitæ
meæ debean permanere . Unde convenit ut
fi unus ex nobis de his convenientiis fe emu-
tare voluerit , folidos tantos pari fuo com-
ponat , & ipfa convenientia firma perma-
neat . Unde convenit ut duas epiftolas uno
tenore confcriptas ex hoc inter fe facere
vel adfirmare deberent . quod ita & fece.
runt ,
Evacuatoria ( 2 ) .
XLV. Domino magnifico fratri illo , ego
enim ille . Dum & omnibus non habetur in-
cognitum qualiter ante hos annos folidos no-
ftros numero tantos ad beneficium accepifti ,
& cautionem nobis emififti ut ipfos folidos
tantos tunc nobis reddere deberes . quod ita
& fecifti . Sed dum illam cautionem , quod
nobis emiferas , ad præfens non habeo , ideo
hanc epiftolam evacuaturiam fecimus , ut de
ipfis folidis tantis omni tempore ductus &
fecurus refedeas . Et fiipfa cautio apparue,
rit , vel a nobis vel ab heredibus noftris ul-
lo quoque tempore oftenfa fuerit , nullum
fortiatur effectum , fed vacua & inanis per
maneat ,
De caufis commendatis ( 3 ) ,
XLVI. Magnifico fratri illo , ego enim
ille . Rogo , fupplico , atque publiciter tuæ
caritati injungo ut omnes caufas meas tam in
pago quam & in palatio , aut ante judices ,
vel ubicunque mihi neceffitas evenerit , ipfas
caufas meas ad meam vicem profequere &
admallare facias , & de ipfa profecutione mihi
reddas certiorem . Et quicquid exinde egeris
gefferifve , ratum & bene acceptum a me in
omnibus effe cognofcas . Quod mandatum ut
pleniorem obtineat firmitatem , manu pro-
pria fubter firmavi , & bonis viris adfirmare
rogavi .
Incertus auctor c. 36.
(3) De caufis commendatis . ) Mandatum,
Marculfus lib. 2. cap. 31 .
FOR-
 FORMULE BALUZII

CUM EJUSDEM BALUZII NOTIS .

INCIPIUNT CAPITULA ,

Etitio Epifcopi peregrini ad proprium 27. Donatio a die præfente .

E
1.P. pifcopum. 28. Ad teftamentum faciendum .
Commendatoria & exhortatoria ad fane 29. Item aliud teftamentum ad locum fan-
&imonialem . &um .

3. Conqueftio de vallo qui juftitiam facere 30. Confirmatio traditionis ad monafterium .

renuit . 31. Qualiter parentes filios fuos offerant in
4. Item de eadem re . La monafteriis.
5. Indiculus regalis . 32. Promiffio ftabilitatis in monafterio .
6. Indiculum de fervis fugacibus . 33. Petitio quam ante votum monachi quis-
7. Donatio ad cafam Dei pro Miffas ca libet facere debet .
nendo . 34. Ipfa promiffio,
8. Supplicatio ad Regem . 35. Exemplar promiffionis ficut folebant an
9. Indiculum , tiqui monachi regulam promittere .
10. Indiculum . 36. Indiculus pro monacho qui fugerit de mo
II. Indiculum . nafterio .
12. Item alium . 37. Qui monafterium in proprio ædificat ,
13. Parabola , qualiter chartam faciat .
14. Item alia , 38. Qualiter privilegium condatur .
15. Indiculum . 39. Epiftola que formata dicitur five com-
16. Incipit editio . mendatitia,
40. Item alia .
17. Indiculum generale ad omnes ,
18. Item alio . 41. Item adbuc alia .
19. Item alio . 42. Item adbuc alia .
20. Item alio . 43. Exemplar libertatis .
21. Item alio . 44. Traditio ad monafterium ,
22. Item alio 45. Item alia .
23. Item alio . 46. Præftaria .
24. Item alio . 47. Vindicatio traditionis ,
25. Item alio . 48. Charta commutationis .
26. Item alio 49. Conftitutio dotis ,

Petitio Epifcopi peregrini ad Epifcopum
proprium.
I. N -Chrifti nomine . Ille Epifcopus
illo Epifcopo amico noftro devo-
tam dirigo falutem . Gratias vobis
referimus de caritate veftra , quam
I
erga fidelem noftrum dignati eftis
facere & circa congregationem noftram quæ
eft in oppido fita quod dicitur illum . Fecifti
enim ut Apoftolus commendans ait ( 1 ) : Pre-
dica verbum , infta opportune & inopportune
nolentibus . Qui enim fequitur Apoftolorum
veftigia , luce gaudebit perpetua . Rogo vos
humiliter dirigere nobis per epiftolam ve-
ftram quid mihi de noftro liceat celebrare
officium in parrochia veftra & in Ecclefiis
veftris quæ in noftro funt beneficio , fi præ-
dicare liceat , fi emendare , fi corrigere , fi
erigere Ecclefiis , fi confirmare , aut baptiza
1 re , aut pœnitentiam dare , aut quid nobis
concedatis , aut quid prohibeatis , fcire nos
faciatis citius petimus . Amicitiam vero ve-
ftram valde firmam optamus inter nos con-
fiftere . Et obfecro ut mihi commendare di-
gnemini quafi firmo amico tuo quodlibet fer-
vitium , & paratum me habetis in omnibus
honeftis & juftis mandatis veftris . Beneva-
lete .
Commendatoria & exhortatoria ad
fanctimonialem.
II. In nomine fanctæ Trinitatis . Vene-
randæ & almificæ gloriofæque illæ , ego ille
inferior cunctis fervis veftris poftulo fummo
a Deo æternam venire falutem . Hinc rogo
vos & ammoneo ut laus popularis , quæ per
vulgares fpargitur aures veftram adtingat
mentem , & crefcendo pollulat fapientia ve-
ftra apud Deum & homines . Omnis vero
populus hac proclamat voce dicens his vero
effe ditatam felicibus donis , quod in perpe-
tuum firmiter permaneat , citam omni bono
confilio & claram facie omni confpectui hu-
mano , varias fcilicet gazas miro ordine bea-
taque mundi regna mirifice difponere , pul-
cram corpore & in mente quieta , lucidis
autem luminibus veftram fieret ftaturam , in
aulem dicunt . Debetis enim femper gratias
agere , ut in vobis hæc & his fimilia cre-
fcant

( 1 ) I. Tim. 4.
 452 FORMULE
fcant per omnia momenta , Vide , ut Apofto-
lus ait ( 1 ), quomodo caute ambulaveris , fic-
ut fapientes . Et iterum ( 2) : Non folum coram
Deo , fed etiam coram bominibus providen-
tes bona c. Feftina itaque , virgo gloriofif-
fima , fanctis ftudiis te & bonis operibus
ornare , ut cum fanctis & beatis virginibus
centenum merearis collegere fructum .
Conqueftio de vaffe qui juftitiam facere
renuit .
III. Domino inlufter atque præ cuncto ma-
gnificentiffimo , ut confido , viro amico meo
illo ille . Deus fcit , qui omnia non latet
occulta antequam fiant , in omnibus amicus
& bene cupiens vefter , illud inprimitus
quod plurima funt & nobis opportunum , fa-
lutem in Domino optamus vobis in quan-
tum arcana cordis mei continet plenitudo .
De cetero cognofcas induftria veftra ifte præ-
fens homo nofter ferviens vefter nomen ille
ad nos venit & nobis dixit eo quod vaffus
vefter nomen ille res poft fe malo ordine re-
teneat injufte , & dixit quod nulla juftitia
apud ipfo exinde confequere poffit . Propte-
rea follicitamus vobis precamus ut hoc cau-
fa diligenter inquirere jubeatis ,, ut ipfe ho-
mo nofter ferviens vefter fine ulla dilatatio-
ne ad fuum exinde debeat perquirere jufti-
tiam . Et fi hoc facietis , veftram bonam con-
fuetudinem adimpletis . Et unde nos injun-
geris , & nos potebimus , vos vel fervientes
veftros in bonis partibus remerire non tar-
damus . Agite aliter que nos per vos bona
habemus fiducia ut ifte homo noſter ſer-
viens vefter fibi congandeat quod noftram
ad vos deportaffet fuggeftionem . Ad fapien-
tiffimum fufficit ,
Item de eadem re .
IV. Domino fancto apoftolica fede colen-
do Domno & in Chrifto patri illo Papa il
le . Deus fcit , cui nulla latent occulta , in
in
quantum video & noftra eft poffibilitas , in
omnibus amicus & bene cupiens vefter , il-
lud inprimitus quod plurima funt & nobis
opportunum , falutes in Domino optamus
vobis in quantum totus mundus fulger in
gloria , vel quantum diftat ortus ab oriente
& deficit ab occidente feu & fi fieri po-
tuiffet quod tota membra vertiffent in lin-
gua . De ceterum fupplicamus gratia veftra
ut pro me peccatore in veftris fanctis ora-
tionibus intercedere digneris . Et iterum
Domine , fupplicamus cognofcat admitas ve-
ftra ifte præfens homo nofter ferviens vefter
nomen ille res fuas malo ordine poft fe re-
tinebat injufte , & nulla juftitia apud ipfo
exinde confequere poffit . Propterea preca-
mur vobis ut hanc caufam diligenter inqui-
rere jubeatis ; ut ficut veftra bona eft con-
fuetudo ipfe homo nofter ferviens vefter
fine ulla dilatatione ad fuam exinde debeat
pervenire juftitiam , & fibi congaudeat quod
noftram ad vos deportaffet fuggeftionem , &
( 1 ) Ephef. 5. ( 3 ) Rom. 12. 1. Cor. 8.
VETERES .
nos vobis gratias agamus , Et fi locus adve-
nerit , vos vel fervientes veftros in bonis par-
tibus remerire non tardamus . Ad fapientif
fimo fufficit . Salutamus vobis fatis & fuper
omnia fatis ufque ad gaudium magnum ,
Indiculus regalis .
V. Dominis fanctis & in Chrifto patri-
bus omnibus Epifcopis , feu & venerabilibus
omnibus Abbatibus , atque illuftribus viris
feu & viris magnificis Domefticis , Vicariis ,
Centenariis etiam quod omnis pars & ami-
cos noftros feu & Miffus noftros difcurren-
tis , ille Rex Francorum vir inlufter . Co-
gaufcatis ifte præfens ille ad nos venit &
noftra commendatione expetivit habere ; &
nos ipfo gratante animo recepimus vel rete-
nemus . Propterea omnino vobis rogamus at-
que jubemus ut neque vos neque juniores ne-
que fucceffores veftri ipfo vel homines fuos ,
in-
qui per ipfo legitimi fperare videntur
quietare nec condemnare nec de rebus fuis
in nullo abftrahere nec diu nec nocte non
præfumatis nec facere permittatis . Et fi ta-
lis caufa adverfus eo furrexerit ut oft ...
fuerit & ibidem adimpletis vos abfque eo-
rum in quo difpendio minime definitas fue-
rint , quod ante nos feparare vel refervatas ,
& talis caufa ante nos finitivam accipiant
fententiam . Et ut certius credatis manu
noftra fubter adfirmavimus , & de anolo no-
ftro figilavimus ,
Indiculum de fervis fugacibus .
VI. Dilecta Dei , fponfa Chrifti , focia
fanctarum virginum merito coæquanda , in-
luftris Deo facrata illa , ille , Deus fcit in
quantum valeo in omnibus in Chrifto amo-
re amicus & bene cupiens vefter illud im-
primitus quod plurima funt falutem in Do-
mino optamus vobis in quantum totus mun-
dus fulget in gloria , aut fi fieri potuiffet
quod tota membra vertiffent in lingua . De
ceterum cognofcat dilecta caritas veftra , fic-
ut nobis dictum fuit , eo quod homines ve-
ftri nobis confugium fecerunt , & nos audi-
tum habemus ubi effe debeant . Propterea
apices noftros vobis direximus , fi veftri ho-
mines funt , Miffo veftro ad nos dirigere fa-
ciatis , & quantum nos potevimus hac cau-
fa diligenter procuramus ut ipfos homines re-
cipere faciatis .
Donatio ad cafam Dei pro Miffas
canendo .
VII. Igitur ego in Dei nomine ille ve
nerabilibus fratribus illo & illo . Admonet
mihi amor Domini noftri Jefu Chrifti & de-
fiderium de illo paradifo ubi jufti habitant ,
ut me Dominus ibidem participare dignetur ,
feu & timor gehennæ , ut me exinde Do-
minus eripere jubeat . Propterea cedo vobis
ad die præfente ad mea eleemofyna facien-
do a pauperis vel a facerdotibus ad Miffas
canendo difpenfando , ceffumque in perpetuo
effe
 FORMULE
effe volo , & de jure meo in jure & domi-
natione veftra tranfcribo atque transfundo ,
hoc eft , res proprietatis meæ tam in civita
te illa quam & foras in ipfo pago feu & in
alios , Habent ipfas terras cum omni fuper-
pofito de longo tanto , fimiliter in latus &
in frontis fubjungit de ambobus frontus & de
ambobus latus terra illius , ipfas res & cafas
fuperpofitis ad integrum feu & vineis in op-
pidum civitate illius cum terra proprietatis
mei . Habet ipfa vinea arpennes tantos . Sub-
jungit de ambobus latus & ambobus frontes
terra illius . Etiam & in ipfo pago in agro illo
portione mea , tam terris , manfis , domibus ,
ædificiis , vineis , olicis , filvis , campis , pra-
tis , pafcuis , aquis , aquarumque decurfibus ,
quicquid in ipfa loca portio mea eft, totum
& ad integrum rem inexquifitam & aliam
rem quantumcunque vifus fum habere aut
inantea laborare potuero , tam peculium ,
præfidium utriufque generis fexus aurum
argentum , drapalia , ærame , ufentilia , mo-
n
bile & immobilibus , quicquid dici aut no-
minari poteft , ubicunque vifus fum habere ,
medietatem ad integrum , ita ut ab hodier-
no die habeatis , teneatis , & in mea elee-
mofyna difpenfando liberam & firmiffimam
ad die præfente in omnibus habeatis potefta-
tem faciendi . Si quis vero , quod nec fieri
credo , fi ego ipfe aut aliquis de heredibus
meis , vel ullus quislibet ulla oppofita perfo-
na qui contra hanc ceffionem iftam venire
conaverit , & a me vel heredibus meis defen-
fatum non fuerit , inferamus vobis una cum
focio fifco auri uncias tantas , argentum pon-
do tanto effe multando , & præfens ceffio ifta
omni tempore firma permaneat .
Supplicatio ad Regem ,
VIII. Inclito atque præcellentiffimo Do-
mno illo gloriofo Rege , ego ancilla veftra
ultimiffima ( 1 ) , ferviffima omniuin ancilla-
rum veftrarum . Cognofcat , Domne , gratia
veftra hominis vaffi veftri nomen ille mul-
tas inquietudinis & contra rationis ordines
fervientes fanctæ illius , qui in veftra merce-
de in regimini ordinaftis , habere hos faciant ,
& nulla juftitia apud ipfo illo confequere pof-
fo. Propterea , Domne , fupplico , & fi ante
veftra præfentia fuiffe , genua flexa ad terra
proftrata ad pedes veftros fuggerere mihi an-
cilla veftra oportebat & in veftra mercede &
amore Deo vel illos fanctos cujus famulas no-
bis exinde defenfare juberitis ut contra mali-
cia contra fervientes ipfius fan&torum vel me
ancilla veftra facere non debuiffent . Domi-
ne , noftrum eft ad fuggerendum . Veftrum
eft ad ordinandum quæ exinde juftitiam re-
cipere debeamus , pietas veftra eft nobis .
( 1 ) Ultimiima . ) Libellus precum Marcelli
ni & Fauftini pag. 87. Nefciens quod Chrifti Dei
gratia etiam minimiffimis fervulis ejus patrocine
tur . Edictum anni duodecimi Liutprandi Re
gis Longobardorum cap. 9. De Gafindiis vero
VETERES. 453
Indiculum ,
IX. Suggerendo Domno piiffimo atque præ
cellentiffimo illo gloriofo Rege . Nos , Do-
mni , fervientes veftri pagenfes illius , quod
veraciter cognovimus , vobis innotefcere præ-
fumpfimus . Homo alicus nomen ille nobis
dixit eo quod cafa fua vel ftrumenta fua char-
tarum tam vendiétionis , cautionis , obnoxia-
tionis , judicius , ceffionis , vel donationis ,
feu & reliqua ftrumenta chartarum ab igne
ibidem cremaffent , quia & ille judex vel vi-
cini pagenfes ipfius taliter nobis dixerunt vel
teftimoniaverunt quod ad hoc videndum ac-
cefferant , & fic vero & actum aderat . Pro-
inde , Domne , fuggerere præfumpfimus , &
quod exinde cognovimus vobis innotuimus ,
Domne , noftrum eft ad fuggerendum . Ve-
ftrum eft ad ordinandum quod ipfa exinde
agere debeat .
Indiculum ,
X. Domna & dulciffima genitrice mea il-
la , prolis vefter ille , ferviens vefter , illud
imprimitis quod plurima funt , & fic neceffa
rium fi præfumptio oftendit falutem pleniffi-
mam in Domino Jefu Chrifto vobis deftinare
præfumo , & fupplico pro eo quod ifte præ-
fens ille ferviens vefter a mea parvitate ex-
petivit ut nulla malitia de iftas culpas quod
ipfe confugium fecit exinde non habeat , fed
ad mea precatione excufatus exinde effe de-
beat . Agite taliter quem ego per vos bona:
fiducia & quem Domno & genitore meo ju-
gale veftro illo fano & læto proprios oculos
celerius mereamur videre . Iterum falutamus
vobis .
Indiculum ,
torum meritis beatificando Domno
XI. San&
& fratri Importuno . Domne dulciffime &
frater cariffime Importune , quod recepiſti
tam dura æftimafti nos jam vicina morte de
fame perire , quando talem annonam voluiſti
largire , nec ad pretium nec ad donum non
cupimus tale annona . fecimus inde comen
tum , fi dominus imbolat formentum , a fo-
ris turpis eft crufta , ab intus miga nimis eft
fufca , afpera eft in palato , amara & fœtius
adoratus mixta vetus apud novella faciunt
inde oblata non bella femper habeas gratum
qui tam larga manu voluifti donatum , dum
Deus fervat tua poteftate , in qua cognovi-
mus tam grande largitatis . Vos vidiftis in
domo quod de fame nobifcum morimur . Ho-
mo , fatis te præfumo falutare & rogo ut
pro nobis dignetis orare . Trafmifimus tibi
de illo pane . Probato fi inde potis mandu-
care . Quandiu vivimus , plane liberar nos
Deus
noftris volumus ut quicunque minimiſſimum in tas
li ordine occifus fuerit . Vide Notas Holtenii
ad acta Sanctarum Perpetuæ & Felicitatis pag
91. in editione Parifienfi .
 454 FORMULE
Deus de tale pane . Congregatio puellare fan-
&ta refutat tale pafta . Noftra privata ftulti-
tia ad te in fumma amicitiæ . Opto te fem-
por valere & caritatis tuæ jura tenere ,
Item alium .
XII. Beatificando Domno & fratri Frode-
berto Papæ . Domne Frodeberte , audivimus
quod nofter ftomentus vobis non fuit acce-
ptus . De veftra gefta volumus intimare ut
de veftros pares nunquam delecter hoc jogo
tale hoc referre . Illud enim non fuit con-
dignum quod egifti in Segeberto regnum de
Grimaldo Majorem domus , quem ei fuftuli-
fti fua unica ove fua uxore , unde poftea in
regno nunquam habuit honore , & cum gen-
tes venientes Toronica regione mififti ipfa in
fancta congregatione .... monafterio puella-
rum qui elt conftructus in .... Nou ibi-
dem , lectiones divinis legiſti , fed .... nis
inter vos habuiftis , Oportet fat ... conlo-
cutione quem nec eft adeo ar .... ta fic eft
ab hominibus veftra fo .... dentiæ
dentiæ , fed
qualem facu .... monafterio puella ....
monafterio tuis .... perdifti
IMPORTUNUS de Par:fiaga terra ,
Parabola .
XIII . Domno meo Frodeberto , fine Deo ,
nec fancto , nec Epifcopo , nec regulari Cle-
rico > ubi regnat antiquus hominum inimi-
cus qui mihi minime credit factu tuu vi-
dit illum tibi neceffe defidero , quare non
amas Deo , nec credis Dei filio . Semper fe-
cilli malum . Contra adverfarium confilio fa-
tis te putas fapientem . Sed credimus quod
mentis . Vere non times Chrifto nec tibi
confentit . Cui amas , per omnia ejus facis
opera . Nec genetoris tui diligebant Chri-
ftum , quando in monafterio fecerunt temet-
ipfum . Tuus pater cum Domino non fecit
fancta opera . Propter Domnus digito rela-
xavit , te vivo docuit & nutri .... unde
fe poftea pœnetivit . Non fequis fcriptura nec
rendis iqua memores Grimaldo qualem
fecifti damnum .... & Deo non oblituit de
bona quæ tibi fecit quid inde .... muliere
fua habuifti confcientia nua nec .... norum
peracta fed contra canonica .... ea de fan-
Eta congregatione apud . non
ex devotione , fed cum gran .... cur nos
fcimus damnas nimis .... tollis eis aurum
& argentum & honores .... liberat per has
regiones cur te præfumis tantum damnare fu-
um thefaurum . Quod ut alibi ubi eum ro-
gas per tua malefacta , quod non funt apta ,
amas puella bella de qualibet terra pro nul-
la bonitate nec fancta caritate . Bonus nun-
quam eris dum tale via tenes . Per tua cau-
ta longa fat ire fi non eft . Per omnia jube
te caftrare " ut non pereas per talis ; quia
fornicatoris Deus judicabit . De culpas tuas
alias te poffo contriftare . Sed tu jubes mihi
exinde aliquid remandare , ut in quale nobis
retenit in tua caritate exeant iftas exempla-
rias per multas patrias ipfo domno hoc re-
VETERES.
liquo fe vidis amico qui te hoc nuntiat &
doner confilium verum , fed te placit lege
& pliga in pectore repone , Sin autem non
vis , inheret in dude ,
Item alia .
XIV. Incipiunt verba per fimilitudinem
juncta de fide vacua , dono pleno falfatore .
Agino Salomon pro fapientia bene fcripfit
hanc fententiam , ut ne fimilis fiat ftulto
nunquam refpondes ei in mutto , & retracta-
vi tam in multum fic refpondere juffi ftulto
ut confundantur ftultum grado nunquam præ-
fumat gloriare refpondi dixi te falfatore nec
ei parcas in fermone qui fe plantatum ex ro-
bore qui non pepercit fuo ore vaneloquio fu
forrone verborum vulnera murone qui fui
obl ... , adjutoris , immemores nutritoris ,
calcavit qui fei date & prioris alodis
fui reparatoris fordidas vomit pudoris incre
dulas dicit loquellas & inprobus coinquinat
& confcientias bonum merito conquifitas mun-
das fanétas & antiquas pulchras firmiffimas &
pulitas meas rumpit amitaticos , verba dicit
quæ nunquam vidit , ea fcribit quæ fecit ani-
mus . Parcat qui eum credit . Et fi loque-
ftem non ftringit furorem latro fraudolentus
homicidium eft res certus adulter , raptor eft
manifeftus . Innumeros fecit exceffus . Erran-
do vadit quafi cœcus . Fufcare tentat meum
decus . A Deo difpectus & defertus , ab ini-
mico eft perventus & per lingua & per pe-
&
tus . Nolite , Domne , nolite fortis , nolite
credere tantas fortes . Per Deum juro & fa-
cras fontis , per Sion & Sinai montis , falfa-
tor eft ille , factus excogitator eft defamatus ,
deformatus vultu , & deformata funt . qua-
lis eft animus , talis eft ftatus . Non eft ho-
mo hic , mifer talis latrat , fed non ut ca-
nis pfallat de trapa , ut linguaris dilator ma-
jor , nullis talis falfator grunnit , poft talone
buccas inflat in rotore crebat & currit in
fudore , fleumas jactat in pudore ; nullum
vero facit pavere qui non habet adjutorem
fuper fecundum meum tutorem non meum
... tale baronem non .... co contra in-
fontem non ceffat .... ab exaperto facco ....
acco & falte detrafcia .... non timere falco
non perdas illo loco , non vales uno coco ,
non fimulas tuo patre , vere nec tua matre ,
non gaudeas de dentes , deformas tuos paren-
tes . Ad tua falfatura tali decet corona .
Indiculum .
tæ
XV. Nolite Domnæ , nolite fan& no-
lite credere fabulas falfas : quia multum ha-
betis falfatores , qui vobis proferunt falfos fer-
mones , furi atque muronis , fimilis etiam &
fufurronis ;; &
& vobis
vobis. , Domnæ , non erunt
protectoris . Latrat vulpis , fed non ut ca-
nis . Faltus mit femper inanis cauta proferit
jam non fronte . Cito decadet ante cano for-
te. Volat upua , & non arundo . iftco com-
medit in fo frundo . humile facit capta du-
ra , ficut dilatus in falfatura falfator vadit tan-
quam
 FORMULE
quam latro, ad aura pfallit , ut Efcotus men-
tit , femper vadit toritus & occidit quod
unquam vidit . Nolite Domnæ atque pru-
dentis veftras non confrangat mentis , & non
derelinquere ferventes . tempus quidem jam
tranfactus . Et hoc feci quod vobis fuit ada-
ptum . Jam modo per verba fallacia fexum
dejactus de veftra gratia ,
Incipit edictio ,
XVI. Cum in præfentia inlufter vir ill .
illo mallavit . Sed ille petiit ut fcriberet quod
petivit , irrita Imperatores fancferunt decreta
ut nullus a judicio fufcipere præcurrit anti-
quam follemnia patefecerit , ut his qui fidem
datis & nec objecti funt præomaticís dictio
nis lex pœna fuccurrit . edictio inquam ob
rem petitio in confpectu magnitudinis veftri ,
ut homo nomen illi eft illas poft fe mali
ordine præoccupaffe dinofcitur , ut hoc veftra
prudentia integrum & legalis fententia de-
beant definire . Ea vero fcilicer ratio , ut fi
in conftitutum placitum res illas mihi juftif-
fime debitas adprobare non potuero , ut lex
mundana Theodofiano corpore arbitratus di-
fcernit , me impleturum effe polliceor data
edictione de infcriptionibus accufatoribus re-
crefcant Theodofiano nono in ira prima tam
civile neque criminalem actio profeffio ma-
nu accufatore confcripta præcidat , nifi in fe
repetitione celebrata prius a judice non au
diatur .
Indiculum generale ad omnes .
XVII. Domino magnifico fapientiaque de,
coratum & dono Dei regali gratia fublima-
to illo ille ultimus fervorum Dei fervus ac
fi vilis ille infimus vocatus Epifcopus , fa-
lutem vobis multimodam una cum confra-
tres noftros oratores veftres , qui ad limina
fanctorum illorum die noctuque pro vobis
obfecundare nofcuntur , dirigere præfumimus.
De ceterum cognufcat induftria veftra preca
mur atque fupplicamus vobis de ifta caufa
unde ifte præfens ferviens vefter Miffus no-
fter innotuerit , ei in fuum placitum effe di-
gnetis , agat almitas veftra ita ut confuetu-
do veftra bona erat erga nos frequenter ope-
rata eft ,
Item alio .
XVIII. Domino procerumque illuftrem
optimate ill. regale gratia fublimatum & a
nobis cum magna veneratione atque reve-
rentia nominandum in Dei nomen ill. ulti-
mus fervorum Dei fervus falutem vobis in
Domino tam multimoda deftinare præfumi-
mus una cum omni congregatione fratrum
noftrorum quam arcana cordis noftri conti-
net plenitudo . Memorare dignemini qualiter
vos nobifcum ante hos dies confabolare di-
gnaftis & in oratione quamvis nos indigni
commendare dignaftis . Precamur atque fu-
plicamus clementia veftra ut ad neceffitatem
í fratrum noftrorum oratores veftros aliquid
VETERES . 455
de eleemofyna veftra confolare jubeatis , &
quicquid exinde veftra clementia erga nos
difponit agere , per veftro venerabile fcripto
nobis dignetis facere certiores ; & undecun-
que nobis injungitis aut injunctum habetis
de orationibus vel de alio fervitio , parati
fumus veftris partibus veftrorumque omnium
fervientium fidelis refervire ,
Item alio .
tiffimo ac fanctis ceremoniis ob
XIX. San&
fervantem æque fonte fpirantiæ exfuperantem
Domno Patre & multorum gregem Chrifti-
que vice agente illo Pontifice ultimus omnium
fervorumque Dei fervus ille . Ad clementiam
pietatis veftræ has apices deftinare præfum-
pfimus , non noftri freti obfequio , fed veftra
magnitudine culminis pietate . Ideoque quafi
ad præfens genua veftra deofculantes , fugge-
ftiuncula noftra vobis propter quod mancipia
beati patroni veftri de monafterio noftro fu-
ga lapfa in veftro dominio prælapfi funt ad-
veniffe . Ideo fupplicamus clementiæ veftræ
ut quomodo ifte Miffus nofter nomen ille
hæc noftra fuggeftiuncula vobis detulerit
ficut veftra in omnibus bona erga nos eft
confuetudo , inter nos feu erga omne noftra
jufticia inquirere jubeatis , qualiter congrega
tio noftra obfecrantes Deo oratores veftros
melius Dei mifericordiam pro vobis delecter
implorare .
Item alio .
XX. Domino fancto ac fanctis ceremoniis
obfervante Domno illo & in Chrifto patre
ego ille falutem vobis in Domino una cum
omni congregatione fratrum noftrorum ple-
niffimam dirigere præfumimus tam vobis quam
fcilicet congregationem veftram , quam Do-
minus fub norma fanctæ regulæ ad protegen
dum in manu mifit . Supplicamus caritatem
& fraternitatem veftram ut inter nos feu mo-
nachis noftris orationes peculiares effe debeant :
quia quamvis in fpatia terrarum diftet cor-
poralis noftra converfatio , fed , ut bene no-
ftis , non feparant fpatia terrarum quos fo-
ciat caritas vera : quia fi unus in oriente &
alius in occidente confiftat ambo pariter
orando Domino in caritate glutinantur . Sup-
plicamus etiam ,
Item alio .
XXI . Domino inclito fidelique Deo atque
regale gratia fublimato atque a nobis vene-
ratione & amore colendo inluftre viro illo
optimate illo maximam falutem & inviola-
bilem cupio & vobis præfumimus deftinare .
De ceterum comperiat induftria veftra eo
quod & ætera gaudeat floreatque per tem-
pora nobilitas veftra , & quandoque terrena
linquitis , cæleftibus mereatis agminibus glo-
merare .
Item alio .
XXII. Domino & in Chrifto patri apo-
fto-
 E
MUL
/
456 FOR
ftolica fede colendo Domno illo le proprius
vernaculus vefter falutem vobis in Domino
multimodam deftinare præfumimus . Cognu-
fcat , Domne , fanctitas veftra quod ferviens
vefter nomine illo ad nos venit & dixit fe
neglegentia contra vos habere pro qua gra-
tiam veftram non habeat . Propterea fuppli-
camus , quafi ad præfens genua veftra deof-
culantes , ut ipfe apud vos excufatus fit &
eum per noftram precationem recipere & con-
filium ei facere ordinetis . Agat , Domne
१
fanctitas veftra ficut femper erga nos facere
confueviftis . Sanum & incolumem vos citius
mereat videre .
Item alio .
XXIII . Domino almifico , excellentiæ de-
core ornato ac beatiffimo , meritifque ve-
nerando , amabiliter diligendo , fanctitatis
culmine confpicuo , ac nobilitatis titulo de-
corato , piiffimo , five facra eloquia feu præ-
cepta Dei1 pleniffimo , fanctorum meritis co-
quando , & palma triumphationis atque fan-
titatis gratia ornato
? inclito præclaroque ,
Deus omnipotens faciat in fanéta religione
permanere . Venerabili in Chrifto & a no-
bis cum fumma reverentia nominando illo
Epifcopo ego ill . in Domino perpetuam mit
to falutem . Multimoda nobis benevolentiam
veftram generare comperite gaudia quotiens
nobis aditus dederit opportunos ut ad inda-
gandam fofpitatem veftram noftras dirigere
apices debeamus . Quia nihil melius nifi ut
invicem mutuam caritatem orando in invi-
cem alterutrum fpiritalia pabulum fubmini-
ftrare non ceffemus , Hilarem et gaudentem
citius vos cernere mereamus .
Item alio ,
XXIV. Summa veneratione nobiliffimi ge-
neris feu induftriæ vel fagacitatis culminif-
que fublimitatis ineffabile a nobis fcelentiæ
veftræ , Domine inluftriffime cum fumma
nobis reverentia nominando illo ille exiguus
tam multiplices vobis falutes dirigere cupi-
mus . et reliqua . obfecrantes piiffimo Domi-
no ut vos una cum culminis fublimitatis ve-
ftra longa per tempora trina confervet dei-
tas , et quandoque terrena linquetis , fuffra-
gantibus fanctis angelorum mereatis cœtibus
glomerare , præcellentiffime et inclite Do-
mne .
Item alio .
XXV. Domino venerabile inluftrique fa-
gacifimo , fed inluftriore fanctitate & gratia
Dei pollente , & facerdotale apice fublimato ,
Domno illo ille alumus vefter falutem in
Domino vobis præfumpfimus deftinare . Sup-
plicamus , Domne , gratiæ veftræ ut nos pro
mercede veftra mom. inftruere faciatis
&
juxta veftram bonam confuetudinem , quod
femper nos pie ut dulciter gubernare digna-
ftis , ita & nunc agi non dedignemini , ut
ad cumulum mercedis veftræ perveniat . Et
‫رب‬
ERE
S
VET .
fi ita agitis , maxima dona fratribus noftris
juxta folita bonitatis veftræ . Iterum atque
iterum quafi ad præfens ante genua veftra
proftrati precamur ut a coepta gubernatione
veftra nos difcedere nunquam pariatur .
Item alio ,
XXVI. Reverendiffimo confratri meo illo
ille in Domino falutem . Cum enim longi-
tudo terræ caritati illorum non queat evelli
quos Chrifti connectit amor , defiderans de-
fideravi
1 literolas parvitatis meæ fraternitati
tuæ dirigere , ut ftatim quod præfens loquel-
la confpectui tuo loqui non valet , vel has
apices tibi enarrent . Cupio valde quem re-
cordor abfentem , ut cum quo mente fum ,
cum eo etiam corpore fim præfenti . Divi-
nitas te fervet per multos annos , parens &
cuftos Dei æterni , quem colimus , Jefu Chrifti ,
Donatio a die præfente .
XXVII. Sacrofan&
tæ bafilicæ fan&
ti illi mo-
nefterio vel alio loco illo conftructæ , ubi ve-
nerabilis vir ille Abbas vel Epifcopus aut
Presbyter cum fuis Clericis vel monachis
præeffe videntur , ego ille cogitans Dei amo-
re vel æterna retributione ; ideoque cedo ad
die præfente ad fupradicta bafilica & moną-
chis ibi confiftentes ceffumque in perpetuum
です volo portiones meas in loco nuncupante
effe
illo fitas in pago illo ,, quæ mihi tam de
alode quam de comparato vel de quocunque
libet adtracto advenit vel advenire poteft
legibus in fupra memorata loca , tam terris
domibus , ædificiis , mancipiis , libertis , ac-
colabus , merita accolanorum , vineis , filvis ,
pratis , pafcuis , campis , cultis & incultis ,
aquis , aquarumque decurfibus , mobilibus &
immobilibus , cum omnibus adjacentiis & ap-
pendiciis vel colonicis ad fe pertinentibus ,
cum omni integritate vel fuperpofito , quic
quid dici aut nominari poteft , in fuprame-
moratos pagos vel ubique de fupradictas por-
tionibus tenere vifus fum , totum & ad in-
tegrum ad die præfente ad jam memorato
monafterio vel ad ipfos monachos ibi confi-
ftentes perpetualiter trado atque transfundo
de meo jure in veftra trado dominatione ad
poffidendum , ut quicquid exinde facere vo-
luerint , liberam ac firmiffimam in omnibus
habeant poteftatem a die præfenti faciendi ,
Si quis vero , quod fieri non credo , in fu-
turum fi ego ipfe aut ullus de heredibus
meis , aut ulla emiffa vel oppofita perfona ,
vel quislibet qui contra hanc ceffionem me-
am , quam ego bona voluntate fieri & ad
firmare rogavi , venire , agere , aut refulta-
re , vel per quibufcunque modis repedire aut
infrangere conaverit , nec hoc valeat vindi-
care quod repetit , & infuper partibus fupra
memorato monafterio vel monachis ibidem
confiftentibus duplum tantum quantum ipfas
res eo tempore emelioratas valuerint compo-
nat ; & infuper focio fifco multa auri libra
una coactus exfolvat
ง & hæc ceffio omni
tem-
 FORMULE
tempore firma permaneat , ftipulatione fub-
nexa . Actum loco illo .
Ad teftamentum faciendum ,
XXVIII. Regnante in perpetuum Domno
noftro Jefu Chrifto . Anno illo illius Regis ,
fub die x11 . Kalendarum illarum , feria illa ,
Indictione illa . Ego ille filius illius fana
mente integroque confilio , metuens cafus hu-
manæ fragilitatis , teftamentum meum con-
didi , quem illi fcribendum commifi , ut quo-
modo dies legitimus poft tranfitum meum
advenerit , recognitis figillis incifo lino ut
legis decrevit auctoritas , per inluftrem vi-
rum illum , quem in hac pagina teftamenti
noftro legatorio inftitui , geftis reipublicæ mu-
nicipalibus titulis ejus profecutionibus ab ipfis
muniatur , & in archivis bafilicæ fancti illi
confervandum decrevi ; ut quicquid unicui
que de rebus meis propriis habere decrevi ,
fingulariter in hoc teftamentum meum infe-
rere curavi . in reliquo vero qualefcunque aut
quæcunque epiftulas aut teftamenti vel con-
fcriptionis de nomine meo manus meas firma-,
tas oftenfafque fuerint , & ante hoc teftamen-
tum prænotatas , quas hic non commemora
vero , excepto de ingenuitates quas pro animæ
meæ remedio fecimus aut adhuc facere volu-
mus , vacuas permaneant ; & quod unicui-
que per hoc teftamentum dedero darique juf-
fero , id ut faciat detur , præftetur , implea-
tur , te omnipotens Deus teftem committo .
Quapropter dum non habetur incognitum qua-
liter difpenfante Deo ad habendum vel pof-
fidendum loca fanctorum illorum de rebus
meis propriis delegavi in perpetuum ad pof- recipiat perpetualiter ad poffidendum . Per
fidendum , dedi quoque ad bafilica illa por- præfentem teftannentum bafilicam fancti il-
tiones meas atque denominata , id funt illa , lius heredem meam inftituo , & quicquid
unicuique deputavi
quicquid in ipfa loca fuperius nominata ha
bere videor , totum & ad integrum ad ba- quia hæc quod tibi deputavi malo te habe-
filicas fuperius nominatas proficiat in aug- re quam me , te magis quam ceteris here-
mentum . Illas vero ceffiones quas ad liber-
tos noftros illos ad eorum ingenuitates con-
firmandas fecimus , id funt ille & ille , quan-
do ipfos pro animæ noftræ remedium inge-
nuos dimifimus ut dum advivunt hoc te-
neant & poft eorum difceffum cum omni fu-
perpofito ad jamdicta Ecclefia fancti illius ,
ubi eis patrocinium & defenfionem conftitui-
mus , revertere faciant . Volumus enim ut in-
genuos quos fecimus aut in antea fecerimus .
quanticunque in ipfa loca manent quod ad
fancta Ecclefia illa delegavimus , infpecta eo-
rum libertate fuper ipfas terras per ingenuos
commanent & aliubi commanendi nullam
habeant poteftatem , fed ad ipfa loca fancta
debeant fperare , & nullus de ipfis lidemo-
nio ad noftros heredes nullatenus reddant ;
& de hoc quod aliquibus eis per chartas de-
dimus , nullatenus aliubi vendere nec aliena-
re habeant licentiam . Similiter donavimus
donatumque in perpetuum effe volumus ad
monafterium illum ubi venerabilis Abbas
ille præeffe videtur , villas illas in pago illo
cum omnibus adjacentiis vel appendiciis ea-
Tom. III.
VETERES. 457
rum , quantumcunque' ibidem tenere vel pof-
fidere videmur , per qualibet adtracto ad
nos pervenit aut legibus venire debet , to-
tum & ad integrum cum omni fuperpofito
a die præfente in honore fancti illius vel
Abbati illi tradimus ad poffidendum , cum
domibus , ædificiis , mancipiis , accolabus , li-
bertis tam ibidem oriundis quàm aliunde
translatis vel ibidem commanentibus , vineis ,
filvis , campis , terris cultis & incultis , pra-
tis , aquis aquarumque decurfibus , cum exio
& regreffo , omne genus pecodum tam ma-
jore , mobilibus & immobilibus , omnem rem
inexquifitam , tam aurum quam argento vel
reliquas fabricaturas , tam minifteria Eccle-
fiæ vel ftrumenta chartarum , libros veľ ve-
ftimenta Ecclefia , vel omni præfidio quod
mihi legibus vivens poffidere videor & mi-
hi redibetur , & quicquid dici aut nominari
poteft , totum & ad integrum ad jamdicto
monafterio fan&ti illius proficiat ad augmen-
tum > infpecto illud ftrumento quod antea
ad jamdicto monafterio fecimus . Præter ifta
omnia refervamus in Falcidia heredibus no-
ftris villas illas in pago illo , in ea ratione
ut facta mea in omnibus ftudeant conferva-
re atque defendere . Quod fi hoc facere ne-
glexerint , quicquid eis deputavimus perdant ,
& de omni corpore facultatis meæ penitus
reddantur extranei . Et fi aliquid compara-
vero , aut ex parentibus meis mihi obvene-
rit , vel adtraxero , vel per quolibet ingenio
ad nos pervenerit , quod in ipfo teftamento
fupra non commemoravimus , poft noftrum
difceffum cafa fancti illius per rectores fuos
fidei tua committo ;
dibus ac proheredibusmeis . Si quis vero ,
quod futurum effe non credo, fi aliquis he
redum ac proheredum meorum , vel quishi-
bet oppofita perfona prafentem teftamentum
meum infrangere conaverit vel tentare præ-
fumpferit , in primis ufque d'um veram emen-
dationem proinde corrigatur , Deo & fan-
tis fuis habeat contrarios
& & a liminibus
Ecclefiarum efficiatur extraneus & infuper
inferat ei cui pulfaverit una cum focio fifco
auro libras coactus exfolvat , & nihilominus
præfens pagina firma permaneat , quam ma-
nu mea propria fubter firmavi , & bonorum
hominum fignis vel allegationibus roboran-
dam decrevi , ftipulatione . Actum loco illo .
Item aliud teftamentum ad locum fan&
tum .
XXIX . **** manfus & peculiare feu me-
rita eorum , præter tantum illa & illa loca ,
ad legitimos heredes fervo . In reliquo vero
ego jamdictus ille quantum fuperius eft in-
fertum vel comprehenfum , omnia & in o-
mnibus , quicquid dici & nominari poteft ,
ad fuprafcripto monafterio ejufque congrega
tione
 LE
45.8 FORMU
tione in alimento feu in ftipendia feu fub-
ftantia pauperum ad die præfente dono , ce-
do , trado , atque transfundo , ut quicquid
omnia fupermemorata pars ipfius monafterii
ejufque rectores facere elegerint , liberam &
firmiffimam in omnibus habeant poteftatem
libero arbitrio . Licet vero in ceffionibus mi-
nime eft neceffe poenam inferere , fed tamen
pro rei totius firmitate mihi complacuit in-
timare fi fuerit , quod nec fieri credo , aut
ego ipfe , quod abfit , aut aliquis de heredi-
bus aut proheredibus meis , vel quislibet po-
tens aut inferior vel emiffa perfona qui con-
tra præfentem epiftolam donationis ? quam
ego plena & devota voluntate fieri & ad-
firmare rogavi , venire aut eam infrangere
tentaverit , aut aliqua calumnia aut repeti-
tione vel refragatione infurgere aut oppone-
re conatus fuerit aut præfumpferit , in pri-
mis tantum quantum ipfas res eo tempore
melioratas valuerint , contra cui pulfatur feu
partibus jamdicti monafterii componere & nomine ill, cum oblatione in manu atque
fatisfacere adimpleatur , infuper una cum fo- petitione altaris palla manu mea involuta
cio fifco aurum tantum coactus exfolvat ? ( 3 ) ad nomina fanctorum quorum hic re-
& fua repetitio nullo umquam tempore non liquiæ continentur , & Abbate præfente , tra-
obtineat effectum , & hæc donatio omni tem- do coram teftibus ( 4 ) regulariter perman-
pore inlibata permaneat , ftipulatione fubni- furum
xa. Actum in loco illo collum de fub jugo regula excutere , fed ma-
Confirmatio traditionis ad monafterium ,
XXX , Notitia locum traditionis qualiter
vel quibus præfentibus , qui fubter firmave-
runt ubi veniens homo alicus nomen ille
vocatus monachus ad illas quod ille ante
hos annos per fuam epiftolam donationis ad
monafterio illo , quod eft in honore fancti
illius , ubi ille Abba una cum congregatio-
ne monachorum præeffe videtur , jamdictus
ille in villa illa qui vocatur illa , & ad præ-
fens fuit , & per unamquamque villas & lo-
(1 ) Dum legaliter . ) Formula ifta ufus eft
Widilo quum filium fuum Amblulfum offerret
in monafterio Novalicienfi , tempore Caroli
Magni . Erat etiam in ufu in monafterio Clu.
niacenfi , ut patet ex antiquis confuetudinibus
ejufdem monafterii libro tertio capite octavo ,
Ea etiam ufus eft Pontius Comes Impuritanen-
fis anno MLXII . quum filium fuum Petrum of
ferret in monafterio Sancti Petri Rodenfis . Vi-
de etiam formulas a Gallandio editas in tra-
tatu de franco-alodio pag. 331.
1 dere ,
(2) Suos tradere filios . ) Homilia incerti au-
toris in Dominica octava poft Pentecoften in
vetuftiffimo codice Ms. Ecclefiæ Lugdunenfis :
Sunt multi in fancta Ecclefia qui ab ipfis infan-
tie fue cunabulis mancipantur Dei fervitio ,
omni tempore vita fue immaculate Deo fervire
ftudent , five in monaftico ordine , five in canoni-
co. Iftud a plerifque parentibus fiebat bona
mente ac ftudio pietatis . Nonnulli tamen hoc
inftituto abutebantur ut familiam fuam libera-
rent filiis inutilibus . Docet iftud Udalricus in
antiquioribus confuetudinibus monafterii Clu-
niacenfis ad Willelmum Abbatem Hirfaugien-
fem: Accedit aliquotiens admodum grata jo-
cunda memoria pollicitationis tue de cavendo in-
genio quorundam hominum fecularium , qui nimi-
rum non magnopere curantes de alio quam de hac
fola temporali vita , poftquam domum babuerint ,
S
VETERE .
ca per fingulas per portas & per oftia de
ipfas villas vel de illas cafas dominicatas
jam præfatus ille ad Miffo de ipfo monafte-
rio vel ipfius jamdicti Abbatis illius nomen
ille omnia quantum in illa epiftola dona,
?
tionis eft infertum vel comprehenfum in
omnibus tradidit & confignavit & cum de
ipfas res in omnibus veftrum & pillo & fiftu-
ca exinde in omnibus fe exitum dixit & fe
cit , His præfentibus actum fuit .
Qualiter parentes filios fuos offerant in
monafteriis .
XXXI. Dum legaliter ( 1 ) fancitum an-
tiquitus teneatur & cautum cum oblationi-
bus Domino parentes fuos tradere filios ( 2 )
in templo Domini feliciter fervituros , pro-
culdubio hoc de noftris filiis faciendum no-
bis falubriter præbetur exemplum . Equum
etenim judico creatori noftro de nobis red-
dere fructum , Idcirco hunc filium noftrum
ita ut ab hac die non liceat illi
gis ejufdem regulæ fideliter fe cognofcat in-
ftituta fervare & Domino cum ceteris gra-
tanti animo militare . Et ut hæc noftra tra-
ditio inconvulfa permaneat , promitto cum
jurejurando coram Deo & angelis ejus quia
nunquam per me , nunquam per fufpectam
perfonam , nec quolibet modo per rerum mea-
rum facultates aliquando egrediendi de mo-
nafterio tribuam occafionem . Et ut hæc pe-
titio firma permaneat , manu mea eam fub,
ter firmavi . Ifti funt teftes ,
Pro-
ut ita dicam , plenam filiorum & filiarum , aut
fi quis eorundem claudus erit aut mancus ,fur-
daftes aut cæcus , gibbofus aut leprofus , vel aliud
quid bujufmodi quod eum aliquo modo feculo fa-
cit minus acceptum , bunc quidem impenfiffimo vo
to ut monachus fiat offerunt Deo . Quod imita-
tum videtur ex Hieronymi epiftola ad Deme
A
triadem de virginitate fervanda . Solent , ins
quit , miferi parentes non plena fidei Chriftia-
ni deformes aliquo membro debiles filias , quia
dignos generos non inveniunt , virginitati tras
(3) Palla manu mea involuta , ) Vox mea re-
dundat in hoc loco . Agitur enim illic de ma-
nu infantis oblati , quæ fecundum regulam S.
Benedicti pag. 59. debet involvi in palla alta
ris , id eft , in illo velamine quo velatur alta-
re , ut Hugo Menardus recte interpretatur in
Notis ad concordiam regularum pag. 983. Cer-
ta autem eft hæc lectio . Apud Gratianum ta
men 21. q. 3. cap. 4. legitur pallio contra ve-
terum librorum & Ivonis fidem . Ut mirum
valde fit virum doctum Francifcum Alteferram
in Notis ad Crefconium pag. 154. pravam le-
tionem prætuliffe fincera .
(4 ) Trado coram teftibus . ) Vide Glabrum
Rodulphum in vita Sancti Guillelmi Abbatis
Divionenfis cap. 2.
 FORMULE
Promiffio ftabilitatis in monafterio .
XXXII. Ego ille initio converfationis meæ
diligenter adtendens confidero quod petitio-
nibus meis primum non facilis conceffus eft
introitus , fed diu mihi pulfanti vix hofpitii
locus eft mifericorditer adtributus ; in quo
per paucos dies demoratus , noviciorum fum
domum progreffus , in qua mihi dura & af-
pera primum a feniore funt prædicata , & fta-
bilitatis meæ promiffio expetita , & ter in
anno lecta atque tradita regula cum admo-
nitione dicentis : Ecce lex fub qua militare
vis . Si potes obfervare , ingredere . Si non
potes , liber difce le . Hoc ergo videns , or-
dinatiffimum atque morofum mihi fpatium
adtributum dubitans aditum prætermiffo ut
me jam veftro corpori fociare dignemini hu-
militer depofco . Ego tamen hujus regulæ
inftituta Domino juvante fervare promitto ,
& propter vitæ æternæ præmium coram Deo
& angelis ejus humiliter militaturum fubi-
cio , ita ut ab hac die non mihi liceat col-
lum de fub jugo excutere regulæ , quia fub
annali optione aut excufare licuit aut fufci-
pere . Et ut hæc profeffionis meæ petitio a
vobis firmiter teneatur , ad nomina fan&
fan&to-
rum quorum hic reliquiæ continentur & præ-
fentis Abbatis ill. confcriptam trado in per-
petuum habendam , & manu mea roboratam
fuper altare repono perenniter refervandam .
Ego ille promitto ftabilitatem ( 1 ) meam
& converfionem morum meorum & obedien-
tiam fecundum regulam fancti Benedicti co-
ram Deo & fanétis ejus ,
Petitio quam ante votum monachi quislibet
facere debet .
XXXIII. Domino venerabili in Chrifto
patri illo Abbati de monafterio illo , qui
eft conftructus in honore fancti illius , fimul
cum felici congregatione veftra , quam Do-
minus de diverfis provinciis ad peregrinan-
dum propter nomen fuum fub jugo militiæ
atque fervitutis Chrifti atque ala protectio-
nis fecundum evangelium Chrifti regulariter
vobis coadunavit . Igitur audivimus quod
Dominus nofter Jefus-Chriftus per evange-
lium fuum adnuntiat dicens ( 2 ) : Nifi quis
renuntiaverit omnibus que poffidet , non po
teft effe meus difcipulus , Et alibi ( 3༣ ): Qui
reliquerit patrem aut matrem , fratres aut
forores , domus aut agros , & cetera propter
nomen meum , centuplum accipiet , vitam
æternam poffidebit . Petimus ergo beatitudi-
nem caritatis veftræ ut nos in ordine con-
gregationis veftræ dignemini recipere , ut ibi-
dem diebus vitæ noftræ fub regula beati Be-
nedicti vivere & converfare debeamus , quas
tenus fuave jugum Chrifti & onus ejus leve
fentiamus . Igitur noftra fuit petitio & veftra
Tom. III.
( 1 ) Promitto ftabilitatem . ) Vide S. Grego-
rium lib. 1. epiftola 40. & Menardi Notas ad
Concordiam regularum pag. 940. 975. 1005.
VETERES. 459
decrevit voluntas id ipfum implere quod ita
feciftis . Abrenuntiamus ergo omnibus volun-
tatibus noftris propriis , ut Dei fola volun-
tas fiat in nobis , & omnibus rebus quas pof-
fidemus , ficut evangelica & regularis tradi-
tio edocet . Nihil rebus terrenis ab hac die
poffeffuros nos fpondimus nifi quantum a
patre monafterii donante aut permittente ali-
menta aut tegumenta corporis acceperimus .
Obedientiam vobis in quantum vires fup-
petunt , & Dominus dederit nobis adjuto-
rium , confervare promittimus . Stabilitatem
converfationis noftræ in congregatione veftrą
tefte Domino devoto animo cum obfervatio-
ne regulæ ufque in finem profitemur ferva-
re , nifi tantum , quia ignoramus futura , fl
fortaffe caufa utilitatis animæ accedat ut per
veftrum comiatum difcedamus , aut etiam il-
lud fi contra voluntates noftras , quod ab-
fit , feparemur a principibus vel a barbaris
& ipfum fi fuerit fadum , in quantum pof-
fumus , femper ad ipfam congregationem re-
vertere faciamus , & fub fanéto ordine per-
feveremus . in reliquo vero per nullum in-
genium de prædicta congregatione veftra vel
jugo fanctæ regulæ feu de poteftate obedien-
tiæ veftræ nullam habeamus licentiam nos
abftrahendi aut contradicendi . Qod fi in-
ftigante antiquo hofte aut voluntate
noftra
propria hoc facere tentaverimus , in nullis
modis hoc vindicare valeamus , fed bicun-
que nos Miffus vefter aut aliquis ex congre
gatione veftra invenerit , etiam nobis no-
lentibus
lentibus , in ipfa veftra fancta congregatio-
ne Deo auxiliante per vofmetipfos faciatis
revocare & fecundum regulam ibidem nos
dijudicare , ut diebus vitæ noftræ fub diyina
regula & regimine veftro perfeveremus ; qua-
liter in die judicii ante tribunal æterni judi-
cis ipfo adjuvante falvos nos repræfentare pof-
fitis . Et quicunque contra hanc petitionem ,
quam nos bona voluntate fcribere rogavimus
& fubter firmavimus , per quemlibet modum
agere aut infrangere voluerit , in primis fciat
fe a Deo damnandum , quem irritat , & infu-
per fecundum canonicam inftitutionem a com-
munione omnium fratrum fit extraneus ufque-
quo de hac caufa ad veram emendationem
perveniat . Manus noftræ fubfcriptione ad ho-
norem Domni & patroni noftri fancti illius
hanc petitionem volumus roborare ,
Ipfa promiffio.
XXXIV. Ego ille , Domne Abba ille
obedientiam vobis fecundum regulam fancti
Benedicti , juxta quod in ifta petitione con-
tinetur , quam fuper iftud altare pofui , co-
ram Deo & fanctis ejus , in quantum mihi
ipfe Deus dederit adjutorium , Deo & vobis
promitto cuftodire & in quo poffum ipfo
auxiliante confervo . Amen .
0 9 2 Exem
( 2 ) Luc. 14.
( 3 ) Matth. 19.
 E S
MUL
466 FOR
Exemplar proiniffionis ficut folebant antiqui
monachi regulam promittere ,
XXXV. In nomine Domini , Promitto me
ego ille in facro monafterio beati martyris
five confefforis illius fecundum inftituta beati
Benedicti coram Deo & fanctis angelis ejus ,
præfente etiam Abbate ( 1 ) noſtro illo , 0- o-
mnibus diebus meis in hoc fancto monafte-
rio amodo & deinceps perfeveraturum & in
omni obedientia , quodcunque mihi præce
ptum fuerit , obediturum . Ego ille hanc pro-
miffionem a me factam manu propria coram
teftibus fcripfi & roboravi ,
Indiculus pro monacho qui fugerit de
monafterio ( 2 ).
XXXVI. Domino illi ille . Suggerentes
fanctitati veftræ certi de vobis quia veri-
tatem animofa pietas non recufar , nec fides
recta aliquando patitur quamcumque jactu-
ram . De cetero cognofcatis quod nofter fra
ter ille , qui in monafterio nobifcum fuit
nutritus , tonfuratufque eft , obedientiam co
ram Deo & fanctis ejus ac ftabilitatem pro-
mifit , atque in noftra clericatus officio ipfe
ordinatus eft , hoc ipfum oblitus difceffit a
nobis & rediit poft fatanam ? ficut reverti
folet canis ad vomitum fuum ( 3 ) , & fus
lota in volutabro luti , & nunc honorem fe-
culi diligens , divitiis ac terrenis rebus fe
Яtans vobifcum degens . Vos tamen fcitis
quicquid facrum divina lumina verbis elo-
quio fenfuque docent , quod nemo mittit
manum in aratro , afpiciens retro , aptus eft
regno Dei . Nec vobis latet quid facere ca-
nones de hac re commendent , vel regula
atque tractatores fancti expofuerunt . Hæc
enim vos cuncta relegentes , memoriter re-
tinetis quod animo fitienti bibiftis . Nam
fanta fynodus Nicæna ( 4 ) ordinat ut fiquis
in monafterio nutritus ufque ad fummum
ftudium fuerit , & poftmodum difcefferit ,
nifi revertatur , defertoris crimine damnetur ,
Et iterum ( 5 ) Si quis fufceperit mona-
chum alienum , ambo excommunicandi funt ,
( 1 ) Præfente Abbate . ) Sanctus Bernardus
epiftola 7. cap. 17. Item notum eft folemniter at
regulariter profiteri quemque in præfentia Abba
tis . In præfentia ergo tantum , non etiam ad nu-
tum ipfus fit cujufque profeffio . Teftis proinde
adhibetur Abbas , non dictator profefionis , adju.
tor non fraudator adimpletionis , vindex non aa-
Hor prevaricationis .
(2 ) De monachis fugitivis vide fupra lib. s .
Capitularium cap. 379. & lib. 6. cap. 108. Vi
de etiam Hugonis Menardi Notas ad Concor-
diam regularum pag. 580. 961. 978. 1010. &
Flodoardum lib. 3. cap. 24.
(3 ) Canis ad vomitum fuum . ) In regula
Sancti Ferreoli cap. 20. monacho dicitur vaga-
ri eum non decere , ne in quocunque vitio ca-
ptus feculi dele&tatione elabatur ut redeat ad vo-
mitum fuum. Regulamonaftica communis San-
ai Fructuofi cap. 18. Comperimus per minus can-
ta monafteria , qui cum facultatulis fuis ingreffi
funt , poftea tepefactos , sum grandi exprobratione
ERE
VET ,
Canones vero Chalcedonenfes ita præcipiunt ,
ut monachus in oratione & jejunio perma
neat in loco in quo renuntiavit feculo , De-
ferentem vero excommunicatum effe decro-
verunt . Canones autem Agathenfes ita pro-
nuntiant ( 6 ) ; Monachum nifi per Abbatis
fui permiffum ad alterum monafterium mi-
grantem nullus tenere præfumat . Canones
vero Auguftidunenfes ( 7 ) ita ftatuunt , ut
nullus monachum alterius abfque permiffo
Abbatis fui præfumat retinere . Regula nam
que fancti Benedicti , quam ipfe promifit in
omnibus cuftodire , ita edifferat (8) ; Sciens
fe lege regulæ conftitutum , quod ei ex illa
die non liceat egredi de monafterio nec col
lum excutere de fub jugo regulæ . Et paulo
poft ; Nec ex illa die proprii corporis potefta-
tem fe babiturum
habiturum fciat.
fciat . Quid multa repli
cem ? Vos fenfibus doctis utimini , Nec mi-
hi pluribus verbis opus eft vobis fcribere ,
Quæcunque enim a me potuerunt dici , hæc
jam divina gratia vobis contulit . Oportet
namque ut doctrinæ jungatur vita fidelis ,
Agnofci gravius non obfervanda nocebit ,
Vos autem fecundum datam a Deo vobis
fapientiam facite eum ad locum unde exi-
vit reverti , ut agat pœnitentiam . Scientes
autem quoniam qui converti fecerit pecca-
torem ab errore viæ fuæ , falvabit animam
ejus a morte & operit multitudinem pec-
catorum. Nec vobis decet hominem perver
fo ambulantem fecundum defideria cordis fui
auxilium præftare ut magis ac magis eat in
interitum . Sed auferte malum ex vobis : quia
qui tangit picem , conquinabitur ab ea . Et
nec abfcondere poteft homo ignem in finu
fuo ut veftimenta illius non ardeant , aut
ambulare fuper prunas ut non comburentur
plantæ ejus ; fic qui confenferit iniquitatem
non erit mundus . Ifti , qui excommunicatus
eft , nolite ei communicare , ne bonorum ve-
ftrorum præmia amittatis ; fed cum fanctis
patribus , qui hujufcemodi hominem excom-
municaverunt , partem habere mereatis . Et
ubicunque fuerit , Abbati fuo auctoritate ca-
nonum revocetur . Canon Chalcedonenfis ( 9 );
Non
repetere , & feculum , quod reliquerant , ut canes
ad vomitum revocare . Memorabilis eft hiftoria
cujufdam monachi Cenomanenfis ad fecularem
converfationem redeuntis fub imperio Caroli
Calvi , quam reperi in vetuftiffimo codice Ms.
Bibliothecæ Colbertina , dignam profecto quæ
a nobis ederetur in appendice actorum vete-
rum . Continet enim multa notatu digniffima .
(4 ) Synodus Nicana . ) Certum eft Nicænam
fynodum nihil ftatuiffe de monachis fugitivis .
Sed tum , quicquid certum ac perpetuum effe
vellent , ad eam fynodum referebant ; veluti
obfervatum eft de precariis , quas in eadem
fynodo decretas effe docet vetus codex biblio-
theca Tellierianæ . Extant præterea alia exem
pla hujus motis .
(5 ) Concil. Chalced, c. 4..
(6 ) Concil. Agat, c. 27.
( 7) Canones S. Leodegarii cap. 10.
(8 ) Regula S. Bened. c. 58.
(9) Concil. Chalced . £. 2.
 FORMULE VETERE S. 461

Non liceat Clericum confcribi fimul in dua- mnes Præfules & nobiles perfonæ agnofcunt
bus Ecclefiis , & in qua ordinatus eft, & comprovincialibus noftris cognitum eft
ad quam profugit quafi ad potiorem , ob ina- quod ego ille in mea re propria jam nomi-
nis glorie cupiditatem . Hoc autem facientes natum monafterium ædificavi vel cœnobiolo

revocari debere ad Ecclefiam in qua primi- fancto ibi conftitui propter Deum , vel quic-
tus ordinati funt , & ibi tantummodo mini- quid exinde facere volo , præfenti tempore
firare . Eos vero qui aufi fuerunt ex his quæ in omnibus mihi maneat libera poteftas , pro-
funt probibita perpetrare , a proprio gradu pterea per præfenrem paginam cum confen-
vecedant . Et ne quis Clericus qui derelicta fu fupra memoratorum Pontificum conftituo
Ecclefia fua nulla caufa exiftente probabi- ut nullus Epifcopus alius civitatis , aut Ar-
le , vagatur , per alias Ecclefias fufcipiatur chidiaconus , vel quilibet ex clero , aut acto-
in communionem , Canon Aurelianenfis ( 1 ). res Ecclefiæ , nullum ibidem præfumant ex-
Miniftri in quibufcunque locis ordinati fue- ercere dominatum , non ad manfionaticos aut
rint , pervagati , ubicunque inventi fuerint , repaitos exigendo , non ad minifteria defcri-
cum auxilio Epifcopi tanquam fugaces fub bendo , non ad Abbatem mittendo . Cum ve-
cuftodia revocentur . ( 2 ) Et reum fe ille ro neceffe fuerit chrifma petere , tabulas aut
Abbas futurum effe cognofcat qui hujufmodi altaria confecrare , facris ordinibus benedici
perfonas non regulari animadverfione diftrin- Abbas vel monachi ibidem confiftentes , a
xerit , vel qui monachum fufcepit alienum . quocunque de fanctis Epifcopis fibi elegerint
qui hoc agere debeat , licentia fit eis expe-
Qui monafterium in proprio ædificat , quali tere , & illi hoc benedicere vel confecrare .
ter chartam faciat .
Si vero caritate exigente Pontifex quilibet
Antiqua legum auctoritas & ab Abbate loci illius ibi fuerit invitatus , lim-
XXXVII.
Principum decreta fanxerunt ut unufquifque , pliciter quæ ei a fratribus offeru tar accipiat ,
dum manet in corpore , de propria quam nulla exenia vel munufcula amplius es quæ-
poffidet facultate voluntatem fuam literis ins rat , neque de omnibus rebus ipas monaite
ferat , ut perennis temporibus inviolata per- rii nullam habeat poteftatem . Cum vero Ab-
maneat . Quapropter dum non habetur inco- bas ipfius loci acceperit tranfitun , quemcun-
gnitum qualiter ego ille una cum confenfu Gal- que de femetipfis monachi ibidem habitan
liarum Pontificum in re mea propria , quæ ex tes fecundum regulam fani Benedicti me-
fucceffione parentum meorum mihi obvenit , liorem invenerint ipfum Abbatem ibidem
monafterium in honore fancti illius ædifica- conftit ant . Quod fi ipfi de feipfis talem
non invenerint cum commini confilio ili
vi in loco nuncupante illo , in pago illo ,
in fine illa & conftituimus ibi Abbatem fanciores monachi aliunde regularem Abba
nomine illum , qui ibidem fan&tum ordinem tem , qui eos fub regula fancti Benedicti re-
Deo auxiliante gubernare faciat & fuis mo- gat , elegendum in eorum maneat poteftate .
nachis ibi conftituat , & per ejus ordinatio Quod vero Deus avertat , ne ibi fantus or-
nem ipfe fanctus ordo perpetualiter fit infti- do tepefcat , & ipfe Abbas hoc emendare
Tutus & confervatus . Propterea donamus & non prævalet aut negligit , poteftas manea-
donatum in perpetuum effe volumus ad jam tur ipfis monachis ubicunque in propriis mo-
nominato monafterio fancti illius vel ad Ab- nafteriis rectius & fanctius fecundum regu
bate illo ipfum locum ubi ipfe monafterius lam fancti Benedicti invenerint , expetere ,
eft conftructus , cum omnibus adjacentiis && per eorum falubre confilium ipfum fan-
appendiciis fuis & locella feu colonicis in tum ordine n regulariter emendare . Quod
villas illas in pago illo . Ifta omnia quæ fu- fi Pontifex vel aliquis ex ecclefiafticis mini-
perius memoravimus , cum omnibus adjacen- fteriis quislibet vel aliqua emiffa perfona con-
iis vel appendiciis eorum , quantumcunque tra ipfum Abbatem vel ejus congregationem
ibidem tenere vel poffidere videmur per quo- de fupradictis ordinibus vel benedictionibus
libet adtracto totum & ad integrum cum vel de rebus meis propriis monafterii
per qua-
omni fuprapofito ad die præfenti in honore lecunque ftrumento aut quocunque modo ad
fancti illius pro remedium animæ meæ vel ipfam cafam fuit vel inantea fuerit delega-
æterna falute dedimus cum domibus , ædi- tum , additum commutatum , vel concef-
ficiis , mancipiis , accolabus , libertis , vifum , vel quicquid ad ipfum monafterium vel
neis , filvis , campis , pratis , pafcuis , aquis ,
ad eorum homines pertinet , aliquid calu
aquarumque decurfibus , ftrumenta chartarum, 1 mniare aut inquietare vel per quodlibet in-
libris
vel veftimenta , feu minifteria Ec- genium minuare tentaverit , a gloriofo Do-
clefiæ , mobilibus & immobilibus omnem mno , quem tunc Deus regnum Burgondiæ

rem inexquifitam , quicquid dici aut nomi- gubernare permiferit , hoc protinus emende-
nari poteft , totum & ad integrum ad fupra- tur . Precor igitur gloriofo Domno qui eft
fcripto monafterio vel jam dicto Abbati cum temporibus modernis & futuris fucceffori-
monachis fuis perpetualiter protegente Do- bus Deus regnum Burgundiæ gubernare per-
mino tradimus ad poffidendum . Et dum o miferit & per Dei tremendum judicium
Tom. III. ૦૧ ૩ ad-

(1 ) Conc. Aurelian, I. c. a. ( a ) Concil Agath . c. 27.

 462 FORMULE
adjurare præfumo ut præfentem paginam vel
facta mea ex jamdicto cœnobiolo meo fua
fortitudo contra omnem adverfitatem pro
mercedé fua poft Deum jubeat defenfare at-
que folidum in omnibus cuftodire , ut nul-
fatenus ab infeftatione malorum hominum
poffit inrumpi , fed delecter ibidem Abbati
vel facerdotibus feu monachis ibidem confi-
ftentibus pro vita ipfius & filiorum ejus vel
exercitu & omni populo catholico quieto
ordine Dominum fupplicare . Si quis vero ,
Qualiter privilegium condatur ,
XXXVIII , Dominis apoftolicis præfentibus
temporibus & futuris quicunque fub fide
catholica paftorali fectantur officia , ille Epi-
fcopus Chrifti humilis . Opportunum eft et-
iam ut Deum timentes propter ventura fu-
turaque judicia diligentibus Deum bonum
operare , quatenus qui Pontifex vocatur in
populo , timentibus Deum fuccurrat affectus ;
ut qui feculum calcant & Chrifto fervire de-
fiderant , per confenfum paftoris quieti ab
omnibus infeftationibus vivant . Quapropter
dum non habetur incognitum qualiter mc-
nafterio in pago illo , qui dicitur ille , quem
illufter vir ille in alode proprio conftruxit ,
& pro totius defenfionis ftudio per fuam epi-
ftolam ad præcellentiffimum Domnum Re-
gen Burgundiæ ipfum monafterium afpicere
decrevit , ut communis mercis illius pro fun-
damento & regale clementia pro defenfionis
auxilio crefcat apud Deum , & nobis jamdi-
to Domno gloriofo Regi illo opportunum
eft petere ut privilegium monachis ibidem
habitantibus deberemus largire , ob hoc ma-
xime quia folet contingere ut morientibus
religiofis Epifcopis , paftoralem locum fufci-
piant feculares , & res quæ pauperibus fue-
funt condonate magis per galindos quam per
facerdotes difpergantur , & ecclefiaftica vita
neglecta conlata bonorum magis per venato-
res & canes & , quod eft gravius , per me-
retrices expendantur , vel religionis norma
diftructa levitate laicorum fecularia injufte
confentiantur , & per eorum iniqua confilia
monachorum vitam conturbare præfumant .
Propterea ergo ab hac parte femper Chrifto
propitio directore dirigentes communi vo-
Juntate ille Epifcopus & ceteri confenfimus
ut in eis privilegium claro animo confirma-
remus . Statuentes ergo jubemus fub teftimo-
nium fanctæ Trinitatis & pretium fanguinis
Chrifti coram Deo & angelis atque archan-
gelis ut de prædicto monafterio illo vel quic-
quid ibidem tam regio munere quam priva-
torum vel quibuslibet rebus atque corpori-
bus eft conlatum aut inantea conlatum fue-
rit , ut nullam exinde Epifcopus civitatis il-
lius habeat poteftatem , neque Archidiaconus
illius vel miniftri & actores Ecclefiæ , aut
quilibet ex clero in rebus prædicti mónafte.
(1) Poft editam a nobis hanc formulam
deprehendimus eam a Francifco Pithoe publi-
VETERES.
rii nullum præfumat habere principatum in
nullam omnino rem quod dici aut nomina
ri poteft , non pro paſto exactandum non
pro manfionaticos requirendum , non pro to
tius omnino re repetendo , non pro Abba
tem conftituendo , non pro minifteria difcri-
bendo , non pro altaria aut tabulas confe.
crando , non pro facros ordines dedicando
illius civitatis Epifcopus nullum ibidem præ
fumat habere acceffum , nifi fortaffe per com
munem confenfum Abbas vel ipfa congrega-
tio eum caritatis gratia pro fanctæ vitæ me-
ritis crediderit evocandum . Et fi fortaffe ab
eis fuerit evocatus , non hoc in confuetudi-
ne vertat , nec munera exinde requirat , fed
fimpliciter quæ a fratribus fibi fuerint obla
ta ; & expleto caritatis officio , ad propria ,
ficut de reliqua Regis domo , cum pace di
fcedat ; quia dignum eft ur quod Rex hu
jus feculi cum fuis proceribus pro commune
falute voluit effe conftructum fub integro
privilegio fit in perpetuum a calumniandi
occafionibus confervatum , Confirmamus igi-
tur jure perpetuo ut cum Abbas ipfius cœs
nobii de hac vita migraverit , quemcunque
fibi monachi ibidem habitantes fecundum De-
um elegerint , abfque ullo arbitrio civitatis
ipfius anteftitis ipfi fibi monachi paftorem
inftituant , qui eorum facrum ordinem in-
ftanter adtendat . Cum vero fuerit opportu-
num Ecclefiam dedicare , aut facros ordines
benedici , vel tabulas confecrare , quemcun-
que de religiofis Epifcopis Abbas ipfe vel
monachi fibi voluerint invocare in eorum
maneat poteftate . Er fi , quod abfit , ibi or-
do fanctus tepefcat , & Abbas monafterii hoc
per fe emendare neglexerit , aut etiam ipfe
cum monachis ftatuta regularia fervare con-
tempferit , etiamfi vix pauci videantur de
monachis quorum religio in Chrifto profi-
ciat , poteftas illis maneat quemcumque fibi
elegerint de proximis monafteriis quem re-
Atius & fanctius fecundum regulam fancti
Benedicti invenerint expetere , ut eorum fa
lubri confilio ftudeant fanctum ordinem re-
vocare . Statuimus etiam mulierum acceffus
intra portas monafterii nullatenus fiat . Si
quis itaque conftitutionem præfentem pro
reus
quocunque conludio mutare conaverit
omnipotenti Deo effectus a pace Chriftiano-
rum omnium habeatur extraneus & indif
folubili anathematis vinculo vinctus fortem
damnationis Judæ proditoris incurrat . Quod
privilegium ut in perpetuo tempore confer-
vetur , ftipulatione fubnixa manu propria ,
In Dei nomine . Incipit epiftola que formata
dicitur five commendatitia ( 1 ) .
XXXIX . Reverentiffimo atque religiofif-
fimo & a nobis cum fumma veneratione nun-
cupando illi Epifcopo ego ille extremus fub
pontificali officio Deo famulantium perpe-
tuam
catam fuiffe in gloffario ad Julianum Antecef-
forem in verbo commendatore
 FORMULE
tuam in Domino Jefu opto falutem , пy y A.
TA AAAI. DLXXV. Præfens frater nofter
ille petiit ab extremitate noftra licentiam
ad veftram almitatem proficifcendi atque vo,
bifcum five cum veftris habitandi . Cui &
nos benivola mente & fraterno affectu , non
folum ei copiam ad vos veniendi non nega,
vimus , verum etiam ut a vobis five a ve-
Aris gratifice fufcipiatur expofcimus , Et fi
vobis placuerit ut aut in gradu quem modo
tenet facris altaribus miniftret , aut ad altio-
rem gradum promoveatur , noftro five no-
ftrorum teftimonio fufcepto , id ei facere li-
ceat ; quippe qui nihil in eo tale noverimus
quo id faciendi ei licentia denegetur, Bene
namque in Ecclefia in qua hactenus fuit edu-
catus , bene converfatus , hoc nobis de fe five
de fua vita oftendit , ut , in quantum huma-
na fragilitas fcire poteft , adminiftratione fa-
crorum minifteriorum non fit indignus . Nos
itaque , ut homines divini fenfus infcii , &
arcanorum ignari , præbemus de fratre quale
fcimus teftimonium , Deus eft enim quem
occulta non fallunt , & qui omnium fecreta
rimatur juxta illud ( 2 ) Homo videt in
facie , Deus autem in corde . Has ergo lit-
terulas ideo illi petere & nobis facere libuit
ut ille non folum pro profugo aut abjecto
non habeatur , verum etiam noftræ humani-
tatis & caritatis commendatione 9 a veftra
fraternitate libentiffime fufcipiatur . AMHN.
XCVIII . Salus æterna , quæ Chriftus eft , &
in hoc præfenti tempore vobis longævam fa-
lutem & in futuro cum fanctis & electis
fempiternam largiri dignetur . Amen. DCXCIV.
Item alia .
XL. In nomine Patris II & Filii T &
Spiritus fancti A. Ille Epifcopus venerabili,
bus Præfulibus illis cariffimis nobis patribus
& confratribus pacem omnem & falutem fem-
piternam . Audientes præfentem Ecclefiæ no-
ftræ filium illum , in eadem quoque natum ,
nutritum , atque eruditum , & ufque in pres
byterii dignitatem a noftro prædeceffore pro-
vectum vobis veftræque Ecclefiæ neceffa-
rium effe & utilem , mutua caritate & fra
terna compaffione deftinamus eum veftræ pa
zernitati ut in omnibus ficut ex veftris
uno , illo quoque utamini
utamini in Chrifto , hoc
hoc
fcientes , quia nullius malæ famæ apud nos
ufque nunc fuit , vita honeftus , moribus fim-
plex . Scientia quidem non extollitur a no-
bis : quia nec poteft Homerica , fed , ut ita
dicamus , ut in pluribus non civilibus fed
exterioribus vulgo egonica . Et quia non di-
vifa fed unica eft Ecclefia Chrifti , non mul-
tiformis , fed concors , inter nos etiam quæ-
dam familiaritas præ aliis familiaritatibus ani-
( 1 ) 1. Reg. 16,
(2 ) Jofeph . ) Archiepifcopus Turonenfis ; de
quo hac leguntur in vita Alcuini fub finem :
Teftatus eft fiquidem Jofeph Archiepifcopus per
totam noctem & ab eo & a juis vifum fuiffe .
Et paulo poft : Audiens vero civitatis Turonis
7
VETERES . 403
mata , decet omnino ut & vos utamini no-
ftris ut veftris , & nos veftris ut noftris . Hæc
omnia invicem agamus in Chrifto Jefu Do-
mino noftro , Et ut hæ noftræ humilitatis
litteræ de præfato fratre veftræ caritati mif
fa non fictæ , fed fixe , non ventolæ , fed fir-
mæ comperiri valeant , Græcos apices , quos
ecclefiafticus mos in hujufmodi rebus agendis
decrevit , conftituit , & obtinuit , fubter ad-
dere cum numeris ad fe pertinentibus curio-
fe decrevimus , hoc eft , primos quos jam fu-
perius pofuimus Patris П , Filii T , Spiricus
fancti A , qui exprimunt numerum octoge-
narium quadringentefimum & primum , Pe-
tri quoque Apoftolorum principis primam f
qui habet numerum ut jam dictum eft
octogenarium . Noftri quoque nominis pri-
mam , veftri fecundam , accipientis tertiam ,
noftræ quoque civitatis de qua fcribitur
quartam , & veftræ , ad quam fcribitur , quin-
tam , Indictionis quoque præfentis annní nu-
merum, & fummam utriufque numeri . Ad-
didimus præterea feorfum in conclufione epi-
ftolæ univerfa præfata , claudentes nonagena-
rium & nonum numerum , qui fecundum Græ-
ca elementa fignificat . Orate pro nobis oran
tibus pro vobis . Amen .
Item adbuc alia .
XLI, Clariffimo in Chrifto atque fanctif
fimo fratri illo Epifcopo itemque ille indi-
gnus Archiepifcopus in Domino falutem o-
ptat . Præfens denique Presbyter ille nomine
ad noftram confugit exiguitatem , nobis reme-
morans qualiter anceffor nofter Domnus Jo-
feph ( 2 ) eum ordinavit per deprecationem
Fredegifi Abbatis ( 3 ) in titulo fancti Mar-
tini in villa quæ dicitur illa , & recordans
quod nos in ipfo die fuæ ordinationis eum
inquifivimus . Ideo ad veftram mifimus ipfum
prudentiam , ut in veftra illi licitum fit fu-
um peragere parrochia officium . Et ut cer-
tius credatis a nobis ipfum ordinatum , hanc
epiftolam , quam formatam dicimus , conclu-
dimus eo tenore ut credimus a fanctis pa-
tribus conftitutum effe , id eft , primam lit-
teram Patris & Filii & Spiritus fancti ut
in nomine ipfius condita confervetur , Item
primam litteram Petri ponimus , qui primus
Apoftolorum fuit
fuit , quæ , ut tranftulimus
LXXX. fignificat . Ponimus ad noftrorum no-
minum litteras loci quamvis diverforum or-
dine tamen ut conftitutum eft , id eft , me
indignum primam litteram veftri gloriofi
fecundam , tertiam civitatis noftræ de qua
mittitur , quartam veftræ urbis ad quam mit-
timus . Addidimus Indictionem quæ eft .
AMHN . quod nonagenarium nonum nu-
merum exprimit . Valete in Domino .
Item
Jofeph Epifcopus , vir bonus & Deo amabilis , bea
tumobjifje Alchuinum , advenit celerius illuc cum
fuo clero .
(3 ) Fredegifi Ablatis . ) Sancti Martini Tu-
ronenfis , de quo vide Notas ad Agobardum ,
 464 FORMULE
Item adbuc alia ,
XLII. Reverentiffimo almifluæque religio-
nis cultu finceriffimo fanctæ illius fedis Ar-
chiepifcopo vel Epifcopo Adventius reveren-
da Mettenfis Ecclefiæ ac plebis ipfius humi-
lis famulus in Chrifto paftorum principe man-
furam cum gaudio profperitatis & perpetui-
tatis gloriam . Decreta fanctorum CCCXVIII .
patrum Nicea conftitutorum faluberrima fer-
vantes , Deo dignam piamque fraternitatem
veftram canonice aggredimur , & fub nomi-
ne formata epiftolæ reverenter veftram fan-
Etitatem adimus , vobis videlicet intimando
quia præfenti Presbytero vel Diacono feu
Subdiacono nomine ill. has dimifforias de-
dimus litteras , quem in noftra diocefi ec-
clefiaftice educatum de ordine clericatus ad
illum proveximus gradum , ut his canonicis
munitis apicibus , cum noftra licentia ei in
veftra parrochia fub defenfione ac regimine
veftræ cara dile&tionis degere liceat , & ut
eum , fi morum probitas & doctrinæ digni-
ad ecclefiafticos ordines pro-
tas fuppetit , ad pro-
moveatis fideliter annuimus , & in finu fan-
&tæ matris Ecclefia canonice fovendum ac
regendum committimus , Hanc ergo epifto
lam Græcis litteris hinc inde munire decre-
vimus , & anulo Ecclefiæ noftræ bullare cen-
fuimus . "Chriftus paftorum prínceps fraterni-
tatem veftram ad cuftodiam fui gregis diu
nobis confervet incolumem .1 Amen .
ALIE FORMULÆ
A BALUZIO
Nafcuntur per hanc occafionem non
perdant . Ob hoc igitur ego ille , & conjux
mea illa commanens orbe Arvernis , in pa-
go illo , in villa illa . Dum non eft incogni-
tum , qualiter chartolas noftras per hofti-
litatem Francorum in ipfa villa illa manfo
noftro , ubi vifi fumus manere , ibidem per-
dimus , & petimus vel cognitum faciemus ,
ut quit per ipfas ftromentas & tempora ha-
bere nofcuntur poffeffio noftra per hanc oc-
cafionem noftrorum pater inter epiftolas illas
de manfos in ipfa villa illa , de qua ipfo attra-
ximus in integrum ut & vindedit ifta omnia
fuperius confcripta vel quod memorare mini-
me poffimus judicibus brevis noftris fpondiis
incolcacionibus vel alias ftromentas tam no-
ftras quam & qui nobis commendatas fuerunt
hoc inter ipfas villas fuprafcriptas vel de ipfas
turbas ibidem perdimus & petimus ut hanc
conteftatiuncula feu planeturia per hanc car-
tolas in noftro nomine collegere vel adfir-
mare deberemus . Quo ita &fecimus ifta prin-
cipium Honorio & Theodofio Confilibus co-
VETERES.
Exemplar libertatis .
XLIII. Au&toritas ecclefiaftica
patenter am
monet infuper & majeftas regia catholica
religioni affenfum præbet , ut quemcunque ad
facros ordines ex familia propria promovere
Ecclefia quæque delegerit , in præfentia Sa-
cerdotum , Canonicorum fimul & nobilium
laicorum , ejus cui fubjectus eft fubfcriptio,
ne vel manumiffione fub libertatis teftamen
to folemniter roboretur . Idcirco ego Adven
tius annuente Chrifto fanctæ Mettenfis Ec+
clefiæ Epifcopus quendam Ecclefiæ noftræ fa-
mulum nomen ill. facris ordinibus oblatum
ad altaris cornu nobilium virorum in præ
fentia per hoc auctoritatis teftamentum ftas
tuo , ita ut ab hodierno die & tempore be
ne ingenuus atque ab omni fervitutis vincu
lo fecurus permaneat , tanquam fi ab inges
nuis fuiffet parentibus procreatus vel natus ,
eandemque pergat partem quamcunque vo
lens canonice elegerit ita ut deinceps nec
nobis neque fuccefforibus noftris ullum debeat
noxia conditionis fervitium . Sed omnibus
diebus vitæ fuæ fub certa pleniffimaque in-
genuitate , ficut alii cives Romani , per hunc
manumiffionis atque ingenuitatis titulum be,
ne femper ingenuus atque fecurus exiftat ,
Suum vero peculiare quod habet , aut quod
abhinc affequi poterit , faciat inde fecundum
canonicam auctoritatem libere quicquid vo-
luerit . Et ut hæc ingenuitatis pagina invio
labilem obtineat firmitatem manu propria
illam roboravimus .
VETERES
EDIȚÆ .
rum ab hoftio fancto illo caftro Claremunte
per triduum habendi vel cuftodivimus feu
in mereato publico in quo ordo curiæ du-
xerunt aut regalis vel manuenfis vefter auc
perfonarum ipfius caftri , ut cum hanc con-
teftatiuncula 2 feu planeturia juxta legum
confuetudinem in præfentia veftra relata fue
rit , noftris fubfcriptionibus fignaculis fubro-`
borare faciatis , ut quocumque perdiciones no-
ftras de fupra fcripta per veftra adfirmatione
jufta auctoritas remedia confequatur , ut no
ftra firmitas legum auctoritas revocent in
propinquietas .
Gefta.
Unde ego te vir laudabilis illu. defenfore
meo necnon & vos honoratique cartas publi-
cas agitis affidue oportet me curiæ in học
conteftatiuncula , feu planeturia per triduum
partibus foris pupblicis apenfa veftris fubfcri-
ptionibus vel fignaculis fubter faciatis adfir
mare , ut quomodo mihi neceffarium fuerit
cau-
 FORMULE
caufella mea aut in præfentia dominorum
vel judicibus adverfariorum meorum revo
cent in proquietas , per hocque contra hanc
conteftatiuncula feu planeturia deponere
percuravimus , ut quando volueritis & ma-
fueritis vel mihi neceffarium fuerit , ut mos
eft , geftis municipalibus eam faciatis able-
gare cum petitiones noftras , maximas vobis
ex hoc gratias agere valeamus .
Mandato .
Mox injunxit antiqua , principium jura
in-
decreta fanxerunt ut quicquid caufas per
pigritia cenfus aur femina fexus , vel corpo-
ramentifque fragilitatis res fuas fuorumque
fuarum gubernare minime poffit cura electo-
rum permittuntur . Ego illa femina dilectif
fimus filius meus illius & illius , rogo & in-
jungo vel fuplico gratias veftras ut de o-
mnis caufas meas vel negotiis meis vel
quicquid de alode parentorum meorum aut
de atracto aut unde meæ conforium fuppe
tit , aut adverfus me altercatio orta fuerit
quicquo de heredibus meis dicit aut nume-
rari poteft vos damus & procuratoribus de
omnes caufas meas vel facultates meas tam
terras feu & mancipia vel alias res meas
quicquit dinumerare longum eft tam in præ
fentia dominorum aut in quibufcunque pro-
vinciis , five eante Comitibus vel judiciaria
poteftate . Adfupta mea vice elegi & pro-
ponat aut quicquid in hac parte ex caufa
veritatis aut definieritis egeris gefferis veraci
confirm tu adque finita in contra effe pub
plicar . Sane fi quis ego ipfe aut ullus .
Hic babet gefta ,
Arvernis aput vir laudabile illo defenfo
re vel curia pubplica ipfius civitatis illa fe-
mina ait quafo vobis optime defenfor vel
eura publica ipfius civitatis ut ru mihi quod
dicis pubplicis profequere præcipiatis ab eo-
que geftarum alegacio cupio roborare memo-
ratus defenfore dixit . Pateant tibi quod di-
cis per pubplicas que obras quia illa femi-
na per hanc mandarum mihi injunxit ut
propter follemnitatem lex fcripturas adfirma-
tum ut a duobus arferi deberim & hæc man-
datum quæ in filius fuus illus & illu ut fum-
pra fua vice cosfcribere vel adfirmare roga-
verunt de omnes caufas fuas funt quod re-
Etius fuperior abeatur fcriptum geftis muni-
cipalibus adligare adque firmare deberer . Jam
dictus defenfor & ordo curiæ dixerunt : ediec
mandatum adferas debere nobis oftendit ad
relegendum . Tunc unus ex Notariis ipfo
mandato in publico recitavit . Præfarus de-
fenfor dixi : Hæc gefta quomodo eft fcripta
noftros manibus roborata , quicquit exinde
dicere vel numerare res illa aut nihil aliut
ago hæc gefta quomodo eft fcripta veftris ro-
borara mihi fine mora tradatur . Ille defen-
for cum fais curialibus vel fubfcriptionibus
manibus ipfa gefta tradiderunt vel configna-
verunt .
VETERES . 465
Libertas .
In Dei nomine . Ego ille metuens cafum
fragilitatis , & dum fragilitas humanum ge-
mus pertimefcit , ultimum vitæ temporibus
ventura oportet ut non inveniat unumquem-
que imparatum ne fine aliquis operis bonum
refpectum nifi homo dum fuum jure & po-
teftarem præpararet fibi viam falutis per quem
ad æternam beatitudinem valeat pervenire .
Propterea vindictam habuit liberare ancilla
mea nomen illa una cum fantes fuos illus
& illus , quem de alode vifi fumus habere ,
de omni jugo fervitutis meis pro peccatis
meis minuandis ipfus præcipimus effe bene
ingenuus , & abfolutus in pubplico , nam non
in fecreto , Arvernis civitatis , domum ma-
tris Ecclefiæ fancto illo , ubi Chrifti nomen
ille Epifcopus Pontifex tunc tempore præef
fe dignofcitur , ante cornu altaris in præ-
fentia , presbiteris , diaconibus , clericis , vel
in præfentia plurimarum perfonarum qui ipfa
manopa fubter firmaverunt , de jugum fervi-
tutis meis pro peccatis meis minuandis , fic-
ut jam diximus , quicquid perfona aut reli-
giofi deorum mancipia data libertate confer
re voluerit , fecundum legem Romanam hoc
facere poteft , ideft , Latina dolitia , & ci-
ves Romaną meliore ftatum habet tefta-
mentum condere teftimonium perhibere >
emere , vindere , donare , commutare habeat
poteftatem ficut & alii cives Romani
nullum nulle vel heredum ac proheredum
nihil debeant fervitio nec letimonium nec
onus patronati nec nulla obedientia ipfius
non requiratur , nifi eant & maneant ubi-
cumque voluerint , portæ aperta , cives Ro
manæ fe effe cognofcant . Defenfionem vero
tam Ecclefia vel omne dium timentium ubi
cumque experire voluerint , licentiæ tribui
mus ad faciendum in omnibus quicquid vo
luerint . Et fi de ipfus aliquit generatum fue
rit , ingenui permaneant . Sane fi quis .
Item abfolutio.
Liberum effe credimus quod Chriftus per
fpiritum fanétum & baptifmum lavacrum ge
neravit bene convenit ut dimittentibus de-
bita dimittantur peccata . Ego enim in Dei
nomen ill. & conjux mea illa pro remedio
animæ noftræ vel pro æternam retributionem
abfolvimus a die præfente fervo noftro illo
una cum infantes fuos illus & illus , quæ de
alode parentorum meorum vel per ceffionem
extra confortium heredum eorum mihi ob-
venit , a die præfente remedium inveniat
vos relaxamus ut ab hac die fibi vivant
fibi agant , fibi laboret , fibi nutromenta pro-
ficiat , fuumque jure commiffas eum & in-
rromiffus in ordine civium Romanorum in-
genuis fe effe cognofcant , ut poft ac die ne-
que ad ullum heredibus meis fervitius nec
letimonius ne onus patronati , nec ulla obe-
dientia eis non requiratur , nifi iant & ma-
neant ubicumque voluerint porte aperte , ci-
ves
 E VETERES ,
466 FORMUL
wes Romana fe effe agnofcant . Defenfionem
vero tam Ecclefia vel ominem Deum ti-
mentium ubicumque expelire volueritis libe-
ra & firmiffima in omnibus habeatis pote-
ftatem ad hoc faciendum quicquit volueri
tis . Sane fi quis .
Redempturium.
Domino ill. A pluris eft cognitum quali-
ter ante hos dies inveftiganti parte adverfus
neglegentia pro culpa mea in cuftodia tra-
ditus fum & nullam habeo fubftantia unde
me redimere debeam nifi tantum formam &
ftatum meum , quem libero & ingenuo vi
deor habere , & in fervitio me pro hac cau-
fa debeam inclinare ? & vos pietas domini
imperavit ut pro ac caufa me redemifti , ego
vobis carta patrocinale de ftatum neum ,
quem ingenuo habeo , in vos confcribere vel
adfirmare rogavi , ut pofthac diebus vitæ meæ
ex jure in fervicio veftro debeam confiftere .
Unde me fpondo vel fubter firmavit ut con-
tra præfente cartola patrociniale neque ego
neque de herebus meis , ne quislibet ulla
oppofita perfona præ ac die ambulare non
debeamus ; quod quid fecerit , componat vo-
bis fociante fifco auri uncia una 2 & quod
petit nihil valeat vindicare , & ubicumque
me invenire potueritis , ficut & reliquos fer-
vos veftros , ita & me in veftro fervitio fa-
ciatis revocare abfque ullo contradicente fti
bulant ftibulatur in omnibus fum .
Ceffionem .
Quociens inter quafcumque injenuis perfo-
nis lex beneficium edocet ut quantumcum-
que perfona de rebus propriis fuis in alterius
transferre voluerit libera abeat poteftatem
ad hoc faciendum quicquit voluerit . Ob hoc
igitur in Dei nomen & conjuves mea illa
dile &
tiffimo amico noftro illo pro benevolen
tia vel fervitia tua quæ circa nos impendis
fed in comea facere non definis , propterea
cedimus tibi ceffumque in perpetuum effe
effe vo-
vo-
lo , hoc eft , de noftro jure in tua tradimus
dominatione tradimus transferimus atque trans-
fundimus , hoc eft , manfo noftro in pago Ar-
vernico in jace illo , in villa illa , quæ de alo-
de vel de atracto ibidem viffi fumus habe-
re , cum cafis , tictis , ædificiis , adjacentiis ,
campis , pratis , vineis , filvis , aquis aqua-
rumve decurfibus , omnia & ex omnibus quan-
tumcumque ad ipfus manfus afpicit aut afpi-
cere videtur , tam inquifitum
Litteris commendatitiis .
Notum fit omnibus in Chrifto Jefu reli-
giofa vita degentibus ego quod ill . Abbati
fancti .... fime congregationis Abba fratris
noftri de illi petitionibus fatisfaciens qui ...
vitæ confortio apud nos conjunctus effe vi-
debatur , quoniam mores vel habita
ferre non valentes ad falubriora loca & fibi
convenientia ei additum ad eundum
ceffimus , eo duntaxat modo ut ille nebifr
cum abfens corpore , tamen fpiritu præfens
..... fanctis orationibus conjunctus effe de-
beat , & fratrum noftrorum affidua ora …….,
Dominum pro eo cotidie interpellet . Nos
enim & cuncti fratres noftri valde e , ....
maluimus . Sed viri eu ejus minime ferre va
lentis conful .... paterno affectu commo-
ti , ad ea quæ fui funt corporis convenien-
tia loca , ut diximus , adeundi conceffimus ,
Idcirco noftræ humilitatis apices ei confcri-
pfimus , atque fubter firmavimus , ut quia
apud nos aliquod temporis fpatium conver
fare vedebatur , fecurus & adjutus in Demi-
no & defenfus ab omni jurgio per eafdem
litteras ubique in Domino fecuram vitam de-
gere valeat , fupplicantes omnes ad quos eum
Dominus direxerit pro noftræ parvitatis me-
moria ipfum clementer fufcipere dignetis .
In Dei nomine . Domno & fratri & in
Chrifto filio cariffimo ill. viro venerabili &
Abbatu .... indignus Epifcopus in Domino
fempiternam falutem . Plures mihi cariffi-
me , tranfierunt dies , ex quo ve .!
..... in
confpectu tuæ caritatis meas litterulas five
... fancti ill.
eulogiolas mittere . Sed te a ....
veniffe nonnifi modo cognovi . Veniffe ergo
te & bene valere & ... & pro incolomi-
tate & profperitate tua in quantum valeo
Domini mifericordiam deprecor , quippe qui
non folum ego , fed pene omnis Europa , & ,
ut ita dixerim , generaliter omnis Ecclefia
ab oriente ufque ad hoc occidentem tali conf.
teneatur , utpote Domini mifericordiam
imploret , quippe qui fidem tuam obfervan-
do & innocentiam cuftodiendo omnibus pro-
fuifti . Sicut enim non funt condigne paffio-
nes hujus temporis ad futuram gloriam quæ
relevabitur in nobis , ita nec condigna bene-
volentiæ officia .... quilibet noftrum exhi-
bere poteft , quum videlicet multociens eis
fit emolumentum tui beneficii quod erga Do-
minum noftrum & nos omnes fecifti quam
fi qua fint obfequia quæ tibi a nobis impen
dantur . Deus enim qui per Mardochæum
famulum fuum Ifrahelitice plebis interitui
medicinam & nobis per te contulit , ipfe &
te & nos ita hujus vitæ curricula concedat
peragere ut illam perveniamus vitam cui
nullus eft finis . De cetera expofco & ultra
quam valeo quæfo ut me congregationis fan-
ti ill. quæ vobis a Deo ad regendum con-
ceffa eft orationibus
ficuti & nos congregationum
a Deo nobis ad regendum conceffarum ora-
tionibus commendaturi fumus , ut mutuis nos
orationibus quafi quibufdam fpiritalibus bra-
chiis , & , ut ita dixerim , fpiritalibus armis
adjuvantes , & antiqui hoftis infidias five ma-
chinamenta dolofa evadere , & ad Regem
noftrum Chriftum inculpabiles venire ipfo au-
xiliante valeamus . Merear te fofpis fofpitem ,
felix felicem , incolomis incolomem cernere ,
mi cariffime , & de incolomitate tua femper
audire . Pax tibi a Deo .
Su-
 FORMULE
Sumito que mifi lætus munufcula parva ,
Dulcis amice mihi , dulcis & apte nimis .
Quæfintparvalicet, magna bec dilectiomittit,
Que non compenfat res fed amoris opus ,
Sit tibi vita falus , fint & felicia cuncta ,
Et tibi de coelis Rex Deus addat opem ,
Et fic te clemens ducat per profpera mundi
Ut pes inoffenfo tramite celfa petat .
Et qui in bac vita dignum con ( ces )fit bonorem
Hic tibi poft obitum det fuper aftra locum .
( 1 ) tũ meritis magnopere vene-
rando & a nobis cum omni ftudio ardenti-
que fervore in vinculo caritatis
amabiliter
amplectendo divina infpiratione protegente
"
Abbati ill. inutilis ac viliffimus famulorum
Dei famulus perennem per hanc Epiftolam in uno pofiti , relectas veftras litteras , con-
in Domino Jefu optat falutem , Comperiat
igitur devotiffima caritas veftra quia auxi-
liante Domino & Apoftolorum principe Pe-
tro intercedente per diverfos terrarum fines
immenfaque nos ac fubditi noftræ
Reliqua defunt
In quo fupplicamus excellentiæ fanctitatis
veftræ &c. ut in actis Sanctorum ordinis S.
Benedicti fæculo IV. parte I. pag. 748, ubi
male ifta affuta funt Epiftolae Joannis IV.
Papæ .
Excellentiffimo atque piiffimo il. Rege il.
gratia Dei Epifcopus de illo oppido una cum
cœnobio fub quo egregius confeffor il. parro-
nus vefter in corpore requiefcit . Obnixi fup-
plicamus culmen regiminis veftri ut hos in
Chrifto fratres noftros illos monachos de præ-
fati congregationi fancti ovilinos ipfi proba-
bile videntur una cum collegis eorum veftris
fecum litterolis exiguitatis noftræ obtutibus
præfentaverint benigni recipi Chriftianitas ve-
ftra jubeat & veftro adjutorio fulti iter ar
duum quam pro reverentia beati Petri prin-
cipis Apoftolorum arripuerunt ufque ad limi-
na ipfius quieti perficiant , unde vobis ipfe
fanctus apud Deum interceffor adfiſtat &
in futurum mercedem vobis augeat . Et hu-
mili prece vobis depofcimus ut quod hore
propria poftulaverint ferenitas veftra benigne
recipiat & ad effectum perducere bonitas ve-
ftra jubeat ; ut fi Chrifto propitio ad nos re-
verfi fuerint , pro vobis & ftatu regni veftri
indefinenter orare delectentur .... r te cor-
pore & fpiritu ille Samarita , ideft , falva-
tor & cuftus , de quo in Pfalmo : Non dor-
mitabit neque dormiet qui cuftodit Ifrabel .
Uthel , quod interpretatur vigel. Adrequ ...
ut poffis dicere : Ego dormivi & cor meum
vigilat . Valere in Domino vos optamus ...
fublimiffime Regis atque optantiffime . Salu-
tat vos affatim omnes ...... o fancti illius
nobifcum . Ille quamvis peccator Archiepi-
fcopus fidens de bonitate Chrifti & ferenita-
tis veftræ libens ſubſcripſi .
(1) Virtutum .
1
VETERES. 467
Summa veneratione diligendo & nobis in
amore Chrifti amabiliter præferendo & in
gremio Ecclefiæ fano ac devoto gratuituque
animo commendando atque ex totis viribus
cum fummo caritatis vinculo amplectendo
domno fpiritalique patre il. fancta religione
fedulo cuncti quidem fratres beatorum mar-
tyrum ill. & fuis cum fanctis fociis proprii
fervuli &
fervuli & amatores .... torefque veftri præ
amatores ....
omnibus falutemus vobis in Domino Jefu
Chrifto Salutatione amabili . De cetero , piif-
fime pater , multas vobis agimus laudes &
gratias de veftra melliflua fcedula pulcherri-
maque munera quæ modo veftra fanctitas no-
ftra infima parvitate dignata fuit munerare .
Propterea veftra comperiat almitas quia nos
tinuo ut eas audivimus , gratulati licet de
benedictione , fed multum turbati de veftra
tribulatione . Quid ergo de vobis agimus ,
quid facimus , quid loquimur ? Dolemus , ge-
mitum habemus , anxii fumus confilium
quærimus ; ftatimque in commune confenfu
decrevimus ficut nos divina docet lectio
ubi ait : Orate cuncti pro invicem , ut omnes
Salvemini . Nos autem repente , ficut mos
eft , loricam induti fidei , fumptis falutis ga.
leam cum humilitatis fpiritu arma oratio-
num fumfimus , ut certi Chrifti milites , in
agonia puriter muniti , undique firmiter fimul
omnes venimus ordinata acie , belligerare cœ-
pimus , Jefu Chrifto Domino noftro pro vo-
bis preces fundimus in Miffis fpecialibus , in
pfalmodiæ in canticis fpiritalibus , in facris
orationibus in quantum noftrà valens eft par-
vitas pio affectui viriliter certavimus & opta-
mus facere ; ut vos Dei pietas per multa
quidem luftra annorumque curricula in pace
fanctæ Dei Ecclefiæ incolomem cuftodiar &
poft vitam æternam iftius in gloriam conlo
cet . Peracta omnia namque hæc , ad divina
veniamus eloquia , de qua haurire poffemus
confolatione optima . Audiamus primum Pro-
phetam fanctiffimum virum , prudentiffimum,
pfalmigraphum , humilem cytharizantem per
cytharam præcepta meliflua fic nobis allo-
quitur : Mibi autem , ait , adhærere Deo bo-
num eft . In omnibus fpem meam ubique po-
nite in Domino . Et rurfum : Jacta tuum co-
7
gitatum femper in Domino , & ipfe te enu-
triet dulciter . Idem ipfe inquit : Bonum eft ,
fuave eft mihi , Domine , quod humiliafti me .
De quo fequitur : Bonum mihi lex oris tui
fuper multa milia argenti & auri . Scriptum
legimus quia præfens paupertas futuris divi-
tiis compenfanda fit . In cantico dicitur An-
næ : Dominus pauperem facit & valde di-
tat humiliat pro peccatis , fed ftatim fub-
levat per mifericordiam . Unde iterum pfal-
mifta cohortat nos per omnia dicens : Do-
minus me regit , & mihi nihil deerit , &
conlocavit me in loco pafcuæ fuper refectio-
nis aquas me .... Hæc aufcultans egregius
præ-
 E S
M UL
468 F OR
prædicator Apoftolus tuba mirabilis noftri
fin .... ibus mittit fe in medio pulchra co-
nectit eloquia , de qua pro loquens dic ....
ú optimű & omne donum perfectum
defcendit a patre luminum . Dicit iterum :
Omnes qui volunt pie vivere in Chrifto Je-
fu perfequutionem patiuntur . Adhuc fubdi-
tur : Cum enim homo exterior affligitur ,
tunc ille qui intus eft perfecte renovatur :
quia dum infirmamur corpore , potentes fu-
mus fpiritu . Salvator Chriftus Dominus de
femetipfo ait : Spiritus quidem prumptus eft ,
caro autem infirma . Et bone memoriæ di-
cit Gregorius : Tunc homo perfectus eft cum immarcefcibilis caritas , ficuti per vos noſtra
1
plenus fuerit caritate , & unde animus fa- confidar fimplicitas . Hoc etenim almitati
pius cogitat , inclemens frequenter meditat , veftræ norum fieri volumus quia Domino no-
Oramus atque optamus vobis per omnia ftró gloriofo Augufto jubente die XVIIII.
ut Deus pacis & caritatis fanctificet vos in
omnibus , & integer fpiritus vefter , & reli-
qua . Quod ipfe præftet .
Imminutum Idipfum autem quod opti-
mum habemus , quod facultas fuppetit , vo-
bifcum libentiffime impertiemus . Hæc idcir-
co per fingula ftuduimus fcribere quia epi-
ftola fuperius dicta per fcriptum vobis inno-
tefcere juffit de fingulis . Ea vero quæ fub-
fequens expofcit fermo noftræ competunt ne-
ceffitudini . Liquet namque quod fagax effi-
cacia veftram aftutiam præcellit omnium hanc
legationem agentium , ut fuperius dictum de-
clarat affatum . Et ideo quia præ cunctis ex-
cellentius fubtiliufque eandem legationem a
vobis ordinari fcimus , de veftra inviolabile
caritate freti confilium expetimus quomodo
FORMULÆ
CAPITUL
Ormula follemnis de dote .
' F Incipit mandatus,
Incipit ceffio.
II. Hic eft venditio , qui feipfum vendit .
III. Hic eft venditio de homine in effeno
pofito .
IV. Hic eft vinditio de terra condu&a .
V. Incipitfecuritas defuperfallicione bic eft.
VI. Incipit item fecuritas ,
VII. Incipit fecuritas .
VIII. Incipit concamius .
IX. Incipit vindicio quam facit qui feipfo
vindit .
X. Incipit judicius .
Incipit noticia de fupradicto judicio .
XI. Incipit judicius .
Incipit noticia .
XII. Incipit folfadia .
XIII. Incipit item folfadia.
XIV. Item folfadii .
E RE
V ET .
ipfam agere debeamus ; ut ficut eam penes
yos habetis depofitam " qualiter Epifcopos
vel Canonicos aut Monachos ? vel quibus
capitulis ab eis debeamus requirere , per or
dinem cuncta celerius ad nos recurrens often-
dat epiftola . Illam quoque paginam quæ co-
ram Domino Imperatore & nobis omnibus
lecta eft cum univerfis generaliter data fuit
licentia eundi palatio pariter cum pra petita
epiftola nobis mittite , & non folum ea quæ
nominatim expreffimus , fed præbete cuncta
quæ huic negotio fcitis effe congrua . Ita
namque in omnibus erga nos agat veftra
menfis præfentis , quæ eveniet XIII. Kal. Ju-
lias , ab omnibus fuffraganeis noftris , Deo
opitulante epifcopale officium , licet indi-
gnus , fufcepturus .. , ego me huic oneri mi-
nus aptum & adhuc epifcopalibus officiis novit
oportet effe imbuum , termino ftatuto differ
re volui , Sed quia juffione imperiale urgen-
te non valeo idcirco veftram fanctitatem
rogo & intentiffima prece efflagito , ut li-
cet omni tempore , maxime ufque prædi& tam
diem pro nobis cum omnibus veftris Domi-
ni mifericordiam exorare dignemini , ut im-
petratu veftro a gravidine meorum delicto,
rum merear leviari , & adnitentibus oratio-
nibus dignetur mihi Dominus Jefus Chriftus
intellectum fenfumque præbere qualiter ad
dignitatem tanti honoris , quamvis immeri-
tus , valeam competenter accedere ,
MABILLONIL
A.
XV. Incipit facramentalis .
XVI. Incipit noticia .
XVII. Incipit vacuaturia .
XVIII. Incipit item vacuaturia .
XIX. Incipit vindicio .
XX. Incipit ingenuitas a die præfente .
XXI. Incipit vindicio .
XXII. Incipit cautio de vinea .
XXIII. Incipit ingenuitas .
XXIV. Incipit judicius .
XXV. Incipit vindicio qui feipfum vindit .
XXVI. Incipit fecuritas .
XXVII. Incipit vindicio proprietatis .
XXVIII. Incipit judicius .
XXIX. Incipit judicius .
XXX. Incipit item judicius .
XXXI. Incipit apennis .
XXXII. Incipit item appennis .
XXXIII. Incipit noticia ad Appenno firm
mare .
XXXIV.
 FORMULE
XXXIV. Incipit 【 libellus ) dotis .
Incipit epiftola.
XXXV. Incipit item ceffio .
XXXVI. Incipit epiftola , quem pater &
mater facit in filio .
XXXVII. Incipit cautio de bomine .
XXXVIII. Incipit fecuritas .
XXXIX. Incipit ceffio in dotem ) .
XL. Incipit jus liberorum .
XLI. Incipit fecuritas ·
XLII. Incipit epiftola quem bominem re-
potavit de res Juas .
XLIII. Incipit fecuritas de rapto .
XLIV. Incipit notitia ( de matrimonio fer-
vorum
重 ).
XLV. Incipi t epifto la qui de heredi bus ali- 量
cui aut ecclefia delegat .
NT
INCIPIUNT
Formula follemnis de dote ,
1. Ic eft teftamentum quarto re-
gnum domni noſtri CHILDE-
BERTO Reges , quod fecit
Miffus ille CHESTANTVS ,
Cum juxta confuetudinem An-
dicavis civitate curia puplica refedelet in
foro ibique vir magnificus illi profecutor
dixit : Rogo te , vir laudabilis illi Defen-
for , illi Curator , illi Magifter militum , vel
reliquum Curia puplica , utique obticis pu-
plicis patere jobeatis , quia habeo quid apud
acta profevere ( 1 ) debiam . Defenfor prin-
cipalis fimul & omnis Curia puplica dixe-
runt : Patent tibi cotecis ( 2 ) puplici ; pro-
fequere quæ optas . Obedire illa per manda-
to fuo pagina mihi injunxit , ut profecutor
exfiftere deberit , qualiter mandatum , quam
in dulciffimo jocali ( 3 ) meo illo fici ( 4 )
pro omnis caufationis fuas , tam in paço (5) ,
quam & in palacio , feu in qualibet loca ,
accidere faciat illa porciones meas , quam ex
alote parentum meorum ei legibus obvenit
vel obvenire debit , aut juftiffime ei eft red-
debetum . E contra parentis fuis vel contra
cujuslibet hominem accidere vel admallare
feu & liticare facias infpecto illo mandato ,
quem in dulciffemo jocali meo illo fici , ge-
Ais municipalibus adlegare debeam . Curia
vero dixerunt ; Mandato , quem tibi habere
dicis , accipiat vir venerabilis illi Diaconus
& amanuenfis ( 6 ) , Illi profecutor dixit : Ro-
go domno meis omnibus puplicis , ut ficut
mandatum juftum legebus cognoviftis effe fa-
Atum , ut dotem quem præ manibus tenio ,
vobis præfentibus in foro puplico jobeatis re-
citari . Curia vero dixerunt : Dotem quem
Diaco-
te dicis præ manibus retenire , illi Diaco-
mus & amanuenfis Andeçavis civitate nobis
Tom. III.
( 1 ) Profequi . (2 ) Codices . ( 3 ) Jugali .
( 6 ) Diaconus amanuenfis curiæ .
VETERES . 459
XLVI. Incipit notitia , quem bominem in
caufa fua repellavit .
XLVII. Incipit mandatus .
XLVIII. Incipit charta de fanguinolento ,
quem de matricola fufcipi .
XLIX. Incipit judicius de homicidio .
Incipit notitia ad fupradi&a judicia .
L. Incipit mandatus .
LI. Incipit mandatus .
LII. Incipit noticia .
LIII. Incipit ceffio .
LIV. Noticia divifionis .
LV. Noticia ceffionis .
LVI. ( Formula diffolvendi matrimonii ) .
LVII. Incipit ceffio .
LVIII. ( Notitia de natis fervorum ) .
LIX. ( Notitia de commodato ) .
DIC AT 1 .
præfentibus accipiat relegendum . quo acce
pto dixit :
Incipit mandatus .
Domno mihi jocali meo illo . Rogo ad-
que fupplico dulciffima gratia veftra , ut ad
vicem meam omnis caufationis noftris , tam
in pago quam & in palacio , feo in quali
bet loca accidere faciatis , & illas portiones
noftras , quem ex alote parentum meorum
mihi legibus obveniffe vel obvenire debit
aut juftiffime nobis eft redebitum , hæc con
tra parentis meus vel contra cujuslibet ho-
minum accidere vel admallare feu adliticare
faciatis , Et quicquid exinde ad vicem no-
ftram egeris , feceris , gefferifve , etenim me
habiturum effe cognofcas rectum . Juratum
mandatum Andecavis civitate Curia pu
plica .
Incipit ceffio ,
Dulciffima & cum integro amore diligen-
da fponfa mea , filia illius , nomen illa , ego
illi , Et quia , propitio Domino , juxta con-
fuetudinem una cum voluntate parentum tuo-
rum fponfavi , proinde cido tibi de rem pau-
pertatis meæ , tam pro fponfalitia , quam pro
largitate tuæ , hoc eft cafa cum curte cir-
cumcincta , mobile & inmobile , filvas , pra-
tus , pafcuas , aquas , aquarumve decurfibus ,
junctis & fubjunctis , & in omnia fuperius
nominata , tu dulciffima fponfa mea , ad die
filiciffimo nupciarum tibi per hanc ceffione
dileco adque transfundo , ut in tuæ jure hoc
recepere dibeas . Cido tibi bracile valente fo-
lidus tantus toneneas tantas , lectario ad
lecto veftito valente folidus tantus , inaures
annolus va-
aureas valente foledus tantus ?
lentes folidus tantus . Cido tibi caballus cum
fambuca & omnia ftratura fua , boves tan-
Rr tus ,
(4 ) Feçi , ( 5 ) Pago .
 E
470 FORMUL
tus , vaccas cum fequentes tantus , ovis tan-
tus , folidis tantis . Hæc omnia fubfcripta rem
in tuæ jure & domenacione hoc recipere de-
bias , vel pofteris tuis , fi inter nus procrea-
ti fuerunt , derelinquentis , falvo jure fancti
illius , cujus terræ effe videtur . Et fi fuerit
ullo umquam tempore , qui contra hanc cef-
fione ifta , quem ego in te bona voluntate
Confcribere rogavi aut ego ipfi , aur ullus
de heredibus meis vel propinquis meis , aut
aut
qualibet homo vel extranea aut emiffa per-
fona venire voluerit , aut agere , vel repe-
tire præfumpferit , ante lite ingreffus dupler
tibi tantum , & alio tantum , quantum cef-
fio ifta contenet , aut eo tempore meliorata
voluerit ; & repetitione fua non obteniat ef-
fectum & hæc ceffio ifta atque voluntas
noftra omni tempore firma permaneat ,
Poft hæc Curia ait : Se adhuc aliquid abis la , & accipi a vobis pretium , in quod mihi
ex hac caufa aut agere debias dic tú in * conplacuit , hoc eft foledus tantus , ut de ab
præfente . Illi profecutor dixit : Gratias age-
mus magnitudine veftræ , quod dotem fua
ຕ
fcripta quem profequio , geftis municipali-
bus , ut habuit caretas veftra , allegaffe
feciffe vobis ex more confcripfe ,
Hic eft venditio , qui feipfum vendit ,
II. Domno ( 1 ) mihi illo , necnon & conjux
fua illa , ego illi . Quia conjunxerunt mi-
hi necligentias , quod res veftras furavi , &
in aliter tranfagere non poffum , nifi ut in
tegrum ftatum meum in veftrum debiam
implecare fervitium : ergo conftat me nullo
cogente imperium , fet pleniffima voluntate
r P.17
mea & fi de hac caufa reprobus apparue,
rit , pro ipfa necligentia integrum ftatum
meum in veftrum fervitium obligare debiam ,
ac cedere ( 2) a vobis pretium in quod mi-
hi conplacuit , foledus tantus , ut quidquid
ab hodierno die de memetipfo facere volue-
ritis ficut & de reliqua mancipia veftra
obnoxia > in omnibus Deo præfole habeatis
poteftatem faciendi quod volueritis . Si fue-
rit ego ipfi , aut aliquis de propinquis meis ,
vel qualibet extranea perfona , qui contra
hanc vinditionem , quem ego bona volunta-
te fieri rogavi , agere conaverit , inferit in-
ter tibi & fifco foledus tantus vobis compo-
nat , & quod repetit vindecare non valeat ,
& hæc vinditio atque voluntas mea firma
permaneat.
Hic eft venditio de bomine in
efseno pofito .
III. Domno ( 3 ) mihi proprio illo , ego illi .
Et quia conjunxerunt mihi culpas & meas
magis necligentias pro furta quid feci , un-
de ego in turmentas fui , & cologias feci ,
& morte pericolum ex hoc incurrere debui :
fet habuit pietas veftra datis de ris (4) vę,
ftras folidus tantus . Ideo hanc epiftolam ven-
ditionę de integrum ſtatum omni peculiare
(1 ) V. Marculf. lib. 2. c. 28, ( a ) F. accipere ,
(4 ) Res . (5) F. cobetus .
VETERES.
meo vobis emittendam curavi , ut quidquid
ab hodierna die de memetipfo facere volue-
ritis , ficut & de reliqua mancipia veftra ori-
ginaria , in omnibus Deo præfole habeas po-
teftatem faciendi . Et fi fuerit ego ipfi , aur
aliquis de propinquis meis , vel qualiber ex-
tranea perfona , qui contra hanc venditio-
nem , quem ego ipfi bona voluntate fieri
rogavi , agere conaverit inferat inter tibi
& fifco folidus tantus vobis conponat , &
quod repetit nihil valeat vindecare , & hæc
vinditio perenni tempore firma permaneat .
His eft vinditio de terra conducta .
IV. Ego enim illi . Conftar me vindedif
fe , & ita vindedi ad venerabile fratri illa
vineola plus menus juctus tantus , & refidit
in terraturium fancti illius , in fundo illa il-
hodiernum die memoratus emptor quicquid
de ipfa vinea facere volueris , liberam in o-
mnibus habeas poteftatem faciendi . Si quis
vero quod effe non credo ) fe fuerit aut
ego ipfi , aut ullus de heredibus meis 2 aut
quælibet obpofita perfona , qui contra hanc
vinditionem , quem ego bona voluntate fie-
ri rogavi venire aut refultare præfumpfe
rit , dupplit tantum, & alio tantum quan-
tum hac vinditio ifta contenit , & quod re-
petit vindicare non valeat , & hæc vinditio
omni tempore firma permaneat . Actum An-
decavis .
Incipit fecuritas de fuperfallicione
bic eft .
V. Dum non eft incognetum , qualiter
aliquos homo , nomen illi , aliquo homine ,
nomen illo , mallavit de res fuas , & ipfe
illi male ei exinde numquam feciffit . Pro-
inde ipfi illi ante bonis hominibus convenit,
ut hanc epiftolam facere deberit ut nullo
umquam tempore contra ipfo agere non præ-
fumat . Quod fi illi aut aliqua perfona ad
vicem fuam ipfa caufa refultare præfumpfe
rit , foledus tantus inter tibi , & fifco con-
ponere debiat 9 & quod repetit vindicare
non valeat & hæc fecuritas firma perma
neat .
Incipit item fecuritas .
VI, Dum non eft incognituni , quia ante
hos dies aliquos homo nomen illi , litem in
via publica aput illo ei habuit & cobe-
bus ( 5 ) fuper eum ipfi illi ei pofuit : fic
taliter convenit ipfius homo ad mediantis bo-
nis hominibus , ut hunc fecuritate ipfus ho-
mo de ipfus cobebus feu & de ipfa lite
quem aput mihi abuit , facere deberit . quod
ita & fecit . Et ( quod futurum effe non cre
do ) fi fuerit ut ego ipfi , aut aliquis de he-
redibus meis , vel qualibet obpofita perfona ,
qui
(3 ) V. Marculf. lib. 2. c. 28.
 FORMULE
qui contra hanc fecuritate refultare præfum-
pferit , foledus tantus ei conponat , & quod
repetit nihil valeat vindicare , & hæc fecu-
ritas ifta perenni tempore firma permaneat .
Incipit fecuritas ,
VII. Domno venerabile & in Chrifto patri
illo Abbat. vel omnis congregatio noftra &
domni illius , ego illi . Et quia ad peticio-
nem meam habuit pietas veftra feciftis mi-
hi beneficium de rem veftra , & domni il-
lius , hoc eft locello cognomenante , in pa-
go illo , cum cafis , campis , terris , manci-
pafcuis , aquis
piis , acolabus , pratis , pafcuis aqua-
aquis aqua-
rumve decurfibus , veftrum præjudicium , &
domni illius tenire & poffedire debuit , &
fpondio vobis annis fingulis cinfo foledus tan-
tus , & poft quoque meum difceffum jure
veftro & domni illius cum rem meliorata ,
quantumcumque in ipfo loco inventum fue-
rit , revertatur > & accipiatur abfque ullius
contrarietate , aut repetitione propinquorum
meorum annuente Domino ut mus ( 1 )
eft virorum atque magnorum opidi , confir-
mandum .
Incipit concamius ,
VIII. In ( 2 ) Dei nomen placuit atque con-
venit inter illus & illus , ut inter fe campel-
lus conmutare deberint , quod ita & fecerunt .
Hoc eft , dedit illi ad racione illo campo
ferente modius tantus , & eft fuper terretu-
rio fancti illius , & fubjungat de unus latus
campus illius . Similiter in alio loco dedit
illi fuper ipfo terreturio ad racione illo cam-
pello ferente modius tantus , & fubjungat de
uno latere campus illius : ut quicquid exin-
de facere voluerit , abfque prejudicium fan-
&
ti illius , cujus terra effe videtur , liberam
in omnibus habeas poteftatem . Si fuerit unus
quis qui contra pare fuo agere aut refultare
præfumpferit , partem quod accepit a pare
fuo amittit , & infuper multa legis damnum
incurrit . Et hæc epiftolas uni tenorum con-
fcriptas , quem inter nus ( 3 ) fieri rogavi
mus , firmas permaneant .
Incipit vindicio quam facit qui
feipfo vindit.
IX. Domno fratri illo , necnon & conjux
fua illa , ego illi , qui conmaneo in pago il-
lo . Conftat me vindediffe , & ita vindedi
vobis vernacula juris mei , nomen illo , &
accipi inde precium in argento uncias tan-
tas ut quicquid ab hodiesna die ipfo ver-
naculo facere volueritis , habendi , tenende ,
donande , vindende , feu conmutandi , quo-
modo & de re aliqua mancipia veftra obno-
xia exinde facere volueritis , liberam haben-
tis poteftatem . Et fi quis ego ipfi , aut ali-
quis de heredibus meis , vel qualibet extra-
nea perfona , qui contra hanc vindicione
Tom . III.
( 1 ) Mos . f ( » ) V, Marculf. lib. 2. c. 23 ,
(4 ) Sacramenti in ecclefia ritus .
VETERES. 471
quem ego bona voluntate fieri rogavi , age-
re conaverit , inter tibi & fifco foledus tan-
tus vobis conponat , & quod repetit nihil`
valeat vindicare , & hæc vindicio adque vo-
luntas mea perenni tempore firma perma-
neat .
¿
Incipit judicius .
X. Veniens homo , nomen illi , ante ve-
nerabile vir illo Abbate vel reliquis viris
venerabilibus adqué magnificis , quorum no-
mina fubtus tenuntur inferti interpellabat
aliquo homine nomen illo , quafi fervicium.
ei redeberit ; & illi taliter de præfente ade-:
rat , & hoc fortiter denegabat , quod fervi-
tium numquam redebebit . Interrogatum fuit
ipfius illo de fua agnacione alius homines in
fuum fervicium habebat , an non : & ipfi il-
li taliter locutus fuit , ut hoc non redebebat,
nam ipfi illi fervitium ei non redebebat , at
de agnacione aut de conparato ut hoc inter
fe intenderent , ut dum ipfi illi alius homi-
nes de fua agnacione non redebebat . Sic vi-
fum fuit ipfius abbati vel quibus in eus ade-
rant , ut ipfi homo aput homines XII, ma-
nu fua XIII. in bafileca ( 4 ) domne illius , in
noctis tantis conjurare deberet , quod de an-
nus XXX . feu amplius , fervitium ei num-
quam redebebat : fe hoc facere potebat , ipfī,
illi de hac caufa contra ipfo illo conpafcere
deberit : fin autem non potuerit , hoc inmen-
dare ftudiat .
Incipit noticia de fupradi&o judicio .
Noticia facramenti qualiter vel quibus
præfentibus ingreffus eft illi apud homines
tantus ingenuos fuper altare illius A deca-
vis civetate , pro eo quod homine > nomen
illo , ipfo pro fervitium inter ellabat ad vi-
cem genetore fuo feu & genetrice fua . Ju-
ratus dixit , juxta quod judicius ex hoc lo
quitur per hanc loco fanéto & divina omnia
quod hic aguntur , de annis XXX. feu am-
plius fub ingenuetate nomen refedi . nam &
ipfi fuperius nomenatus fervitium non rede-
di , nec redebio pro reverentia loci . id funt
quorum præfentia ,
Incipit judicius .
XI. Veniens homo , nomen illi , Andeça-
vis civetate , ante illo agente vel reliquis
qui cum eo aderant , interpellabat aliquo
homine , nomen illo , quafi jumento fuo ad
furtis conditionis abuiffit : & ipfi illi una cum
genetore fuo ibidem aderat , & hoc fortiter
denegabat , quod ipfo jumento numquam ha-
buiffet . Sic vifum fuit ipfo agente qui cun
ipfo aderunt , ut genitor fuos illi pro filio
fuo illo , quia & ipfi genitor apud homines
tantus ipfi illi in bafileca domni illius in no-
tis tantus pro filio fuo excufare deberit , fe
hoc facere potebat , ipfi illi contra ipfo illo
Rr 2 com-
22, ( 3 ) Nos .
 472 FORMULE
compafcere deberit . Sin autem non potuerit,
hoc contra ipfo emendare ftodiat .
Incipit noticia ,
Noticia facramenti , qualiter vel quibus
præfentibus ingreffus eft illi in bafileca do-
mne illius pro judicio , illo agente juratus
dixit : Per hunc loco fancto & divina omnia
quod hic aguntur , quæ hic Deo plenius of
feruntur , unde me illi repotabat ( 1 ) , quafi
jumento fuo ad furtis conditionis poft me ha-
buiffit , & per meum ingenium ipfo jumento
digere habuiffet , nec ipfo jumento numquam
habui ,, nec per meum nullum ingenium ipfo
jamento numquam perdedit , nec aliud tibi
de hac caufa non redebio , nifi ifto edonio
facramento ,
Incipit folfadia ( 2 ) ,
XII. Noticia folfadii , qualiter vel quibus
præfentibus illi homo placerum fuum adten-
dit Andecavis civetate Kalendas illas , per
judicio inluftri illo Comite , vel auditores fuis ,
ac contra homines his nominibus illus & illus ,
vel genetrici eorum , nomen illa , una cum
abunculo eorum illo , dum dicerit , quafi ali
qua femena , nomen illa , genetore eorum ,
nomen illo , pro maleficio eum interfeciffet .
Qui ipfi jam fuperius nomenati placetum eo-
rum legebus a mane ufque ad vefperum vifi
fuerunt cuftodiffe . Nam ipfa femena nec ad
placetum advenit , nec miffo ad perfona ad-
direxit , qui fonia redebuiffit . Propterea ne-
ceffe fuerit prædictis hominibus ut hanc
noticiam , bonorum hominum manibus robo-
ratas , profequere deberent , qualiter & vifi
funt feciffe ,
Incipit item folfadia .
XIII. Noticia folfadii , qualiter vel quibus
præfentibus veniens homo , nomen illi , pla-
citum fuum adtendit Andecavis civetate , in
bafileca domni illius , unde eum hæc contra
homine , nomen illo , quem ante illo agente
fuit inratione pro jumento fuo , &c.
Item folfadii .
XIV. Noticia qualiter folfadii , vel quibus
præfentibus veniens illi in bafilica fancti il-
fius Andecavis civitate , placetum fuum ad-
tendit contra homine , nomen illo , quem
ante illo agente fuit inrationes pro agente ,
quod hoc die illo quod fecit menfis illi dies
tantus , conjurare deberit una cum hominis
fuis , qui illi ad placitum adfuit una cum te-
ftis fuis pro legibus triduum cuftodivit , &
folfadivit, nec illi nec ad placito adfuit , nec
ulla perfona ad vicem fuam direxit , qui ipfo
placito cuftodiffet , aut fonia nunciare debe-
rit . quos præfens placitus ipfius fuit cuftodi-
tus aut folfaditus , aut hanc noticiam mani-
bus eorum fubter firmaverunt .
( 1 ) Reputabat . (2 ) Impedimentum , excufatio .
(4 ) Minime . ( 5 ) Res .
VETERES.
Incipit facramentalis .
XV. Breve facramenti , qualiter & quos
præfentibus ingreffus eft homo , nomen illi ,
Andecavis civetate , die illo , quod fecit min-
fis illi dies tantus , in bafileca domne illius .
Juratus dixit : Per hunc loco fancto & di-
vina omnia quæ hic aguntur , quæ hic Deo
plenius offeruntur , unde mihi homo nomen
illi , interpellabat , eo quod caballo fuo fu-
raffit , aut in taxato poft me habuiffit ; hoc
conjurare quod caballo fuo , quem mihi re-
putabat , numquam furavi , nec confciens ab
ipfo furandum numquam fuiffet , nec poft
me intaxata ipfo caballo numquam habui
nec alio tibi exinde non redebio nifi ifto
edonio facramento , quem judicatum habui ,
& legibus tranfibi . Id funt qui hunc facra-
mento audierunt , manibus eorum fubter fir-
maverunt ,
Incipit noticia .
XVI. Noticia qualiter vel quibus præfentibus
illi & illi placitum eorum adtenderunt Ande-
cavis civetate , in bafileca domne illius , pro
judicio illo præpofito , unde aliqua femina ,
nomen illa , habuit interpellatus pro illa re ,
qui illi & germanus fuos illi ab ipfo placito
advenerunt & homines fuos hic præfenta-
verunt , ut ipfo facramento excufare debe-
rent . Nam ipfa illa femena ab ipfo placito
adfuit , & ipfo facramento menime recipere
voluit , qui illi ex germano fuo illi placi-
tum eorum legibus cuftodierunt . Propterea
neceffarium fuit , ut ex hoc noticia accipere
deberent , quod ita & fecimus .
Incipit vacuaturia .
XVII . Dum cognitum eft, quod homo , no-
men illi , vinditione de integrum ftatum fuum
ab homine , nomen illo , & cogiæ ( 3 ) ſua
illa , & ipfa vinditione meneme ( 4 ) inve-
niffe non potuerunt . Proinde manus noftras
firmatus vobis emittendam curavi , ubi &
ubi ipfa vindicio inventa fuerit , inanis per-
maniat , & hæc vacuaturia firma permaniat.
Incipit item vacuaturia .
XVIII. Dum cognetum eft qualiter ali-
quos homo nomen illi aliquo homine
nomen illo , cautione inmiffa habuit pro fa-
&tum fuum , quo ei beneficium facit argen-
to uncias tantas , ut inter annus tantus
qualecumque ei fervitium injunxerit , ei fa-
cere debiret . Et ipfi homo cautione meni-
me invenire non poterit . Proinde mano mea
& bonorum hominum vacuaturia tibi pro-
inde dedi , dum tu ris ( 5 ) meas redediſti ,
ubi & ubi cautio ipfa inventa fuerit , vacua
& inanis permaneat , & hæc vacuaturia fir-
ma permaniat .
Inci-
(3 ) Conjugem .
 1
FORMULE
Incipit vindicio .
XIX. Domno mihi femper illo illi . Et
pro neceffitatis temporum & vidi ( 1 ) com
pendium etiam fterilitas & inopia præcinxit,
ut in aliter tranfagere non poffum , nifi ut
integrum ftatum meum in veftrum debiam
implecare fervicium . Ergo conftat me nul-
lo cogente imperio , fed pleniffima volunta-
te mea , & accipi a vobis pro fuprafcriptum
ftatum meum , hoc eft in quod mihi com-
placuit , in auro valente foledus tantus , ut
quicquid ab hodiernum diem de memetipfo
facere volueris , ficut & de reliqua veftra ob-
noxia , in omnibus Deo præfole habeatis fa-
cultatem faciendi . Si quis vero aut ego ipfi ,
&c, ut fupra ,
Incipit ingenuitas a die præfente ,
XX. In ( 2 ) Dei nomen ille , dele&
tiffimo
noftro illo . Noverit ifte pro divinitatis in-
tuitu & animæ meæ remedium vel æterna
retributione tua , eatenus a die præfente in-
genuum effe præcipimus , tamquam ab inge-
nuis parentibus fuiffes procreatus , & nullius
tibi heredum ac proheredum meorum nec
fervicium , nec ullum obfequium ultra debe-
re cognufcas , fed potius afo defenfione fan-
&tum illius in integra valeas refidire ingenui
tas . Etfi fuerit unus de heredibus meis , vel
qualibet extranea perfona , qui contra hanc
ingenuitatem , quem ego bona voluntate fie-
ri rogavi , venire aut refultare præfumpferit ,
in primitus Dei incurrat judicium , & de
fanctorum loca efficiatur extraneus , & infu-
per multa legis damnum incurrat auri libra
una , argento pondo tantum ; & quod repe-
tit vindicare non valeat , & hæc ingenuitas
perenni tempore firma permaniat ,
Incipit vindicio ,
XXI. Ego enim illi . Conftat me vende
diffe & ita vindedi ad illo campello ferente
modius tantus , & eft fuper terraturio fan&i
illius , in villa illa , & fubjungit de terra il-
la , de uno latere campus illius , taxato pre-
cio : hoc eft in quod mihi complacuit , va-
lente foledus tantus , ut quidquid ab hodier-
na die de ipfo campo agere volueris , abfque
præjudicium fancti illius , cujus terræ effe vi-
detur liberam in omnibus habeas potefta-
tem . Et fi fuerit ego ipfi , &c.
Incipit cautio de vinea ,
XXII. Ego enim illi . Conftat me acce-
piffe , & ita accepi per hanc cautionem ad
præftetum beneficium de homine , nomen il-
lo , hoc eft in quod mihi complacuit , in ar-
gento foledus tantus ; & in pignore tibi con-
ditionis demitto tibi pro ipfo beneficium in-
ter annus tantus vinia medio jucto ( 3 ) tan-
tum , qui eft fupra terraturium fancti illius ,
Tom. III.
( 1) F. Vitæ . (a ) V. Marculf. lib. 2. c. 32,
VETERES . 473
in villa illa ; & fubjungit de uno latere vi-
nia illius , ut interim res veftras micum ha-
buero illa blæda , quem ibidem Deus dede-
rit , in tuam revoces poteftatem . Et quod ,
fi adfolet , ipfi annus tantus completi fue-
runt , rem veftram reddere debiam , & cau-
tionem meam recipere facias , aut tibi , aut
cui cautionem iftam dederis ad exagendum .
Incipit ingenuitas ,
XXIII. Dilectiffimo noftro illo ego ille .
Noveris te pro divinitatis intuitu & anima
meæ remedium , vel æterna retributione ea-
tenus ad jucum fervitudinis tibi abfolvemus ,
ut quamdiu advixeris , de meum non difce-
das fervitium ; & poft meum quoque difcef-
fum cum omni peculiare quod habes , aut
laborare potueris , ingenuam ducas vitam ,
tamquam fe ab ingenuis parentibus fuiffes
procreatus , & nullius tibi nec fervitium
nec nullum obfequium heredum ac prohere
dum meorum te quicquam redebere cognu-
fcas , nifi fub defenfione fancti bafileci do-
mni illius præbeas obfequium , non requira-
tur . Si quis ( quod futurum effe non credo )
fi fuerit unus de heredibus meis vel quali
ber obpofita perfona , qui contra hanc inge-
nuitatem , quem ego bona voluntate fieri
rogavi , agere conaverit in primitus Dei
incurrat judicio , & a liminibus ecclefiarum1,
,
bafilicarum vel omnium facerdotum excom-
munus accipiat illam maledictionem , quem
Juda Scariotis accipiat , & mea voluntate
cum Chrifto accipiat mifericordia , & quod
repetit numquam valeat fua voluntas obti-
neat , & ingenuiras ifta perenni tempore fir-
ma permaneat .
Incipit judicius,
XXIV. Eveniens illi Andecavis civitate
ante illo Præpofito vel reliquis hominibus.
qui cum eo aderant , interpellabant aliquo
homine , nomen illo , quafi animalią per fua
menata eos ducare habuiffit , & ipfa anima-
lia per fua menata aliquas mortas fuerant
& ipfa pecora illi excorticaffit , pofteaque
mortas fuerunt . Interrogatum fuit ipfi illi
quid de hac caufa refponfo daret : & ipfi
illi taliter locutus fuit , quod nec fua ani-
malia numquam menaffit , nec per fua me-
nata ipfa animalia degere numquam habuif-
fit nec de manus fuas excorticatas num-
quam fuiffent . Propterea vifum fuit ab ipfo
Præpofito , vel qui cum ipfo aderant , ut in
noctes tantas apud homines tantus ipfi illi
in bafileca domni illius excufare deberit ; fe
hoc facere debebat de hac caufa ipfi illi
compafcere debirit : fin autem non poterit ,
quicquid lex de tale caufa edocet emenda-
re ftodiat .
Rr 3 In-
( 3 ) Jugero .
 474 FORMULE
Incipit vindicio qui feipfum vindit .
XXV. Domno ( 1 ) magnifico fratri illo ,
necnon & conjux fua illa . Nus enim il-
li & coguje fua illa conftat nus vindediffe
& ita vendedimus a vobis eftus ( 2 ) noftros
cum omni peculiare quod habemus aut lo-
care poteremus , manfo & terra vel vinio-
las , quantumcumque ad die præfente poffi-
dere vidimur in fundo illa villa in fe fu-
per terra ecclefiæ Andecavis , vel ubique ha
bire vifi fumus . Unde accipimus de vobis
precium quod nobis conplacuit , hoc eft in
auro valente foledus tantus ut poft hunc
diem memorati emptores quicquid de nus ipfis
vel de heredis noftris facere voluerint , ha
beant poteftatem faciendi . Si quis vero &c.
Incipit fecuritas ,
XXVI. Dum non habetur incognitum
qualiter aliqua femina nomen illa
apud
hominem fancti illius , nomen illo , litis in
tentione habuit de illo rapto , quod ipfa fuit ,
ut ipfa ad pacem concordiam voluntate ad
ipfa femina facere deberent . quod ita & fe-
cerunt . Unde convenit ut fi homo manu
fua firmata exinde accipere deberet quod
ita & fecit , ut fe ipfa femena poft hunc
diem refultare voluerit , contra homine fole-
dus tantus conponat . Facta fecuritas .
༤། ༢
Incipit vindicio proprietatis ,
XXVII. Domino venerabile & in Chri-
fto Patri illo Abbate ego illi & conjux mea
illa . Conftat nus vindediffe , & ita vindedi-
mus vobis terra proprietatis noftræ , in loco
nuncupante illo , & accipi proinde pretio de
yobis in quod nobis conplacuit , hoc eft in
argento foledus tantus &c. & hæc vindicio
perenni tempore firma permaneat ftipulatio-
ne fubnixa . Actum eft ,
Incipit judicius.
XXVIII. Veniens illi Andecavis civitate
ante illo Agente , necnon & illo , vel reli-
quis qui cum illo aderant , interpellabat ali-
quo homine , nomen illo , quafi foffado per
terra fua in loco nuncupante , qui voca-
tur , illa villa , qui afpecit ad illa , ei foffa-
daffit . Et taliter ipfi homo dedit refponfo ,
quod terra fua foffado feciffet . nam terra ad
illo homine numquam foffadaffet . Vifus fuit
ab ipfis magnificis , ut illi in noctis tantas
apud homines tantus vicinis circa manentis
de ipfa condita mano fua quarta ( 3 ) in ba-
fileca domni illius fenioris excufare deberet,
quod terra fua malo ordine numquam foffa-
daffet . Si hoc facere potebat , quietus & fe-
curus refediat : fin autem non potuerit , con-
tra ipfo hominem fatisfacere debeat .
(1 ) V. fupra cap. z. ( 2 ) L. Status .
( 4 ) Abbas judex . ( 5 ) Si . (6 ) Hic depofitum al. furtum .
feu medietatem . ( 8) "V. Marculf. lib. 1. c . 33.
1
VETERES .
Incipit judicius,
XXIX . Veniens homo , nomen illi , aput
femina > nomen illa qui fuit conjux illa
quondam germanus illius , ante venerabile
vir illi Abbate ( 4 ) , interpellaverunt homi-
nem , nomen illo , quafi fervitium qui fue-
runt ipfius illi , quondam poft fe habuiffir
conmandatas , hoc eft illam rem qui illi ad
præfens aderat : & hoc totum fortiter dene-
gabat . Interrogaverunt ipfius illi , fe ( 5 ) ha-
bebat homines qui de præfente fuiffent ‫ و‬ut
vidiffent quando ipfa rauba ( 6 ) ipfi illi &
illi commandaffet . Taliter vifum fuit ab ipfo
Abbate vel qui cum eo aderant in noctis
tantis daret homines tantus bene fidem ha-
bentes vicinis circa manentis , qui de præ-
fente fuiffent , & vidiffent fupra fcripto illo
quondam ipfa rauba ipfi illi commandaffet
ut hoc in bafilica domni illius conjurare de-
berit , ipfius illi1 per legem emendare ftudiat
fin autem non potuerit , de hac caufa ipfi
illi omni tempore ductus , quietus atque ſe-
curus valeat refedire .
Incipit item judicius .
XXX. Veniens illi ante illo Abbate , vel
reliquis qui cum eo aderant > interpellabat
aliquo homine nomen illo , quafi vineas
fuas , quæ erant illius , quondam illi ad par-
ciaricias ( 7 ) dediffit , ut quamdiu ipfi illi
fe aptificavit , ipfas vineas ad parciaricias ha-
bire debiat . Interrogatum fuit ipfius illi , fi
ipfas vinias apud ipfas fuerunt , an non , Ta-
liter ipfi locutus fuit , quod illas conyenen-
tias , quod ipfi illi dicebat , aput ipfo num-
quam habuit . Vifum fuit ipfius Abbate , ut
dum hoc denegabat quod ipfas convenentias
numquam habuit ? ut apud homines tantus
in bafileca domni illius excufare deberet
quod ipfas convenentias inter fe numquam
habuiffent . Se hoc facere potebat , precium
quod de ipfo illo acciperet , ei reddere de-
biat : fin autem non potuerit , contra ipfo
emendare ftodiat ,
Incipit apennis.
XXXI. Dum ( 8 ) non eft incognitum , qua-
liter aliquis homo , nomen illo , & conjuge
fua illa , in terra eorum in loco illo , per no-
te fuit a peffimis naufragium paffus , & ex-
inde perdedit & pecunia fua , & mobele fuo ,
feu & ftrumenta fua quam pluremas , vindi-
cionis , dotis compofcionalis , contullitionis ,
pactis , commutationis , convenentias , fecu-
ritatis , vacuaturias , judicius , & noticias .
Unde neceffe ei fuit advocare judecis feu &
vicinis circa manentis , feu & univerfa pa-
rocia illa , & ibidem invenirent & oftia fua
fracta , & portis fuas conquaffatis , & ipfo
loco graviter devaftata . Proinde petiit ad
ipfos
( 3 ) V. tom. 1. Annal. Bened. pag. 453.
( 7 ) Ad partem
34. Diplom. lib.s. c.a.
 FORMULE
ipfos bonis hominibus in eumdem profpe-
to accefferunt , invenirunt ficut tum effet ,
cujus nomina fubter funt inferta , ut hunc
noticia relatione præfto ei adfirmare debe-
rent . quod ita & fecerunt , qualiter melius
poffit Andecavis civetate adfirmare .
Incipit item appennis .
XXXII. Quicumque ad latruncolus fcele-
ratoribus , feditiofis feu incendiariis , in qua
provincia vim aut damnum pertulerit , opor-
tet hoc eidem Rectores civium feu Curiales
Y provinciæ , in qua perpetratum fuiffe perhi-
betur , palam oftendere , & publica denun-
tiatione manifeftare . Igitur cum pro utilita-
te ecclefiæ vel principale negocio Apoftoli-
cas vir illi Epifcopus , necnon & inlufter
vir illi Comes , in civitate Andecave cum
reliquis venerabilibus atque magnificis rei
puplicæ viris refediffit ibique veniens ho-
mo , nomen illi , palam fuggereret , ceu ca-
fa fua in loco nuncupante illo , eo quod ma
li homines per cæcata nocte ad cafa fua in
loco nuncupante illo adveniffent & oftia
fua frigiffent vel res fuas aurum , argen-
tum fpecies veftimentum " fabricaturas
fuas , vafa cerea , vel reliquas res quamplu-
res cum ftrumenta cartarum vindicionis ?
cautionis , ceffionis , donationis , dotis con-
pofcionalis , contulationis , pactis , conmuta-
tionis , convenentiis , fecuritatis , vacuaturiis ,
judicius & notitias , oblecationis , vel reli-
quas res quam plures , quam longum eft per
fingula minuftire , ad furtis caufis deportaf-
fent . Unde per ipfas cartas pluras terras poft
fe dicere venditum : & in craftenum locale
acceffione una cum bonas extraneas perfonas
vicinis circa manentis in ipfo loco manibus
corum roboratas acceffiffe : & ob hoc cogni-
ta relatione ante fuprafcriptus fenioris præ-
fentabant ad relegendum , per quem ipfum
feniores cognoverunt , quod ipfa caufa taliter
acta vel perpetrata fuiffet . Dum taliter di-
ligentia inquirere videtur , fublectum fuit ad
ipfas bonas ftraneas perfonas vicinis circa
manentes , qui bene optime ex hoc comper-
ti aderant , quid exinde cognufcibant , ve-
raciter enarrare deberent fe ipfi homo ta-
liter præbuerunt teftimonium , ut infpecta il
la epiftola , quem illi præfentabat , fua de-
nuntiatione veraciter concordabant . Dum fic
in omnibus devolgata claruit , fi fuprafcri-
ptus Pontifex & ipfi Comis vel qui cum eo
aderant , denuntiaverunt ipfius illi , ut quic-
quid per annorum fpatia , de eo tempore
ufque nunc recte & legaliter poffederat , in-
antea obfolve principale negotio recto tra-
mite teftata lege fervit , res fuas ipfi aut he-
redis fui tenire & poffedire faciant . Et pro
præfente & futura tempora convenit , ut hanc
cartola , qui vocatur Appennis , præfatorum
feniorum vel reliquorum civium eorum ma
(1 ) V. Marculf. lib . 2. cap. 15.
VETERES . 475
nebus roboratas acciperet adfirmare deberet
quod ita & fecit : ita ut duo Appennis co-
æqualis ex hoc affirmatus accipiat unum
quem ipfi apud fe retineat ; & alium , quem
in foro puplico fufpenditur . Facto Appenni ,
Incipit noticia ad Appenno firmare .
XXXIII. Cum per cæca cupiditate per
loca orbana femper hoftis antiquus bella con-
furget , & folent homines perfidi & peffimi
per malus intolerabilia mala fubire , tam ab
hoftibus , quam latrunculus , per talas & for-
tes , per captores & rapacis conmovere &
conmutare gravis damnos ætatis . Igitur non
eft incognitum , qualiter aliquo homine , no-
men illo , contegit gravis naufragius , quod
in villa illa cafa fua per nocte fuit effracta ,
& omnes præfidios fuos , aurum , argentum ,
æramentum , veftimentum , utenfilia , pecu-
nia , feu ftrumenta cartarum quamplurimas ,
vindicionis , cautionis , ceffionis , donationis ,
dotis conpofcionalis , pactis , conmutationes ,
convenientiis , fecuritatis , vacuaturias , judi-
cius & notitias feu & omnes folemnitas
per quem a longo tempore ufque modo res
fuas domenavit , per ipfo furte exinde fuit
deportata . Proinde neceffe fuit fæpe dicto
illo in craftenum maturius mane judici pu-
pleco vicinis circa manentes ad ipfo loco.
convocare & ibidem venientes invenerunt
fic effet factum , feris incifis oftias concapo-
latas , portas perforatas , confcenfa feu & uni-
verfa quæ fupra memoravimus per ipfo fur-
to perinde effet abftracta . Dum fic ceffit ve-
raciis , ut melius poffit exinde appenne in
civetate regione ipfe ipfius profequere & ad-
firmare petiit ad ipfius vicinus & judice ,
qui in ipfa cautione fuerunt , manibus pro-
priis in hunc profpectum notitia relationis
adfirmare deberent . quod ita & fecerunt .
Incipit ( libellus ) dotis .
XXXIV. Annum IIII. ( 1 ) regnum Do-
mini noftri CHILDEBERTÓ reges . Ego
in Dei nomen illi fateor me hunc libellum
dote fcribere deberem , quod ita & fecerim ,
ad dulceffima fponfa mea , nomen illa , pro
amore dulcitudinem fuam emitto tibi in
cartola libelli dotes cafa jam dicta puella
fponfa mea illa habiat " teniat , poffideat , 1
faciat quod voluerit . Et fi quis vero , aut
ego ipfi , vel quislibet oppofita perfona , qui
contra hoc voluntate meam facta aut libel-
lum dote ifta confcripta aut agere præfum-
pferit , foledus tantus coactus exfolvat . Et
fi quis .... non obtineat effectum .
Incipit epiftola .
Ego enim illi fateor me hanc epiftola fa-
cere debere , quod ita & feci , ad coguje mea
illa propter amore dulcitudinem fuam et fer-
vicium circa me inpendetis , cedo tibi atque
tran-
 LE
476 FORMU
tranfcribo capfa de cafa cum ipfo villare , ubi
ipfa cafa refedit ut ab hodierno die ipfas
res denominatas habeas teneas , poffideas ,
? faciam . Er fi exinde de ipfa opera , aut de
Et fi quis vero &c,
Incipit item ceffio ,
XXXV. Ego enim illi fateor me hanc cef-
fionem facere debere , quod ita & feci ei , ad
dulciffimo nepote meo , nomen illo , Cedo
ei propter amorem dulcitudinem fuam caſa ,
ut ab hodierno die ipfam rem confcriptam
habeas , teneas , poffideas , &c.
Incipit epiftola , quem pater & mater
facit in filio.
XXXVI. Licet ( 1 ) unicuique de rebus fuis ,
quas in præfente fæculo ( habere ) videtur ,
tam ad fancta loca feu parentum meliorare ,
& lex manet & confuetudo longinqua per-
currit facere quod voluerit . Idcirco ego in
Dei nomen illi , & cogiue mea illa dulciffi-
ma , & a nobifcum integra amore diligendo
filio illo . Dum in omnibus , & per omnia ,
& fuper totum nobis fideliter fervire vide-
ris , multas penurias & injurias per diverfa
loca pro noftra neceffitate fufcepifti , & in
utilitate domnorum partibus Britanici feu
Wafconici hoftiliter ordine ad fpecie mea
fuifti proinde convenit nobis , ut aliquid de
facultatis noftræ te emeliorare debererit . quod
ita & fecerunt , Ergo tranfcrivimus tibi man-
fello noftro illo fuper terraturio vir inlufter
illo , & hoc cum domebus , ædificiis , man-
cipiis , viniis , filvis , pratis , aquis aquarum
que decurfibus , junctis & adjecentiis , quan,
tumcumque ibidem nos tenire vifi fumus ?
hoc ad die præfente perpetualiter ordine tra-
dimus ad poffedendum , & hoc eft habendi
tenendi feu commutandi pofteris tuis , vel
ubi tua decreverit voluntas , derelinquendi ,
& ubi aliubi ex noftra fine epiftolis oblega-
tam & infantis noftris remutarent , tu cum
ipfis æqualis lanciæ dividere facias , Et in
hanc paginola intimare convenit , fi nos ipfi
aut heredis feu propinquis noftris , aut mili-
tans extranea perfona , qui contra hanc epi-
ftola aliqua querilla aut refragatione contrai-
re valuerimus foledus tantus tibi fociante
fifco conponat , & nihil vindicet quod repe-
tet ; & hæc voluntas noftra cum manus no-
ftras roboratas omni tempore cum lege Aqui-
liani non dibeat effe inconvulfa ,
Incipit cautio de bomine .
XXXVII. Domino magnifico fratri illo ,
ego illi . Conftat me accipiffe , & ita acce-
pi a vobis per hanc cautionem ad priftetum
beneficium , hoc eft in argento uncias tan-
tas : in loco pignoris emitto vobis ftatum
meum medietatem , ut in unaquifque feptem
ad die ftantis qualecumque operam mihi le-
gitemam injunxeris , facere debiaffemus . Cum
( 1 ) V. infra cap. 57.
S
VETERE ,
annos tantus compliti fuerint , res veftras re.
dibere debias ,& cautionem meam recipere
ipfas res ad ipfo placito negligens tardus fue
ro , aut voluntate veftra exinde non habue-
ro ; tunc me conftar res veftras in duplum
debiam effe redditurus , aut vobis , aut cui
cautione ifta dederis ad exagenda ,
Incipit fecuritas ,
XXXVIII. Ego enim illi . Quia dum non
eft incognitum , qualiter aliquos homo , no-
men illi, & quia ante hos dies habuit in-
terpellationem , dum dicerit , quafi cafas fua
infregiffet , & res fuas exinde deportaffit ,
Unde & ipfi illi habuit , ut hoc in bafilica
fancti illius apud homines tantus conjurare
deberet . Sed meruentis bonis hominibus ,
eos concordiare dixerunt . Et fi recognovi ,
& in nullo modo culpabile exinde ipfo non
invenit , convenit ut manu fua exinde face-
re deberet . quod ita & fecit , ut nullo um-
quam tempore contra ipfis nulla calumnia
neque repeticione facere non debeas , fed ,
ficut dixi , quietus & fecurus refidias , Et fi
fuerit aut ego ipfi &c.
Incipit ceffio in dotem . )
XXXIX. Dulciffima & cum integro amo
re diligenda fponfa mea nomen illa , ego il
li , filius illius . Dum non habetur incogni
tum , fed pluris habetur cognitum , qualiter
te fecundum lege Romana fponfatam vifus
fum habere , in animis meis plenius tracta-
vi , ut tibi aliquid de re paupertaticola mea
concidere debirem . quod ita & feci , hoc eft
cedo tibi membro de cafa cum mobile &
inmobile , in fundo illa villa , fuper terratu-
rium fancti illius , cum villare vel omne
circumcincto fuo , juxta cafo illius , lecto
veftito , veftimentum tantum , fabricaturas
his no
in foledus tantus , mancipia tanta ,
minebus illus & illus , boves tantus , vaccas
tantas cum fequentis tantis , ovis tantus , fo-
lidis tantus , campo cum filva ferentes mo-
dius tantus ; de unus latus eft campus illius :
vinia junctus tantus , de unus latus eft vinia
illius : prato junctus tantus . Hæc omnia fu-
perius nominata ad die feliciffimo nuptiarum
hoc ad die præfente habeas conceffum , dum
advixeris , perpetualiter ad ufumfructuario ad
poffedendum , abfque præjudicio ( fancti il-
lius ) cujus terræ effe videtur . Si vero , quod
fieri non credo , &c,
Incipit jus liberorum .
XL. Dulciffimo & cum integro amore di
ligendo jocale meo illo , illa . Sane in Dei
nomine mente fanoque confilio meditantis
cafus humanæ fragilitatis corpore , ne nos
contingit ultimos dies inordinatus , quod Deus
avertat , de hujus fæculi luftris difcedere-
mus ,
 FORMULE
mus , debitumve naturæ compleverimus , dum
in terra nus fobolus non habemus , noftrum-
que elegemus confpirante Deo commune con-
filio per cartola textum noftrum voluntate
confcribere . Ideo ego memoratus illi , fi tu
mihi dulciffima conjux mea illa fuperftitis
fueris , cum ego de hac luce difceffero , de-
bitumve naturæ complevero , tunc tu tris
portionis de omne corpore facultatis meæ ,
quem in pago illo & illi ex aloto parentum
meorum , vel de quolibet contracto mihi le-
gibus obvenit , fi prolis interim non fuerint
procreati , tibi tranfcribo , ut quicquid exin-
de in poftmodum exinde volueris faciendum ,
id eft tam in domibus , ædificiis , mancipiis ,
vineis , filvis , pratis , agris , acolabus , aquis
aquarumque decurfibus , junctis & fubjunctis ,
mobilebus cum omne jure & foliditate co-
rum , integrum , ficut a me fuit poffeffum ,
poffedendum tuo jure recipias , & perpetua-
liter poffideas ; & quicquid exinde elegeris ,
faciendi liberum potiaris arbitrium . Quia
rem ipfam aliter quam quod heredibus meis ,
illa quarta vero portione refervaverunt , hæc
contra vos propinquorum heredibus legitimis
meis refervo , ut tu conjux mea illa illas
tris portionis , & ipfi heredis mei illa quar-
ta fimiliter debetis percipere & poffidere .
Similiter ego illa in ara , juxta ut fuperius
contenitur depictum , religionis quos tenet
terra mea ..... ad vos voluntate mea con-
fcriptas , ego ad fimilitudinem confcribere
rogavi . Ergo fi tu mihi dulciffimus jocalis
meus illi fuperftitis fueris , cum ego de hac
luce difceffero , debitumve naturæ comple-
vero, tunc tu tris partis de omne corpore
facultatis meæ, quod in pago illo & illo ex
alote parentum meorum abire videor , heri-
dis meos in ipfis tris partis fortiden .... ut
quicquid de ipfis tris partis de alote meo ,
fe prolis inter nos non fuerint procreati , fa-
cere volueris , tam in domibus , ædificiis ,
mancipiis , vineis , filvis , agris cultis & in-
cultis , pratis , accolabus , ficut a me fuit
poffeffum , poffideas , & rebus tam quod ad
præfens poffidere videor , ut mihi inante ju-
tum redebitum eft , tu hoc integrojure per
cipias recipere , &c.
Incipit fecuritas .
XLI. Ego enim illi qui commaneo villa
illa fancti illius . Convenit mihi bona volun-
tate ad fecuritate ad homine , nomen illo
facere debere . quod ita & fici , pro eo quod
illam rem ad furtis conditionis poft habue-
rit , & accepit exinde argento tantum . Proin
de mano mea & bonorum firmata tibi exin-
de dediffe , ut poft hunc diem de hac cau-
fa quietus & fecurus refidias . Et fi fuerit ut
ego ipfe , &c,
(i ) V. infra cap. 58.
VETERES. 477
Incipit epiftola quem bominem repotavit
de res fuas .
XLII. Dum cognitum eft quod homo ,
nomen illi , aliquo homine , nomen illo
mallavit pro res fuas , & ipfi illi male i
exinde numquam male feciffet . Proinde ipfi
illi ante bonis hominibus convenit , ut hanc
epiftolam facere deberit , ut nullo umquam
tempore contra ipfum agere non præfumat .
Quod fi illi aut aliqua perfona , &c.
Incipit fecuritas de rapto .
XLIII. Ego enim illi . Conftat me acce-
piffe de illo integro conpofitione , pro eo
quod apud homine , nomen illo , puella fua
tradenda fuit , dedi ei ad ipfo illo foledus
tantus . Proinde manu fua firmata & bono-
rum hominum accepi , ut poft hunc diem ne-
que illi , neque nullus de heredibus fuis ,
nulla calumnia nec repetitione habere non
debias , fed , ficut dixi , de hac caufa quie-
tus refidias . Et fi fuerit aut ego ipfi , &c.
Incipit notitia ( de matrimonio fer-
vorum . )
XLIV, Notitia ( 1 ) qualiter illi & illi .
Non habitur incognitum , qualiter fervus no-
men illi , ancilla ad illo , nomen illa , extra
voluntatem ad conjugium fe conjunxerunt : \
fed modo nos una pacis concordia convenit
ut de agnatione qui de ipfis procreati fuerint
illi ad ancilla fua duas partes recipiat , ego
et illi ad fervo fuo illo tertia , & quod ipfi
aliquid ftante conjugio convenerunt , illi fer-
vo fuo de ipfo peculiare duas partes recipiat :
fimiliter et illa ad ancilla fua illa tertia .
Proinde ut in poftmodum nulla altercatio in-
ter nos non debeat effe , ut manus noftra e-
xinde per duas epiftolas uno tenore confcri-
ptas facere deberimus . quod ita et fecimus ,
et pro rei totius firmitate modo adfirmavi-
?
mus , ut nec nos ipfi , nec ullus de heredibus
vel de propinquis noftris , aut militans ftra-
nea perfona , qui contra ipfas epiftolas venire
voluerit , ad dupla pecunia teneatur obno-
xius ; et illa petitio non obteniat effectum ,
et has convenentias inconcuffo et inconvulfo
teniat firmitate .
Incipit epiftola qui de heredibus alicui aut
ecclefiæ delegat .
XLV. Lex Romana et antiqua confuetu-
do expofcit , ut unus quis homo , dum in
fuum contenir arbitrium , de rebus fuis pro-
priis aliquid pro animæ fuæ conpendium dare
decreverit , licentiam habeat , et illud quod
ad loca fanctorum , ad congregationem mo-
nachorum confertur , numquam perit , fed ad
memoriam æternam et juftitiam reputatur .
Igitur ego enim in Dei nomen inlufter vir
ille , necnon et congiue mea inluſtra matro-
na
 LE
478% FORMU
na illa convenit nobis unanimiter pertra-
Atantis ut aliquid de rebus noftris in mo-
nafterio noftro , quem communiter ædificavi-
mus qui eft in honore fancti illius infra
muro Andecavis conftructus , ubi illa Abba-
tiffa cuftos præeffe videtur , concidere debe-
remus . Quod ad die præfente vifi fumus fe-
ciffe hoc eft locello nuncupante illo in
pago illo , rem proprietatis noftræ , quem de
parente noftro venerabile viro illo Abbate
propria pecunia conparavimus , vel die prz
fente noftra eft poffeffio , hoc eft cum ter-
ris , domibus , ædificiis , màncipiis , accola-
bus > viniis , filvis , pratis , pafcuis , aquis
aquarumque decurfibus , movilebus & inmo-
vilebus , junctis & appendiciis & adjecentiis
in fe habentis ad fe pertenentis cum fuper-
pofito pro omni merito fuo " ut diximus
ad prædicta bafileca vel congregatio ipfius
vel rectorem ipfa volumus effe translatum
atque inductum : ita ut quicquid exinde ab
hac die jure proprio atque firmiffimo con-
gregatio ipfius utilitatibus monafterii ipfius
elegerit faciendum , liberam habeat in omni-
bus poteftatem : quia malumus te facrofan-
&tæ ecclefiæ in honore fancti illius in idipfum
monafterio ædificatæ , quam reliquis heredi-
bus noftris . Quod fi fuerit aliquis de here-
dibus noftris , qui contra hanc epiftolam cef
fionis , quam bona voluntate pro no noft riss ex
ftri ex--
s
piandi peccat is devo vi mu s , veni re aut con-
trarius vel pulfator exftiterit , prius a com-
munione Ecclefiæ catholicæ fit pulfatus , &
æternæ damnationi fubjectus ; & infuper au
ri libras tantas , argento pondus X. fociante
fifco cujus pulfaverit , componat : nihilo
minus epiftola atque definitio noftra omni
tempore firma & ftabilis perduret ,
Incipit notitia , quem hominem in caufa
fua repellavit ,
XLVI. Notitia qualiter veniens illi An-
decavis civitate ante venerabile vir illo Ab
bati vel reliquis quam plures bonis homini-
bus , qui cum ipfo aderant , cujus nomina
vel fcriptiones atque fignaculum fubter te-
nentur inferta , interpellavit aliquus homines
his nominibus illus & illas , dum dicerit
quafi vinia fua in loco nuncupante illo , ma-
lo ordine pervafiffet . quia ipfe illi & illi
taliter in refponfo ( dederunt ) , quod auctori
habebant legitimo nomen illo majore , quia
ipfa vinia ad eos dediffit . Sic ab ipfis viris
illi fuit denuntiatum , ut die illo Andecavis
civitate ipfo illo in Autericio præfentare de-
berit fe hoc non faciebat , cum legis bene-
ficio ipfo illo de ipfa vinia reveftire debe-
ret . Actum .
Incipit mandatus .
XLVII. Domino magnifico illo illi . Ro-
go , preco , fupplico atque injungo per hunc
( 1 ) Recens nato , expofito , (2 ) V. Gloffar. Cang. in Rachimburgii ,
S
VETERE .
7
mandatum ad vicem meam hominem. no-
men illo , quem ego beneficium ei feci , ar-
gento uncias tantas , ipfum meum ubi & •
ubi eas vel meas profequere & admallare
& adcaufare facias 1, quomodo ipfo debite re- ›
cipere facias : & quicquid ad vicem meam
exinde facere volueris , egeris , feceris , gef-
ferifve , etenim me habiturum effe cognufce !
ratum . Mandatum Andecavis civitate , cu
ria puplica ,
Incipit charta de fanguinolento ( 1 ) , quem
de matricola fufcipi .
XLVIII. Cum in Dei nomen nos vero
fratris , qui ad matricola fancti illius refide-
re videmur , quos nobis ibidem omnipotens
Deus de conlata Chriftianorum pafcere vis :
detur invenimus ibidem infantolo fangui
nolento , cui adhuc vocabulum non habetur ,
& de cuncto populo parentes ejus invenire
non potuimus . Ideo convenit nobis unani-
miter confentientes , & per voluntatem mar-
thyrario , nomen illo Presbytero , ut ipſo in-
fantolo ad homine nomen illo venumdare
deberemus . quod ita & fecimus , & accepi-
mus pro ipfo , ficut apud nos confuetudo eft ,'
treanto uno , cum noftro pacto , & intima
re rogavimus . Si nus ipfi aut domenus vel
parentis ejus , qui contra charta ita venire
voluerit , in primitus Chriftus filius Dei vi~
vi terribilem & metuendum , ut non fit ad
gaudium , fed ad ejus detrimentua quod ei
incutiat fempiternam pœnam ; & quod re-
petit vindicare non valeat , & hæc facta no-
ftra omni tempore firma permaneat .
Incipit judicius de bomicidio .
XLIX. Veniens illi & germanos fuos illi
Andecavis civitate ante viro illufter illo
Comite vel reliquis racimburdis ( 2 ) qui
cum eo aderant , quorum nomina per fub.
fcriptionibus atque fignacola fubter tenentur
inferta , interpellabat aliquo homine , nomen
illo dicebat quafi ante hos annus parentis
coram illo quomodo interfeciffet . Interroga-
tum eft fæpe dicto illo , quid ad hæc cau-
fa daret in refponfis . fed hoc ad integra for-
titer denegabat . Sic juxta actificantes fæpe
dictis germanis vifum eft ad ipfis perfonas
decreviffe judicio , ut quatrum in fuum quod
, apud homines
evenit ipfo Kalendas illas
XII. mano fua XIII. vicinus circa manentes
fibi fin melius in ecclefia feniore loci in
ipfa civitate hoc debiat conjurare , quod ad
morte fæpe dicto numquam confentiffet , nec
eum occeffiffet , nec confciens , nec confen-
tanius ad hoc faciendum numquam fuiffet .
Se hoc facere poteft , diebus vitæ fuæ de
ipfa caufa fecurus permaneat : fin autem non
potuerit , in quantum lex præftat hoc emen
dare ftodeat ,
Inci-
 FORMULE
Incipit notitia ad fupradicta judicia .
Notitia facramenti , qualiter vel quibus
præfentibus aderant in ipfo die Kalendas
Martias ingreffus eft homo , nomen illi , in
ecclefia feniore fancti loci Andecavis cive-
tate , fecundum quod judicios fuos loquitur,
apud homines XII. mano fua XIII. juratus
dixit . Per hunc loco fancto & divina omnia
fanctorum patrocinia , qui hic requiefcunt ,
unde mihi aliquid homenis illi & germanus
fuos illi reputaverunt , quod parente eorum
illo quondam interficiffe aut interficere ro-
gaffe ; ipfum non occifi , nec occidere roga-
vi , nec confciens , nec confentaneus ad mor-
te fua numquam fui , nec illud de hac cau-
fa non redebio nifi ifto edonio facramento ,
quem judicatum habui , legibus tranfivi . Id
funt quod de præfente fuerunt , & hunc fa-
cramentum audierunt , & hunc notitiam ma-
nus eorum fubter adfirmaverunt . Facta no-
titia
Incipit mandatus .
L. Domino fratri illo , ego illi . Nego
ciens rogo , preço , atque fuppleco per hunc
mandatum ad vicem meam fervo meo , no-
men illo , natione gentile : quem mihi con-
fugio fecit ubi & ubi , cum ipfo invenire
potueris , tam in pago , quam in palatio ,
feu in qualibet patria invenire potueris , quic
quid exinde ad vicem meam profequere &
excaufare , vel admallare eas faceas : & quic-
quid per hunc mandatum egeris , feceris , gef-
ferifve , etenim me habiturum effe cognufce
ratum . Mandatum Andecavis civitate ,
Incipit mandatus .
LI, Domino magnifico illo , ego illi . Ro-
go atque fuppleco veftra caretate per hunc
mandatum , ut omnes caufas meas in pago
illo ad vicem meam profequere vel admalla-
re facias , tam in pago , quam & ( fi necef-
fitas fuerit ) ad palacio , vel ubi locus con-
gruus fuerit ; & quicquid exinde egeris , fe,
ceris gefferifve , etenim me in omnibus ha-
bitaturis tibi effit cognufcat ratum , quam
geftibus oblecatus , Et ut certius credatur
mano mea fubter firmavi , & magnorum meo-
rum fubterius decrevi adfirmare . Datum man-
datum Andecavis civitate,
Incipit noticia .
LII. Noticia qualiter veniens ille Ande-
cavis civitate , die illo , in regionis , quod
ficit menfis illi dies tantus , placitum fuum
adtendedit . Ac contra aliquus homines , his
nominibus illus & illus : unde ante hos dies
inrationis fuerunt pro vinia fua in loco qui
dicitur illo . Unde & autore nomen illo
poponderunt præfentare ipfa vinia ipfis con-
fignafit . Sed veniens in eo placito illi , de
mane ufque ad vefperum placitum fuum le-
gibus cuftodivit & folfadivit . Nam illi &
VETERES . 479
illi ibidem fuerunt , & hoc quod efpoponde-
runt , menime potuerunt adimplire . Propte
rea neceffarium ipfius illo , ut hanc noticiam
manibus bonorum hominum exinde accipere
deberit . quod ita et fecit , ut in poftmo-
dum quicquid lex inter eos declarat , atten-
dere debiat .
·Incipit ceffio.
LIII. Quod bonum fauftum fit , Lex fe-
licitatis adfatis adfentit , et lex Romana edo-
cit , et confuetudo pagi confentit , et prin-
cipalis poteftas non prohibet , ut tam pro fe
intercidentem , quam ad die filiciffimo nu-
ptiarum obtabile evenientem . Idcirco ego in
Dei nomine illi nomen , ante profcribo ad
fponfam meam , nomen illa , filia illius
tranfcribo ad ipfa per hanc epiftola atque cef-
fione , hoc eft cafa cum curte , vel omni
circumcincto fuo hoc eft mobile et inmo-
bile , lecto veftito , campo ferente modius
tantus , de uno latere eft campus ; vinia ju-
Atus tantus , de uno latere vinia illius ; filva
juctus tantus , de uno latere filva illius ; pra-
do juctus , de uno latere prata illius , et eft.
fuper terraturium fancti illius , in fundo illa
villa , bovis tantus , vaccas cum fequentis
tantus ; veftimento tanto , in turis de fole-
dus tantus , bracilo de faledus tantus , hæc
omnia rem fuperius nomenata , quamdiu ad-
viximus , ambo pariter hoc tenere et poffe-
dire debiamus , fuperius nomenata hoc teni-
re et poffedire debias . Et fe prolem nobis
Deus dederit , cum omne integritate ut rem
meliorata acceperit , et adfirmare deberimus :
quod ita et ficimus . Poft tranfitum vero tu-
um in ipfis revertantur . Et fe agnatio de
nobis procreata non fuerit , hæc omnia rem
fuperius nomenata , hoc tenire et poffedire
debiant , et cui volueris derelinquas . Et fi
fuerit qui contra hanc epiftula adque ceffio-
ne , quem ego bona voluntate nulla impe-
rium fieri et adfirmare rogavi , venire aut
litigare vel infrangere fortaffe conaverit , in-
ferat inter tibi et fifco foledus tantus coa-
tus componere debiat , et quod repetit vin
decare non valiat .
Noticia divifionis .
LIV. In Dei nom. Placuit atque conve-
nit inter illus et ills germanus , ut inter fe
de res eorum devidere debuerunt . quod et
fecerunt . Accipit illi hoc eft cafa cum omni
circumcincto illo , feu et mancipia vel mo-
bile et immobile , quem in ipfa cafa effe vi-
detur , vel vineas , filvas et prata , quantum-
cumque in ipfa cafa afpicere videtur , totum
et ad integrum . Et in contra accipit germa-
nus fuos illi alio locello illo , cum omne
rem ad fe pertinentis . Unde convenit ut
manus eorum firmatas inter fe accipere de-
berent , quod ita et fecerunt ut unufquis
quod accipit habeat , teneat et poffideat , vel
cui voluerit derelinquat . Et fi fuerit unus
ex
 480 FORMULE
ex nus ipfis qui contra pare fuo agere aut
refultare præfumpferit , partem fuam ad pa-
re fuo amittat , & infuper foledus tantus
componat , & quod repetit nihil valeat vin-
decare ; & hæc pactio divifionis omni tem
pore firma permaneat .
Noticia ceffionis.
IV. Ego enim illi . Convenit nobis ad pe-
titionem nutrido noftro ut aliquo locello ,
? vere faciat : & quicquid de ipfis duas partes
nomen illo , in loco qui vocatur illo ? Pro
affiduo fervicio fuo vel benevolentia qui cir-
ca nus abire vifus eft , ei concidere debere-
quod ita & fecimus , ut poft hunc diem
ipfo locello integrum habeat conceffum , ut
quicquid de ipfo facere volueris , liberam in
omnibus habeas poteftatem faciendi . Et pro
infeflantis malis hominibus , convenit multa
ibidem inferere debeamus . quod ita & feci-
mus . Et fi fuerit qui contra epiftola ifta ul- taffe præfumpferit , in primitus Dei incurrat
lus de heredibus meis , aut quisliber homo , judicium , & fanétorum loca efficiatur extra-
aut extranea perfona , qui contra ipfa reful
tare voluerit , foledus tantus ei componat
& repeticio fua non obtineat effectum & lo congenio evindicare non valeat , & hæc
hæc epiftola omni tempore firma permaneat
cum flipulatione fubnixa .
( Formula diffolvendi matrimonii ) .
LVI. Domino ( 1 ) non dulciffimo fed
amariffimo & exfufflantiffimo jocali meo il
lo illa . Dum non eft ( incognitum ) , qua-
liter faciente inimico & interdicente Deo ,
ut infimul effe non potemus ; proinde con
venit nobis ante bonis hominibus , ut ad in
vicem nos relaxare deberemus , quod ita &
fecimus . Ubicumque jocalis meus mulierem
( ducere ) voluerit , licentiam habeat potefta-
tem faciendi . Similiter & illa convenit , ut
ubicumque ipfa femina fuperius nominata
fibi marito accipere voluerit , licentiam ha-
beat poteftatem faciendi . Et fi fuerit poft
hunc diem unus ex nus ipfis qui contra hanc
epiftola ifta agere aut repetire præfumpferit,
foledus tantus ad pare fuo ccmponar una
cum judice intercidentem & quod repetit
nihil valeat vindecare , & hæc epiftola fir-
ma permaneat .
Incipit ceffio .
LVII . Lex ( 2 ) Romana edocet , confue-
tudo pariter confentit & regalis poteftas
non prohibet , ut unus quis de rem fuam
quem in præfente die poffedit , faciat quod
voluerit , Idcirco ego quidem in Dei nomen
illi , qui commaneo illa villa , quia pertra-
&tavi circa animus meus , ut omnis res meas
quem in præfente fæculo habere videor , ad
filio meo duas partes per hanc epiftola cef-
fione ad die præfente trado ad poffedendo ,
tam cafas , domibus , ædificiis , mancipiis ,
campis , viniis , filvis , pratis , pafcuis , aquis
( 1 ) V. Marculf. lib. 2. c. 30. (2) V. fupra cap. 36.
(4) V. fupra cap. 44.
VETERES .
aquarumve decurfibus , jun&is & fubjun&
tis
movelibus & inmovelibus , omni rem meam
pro affidua fervitia fua vel benevolentia , ei ,
ficut dixi , partis duas deligo atque transfun-i
do ad die præfente ; tertia vero parte ad he-
redis propinquis refervans , hac tamen con-
ditione , ut dum advixero , mihi in omni-
bus tam de victo , quam & de veftito fo-
niare ( 3 ) mihi debiat , & ipfa terra perfol
facere voluerit , habendi , tenendi , donandi
vendendi , feu commutandi , abfque præjudi-
cio fancti illius , cujus terræ effe videtur
liberam in omnibus habeas poteftatem facien-
dí . Si quis vero ( quod fieri effe non credo )
fi fuerit ullo umquam tempore , aut ego ipfe ,
aut ullus de heredibus meis , vel quilibet ho
mo aut extranea perfona , qui contra hanc
epiftolam ceffione ifta venire aut agere for-
neus , & infuper inter tibi & agente fan& ti
illius tantus componat ; & quod repetit nul-
cartola omni tempore firma permaneat ,
( Notitia de natis fervorum ) .
LVIII. Nos ( 4 ) enim illi & conjux mea
illa . Dum non eft incognitum , qualiter ali-
qua femena , nomine illa , fervo noftro , no-
men illo , ad conjugium copulavit , & mo-
do nos bona voluntate convenit , ut quam-
diu quidem in conjugio funt copulati , ipfa
femena per nos non debuit effe declinatam
in fervicio . Et agnacio , fe ex ipfis procrea-
ta fuerit ad ingenuetatem capitis eorum
debuit permanere ingenui . Si quoque ut fe
eis neceffitas fuerit , ad fervicio caput eo-
rum inclinatur , non ei detur licentia nifi
ad nos vel heredis noftris propinquiores : &
peculiare , quod fit ante conjugio laborare
potuerit , ipfa femena tercia parte exinde
habeat abfque noftra repeticione , vel here-
dum noftrorum . Deinde in hunc epiftola
nobis intimare convenit , fe nos ipfi , aut
heredis vel propinqui noftri feu quislibet op-
pofita perfona , quid ad traditis convenien-
cias ipfa femena conmodolare voluerit , aut
contra epiftola hæc agere contemtator fue-
rit foledus tantus componat , & nihilum
dicit & quod repetit , & hæc epiftola omni
tempore firma permaneat .
( Notitia de commodato ) .
LIX. Ego enim illi qui conmaneo illa
villa . Conftat me accepiffe & ita accipi
de homine , nomen illo , ad priftetum be
neficium argento uncias tantas . Sic modo
convenit , ut cum multa caretate ipfo ar
gento die Kalendas illas mox venturi Se-
ptem-
(3 ) Præftare .
 FORMULE VETERES . 481

ptembris & circum me habere debiam & te veftra non habueris hic modo mihi in
ipfo die argento veftro reddere faciam " & hunc caucione placuit inferere , ipfas revefti-
cautionem meam recipere faciam . Et fi ex- tas in dupplum vobis fic reddeturus , aut vo-
inde necligens aut tardus fuerim , volunta- bis , aut cui caucionem iftas dederis ad ex.

-
-
FORMULÆ LINDENBROGIL

Incipiunt exemplaria de diverfis conditionibus , qualiter Regales ,

vel carte pagenfes , aut fenicæ , quas hæc formula
continet , fcribantur ,

Capitula Formularum Lindenbrogii , & Index earum , quæ în

aliis jam traditis collectionibus reperiuntur .

M.I. denotat Formularum Marculphi librum primum ; M. H. Formularum Ma rculphi li-

brum fecundum ; M. Ap. Marculphi Appendicem , S. Collectionem Sirmond icam ; B.
Bignonianam ; Bal. Baluzianam , rotundo autem charactere defcripta indicant Formu-
las , quæ infra ex Lindenbrogio depromptæ exhibentur .

I. E Epifcopatu . M. I. 5: XXXII. Carta de ducatu & patritiatu vel

11.D Indiculus Regis adEpifcopum , ut comitatu . M. L. 8.
alium benedicat . M. I. 6. XXXIII. Tradoria in itinere peragendo .
III. Conceffio civium pro Epifcopatu . M.I. 7. M. Ap. 10.
IV. Carta de Epifcopatu , XXXIV. Alia tractoria . B. 15.
7. Carta de magna re , qui vult xeno XXXV. Epiftola tractoria legatorum vel mi-
dochium aut monafteriu conftruere . nima facienda ad iftius inftar . M. I..11.
m
M. II. 1, XXXVI. Carta de caufafufpenfa . M. I. 23.
VI. Emunitas Regia . M. I. 3: XXXVII. Carta de mundeburde Regis C
VII. Confirmatio de emunitate , M. Ap.44: Principis , M. I, 24-
VIII. Confirmatio de omni corpore faculta- XXXVIII. Alio modo .
tis monafterii . M. I. 35. XXXIX. Ut leudefamia promittantur Regi .
IX. Ut caufas auctorum adfumendi aliquis M. I. 40.
licentiam babeat . M. I. 36. XL. Sacramentum fidelitatis .
X. Indiculus Regis deprivilegio . M.Ap.31 . XLI. Commutatio cum Rege . M.I. 30.
XI. Alius indiculus Regalis . M. Ap. 45: XLII. Confirmatio Regis de omni corpore
XII. Item alius . M. I. 31.
facultatis .
XIII. Epiftola donationis M. II. 3: XLIII. Præceptum de læfouverpo per ma-
XIV. Alia donatio . S. I. num Regis . M. I. 13.
XV. Donatio de parva re ad Ecclefiam . XLIV. Prologi de ceffionibus regalibus .
M. II. 6. M. I. 14.
XVI. Ceffio a die præfente ad Ecclefiam , XLV. Ceffio ad Laicos . M. I. 14.
M. II. 4:
XLVI. Confirmatio ad feculares viros
XVII. Item alia ceffio . M. I. 17.
XVIII. Donatio ad cafam Dei .
XLVII. De Regis antruftione . M. I. 18.
XIX. Precaria ad cafam Dei .
XLVIII. Præceptum donationis inter virum
XX. Præftaria ad cafain Dei . & uxorem . M. I. 12.
XXI. Donatio ad cafam Dei . M. Ap. 40, XLIX. Carta donationis inter virum &
XXII. Alia Precaria ad cafam Dei . uxorem , quæ geftis municipalibus fit
M. Ap . 41 . allegata. M. II.7.
XXIII. Alia Præftaria . M. Ap. 42. L. Alia donatio .
XXIV. Traditoria de terra . M. Ap. 43 . LI. Obnoxiatio a patre in filios facta .
XXV. Precaria de ipfa villa dum vivit . M. II. 9.
XXVI. Sequitur præftaria . LII. Donatio quam pater donat filio fuo .
XXVII, Alia precaria . M. II. 5. B. 9.
XXXIII. Venditio ad monafterium . B. 19. LIII. Alia donatio de eadem re . B. II.
XXIX. Precaria de venditione . B. 20. * LIV Charta cum
. in locum filiorum nepo-
XXX. Commendatitia de re vendita . B. 21 .
tes inftituuntur ab avo . M. II. 10. S. 22.
XXXI. Præceptum de clericatu . M. I. 19. LV. Alia de eadem re ...
Tom. III. Ss LVI
 E S
UL ERE
RM VET
482 FO ,

LE Carta cum quis nepoti aliquid me XCVII. Alia ingenuitas . M.Ap. 8.

liorare voluerit , M. II. 11 XCVIIL Alia ingenuitas.. M. Ap. 56.
L. Alia de eadem re . XCIX. Redemptionale . M. Ap. 48,
AUHK Traditio refpectualis , five epifto C. Epiftola . Regi mittenda pro: libertate
la , qualiter extraneus in locum filiorum fervi fui impetranda .
adoptetur . CI. Libertas civium Romanorum , Bal, 43,
LIX. Alia de eadem re , CII. Denariale præceptum . M. I. 22,
LX. Donatio ad filios naturales. M. Ap. 52. CIII. Ingenuitas quam poteft fervus ad
LXI. Si aliquis fervo fuo gafindiove ali alium fervum facere ,
quid concedere voluerit . M. II. 36, CIV. Relatio pagenfium ad Regem directa ,
LXII. Charta bereditaria . M. Ap : 47 : M. I. 34
LXIII. Mandatum . M. Ap . 53: CV. Præceptum quorum ab hoftibus , vel
LXIV. Hereditaria . M. Ap. 54: alio modo fuerint inftrumenta incenfa ,
M.Ap. 55 M.I.33.
LXV. Refcriptum,
LXVI. Charta ut filiæ cum fratribus in CVI. Relatum quod dicitur apennis .
paterna fuccedant alode . M. II. 12,
M, Ap. 46,
LXVII. Pactum inter parentes de eorum CVII. Confirmatio civium in eo qui ab bo-
bereditate . M. IL 14
fibus eft deprædatus , vel ab igne con-
LXVIII. Item alio modo , S. 25 Grematus . S. 28,
LXIX. Item alia æqualentia vel pactum , CVIII. Alio modo .
M. Ap. 39: CIX. Prologus de judicio Regis , ubi duq
LXX. Aliud pactum divifionis inter fram caufantur. M. I. 25.
tres B. 18. CX. Commonitorium ad Epifcopum. M.I.26,
LXXI. Qualiter in uno volumine viri CXI. Indiculus ad laicum . M. J. 29.
uxoris teftamentum condatur . M. II. 17. CXII. Indiculus ad Epifcopum pro alio di-
LXXII. Alio modo qualiter teftamentum ftringendo. M. I.27 .
quis faciat . Bak, 28. CXII. Indiculus ad Comirem pro alio bor
LXXIII. Gefta juxta confuetudinem Ro- mine diftringendo , M. I. 28,
manorum , qualiter teftamenta allegen- CXIV. De divifione ubi Miffus eft Regis ,
tur . M. I. 20,

LXXIV. Epiftola qualiter pupilli recipian- CXV. De caufis alterius recipiendis .

tur S. 24. M. I. 21 .
LXXV, Libellus dotis . CXVI. Formula citationis .
LXXVI. Alius libellus dotis . M. H. 15. CXVII. Editio legibus comprehenfa , S. 29.
LXXVII. Alio modo . M. Ap. 37: CXVIII. Si de bomicidio accufatio procef
LXXVIII. Alio modo , S. 14: ferin , fecundum hanc fententiam infcri-
LXXIX. Conftitutio dotis . prio celebretur , S. 29.
S. 15: CXIX. Relatio cum judicio , S. 30
LXXX. Traditio ad fponfam .
LXXXI. Si quando mafculus & fœmina S. 31.
CXX, Breve facramenti .
in raptum confenferint , & infra quin- CXXI, Securitas pro bomicidio facto, fi fe
quennium litigetur . S. 32. pacificaverit M. II. 18.
LXXXII. Charta compofitionis , fi aliquis CXXII. Alia fecuritas , M. Ap. 23 ,
puellam invitam traxerit . CXXIII. Alia fecuritas . M. Ap. 51.
LXXXIII. Alia charta compofitionis , §, 16, CXXIV. Alia fecuritas .
LXXXIV. Libellus repudii . M.II.30. S.19. CXXV. Alia fecuritas B. 8,
LXXXV. Charta agnationis , fi fervus in- CXXVI Securitas in eura , qui per juffum
genuam trabat , M. II. 29.
Regis aliquem perfequitur . M. I. 32 .
LXXXVI. Alia charta agnationis.M.Ap.18. CXXVH. Venditio de re .
LXXXVII. Conculcatoria , quam Abba fa- CXXVIII. Venditio de villa , M. II. 19.
cit ad bominem fuum . B. 10. CXXIX, Venditio de area infra civitatem ,
LXXXVIII. Charta trifcabina , M. II. 20.
LXXXIX. Ut pro nativitate Regis inge CXXX. Venditio de terra , B. 3
nui relaxentur . M. I. 39. CXXXI. Venditie infra emunitatem Eccle-
M . H. 52 . fiæ , vel fifci . S. 8.
XC. Epiftola ingenuitatis ,
CXXXII, Venditio de fermo . B. 2.
INGENUITATES DIVERSO, MODO CXXXIII. Alia venditio defervo , aut an-
FÁCTÆ . cilla M. II. 22
CXXXIV. Qualiter bomo ingenuus femet-
XCL Ingenuitas a die præfente , S. 12. ipfum venumdet . S. IO
XCII. Item alio mode . M. II. 32. CXXXV. Qui fe in fervitium alterius ob-
noxiat . M. II. 28.
. Item alio modo poft difceffum
XCIII
M , II, 33 . CXXXVI. Alia obnoxiatio , M. Ap. 16.
XCIV. Item alio modo ingenuitas . M.II. 34. CXXXVII, Alia obnoxiatio . M. Ap. 58.
XCV. Alio modo . M. Ap . 13. CXXXVIII. Epiftola collectionis . S. II.
XCVI. Alio modo , CXXXIX. Concambium de villa , M. II. 23,
CXL,
 FORMULE VETERES . 483

CXL. Commutatio de terra . M. Ap. 17. comparat . M. Ap. 6.

CXLI. Concambiatura inter duos Abbates . CLXIII. Notitia de colonitio . M. Ap. 32.
B. 14. CLXIV. Notitia de colono evindicato

CXLII. Cautiones diverfo modo falte . M. Ap . 5 .

M. II. 25. CLXV. Alia notitia de colono evindicato .
CXLIII. Item alia . M. II. 26. M. Ap. 1.
CXLIV. Item alia . M. II. 27. CLXVI. Sacramentale . M. Ap. 2.
CXLV. Item alia . M. Ap . 15. CLXVII. Judicium evindicationis de co-
CXLVI. Alia . S. 13. lono . M. Ap . 4.
CXLVII. Cautio de vinea . M. Ap . 50, CLXVIII. Aliud judicium evindicati .
CXLVIII. Evacuatoria . S. 45 . CLXIX. Judicium , feu notitia .
CXLIX. Alia evacuatoria . M. Ap. 36. CLXX. Notitia de terra evindicata .
M. Ap. 7.
CL. Si aliquis rem alterius , quam exco-
lit , ad proprietatem facire vult , fed CLXXI. Indiculus , fi quis in præfentia Re-
non poteft , & poftea eam precaria- gis auctor fuerit .
verit . M. II. 41, CLXXII. Notitia de cruce evindicata. B. 12.
S.4. CLXXIII. Notitiafacramentalis. M.Ap.33 .
CLI. Ceffio .
CLII. Traditio , cuicunque tradere volue- CLXXIV. Notitia de berbis maleficis .
rit . M. Ap. 34.
CLIII. Traditoria de terra . M. Ap. 19, CLXXV. Cautio de clavibus . B. 13.
CLIV. Alia traditoria de venditione . CLXXVI. Indiculus regalis . M. Ap . 30.
M. Ap. 20. CLXXVII. Item alius indiculus . Bal. 5.
CLV. Alia traditio . Bal. 30. CLXXVIII. Mandatum . M. II. 31.
CLVI. Alia traditoria . CLXXIX. Alio modo . $. 2 .
CLVII. Carta audientialis , five paricla , CLXXX. Mandatum qualiter maritus ne-
M. I. 38. gotium uxoris profequatur . S. 20.

CLVIII. Judicium evidentale , feu char- CLXXXI. Aliud mandatum . M. Ap. 25.
M. I. 37, CLXXXII. Aliud mandatum . M. Ap. q.
ta jactiva.
CLXXXIII. Item aliud mandatum .
CLIX. Indiculus regalis de jactivis .
M. Ap. 38. CLXXXIV. De formatis .
CLX. Notitia de homine mortudo. M.Ap.29, CLXXXV. Litteræ commendatitiæ .
CLXI. Notitia de fervo . M. Ap. 21. M. Ap. 12-
CLXII. Notitia de fervo , quem colonus

Carta de Epifcopatu . fam affiduis prædicationum fermonibus ex-

IV. Um juxta Apoftoli dictum
omnis poteftas fublimatur
a Domino & quatenus
?
D poft Deum in regia manet
poteftate ta
taliter cun&
terrena debeant gubernari . Unde oportet nos
falubri confilio retractare ut illi in locis fan-
&torum inftituantur cuftodes qui digne ad
ipfum officium gubernandum apparere no-
fcuntur . Igitur dum & veftra & cleri vel
pagenfium civitatis illius adfuit petitio ut re-
ficta urbe illa , quam prius regere & guber-
nare videbamini in fuprafcripta urbe illa
cathedram pontificalem fufcipere deberetis .
Et dum vos apud animos noftros & actio
commendat probata , & nobilitatis ordo fub-
limat ac morum probitas vel manfuetudo
& prudentiæ honeftas exornat , cum confilio
& voluntate Pontificum , procerumque no-
ftrorum , juxta voluntatem & confenfum cle-
ri & plebium ipfius civitatis , in fupradicta
urbe illa pontificalem in Dei nomine vobis
commifimus dignitatem . Propterea per præ-
fens præceptum decernimus ac jubemus ut fu-
pradicta urbs vel res Ecclefiæ ipfius & cle-
rus , fub veftro arbitrio & gubernatione con-
fiftant , & erga regimen noftrum femper fidem
inlibatam cuftodire debeatis , & juxta cano-
nicam inftitutionem plebem vobis commif-
Tom. III.
polire , & non minus pietate quam feveri-
tate conftringere ftudeatis , & curam paupe-
rum vel neceffitatem patientium cum ingenti
dilectione' procuretis , ut adquifitam multi-
plicatamque gregis veftri falutem ad ovi-
le dominicum nullis maculis fordidatum va-
leatis præfentare ; quatenus dum Ecclefiam
vobis difpenfatione divina commiffam ftre-
nue regere atque gubernare videamini , no-
bis apud æternum retributorem mercedem
fuffragia largiantur , & vos immenfum Chri-
ftum pro noftrorum mole peccatorum affi-
due exorare debeatis ,
Indiculus regalis .
XII, Ille Rex Francorum viris inluftribus
Patriciis , Comitibus , Telonariis , vel omni-
bus curam publicam agentibus . Si opportu
na beneficia ad loca fanctarum Ecclefiarum
vel facerdotibus præftare non definemus , hoc
nobis proculdubio æternam beatitudinem re-
tribuere confidimus . Igitur nos ad petitio-
nem apoftolici viri illius urbis antiftis talem
propter nomen Domini ejus meritis com-
pellentibus , beneficium præftitiffe cognofcite
ut ubicunque infra regnum noftrum Miffi fui
mercari videntur , vel pro reliqua neceffita-
te difcurrunt , ullum teloneum vel quamlibet
redhibitionem exinde ad partem fifci noftri nec
ipfe nec Miffi folvere non debeant . Propter-
ea per præfens præceptum decernimus , quod
S s 2 per-
 484 FORMULE VETERES.

perpetualiter manfurum effe volumus , ut nul- qui fibi de terrenis feu de caducis rebus com-
lum teloneum in nullis civitatibus aut pagis parat præmia fempiterna . Quapropter ego in
vel ubicunque in regno noftro teloneus exigi Dei nomine ille , necnon et conjux mea
·
tur , nec de navali nec de carrali evectione, ambo pariter cogitantes de Dei timore vel
nec de rotatico , nec de pontatico , nec pul- æterna tetributione , propterea donamus , tra-
veratico , nec faltuatico , nec cefpitatico , nec dimus , aliquas res noftras ad monafterium
de faumariis , nec de eo quod homines ad dor quod dicitur ill. quod dedicatum effe dino-
fum portant , nec nulla redhibitione , quam fcitur in honorem fancti illius , ubi venera-
fifcus nofter exinde fperare poterat , nec vos bilis vir ille rector præeffe videtur . Dona-
nec juniores aut fucceffores veftri non requi- mus igitur et donatum in perpetuo effe vo-
ratis nec exigatis , fed omnia & in omnibus lumus , hoc eft , in pago ill. nuncupato ill.
hoc propter nomen Domini ipfe Pontifex vel fluvio ill, manfos tantos , cum hominibus
fucceffores fui ad memoratam Ecclefiam fan- ibidem commanentibus vel adfpicientibus ill,
&ti illius habeant indultum , vel in luminari- vel ill, cum domibus , ædificiis , curtiferis
bus ipfius loci proficiat . Quæ vero auctoritas cum wadris , campis , terris tam cultis
ut perpetuis temporibus valeat , propria eam quam
quam et incultis , filvis , pratis , pafcuis , fa-
manu infra decrevimus roborare , rinariis , cum inviis , perviis , aquis , aqua-
rumque difcurfibus , mobilibus et immobili-
Ceffio a die præfente ad Ecclefiam ,
bus , præfidiis , peculiis , pecoribus , omne et
XVII, Ego ille cogitans Dei amorem vel ex omnibus , quicquid in ipfo loco noftra
æternorum bonorum retributionem , ideo ce- videtur effe poffeffio vel dominatio , rem ex-
do a die præfente ad fupradi& tam bafilicam quifitam , totam & ad integrum , tam de
& monachos ibidem confiftentes ceffumque alode quam & de comparato feu de quoli-
in perpetuum effe volo portiones meas in lo- bet adtractu , quicquid ad nos ibidem nofci-
co nuncupato ill. fitas in pago ill. quæ mihi tur perveniffe , de noftro jure in jus & do-
tam de alode quam de comparato vel de quo- minationem jam dicti monafterii per hanc
libet adtracto advenit , vel legibus advenire chartulam donationis five per feftucam atque
poteft , in fupra memorato loco , tam terris , per andelangum a die præfente donamus , tra-
domibus , ædificiis , mancipiis , libertis , ac- dimus , atque perpetualiter in omnibus trans-
colabus , merito ac colonorum , vineis , filvis, firmamus , In ea vero ratione ut pars prædicti
pratis , pafcuis , campis , cultis , incultis , aquis , monafterii ab hac die hoc habeat , teneat ,

aquarumve decurfibus , mobilibus & immo- atque poffideat ; vel quicquid exinde facere
bilibus , cum omnibus adjacentiis & appen- voluerit , liberam ac firmiffimam Chrifto pro-
diciis vel colonicis ad me pertinentibus , vel pitio in omnibus habeat poteftatem . Et fi
omni integritate , vel fuperpofito , quicquid quis deinceps , quod futurum effe non credi-
dici aut nominari poteft , in fupra memora- mus , fi nofmetipfi , quod abfit , aut ullus
to pago , vel loco fupra nominato , vel uti- quislibet de heredibus noftris , ceu ulla quæli
que de fupradictis portionibus tenere vifus bet extranea perfona contra hanc donationem
fum , totum & ad integrum a die præfente venire aut eam calumniari præfumpferit , fi fe
ad jam memoratum monafterium vel ad ipfos exinde non correxerit , a liminibus fanctæ Ec-
monachos ibi confiftentes perpetualiter trado clefiæ excommunicatus & fequeftratus appa-
atque transfundo de meo jure in eorum do- reat , & infuper ante tribunal Chrifti hac de
minationem ad poffidendum ; ut quicquid a caufa fe judicatum iri cognofcat , Cui vero ca-
die præfente exinde facere voluerint , libe- lumniam intulerit , auri uncias tant. argenti
ram ac firmiffimam in omnibus habeant po- libras tant, coactus exfolvat , & quod repetit
teftatem faciendi . Si quis vero , quod fieri nullo modo evindicare prævaleat ; fed præfens
non credo , in futurum , five ego ipfe , aut donatio hæc noftris & nobis rogantibus bono-
ullus de heredibus vel proheredibus meis rum hominum manibus roborata , quorum no-

aut ulla emiffa vel oppofita perfona , vel mina vel fignacula fubter tenentur inferta ,
quislibet , qui contra hanc ceffionem meam , ftipulatione noftra pofita , diuturno tempore
quam ego bona voluntate fieri & adfirmare maneat inconvulfa . Actum . & reliqua.
rogavi , venire , agere , aut refultare , vel
quibufcunque modis repetere aut infrangere Precaria ad cafam Dei .
conatus fuerit , nec hoc valeat vindicare quod
repetit , & infuper partibus fupra memorati XIX. Domino venerabili & in Chrifto pa

monafterii vel monachis ibi confiftentibus du-
plum tantum quantum ipfæ res eo tempore
melioratæ valuerint componat , & infuper fo-
cio fifco multa auri libram unam coactus
exfolvat , & hæc ceffio omni tempore fir-
ma permaneat , ftipulatione fubnexa . Actum
loco illo .
Donatio ad cafam Dei .
XVIII. Ille bene poffider res in feculo
tri ill. Epifcopo de monafterio illo , quod eft
conftructum infra muros illius civitatis jux-
ta fluvium ill. &c. Igitur ego in Dei nomi-
ne ille , Dum non eft incognitum qualiter
omnem rem portionis meæ in pago ill. in lo
co nuncupato ill. fuper fluvio ill. & in alio
loco qui dicitur ill. , id eft manfos tantos ,
cum domibus , ædificiis , curtiferis , cum wa-
dris , filvis , terris arabilibus , campis , pratis ,
pa-
 FORMULA
pafcuis , cum inviis , perviis , & mancipiis
ibidem commanentibus vel adfpicientibus ,
quantacunque in ipfis locis meafuit poffeffio
* vel dominatio , vobis ad ipfum monafterium
fuperius nominatum ad opus fancti ill. tradidi
atque transfirmavi . Sed poftea mea fuit pe-
titio , & veftra non denegavit voluntas , ut
ipfam rem , dum advixero , per veftrum be-
neficium ufu fructuario mihi præftitiffetis ad
habere . quod ita & feciftis . Simili etiam mo-
do expetivi a vobis aliquam rem veftram in
pago ill. in loco nuncupato ill. fuper fluvio
illo , illam videlicet rem quam quondam ille
homo per veftrum beneficium tenere vifus eft ,
ur eam mihi in ufum concedere dignaremi-
ni. Et pro ipfo ufu cenfivi vobis annis fin,
gulis denarios , ceu folidos tantos , ut ipfos ad
feftivitatem fancti illius , die menfis illius ,
exolvere facerem . Et fi de ipfo cenfu tardus
aut negligens apparuerim , fidem exinde fa-
ciam , & contra ipfam cafam Dei componere
debeam . Et fic nobis complacuit atque con-
venit ut ipfas res nec vendere nec donare nee
concambiare nec in ullum quodlibet naufra-
gium imponere licentiam non habeam ; nifi
tantum , dum advixero , ufitare & meliorare
faciam . Et poft meum ex hac luce difcef-
fum , filius meus nomine ill. in ipfa preca-
ria vel in ipfo cenfu adftare debeat . At poft
ejus difceffum ipfas res cum omni fuprapofi-
to , quicquid ibidem adtractum emelioratum
que repertum fuerit , vel tranfitus ejus ibi-
dem dereliquerit , abfque ullius contradictio
ne vel judiciaria confignatione revocare facia-
tis in veftrum dominium . Et ut hæc preca-
ria firmior habeatur , de quinquennio in quin-
quennium fit renovata , quatenus fie femper
permanere valeat , in effectum ftipulatione
interpofita . Actum . & reliqua .
Præftaria ad cafam Dei ,
XX. Ego in Dei nomine ille Abba de mo-
nafterio illo , quod eft conftructum in hono-
re fancti illius , dilecto amico noftro nomine
ill. & uxori fuæ nomine ill. Dum non eft
incognitum qualiter aliquas res veftras in pa-
go illo , in loco nuncupato illo , fuper fluvio
illo , hoc eft , manfos tantos , cum domibus ,
ædificiis , curtiferis , cum wadris , campis ,
terris , pratis , pafcuis , cum inviis , perviis ,
& mancipiis ibidem commanentibus vel ad-
fpicientibus his nominibus N. N. vel quan-
facumque in ipfo loco veftra fuit poffeffio
vel dominatio , nobis ad jam dictum mona-
fterium ad opus fancti ill. tradidiftis atque
confirmaftis . Sed poftea veftra fuit petitio ,
& noftra non denegavit voluntas , ut ipfas
res , dum advixeritis , ufu fructuario jure præ-
ftitiffemus ad habere ; quod ita & fecimus ,
Et pro ipfo ufu cenfiftis nobis fingulis annis
denarios tantos , ut ipfos ad feftivitatem fan-
ti ill. die menfis ill. exfolvere faciatis . Et fi
& mni addita melioratione , vel omnibus fu-
de ipfo cenfu tardi aut negligentes apparueri-
tis , fidem exinde faciatis , & contra ipfam
cafam Dei componere debeatis . Et fic nobis
Tom. III,
VETERES . 48.5
complacuit atque convenit , ut ipfas res nec
vendere nec donare nec alienare nec concam-
bire nec in ullum quodlibet naufragium pone-
re licentiam non habeatis ; nifi tantum , dum
advixeritis , ufitare & meliorare faciatis ; &
poft veftrum amborum difceffum ipfas res
emelioratas abfque ullius contradictione vel
judiciaria affignatione revocare faciamus in
noftrum dominium . Et hæc præftaria de quin-
quennio in quinquennium fit renovata , qua-
tum ftipula-
tenus permanere valeat , in effe&
tione compofita , diuturno tempore inconvul-
fa . Actum . & reliqua ,
Precaria de ipfa villa dum vivit .
XXV. Domino venerabili in Chrifto patri
Domno ill, Abbati de monafterio ill. vel
omni congregationi monachorum in monafte-
rio illo , quod eft in pago illo , in honorem
fanctorum illorum conftructo , ibidem Deo
defervienti . Ego enim ille . Dum non habe-
tur incognitum , fed inter plures cognofcitur,
quod ego res meas juris ac proprietatis meæ,
quæ funt in pago illo & illis conditis vel fi-
nibus illis , villas & loca nuncupata ill. &
ill, cum omni merito vel termino fuo , cum
omni integritate vel appendiciis vel adjacen--
tiis vel fuprapofitis , feu fervos & ancillas
accolas , libertos , libertas cum omni peculia-
ri & merito eorum , ad jam dictum mona-
fterium a die præfenti per meam epiftolam
confirmavi , Et vos omnia fupra memorata
vel quantum ipfa epiftola commemorat , per
meam traditionem ad partem jam dicti nno-
nafterii , in veftro jure vel poteftate recepi-
ftis . Sed dum poftea mea fuit petitio vel fup-
plicatio , & veftra præftitit bona voluntas , ut
ipfas res quandiu advixero , per veftrum præ--
ftitum beneficium tantummodo ufufructuario
ordine habeam vel poffideam , co videlicet
modo ut quidquam exinde minuendi aut di-
ftrahendi aut alienandi non habeam potefta-
tem, Quod fi fuerit , quod abfit , aut ego
ipfe , aur aliquis de heredibus meis , vel quif-
libet qui in aliqua contrarietate , aut diminu-
tione , feu calumnia orta fuerit , aut furrexerit,
aut adeffe conatus fuerit , in primis ipfas res
amittat , & Abbas monafterii veftri eas ad in-
tegrum recipiat , infuper & alias tantas res par-
tibus ipfius monafterij componere & adimplere
faciat . Et quia cenfiftis me annis fingulis pro
ipfis rebus in fefto fancti ill. argentum vel
quidlibet folvere faciam ; fi de ipfo cenfu ad
cum placitum negligens fuero , fpondeo ut
ipfum in duplum folvam . At dum hæc omnia
fupra memorata inlibata fervavero , nec vos
nec juniores aut fucceffores veftri de ipfis re-
bus ullam diminutionem vel contrarietatem ,
fi fpatium vitæ Dominus mihi prolongare di-
gnatus fuerit , facere præfumatis . Poft meum
quoque difceffum omnes ipfas res , cum o-
pra pofitis , cum omnibus rebus atque corpori-
bus , opibus atque præfidiis , abfque ullius judi-
cis aut heredum meorum expectata configna-
S $ 3 tione
 E
486 FORMUL
tione aut traditione , vos aut agentes veftri
jam dicti monafterii veftri in eorum faciant
revocare vel recipere dominationem vel po-
teftatem , ficut eorum continet epiftola , per
petualiter faciendo quod egerint .
Sequitur præftaria ,
XXVI. In Dei nomine ille Abba & omnis
congregatio fratrum noftrorum aut monacho-
rum in monafterio ill. Domino defervientium ,
in Chrifto filio illo . Dum tua fuit petitio vel
fupplicatio , & noftra decrevit voluntas , ut
præftitum beneficium de rebus noftris tibi fa-
cere deberemus , quod ita & fecimus , quæ
funt in pago ill . , in condita illa , in loco
qui vocatur fic , quem tu aut ill, per epifto-
lam donationis a die præfente ad jam dictum
monafterium noftrum ill . confirmavit , id eft ,
manfum cum cafa , vel alias terras , vel quan-
tum ipfa epiftola continere videtur , ut quam-
diu advixeris ( aut ad v. aut x, aut xv. an-
nos ) ipfas res ufualiter habere & poffidere
vel excolere debeas ; & nihil exinde minuen-
di aut alienandi vel detrahendi aut in pejus
vertendi non habeas poteftatem , neque trans-
ferendi quicquam . Quod fi feceris > aut in
alio contrario aut iniquo ingenio , vel con-
trarietate , aut tu ipfe , aut aliquislibet ho-
mo de ipfis rebus adeffe aut adftare conatus
fuerit , in primis ipfas res amittas vel perdas ,
& alias tantas vel tales partibus jam dicti
monafterii componere & folvere facias , Et
cenfuimus de annis fingulic pro ipfis rebus in
fefto fancti ill. ceram aut argentum tant, par-
tibus ipfius monafterii folvere facias . Et fi
de ipfo cenfu negligens fueris , ipfum duplum
reddas ; & hæc præftaria noftra ufque ad eum
placitum firma permaneat , ftipulatione fub-
nixa . Acta ibi , & reliqua .
Carta de Mundeburde Regis & Principis .
XXXVIII. Ille Rex vir inlufter Domnis
fanctis ac venerabilibus in Chrifto patribus
omnibus Epifcopis , vel omnibus Abbatibus ,
feu & inluftribus viris , Ducibus , Comitibus ,
Vicariis , Centenariis , vel omnibus agenti-
bus feu omnibus Miffis noftris difcurrenti-
bus , vel omnibus paribus & amicis noftris ,
tam præfentibus quam futuris , bene cupiens
vefter , Comperiat magnitudo feu induftria
veftra quod veniens venerabilis vir ille Ab-
ba de monafterio fancti illius tam fe quam
& ipfum monafterium cum omnibus rebus
fuis ad nos fe plenius commendavit ; & nos
poftea gratante animo ipfum venerabilem vi-
rum illum Abbatem cum ipfo monafterio vel
hominibus fuis et omnes caufas fuas amabi-
liter fub noftro recepimus mundeburde vel
defenfione . Ideoque falutantes magnitudinem
feu induftriam veftram vobis omnino per
has litteras rogamus atque præcipimus ut nul-
lus ex vobis jam dictum venerabilem Abba-
tem , vel ipfum monafterium , nec homines ,
nec res fuas , quas ad præfens habere vide-
tur , vel inantea Chrifto propitio a bonis ho-
minibus ibidem conlatum fuerit , nullus in-
quietare nec condemnare , vel aliquid de re-
VETERES .
bus fuis minuere omnino præfumat ; fed eum
Dei gratia et noftro mundeburdo vel defen-
fione , tam eum , quam fuos homines refide-
re cum quiete finatis . Et fi aliquæ caufæ ad-
verfus ipfum Abbatem vel monafterium ipfius
feu homines ejus fuerint , quæ in pago abf-
que fuo iniquo difpendio recte definitæ non
fuerint , ex ufque ante nos omnimodis fiant
fufpenfæ vel refervatæ ; et poftea ante nos
per legem et juftitiam finitivam accipiant fen-
tentiam , Id ut certius credatis , manu pro-
pria fubter firmavimus et de anulo noftro figil
lavimus , Sign, vel Domnus ill. Rege glo
riof. ill.
Sacramentum fidelitatis .
XL. Repromitto ego , quod ab ifto die
inantea fidelis ero Domno Karolo piiffimo
Imp. filio Pipini Regis , & Bertana reginæ ,
pura mente abfque fraude & malo ingenio
de mea parte ad fuam partem , & ad hono-
rem regni fui juftitia obediens , atque con-
fentiens , ficut recte debet effe homo domno
fuo . Sie me adjuvet Deus , & ifta patroci-
nia , quæ in loco funt , quia in diebus vita
meæ per meam voluntatem in quantum mi-
hi Deus intellectum dederit , fic adtendo , &
confervo , Anno XI. feliciter regni domni
noftri Karoli gloriofiffimi Regis in menfe
Martio ,
Carta donationis inter virum & uxorem .
L. Quandoquidem Deus voluerit inter vi-
rum & uxorem ad pacis vinculum atque
concordiam netendam , ut res eorum inter
fe condonare deberent , ficuti & fecerunt .
Ideoque complacuit atque convenit inter ve-
nerabilem virum illum & uxorem illius no-
mine illam , eo quod inter eos agnatio mi-
nime effe cerneretur , ut alter alteri de rebus
corum inter fe condonare deberent . quod ita
& fecerunt . Dedit itaque venerabilis vir il-
le uxori fuæ nomine illa de rebus fuis in pa-
go ill. in loco nuncupato ill. fuper fluvio ill.,
hoc eft manfos tantos , cum domibus , ædi
ficiis , curtiferis , cum wadris , terris , filvis ,
pratis , pafcuis , campis , mobilibus & immo-
bilibus , mancipiis ibidem commanentibus vel
adfpicientibus his nominibus ill. & ill. cum
omni integritate vel foliditate , quicquid ibi-
dem jure hereditario ad fe pertinere videtur .
Similiter vifa eft reddere uxor ill. nomine
ill. præfato jugali fuo nomine ill. de rebus
fuis in pago illo in loco nuncupato ill. fu
per fluvio ill. manfos tantos , cum domibus ,
ædificiis , curtiferis , cum wadris , terris , tam
cultis quam incultis , filvis , campis , pratis ,
pafcuis , cum inviis & perviis eorum , inte
gra omnia & .ex omnibus , quicquid ibidem
fua fuit poffeffio vel dominatio . Similiter et
iam omne præfidium vel elaborata eorum in-
ter fe pars parti vifus eft donare . In tali
vero tenore , ut quifquis de eis pari fuo in
hoc feculo fuperftes fuerit , omnes res quas
dedit & quas accepit , in fuo jure & domi-
natione recipere debeat , habeatque tenendi
dandi , vendendi , commutandi , heredibuf
que
 FORMULE
que fuis ad poffidendum relinquendi , libe-
ram in omnibus poteftatem . Propterea has
duas epiftolas adfatimas uno tenore confcri-
ptas inter fe fieri vel firmare rogaverunt ,
ut nullus quilibet de heredibus ac prohere-
dibus eorum hanc congruitatem inter eos fa-
tam ullo unquam tempore poffit irrumpe-
& ftis , de rebus proprietatis meæ vobis aliquid
re , nifi abfque ullius contradictione omni
tempore firma & ftabilis permaneat . Quod
fi aliquis de heredibus ac proheredibus corum
hanc ceffionem calumniari præfumpferit , du-
pliciter quantum eo tempore ipfæ portiuncu-
læ valuerint , & infuper ad partem fifci , au-
ri uncias tantas , argenti libras tantas coa-
tus exolvat , & quod repetit nullum obti-
& mancipiis ibidem commanentibus vel adfpi-
neat effectum , fed , ficut diximus , he epi-
ftolæ tam a nobis , quam ab aliis bonorum
hominum manibus roboratæ , omni tempore
firmæ & ftabiles permaneant , ftipulatione
interpofita . Actum . & reliqua .
Charta cum in locum filiorum nepotes infti-
tuuntur ab avo .
LV. Ego in Dei nomine ille & conjux
mea illa dilectiffimis nepotibus noftris nec-
non & neptibus noftris illis . Conftat vero ,
prout fragilitas humana expofcit , quæ pri-
mi parentis culpa exiftente mortis debitum
quotidie nolens volenfque perfolvit , quod
genitor vefter nomine ille filius nofter de hac
luce ante nos vifus eft deceffiffe , & nos Dei
omnipotentis providentia ei refervati fuper-
ftites fuerimus . Hac igitur de caufa compla-
cuit nobis atque convenit ut pro ipfo pro-
prietatis jure , in quo genitor vefter legiti
me fuccedere debuit , fi nobis in hoc feculo
fuperftes fuiffet , ita vos poft noftrum quo-
que difceffum æqualem partem cum avuncu-
lis vel amitis veftris filiis vel filiabus noftris
ad integrum accipere debeatis . Propterea per
hanc chartulam traditionis five per feftucam
atque per andelangum donamus tradimus
vobis , ficut diximus , de omni re proprieta-
tis noftræ, quidquid ad præfens poffidere vifi
fumus ; id eft , tam in terris quam in filvis ,
campis , pratis , pafcuis , vineis , mancipiis ,
peculiis , pecoribus , omnia & ex omnibus ,
ut ipfam hereditatem , ficut diximus , æqua-
liter contra heredes noftros filios vel filias no-
ftras , ipfam videlicet portionem quam pater
vefter ille hereditare voluerit accipere debea-
tis , ut ab hac die habeatis , teneatis , atque
poffideatis , & inter vos legitime dividere fa-
ciatis , vel quidquid exinde facere volueritis ,
liberam in omnibus habeatis poteftatem . Et
fi quifpiam contra hanc chartulam ceffionis
aliquam calumniam ftabilire præfumpferit ,
vel vobis ipfam portionem per fraudem ab-
ftrahere voluerit , componat vobis dupliciter ,
id eft , quantum eo tempore ipfa portio va-
luerit , & infuper inferat ad partem fifci auro
uncias tant. argento libras tantas . Et hoc
actu exfolvat , & infuper quod repetit nulla-
tenus evindicet , fed præfens epiftola hæc omni
tempore firma & ftabilis permaneat , ftipula-
tione fubnexa , A&
tum. & reliqua .
VETERES . 487
Carta cum quis nepoti aliquid meliorare
voluerit .
LVII. Dulciffimis nepotibus meis illis
necnon & neptibus meis illis , ego in Dei
nomine ille . Licet pro fervitio vel benevo-
lentia quam circa me die noctuque exhibui-
condonare deberem , ficuti et feci . Ideoque
per hanc epiftolam ceffionis, five per feftucam
atque per andelangum , dono , trado vobis ali-
quam rem meam in pago illo , in loco qui
dicitur ille , id eft , manfos tantos , cum ædi-
ficiis fuprapofitis , una cum terris , filvis , cam-
pis , pratis , pafcuis , communiis , necnon et
cientibus , omnia et ex omnibus , quidquid
in ipfo loco mea videtur effe poffeffio vel do-
minatio . In tali vero ratione , ut hæc omnia
fuperius nominata a die præfente habeatis ,
teneatis , atque poffideatis , vel quidquid exin-
de facere volueritis , liberam in omnibus ha-
beatis poteftatem . Et fi quis deinceps , quod
fieri non poffe credo , fi ego ipfe , quod ab-
fit , aut ullus de heredibus ac proheredibus
meis hanc ceffionem refragare tentaverit , fi
fe exinde non correxerit , a collegio fanctæ
Dei Ecclefiæ alienus exiftat , et infuper infe-
rat vobis dupliciter , id eft , quantum eo tem-
vi-
pore ipfæ res valuerint , et quod repetere
detur , nullum obtineat effectum , fed præfens
hæc epiftola tam a me quam ab heredibus
meis defenfata , omni tempore firma et ſta-
bilis permaneat . Actum . & reliqua ,
Traditio refpectualis , five epiftola qualiter
extraneus in locum filiorum adoptetur
LVIII. Domino fratri illi , ego in Dei no-
mine ille . Dum igitur & peccatis meis fa-
cientibus procreationem filiorum minime ha-
bere videor , & me paupertas vel infirmitas
corporis affidue opprimere videtur , ideo com-
placuit mihi atque convenit ut in locum fi-
liorum vel filiarum te adoptare deberem :
quod ita & per hanc epiftolam viſus ſum fe-
ciffe . Dono igitur tibi omnes res proprietatis
meæ , quafcunque de parte paterna feu de ma-
terna adquififfe videor , id eft , in pago illo ,
in loco nuncupato illo , hoc eft , manfos tan-
tos cum ædificiis fuprapofitis , curtiferis , cum
wadris , filvis , terris arabilibus , campis , pra-
tis , pafcuis , adjacentiis , feu & mancipiis
ibidem commanentibus , cum omni fuppelle-
&tili domus meæ , quidquid ibidem præfenti
tempore poffidere videor , in tuam transfirmo
dominationem . Similiter & in alio loco qui
dicitur ill. in ipfo jam dicto pago , id eft ,
manfos tantos , cum ædificiis fuprapofitis
curtiferis , filvis , campis , pratis , pafcuis
communiis , & mancipiis ibidem commanen-
tibus vel adfpicientibus , id eft , quantum-
cumque in ipfo loco mea videtur effe poffef-
fio vel dominatio , totum & ad integrum per
hanc chartulam ceffionis , five per feftucam
atque per andelangum , de meo jure in jus &
dominationem tuam perpetualiter transfirmo .
In ea vero ratione ut quamdiu advixero , vi-
tum
&
 Æ S
MUL
488 FOR
Atum mihi , potum, & veftimenta , & cal-
ciamenta in omnibus fufficienter procurare
debeas ut exinde mihi omnibus diebus vi-
tæ meæ nihil deficiat : quod fi hoc non fe-
ceris , ipfas res , quas tibi delegavi , ad in-
tegrum perdas . Propterea hanc epiftolam ti-
bi fieri vel firmari rogavi , ut nullo unquam
tempore aliquis de heredibus meis feu pro-
heredibus hanc convenientiam inter nos fa-
tam immutare vel refragare non poffit , fic-
& *
ut fuperius continetur . Ea fcilicet ratione ,
ut quamdiu advixero meam neceffitatem in
omnibus procurare debeas in cibo & potu ,
in veftimentis feu calciamentis ; & poft me-
um difceffum ipfæ res , quas tibi tradidi , in
tua dominatione pemaneant , vel quidquid
ibi deinceps facere volueris , liberam m omni-
bus habeas poteftatem . Et fi ullus quisliber ,
quod fiendum effe non credo , fi aliquis de
propinquis meis , vel quælibet alia perfona
hoc emutare yel temerare præfumpferit , in
ferat tibi tantum quantum ipfæ res valuerint ,
& infuper ad partem fifci auro uncias tant.
argento libras tantas coactus exfolvat , & quod
repetit nihil evindicet , fed præfens hæc epi-
ftola adoptionis omni tempore firma & fta-
bilis permaneat , cum ftipulatione fubnixa ,
Actum reliqua .
Alia de eadem re ,
LIX. Ego in Dei nomine ille . Dum pec-
catis meis facientibus orbatus fum filiis meis
placuit ut te illum , una cum confenfu pa-
tris tui in civitate illa cum curia publica
& defenfore , de poteftate patris naturalis de-
fcendentem , & in meam poteftatem venien-
tem , in locum filiorum adoptarem quod ita
& feci ea vero ratione , ut quamdiu advi-
xero ? victum & veftitum , tam in dorfo
quam in lecto , feu calciamento , mihi in
omnibus fufficienter impertias & procures ,
& omnes res meas ? quafcunque habere vi-
deor , tam in manfo vinea prato, pecu-
lio " feu reliqua fuppellectili domus , falvo
jure meo , diligenter excolas . Poft obitum
quoque meum , ficut a me generatus fuiffes ,
ita in omni hereditate mea per hanc epifto-
lam adoptionis ftatim fis fucceffurus vel
quidquid de fupradictis rebus meis , quantaf
cunque moriens dereliquero , facere volue-
ris , jure proprietario , abfque repetitione he-
redum meorum liberam & firmiffimam in
omnibus habeas poteftatem . Quod fi aliquis
hoc temere emutare voluerit inferat tibi
tant. & quod repetit vindicare non valeat ,
fed præfens epiftola omni tempore firma per-
maneat . reliqua ,
Gefta juxta confuetudinem Romanorum
qualiter teftamenta allegentur .
LXXIII . Anno illo regnante Rege illo ,
fub die illo , in civitate illa , adftante viro
illo laudabili defenfore & omni curia pu-
blica vir magnificus ille profecutor &c.
M. II. 37.
Textus mandati .
Domino magnifico fratri ill. Peto & fup-
ERE
VET .
plico atque tuæ caritati injungo ut in vi
cem meam civitatem illam adeas , & dona-
tionem illam
, quam ego partibus illius de
locis noftris nuncupatis illis fitis in pago il-
lo per meum legitimum inftrumentum con-
firmavi , profequi & geftis municipalibus co-
ram curia publica & defenfore facias allega-
ri . Propterea tibi hoc mandatum confcripfi-
mus &c. M. II. 38.
Poft recitarionem mandati vir honeftus
ille defenfor dixit : Mandatum quidem reci
tatum eft , fed fuprafcriptum teftamentum ,
quod præ manibus habere dicis , amanuenfis
accipiat , & nobis præfentibus recitetur , &
ut poftulas geftis publicis firmetur , Qui fta-
tim accipiens , per ordinem illud recitavit .
Poft recitationem vero ille perfecutor dixit :
Quia petitiones meas laudabilitas veftra per
ordinem implere dignata eft , rogó ut pu
blica monumenta fufcipiat . Vir laudabilis
ille defenfor & curiales dixerunt : Teftamen
tum quod recitatum eft , geftis publicis in-
feratur , & quod ille perfecutor velit
velit , &
petit , gefta ei publice dentur . Ille perfecu
tor dixit : Sufficit mihi bone defenfor , fi
teftamenti , quod recitatum eft , mihi gefta ,
ut mos eft , tradere jubeatis . Defenfor & or
do curiæ dixerunt : Quia teftamentum &
mandatum inde confcriptum per ordinem
conditum , & bonorum hominum manibus
roboratum atque fignatum manifefte cogno-
vimus , æquum eft ut gefta ex hoc confcri-
pta , & a nobis fubfcripta , tibi ex more tra-
dantur , et in archiis publicis ferventur ut
facilius , quod fuperius infertum eft , diutur
no tempore maneat inconvulfum . Edatur
ordine et mandatum er totus teftamenti tex-
tus , et poftea defenfor et curiales civium et
reliqui fubfcribant atque fignent .
Libellus dotis .
LXXV. Dulciffima arque amantiffima fpon-
fa mea nomine illa , ego in Dei nomine il-
le . Igitur dum taliter parentibus noftris u-
triufque partis complacuit atque convenit ut
ego te folido & denario fecundum legem Sa-
licam fponfare deberem , quod ita & feci ;
fimiliter complacuit nobis atque convenit ut
de rebus proprietatis meæ tibi aliquid in do-
tis titulum condonare deberem : quod ita &
feci . Idcirco per hanc chartulam libelli dotis,
five per feftucam atque per andelangum , do-
no tibi & donatum in perpetuo effe volo ,
id eft , in pago illo , in loco nuncupato il
lo , fuper fluvio illo , hoc eft , manfos tan-
tos , cum hominibus ibidem commanentibus
vel adfpicientibus his nominibus illis vel il-
lis , cum terris tam cultis quam & incultis ,
filvis , pratis , campis , pafcuis , aquis , aqua-
rumve decurfibus , mobilibus & immobilibus,
præfidiis , peculiis , pecoribus , vineis , fari-
nariis , vel quicquid in ipfo loco mea vide
tur effe poffeffio vel dominatio , rem inexqui-
fitam , totum & ad integrum , ficut fuperius
dixi , dono , trado , atque transfirmo . Infu-
per etiam dono tibi in pecoribus , id eft , in-
ter
 FORMULE
ter boves & vaccas , inter porcos & verveces ,
capita tanta , in fabricaturis , id eft , in auro
vel argento folidos tantos . In ea vero ratio
ne ut hæc omnia fuperius nominata , quando
quidem dies nuptiarum evenerit , & nos Deus
conjunxerit , tu dulciffima fponfa mea nomi-
me illa ab ipfo die hoc habeas , teneas , atque
poffideas , vel quidquid exinde facere volue-
ris , liberam ac firmiffimam in omnibus ha-
beas poteftatem . Et fi quis deinceps contra
hanc chartulam libelli dotis , quod fiendum
effe non credo , venire aut eam temerare præ-
fumpferit , fi fe exinde non correxerit , illum
qui ab initio mafculum & feminam condidit ,
contra fe ultorem fentiat , & infuper auro
uncias tantas , argento libras tantas coactus ex-
folvat , & quod repetit nullatenus evindicare
prævaleat , fed præfens hæc epiftola tam a me
quam ab heredibus meis defenfata omni tem-
pore firma & ftabilis permaneat , ftipulatio-
ne interpofita,
Conftitutio dotis ,
LXXIX. Cum conftet fœcunditatem hu,
manæ prolis a protoplafto Domino præcipien-
te creviffe , Crefcite , inquiente , multi-
plicamini ; atque ob adjutorium mulier de
latere fumpta fit viri , dicente Domino , Fa-
ciamus ei adjutorium fimile fibi , & , idcir-
co relinquet bomo patrem matrem , ad-
barebit uxori fue , & erunt duo in carne
una & ut certius humana fragilitas poffit
dignofcere bonum atque a Deo conftitutum
effe conjugium , ipfe auctor redemptionis Chri-
ftus Dei filius invitatus ad nuptias venit , ibi-
que aquas in vinum mirabile convertit . Id.
coque ego in Dei nomine Gaufridus , præce-
dentium patrum veftigia fequens , una cum
confenfu virorum illuftrium propinquorum
meoruin vifum eft mihi legibus copulare
legitimum conjugium ad procreationem filio-
rum , atque in dotis titulum dare fponfæ meæ
nomine Hifdemei filiæ quondam Wtardi
atque Osbrena ; decrevi in præfentia virorum
nobilium agere , ftuduique ut ejus temporis
bus inconvulfum permanere queat : quod ita
& feci . Ergo dono tibi donatumque fecun-
dum legem Salicam in tua dote a die præ-
fenti jure legitimo in perpetuum effe volo ,
& de meo in tuum jus & dominationem tra-
do atque tranfcribo , hoc eft , manfum juris
mei indominicatum , cum aliis quatuor man-
fis fervilibus , feu adfpicientibus fimul curti
feris , vineis arpennorum quatuor , filvis , vi-
ridigariis , pratis , campis , cultis , vel incul-
tis , pafcuis , perviis , exitibus & regreffibus ,
& reliquis adjacentiis , mobilibus & immo-
bilibus , cum mancipiis utriufque fexus , quo-
rum hæc funt nomina . Giofredus & uxor fua
donavit eam infantibus Geroldo & Abdone
necnon & Poppa . Magewardus & uxor ejus
Adalburgis cum filio fuo nomine Burando
Ifembertus , Aimbertus , Petitus , Vltegerius ,
Alboinus , Olfardus , Lanceri et uxor fua Sic-
berta , Airmannus , et conjux ejus Adalbur-
gis , et filia corum Ingeltrudis , Cathindes ,
VETERES. 489
Megewardus , Pucellita , & Albutius . Qui
præfcriptus manfus cum omnibus appendiciis
eft in pago Carnotenfe , in vicaria Ganegia-
cenfe , in loco qui dicitur Sicheri villa . Hæc
omnia fuperius comprehenfa die præfenti tibi
fum daturus vel traditurus , totum et inex-
quifitum , ut quicquid exinde facere volueris ,
liberam et firmiffimam in omnibus habeas po-
teftatem faciendi , Dono etiam tibi in præ-
fixo pago vel in eadem vicaria , in loco qui
dicitur Bonervilla , omnem medietatem tam
ex mancipiis quam ex alode , quam ibi vi-
deor habere , hoc eft manfum unum cui ad-
fpiciunt manfi ferviles quatuor cum manci-
piis , quorum hæc funt nomina , Galaftus ,
Ergarius , Pafcarius , Marlinus , Polita , et
Amelberga , vineis arpennorum quatuor , pra-
ris , filvis , aquis , aquarumve decurfibus , ter-
ris cultis et incultis , exitibus et regreffibus ,
vel quicquid ibi adfpicit , omnem medieta-
tem , tam in terris quam in mancipiis , id
eft , manfum unum cum manfis quatuor ibi
adfpicientibus , cum pratis arpennorum duo-
rum , et medietatem Ecclefiæ Dei .
Charta compofitionis , fi aliquis puellam
invitam traxerit ,
LXXXII. Dulciffimæ atque amantiffima
conjugi meæ nom, ill. ego ill . maritus tuus .
Licet ergo ut ego rapto fcelere abfque volun-
tate parentum tuorum te mihi in conjugium
vifus fum fociaffe , unde vitæ periculum in-
currere potui , nifi interveniffent facerdotes vel
reliquæ plures illuftres perfonæ , qui nos ad
pacis concordiam vel unanimitatem vifi funt
revocaffe . Qua de re convenit nobis ur de
rebus proprietatis meæ tibi aliquid donationis
caufa condonare deberem ; quod ita & feci ,
Ideoque per hanc epiftolam compofitionis ,
five per feftucam & andelangum , dono tibi
& donatum in perpetuo effe volo , id eft , ali-
quam portiunculam meam in pago illo , in
loco nuncupato illo , fuper fluvio illo , hoc
eft , manfos tantos cum hominibus ibidem
commanentibus vel adfpicientibus utriufque
fexus , cum terris arabilibus , filvis , campis ,
pratis , cum inviis , perviis , omnia & ex o-
mnibus , quidquid in ipfo loco poffidere præ-
fenti tempore vifus fum , totum & ad inte-
grum tibi per hanc chartulam compofitionis
dono , trado , atque transfirmo . Similiter do-
no tibi in auro vel argento folidos francos
tantos . In tali vero tenore ut hæc omnia fu-
perius nominata a die præfente habeas , te-
neas , atque poffideas , pofterifque noftris ad
poffidendum relinquas , vel quidquid exinde
facere volueris , liberam in omnibus habeas
poteftatem . Et fi aliquis contra hanc epifto-
lam compofitionis venire , aut eam irritam
facere voluerit , inferat tibi tantum & aliud.
tantum , quantum eo tempore ipfa portiun-
cula valuerit . Et infuper publico fifco auri
uncias tantas , argenti libras tantas , coactus
exfolvat , & quod repetit nullatenus evindi-
cet ; fed præfens hæc epiftola compofitionis
omni tempore firma & ftabilis permaneat ,
fti-
 490 FORMULE
ftipulatione fubnexa . Actum . & reliqua .
Charta trifcabina .
LXXXVIII . Ego in Dei nomine ille co-
gitans de Dei timore vel æterna bona retri-
butione , propterea dilecta extranea puella no-
mine illa , licet te fervus meus nomine ille abf-
que voluntate parentum tuorum te ad conju-
grum vifus fuit fociaffe , unde vitæ periculum
incurrere debuit , fi non quamplures extranea
perfonæ , vel eriam illuftres viri , hac de caufa
fæpius interveniffent ; maxime vero quia tu in-
fra noctes XL. fecundum legem Salicam vifa es
reclamaffe . Nunc igitur complacuit nobis atque
convenit ut talem chartulam trifcabinam feu in-
genuitatis ipfi fervo noftro nomine illo fieri vel
firmare rogaremus , ut nullo unquam tempore
in aliquod fervitium inclinari non debeas . Sed
& fi aliqua agnatio de ipfo fervo noftro ex te ap-
paruerit , in nullum fervitium nec nobis nec he
redibus ac proheredibus noftris , nullatenus de-
beat adferviri ; fed , ficut diximus , tantum
quantum & agnatio tua , qui de ipfo fervo no-
ftro procreati fuerint , omni tempore ingenui
fint , & ingenui permaneant , tanquam fi ab
ingenuis parentibus fuiffent procreati vel nati .
Peculiare vero fuum five conlaboratum , quod
præfenti tempore habere videntur , vel deinceps
habere potuerint , fibi habeant conceffum atque
indultum . Mundeburdem vel defenfionem ubi-
cunque eligere voluerint , licentiam habeant
eligendi . Sicut cives Romani , portas apertas
habeant , pergantque partem quam voluerint
ambulare . Et nulli heredum ac proheredum no
ftrorum tu & agnatio tua , ficut diximus , ul-
lum deinceps reddere debeatis libertinitatis ob-
fequium ; fed magis hæc epiftola triſcabina tam
a me quam ab heredibus meis defenfata , omni
tempore firma & ftabilis permaneat , ftipula,
tione fubnexa . Actum .
Ingenuitas .
XCVI. Qui debitum fibi nexumque fervum
relaxat , præmium ex hoc Dominum in æterna
beatitudine retribuere confidat . Quapropter in
Dei nomine ille cogitans Dei amorem vel æter
nam bonam retributionem , vernaculum juris
mei nomine illum ab omni vinculo fervitutis ad
præfens abfolvo , ita ut ingenuus fit & ingenuus
permaneat , tanquam fi ab ingenuis parentibus
fuiffet procreatus vel natus . Peculiare vero
fuum quod habere videtur , vel deinceps elabo
rare potuerit , fibi habeat conceffum atque in-
dultum . Mundeburdem vel defenfionem ubi-
cunque fibi eligere potuerit , licentiam habeat
eligendi . Civis Romanus portis apertis eam
pergat partem , quam voluerit ambulare . Et
nulli heredum ac proheredum meorum ullo un-
quam tempore reddat libertinitatis obfequium ;
fed ipfe & agnatio fua inpofterum femper va-
leant permanere bene ingenui atque fecuri . Et
fi quifpiam deinceps . & reliqua .
Epiftola Regi mittenda pro libertate fervi
fui impetranda .
C. Domino invictiffimo atque gloriofo Regi
illi fancta Lingonenfis Ecclefia præfentem per-
petuamque inceffanter felicitatem devotiffimis
VETERE S.
exorat precibus . Ad notitiam celfitudinis ve-
ftræ perferre nos ecclefiaftica provocat neceffi-
tas de promotione fervi veftri nomine illius ex
loco juris veftri nuncupato illo , de minifterio
illo , vel de beneficio illo , cujus gratia erudi-
tus , & inter noftræ parvitatis ftudia , fcientia
vita , ac moribus pro modulo qualitatis quanti
tatifve inftructus , jam munus clementiæ veftræ
dandum , nobiſque fignificandum ejus de liber-
tate expectantes , ad gradus ecclefiafticos eum
promovere veftræ largitatis munificentia parati
fumus , mox ut ftatutam de eo veftram canoni-
camve dignitatis fenferimus licentiam . Deus
cæli & terræ , univerfæque conditionis , ad tu-
relam vos femper protegat Chriftianam , ita ut
hoc ævo veftro fuperexaltatam in omnibus fan-
&tæ matris Ecclefiæ fentiat cauſam .
Ingenuitas quam poteft fervus ad alium
*fervum facere .
CIII. Dominus inquit in evangelio : Dimit
tite , & dimittetur vobis . Ideoque in Dei no-
mine ille , quamvis omnium fervorum Dei fa-
mulus , tamen una cum permiffione domini
mei , illius Epifcopi , vel illius Abbatis , ver-
naculum meum nomine illum , quem ego dato
pretio ab homine illo vifus fum comparaffe ,
per hanc chartulam ingenuitatis ingenuum effe
cenfeo & liberum effe concedo ; ita ut a die
præfente ingenuus fit & ingenuus permaneat ,
tanquam fi ab ingenuis parentibus fuiffet pro-
creatus vel natus . Peculiare vero fuum five con-
laboratum quod habet , feu deinceps elaborare
potuerit , fibi habeat conceffum atque indul-
rum. Mundeburdem vero vel defenfionem ubi-
cunque infra poteftatem fancti illius eligere vo-
luerit , licentiam habeat eligendi , & nulli he
redum ac proheredum meorum reddat libertini-
tatis obfequium ; fed , ficut dixi , femper va
leat permanere bene ingenuus atque fecurus :
Et fipoftmodum quifpiam contra hanc ingenui-
tatem venire aut eam calumniari præfumpferit ,
cui litem intulerit , auro uncias tantas , argen-
to libras tant. coactus exfolvat , & quod repetit
nullum obtineat effectumn ; fed præfens ingenui
tas omni tempore firma & ftabilis permaneat ,
ftipulatione fubnexa . Actum . & cetera .
Confirmatio civium in eo , qui ab hoftibus
eft deprædatus vel ab igne
concrematus .
CVIII. Suggerendum Domino piiffimo &
præcellentiffimo illi gloriofo Regi . Nos fer-
vientes veftri pagenfes illius , quod veraciter
cognovimus , vobis innotefcere præfumfimus .
Homo aliquis nom . ill. nobis dixit eo quod cafa
fua , vel inftrumenta fua chartarum , tam ven-
ditionis , cautionis , obnoxiationis , judicii ,
ceffionis , vel dominationis , feu & reliqua ftru
menta chartarum ab igne ibidem cremaffent ,
quod & judex vel vicini pagenfes ipfius taliter
nobis dixerunt vel teftimoniaverunt , quod ad
hoc videndum accefferant , & fic vero actum
erat . Proinde quod exinde cognovimus , vo-
bis innotuimus . Domine , noftrum eft ad fug-
gerendum , veftrum eft ad ordinandum quid
ipfe exinde agere debeat .
For
 FORMULE
Formula citationis ,
CXVI. Quoniam imperialibus fanétionibus
cautum eft , ut abfentes , contra quos actiones
exercere cupiunt , in judicio copiam fui facere
edictis citentur : Idcirco ego judex has admoni-
torias tibi delego , quatenus in judicio, præfen-
tiam tui facias , intentionemque actoris fufci ,
pias, eique oppofitiones legum atque exceptio,
nes objicias,
Securitas ,
CXXIV, Dum & plerifque vel omnibus non
habetur incognitum, qualiter homo aliquis no
mine ille hominem illius Epifcopi five Abbatis
nomine illum inftigance diabolo , peccatis fa-
cientibus , malo ordine interfecit , unde vitæ
periculum incurrere debuit , Sed poftquam ve-
nit ifdem homicida coram ipfo Pontifice , vel
coram illo Comite , feu quampluribus magnifi-
cis viris , quorum nomina fubter tenentur in
ferta , percunctati funt ab eo, utrum ille hoc
quandoque perpetratum haberet , an non . If
dem vero homo , qui ex hoc inquirebatur , præ
fens aderat , & hanc caufam nullatenus dene-
gabat ; fed magis exinde confeffus fuit , fcilicet
quod hominem ipfius Epifcopi vel illius Abba-
tis , unde inquirebatur , interfeciffet . Hac igi-
tur de caufa judicatum eft ei ab ipfo Comite vel
ab ipfis Scabinis & pagenfibus loci illius , ut il-
lam leudem , quod funt folidi tanti , pro fuo
wadio ponere deberet : quod ita & fecit , Poftea
vero neceffe fuit , ut ipfi homini , qui ipfam
leudem ponere vifus eft , talem epiftolam fecu-
ritatis , per manus eorum firmatam, ab ipfo
Pontifice , vel ab ipfo Comite , feu ab aliis il-
lius loci pagenfibus , aceipere deberet , ut in
poftmodum de illo homicidio , quod tunc com-
ponere vifus eft , fecurus valeat refidere , Etfi
poftea aliquis exftiterit , quæcunqueliber perfo-
na , qui ipfum hominem de hoc remallare vo-
luerit , ipfi fratres vel fucceffores ipfius , feu
agentes ejus , qui hanc compofitionem accipere
vifi funt , ipfum hominem contra quemlibet de
fenfare debeant ; & fi hoc facere non potuerint,
reftituere debeant tantum , quantum dedit ,
Complacuit itaque tam ipfi Pontifici , quam
ipfi Comiti , feu aliis quampluribus magnificis
viris , ut talem fecuritatem ipfi homini face-
rent , ficuti & fecerunt . Et fi aliquis poftmo-
dum eum de compofitione remallare voluerit ,
ut ipfe Epifcopus , vel fucceffores ejus , feu agen-
tes , ipfum hominem de hac caufa omnino de
fenfare debeant , aut reftituere ei debeant tan
tum quantum dedit . Actum , & cetera .
Venditio de re ,
CXXVII, Magnifico in Chrifto fratri illi
emptori , ego venditor ille . Conftat me tibi
non imaginario jure , fed propria vel fpontanea
voluntate vendidiffe , & ita vendidi , tradidif
fe , & ita tradidi , hoc eft , aliquam rem meam
in pago illo , in loco nuncupato illo , fuper flu-
vio illo , id eft , manfum unum qui mihi ex
parte genitoris feu genitricis hereditario jurefuc-
ceffit , cum omni ædificio fuprapofito : necnon
de terra arabili ad ipfum manfum adfpiciente
vel pertinente bunuaria tanta fimiliter & de pra-
VETERES. 491
tobunuaria tanta ; vel quidquid ad ipfum man-
fum pertinere dinofcitur , totum & ad integrum
tibi per hanc chartulam venditionis five per fe-
ftuçam atque per andelangum dono , trado , at-
que perpetualiter in omnibus transfirmo . Unde
accipere a te vifus fum pretium , id eft , folidos
valentes tantos,,, in quo mihi complacuit atque
convenit . Et pro ipfo pretio , ficut fuperius di-
xi , ipfum manfum tibi coram pluribus teftibus
tradidi atque delegavi ; in ea vero ratione ut a
die præfente hoc habeas , teneas , atque poffi-
deas , vel quidquid exinde facere volueris , li-
beram ac firmiffimam in omnibus habeas pote-
ftatem . Et fi quifpiam deinceps , quod futu-
rum effe non credo , five ego ipfe , quod abfit
aur ulls de heredibus , feu quælibet perfona ,
contra hanc chartulam venditionis venire aut
eam calumniari præfumpferit , cui litem intu-
lerit , auro uncias tantas , argento libr. tantas
coactus exfolvat , & infuper quod repetit nul-
lum obtineat effectum , fed præfens venditio
ifta tam a me quam ab heredibus meis defenfata
omni tempore firma & ftabilis permaneat , cum
ftipulatione fubnexa , Actum .
Traditio , cuicunque tradere voluerit .
CLII. Latores legum fanxerunt ut qui de
jure proprio alicui aliquid tradere voluerit , hoc
coram pluribus teftibus per fcripturarum firmi-
ter feriem faciat obligari , ut in ævum incon-
yulfum valeat permanere . Idcirco ego in Dei
nomine ille venerabili viro illi . Dono fiquidem
tibi per hanc chartulam traditionis , five per
feftucam atque per andelangum , aliquam rem
meam in pago illo , in loco nuncupato illo , fu-
per fluvium illum , id eft , manfos tantos , cum
hominibus ibidem commarentibus vel adfpi-
cientibus , cum terris arabilibus , filvis , cam-
pis , pratis , pafcuis , vel quidquid in ipfo loco
noftra videtur effe poffeffio vel dominatio ; in
te-
ea vero ratione ut ab hac die hoc habeas
neas , atque poffideas , vel quidquid exinde fa
cere volueris , liberam in omnibus habeas po-
teftatem , Et fi quis deinceps , quod futurum
effe non credo , fi ego ipfe , quod abfit , aur
ullus quislibet de heredibus meis , feu quælibet
extranea perfona , contra hanc traditionem a
me fponte factam , aliquam calumniam gene-
rare præfumpferit , exfolvere faciat dupliciter
quantum eo tempore ipfa res valere dignofci-
tur , & quod repetit nullo modo evindicare
prævaleat , fed magis præfens hæc chartula
tam a me , quam ab aliis bonis hominibus , ro-
borata omni tempore firma permaneat , cum
ftipulatione interpofita . Actum .
Traditoria .
CLVI , Notitia traditionalis , vel quibus
præfentibus venit homo aliquis nomine ille ad
illum manfum , quem ante hos dies per char-
tulam venditionis ad filium fuum adfirmavit
per oftium & anatalia , per herbam & vitem ei
vifus tradidiffe vel confignaffe , & exitum inde
fefecit , his præfentibus . reliqua .
Judicium evindicati .
CLXVIII. Ille Rex vir inluftris . Veniens
ante nos homo nomine ille ibi in palatio noftro
plac
 LE
492 FORMU
7
placitum fuum legibus cuftodivit , quod habe-
bat apud hominem aliquem nomine illum 2
quem per fuam feftucam ante nos vifus fuit ad-
thamiffe . Sed nuncupatus ille non ad placitum
fuum venit , nec ipfum facramentum juravit ,
neque juratores fui nec ullus fuit teftator qui fu
nia nuntiaffet . Proinde nos taliter una cum
fidelibus noftris , id eft , illis , & reliquis quam-
pluribus , vifi fuimus judicaffe ut dum1 ipfe ille
tale facramentum habuit adfirmatum , & ipfum
nullatenus juravit , nec ipfe nec juratores fui ?
fed exinde fe jectivum in omne dimifit ; pro-
pterea jubemus ut dum hanc caufam fic actam
vel perpetratam effe cognovimus , ut ipfe ille
ipfas res in loco illo contra fuperius nuncupatum
illum omni tempore habeat evindicatas atque
ejudicatas ; & fit inter ipfas poftmodum ex hoc
omnique tempore fublata caufatio . Datum
quod fecit menfis ill. dies tantus .
Judicium feu notitia .
CLXIX. Dim refideret Comes ille in mallo
fuo publico ad univerforum caufas audiendas
vel recta judicia definienda , ibique veniens ad
vocatus illius Epifcopi aliquem hominem no-
mine illum interpellabat , dum diceret eo quod
de capite fuo legibus effet fervus ipfius Ecclefiæ
vel ipfius Epifcopi , & propter hoc de ipfo fer-
vitio negligens atque jectivus adeffe videretur 2
quod genitor fuus , vel genitrix fua , aut avus
fuus aut avia fua fecerunt . Sed ipfe vir præfatus
in præfente aditabat , & hanc caufam in omni-
bus denegabat , quod nec ipfi Epifcopo nec ipfi
Ecclefiæ Dei , fecundum legem nullum fervi-
tium agere deberet , eo quod de parte paterna
aut de materna fecundum legem ingenuus effe
videretur . Sed ipfi Scabini , qui tum ibidem
aderant , ei vifi fuerunt judicaffe ut fupra no-
etes XL cum XII. Francis , fex de parte pater-
na , & fex de materna , in Ecclefia illa jurare
debuiffet , quod de parte paterna aut de mater-
na fecundum legem Salicam ingenuus effe vide-
retur . Ipfis vero noctibus expletis , venientes
utique ad Ecclefiam illam , vifus eft ipfe homo
effe jectivus , eo quod non potuit ipfum facra-
mentum explere , ficut ei fuit judicatum .
Indiculus , fi quis in præfentia Regis
auctor fuerit .
CLXXI. Ille Rex illi Comiti . Veniens il-
le aut Miffus ipfius in perfona fua ibi in pala
tio noftro , clementiæ regni noftri fuggeffit ,
quod homo aliquis nomine ille villam fuam il-
lam in pago illo , quidquid ibidem vifus fuit
tenuiffe , per venditionis titulum accepta pe-
cunia fua eidem vifus eft diftraxiffe , & ea ad
præfens poffidere videtur . Sed dum & ipfe ille
ad præfens adftabat , interrogatum eft ei a no-
bis vel a proceribus noftris fi ipfain venditio-
nem , quam ipfe ille de fuprafcripta re in præ-
fente proferebat , de nomine ejus feciffet , aut
memoratam rem vendidiffet , aut auctor ei-
dem effe voluiffet . Sed taliter in noftra præ-
fentia memoratus ille profeffus eft , quod &
ipfam venditionem fecerat , & pretium de fu-
FIN
S
VETERE .
prafcripta re, quod ipfa venditio continebat ,
acceperat , & auctor eidem ex hoc & ad præ
fens & inantea , fi ei neceffitas contigiffet , &
erat & effe volebat . Ideo dum taliter coram
nobis profeffus eft , per præfens jubemus ac de-
cernimus præceptum , ut memoratus ille ipfam
villam in jam dicto loco in integritate , & quic-
quid per ipfam venditionem accepiffet , abfque
contrarietate vel repetitione illius , aut here,
dum fuorum , quieto ordine debeat poffidere ,
vel quidquid exinde facere ipfe aut heredes fui
decreverint , libero potiatur arbitrio .
Mandatum.
CLXXXIII. Magnifico fratri illi , ego ilie ,
Omnibus non habetur incognitum quam me
gravis ægritudo domet , ut eleemofynam meam
minime valeam procurare . Propterea rogo ca-
ritatem tuam , ut propter Deum de rebus meis
in vice mea eleemofynam facere vel difpenfare
debeas . Pro hoc trado tibi adie præfente omnes
res meas in pago illo , in loco cujus vocabulum
eft ille , id eft terris , manfis , domibus ,
ædificiis , quantumcunque vifus fum tenere ,
totum & adintegrum , quidquid dici aut no-
minari poteft , tam de alode , aut de compara-
to , vel de quolibet adtractu , in quibufcunque
pagis aut territoriis vifus fum habere , totum &
ad integrum , rem inexquifitam , per meos
wadros ant andelangos , per hoc mandatum ad
meam eleemofynam faciendam in pauperes vel
facerdotes tibi trado , ut quicquid exinde ege,
ris gefferifve , apud me in omnibus & ex omni,
bus ratum & aprum atque tranfactum defini,
tumque effe cognofcas . Et , quod nec fieri cre,
do , fi ego ipfe aut aliquis . reliqua ·
De formatis .
CLXXXIV . Græca elementa litterarum nu
meros exprimere nullus qui tenuiter Græci fer-
monis notitiam habet ignorat . Ne igitur in fa-
ciendis epiftolis canonicis , quas mos Latinus
formatas vocat , aliqua fraus falfitudinis teme-
re præfumeretur , hoc a patribus GCCXVIII . Ni-
cae congregatis faluberrime inventum eft &
conftitutum , ut formatæ epiftola hanc calcula-
tionis feu fupputationis habeant rationem ; id
eft , ut, adfumantur in fupputationem prima
Græca elementa Patris & Filii & Spiritus fan-
&
ti , hoc eft , II . T. A. quæ elementa octoge
narium quadragentefimum & primum fignifi-
cant numerum . Petri quoque Apoftoli prima
littera , id eft , ПI. qui numerus octoginta figni-
ficat ; ejus qui fcribit epiftolam , prima littera ;
cui fcribitur , fecunda littera ; accipientis , ter-
tia littera ; civitatis quoque de qua fcribitur ,
quarta ; Indictionis quoque , id eft , temporis
qui fuerit numerus adfirmatur . Atque ita his
omnibus litteris Græcis , quæ , ut diximus , nu-
meros exprimunt , in unum ductis , quæcun-
que collecta fuerit fumma , epiftola teneat ;
hanc qui fufcipit , omni cautela requirat ex-
preffe . Addat præterea feparatim in epiftola
etiam nonagenarium & nonum numerum , qui
fecundum Græca elementa fignificatur ,
I S.
 LIBER

CONSUETUDINUM

IMPERII ROMANIÆ

IN VENETORUM , ET FRANCORUM DITIONEM REDACTI ,

CONCINNATUS IN USUM PRINCIPATUS ACHAJE , 1

A Sereniffima Republica Veneta Senatufconfulto approbatus ,

EX AUTHENTICO VETERE MANUSCRIPTO ,

Cum correctionibus 9 variantibus lectionibus " & nonnullis

fuperadditis Capitulis , ex Codice Bibliothecæ

Ducalis D. Marci .

1
t
IN LIBRUM CONSUETUDINUM

IMPERII ROMANIE

MONITUM COLLECTORIS .

Ibrum Confuetudinum Imperii Romaniæ in ufum Principatus Achaja concinnatum

edo ex Manufcripto Codice , authentice quondam exfcripto ab exemplari in Can-
L cellaria Sereniffimi Dominii Veneti exiftente , juxta quod in Venetis Confiliis
caufæ ad Euboeam infulam , adjacentefque regiones fpectantes judicari , & expediri con
fueverant . In calce namque codicis ifta leguntur . Ego Aloyfius Petri Notarius ferviens
Cancellaria Ill.mi Dn. Dominii Venetiarum Volumen præfens legum , & confuetudinum Im-
perii Romaniæ ex quodam alio volumine , quod pluries lectum , & productum , atque au-
Atenticatum fuit in Ex. Confilio Rogatorum , in caufa vertente inter M.cum D. Joan-
nem Crifpum Ducem Egeopelagi , & Nobilem, ac Sp.lem Virum D. Dominicum Pifani
M. D. Joannis , ad inftantiam ipfius Dni Dominici fideliter efcripfi , & exemplavi ,
demptis fex cartis cum dimidia manu Joannis de Avantio Notarii Ducalis , quas quidem
cartas , & cetera amnia per me fcripta cum ipfo exemplari fideliter aufcultavi , & quia
in omnibus concordari reperi , ideo me in fidem præmifforum in hoc volumine me fubfcripfi .
Hoc autem , quod præ manibus habeo , identicum effe præfati Notarii exemplar evin-
cunt fex carte cum dimidia , quæ diverfa a reliquis manu defcriptæ confpiciuntur , Co-
dicem ipfum una cum uberrima veterum Monumentorum præcipue ad rem Venetam fpe-
tantium collectione poffidet Perilluftris Dominus Amadeus Svajer , qui fumma humani-
tate mihi veníam fecit hoc Manufcripto pro lubitu uti , ut Confuetudines Imperii Ro-
maniæ in eruditorum gratiam typis exhiberem ,
Sed , ut verum fatear , in ipfo Codice non modica fphalmata occurrunt amanuenfibus
tribuenda . Quare ad planíorem Conftitutionum intelligentiam , exactiorem editionem pa-
rare propofui , correctiones hac illac interferens , non meo arbitrio , cui ne verbum qui-
dem conceffi ; fed omnia proferens ad fidem alterius codicis membranacei in calce libri
Statutorum Venetorum defcripti ante dimidium fæculum XV. Codex ipfe in Bibliotheca
Ducali D. Marci affervatur fub numero XXXI.
Ejus igitur ope , quæ aut prætermiffa , aut errata liquido mihi vifa funt in Svajeriano
manufcripto , ca in ipfo textu Italicis litteris correxi , atque fupplevi . Additamenta at-
que variantia , quæ alicujus momenti effe deprehendi , ad imam paginam adnotari cura-
vi . Pauca autem quædam , quæ præfati codicis beneficio corrigere nequaquam potui , net
quidquam ex arbitrio immutarem , penitus intacta reliqui .
Quod ad lemmata Capitum attinet , ea defcripfi , ut in noftro exemplari fcripta adin-
veni . Sed moneo , ex illis aliqua ab ipfo exfcriptore Notario confecta fuiffe , quippe quæ
in exemplari Cancellariæ Ducalis non aderant . Et perche , inquit Notarius ipfe , elenchum
lemmatum tradens , in le dicte ufance in alguni Capitoli non è la rubrica , li bo infor-
mà mi dei Capitoli predicti , & feci la rubrica fegondo li Capitoli de le ufance predi-
te, fi come qui fotto fe contien per memoria .
In codice quoque Bibliothecæ Ducalis lemmata plura defiderantur , & quæ extant a
noftris ut plurimum variant . Quod argumento eft , ea cerebrina fuiffe , & pro lubitu Ju-
rifconfultorum effe confecta . Ego , ut de re nullius pene momenti , variantia perpende-
re neglexi . Afterifco tantum notavi , quæ in prælaudato Bibliothecæ Ducalis Manufcripto
deeffe animadverti .
Hæc de codicibus , ex quibus hunc Confuetudinum librum deprompfi ; nunc de libro
ipfo quædam dicenda funt . Obfervare par eft , librum, quanquam concinnatum in ufum
Principatus Achajæ , non referre Confuetudines eidem Principatui peculiares ( fi forte unam
aut alteram excipias , in quibus peculiaris Principatus confuetudinis mentio fit ) , fed ge-
nerales obfervantias Imperii Romaniæ in Francorum & Venetorum ditionem redacti .
In ipfo confuetudinum textu ad naufeam ufque repetitum legitur : Uxanza de lo Imperio
de Romania: Confuetudine de lo Imperio de Romania . Et liber hic ufque ab antiquo
habitus fuit , ut confuetudinum totius Imperii collectio . Sic in prima rubrica codicis ,
quem edimus: Quefto fi è lo libro de le uxance de lo Imperio de Romania . Et in fine
codicis Bibliothecæ Ducalis D. Marci : Explicit liber de confuetudinibus Imperii Roma-
nia . Deo gratias . Amen .
Porro confuetudines Imperii Romaniæ ex Affifiis Regni Hierofolymitani ut plurimum
depromptas fuiffe reor , imo ipfum Affifiarum complexum pro lege habitum fuiffe in
præfato Imperio atque fervatum in iis , quæ ex peculiari Imperii conftitutione , aut ufu
in foris inducta non erant .
Tom. III. Τι 2 Quan
 S
TUM ORI
I L ECT
496 MON COL ,

Quantumvis modica fides habenda fit Prologo , qui noftro confuetudinum libro præpo
rus eft , fabellis referto , & anacronifmis ; quod tamen de fervatis ufque ab initio Im-
perii Latinorum Hierofolymitanis Affifiis ibidem legitur , innuit certe hanc viguisse
traditionem , quin & Affifias ipfas adhuc pro jure habitas fuiffe , quo tempore idem
Prologus fcriptus fuit .
Ex litteris Ducalibus Sereniffimi Veneti Dominii , quæ in fronte codicis exhibentur ,
novimus , quod Regimen noftrum Nigropontis ・ ・ ・ ・ examinatis fimul cum XII. civibus
Nigropontis omnibus voluminibus legum & confuetudinum Imperii Romania , que babere
potuerunt , miferit unum volumen , in quo defcripta funt capitula CCCXXVII, ( fcilicet ,
multo plura , quam quæ in libro noftro leguntur ) dictarum confuetudinum , quæ dictum
Regimen fcribit effe meliora, & magis authentica ex illis , que habere potuerunt .
Ferunt autem ipfæ Ducales litteræ , ex propofitis capitulis tantum triginta feptem ap-
probata Senatusconfulto fuiffe , præter ea , quæ in libello , quem edimus , autographi vi-
ces gerente defcripta erant . Quæ fuperaddita capitula XXXVII. in manufcripto noftro
exarata occurrunt , in calce præfati libelli , hac prepofita rubrica : Capitoli azonti a li
precedenti de lo Imperio de Romagnia , & confermati per la venuta del Reverendo Mi-
fer lo Archiepifcopo de Athene , fi come apar per lo tenor de la lettera Ducale pofta nel
principio de quefto volume ad perpetuam rej memoriam .
Plurima ex hifce fuperadditis capitulis conferens cum Affifiis Regni Hierofolymitani
impreffis Venetiis anno MDXXXV. inveni hæc non tantum fenfu , fed & verbis ad in-
vicem concordare , vixque inter fe differre , fi quafdam varietates excipias , vel varian-
tibus codicum lectionibus, vel varia e vetere Gallico verfioni, vel exfcriptorum fphalma-
tibus , adfcribenda . Onerofum duxi , eadem capitula huc innectere , præfertim cum Hie-
rofolymitanas Affilias ex parte quidem volumine fuperiore tradiderim , reliquas pofthac
traditurus fini .
Congruunt & cum memoratis Affifiis nonnulla capitula libelli noftri , Ex. gr. cap. III,
paria fert , ac capita XXVII. & CCXIII. Affifiarum Superioris Curiæ , eadem conftituta
complectens , codem ordine difpofita , ac iifdem pene verbis exarata ,
Hæc fatis funt , ut colligamus , in Imperio Conftantinopolitano , in Venetorum atque
Francorum ditionem redacto, Affifias Regni Hierufalem receptas fuiffe, atque pro lege fer-
vatas in iis , quæ peculiari lege , aut confuetudine inducta non erant ; libellum vero ,
quem tradimus , effe Breviarium digeftum in ufum celeberrimi quondam Principatus A-
chaja , ea juris objecta complectens , quæ magis obvia verfabatur in foris , expreffum ex
jure tunc fervato , ex Affifiis , ut fupra dictum eft , atque ex fpecialibus legibus & mo-
ribus Imperii Romaniæ , nec non ejufdem Principatus deprompto .
Breviarium profecto non recens ; imo , fiqua Prologo fides , traditio viguit , illud fcri-
ptum fuiffe , dum adhuc Franci Romæorum Imperatores in urbe Conftantinopolitana re-
fiderent , Achaja Principatum tenente Godefrido de Villa-harduini . Certe antiquius eft
paucis illis Capitulis , quæ illuftri Viro Nicolao de Joinvilla Bajulo , & Regente Prin-
cipatus Achaja edita fuere , quæ in calce codicis Bibliothecæ Ducalis occurrunt , hoc præ-
notato lemmate Quefti fono Capitoli trovadi in le uxance de Mifer Zuan Corer , che
mancano de quefte uxance , Et revera in Manufcripto defumpto , ut diximus , ex codice
Cancellariæ Ducalis autographi vices in foris gerente , hæc additamenta non leguntur
Gloffemata , atque additamenta in ipfo Capitulorum textu irrepfiffe inficias ibit nemo .
In duobus præfatis Manufcriptis variantia quædam occurrunt quæ in notis exhiberi cu-
ravi ) in jis præfertim , quæ ad gloffas , atque ad additiones pertinent ; quæ digito mon-
ftrant , has non uno in tempore , nec ab uno Jurifconfulto codici interfertas fuiffe .
Hifce tamen nihil obftantibus , & quamvis ipfa lectio prodat libellum privata aucto-
ritate concinnatum fuiffe , invaluit , ut pro authentico legali codice haberetur in foris .
Et fane ex fupra laudatis Litteris Ducalibus dignofcimus , in Ducali Cancellaria Veneta
affervata fuiffe hæc Capitula , quippe quæ funt authentica , & in uxu , & per illa multi
Caxus importantes judicati , & expediti fuerunt per noftra Confilia .
Hoc igitur Breviario fruere , Lector , oppido perutili , vel ex eo quod quamplurima ,
atque præcipua dogmata exhibeat juris feudalis , quod præfertim inter Francos medio zve
vigebat ,

LL
 1

LIBER CONSUETUDINUM

IMPERII ROMANIÆ .

Liber legum & confuctudinum Imperii Romaniæ approbatarum

in Confilio Rogatorum vigore partis captæ in dicto Confilio ,

quæ eft annotata in principio hujus libri .

Rancifcus Fofcari Dei gratia Dux Venetiarum &c. Nobilibus & Sapientibus Lau-
rentio Honor de fuo mandato Bajulo Capitaneo ac Confiliariis Nigropontis &
F eorum fuccefforibus , fidelibus , dilectis , falutem & dilectionis affectum . Significa-
mus vobis , quod auditis tribus legationibus per fideliffimam illam Comunitatem noftram
ad nos miffis circa confirmationem legum & confuetudinum Imperii Romanie uobis in uno
volumine confignatarum , volentes votis & fupplicationibus præfatæ fideliffime Comunita-
tis in iis quæ honefte poffumus annuere , die nono Novembris proximi decurfi , capta fuit
in noftro Confilio Rogatorum pars tenoris infrafcripti videlicet .
Cum Regimen noftrum Nigropontis pro executione Partis capte in ifto Confilio MCCCCXXI.
die XVII. menfis Junii , examinatis fimul cum XII. civibus Nigropontis omnibus volumi-
nibus legum & confuetudinum Imperii Romaniæ , quæ habere potuerunt , miferit unum
volumen , in quo defcripta funt Capitula CCCXXVII. dictarum confuetudinum , que di-
Aum Regimen fcribit effe meliora , & magis authentica ex illis , quæ habere potuerunt .
Et fideliffima Comunitas Nigropontis per tres Ambaffiatas , quarum ultima eft Reverend.
Pater Dominus Archiepifcopus Athenarum , fecerit fupplicari , quod leges & confuetudi-
nes in ipfo volumine contentas approbare dignemur . Et tandem diligentiffime & fingula
tim vifis, & examinatis dictis legibus confuetudinibus in ipfo volumine contentis , &
aufcultatis cum illis , quæ funt in noftra Cancellaria , reperiantur in dicto volumine Ca-
pitula CXLVII. ultra Capitula Cancellariæ noftræ . Ex quibus folum XXXVII. funt ap-
probata , addenda Capitulis Cancellaria noftræ , Reliqua autem , quæ fe extendunt
circa modos fervandos in præliis , & circa alia impertinentia , & extra propofitum , fint
omnino caffanda & delenda . Et conveniat bonori noftri Dominii dare expeditionem dicto
Domino Archiepifcopo Oratori .
Vadit pars , quod Capitulis diarum legum & confuetudinum exiftentibus in noftra
Cancellaria , quæ funt authentica , & in uxu , & per illa , multi caxus importantes judi-
cati & expediti fuerunt per noftra Confilia , addantur Capitula XXXVII. fignata per Sa-

pientes Ordinum ex Capitulis CXLVII. , quæ funt in Volumine miffo ex Nigroponte , ul-
tra Capitula , quæ funt in noftra Cancellaria ; & dicta XXXVII. Capitula fimul cum il-
lis , quæ funt in Cancellaria noftra , approbentur & confirmentur auctoritate bujus Con-
filii. Et exemplentur omnia dicta Capitula in uno volumine cartarum pergamene , & mit-
Fantur fub bulla plombea Regimini Nigropontis . Et ftatuatur , quod debeant obfervari a
die, quo præfentabuntur dicto noftro Regimini in antea , Et nullatenus fe extendant , ne-
que obferventur in litibus & caufis judicatis , & quæ habuiffent & baberent principium
ufque diem præfentationis ipforum Capitulorum Regimini Nigropontis . Declarando , quod
propter boc non derogetur , neque præjudicetur caxis , & litibus , quæ finem recepiffent .
Et ille , quæ babuiffent , & haberent principium , judicetur per Capitula Cancellarie
noftræ . Et mandetur Regimini Nigropontis , quod pro hominum intelligentia faciant banc
Partem publicari in locis folitis Regiminis fui ,
Et non poffit fieri de cætero aliqua additio , diminutio , vel correctio dictis Capitulis ,
necque contra illa aliquid provideri , vel alicui concedi , nifi per iftud Çonfilium congre-
gatum Centum viginti , ab inde fupra .

Per li Ordeni della Cancellaría .

Capitula vero miffa per dictum Regimen , & fub bulla , circa provifiones dariorum , &
Arcium Nigropontis factas per dictum Regimen cum Confilio , deinde confirmentur , & ap-.
probentur auctoritate bujus Confilii , dummodo non fint cum damno , neque diminutione Da-
tiorum Introituum noftri Dominii , illis Cameræ noftræ . Refervatoque arbitrio Al-
Boritate noftro Regimini Nigropontis cum Confilio deinde faciendi de tempore in tempus
illas provifiones fuperinde , quæ fibi videbuntur pro univerfali comodo Civitatis & Infu-
læ prædicte .
Dat. in noftro Ducali Palatio die IV. Aprilis MCCCCLIII. Indictione Prima

Tem. III. Τι 3 Que

 498

Queſto ſi è lo libro de le uxance de lo Imperio de Romania ordenade

& stabilide al tempo de li Sereniſſimi Signori lo Conte Baldain
de Flandre , Mifer Bonifacio Marchexe de Monteferrato , Mifer
Rigo Dandolo Doxe de Veniexia > molti altri Baroni , in lo

tempo che fo conquistado lo Imperio de Conftantinopoli . *)

Uando la Sancta Citade de Jerufalem fo conquistada per li Chriftiani , & per la

fede de Chrifto per lo confortar & predicar de Piero Heremita in l'anno de la
Q Incarnation del noftro Signor Jefu Chrifto MCIIII. , li Principi & li Baroni , li
quali l'haveva conquistada , fi alege Re del dicto Regname de Jerufalem lo Ducha Go-
tifredo de Boion . Et quando lo have rezevuda la Signoria , lo non volfe effer fagrado ,
ni nominarfe Re del dicto Regname , ni etiamdio non volfe portar corona de auro là
che lo Re de li Re , lo fiol de Dio , noftro Signor Jefu Chrifto portò corona de fpine
lo zorno de la fua fancta paffion ; avanti fe volle incoronar de fpine de corona facta de
paia . Et cusi voiando lo dicto Ducha Gotifredo meter in bon ftado e in bon ponto lo

dicto Regname , azoche tute maniere de zente , andando , e vegnando , & romagnando in
lo dicto Regname , foffe governadi , e vardadi , & mantegnudi per dreto de raxon & per
iuftitia , Ello have confeglio cum lo Patriarcha de la dicta Citade de Jerufalem, & cum
li altri Baroni , Principi , & Signori , & favii homeni , li quali fe trovava effer lì de
diverfe terre & de diverfi paefi : Et domandadi tuti de le uxance & coftumi de le lør
provincie & paixe , tuto quello che zaſcaduno diffe , & che Ello pote ben intender , or-
denadamente fe meter in fcriptis , Er da può avanti lui , e davanti Mifer lo Patriarcha
& de tuti li altri Principi & Barogni , che fo a la dicta conquiſta fi li fe légere &
examinare : De li qual per confeglio de tuti fo facto & ftatuido uxance & affiffe , le

quale fe deveva mantegnir , e tegnir , e guardar in lo dicto Regname de Jerufalem . Poi

fi ftabell in lo dicto Regname do Corte Seculare ; l' una fe chiama l'Alta Corte & l'al-
tra Baffa Corte , zoè la Corte de li Burgexi , a le qual Ello ftabelì ano bomo per effer
Governador & Juftixier in lo luogo de lui , lo qual fo appellado Visconte , Ef ftabeli
che el foffe Judice de l'Alta Corte a li Baroni e Cavalieri e feudadi , li quali tegnivą
fei da lui per lo homazo , over fagramento , che quelli averà facto , Et de la Baffa Cor-
re de li Burgexi lo fe vegnir Burgexi de li plu liali che el pote trovar in la Citade ,
e li plui favii , & felli zurar in lo fagramento de la Burgexia , fi come è fcrito e divi,
dado in lo gran libro de le Burgexie . Et fi determena el dicto Re , che li Cavalieri et
li afeudadi foffe menadi e zudegadi per l' Alta Corte , é l'altra gente i qual non vole-
va che foffe menadi per l'Alta Corte , foffe menadi er zudegadi per la Corte de li Bur-
gexi : E cusì fo facto de comun acordo del Signor et de li foi Barogni , Er da può fta-
belt le dicte uxance et affiffe , fi come è dicto de fovra : et per li altri Re e Signori ,
che fucciede in lo dicto Regname , fo mantegnude , e per plufor volte fo amendate , per-
che le cofe , le qual elli vedeva , et cognoffeva che foffe bone , fi le azonzeva ,

Come apreſſo la conquista de Jerufalem , per li fovradicti Signori fi fo mandado a lo Re

de Jerufalem , & a lo Patriarcha , pregandoli che li mandaffe le ufanze loro ,
Sapiando che per quelle Elli je voleva rezer , perche quelle era
ufance de conquista . *
)

Et apreffo la conquista de la fan&

ta Citade de Jerufalem , lo anno de la Incarnation
del noftro Signor Mifer Jefu Chrifto MCLXXXXV,, quando lo Conde Balduia de Flan
dres , Mifer Bonofacio Marchexe de Monteferrato , Mifer Herigo Dandolo Doxe de Ve-
nexia , & li altri Baroni & Principi de Franza fi conquifta la Citade de Conftantinopo-
li , eleffe Imperador e Signor de la Imperio de Conftantinopoli , & de Romania lo Conte
Balduin de Fiandra , Et vogliando meter lo dicto Imperio de Romagnia in bon ponto ,
& in bon ftado , & che li homeni , e lo fo povolo , & tute magniere de zente , andan-

do & vegnando in lo dicto Imperio de Romagnia foffe governadi e menadi per iuftitia ,
e dreto de raxon ; & imperzoche la Citade de Conftantinopoli fi è acircondada de plu-
xor generacion de zente , & fpecialmente de zente , che non fon obedienti a la leze de
Roma , & altra zente che vene a la dicta conquifta : & perche la non poria ben rezere
lo dicto Imperio , fe non per le uxance , & affiffe , che fono in le parte de Ponente ,
fi fo confeiado de mandar in Jerufalem a lo Re , & a lo Patriarcha , pregandoli che li
mandaffe le fue ufanze & affiffe , conzofia che li fe voleva rezere per quelle , che le fo
uxance de conquista . Et cusì li fo mandade , & poi fo lezude avanti tuti li Baroni , e
confermado de rezerfe per lo dicto muodo , e per quelli capituli , che foffe plui neceffarii
per lo dicto paixe de Romagnia . Cusì fo ordenado , e zurado per tuto lo fo Imperio de
tenir , & guardar le dicte uxance a tuto lo fuo poder ,
E co-
 LIBER CONSUETUD. IMPERII ROMANIÆ . 499

E come da può la morte de lo Imperador Balduin Mifer Ruberto de Flandres fo frar.

fo facto Imperador , Mifer Zefre de Ville arduin prexe la fia
de Mifer Ruberto per moier. "
)

Er apreffo la morte de lo Imperador Balduin , Mifer Ruberto de Flandres fuo frar fo

facto Imperador , lo qual have uno fio , e una fiola , e quello fiolo have nome Balduin ',
e da poi la morte del Padre fi fo Imperador longamente , ma può i parfe , è fi andà in
Ponente , ficome in lo libro della conquiftà apertamente fe declara .
In quel tempo lo dicto Mifer Ruberto Imperador fi inandava foà fiola a lo Re de
Aragon e cus como le galie , le qual portava la dieta dona , arivano al Caftel del Bel
veder , e Mifer Zéfre de Ville arduin lo primer frar del Principo Guelmo de Leonis ( 1 )
era appellato Re de la Morea ; & voiando far honor a la filia de lo Imperador , fè tan-
to che la dona de lé galie defente a terra . Et perché lo dicto Mifer Zefre non haveva
moier , ello fi la fpoxa la dicta dona per lo confeio di foi Barogni ; de la qual cofa nal-
e lo dicto
fete molte guerre e molti fcandali intro lo dicto Mifer Ruberto Imperador >
Mifer Zefre de Ville arduin . Apreffo lo dicto Mifer Zefre tanto fape far , e procazar ,
che in l'anno de la Incarnation del noftro Signor Mifer Jefu Chrifto mille .... ( 2 ) lo me-
xe de Mazo , lo Imperador Ruberto e Mifer Zefre fo infempre in la Citade de Larffa a
la Blachia , & infempre fe acorda in tal maniera , che per piaxon facta intra elli do lo
Imperador Rubertó fi dona a lo dicto Mifer Zefre de Ville arduin le Ixole de Roma-
gnia , che le clama Arcipelago , & fi lo fa gran Sinifcalco de lo Imperio de Romania
& appellaffe Principo de Achaia . Et ordena ché lo Principo doveffe tegnir lo Principa-
do da lo Imperador . Così li fe homagio a lo Imperador . Et da puo ordena , e zura
de tegnir , e mantegnir le ufanze e coftume de lo Imperio de Romagnia per tuto lò
paixe cufi ordenadamente , como è fcripto , e devifado in quefto libro ,

( QUI COMENZA LE PREDICTE UXANZE

Como Mifer lo Principo die far bomagio
a Mifer lo Imperador , * 】
I. N prima che per le uxance predi
te Mifer lo Principo de Achaia ,
& III. Quando lo afeudado devien homo le-
così lo prefente , come quello che
I die avegnir , débia far homagio
legio , e fedelitade à lo fovrafcri-
pto Mifer lo Imperador de Conftantinopoli ,
fagramento in man de li fuo Barogni , ho-
meni legii , fideli , e de li altri foi fubditi ,
che lo mantegnerà , & mantegnir e guaren-
tar farà quelli per fuo officiali a túto fuo
poder tute le franchexie e uxance de lo Im-
perio de Romagnia ,
Como li Barogni , & bomeni legii de Mifer
lo Principo puo far bomagio ,
legia, & fidelitade . * )
II. Et da puo che Mifer lo Principo ha-
verà facto fagramento a li Baroni foi > fi
come è dieto de fovra , li dicti Baroni , &
homeni legii è tegnudi de far al dicto Mi-
liga de fideli-
fer lo Principo homagio , & liga
tade . Et li altri afeudadi die far homagio ,
Et li altri fubditi fagramento de fidelitade .
Ma fe lo dicto Principo voleffe far dar al
dicto fagramento per fo Procurator , o per
foi Procuratori , over fel non foffe in lo Prin-
cipado , nifun de li fuoi fubditi è tegnudi
de farli legia , over fagramento .
Lo modo che lo die tegnir lo afeudado ,
quando lo vien bomo legio del
Signor . * )
gio del Signor , ello die dir : Signor io de-
vegno voftro homo legio de tal feo ; f &
nominar de qual feo lo è > zoè per quello
io vi prometto
ch' ello li fa lo homagio ) ; io
affalvarve , e guardarve como mío Signor
contra tute perfone ,, & contra tute cofe
che viver & morir poffa ( 3 ) . Et lo Signor
die refponder : Et io ve rechoio in la fe de
Dio , e in la mia . Et fi lo die bafar in la
bucha in fegno de fe . Ma fe quello , o quel-
la , ché fa lo homagio a lo Cavo Signor ,
fi come è dicto de fovra , ha facto legia
avanti ad altro homo , o femena , che non
fia homo al Cavo Signor , o ad homo chel
fia , ello die falvar a far lo homagio . Et
la caxon fi è perche alguno che è homo de
uno altro , non puo apreffo far homagio ad
altri , fe ello non falva lo fo primo Signor
over fe ello non lo fa per fo licentia e
combiato ; altramente lo mentirave de fo
fe à quello , a chi ello è homo primer . Et
qui fa homagio ad altri che al Cavo Signor ,
de cofe che fia a foa terra , lo die far in la:
magniera fopradita . Ni non fe die får ho-
magio , fe non ad uno Signor , perche uno
homo non puo far oltra una legia fenza fuo
gran falire . E homo che fa homagio ad al-
tri che a quello de chi è homo legio , è te-
gnu-

( 1 ) De Leonis . ) Ita in C. B. D. Nofter habet : de Lori era appellato andar inzla Morea .
( 2 ) Mille ...) Deeft Epocha in utroque Codice . (3 ) Et morir poja. G. B. D. ad◄
dit: refaluando l'onor del Coman de Veniexia .

500 LIBER CONSUETUDINU
gnudo al fo Signor per la fede che lui li da
per lo homagio , che lui li a fato , de fals
varlo e guarentarlo in contra tute perfone ,
et tute cofe che poffa viver , e morir ; e cufi
lo promete a far homagio . E per quefto
apare che ello non è tegnudo de meter , o
far meter man in lo fo corpo , ni in la foa
perfona , ni anche confentir o fufrir a fuo
poder che altri la meta , ni non die pren-
der > o far prender al fo poder alguna cofa
del fuo Signor , de chi lo è homo legio .
Ni non die confeiar homo , ni femena , con-
tra fo Signor , falvo s'ello l'haveffe dato al
fo confeio . Ni non die per homo , o per
femena moftrar oldir parole in corte , s'ello
non è a confeio de quello , a qui lo fe me-
te in efguardo , o in cognofanza , de cofe
chel fia contra lo fuo Signor . Ne non die
portar arme incontra lo fuo Signor , a qui
lo è tegnudo de fede . Ne non die far a fo
faputa procazar la onta del fo Signor , ni
lo fo damazo , ni fofrir ne confentir a fo
poder che altrui lo faza > ni etiamdio a la
dona , ni a la fia del fo Signor , vilania del
fo corpo , ni zaxer cum quelle carnalmen,
te , fe zo non foffe per maridazo ; ni a foa
forella , tanto como ella è damixella , o che
la fia in caxa del fuo Signor ; mi fofrir a
fuo poder che altrui lo faza . Et fi diè lial-
mente confeiar lo fuo Signor de quello che
li domandarà confeio . Ni lo Signor non die
meter o far meter man a la perfona de lo
afeudado , o a lo feo , fe zo non è per fguar-
do , o per cognofanza de Corte . E fi è te
gnudo el Signor al fo homo legio per la fe-
de che è intro loro de tute cofe davanti di-
te , de le qual l' homo è tegnudo al fo Si-
gnor , e lo Signor a ello , perche che dentro
lo Signor e l'homo è fede & la fede die
effer comuna a li do ( 1 ) de le cofe avan-
ti diete . Et zafchun die falvar foa fede l'
uno inverfo l'altro fermamente & intriega-
mente . E tanto plui die lo homo effer te-
gnudo a lo Signor , che lo homo die intrar
per hoftaxio per trar de prexon lo fo Signor ,
fel fera requierido per parte del fuo Signor ,
o de li fuo meffazi . Et zafchuno homo è
tegnudo per fo fede al fo Signor , felo lo
trova in bexogno de facto d'arme a pie en-
tro li foi inimixi o in luogo chel fia in
pericolo de morte , a meter tuto lo fuo po-
der per meterlo a chavalo , over trarlo de
quello pericolo . Et fe altramente lo non puo
fare , fi li die dar el fuo cavallo o altro ,
fe ello lo requiere , & aidarlo a montar fu-
fo . Et chi fchivaffe far al fuo Signor algu-
na de queſte coſe ello mente de fo fede
verfo lui . Et fe lo Signor lo pora provar
per raxon de Corte , ello pora far de lui &
de le fue cofe , como de homo che ha men-
( 1 ) A li do de le cofe avanti dide . ) Hæc defunt in C. B. D.
hoc verbum in C. B. D. 13 Se imprima non fera provado l'homicidio . ) In C. B. D.
additur : per teftimonianze idonee , che i babia vezudo dar , e ferir , per lo fimel el tradimens
todo lo sguardo c.
M
tido de fo fede . Et chi attende far al fuo
Signor alguna de le dicte cofe lo Signor
fi è tegnudo per fuo fede de liberarlo al fuo
lial poder quello , o quelli , li quali è me-
tudi hoftaxii per la foa liberation . Anchora
l'homo è tegnudo al fuo Signor de intrar
plezo per ello de tanto quanto val el fuo
feo . Et chi de quefto fallera el fuo Signor ,
io credo , ch' ello die perder lo fo feo infi-
na ch' ello è vivo . Et fe cafo avegniffe
che lo homo fiando hoftafio , o plezo per lo
fo Signor , rezeveffe algun danno per la fua
dita plezaria , lo Signor è tegnudo de refti-
tuirli ogni dano , & quefto per la fede , la
qual lui è tegnudo .
Come Mifer lo Principo non puo pugnir al-
guno juo Baron , over feudatario , ni me-
ter pena a li foi legii bomeni , Jenza con-
Jentimento de li fuo homeni legii . * )
IV, Mifer lo Principo non puo pugnir
alguno fo Baron , over feudato , sì civilmen,
te , come criminalmente , ni ancarizar quel,
lo , over meterli pena , fenza confentimento
de li foi homeni legii , over de la mazor
parte de quelli , ni refguardar alguno de lo
fo feo › over cometer a determenar per al-
tri le fuo queftione ma dieba refguardar
per li fuo homeni legii . Et lo dicto Si-
gnor , over foi Officiali non puo haver ref-
guardo alcuno ; ma ampuo de alguna pico-
la cofa de quiftion como è de vigna de
feo o de villano lo Signor puo comerer
lo zudixioa li homeni legii concorde vol-
mente convegnandofe le parte . Et lo Signor
non puo per forza meter alguno homo le-
gio in algun oficio contra foa volontade
ni pugnirlo , ni retegnir lo fo feo , fe non
per refguardo de li altri foi homeni legii .
Come niffun bomo legio puo effer tegnudoper
lo Signor , falvo che per do cofe . * )
V. Ordenado fo in le dicte ufanze , che
nifun homo legio del Principado poffa effer
tegnudo perfonalmente per lo Signor per al-
guna caxon , excepto per quefte zoè per
caxon de homicidio , & de tradimento ; &
quefto fi è , perche lo fo feo lo pleza .
Che fe die far , fe algun bomo legio comete
bomicidio , o tradimento . * )
VI. Se caxo avegniffe , che algun homo
legio o feudatario ( 2 ) , cometeffe ho-
micidio over tradimento che die effer?
A queſto ſe riſponde , che fegondo le coftu-
me & uxance predicte lo Signor non lo puo
pugnir , over detegnir , fe imprima non fe-
ra provado lo homicidio . ( 3 ) , over tradi- .
mento , & lo fguardo fia facto fovra lo dis
Eto
(2 ) O feudatario . ) Deeft
 IMPERII
ao homo legio per li altri homeni legii del
Principado ( 1 ).
Se per caxo foffe , che lo Signor felle inzu-
Atamente faifir alguno fuo fubdito
alguno feo de quello , che fe die far . *)
VII, Anchora vien domandado , fe lo Si-
gnor feffe iniuftamente faifir ( 2 ) alguno feo
de alguno fuo fubdito e che quel fuo fub-
dito lo havera requierido tre fiade in lo an-
no in prefentia de li fuo homeni legii , fe
ello li pora haver ( 3 ) domandando lo fguar-
do de la foa corte ; e anpuo fe lo Signor
non li fara render lo fo feo cum plena fai
fina , paffando lo anno lo homagio de quel
lo feo torna al proximo fuperior Signor . Et
lo feudatario die prima far requiexicion del
fo feo infra XL, dì , altramente lo feudata-
rio perderave li fructi , & li rendedi de quel-
lo anno . E quello medeximo iuditio è de
altri che ha ( 4 ) feudatarii fozeti a lor , fe
li fubditi fia legii . L'homo de plan homaio
non ha Corte ni non la puo tegnir . Lo
legio , over de plan homaio pora deponer
querimonia davanti del Signor de cofe feu-
dal , che fia ftate tolte a lui inzuftamente
per lo fo Signor , per procurador a zo con
tituido .
Quando naffe queftion intro lo Signor , e
feudatario.
VIII, Quando nafse queftion criminal , o
civil , o feudataria , intro Mifer lo Principo ,
o altro Signor , e alguno de li fuo fubditi ,
Mifer lo Principo , over quello Signor , che
havera la quiftion , die furrogar alguno de
li fuo homeni legii , o non legii in fuo luo-
go ( 5 ) . Et quello Signor è tegnudo levan-
dofe dar la bacheta a lo fubrogato , & infir
de lo confeio fegundo che è uxanza , & dar
confeio ( 6 ) fi al Signor , como a le parte ,
de li legii de la Corte foa , retegnando per
fi quelli homeni , che li parera plui neceffa-
rii a far quella queftion . Et quefto intendi ,
fe lo litigante è homo legio ,
Como non puo fpoiar algun de la fo
poffeffion fenza fguardo . * )
IX. Nifuno di Officiali de Mifer lo Prin
cipo ha alguna iurifdicion in li franchi ho-
meni , over in le foe cofe , fe non lo Ca-
pitanio de alguna Caftellania cum li home-
ni legii de quella Caftellania . Ne Mifer lo
Principo , ne alguno fuo Official puo fpoiar
alguno de la fua poffeffion , over faifir la pof-
(1 ) Del Principado . ) In C, B. D. hæc ad-
duntur in fine hujus Capitis : Ne lo Signor po
detegnir, ni faifir , ni prender li beni de quello ,
fi non per fguardo dei bomeni legii del Principato .
( 2 ) Șaifir . ) C. B. D. zoe fequeftrar , o tuor .
( 3 ) Se ello li pora haver . ) C. B. D. addit :
demandandoli , che lo debia render lo fuo feudo ,
adomandando lo configlio de la fua Corte .
(4 ) Che ba, ) Ita corrigendum duxi ex C.
B. D. Nofter habet: che è.
(5 ) In fuo luogo . ) C. B. D. addit : a terme
ROMANIÆ . 501
da puo che per anno e
feffion de quello , da
dì lo fera ftato in faifina , fenza fguardo de
la corte foa . Ma lo heriede de quello , che
havera poffedudo per anno , poralo effer ſpo-
iado de quella poffeffion fenza fguardo ? Re-
fponde che non ; falvo che per fervixio re-
quiexito , e non dado ,
Como Mifer lo Principo puo dar feo ,
che non deba . * )
X. Mifer lo Principo puo unir lo feudo de
una Caftellania in altra ( 7 ) , & achreffer
& amenuir li feudi , quando li fono ne le
fuo man . Et fi puo donar quelli a qui li
plaxe . Et puo donar lo feudo per menor
fervixio , che non dieba lo dicto feo . Ma
li altri legii porali far quefta cofa ? Refpon-
de che non , diminuando lo fervixio .
Como Mifer lo Principo non puo donar
feo fenza recognofanza .
XI. Mifer lo Principo puo donar de la
foa propria terra feudal etiamdio del fuo do-
minio , fenza fervixio , cum alguna recogni-
tion . Et fe lo Signor predicto donaffe fenza
recognofenza , che ferave ? Dixe alguni , che
la donation facta fenza recognofenza non val ;
e molto mazormente de terra dixe ( 8 ) che
lo fe debia dar la recognofenza . Et altri di-
xe , che la val a vita del donador , Et puo
far lo Signor donation de la terra , la qual
puo devegnir in le foe man etiamdio vi-
vando quelli che poffiede la dicta terra a
vita . Et fe algun ha terra ad heriede de
fo corpo legitimamente del fo corpo deffe-
dando & quelli non habia heriedi & a
quello fe puo confiderar vefibelmente che
de fuo corpo non puo haver heriede , lo Si-
gnor puo donar vivando quello le dicte ter-
re a poffiederle driedo la morte de quello
poffeffor , a chi li plaxe ; fcrivando tuta fia-
da in la lettera de quello , che fe lui che
al prefente la tegniva , morira fenza heriedi
de fo corpo deffedando . E tal donation fi
valera , fel morira quello che poffiede in lo
tempo del donador over de fuoi heriedi .
Et fe quella chi dona fera femena , la lete-
ra die dir che la dona per fi > & per foi
heriedi , Over valera la dicta donation fe
lo donador metera quello , a chi lo dona
in poffeffion de alguno membri de quello
feo donado . Ma fe Mifer lo Principo fim-
plamente donaffe terra ad algun , non decla-
rando ad ello , e a li foi heriedi , fe die in-
tender , che la donation non paffa a li he-
rie-
nar, a fentenciar .
( 6 ) Et dar conftio &c. C. B. D. male , ut
arbitror : e dar confeio , zoe fentenciar , o deter-
minar , così per lo Signor , come per l'altra par-
te , de li legii de la fo Corte , retignando &c.
( 7 ) Lo feudo de una Caftellania in altra . ) C.
B. D. omittit in altra ; & fubdit ; over li feu-
di de una Caftellania ; & fi può acreffer c.
( 8 ) Dixe . ) C. B. D. dixo , perche el vuol
chel fe debia c.
 502 LIBER CONSUETUDINUM
riedi de quello che la rezeve , anzi die
tornar a li heriedi del donador .
Se alguna quiftion foffe movesta al
feudatario.
XII. Nefun feudatario de algun Baron
o Cavalier , o de chi che fe fia , non è te-
gnudo de moftrar a Mifer lo Principo , co-
mo ello tien la terra dal fuo Signor ; falvo
fe in prima lo fuo Signor non fera defre-
ditado per fguardo . Et fe alguna quiftion
foffe movefta a lo feudatario de algun feo ,
lo non die refponder , fe lo Signor non è
requierido , e lo Signor è tegnudo defender-
lo , poiche per lo feudatario lo fera requie-
rido .
Como la parte puo requierir che fia
plui legii . * )
XIII. Mifer lo Principo , over altro Si-
gnor , puo tegnir la Corte foa cum quelli
legii chel puo haver . Veramente fe la par-
te , che fa lo letigio , domandara & requie-
rira che lo Signor habia plui legii , lo Si-
gnor è regnudo de farlo ; fegundo la quali- do de la Corte del fo Superior , lo fiol de
tade de la cofa la Corte die effer forni- <
da , e fermada .
Como non puo faifir la terra de li afeudati
del Baron. )
XIV. Et fe Mifer lo Principo , over al-
tro Signor , havera faifido la terra de algu-
no fuo Baron > Cavalier " o feudatario , lo
non puo faifir la terra de li afeudadi de quel
lo Baron " ma ello puo ben retegnir per fi
lo fervizio de quelli . Et quefto fe die in-
tender , ſe zuftamente o inzuftamente la ter-
ra fera faifida ,
Como fe Mifer to Principa foffe prexa
de li nimixi .
XV. Et fe Mifer lo Principo foffe prexo
de li nimixi che Dio non voglia , & lo
dicto Signor fe poteffe recatar , el puo me
ter per lo fuo recato hoftaxii de li foi ho-
mini legii , infina che fe archoiera li dana
ri per lo fuo refcato ; e recolti li danari
lo Signor è tegnudo de trar quelli legii
over meter altri hoftaxii in luogo de quelli
a li inemici . Ma in altro caxo non li puo
meter contra foa volontade .
Como fe die far, fe alguna Caftellanaria
foffe prexa .
XVI. Se alguna Caftellanaria del Princi-
pado foffe prexa da li inemixi , che Dio non
voia , over alguno feudo intriego , habiando
quello feudo o quella Caftellania feudata-
rii , quelli feudatarii puo requerir lo fo Si-
gnor , che li fovegna in la neceffitade de la alguna perfona alguno feo , & da puo algu-
vita foa . Et fe lo Signor non li fovegnif . ni tempi naffe alguna quiftion intro lo Si-
fe , quelli feudatarii non è tegnudi de darli gnor , e lo feudatario , de le pertinentie , o
( 1 ) Voleſſe mandar . ) C. B. D. voleſſe mandar quello , over quelli , per ſuo ſervixio , over per
fea propria &c.
alguno fervixio de li feudi perduđi fálve
fe elli li recovraffe .
Como lo feudatario die andar a obedir .
lo fo Signor .
XVII. Se lo Signor voleffe mandar algun
de li fuo Baroni , over legii , fuora del Prin-
cipado , per alguna ambaffada che partegnif
fe a comuna utilitade del Principado , ello
è tegnudo de obedir la volunta del Signor ,
rezevando lui le fpexe del Signor
voleffe mandar ( 1 ) per foa propria
ello lo voleffe
utilitade lo non puo farlo contra foa vo
luntade ,
Como fe alguno cometeſſe tradimento contra
lo Signor . * )
XVIII. Se alguno cometeffe tradimento
contra lo fo Signor , & da puo quello tra-
dimento ello fa ad alguno alguna donacion
fe caxo avegniffe che lo muora avanti che
contra de lui per le fue nequitie fia proce-
dudo per fguardo , la donacion val ; & fel
muor avanti chel fia defreditado per fguar-
quello , o lo plui proximo die fuccieder in
li beni de quello , fi como deverave haver
fuccedudo , fe quello caxo non foffe fegui-
do : Si come advene a Mifer Nicola de Tri-
mola , che fo traditor ; & perche lo non fo
deshereditado in vita foa , dapuo la fo mor-
te fociede Mifer Aymo de Rens , & Mado-
na Margarita de Zofalonia in uno feo 2 lo
qual fe clama Micopoli .
Se Mifer lo Principo bavera Caftello .
XIX. Se Mifer lo Principo havera algu-
no fo Caftello in la frontiera de li inimi-
ci , lo non puo impegnar a li inimici , ni
deftruzer quello , fenza confeio , & conſen-
timento de li foi homeni legii .
Como non puo donar la legia ad algun
de menor condition ,
XX. Mifer lo Principo over altri qual
che fe fia , non puo donar lo homagio legio
che fe die far a lui contra la voluntade de
lo homo legio , ma confendando lui , fi lo
puo far . Et quello del homo de plan ho-
magio fi lo puo far a la foa voluntade , &
donarlo al fuo bon plaxer . Ni la legia de
lo fo homo legio non la puo donar ad al-
guno de menor condicion che fia lo donaca-
rio falvo fi lo deffe la Caftellania là che
lo feudatario ha la terra legiatica .
Se naffera question intro lo Signor
feudatario .
XXI. Quando Mifer lo Principo dona ad
de
 IMPERII
de alguni membri de lo feo ; fe quello , a
chi è donato , fera trovato in faifina , a lo
Signor fi zafe la prova : Et cufi per conver-
fo s' ello non foffe in faifina . Et quefto
intendi , fel Signor non provaffe quello mem-
bro effer de altro feo , in perzo che in quella
fiada a lo feudatario zafe la prova .
Como lo Signor non puo chumandar a lo
Baron a far fervixio .
XXII. Mifer lo Principo non puo defpar-
tir lo homo legio da li fuo homini feuda-
tarii in dar lo fervitio , falvo fe lo legio lo
confentira . Et lo Signor non puo chuman-
dar a lo Baron , over a lo homo legio > a
far fervixio in alguno luogo , s'ello non lo
manda acompagnado cum cumbagnia raxo-
nevole , & fegundo lo bixogno e la neceffi-
tade de lo luogo , al qual lo vien manda-
do ; & meritamente , perche plui fe po e
die confidarfe de li fuo che de li ftragni :
Et quefto è cofa affai raxonevole ,
Come non fe puo meter taie , ni colte .
XXIII . De ufanza , & confuetudine de lo
Imperio de Romagnia Mifer lo Principo non
puo meter a li foi feudatarii , over a li fran-
chi homini , ni a li villani de quelli , taie ,
ni colte , per alguna condecion , ni per che
nome fe fia , in alguno cafo , fenza confeio
& confentimento cafi de li legii , e feuda-
ti , come etiamdio de li altri franchi , per
utilitade de lo paixe . Et in quella fiada chi
confente a quello , fi è obligadi , & chi non
confentira , non fera obligadi . Veramente fe
lo voleffe maridar fo fia , o refcatarfe de li
inimici , quando da quelli lo foffe prexo ,
in quella fiada colta ( 1 ) poralo meter a li
homeni de plan homaio . Et etiamdio de lo
Signor provedere , che neffun feudatario , o-
ver Baron ? over foldado , olfa tuor paia ,
ni galine , ni alguna altra cofa per forza a
li villani de li fuo fubditi .
Come fe lo feudatario foprafteffe de non
dar lo fervixio .
XXIV. Quando Mifer lo Principo coman-
da , chel fia faifido alguno feo per lo fervi-
xio requiexito , e da puo a lui non dato ,
el puo tuor lo fervixio de li villani de quel-
lo feo . Ma li fructi che ſono recolti , & che
fe die recoier , non puo lo prender . Et quan-
do lo feudatario offeriffe a lo Signor lo fer-
vixio infina XL. zorni , lo Signor ( 2 ) è te-
gnudo reftituirlo in plena faifina de lo feo ,
excepto lo fervixio de li villani . Et fe lo
feudatario foprafteffe a non dar lo fervixio
al Signor , paffadi XL. zorni lo Signor pren-
(1 ) In quella fiada colta c. ) C. B. D. in
quella fiada el pora meter colta folamente alli
bomini de pian homagio .
( 2 ) Lo Signor c. ) C. B. D. lo Signor pren
dera tanto di fruti , & è tegnudo &c. Non re-
Яe , ut reor .
(3 ) Over de li fei . ) Poft hæc verba in C.
ROMANIÆ. 503
dera tanti de li fructi per rata che baſta
per lo fervixio non dato , fegondo lo valor
de li rendedi del feo over de li fei ( 3 ) .
Et fe lo fovraftaffe per anno e zorno a non
dar lo fervixio , lo perde lo feo falvo fe
lo heriede fe aprefentaffe offerandofe lo fer-
vixio debito , over lo pupillo , el qual non
fi perzudegado : & nientedemen lo fe die
far la declaration per fguardo , falvo fe lo
fera detegnudo da legitimo impazo , la qual
cofa anpuo l'è tegnudo de notificarlo al Si-
gnor , fe lo puo , infra l'anno .
Como lo Signor puo far libero lo ſo vilan .
XXV. Lo Signor folamente , zoe lo Prin-
cipo , puo mantegnir e far libero lo fo vil-
lano , over quello d' altri , de confentimen-
to del Signor del vilan . Et fi puo lo Signor
feudo a la Glexia dar over parte de feo ,
over etiamdio dar uno villano ( 4 ) . Ma fi
la donation fera facta per altri la valera
folamente a la vita del donador .
Quanto termene die haver lo feudatario a
pariarfe a dar lo fervizio debito .
XXVI. Quando lo Signor comanda ad al-
cuno feudatario che lo debia dar lo fervixio
debito , lo die haver per lo manco XV . zor-
ni de termene a pariarfe . Veramente fe al-
guno Caftello foffe affidiado , over lo Signor ,
zafchaduno feudatario è tegnudo de focorer
piu tofto chel puo ; & fpecialmente quelli
che die dar alguno fervixio . Et quefto me-
defimo fera fe chavalcada zeneral fe fara
per Mifer lo Principo andando a lo paixe
de inimixi , over fe exercito de li inimixi
intraffe a lo paixe , & a le terre di Mifer
lo Principo .
Quando Mifer lo Principo moveſſe guerra
ad alguno fuo Baron , che die far
li Feudatarii .
XXVII. Se Mifer lo Principo moveffe guer-
ra ad alguno fuo Baron , over feudatario , li
feudatarii de quello Baron , o de quello feu-
datario , è tegnudi a defender lo fo Signor ,
fe Mifer lo Principo iniuftamente li move
guerra . Ampuo lo dicto Baron over feu-
datario è tegnudo de requierir lo Signor
per algune do o tre fiade in prefentia de li
fuo Baroni , & de li foi legii , fe copia de
quelli fe pora haver ; & fe non podeffe ha-
ver de quelli , davanti & in prefentia de al-
tri degni de fede , che Ello fe debia roma-
gnir da quella moleftia . Et fe ello non fe
voleffe romagnir , li feudatarii è tegnudi a
defender lo fo Signer ; e puollo far fenza
pena . Ma ſe zuſtamente i moveffe guerra ,
li
B. D. hæc interpolata leguntur : Et nota che el
non prezudega al pupillo algun tempo fazando la
dechiaracion, o che fa detegnudo da legitimo
impazo .
(4) Dar une villano . ) C. B. D. puo dar
villani .
 • LIBER CONSUETUDINUM
504
li fubditi non è tegnudi de defender lo fuo
Signor contra lo fuperior Signor , Te ( 1 ) li
feudatarii havera facto homagio , falva la
fidelitade del fuo Superior ; altramente li è
tegnudi de defender quello , infina che per
fguardo lo fera deshereditado de la Corte
foa .
Como lo Signor puo confirenzer lo feudatario
a rezever cavallaria .
XXVIII. Lo Signor puo conftrenzer lo
feudatario a rezever cavallaria , zoe , fe ello
ha feudo de cavallaria 2 & fe lo feo è in
tal ftado , chel poffa mantegnir cavallaria ,
Ma fe per guerra lo fera guaftado , intanto
che non poffa fervir la cavallaria , lo non
' die effere conftreto , ma ello die fervir a lo
Signor de la perfona , deffalcando lo fervi-
xio , fecondo che lo feo è diminuito per la
guerra . Et fe lo feo non fera de cavalla-
ria , & fia de quanto gran valor che ſe vo-
glia , lo non die effer conftreto a cavalla-
ria , & etiamdio fe lo padre de quello feu-
datario foffe ftato Cavalier .
Come lo feudatario puo effer febuxado de
dar confeio a la corte ,
XXIX. Se lo Signor requierira alguno feu-
datario per dar confeio a la Corte foa , over
fervixio de la perfona , over per altra raxo
nevol caxon , fe lo dicto feudatario hayera
legitimo impazo , lo lo die haver per fchu-
xado .
Como lo legio , o la legia , puo donar la
terza parte del feo .
XXX . Contienfe etiamdio in le uxance
de lo Imperio , che lo homo legio over la
legia , puo donar la terza parte de lo fo
feudo over de li feudi fuo liberamente a
quel , o a quelli ello vora > cum fervixio
debito per quella terra . Ma vender non lo
puo fenza confentimento del fo Signor . L'
homo de plan homaio non puo donar ni la
terza ni la quarta parte , ni villano , ni
alguna terra , fenza licentia del fuo Signor ,
dal qual ello tien la terra . Et lo Signor
non puol conftrenzer alguno legio , che pren-
da alguno officio contra la foa voluntade .
Como la femina legia morto lo fo marido
Se po maridar a qui li plaxe ,
Salvo a inimigo .
XXXI. Anchora fe contien in le dicte
ufanze , che la femena legia morto lo fo
marido fe puo maridar a qui ella vuol
purche ella non fe marida a inimigo , da
gando al Signor la terza parte de li rende-
di de uno anno de la terra la qual ella
tien da lo Signor partignando a legia , over
( 1 ) Se . ) C. B. D. forte non recte : e fe.
( 2 ) A voler c. ) C. B. D. A voler acqui-
far el fe die afpetar l'autoritade del Signor Su
lo valor de li rendedi , zoe de la terza par-
te ; & quefto per lo fo relevo . La femena
de plan homagio non fe puo maridar ſenza
licentia del fuo Signor , fe lo Signor la cho-
mandara , quando ello la invefte del feo
che ella non fe marida fenza ſo licentia , la
non lo die far . Ma fe ella fe marida avan-
ti che lo li fia vedado , nifuna pena non li
incorre . Et fe da puo che lo li fera veda-
do ella fe maridaffe , la pena fi è a la vo-
luntade del Signor . Veramente lo Signor
non la puo maridar contra de la fo volun-
tade .
Como in fei, baronie lo primogenito
fucciede ,
XXXII, In feudo veramente , over baro-
nia , over Principado , lo primogenito fuc-
ciede a lo padre , over a la mare ; & ſe el-
lo non è fio , o fia , lo fucciede lo piu pro-
ximo ,
che apar in lo Principado , fe ello
fera de quello zepo , al quale prociede lo
feudo paterno , O materno ; & fe lo fera
feudo dal aquiſto del Principado , el fuccie-
de lo piu proximo infina infinito , purche!
fia ftato de quella progenie paterna , o ma-
terna . E s'ello fera feudo paterno , o ma-
terno , lo fiol , over la fia , da puo la mor-
te del padre , o de la mare , retien la pof-
feffion , etiamdio fenza auctoritade e licen-
tia del Superior , pur che ello fe trova in lo
Principado . Ma fe lo fera fuora de lo Prin-
cipado , lo non puo achiftar la poffeffion fen-
za auctoritade del fuo Superior . In altre de-
fcadentie , over fucceffion , a voler ( 2 ) aqui-
ftar la poffeffion el fe die afpetar la auto-
ritade del Signor Superior . E che ferave , fe
uno partegnille in terzo grado , e defendan
do de linea feminina e l' altro in quarto
grado , e defendando de linea mafcolina ?
Refponde chel die fuccieder quello , che par-
tien in terzo grado , imperzo che ello è plui
proximo .
Per qual caxon puo effer detegnudo lo legio
de Mifer lo Principo .
XXXIII. Ordenado fo in le diete uxan-
ce , che lo homo legio de Mifer lo Princi-
po non puo effer detegnudo perfonalmente
per lo Signor , fe non per do caxon , zoe
per homicidio , over per tradimento , imper-
zo che lo fo feo lo pleza .
Como fe driedo la morte del padre lo fio è
de etade legitima , lo non paga relievo .
XXXIV . De comunal concordio fi fo or-
denado , che fe da puo la morte del padre
lo fio è de etade legitima , lo non paga re-
lievo , quando lo vien inveftido del feo del
padre , ma de la madre sì : tuti li altri ſi
paga
perior in dimandar la poffeffion : notandovi : chel
po così fucieder la femina , como l'omo , Cbe je、
rave &c.
 IMPERII
paga ogni fiada chel feo fi fi mudado , ex-
cepto fi lo fiol foffe in avoieria , lo avoier
non paga relievo ; e ndo lo
quando
e qua inve-
vien inve
lo vien - puo donar la terza parte de l'aquiſtaxon
ftido lo fiol de lo feo da puo che lo fera
pervegnudo ad etade legitima , lo non paga
relievo fe lo Signor fo havera habudo l'
avoieria ; altramente lo paga de li beni re-
zevudi per lo avoier . In le defcadentie ve-
ramente , che apartien a maſchulo , non fe
paga relievo , ma che partegna a femena le-
gia fi . Et fe la fia legia fuciede al padre ,
over a la madre , etiamdio fe ella habia ma-
rido , quando la vien inveftida del feo del
padre , over de la madre , la paga relievo .
Et quando la femena legia fe marida , la
paga etiamdio relievo . Et per lo fimel quan-
do fo marido muor , & ella fe invefte del
feo , etiamdio fi lo feo foffe hereditaio de
la femina , la paga . Et fi paga , quando la
vien inveftida del feudo del fo duario . Et
quando fe marida homo , o femena de plan
homagio , non paga relievo . Et fe legio ,
over legia , havera terra de plan homaio
non paga relievo de quella terra , ma fola-
mente de la terra legiatica . Ello fi doman-
dato , fe quante fiade lo marido de la femi-
na muor , fe tante fiade ella fe invefte del
feo za inveftido etiamdio fe quello feo è
hereditaio . Refponde che fi ,
Quanto die baver la legia , o de plan
bomaio, per fa duario da puo
la morte del marido ,
XXXV. Segondo le uxanze de lo Impe-
rio de Romagnia la femena legia ( 1 ) , e de
plan homagio , da puo la morte del marido
ha per lo fo duario , o per la fo dota , la
mita del feo , over de li fei , del caftello ,
o caftelli , & de la iurifdition del marido ,
la qual lo marido poffideva , quando li fe
lo matrimonio & zafeffe infembre in uno
lecto una fiada folamente . De le defcaden- in lo Principado , lo lo perde , etiandio fe
"
tie veramente non ha alguna cofa ; ma de
lo aquiftar che fa lo marito durando lo ma-
trimonio ? la moier aquifta la mitade , fe
ella vive driedo el marido . Ma fe lo ma-
rido vive driedo la moier , li fioli de quel-
la femena naffudi del primo marido non fuc-
ciede in alguna cofa . Et fe ella ha fioli del
primo marido , & ella fopravivé al marido ,
de driedo lo fiol del primo marido fucciede
in la foa aquiſtaxon ; falvo fe ella ha berie-
de mafcolo de colui che aquifta , imperoche
colui fucciede . Ma fe lo fiol de lo fegondo
marido lo qual aquista la terra muora
avanti che la madre , el fucciede lo fiol del
primo marido in l'aquiftaxon de la madre ;
Tom. III.
( 1 ) La femena legia &c. ) C. B. D. la fe-
mena legia , over gentil dona , & de pian homa
gio , moier de un citadin popular da può la morte
Incongrua additamenta .
( 2 ) De la moier . ) Poft quæ verba hæc le-
guntur corrupta latinitate fcripta in C. B. D.
Et nonquid dominus poterit inmediate relevium
perdere, quamvis bona tere ad mortuum perti
ROMANIÆ . 505
etiamdio fe lo fiol de lo fegondo marido ha-
bia fioli . Et la dona legia habiando marido
foa a lo fegondo fiol de la fià , over a chi
li plaxera . Ma fe l' homo non havera pa-
gado lo relevo de la moier in vita foa , che
fera ? non convegnera pagar quello , over li
executori fuo? Refponde che lo marido, over
li executori è tegnudi de pagar lo relievo
da puo chel marido havera habudo la faifi-
na de la terra de la moier ( 2 ) . Che fera
de lo marido che inveftira la moier de cer-
ta quantitade de dinari , non fazando men-
tion , che quello invefte quella de mitade de
la foa terra da puo la morte de fuo mari-
do ? Non haverala ( 3 ) lo duario de la ter-
ra de fuo marido , over la conquiſtaxon ?
Refponde che l'havera folamente la aqui-
ftaxon , perche za l'haveria investida de di-
nari . Et cusì advegnerave , fe algun dira :
lo prendo la tal dona per moier , azonzan,
do & metando el tal pacto ; perche in quel-
la fiada fe obferverave lo pacto , & non ha-
verave la aquiftaxon , falvo fi in lo pacto
non fe exprimeffe lo contrario . Ma che fe-
ra ? fe la moier legia aquiftara alguna ter-
ra ? Lo marido non haveralo parte in quel-
la aquiftaxon ? Refponde che fi , fegondo al-
guni ; & altri dixe lo contrario . Ma fe fe
ra de plan homaio , che die effer ? Refpon
de , quello medeximo fegondo alguni , fe lo
feo fera franco , & altri contra .
Como vacando alguno feo , chi die fuccieder ,
lo die domandar infina XL. zorni Oc.
XXXVI. Quando lo vacha alguno feo ,
in lo qual alguni die fuccieder , quello che
ha raxon in lo dicto feo , fi lo die doman-
dar infra XL. zorni ? altramente lo perde
lo fructo de quello anno . Et fe ello non lo
domandarą infra anno e zorno fiando lui
de alguno impazamento lo foffe impazado
legitimamente ; e lo plui proximo del mor-
to fi lo fuccedera , fe ello lo domandara avan-
ti chel fia paffado anno e zorno da la mor-
te del Signor del feo . Et fe ello fera fuora
del Principado , ello ha de termene do an-
ni , e do zorni ; & quando lo vegnera infra
lo dicto termene , & offerira lo homagio
la terra li die effer affignada . Tal termeni
etiandio fi die obfervar , fe lo fera la parte
feudal uno villano , over pocha terra feudal .
Si come ( 4 ) advene inela Madre de Mifer
Nicolo de qua indriedo Marefcalcho del Prin-
cipado , lo qual perde la Baronia de Mata-
grifon , quando lo iera in prexon de Paleo-
Vu logo
neat ufque ad quatuor menfes medietatem . Qua
cenferi poffunt addita ab aliquo legulejo .
(3 ) Non baverala &c. ) C. B. D. Ella non (
bavera el doario de la terra de jo marido , over
de l'aquifaxon , perche za la aveva inveſtida de
dinari . E così c.
(4 ) Si come advene &c. ) Hæc ufque ad fi
nem Capitis defunt in C. B. D.
 506 LIBER CONSUETUDINUM
logo Micael , ficomo dixe alguni , & fi fo
privato .
Como tuti li franchi puo far teftamento ,
azonzando certe cofe .
XXXVII. Tuti li feudatarii legii , & de
plan homaio , & altri franchi homeni del
Principado predicto , cufi maſcoli , come fe-
mene, puo liberamente far & ordenar tefta-
mento de li foi beni mobeli & inmobeli
borgexiatichi ; azonzando quefto,, che fe la
blava che havera facto femenar in la foa
毫
terra feudal , over de la moier , fera naffu-
da over la uva ingranada , over le olive
& li fructi de li arbori fera complidi , e fa-
ti , tuto partien al morto . Et de la terra ,
& avoier , valera come fe facto foffe . E quel
in la qual è la femenza predicta , lo Signor
non prende lo zemuro , ni li heriedi de quel-
lo feo. Ma lo Signor , o quello che die he-
reditar lo dicto feo , tuo ben lo zemuro de
li altri che haveffe femenado in quello luo
go Li fructi veramente , che non è recolti
de quella terra feudal partien a lo Signor 9
over a lo heriede del feo . Lo anno in lo
qual comenza li beni feudal , comenza quan-
do le olive fe recoia & le glande , zoe
driedo la fefta de la Exaltation de Sancta
Croxe .
Quando l'homo muor inteftado , la moier
fucciede in li beni mobeli , &
inmobeli burgexiaticbi .
XXXVIII . Se l'homo muor inteftado , la
moier fucciede in li beni mobeli & inmo-
beli burgexiatichi ; ma fe ello non havera
moier , lo fiol fucciede , & fe li fera fioli ,
o fie , tuti fucciede engualmente . E fe fioli ,
o fie non apar , lo fucciede li plui proximi ;
e fe de li proximi non fe trovaffe in lo Prin-
cipado , li beni fera per lo Signor conferva-
di per uno anno & zorno , & afpetar fe da
altra parte aparera alguno cuxin , o proxi-
mo de quelli , & fe lo aparera , li beni de
quello morto li dovera effer dadi ; & fe el-
lo non aparera , lo Signor è tegnudo deftri-
buir quelli beni per l'anima del morto . Et
in quefto caxo engualmente fucciede lo ma-
fculo & la femena , fiando in engual grado ;
intendi le fiole non maridade , & non de
quelle che fon maridade , perche elle non
puo domandar alguna cofa , da puo che le
apar quelle effer tate maridade ; falvo fe la
dora la qual le rezeveffe elle la voleffe
retornar in lo monte cum tuta la heredita-
de e puo tuto infembre partir : Et quefto
fegundo alcuni ,
Capitolo de l'avoięria .
XXXIX. Quando el muor lo legio , over
altro de plan homaio , la madre ha l'avoie-
ria del fio , over de la fia . Et fe la madre
muor avanti , lo padre ha l'avoieria . Ma fe
( 1 ) Over ſe altre .... le qual non deba fuccieder . ) Hæc claufula deeft in C, B. D.
intrambi , lo padre e la madre muor , in
quella fiada havera l'avoieria quello che die
fuccieder in lo fco , o che ello fia Signor de
terra over confovrin . Et fi è tegnudo de
dar victo & veftito a lo pupillo , del qual
ello è avoier , Et lo avoier , qual che fia ,
die dar lo homaio per raxon de l'avoieria .
Et fi die domandar l'avoieria infra tal tem-
po , cufi como fe ello doveffe fuccieder in
lo feo > altramente lo perde l'avoieria de
quella terra . Et fi die prefentar lo pupillo ,
over pupilla , del qual lo è avoier . Et fe
ello non lo prefentaria , lo Signor non è te-
gnudo conciederli la ayoieria . Et fe ello non
lo podeffe prefentar , & fera inveftido lo
lo che fa lo avoier , non puo effer revocado
per altro avoier ; ma lo heriede lo pora re-
vocar , quando lo fera inveftido del feo . Et
fe lo popillo , o popilla non vora morar con
lo fo avoier , quefto puo effer fegundo algu
ni , fe lo è de VII, anni , altramente lo de,
morera cum lo fo avoier . Ma la madre , o
lo padre , non porali ordenar , che lo pupil-
lo o pupilla fia nodrigadi cum altri , che cum
l'avoier de la terra ? Refpondi che ſegundo
altri quefto puo ello ben far , over ordenar ,
ma lo avoier non li dara le ſpexe , fe ello
non vora , da puo che lo popillo , o popil-
la , non demora cum lui . Et fe lo popillo ,
o popilla non vora ftar cum lo fo avoier
ello pora ftar cum lo piu proximo , habian-
do le fpexe de quello , che è avoier . E li
feudatarii del popillo non è tegnudi dar lo
homaio a lo avoier , falvo fe lo avoier foffe
marido de alguna femena che haveffe feu-
捌
datarii , o fe lo foffe avoier , lo qual adeffo
da puo la morte del popillo podeffe fucie-
der ; falvo tuta fiada la fedelitade del popil-
lo, lo qual die fucieder vegnando a la eta
de legitima , quando fe fa lo homagio . A-
doncha fe lo Signor ha l'avoieria del popil
lo , e non deba adeffo driedo quello fuccie,
der , over fe altro confovrin havera l'avoie
ria , lo qual non deba fuccieder ( 1 ) , over
fi
fi foffe plui proximo , e fera ftato negligen-
雅 te , over renuntiara la avoieria , non rezeva
lo homagio de li afeudadi de quello popil
lo . Ma che fera del padre , che ha l'avoie
ria del fo fiol del feudo materno ?
Como lo padre, a la madre puo inveſtir
lo fo fiol.
che
XL. Se lo padre , over la madre
non habia marito , fe vora defveftir del fo
feo azo che lo fiol poffa far duario a la
foa moier fe lo fiol moriffe dapuo quella
defveftidura , & ello fia fta homo inveſtido ,
& non laffa driedo a fi heriedi de fo corpo
legitimamente defendando el non fucciede
alguni de li cuxini del fiol del padre , over
de la madre , falvo fe lo fera fta feudo de
la
 IMPERII
la aquiftaxon . Ampuo fe quello padre , over
la madre , che fe vol defveftir , fe defveftira
d
avanti dal Signor cum queſta condition
The fe lo fiol muor non laffando heriedi le-
gitimi de fuo corpo , che li altri cuxini pof-
fa fuccieder , lo pora fuccieder de li cuxini
del fiol del padre , over de la madre , fi co- Altri dixe contra , fe lo Signor del villan
mo li averave poffudo prima fuccieder , felè homo legio ; e la raxon fi è , perche ha
non foffe facta la defveftidura ; folamente Corte in li villani , & feudatarii fuo ,
cofi che lo Signor confenta a quella defvefti-
dura ( 1 ) . Et fe alguno fe defveftiffe de lo
fo feo non fiando in prefentia del Signor
la non val . Ma fe quella defveftidura fe
feffe in prefentia de Vicario del Signor , che fera prexo , over fera abfente , & foccieda
ferave ? Refpondi che la val , fi como tuto in alguno feo , over parte de feo 2
lo zorno fe fa , avoieria 2 quella feudataria puo prefentarfe
Como la moier fe die prexentar , quanda
feo i defcaze .
XLI, Ancora fegondo le ufanze de lo Im-
perio de Romagnia fe contien , che quando
terra , over feudo defcaze , in li quali la
moier fociede , o die focieder , la moier fe
die prefentar , & non fo marido . Et fe la
moier fera negligente in li termeni fopradi-
ti , la cade de la raxon foa , & fi fuciede
quelli , che driedo quella fegondo le ufanze
deveffe fuccieder . Ampuo non li periudica
alguno tempo durando lo matrimonio in lo
feo , che la è inveftida ; ma driedo la mor-
te del marido la obfervera li tempi ordena-
di de fopra . Che fera , fe la moier fe pre-
fentara fenza lo marido ? Refponde , che la
fe die rezever ( 2 ) ,
Qui puo cognofer de li caxi civili .
XLII. Tuti li feudatarii , e de plan ho-
maio del Principado de Achaia puo cognof
fer de li caxi civil de li foi villani ; ni vil-
lani non fe puo apellar de algun modo ,
Qui tocka far vendeta de fangue ,
XLIII. A far vendeta de fangue non fe
convien fe non a li eguali de Mifer lo
Principo , zoe a lo Ducha de Atene , al Si-
gnor de Nixia , a li Terzieri de Nigropon-
te , a lo Signor de la Bondeniza , al Conte
de Cefalonia , al Signor de Charantagna , a
quello de Patras , e de Matagrifon , & a lo
Marefcalco infina che lo è in lo exercito
fovra li foldadi , & a lo Signor de Colo-
vrata ( 3 ) , che fo de Dornay . Che fera fe
lo villan de alguno feudatario vora lamen-
tarfe de uno altro villan de quello medefi-
mo Signor in caxon civil ? Non pora lo Si
gnor del villan cometer a quello , che altrui
che ello non debia cognofer de quella ca-
Tom. III.
# (1) Solamente .... defveftidura . ) Hæc quo-
que claufula deeft in C. B. D.
(2 ) Rezever . ) In fine hujus Capitis hæc
adduntur blateramenta latine confcripta in C,
B. D. Ut I. C. fi feudatario , ut ibi puta, fi vir
effet negligens in præfiando fervicio debito pra
tera illa , ut fi traeret moram extra Principatum
ROMANIE . 507
xon & che davanti a lui debia effer > e
non davanti altri ? Refponde che sì , fegon-
do alguni , Ampuo fel villan fe lementera
del altro villan davanti lo Superior del fo
Signor , lo villan è tegnudo de refponder
non obftante chel Signor lo habia vidado .
Como la feudataria fe puo prexentay
davanti al Signor ,
XLIV. Se uno marito de una feudataria
over in
davanti a lo Signor del feo , & prender la
investidura over l'avoieria , non obftante
la abfentia del marido . E dapo la vegnuda
del marito , fi lo prefentara davanti al fuo
Signor , fi como fo avoier .
Como la moier non die baver doario , fe non
de la terra , che poffedeva fo marido .
XLV. Se lo feudatario fa matrimonio cum
alguna , & la madre , o maregna de lo feu
datario poffiede la mitade del feo , over de
li fei de lo feudatario , la moier driedo la
morte del marido non havera dotario de quel
la terra . Et la raxon fi è , perche la non
die haver dotario , fe non de la terra ( 4 ) ,
che poffederia lo marido , quando ad inſem
bre contraffe lo matrimonio .
In che modo die dar la terza parte del feq
lo legio , over la legia .
XLVI. Lo legio , over la legia , puo do
nar la terza parte de lo feo o de li fei ,
fe ello vuol ; non requierido lo Signor , e
a chi li plaxe , fe lo havera habudo la fai-
fina de XL. zorni ma venderli non puo .
E quefto veramente , fe lo aquifta li fei in
fembre , e da uno Signor . Ma fe lo haveffe
aquistado , & habudo in prima uno feo , &
puo uno altro da l' altro Signor , in quella
fiada non porave dar , fe non la terza par
te de zafcaduno feo . Et fe lo fucciede in
pluxor feudi , che tegna da uno Signor , o
de pluxor , lo non puo dar fe non la terza
parte de zafchaduno feo . Et fe ello dona
feo intriego , lo chade de tuto quello feo ,
& quello medeximo donador aquiſta quello
feo . Et fe lo dona do parte , lo donador
prende ( 5 ) quello plu che l'ha donado , &
quello a chi è donado , aquifta la terza par-
te del feo ,
Vu 2 Como
ultra &c.
(3 ) Colourata. ) In C. B. D. lego , Calamata .
(4 ) Se non de la terra e. ) Č. B. D. Si non
de la terra che poffede el mayido , over che pof-
fedeva , quando ad infembre c.
( 3 ) Prende . ) C. B. D. haud recte , perde . 1
 5.08 LIBER CONSUETUDINUM-
Como fe intende de plan homaio .
XLVII. Se alguna terra,feudal fera con-
ceduda ad alguno , & in le lettere de la con-
ceffion non fia nominado lo donatario ( 1 )
legio , el fe intende effer de plan homaio .
Coma in la fententia , che non ha voxe ,
XLVIII. Quando die effer facto fguardo
fopra cofe , che tocha a li fervixii de li feu-
dati franchi , cusì in facti de feudi > como
in caxi criminali , over civili , in la fenten-
tia non ha voxe , fe non li homeni legii ,
& li Prelati che ha Baronie in lo d to Prin-
cipado . Et li Baroni fi vien zudegadi per
li altri Baroni cum li legii , fopraftando
etiamdio lo Superior de quelli . El dixe ale
guni , che ficome li Vefcovi in lo Princi-
pado è Chumandieri de lo Hofpidal de S,
Zuane , e de le caxe ( 2 ) de , la Moſtiniza ,
fi a voxe
In che modo puo deponer querimonia contra
lo Juo Signor li jubditi ,
XLIX . Li Baroni , & altri Cavalieri
feudatarii legii puo cognofer de li feudi de
li fuo fubditi , cum li fuo legii . Veramen
te fe li dicti havera faifido la terra de li
fubditi inzuftamente fe elli non reftituira
a quelli in plena faifina , lo fubdito non è
tegnudo a rezeverla ; & fe lo havera te-
gnuda a lo fubdito per anno e zorno , paf-
fando lo anno lo homagio torna fubitamen-
te al proximo Superior Signor , purche lo
8
fubdito habia requirido lo fo Signor tre fia
de in lo anno che lo debia far reftitu-
tion , domandando lo fguardo de la Corte
foa : & la prima requiexition die effer facta
infra XL. zorni , altramente perde el fructo
de quello anno ; & quefto fe intende in li
legii . Ma lo homo de plan homagio , quan
do lo fuo Signor prociede contra lui ( 3 ) ,
puo deponer querimonia & lamentation paf-
fando XL. zorni davanti dal Signor ( 4 ) del
fuo Signor , requierando in prima lo fo Si-
gnor , che ello li faza complimento de ra
xon infra, quelli XL. zorni . Ma deponando
davanti del Superior del fo Signor lamenta
tion del fuo Signor infra lo anno , lo perde
lo feo , fe quello feudatario fera legio , &
la queftion fera de tuto lo feo . Ma fe la
de pre-
queftion fera, de coſe mobele , lo puo
fente meter lo lamento ( 5 ).
De lo legio , che da feudo .
L. Se alguno legio havera dato algun feu
( 1 ) Lo donatario . ) Ita correxi ex C. B. D.
Nofter habet : lo donatore .
(2 ) E de le saxe . ) C. B. D. & de la caxa .
(3 Prociede contra lui . ) C. B. D. addit :
ingiußamente .
(4 Dal Signor . ) Ita C. B. D. quod a no-
ftro omiffum eft .
( 5 ) Lo lamento. ) C. B. D. in fine Capitis
do intriego aquiftado de lo aquiftamento del
Principato , over che per fucceffion li fia per-i
vegnudo , lo qual fegondo le uxanze fopra ,
dicte lo non puo donar , B colui a chi è dona,
to, aquifta la terza parte del feo , e l'avan-
zo roman al Signor principal in vita de co
lui , che ha donado . Driedo la , morte del
donador fucciede lo fuo heriede 2 over fiol ,
over qual altro heriede che fia , pur che el
lo fe prefenta , & habia offerto lo fervixio ,
vivando lo donador , a lo qual lo è tegnu
do , infra uno anno , proteftando dir , che
ello è apariado fervir al Signor principal fe-
gondo lo fervixio debito per quella terra .
Como la terra roman al Signor , fe lo fubdite
requiexido non bavera dado lo Jervixio
fra Panno zorno
Z0f10 .
LI. Se lo Signor havera faifido la terra
de alguno fuo fubdito per lo fervixio requie
xido , & non dado , e lo fubdito non have-
ra dado lo fervixio infra l'anno & zorno , la
terra roman a lo Signor paffado, lo anno &
zorno falvo fi quello che die fuccieder ſe
havera prefentado , offerando lo fervixio de-
bito : & offerto lo fervixio , lo Signor è te-
gnudo de reftituirli la terra .
Como lo feudatario zan, è tegnudo, dar algu:
no fervixio , fe lo Signor muor non com,
pida la promeffion del feo , terra , over
quantita
LII. Quando algun Signor da ad alguno
certa terra feudal , prometando adimplir cer
to feudo , over tuto , over quantitade de feu-
do , fe lo Signor muor non compida la pro-
miffion , lo feudatario non è tegnudo de dar
algun fervixio avanti che fia determenado ,
che fervixio lo debia dar per quella terra ,
per lo fucceffor de lo dicto Signor . Ampuo
lo fucceffor de quello Signor non è tegnudo
adimplir lo feudo , over quantita de feo , fe
ello non vuol , ma lo heriede sì , fe in le
lettere fe contien , che lo da per fi , & per
li fuo heriedi . Et fe lo Signor havera def
minuido lo feo de lo fo feudatario ? lo di
to feudatario non è tegnudo de dar lo fer-
vixio al fo Signor de quello feo cusì defme
nuido , infina tanto che lo li fera reftituido
intriego ( 6 ) ,
Como l'avoier , che tien terra, che debia
fervixio , è tegnudo dar la perfona ..
LIII. Se algun tien avoieria de alguno
pupillo , del qual la terra debia dar fervixio
perfonal , lo avoier per raxon de quella avo-
ieria
addit : Che fara , fel fara de pian omagio , eme•
ta la fuo dimanda infra XL. zorni?
(6 ) Intrigo. ) In fine hujus Capitis hæc ad-
duntur in C. B. D. Et fe la fivorta de i feus
dadi è parte del feudo , penfa di non dar frivo
ria , over dinari , i qual tu è tegnudo de dar
per Juo lettere , over conceffion ; veramente non
toiando alguna cosa del fuo feo ,
 IMPERII
ieria è tegnudo de dar la perfona foa , fal-
vo fe lui foffe obligado per la foa terrá a
fervixio perfonal ( 1 ) .
Como lo pupillo puo effer inveftido per lo
Signor , dal qual fe tien lo feo.
LIV. Lo Signor , dal qual feudo fe tien ,
puo inveftir lo pupillo , lo qual die fuecie-
der in quel feo de gratia , avanti che lo
provegna ad etade legitima , non prezude-
gando lo avoier in rezever li fructi de quel-
Jo feudo . Et fe lo dicto pupillo voleffe con-
trazer matrimonio cum alguna , pora dotar
quella de quello feo , sufi come fe ello fof-
fe ftato de etade legitima ; fe lo Signor fe-
ra avaier , lo li reftituiffe la terra , over za-
fcadun che fera ftato avoier de quello pu-
pillo , fi reftituiffe la terra , dagando lo Si-
gnor Superior etade a lo pupillo .
Come lo feudo die effer minuido , fe lo homo
legio non puo dar lo fervixio che
Pè tegnudo al Signor
LV. Lo bomo legio , che la terra feudal ,
per la qual lui è tegnudo al fuo Signor fer-
vixio etiamdio perfonal , fe lui non puo dar
lo fervixio , imperzo che lo feo è defminui-
do per guerra , over per altra caxon legiti-
ma , che lo ha de partirfe , ello puo lici-
tamente recomandar quella terra al fopradí-
to Signor per do anni , e per do zorni , e
men fe lo vuol ; e puo recovrar quella in-
fra lo dicto termene , fe lo vuol , offerando
lo fervixio debito . Ma fe paffado lo dito
termene de do anni & do zorni , non offer
re lo fervixio debito , perde quella terra
falvo fi quello che die fuccieder , offerra el
fervixio al Signor infra l'anno , e dì , over
ſe lo Signor l'havera tolta in comenda ,
haveralo acceptado , perche in quella fiada
non incorre periudicion alguna a lo feudata-
rio , etiamdio fel paffa anni X. Intendi , che
lo feudatario in quella fiada recomanda la
foa terra al Signor , quando ello non li vuol
dar licentia de partirfe per alguna caxon le-
gitima ; altramente fe ello havera licentia ,
lo non è neceffario recomandar la terra .
Come la moier non puo effer privata del
marito de lo fuo lecto e de le
robe de lo fuo corpo .
LVI. Lo marito non puo privar la foa
moier de lo fo lecto , & de le robe del fuo
corpo per lo fo teftamento anzi la moier
havera lo fo lecto fornido zoe uno mata-
razo cum cavazal , e cortina , e do coltre ,
e do para de ninzuoli tuta fiada ampuo
fegondo la qualitade , e le force de zafca-
duno ( 2 ) ; excepto fe contrarii pacti apa
reffe le veftimente etiamdio del corpo de
Tom. III.
(1) Perfonal . ) C. B. D. addit : perche in
quella fada è tegnudo de dar el ſervizio conve-
nevale .
(2) De zaſcaduno . ) C. B. D. addit: zoe del
ROMANIÆ . 509
la moier fi li roman , fe li beni de lo ma-
rido baſta a pagar li debiti ; & fe li non
baftaffe el romagna a la moier folamente
uno paro de veftimente , & una centura d'
arzento .
Come lo legio, & li beriedi è obligato a
colui , a chi li da lo feo , fe li
foffe moffa question .
LVII. Quando alguno legio da feo ad al-
guno , over parte , fi li promete , che fe al-
guno li moveffe quiftion de quella terra
over li la toleffe , che lui & li foi heriedi
li fia tegnudi de reftituirlo , lo principal do-
nador è tegnudo a la promeffion , ma lo he-
riede non è tegnudo . Et fe alguno legio da
lo feo ad algun , che vacha ad altrui , drie-
do la morte del donador lo non havera nien-
te , fe lo non havera habudo faifina del feo .
Et che die effer , fel fera ftato investido fo-
lamente per lo capuzo ? Refpondi che la non
val , imperzo che per fi facta investidura non
fe aquifta la poffeffion , over parte de feu-
do , in vita del donador , over de lo herie-
de del donador ; ma quando in le lettere
fe contien , che lo dona per fi , & per li
foi heriedi .
Como la legia , che contrazera matrimonio ,
non puo defveftirfe .
LVIII. Se la legia contrazera matrimonio
cum alguno , che non habia terra feudal , &
de zo rezevera fioli , fe lo fiol de quelli le-
gitimamente vora contrazer matrimonio cum
alguna , la madre de colui non fe pora de-
fveftir , etiandio de confentimento de ſo ma-
rido de tuta la terra , over de parte de
quella , perche fo fio faza dotario a foa mo-
ier , perzo che ell'è in l'avoieria del mari-
to , falvo fe fera l' auctoritate e confenti-
mento del Signor . Ma fe l'Avicario confen-
tira , non basta ? Refponde ; el dixe ( 3 ) chel
bafta fegondo alguni ; ma plui feguro è fe lo
fera facto de confentimento del Signor ng-
tural . Et altri dixe forfi meior , che etiam,
dio fiando , over intravegnando l'autorita-
de del Signor , non vale conzofia che
moier fiè in l'avoieria de fo marito .
Come lo Signor è tegnudo a reftituir la
terra a quello , che fe apresenta
infra l'anno .
LIX. Se l'homo non habiando terra feu-
dal contrazera matrimonio cum alguna feu-
dataria & quella fera ftata negligente in
dar lo fervixio al fuo Signor , per la qual
cofa fuo zenero havera faifido la foa terra ,
over alguno altro chel dieba fozieder in quel-
la terra ; el fe pora prefentar infra lo anno
per raxon de la foa moier , over de la fuc
Vu 3 cef-
marito .
( 3.) . El dixe_chel bafta fegondo alguni . ) Hæc
defunt in C. B. D.
 510 LIBER CONSUETUDINUM
ceffion , & offerir lo fervixio debito : Et lo
Signor fi è tegnudo reftituirli quella terra .
Come lo Signor puo concieder lizentia al
feudatario fuo a star fuora del
Principado .
LX. Da puo che alguno feudatario legio
fera ftato inveftido del fuo feo , lo Signor
li puo dar licentia de poder ftar fuora del
Principado , quanto li plaxera , ni non li vien
algun perzudíxio in la terra investida , ben-
che in quella da inveftir incorerave periudi-
cio , fel non tornaffe infra do anni & do zor-
ni: ma fi fenza licentia lo fe partira , & non
havera caxon legitima de effer abfente &
( fucceffion fera avanti .
quello che die focieder in quello feo ſe pre-
fentaffe infra lo termene de uno anno , lo
Signor del feudo die inveftir quello : ma fe
ello fe partiffe cum lizentia del fo Signor ,
nientedemen quello che è prefente in lo Prin-
cipado fe die prefentar infra lo anno , ma lo
non fe inveftira in lo fequente ; & paffadi
li do anni , e do zorni , lo fera metudo in
poffeffion .
Del feudatario , che ha mare , o maregna .
LXI. Lo feudatario legio , o de plan ho-
magio , habiando madre over maregna , che
poffieda la mitade del feo del padre per ra-
xon del fuo dotario , driedo la morte de la
madre , over maregna , lo non è tegnudo de
domandar la investidura de quella defcaden-
tia del fo Signor , ma lo è ben tegnudo de
domandar lizentia de intrar in poffeffion de
quella defcadentia ; e lo Signor fi è tegnu-
do de concederli la lizentia ; ni non è bi
xogno , che li fia meffo in poffeffion cum
auctoritade del Signor . Et quelli , li qua-
li tegniva la terra de la madre over de
la maregna , die preftar lo homagio a lo
fiol over a lo fuo procurator , fegondo
che quella terra requiere . Ma fe la madre
havera la terra de acquifto , over de he-
reditade , filius poft mortem matris invefti-
turam petere debet , vid. lo fiol da puo la
morte de la mare la investidura die doman-
dar & preftar homagio di quella terra de
acquifto , over de bereditario . E quelli , che
tegniva quella terra de aquifto , driedo la
inveftitura facta a lo fiol die per fimele ef-
fer inveftidi per lo fiol , & a quello pre-
ftarli homaio : Et cufi etiamdio de heredi-
tade .
Como li fioli del feudatario morto die
effer investidi .
LXII. Sel feudatario habiando fioli , o fie
moriffe , qual che fe fia de li fioli, o de le
fie , fiando in lo Principado , fe pora pre-
fentar al fuo Signor , & domandar la inve-
ftitura , offerando lo homagio , che lo è te-
gnudo de donar . E lo Signor fe lo invefti-
ra fio o fia che ſe fia nonobftante che li
avanti geniti , o avanti genite fia vivi , &
fa abfenti fuora del Principado , over the li
non compara avanti lo Signor del feo etiam-
dio in lo Principado infra anno & zorno ,
ampuo lo plui proximo fe die prefentar in-
fra l'anno & zorno ,
Como lo legio puo preftar bomagio .
LXIII. Lo legio de uno Signor puo pre-
ftar homagio , & la legia a altro Signor
falvando la prima legia . Veramente ſe non
falvara la prima legia , lo perde la terra de
quella legia . Ma fera bexogno fguardo ? Di-
xe che sì .
Come do eguali in linea , lo mafculo in
LXIV. Se do eguali de linea fera per ha-
ver la fucceffion , plui avanti fera lo mafculo
che la femena , & plui quello che fera nato
in prima , che quello che fera nato driedo ,
Come li feudatarii tegnudi ad alguno fer-
vixio al Signor , non fono obligadi
dar quello fuora del Principado ,
LXV. Zafchaduni feudatarii , che è tegnu
di in alguno fervixio , non è obligadi dar
quello fuora del Principado , ma per tuto lo
Principado sì , & in li membri del Princi-
pado , & etiamdio fe lo paffa el mar . Et
fe caxo advegniffe al feudatario perder parte
del feo , over per li inimixi li foffe tolto ,
lo debia pagar per rata lo fervixio , Et fe
lo perdeffe tuto , lo fuo Signor è " tegnudo
de provederli ; & fe ello non li provedeffe ,
lo feudatario non è obligado ad algun fervi-
xio . Apreffo neffun puo far homagio de fe-
delitade per procurador , ma lo Signor li puo
far grazia , cometando ad alguno , che in fuo
luogo rezeva lo fuo homagio ,
La moier puo revocar la donation falta in
vita del marido , dapuo la morte fo .
LXVI. Se la moier havera alguno feo
& quella cum lo marito fo , over per si ?
havera facto alguna donation durando lo ma-
trimonio etiamdio lo fo marido over lo
fiol proprio confendando driedo la morte
del marido la moier pora revocar la dona-
tion ? sì , fe quello feudo fera ſtato heredi-
taio de la moier , over duario .
Come lo feudatario , che l'incore lepra ,
o altra infirmitade , che è tegnudo
a fervixio .
LXVII. Quando incore lepra ad alguno
feudatario , over che per altro muodo da
infumitade corporal incurabile ello è impafa-
to , lo puo fervir per alio chavalaresco fe
ello è chavalier , e fia tegnudo a fervixio
chavalarefco . Et fe ello non pora haver cha-
valier , die dar do fchudieri , Veramente fe
lo fera fchudier , lo dara fchudier , fe la foa
terra fera fergenteria . Se ello fe infirma in
brieve tempo , non fi obligado ad algun fer-
vixio perfonal ; ma fe l'è tegnudo a la Corte
de
 IMPERII ROMANIE .
de alguno fervixio altro che perfonal CO-
me ferave dar alguni homeni d'arme , lo die
zoe de
darlo a requiexition de la Corte
lo Signor , over del Capitanio .
In che muodo die preftar lo homagio per
lo bomo legio ,
LXVIII. Lo homagio fe preftara per lo
legio in quefto modo , che lo legio die re-
gnir le man zonte , & deftexe , & meterle
in le man intro del Signor , digando che el-
1o devien fo homo legio ; Ma fe el fera fe-
mena , altro parlera per ella , ficomo è uxan-
za. Ma che fera , fe ello è legio de uno feo ,
& de altro de plan homaio ? Refponde che
in prima fe fara la legia , & puo apreffo fe
fara fagramento de la terra de plan homaio ,
contra tuti homeni che poffa viver & mo-
rir , & guardar la perfona del Signor , & de
la foa moier , & de li foi fioli & foi
caftelli & l'honor fo . In quella fiada lo
Signor die refponder , che lo rezeve fuo le-
gio , & prometerli fervar & mantegnir la
raxon fua ; & puo fi lo baxa , & finalmen-
te fi lo invefte de la terra per lo capuzo ,
o per lo guando , o cum alguna altra cofa ,
E lo homagio legio fe die far nifuna con-
dition apponuda , & die effer al prefente de
zo almen do legii , azo che li poffa teftimo-
niar de la legia , fel fera bexogno ; altra-
mente non val fel non è di legii alguni
?
prefenti . Lo homo de plan homagio fa lo
homagio fazando fagramento fovra lo libro ,
Lo avoier fa lo homagio fegondo che requie-
re lo feo , del qual lo è avoier . Et fe lo
homo de plan homagio preftera la legia , lo
perdera quella terra , per la qual fa la legia ,
Chi rompe la faifina facta per lo Signor ,
de prefente è defreditado ,
LXIX. Chi rompe la faifina facta per lo
Signor in li caxi oltrafcriti , zoe per homi-
cidio , per tradimento , & per fervixio , quan-
do lo è requirido , & non è dado , de pre-
fente lo è defreditado , quando quefto fera
magnifefto , & fiando ftato lo sguardo de la
Corte . Altramente fe la terra fera faifida
inzuftamente , el non è defreditado . Li feu-
datarii etiamdio de alguno non è tegnudi
de comandamento de alguno dar lo fo fer-
vixio , fel non ha cumandamento del Signor,
over de fo Capitanio . Intendi quando lo non
દે prexo ; altramente fe lo vien prexo ( 1 ) ,
è
la terra non fi faifida , anzi dada la fenten-
tia , & mandada ad exequition , fuciede ( 2 )
lo fo heriede . Et fel fera ftato traditor , el
non vien faifida la terra , infina chel fera la
fententia contra lui .
(1 ) Altramente fe lo vien prexo . ) Hæc quo-
que defunt in C. B. D. fed , ut reor , ex ama-
nuenfis fphalmate .
(a ) Suciede. ) Ita C. B. D. nofter non
511
Lo bomo legio , che l'è tegnudo ad algun
fervixio de uno anno , intendefe
chel debia fervir quatro mexi ,
LXX. Zafcaduno legio , che è tegnudo a
fervixio de uno anno ad algun per la terra ,
che tien de quello , intendefe chel debia fer-
in algu
vir quatro mexi , fel Signor vora ,
no chaftello , & quatro in alguna forteza
( 3 ) & quatro romagna in caxa foa , over
in quella parte che plui li parera effer de
bexogno per far li facti fuo in lo Principa-
do predicto ,
Qui è tegnudo a fervir per tuto l'anno ,
LXXI. Quello veramente che otien terra
de aquisto del Principado , & non ha la ter-
ra , è tegnudo fervir per tuto lo anno fe-
gondo lo termene de fopra ordenado , fe lo
fera legio , portando ( 4 ) lo fervixio in tre
parte de lo anno , & cusì lo homo ( 5 ) de
plan homagio . Ma de arecordo che fera , fe
lo ha poca terra , over pochi villani ? Quel-
lo medeximo fera fegondo altrui , dapuo chel
non apar lo fervixio .
Differentia fra lo legio & de plan
bomagio.
LXXII. Questa è la differentia intro le-
gio , & de plan homaio ; imperzo chel Si-
gnor fo puo meter lo feudatario de plan ho-
magio official in officio honorevele & lo
legio non è tegnudo ; lo homo de plan ho-
magio ferve fegondo lo tenor de le fue le-
tere lo legio e del confeio del fo Signor ,
e lo homo de plan homagio non . La feme-
na legia fe puo maridar non domandando lo
fo Signor , dando la terza parte de li fructi
de li fuo rendedi del primo anno , over lo
valor ; & quella de plan homaio non puo
maridarfe dapuo che lo li fera contradicto
per lo fuo Signor . Se la terra de lo legio
indebitamente fera faifita per lo fuo Signor ,
lo non pora deponer lamentation del fo Si-
gnor , fe non paffando lo anno , & fe lo de-
pone lo lamento avanti lo anno & zorno ,
el perde lo feudo ; ma de plan homagio puo
deponer lo lamento paffadi quaranta zorni .
Lo homo legio ha Corte , & quello de plan
homagio non la puo haver ,
Come lo marito a la moier , & lie a lo
marito , puo donar de burgexiaticho .
LXXIII. Quello , che lo marito dona a
la moier foa , over quello che la moier do-
na a lo marito , da puo che li fera afeda-
di , fe lo è de feudo lo non è de alguna
fermeza . Veramente de burgexiatico , o mo-
bele , o inmobile , l'uno al altro puo donar,
E non
te : driedo .
(3 ) Forteza . ) C. B. D. frontiera .
(4 ) Portando . ) Lege , partando .
( 5 ) Lo homo . ) C. B. D. lo bomo franco .
 1
512 LIBER CONSUETUDINUM
E non perzudega a lo fubdito dar bomagio ,
infina che la quistion è finida ,
LXXIV . Sel muor el marido de alguna
femena , & quiftion naffeffe intro la moier
& li fiaftri , over entro altri de fubditi de
lo homagio over de li fubditi de quelli ;
a li fubditi , over al fubdito non perzudega
a non dar homagio , infina chel fera diffinis
do la fopradicta quiftion intro quelli .
Como lo bomaio far fe die per quello , che
tuo moier , che ha feo .
LXXV. Lo homagio fe die far per quel-
lo che tuo moier che ha feo , in quefto mo-
do ; zoe , che imprima la moier fara lo ho-
magio , fe ella non l' ha facto ayanti ; ma
fe ella l' ha prestado , la non è tegnuda ,
ma lo marito folamente lo fara : & ella fu-
bitamente die prefentar fo marito al fo Si
gnor , ficomo avoier , & dapuo quello li fa-
ra homagio , & fegondo che la terra requie-
de , lo marito & la moier prefțara lo homa-
gio dapuo folepnizado lo matrimonio .
El dotario feudal non puo effer donado da
la moier , fe non a la vita foa
LXXVI. La moier veramente non puo do-
nar del fuo dotario feudal , fe non a la vi-
ta foa , imperzoche lo heriede lo pora revo-
car falvo fe lui medeximo havera confen-
tido . Che fera , fe lo marido da alguna co-
fa de lo doario de le foa moier ? Ma fe el-
lo moriffe , & la femina fe maridaffe cum
algun altro , lo fegondo marido non poralo
revocar quella donation ? Dili , che imperzo
chel fegando è avoier , fi como lo primo ,
lo non pora revocar .
Lo beriede pora revocar la donation facta
de cofa feudal .
LXXVII. Se donation fera facta ad algu-
no de cofa feudal per quello , che pote do-
nar & non havera metudo quello in pof-
feffion vivando ello da puo la morte del
donador lo heriede pora revocar quella do-
nation , fe ello vora , over lo fucceffor ( 1 ) ,
Como la libera feudataria devien villana
facto matrimonio cum villan .
LXXVIII . Se la libera feudataria hayera
facto matrimonio cum villan , driedo lo ma-
trimonio la devien villana del Signor del
villan , ni non rezeve li fructi del fo feo ;
ma dapuo la morte del marido la torna a
la foa libertade & fi recupera lo fo feo ;
& li fioli , che ha habudi cum quel villan ,
non fucciede in quello feo . Ma fe dapup
( 1 ) Over lo fucceffor . ) Hac defunt in C.
B. D.
(2 ) Hoc caput ita legitur in C. B. D.
Lo legio, over la legia , puo maridar la fia foa
a cbi el vuole , homo de pian homagio eciamdio ,
purche la terra principalmente non fia movesta
per quella fa ; perche in quella fiada da pue la
quella femena contrazera matrimonio cum
libero homo , & de quello havera fioli , quel-
li fioli fucciede in quello feo ,
Como lo feudatario , Principo , over Baron ,
non puo inveftir alguno fubdito fuo.
LXXIX. Lo feudatario , Principo over
Baron > over feudataria > non puo inveſtir
alguno di ſoi fubditi fe inprima non fera
inveftido lui per lo fo Superior ; ni lo ſub-
dito è tegnudo de farli homagio infina chel
feudatario fia inveftido . Et fe lo dara ter-
ra feudal avanti che l'è inveftido , & have-
ra habudo faifina de quella terra , over par-
te , quella donation non val .
Come lo legio , over la legia , puo maridar
foa fiola fenza licentia del Signor . * )
LXXX. Lo legio , over la legia , fenza
requierir lo Signor , puo maridar la fua fia
a chi el vuol , e a homo de plan homagio
etiamdio , purche la terra principalmente
non fia movefta per quella fiada . ( 2 )
Come la donation facta per alguno feudata-
rio in infirmitade , non val .
LXXXI. Se alguno feudatario infermo in
la infirmitade foa fara alguna donacion de
terra , de la qual infirmitade el muor , quel-
la culi facta donacion non val . Ma fe la
donacion fera facta avanti la infirmitade , &
fiando fan de la mente cum infirmitade ello
li feffe lo privilegio , quello privilegio vale-
ra, & fera fermo ,
Como le feudatario fenza periuditio pua
recomandar la foa terra al Signor`.
LXXXII. Lo feudatario puo recomandar
la fua terra al fuo Signor , & andar fuora
del Principado ; ni non li perzudega , fe non
driedo lo tempo de do anni , & do zorni ,
fe lo è tegnudo a fervixio perfonal . Ma fe
ello non è tegnudo a fervixio perfonal , in
voluntade foa è de ftar fuora del Principa-
do quanto tempo li plaxe , dagando lo fer-
vixio , la qual è tegnudo . Ma fe lo Signor
moriffe , lo è tegnudo de tornar a tempo
debito , azo chel faza homazo a lo heriede ;
e lo tempo debito fi è de do anni e do
zorni . Ma quando comenzara a corer lo
tempo dal dì de la foa partida , o da lo
zorno de la morte del Signor ? Refponde
chel fe comenzara dal zorno de la morte
del Signor
die rezever
Lavoier , over lo Principo , die
fruti, li rendedi de lo feo .
LXXXIII. Zafcadun ayoier , chi chel fia ,
o Mi-
morte de quella dara cenfo come femena de pian
omagio per raxon de fucceffion materna ; falvo ſe
fuo padre foffe legio , perche in quella fiada per
raxon de legia paterna s ' alegierà del brevilegio
legiatico , e maritandofe quella non pagando , ni
fuo padre , relievo al fuo Signor , Je la fia non
ba terra legiatica , per la qual el padre vive ,
 IMPERII
• Mifer lo Principo , over altri , die reze,, ftivoria ( 4 ) al fo feudatario
ver per lo fervixio ? al qual lo è regnuda li è tegnudo , over lo fucceffor fo , lo feu-
al Signor del feudo , li fructi & li rendedi datario non è tegnudo de darli algun fervi-
del feo , del qual ello è avoier , & è tegnu- xio . Et fe lo feudatario voleffe refegnar lo
do de dar vita & veftida al pupillo , del fo feo al Signor , li fructi recolecti , o tro-
qual ello è avoier & governar la terra , vadi in la " terra feudal , è fuo , & li frusti
Et fe lo rezevera alguna cofa inzuftamente
oltra le fpexe del fervixio del Signor ( 1 ) ,
e le fuo in procurar li facti del pupillo , el-
lo è tegnudo de reftituirli a quello , de chi
lo è avoier . Veramente fe lo pupillo reze-
ve algun danno in, la terra foa per fraudo ,
o ingano , over negligentia de lo avoier, lo
avoier lè tegnudo de refarlo ,
Le fumare , e li rivi de le aque partien
a li fei.
LXXXIV. Le flumare , & li rivi ( 2 ) de
le aque , che fe trova in li fei de alguni ,
I paffando per quelli , over per lo mar me
tudo apreffo quelli , partien a li dicti fei ,
falvo fi lo Signor havera refervado quelli in
le lettere de la foa conceffion . Ampuo li Se-
gnori de li dicti feudi non porave tuor cho-
merchio fazando porto , over faline , fenza
•
lizentia del Principo , over de quello che ha
raxon in quelli ,
Come la Signor, è tegnudo inveftir lo pupillo
de lo feo domandado da lui , compido
anni quatuordexe ,
LXXXV. Lo pupillo cumplido li quatuor
dexe anni può ( 3 ) domandar la inveftitura
de lo fuo feo ; & lo Signor è tegnudo de
inveftir quello fubitamente de lo feo ; ma lo
non è regnudo de darli la faifina , ni li fru-
ti , infina che lo non ha complido li quin-
& lier , fe lo feo è de cavalaria , over do Schu-
dexe anni, La femena veramente in lo in-
trar de li dodexe anni die domandar la in-
veftidura , ma ni la faifina , ni li fructi non
è tegnudo dar , fe non complidi li dodexe
anni ,
Li nepoti , over le neze , non bavera.
alguna cofa de la terra feudal
infina età, legitima.
LXXXVI. Se lo padre , over la madre ,
havera habudo fioli , o fiole , &
& quelli re-
quelli re-
zevera fioli vivando lo padre , & la madre ,
& caxo adevien , che lo fio , o la fia muo
ra avanti chel padre , o la madre , non fian-
do inveftidi del feo paterno , o materno ;
driedo la morte de lo avo , over ava , li ne-
pori , over le neze , non havera alguna co-
fa de la terra feudal , infina che elli perve
gna ad eta legitima .
Lo feudatario non è tegnudo dar algun
fervixio a lo Signor , fe lui non
li voleffe dar ftivoria .
LXXXVII. Se lo Signor non voleffe dar
( 1 ) Del Signor . ) C. B. D. addit : del pupillo ,
(2) Li rivi . ) C. B. D le rive .
(3) Pud. ) C. B. D. die .
( 4 ) Stivoria . ) C. B. D. addit : zoe Stima:
on , over meter dacio .
ROMANIÆ . 5.43
a lo qual lo
da rechoier etiamdio , fegondo che de fovra
è ordenado del feudatario morto .
Come fe die far , fe lo legio foffe agrevada
del fo feo .
LXXXVIII. Se lo legio foffe agrevado in
lo fo feo , over parte del feo , de Mifer lo
Principo , over d'altro Signor , lo dicto le
gio è tegnudo tre fiade in lo anno requierir
lo Signor davanti alguni fo legii , che lo li
reftitue quello , in lo qual lo vien agreva-
do , over reintegrarli lo feo , domandando
lo fguardo de la Corte foa ; & ancora non
è tegnudo a dar lo fervixio , infina che non
li vien reintegrado lo fo feo . Et fe lo Si
gnor non li vora far cumplimento de iufti
tia , in quella fiada lo die requierir li fuo#
7
eguali , & adinfempre cum quelli ancora re-
quierir lo Signor . Et fe lo Signor fera ne
gligente in oprar quello , che vuol iuftitia ,
in quella fiada li altri legii cum quello non
è tegnudi a dar lo fervixio al Signor fo
infina che quel feo fia reintegrado ,
Como lo feudatario dapuo li anni XL. non è
tegnudo perfonalmente fervir al Signor
LXXXIX. Se lo feudatario pervegna a
XL. anni ( 5 ) , el non è tegnudo fervir al
fo Signor perfonalmente , ma lo fio fervira ;
& fe lo non havera fioli , lo die dar Cava-
dieri , fe lo non podeffe haver Cavalier , in
fina tanto chel pora haver Cavalier . Et fe
lo feo è fergenteria , lo dara uno Schudier .
Come la donation conceduda per teftimonii ,
Senza lettera, valera ,
XC. Se terra fera conceduda ad alguno
& ello non habia lettere de la conceffion
& habia teftimonii degni de fede , la dona-
tion valera a la vita del donatorio ( 6 ) .
Ma fe per li teftimonii fera provado lo fer-
vixio , la donation valera ferma a ello , &
ali foi heriedi de fo corpo legitimamente .
Ma fi facta donation non fera valevele a
tuti li heriedi 9 etiamdio fe quello che do-
na , haveffe de conquista , fel non apar le
lettere de la donation . Ma che ferave , fe
li teftimonii non foffe fta prefenti , quando
fo impofto lo fervixio , vien provato ( 7 )
la feudotario baver preftato, lo fervixio per
L. , over per LX. anni ?
Co-
( 5) A XL. anni . ) C, B. D. forte rectius
tum hic , tum in lemmate : ad anni LX.
(6 ) Del donatorio . ) C. B. D. del donator .
( 7 ) Et vien provato c. ) Pro his verbis
nofter tantum habet : per XL. o per L. anni.
 514 LIBER CONSUETUDINUM
Come el fe ftara lo fagramento de colui ,
che diceffe baver perfo lettere de
la donation .
XCI. Se caxo ayegniffe , che alguno per-
deffe lettere del fuo feo , & puo legitima-
mente provar ( 1 ) , che la caxa foa effer
ftata brufata , over robata , & 'che ello ha-
vera habuto & habia la poffeffion de quello
feo , el fe ftara a lo fagramento de la per-
dition de le fue lettere . Veramente fel non
fe pora provar lo fervixio , per lo Signor
fo , e per li fuo legii li fera imponudo lo
feo .. Lo
del fea
fervixio fegondo la qualitade del Lo
regiftro etiamdio antigo è fufficiente pruova .
Come lo avoier fucciede lo feo , nonobftante
chel baveffe renuntiada la avoierįą .
XCII. Se alguno ha avoieria de alguno
pupillo , & lo Signor ad ogni partido vora
to fervixio de quello fea , a la voluntade
a de lo avoier retegnir lo feo , over renun-
tiar la avoieria . Et fe lo renuntiaffe , & da
puo vacaffe lo feo , fuccederave lo avoier
nonobftante che lo haveffe renuntiado la avo-
jeria ; imperzo che
4 ་་་ avoieria è feparata de
la
la fucceffion .
Come fe fa , quando a la moier , & a lo
marido fe conciede algun feo .
XCIII. Quando che conzontamente al ma-
rido , & a la moier fo conzedudo algun feo ,
fe uno muor avanti , l'altro fopraftante fera
Signor ; & driedo la morte foa fera fuo fiol .
Ma fe a do fradelli , over ad altri , fe fara
la fopradicta conceffion zafcaduno havera
la parte foa ; & fe l'uno muor fenza fioli ,
l'altro fucciede in tuto .
Come nefun puo edificar Caftello in lọ
Principado fenza lizentia .
XCIV. Nefuno Baron , over feudatario
chi che fe fia , puo edificar Caftello in lo Prin-
cipado de Achaia fenza licentia del Princi-
po , falvo fe lo fera Signor , over ( 2 ) de
terra , over de li XII. Baroni li quali ha
dreto & zufto imperio , lo qual puo edifi-
car Caftello , e Caftelli in la propria terra .
Ber. de terra è clamato quelli , che ha iu-
rifdition de fangue , & Vefcovado in la ter
ra foa . Ma li altri Baroni poraveli edificar
Caftello ? Refponde che non .
Come non fe puo donar terra a tuti
beriędi .
XCV. Legio , chi che fe fia , over Baron
non puo donar terra a tuti heriedi , falvo
fe ello ha quella terra a tuti heriedi ( 3 ) :
ma cufi como tien la terra , cufi el puo do-
( 1 ) Provar . ) C. B. D. addit : per teftimonii ,
(2) Over. ) Forte legendum: Ber.
(3 ) A tuti beriedi . ) C. B. D. addit : ma-
fcoli .
(4) Del donatorio . ) C. B. D. del dona
nare . Ma como fe intende a tuti li heriedi
del donatorio ( 4) ? Refponde , quando que
to fe expreme in le lettere de la donation ,
over quando è de l'aquiftamento del Prin-
cipado .
Come nefun puo donar terra feudal a la
Glexia , o Chomunitade , o a Villano ,
XCVI. Segondo le uxanze de lo Imperio
de Romagnia nifuno feudatario , qual che fe
fia , over Baron , puo dar terra feudal fen-
za licentia de Mifer lo Principo a la Gle-
xia , o Comunitade alguna , over a Villano
tornando . Ma fe lo dona , non valera in
vita del donador la donation ? Refponde
che sì . ( 5 )
Come la moier del traditor non perde la
foa dota " over duario , falvo Se
ella folle fata colpevole .
XCVII. La moier del traditor non perde
la foa dota , over duario . Veramente duran
do lo matrimonio non puo domandar algu
na cofa ; ma driedo la morte del marido
zuftamente la dimandara la dota foa , falvo
fe la è ftata colpevole in lo tradimento .
Come bafta a quelli che tien feudo de lo
acquisto , che li mostra la faifina
antiga,
XCVIII. Quelli che tien feudo , over fei ,
de lo acquifto del paixe , bafta che li mo-
ftra la falfina antiga . Ma fe alguna terra
fera conceduda ad alguno a vita , la fo mos
ier non havera doario de quella terra . Ma
che fera , fe ella foffe conceduda ad alguna
a vita del donator ? Non havera la moier
del donatario driedo la morte del marido
lo doario de quella terra in vita del dona-
tor ? Refpondi , che alguni tien , che de tu
ta quella terra , che poffideva lo marido
la moier havera la mitade . Et dixe quelli
etiamdio , che da puo che lo marido paci-
ficamente poffede alguna terra in vita foa 2
che driedo la morte de quelle foa moier ha-
vera lo fo doario , benche da puo foffe tro-
vado , che inzuftamente lo marido poffede
va la terra : & quefto non par che fia ras
xonevele .
Come lo feudatario è tegnudo aiutar lo
fo Signor
XCVIIII. Lo feudatario , chi ha diverfi
Signori , fe guerra è E entro quelli , lo die
aiutar quello , al qual in prima lo fo aftre
to al fagramento , & farli lo homagio ,
of 92 3.Co-
tario .
( 5 ) Refponde che st . ) G. B. D. addit : ma
non in vita de colui a chi vien donato , perebe
lo beriede lo pora revocar , ☞ aver ,
 IMPERII
Come fuciede le plui proximo de colui che
haveffe lo feo, ſe partiffe etiam
cum confentimento .
C. Se alguno , o alguna
alguna , fe partiffe de
lo paixe cum confentimento del fuo Signor ,
& vacaffe alguno feo driedo la foa partida ,
in lo qual lui doveffe fuccieder , over quel-
la ; fe lo non vegnera infra do anni & do
zorni , lo fuciede lo plui proximo che in
quello die fuccieder fi fe prefentara infra
lo dicto termene dal tempo de la morte del
Signor de quello feo . Intendi fanamente , fe
quello che die fuciederè fuora del Princi-
pado . Veramente fel fe trovera al Princi-
pado , ello ha termene folamente anno &
zorno . Ni alguno impazo fcuxa lo abfente .
Ma fi lo Signor die fucieder lo puo pro-
longar lo termene a tuta foa voluntade .
Come colui , che ſe parte cum confentimento
del fuo Signor , morto lo Signor è
tegnudo de tornar :
CI. Quando algun fe parte del Principa-
do cum confentimento del fuo Signor , Mi-
fer lo Principo , o altro Signor , quello Si-
li
gnor puo perdonar tanto tempo , quanto
li plaxera , vivando lo Signor . Ma morto
lo Signor , lo è tegnudo de tornar infra lo
dicto termene , azo che lo dia lo homaio al
fucceffor del fuo Signor , o del fuo herie-
de ( 1 ) .
Come la donation de terra feudale vale
in vita del denador .
CII. Et fe alguno legio havera dado al
guna terra feudal per menor fervixio che
quella terra è deputada , la donation val a
vita del donante . Vero è che lo fo herede
fi ordenara lo fervixio deputado a quella ter-
ra , driedo la morte del donador .
Come el pupillo inveftido pue donar el fo
mobele obligarfe ,
CIII. Lo pupillo feudatario qual che fe
fia , dapuo che lo fera inveftido de la terra
foa , lo puo donar lo fo mobele , & obli-
garfe , & vender le fue cofe , & comprare
altre cofe & fare , cufi como lo haveffe
anni vinticinque complidi ( 2 ) . Veramente
lo non puo fare donation alguna de lo fo
feo fe in prima lo non havera la faifina
da lo fuo Signor de la terra foa . Et fel fe
hayera fortometudo a la avoieria de alguno ,
benche foffe mazor de quindexe anni , infi-
na che lo dura quella avoieria , lo non puo
donar niente de la foa terra feudal . Et fe
la donation fera facta , non fera de algun
valor . Lo mobele veramente fi puo donar .
( 1 ) Del fuo beriede . ) Ita in ambobus Codi-
cibus . Legendum tamen cenfeo : al fuo be-
riede .
ROMANIE . 515
Como li legii de alguno feudatario deventa
legii del Signor , quando effo
feudante muore .
CIV. Quando alguno feudatario habiando
fotto fi legii , etiandio fel fera Principo , &
caxo li avien che lo muora non laffando
heriedi de fuo corpo , li legii de quello feu-
datario devien legii del Signor , al qual lo
feudo , over li feudi torna . Et li dicti le-
gii gualdera la libertade la qual elli gal-
dava vivando lo primo Signor .
Come fe fa, fe niffun cum l'ordene de la
Gliexia contrazera matrimonio :
CV. Se lo feudatario foluto cognofera al-
guna femena foluta , & cum quella havera
fioli , & dapuo contrazera matrimonio cum
quella cum l ' ordene della Glexia li foi
fioli die fucieder in lo feo paterno , o ma-
terno ( 3 ): Ma fe lo contrazera cum quel-
la fiando in infirmitade . de la qual ello
muora > li fioli non fera tegnudi legitimi
quanto a la fucceffion del feo , ma de le co-
fe mobele sì : Ni tal moier non havera do-
tario de la terra de fo marido ; fi come io
audì , che advene in la moier , & in li fioli
de Mifer Guido Lubardo ( 4 ).
La terra de lo feudatario , che fia preso de
li inimixi , fera governada per lo
Procurador .
CVI. Se algun feudatario fera prexo da
li inimixi , & non ha moier , ma lo ha fioli
in pupillar etade , la foa terra fera governa-
da per lo fo Procurador . Et fe ello non ha-
vera Procurador , over non pora conftituirlo
in carcere , lo Signor de lo feudatario con-
ftituera Procurador , lo qual governera i be-
ni mobel
ni i , & la terra per li fioli , & per
mobeli
quello prixon . Veramente fe lo havera mo
ier , over fioli de etade legitima , over fie,
quella moier , over quelli fioli governara la
terra . Ma lo Signor fuo non poralo doman-
dar lo fervixio del Procurador poiche lo
feudatario fi fo prexo in fervixio del Signor ,
La liberta che ba lo legio in donar uno ,
o do villani , o plui,
CVII . Lo legio puo donar uno , o da
villani , o plui , ad alguno per alguno reco
gnofimento , pur che ello non trapaffa la
quinta parte del fuo feo , over de li foi fei .
Et tal feudatario non è tegnudo preftar zu-
ramento de fedelitade over homagio ; ma
baftali la inveftitura del fo Signor .
Come li fioli , e fie de lo feudatario die ba-
ver victo & veftito da lo avoier del ·
feo del padre , come de la madre .
CVIII. Lo feudatario , & la feudataria fi
con-
(* ) Complidi . ) Deeft hoc verbum in C. B. D.
(3 ) materno . ) Deeft in C. B. D.
(4 ) Lubardo. ) C. B. D. Lombardo.

316 LIBER CONSUE
contrazera matrimonialmente , & da puo re-
zevera fioli , o fie ; fe quelli fioli , o fie ,
romagnando orfani del padre como de la
madre , in pupilar etade , quelli fioli , over
fie , havera victo , & veftido fi da ló avo-
come de la madre .
ier del feo del padre
?
Et dapuo veramente che el primozenito
over la primazenita pervegnera ad etade le-
gitima , & havera habudo la faifina de la
terra del padre o de la madre , lolo è te-
è te-
gnudo de dar vito & veftido a li foi fra-
telli , & a li foi forore , infina tanto quelli
vora demorar cum lui .
La fia del feudatario morto > over feudata-
ria, conftituida ad etade legitima dje
effer investida del feudo paterno .
CIX. Se lo feudatario , over feudataria
muora , laffando fio , over fia in pupilar etade
conftituida , la fia primazenita , da puo che
la fera vegnuda ad etade legitima , die ef-
fer investida del feudo paterno , o materno ,
& poffedera la terra infina che lo mafcu-
10 vegnera ad
lo etade legitima .
Quando alguna femena ſe trova gravedą ?
quando muor fo marido ,
CX. Se femena feudataria fe trovera gra-
veda , quando muor fuo marido , la terra de
fo marido li romagne , nonobftante che ni fio
ni fia non aparera de quelli ; excepto fe da
puo de quella gravedanza la fe guaftaffe .
In quanti cafi lo Signor non puo denegar
lizentia a fuo feudatario .
CXI. In tre caxi Mifer lo Principo , over
altro Signor , non puo denegar lizentia al
fuo feudatario de andar fuora del Principa-
do ; zoe fe alguna fuceffion li vachara
fuora del Principado ; & fe lo vora contra-
zer matrimonio ; & fe lo vora andar in lo
Sancto Sepolcro , o a li Apoftoli Sancto Pe-
tro & Sancto Paulo & Sancto Jacobo .
Et ha termene do anni & do zorni a tor-
nar " altramente lo perde lo feo . Ma in
quefto caxo è neceffario fguardo , o non ?
quer la puo fcuxar algun impazamento ?
La moier dapuo la morte del marido bavera
la mitade de la terra , nonobftante .
Quando che per Mifer fo Principo , over
per altro Signor , che habia poder de donar
terra fera concedudo ad algun alguna ter-
ra feud al ? & fe contegna in quella dona-
tion , che da puo la morte del donador , la
foa moier non debia haver la mitade de quel
la terra ma che quella terra debia perve-
gnir a li heriedi de quello donatorio ( 1 ) ;
la moier da puo la morte del marido ha
( 1 ) Donatorio . ) C. B. D. donatario .
( 2 ) Del dicto feo . ) C. B. D. addit : falvo
la fea raxon , e de ciafcun altro
(3 ) Lo Signor , del qual lo feo &c. ) Ita ex
M
TUDINU
vera la mitade de quella terra , nonobftante
lo dicto ponto apponudo in la donation .
Le feudatarie vedove non fono obligade per
XL. zorni a preftar algun fervixio
driedo la morte de li hemeni .
CXIII . Perche le feudatarie vedove non
fia agrevade del fervixio feudal , fo ordena-
do che driedo la morte de li homeni le
non fi obligade per XL. zormi a preftar al-
cuno fervixio , a lo qual le fon tegnude per
raxon de lo feo , o de li fei , che le tien
da li fuo Signori .
Como li beni lagadi ad alguna feudataria
pervegnerano a lo marido
CXIV. Se alguno lagara ad alguna feu,
dataria , che habia marito , alcuni danari
over cofe , & azonza che quelli denari >
cofe , non debia pervegnir a le man del ma-
rido , fe vivando lo marido quelli beni per-
vegnera a le man de quella moier " le ve
gnera a lo marido . Et la raxon fi è , per-
che cufi come li beni fon in poteftade de la
moier , zoe in le foe man , quelli fi devien
a lo marido . Excepto fe li non pervegniffe
a le man de la moier vivando lo marido
perzo che driedo la morte del marito li di-
eti beni romagnerave a la moier .
Come è in liberta renuntiar alcuni fei ,
retegnir de li altri .
CXV. Se alguno ha pluxor fei acquiſtati
infembre , over l'uno dapuo l'altro , fe ello
yora , lo puo renuntiar alguni de quelli , &
retegnir i altri . Et fe lui havera dado lo
fervixio deputato per alguni , quelli non die
effer faifiti per li altri , per li qual lui non
da fervixio deputato .
Como lo Signor è tegnudo puo inveftir
del fuo feo .
CXVI. Quando alguno feudo vacha per
la morte de alguno feudatario , & pluxor fe
prefenta affermando effer plui proximo za-
fchaduno de lor in affequition del dicto feo;
( 2 ) lo Signor , del qual lo dito feo ( 3 )
tegnudo , puo inveftir quelli de quello feo ,
faivo de quello la foa raxon , & de zaſcha-
duno altro . Et non è tegnudo de mettere
alguno in poffeffion de quello feo , infina
chel fera declarado per fguardo de la Cor-
te qual fera plu proximo in l' aquiftaxon
del dicto feo . Ma che ferave fel non fe pre-
fentaffe alguno infra XL. zorni & ampuo
è manifefto , che lo heriede è in lo Princi-
pado ? Porave lo Signor faifir quella terra ?
Chredo che sì , per la negligentia de lo he-
riede : Anzi chredo che adeffe lo può far
per la negligentia de lo heriede ( 4 ) .
Che
C. B. D. Nofter habet : lo Signor , del qual è
lo feo • è tegnado puo de inveftir &c.
(4 ) De lo beriede . ) C. B. D. addit : che non
apar.
 IMPERITROMA NIE.
Che niffun Official puo faifir la terra de
alguno feudatario , fe non lo Baylo
CXVII. Entro le ufanze de lo Imperio
de Romagnia quefto fo ordenado , che nif
fun Official de Mifer lo Principo puo faifir
la terra de alguno feudatario , fe non fola
mente lo Baiulo , over lo Capitanio depu
tado per lo dicto Mifer lo Principo , al co
mandamento de lo qual Capitanio li feuda-
tarii è tegnudi de preftar lo fervixio debito
ordenado
Como lo Signor puo faifir la terra de alguno
feudataria, zoe del morto .
CXVIII. Se lo feudatario o feudataria ,
muora fuora del Principado , & non apara
heriede che fe prefenta a lo fuo Signor, le
Signor , dal qual lo feo è tegnudo , puo fai
fir la terra de colui , infina che l'aparera lo
herede al termene debito . Veramente li be,
ni , ni li fructi de quella terra , mobeli , o
fi moventi , o burgexiatichi de quello mor-
to lo non puo faifir : Ma lo fo Procurador
li confervera infina tanto che lo Signor fe-
ra certificado , fi colui fera morto teftado ,
o inteftado , Et fe lui fera morto inteftado ,
li beni fera confervadi per uno anno per lo
heriede , over per lo proximo parente , fe
lo apparera : altramente el fera diftribuito
per l'anima foa fi como de fopra è or-
dinato .
Como la feudataria legia , e de plan
bomagio liberamente fe puo ma
ridar a chi la vuol .
CXIX . Se alguna feudataria fera legia &
de plan homaio de uno medeximo Signor
pagando relievo fe pora liberamente mari-
dar a chi la vora . Et fe la fe maridara non
pagando relievo , non li incorre alguna pe-
na , ma ella è tegnuda a pagar lo relievo ,
Et fe la foffe legia de uno Signor , & de
plan homagio foffe de uno altro Signor , in
quella fiada lo Signor de plan homagio li
pora far comandamento , che ella non fe ma-
rida fenza fo licentia , fi quefto li plaxera
Uno feudatario ba uno anno a domandar
la investixon .
CXX. Quando algun feudatario fe prefen-
ta infra XL, zorni al Signor , dal qual lo
die tegnir la terra , domandando la invefti-
tura da lui , & quello Signor non lo vora
inveftir digando che lo lo traze de ogni
dano , lo qual li podeffe occorrer & non
li havera affegnado termene termenado ; in
quella fiada lo feudatario havera uno anno
a domandar la investidura . Ma fe lo ter-
mene fera posto , in quella fiada ello fera
obligato fina al termene ordenado ad ob-
fervar .
Tom. III,
$17
E
Driedo la morte de la moter det feudatario
D
li fioli puo domandar la investidura
de la terra , * £ 55 in
CXXI . Se alguno feudatario muor laffan-
do moier , e fiol , over fia , fucedando la
moier in la mitade de la terra foa ; Benche
lo fio , over fia fera ftata negligente in do-
mandar la inveftitura de la terra del padre ,
ampuo driedo la morte de la 1 madre li puo
domandar la inveftitura de la terra , la qual
poffede la madre , over la maregna , nonob-
ftante la prima negligentia ,
' altrui per recognofentia al
Chi tien terra d
anno non è tegnudo farli fagramento.
*
CXXII. Quando alguno tien terra da al-
trui per alguna recognofentia al anno , lo
non tegnudo de farli fagramento , quando
lo vien inveftido de quella terra . Ma lo die
domandar la inveftitura al tempo debito , fi
como li altri feudatarii ; & lo fuo Signor lo
die inveftir per lo capuzo Veramente fe
quello feudatario haveffe fo caxal in alguna
Citade , Caftello over Villa de Mifer lo
Principo , over de altro feudatario , per ra-
xon de quello caxamento lo Superior pora-
ve domandar a quello feudatario, zuramento
de fidelitade .
Se lo feudatario è obligato a fervixio
annual perfonalmente, *)
CXXIII . De confuetudine de lo Imperio
de Romagnia fi fe obferva , che lo feudata
rio obligado a fervixio annuale perfonalmen
te , over interpofita perfona , over a menor
fervixio , fe lo non pagara quello fervixio ,
lo non pora effer conftreto paffando lo an-
no a pagarlo , ni per quefto non pora effer
faifido la terra de colui ; ma lo fera requie-
fito a preftar lo fervixio a lo qual lo è
tegnudo , fi como fe prima lo l'haveffe pres,
ftado ..
Colui che fuciede in to feo de alguno ,
non è obligato a pagar li debiti
del fuo preceffor . * )
CXXIV. Obfervado fo fegondo le uxan-
ze de lo Imperio de Romagnia , che quella
che fucciede in lo feo de alguno , o fio , o
fia chel fia , over qualunque altro non è
obligato ad pagar li debiti del fuo predecef
for , per caxon del feo ; imperzo chel feo
è obligado ad fervixio deputato , & non ad
algun debito . Ma zafchuno che rezevera li
mobeli del morto , quello è obligato a pa-
gar li debiti . Et in li pagamenti che fe die
far a li crededori , la moier die effer paga
da in prima che tuti de la fo dota & con
tradota .
La villana deventa libera , fe confrazera
matrimonio cum libero . * )
CXXV. Se una villana contrazera matri-
monio cum homo libero , contradigando etiam-
X x dio

ET
LIBE
R
CO NSU
518
dio lo Signor de la villana quella villana
deventa libera . Et fe lo marido muor avan-
ti che la moier. niente manco pur roman
libera
Se lo marido de la moier baverà terra
propria, de la foa moier . *)
CXXVI. Se alguno feudatario ( 1 ) have
ra terra feudal propria , & habia altra terra
legiatica de la moier foar in diverfe Caftel,
lanie , & è tegnudo per una ? & per altra
de fervixio de la perfona , lo è tegnudo prin-
cipalmente fervir in la Caftellania là che el
lo ha lo hereditaio proprio , & per la terra de alguno pupillo , o pupilla , & la terra de
de la moier dar fervixio per interpofita per- quello defcaze a lo dicto avoier per fuccef-
fona . Et quello medeximo fera , fe lo havera fion , lo avoier fe die aprefentar davanti lo
terra propria de la moier in una Caftellania ; fo Signor , & domandar la inveftitura
& altra terra per lo doario de la moier in preftar lo homagio , che requiere quella ter
Paltra Caftellania , perche lo dara la perfo- ra , nonobftante che in prima lo preftaffe ho-
ma là che ha terra propria de la moier , & magio fi como avoier ; imperzo che al pre-
per lo doario dara fervizio deputato a quel fente fi como heriede lo je prefentara , &
la terra dotal , purche de uno Signor fia quel
le Caftellanie .
Che fera de la donation , la qual fe fara
a do perfone . * )
CXXVII. Quando lo Principo , over al-
tro Baron , over legio , fa donation de al
guna terra feudal a do perfone l'uno apref
fo l'altro , colui fera principal in quella ter-
ra lo qual de comandamento del donador
havera conquistado la faifina de quella ter-
ra . Ma che fera , fe la donation, fera facta
de licentia del fuo Signor ? Refponde , fera
ferma . ( 2 )
Come non fe puo dar terra , fe non con
recognofenza. * )
CXXVIII , Neffun Baron , over altro Si
gnor ( 3 ) puo dar terra feudal , over villa
no alguno fenza alguno fervixio , over re-
cognofimento . Et fe lo dara fenza fervixio ,
over ſenza recognition , non fera de alguno
valor : Ma quello donador non poralo revo-
car quella donation in vita foa
Como vien legio lo marido de la legia , * )
CXXIX . Se lo homo non legio contraze-
ra matrimonio cum femena legia , lo devien
legio per raxon de la terra legiatica de la
moier foa , etiamdio fe la moier tene quel-
la terra in feudo per lo ſo doario .
Come fe die far , quando la prima fuor
morifle avanti lo fo frar , Le ba
feudo . *
CXXX. Se alguno feudatario , che habia
do forore muora non laffando heriedi de
?
fuo corpo , habiando le do forore fioli , &
la prima de quelle muora avanti lo dicto
frar , la fegonda foror fuccedera in la mita-
de del feo , fi como plui proxima , & la
(1 ) Se alguno feudatario , ) . B. D. addit:
legio .
( 2 ) Refponde , fera ferma . ) Hæc defunt in
NUM
UDI
moier del padre in l' altra mitade . Ma fe
da puo la foror , che fociede in lo feo , mo-
૨.
rira avanti che la madre , o maregna , che
ha l'altra mitade del feo per la raxon del
doario , lo fiol de la fegonda foror , che fu
cede in la mitade del feo , die fuccieder in
quella afchadentia , & non lo fiol de la pri
ma foror . Et la raxon fi è , perche quella
mitade del feo die tornar al primo heriede
che ha fuccedudo .
Como lo avoier fe die apresentar. * )
CXXXI. Quando lo feudatario è avoier
&
ช
preftara lo homagio .
Como die valer la confeffion , la qual la
moier fa a lo marido . *
CXXXII. Prociede etiamdio de uxanza de
lo Imperio de Romagnia , che la renuntias
tion , over confeffion , la qual la moier fa
a lo marido fuo de la foa dota recevuda
over de alcuno impreftedo che li fia facto ,
durando do matrimonio non è de algun va
lor , etiamdio fel fera facto in iuramento .
Lo feudatario quando muore in la foa infiv-
mitade non puo renuntiar lo fo fea . * )
CXXXIII . De confuetudine de lo Impe-
rio de Romagnia fi è , che lo feudatario in
la infirmita foa , de la qual lo muor , non
puo lagar , over renunciar el fo feo " over
parte , in danazo de lo fo heriede ; ni etiam-
dio fiando fan in vita foa , fe li fuo prede
ceffori havera aquistado feo , lo lo puo re-
lo lo
nuntiar . Veramente fe ello havera aquifta-
do , ello lo puo renuntiar in foa fanitade
etiamdio in preiuditio de lo heriede , & in
prefentia de lo fuo Signor , Ma lagar ello
non puo lo dicto feo etiamdio al Signor
ni anchora minima parte de quel feo , pre-
zudegando al ſo heriede ,
La moier de colui , a chi lo feo è donato ,
fel muor avanti che qui dona muda
la volunta. * )
CXXXIV. Se alguno legio havera dado
feudo ad alguno che habia moier , over che
non l' habia , infina a bon plaxer de la foa
voluntade > & ſe quello , a chi è donado 2
muora avanti chel donador muda la foa vo-
luntade , la moier de quello a chi è dona-
to , dapuo la morte del marido havera doa,
rio de quella donatione .
Co-
C. B. D.
( 3 ) Altro Signor . ) C. B. D. altro legio .
 IMPERII
Come lo feudatario de diverſe Caftellanie:
die preftar lo fervixio . * )
CXXXV. Quando alcuno aquiftera terra
feudal in diverfe Caftellanie da uno Signor ,
& da puo una de quelle fi donata ad altro
Signor , lo feudatario die preftar lo fervixio
principale là che lui tien mazor terra . Et
de l'altra menor fera imponudo fervixio per
lo Signor de quella terra , fe lo fervixio non
appare defalcato ; ampuo lo fervixio fegon,
do che fera trato de quella terra .
Come uno Baylo mandado a governar lo
Imperia die far fagramento , tocando
li Evangelii , * )
CXXXVI . Contienfe etiamdio de confue-
tudine de lo Imperio , che quando alcuno
Baiulo vien mandado a governar lo dicto
Imperio , over lo dicto Principado , per par-
te de lo Imperador , over del Principo , azo
che lo fia rezevudo in Bailo de li fubditi de
quello , ello è bexogno , che lo faza fagra,
mento tocando li Evangelii , che lui obfer,
vera , e fara obfervar a tuto fuo poder da
li foi Officiali le franchexie , & uxance de
lo Imperio de Romania ( 1 ) , zoe lo Impe
rio de Conftantinopoli ,
Como a la vedova ad baver la mitade de
la terra feudal , la qual poffideva fo ma-
rido , bafta a provar che lo marido quella
poffideva,
CXXXVII. A la vedova feudataria , azo
che ella habia la mitade de la terra feudal ,
la qual poffideva fuo marido in lo tempo
che fo folemnizado lo matrimonio intro lo-
ro , per lo duario , l'ha bexogno , & è ba-
ftevele folamente provar , che fuo marido
pacificamente ; & fenza alguna condecione
(2 ) poffideva quella terra al tempo predi
to. Ma lo heriede che fociede in quella
ferra tegnudo de moftrar a lo fuo Si-
gnor , como lo tien la terra de lui . Vera-
mente fe lo Signor del feudatario fociedera
in quella , la feudataria non è tegnuda a pro-
var altro , fe non como de fovra fe contien
Como li fioli , o fie de li feudatarii Griegi
egualmente fuciede in li fei + Et altri
dixe lo contrario , ut infra t.
CXXXVIII . In li feudi de li feudatarii
Griegi , e tegnudi antigamente , li foi fioli ,
over le fue fie ingualmente fucciede . Ma fe
to feudo fera de feudataria Griega , & con-
trazera matrimonio cum Latino , & de lor
naffera fioli , over fie , driedo la morte de
la madre quello medeximo fera de quelli
fioli naffudi de lor perche engualmente li
fuccederà , dapuo che li fera pervegnudi ad
etade legitima , nonobftante che el padre de
Tom. III.
( 1 ) De Romania , ) Ita C. B. D. Nofter ha
bet: de Roma .
( 2 ) Et ſenza alguna condecione . ) C. B. D. e
ROMANIE . 519
quelli fia ftato Francho . Et in domandar
la inveftitura non li periudica el tempo de
XL. zorni , over de uno anno , a chi tien
li feudi fegondo lo muodo de li Griegi . Al-
tri dixe lo contrario plu verifimele falvó
fe li feudatarii foffe villani o
Como la donation & franchexia facta a lo
villano apparando fcriptura val in
vita del donador .
CXXXIX . Se feudatario Franco haverä
concedudo libertade a lo fuo villano , & ha
verali dado terra feudal dapuo la libertade ,
la donation fia ferma in vita de quello , che
Pha conceduta , & donado , dumente che lo
apara le lettere de la donation , & liberta-
de ; altramente lui medeximo pora revocar
le predicte cofe ,
Come lo legio , over la legia , non è segnudo
a pagar colta per le caxe , che
ello babita .
CXL. Lo legio , over la legia , per le ca
xe , dove che elli habita , non è tegnudo de
dar colta , over guardia in la terra là che
le caxe è metude . Ma fe ello havera altre
caxe , over vigne , lo è tegnudo a donar le
cofe predicte .
Como la moier del feudatario " renuntiando
fo marido lo feo al fuo Signor , ella non
die haver duario de quello , chel marido
bavera renuntiado .
CXLI. Se algun feudatario contrazera ma-
trimonio cum alguna , & ello renuntia in le
man del fuo Signor lo feo , che lo tien da
lui lo qual lo puo renuntiar " driedo la
morte foa la moier non havera alguna cofa
*
in doarío del feo per lo fo marido renun-
tiado . Ma fel marido acquifta terra feudal,
durando lo matrimonio , porave lui refignar
quella terra in periudicio de la moier ? Re-
fponde , che non .
Se lo Signor bavera dado ad alguno vigna ,
o campo burgexiatico . * )
CXLII. Sel Principo , over altro Signor ,
havera dado vigna , over campo burgexiati-
co ad alguno , & a li heriedi de fuo corpo
defcendendo
, per cenfo annuale , fe quelui
a chi è donato muora non habiando herie-
di de fo corpo , in quelle cofe donate fuc
cedera lo donador . Ma fe mention feffe in
le lettere , che lo li dona quella cofa in bur-
gexia , in quella fiada quello , a chi è do-
nato , puo , fi vuol , vender quella cofa , &
lagarla a qui li plaxe : & fe lui muor fen-
za teftamento , fucciede lo plui proximo
cusì como la cofa foffe mobele . Et lo Prin-
cipo ( 3 ) puo far Burgexia del feo Over
parte de feo .
X x 2 Co-
fenza contrato .
(3 ) Et lo Principo . ) C. B. D. E folo le Prin
cipo .

320 LIBER CONSUETUDINU
Come de la menor Corte fe puo appellar
a la mazor .
CXLIII. De confuetudine de lo Imperio
de Romagnia de la menor Corte de algun
Baron , legio , o de feudatario , over de Of
ficial de Mifer lo Principo , & de prefente
( 1 ) fi appellato a la Corte Principal , fe
Mifer lo Principo ( 2 ) , lo fuo Signor , l'al-
tro de guardo in guardo ; & del Baylo del
Principado de Achaia a Mifer lo Principo
( 3 ) fel fera prefente in lo Principado , &
da lo Principo a lo Imperador , quando al-
gun fi gravato , penfando ( 4 ) la appel-
latione niente è da renovar . Ampuo in ca-
xon pecuniarie , over debito , non fe appel-
la de fguardo a la Corte granda de ( 5 ) Mi
fer lo Principo . Excepto quefto , che fe al-
guno havera faifido alguno feo del fubdito
del fo legio etiamdio iniuftamente , non puo
lo fubdito haver recorfo a lo Superior , fe
non paffado anno & zorno & fervati li
termeni de fovra ordenati .
Come fe die procieder , quando fe fa fguar
do , & quando lo sguardo val & quan-
do non . Et como non je po litigare in
caxo de feo per procurador .
CXLIV . Sel fe prociedera ad algun fguar-
do per la Corte principale , over per altra
Corte driedo fol a monte ( 6 ) , quello fguar-
do non val . Et fi fera procedudo in dì de
feria , valera quello fguardo . Veramente fe
alguna parte oppone che non vuol che fia
procedudo a fguardo in dì de feria , lo Si-
gnor die foprafeder . Ni alguno puo litigare
in caxo de feo per procurador , falvo fi la
parte contraria lo confente . Ampuo quan
do fe die provulgar la fententia le parte
principal die effer prefente .
Come in la Corte non fe fporze libello , ni fe
mete advocato , che parla per lettera .
CXLV. In la Corte principale , & in al-
tre plu baffe , non fi fporze libello , ma pe-
tition fi fi metuda ; ni non fi metudo ad-
vocato che parla per letera , over allegando
le leze " over canoni . Ma vulgarmente fi
die proponer , & defender la cauxa de la,
parte foa; & quefto è degna cofa , cumzo-
a che li legii per la maior parte fia home-
ni idioti . Veramente quando la quiftion non.
fe podeffe diffinir per le ufance del dicto Im-
perio , in quella fiada lo Signor , & quelli
de la foa Corte puo haver recorfo per ha-
ver conſeio , a chi li plaxera .
( 1 ) Et de prefente . ) Hæc defunt in C. B. D.
( 2 ) Se Mifer lo Principo c. ) C. B. D. Se
Mifer lo Principo è de prefente fuo Signor , l'al-
tro de grado in grado .
(3 ) A Mifer lo Principo . ) Ita C. B. D. No-
fter: a Mifer lo Principo .
(4 ) Et penfando &c. ) Ita C. B. D. Nofter
meo judicio erronee : petando la appellatione
niente de mancho è da renovar .
M :
Quando do litiga infieme , & domandade,
che li fta dado confeio , che die effer .
CXLVI. Quando do litiga infembre , &
uno de quefti , over l'uno & l'altro do
manda che lo li fia dato confeio dal Signor
lo Signor è tegnudo a darli a fo confeio al
gun , o alguni de li fo homeni legii , rete
lo fo con
gnudi a fi quelli che lui vora per
feio . Ma advocato lo non è tegnudo a dar .
Et da puo quelli Confegieri , che fera dadi
a la parte , facta la conclufion pora effer in
lo guardo predicto . Excepto quello , che pre-
pone la quiftion , è perfona miferabile , fe lo
non ha donde poder foldar alguno , che pre-
pona , e che diga la caxon foa , lo Signor è
tegnudo de darli algun che propona lo facto
fo , & che lo deffenda .
Como non procede perfcription dal Signor
al feudatario .
CXLVII. Dal Signor al feudatario ſo non
prociede perfcription , & e converfo , ni da
la Glexia al feudatario , o e converfo ( 7 ) ,
non corre perfcrition in cofe inmobile , over
villani . Ma che die ( 8 ) effer de le cofe mo-
bele , & fe movente ?
Come fe algun ferà citado per caxone civil ,
o pecuniaria , & non compara a la terza
citation , fera proceduto a la fententia .
CXLVIII . Quando algun feudatario , over
chi che fe fia , vegnera acitado in cauxa ci-
vil non feudataria , over pecuniaria , a peti-
tion de alguno altro , fe lo fera citado tre
fiade , & fera contumace , la corte oldira lẹ
teftimonianze ; & fe colui che domanda pro-
vara la foa intention > el fe procedera per
fententia diffinitiva , non clamando plui quel
lo , che fera ſtato contumace .
Como a far teftamento non è bexogno farlo
per Notario Publico .
CXLIX. Quando el fe die far teftamen-
to , el non è de bexogno chel fia prefente
Noder publico . Ma bafta che do , over tre
teftimonii infembre cum el teftador fia "
legii , o altri , pur che li fia degni de fe ,
& meta li foi figilli ferati in lo teftamen-
to . Et fe per aventura fe trovaffe in luogo
là che alguno non haveffe figillo , in quella
fiada bafta che fia provato per teftimonianze
la volunta del teftador ; zoe che li teftimo-
nii fia franchi , zoe liberi . Ma in quefto ca
xo fe porave far fe per i villani o non ?
Et fe lo teftamento foffe agrevato de falfia ,
tal
(5 ) De . ) Ita C. B. D. Nofter da .
( 6 ) Driedo fol a monte . ) Ita C. B. D. No
fler male : driedo lo fo lamento .
(7) O e converfo . ) Ita C. B. D. Nofter: de
converjo .
( 8 ) Ma che die er c. ) Ita C. B. D. No-
fter: ma de fe : affettive , ut videtur , non
interrogative .
 IMPERII
tal quiftion fera determenada davanti la Cor-
te fecular . Et fe quiftion fera moveſta , ſe
lo dicto teftamento fia de valor , o non , a
cognoffer de zo apertien a Judice Ecclefiafti-
co. Ma davanti chi fe die adomandar li le-
gati a piatoxe ( 1 ) caxon , fi lo heriede
over lo executor non lo vora pagar ? Re-
fpondi che davanti lo diozefan . Ma de al-
tro legato davanti chi fe domandara ?
Como li inftromenti die effer roboradi
per figillo .
CL. Lo inftromento , che fe fa in lo Prin-
cipado " fe lo non è roborato con li figilli
de li teftimonii , non è de nifun valor . Ve-
ramente fe lo fera facto fuora del Principa
do , lo val, & tien fermeza .
Se uno legio olcideffe uno villano , che
deverave effer facto.
CLI. Se caxo avegniffe , che lo homo le-
gio olcideffo alguno villano a caxo , lo è te-
gnudo al fuo Signor de uno altro, villano
che valia quanto quello . Ma queſto ſe lo
haveffe facto proponudamente , ftaraffe a la
fententia de li homeni legii del Signor là
che lè cometudo lo homicidio , fe lo Signor
de lo luogo ha iurifdition in cofe criminal'.
Como tuti li bomeni liberi puo vender li
fuo rendedi fenza comerchio .
CLII. Tuti li feudatarii , & li altri libe
ri homeni del Principado predicto liberamen-
te puo vender li foi fructi , & rendedi , over
provenzi , fenza comerchio , cofi in lo Prin-
cipado , come ad altri che li vora comprar ,
& portar fuora del Principado , falvo fe li
fono inimixi . Excepto quefto , che per ne-
ceffitade de la patria per Mifer lo Principo
con lo confeio & confentimento de li fo
legii , fe pora ordenar , che infina certo tem-
po li beni non fia portati fuora del Princi-
pado .
Como fi letigio foffe per alguno feo che va
chaffe , quel feo die effer fequeftrado .
f trovaffe , o fe la moier vivera più chel ma-
CLIII. Se caxo avegniffe , che vacaffe al-
guno feo , over parte de feo , e quiftion naf-
Teffe intra do perfone , in quello inftante zu-
fta cofa è , che lo feudo , o parte de feudo
fia fequeftrado per lo Signor apreffo alguno
degno de fe , infina che la quiftion predicta
fera diffinida . Ma che ferave , fe la quiftion
foffe intro lo Signor , & quelli che doman-
da lo feo? Refponde che lo feudo roma
ghera in man del Signor , infina che la qui-
tion fera cognoffuda
Tom. III.
(1) A piatoxe . ) Hæc ufque ad interro
gationem defunt in C. B. D.
(2 ) Senza licentia . ) C. B. D. addit : de fuo
ROMANIÆ. 521
Come lo marido die pagar li debiti
de la moier .
CLIV. Lo marito die pagar li debiti de
la moier , benche la moier haveffe facto li
debiti avanti che intro loro foffe contrato lo
matrimonio , fe de quella lo havera habudo
mobele cofe o femovente etiamdio fe la
moier fera morta . Et fe la moier vive , lo
marido è tegnudo a pagar li debiti , etiam-
dio fe lo marido non havera habudo alguna
cofa di beni mobeli de la moier foa .
Quando tefauro fe trovaſſe , che die effer.
CLV. Quando tefauro vien trovado in al-
gun luogo per homo libero , & in terra pro-
pria , quelui che trovera , ha la mitade , &
Mifer lo Principo l' altra mitade . Et fe lo
trova in terra d'altrui , lo Signor ha la ter-
za parte , zoe quelui , che è Signor del feo ,
over de la terra burgexiatica , & la terza
parte colui che trova , & la terza parte Mi-
fer lo Principo . Et fe quello che trova fe-
ra villan , la raxon del villan fi devien al
fuo Signor .
Come la femena maridada non puo ordenar
teftamento de la foa dota.
CLVI. La femena maridada non puo or-
denar teftamento de la foa dota , imperzo
chel marido vadagna la dota ; ni etiamdio
de li fo mobeli , over inmobeli fuora de la
dota , fenza licentia ( 2 ) ; imperzo che quel-
lo , che l'aquifta durando lo matrimonio per
fucceffion de legatario , over de donation
partien a lo marido . Excepto fi altri pacti
foffe 9 o altre convention . Et fe homo le-
gio , over zafchaduno altro libero , prenda
per moier alguna che habia beni burgexiati-
chi , over mobeli , tuti devien del marito .
Et li fioli del primo matrimónio non fuc
ciede in alguna cofa . Et quello medeximo ,
fe la legia over feudataria ha algune cofe
burgexiatiche , over mobele , & alguno non
legio la prendeffe per moier , quelli beni de-
vien al marido falvo , fe pacti contrarii fe
rido , & driedo de lui ; perche in quella fia-
ta li beni burgexiatichi roman a quella , a-
vegna che non ( 3 ) li beni mobeli , fe lo
marido muor teftado ,
1 1
Quando uno vuol far bataia contra l'altro ,
die dar lo gagio de la bataia.
CLVII. Se uno vora far bataia contra l'
altro , fegondo la confuetudine de lo Impe-
rio de Romagnia , lo puo far , dagando lo
gaio de la bataia .
X x 3 Co-
marido .
(3 ) Non . ) Ita C. B. D. Hæc particula deeft
in noftro .

$ 22 LIBER CONSUE
છે provado per bomeni
Come bafta , quando è
legii, che fententia fia dada, benche
la fententia non appareſſe ,
CLVIII. Se fguardo fera facto per algu.
no , & non para in fcriptis la fententia , el
bafta che lo li fia approvato per do home-
ni legii , o plui , lo dicto fguardo , li quali
fe habia trovati effer in quello fguardo . Ma
che ferave fe non foffe legii , ma foffe altri
degni de fede , che le aricordaffe de la di-
Єta cofa?
Como li pafculi , & luogi de caxaxon de
li fubditi de Mifer to Principo
fon comuni .
CLIX. Si come i pafculi , & luogi de ca-
zafone de li fubditi de Mifer lo Principo fo-
no comuni fegondo le uxance de lo Impe-
rio de Romania , cofi fo ordenado , che li
pafcoli , & li luogi de cazaxon de Mifer lo
Principo fia comuni , zoe intro fui , & li
foi legii , Ma che fera de li altri feudatarii ?
Ampuo fe algun prato fera ordenado effer
guardado per lo Signor , o fubdito , per li
fuoi cavalli , quello fera del Signor del pra
to . In li bofchi veramente vedadi antiga-
mente, & deputadi per monicion de li ca-
ftelli , neffuno fe debia impazar de quelli ,
fe non lo Signor dei bofco . Veramente in
li grandi bofchi quelli che habita là , puo
talar legni de li arbori , che non porta fru
to , per edificar fue caxe , & per fuo bexo
gni , & li altri vixini puo taiar legne feche ,
& arbori infructiferi , li villani etiamdio che
habita là puo meter li foi borchi a aman
zare le glande che ſono per terra zaxando ,
e pafferli . Veramente la felva felvaza è co-
muna a tuti .
Come die effer dado XV. zoni de termene
a uno che poffiede feo , o parte de feo?
quando to li vien moveflo question
dapuo ancora altri termeni ,
CLX. Quando alguno muove quiftion con-
tra alguno che poffiede alguno feo , o parte
de feo , a colui che poffedera fera dato ter-
mene quindexe zorni per avixarfe , fe fui lo
domandara ; e puo havera altri quindexe
zorni a domandar , & cercar confeio , & da
puo altri quindexe zorni a refponder , Et fe
ello fera contumace , paffando li di&
ti XV.
zorni , in quella fiata la Corte mètera lo
averfario de colui in poffeffion de la cofa
domandada . Ma fe lo non comparera in la
prima citation , che die effer ? Refponde ,
che tre fiade lo die effer citado & fi in la
terza citation non comparera , & fera con-
tumace 2 lo fuo adverfario fera metudo in
poffeffion de la cofa domandada . Ma fi lo
comparera , lo havera termene XL. zorni
per la foa defenfion , Et fe infra li dicti XI.
(1) Altramente, ) C. B. D. e non abiando de pagar .
M
TUDINU
zorni e detegnudo da zufto impazo lo non
fe pora legitimamente defendere , ancora lò
havera altri XL. zorni , Finalmente la Corté
ba XL. altri zorni á termenar quella cofa .
Et quello medeximo termene fi fi deffigna-
to a provar , como algun tien terra feudal
dal fuo Signor . Ma che fe die far , fe co-
lui che fa citar alguno , fera contumace á
non vegnir ? Refponde che lo fatisfa de le
fpexe a quello , che fo acitado , & quello
che domanda recomenzera la quiſtion da nuo-
vo . Se la quiftion non fo teftificada , algue
ni confeia a lo debitor che ello non debia
dir alguna cofa per la fos defexa infina to
termene fopradicto ; & in quella fiada do-
manda quello che fegue : la qual cofa io non
laudo : Ma plui fegura via è , che lo diga
alguna cofa , proforando cum proteftation ,
che ancora lo intende produr in lo feguente
termene le fuo defenfion ,
Como olsidando alguna defendandoſe , non
merita pena.
CLXI, Lo feudatario, over chi che ſe fia ,
fi defendandofe occidera algun , per quello
non merita pena alguna ,
Come alguno non die intrar in lo caxal del¸
feudatario fenza fo voler .
CLXII. Lo Official de Mifer lo Princi-
po , over de chi fe voia , non puo , ni die
intrar in lo caxal de alguno feudatario , là
che ello compra alcuna cofa , contra la vo
lunta del Signor del caxale ; & la raxon ,
perche pagando lo fervixio , lo fuo Signor
hon fe die impazar de li villani del fuo feu,
datário ; fhlvo fe non foffe caxon criminal ,
Come non die chamar algun altro traditor ,
ne far falfo Sagramento .
CLXIII. Se uno feudatario lover altri
qual fe fia , clamera alguno traditor fiando
avanti la Corte , fe lui non li pora provar ,
lo è tegnudo a quella pena , che quello do-
veffe portar . Et fe alguno , dagandoli fagra,
mento in facto de teftimonianza reftimo-
niaffe falfamente , lo non die effer tolto plu
per teftimonio in alguna caxon , & pagar
etiamdio yperperi LXXII . , altramente ( 1 )
perda la mạn .
De la preda, che fe fa in facto d'arme ,
CLXIV. Se alguni homeni d'arme feu-
datarii pagando lo for fervixio andara con-
tra li inimixi , donde elli havera alguno va
dagno , fe lo Capitanio de Mifer lo Prine
cipo fe havera trovado là al prefente , lo
Signor havera la mitade , & l'altra mitade
fera partida per rata fegondo la qualita de
li homeni d'arme . Et fe lo Capitanio non
fera ftato al prefente la preda i die vegnir
a quelli , che la vadagna . Veramente fe a
cla-

IMPERII
clamor alguno andara contra li inimixi , &
fi recovrera la preda in quello dì da li ini-
mixi , a lo Signor proprio , o a li Signori ,
la preda fera reftituida . Et fe la preda ro
magnera in le man de inimici per uno zor-
no , & una nocte , la fera conceduta a co-
lor , che la vadagnera , fecondo la defere-
tion fopradicta .
Come quello che litiga puo vecumar el confeio
del Signor per fufpicione .
CLXV. Se quello che litiga havera algu-
no fofpecto del confeio del fuo Signor , ello
lo puo recuxar de far lo fguardo , provando
caxon legitima de la fofpitione ,
Se alguno comanda uno altro , * )
CLXVI. Se alguno dira ad uno altro : Io
te comando ( 1 ) che tu faci la tal cofa fot-
to pena de cento yperperi , o tu non la fa-
ci ; quelui , a qui vien facto lo comanda-
mento, non è regnudo de obedir a quello ,
falvo fe colui , che lo comanda , havera po-
der, o iurifdition fopra lui ( 2 ).
Quando nifun balla fuo Signor , &
Jcampa, *)
CLXVII. Quando alguno laffa lo fuo Si-
gnor in bataia , & fcampa avanti chel fia la
fconfita , lo è degno de effer deshereditado
de la terra foa per fguardo de la Corte del
fuo Signor . Et fe alguno alcidera alguno al-
tro, e fia prexo, over che per la Corte lo
fia punido a morte , li foi beni non fe per-
de , ma liberamente puo far teftamento de
li beni fuoi ; excepto che lo traditor .
Come fe puo domandar fententia , over
Sguardo .
CLVIII. La parte puo domandar fenten-
tia over fguardo , fe vora che li fia data
in fcripto . Et la Corte è tegnuda de darli-
la foto li figilli de quelli , che fguarda . Et
lo Signor è tegnudo de far meter in fcripto
lo fguardo de la foa Corte in lo fuo re-
giftro .
༄་ ། algun violentemente metera man in lo
Se
Official. *)
CLXIX. Se alguno violentemente metera
man in lo Official del fuo Signor non def
fendandofe , el fe ftara al zudixio de li le
gii del Signor fuo , azo che quelli li meta
pena , Ma che pena fera quella ? Refponde ,
che io credo che arbitriaria , da puo che la
non è determenada . Li Officiali fe intende
Protoviftiario , & Tefaurier de Mifer lo Prin-
(1 ) To se comando. ) G. B. D. addit : per
parte del Signor .
(2) Sopra lui. ) In C. B. D. hæc adduntur :
per tenor del qual l'è tegnudo de obedir. Vera-
mente fe li fera fato el comandamento per parte
del Signor forura briga, in quella filada el fe die
abfegnir de la briga,
:
ROMANIE : 523
cipo , & Capetanio d' arme . Ma che fera ,
fi lo foffe Caftellan , o Comenfal fameio de
Mifer lo Principo ?
Azo cbel contrato vaia . *
CLXX. Azo chel contracto vaia & tegna
e fia fermo per quello chel vien facto fegon-
do le uxanze de lo Imperio de Conftanti-
nopoli , el basta chel fe contegna in le let
sere, over inftrumenti che le parte renuncia
a tuté le uxance del Imperio de Conftantino-
poli , & a le raxon per fi introdute ( 3 ) , ni
non fa bexogno , che fia facto renunciation
de leze , o de canoni .
De li rendedi , li qual fono uxati de
venderfe . * )
CLXXI, Se alguni rendedí de Mifer lo
Principo , li quali fono uxati de venderſe a
certi termeni per li fuo Officiali , che a zo
ha comandamenti fera vendudi avanti li
termeni uxati fe da puo non fera el con-
fentimento de Mifer lo Principo , over de
fuo Luogotenente , quella vendition non va-
lera . Fu die faver , che de uxanza del Prin-
cipado ( 4 ) vien obfervado , che al Proto-
viftiario apartien la vendition de li rendedi
del Principo , & a lo Tefaurario apartien la
recolition de li denari , & la deftribution .
Se alguna cofa fe vendera per manco .. *)
CLXXII. Se alguna cofa fe vendera per
manco de la mitade del zufto prexio , over
fe logera ad afficto lo comprador over
conductor , fi die fublir lo prexio ( 5 ) , over
che lo li fa reftituidi li fuo denari , che lo
havera dadi ; falvo fil vendedor , over loga-
dor renuntiara a quefta raxon per si intro-
duta ( 6 ) , over fe la dicta cofa ſe vendera ,
o fe logera ad incanto , perche in quella fia
da la vendieion , o loganfon romagnera fer-
ma , & rata .
Come non puo acquiftar la terra concella
de fua auctorita. * )
CLXXIII. Se quello , a chi è facta la con-
ceffion de alguna terra , per propria auctori-
tade aquiftera la poffeffion de quella terra ,
i
cufi facta poffeffion è nulla , perche el do-
nador die dar ad alguno el fuo poder , azo
che con fua autoritade meta quello in pof-
feffion . Veramente fel moftra lo privilegie ,
& prova la poffeffion , lo li baſta .
Como fe die far , quando lo villan contraze
matrimonio &c. * *)
CLXXIV. Sel villan contrazera matrimo
nio
( 3 ) Introdute . ) Ita C. B. D. Nofter : intro
dife
(4) Del Principado . ) C. B. D. del Imperio .
(5 ) Si die fublir lo prexio . ) C. B. D. addit :
del men vender .
(6) Introduța. ) Ita C. B. D. Nofter : in-
trodica
 524 LIBER CONSUETUDINUM
nio cum villana d' altri , la villana devien
villana del Signor de lo villan , etiamdio
driedo la morte del marido fe de quelli
fera naffudo prole , benche moriffe inconti-
nente : Et fe la moier morirà avanti > lo
marido guadagna la dota . Ma morando la
moier non habiando habudo fioli la dota
torna al padre , o mare , o fradelli , per tal
muodo ; zoe , quelli beni che apar , over
che li fia mobeli , over femoventi , over fel
foffe provado quelli beni effer ftati venduti,
& de quelli denari haver comprado altri be-
ni 9 lo fe pora do andar quelli per nome
de la dota . La victuaria che fera in caxa ,
over li femenadi , fe dividera a la fameia ,
comp tando al padre , fioli , o altri , per te-
fta , fegondo che in caxa fe trovara . Salvo
che fe li haveffe habudo prole , etiamdio pur-
che haveffe vagido , ben chel non viva , lo
marido guadagna la dota . Et fe la moier
non ha padre , madre over fratelli ,non
habiando hbudo prole , el fucciede el Signor
de la villana . E niffun villan puo maridar
fua fola , nel villan puo contrazer matrimo
nio fenza lifencia : & fel contrazera , lo Si-
gnor li pora pugnir al fuo arbitrio , & tuor
la dota , che havera dada lo fo villan , over
villana . Quefto veramente 9 fe la dota fe
trovera in lo luogo del Signor de la villa-
na altramente fe la villana haveffe porta-
do la dota a lo luogo del Signor de fo ma-
rido in quella fiada lo primo Signor non
porave tuor alguna cofa ; falvo fe ello non
haveffe vidado a la villana che non con-
trazeffe . Ma fi lo marido muor laffando he-
riedi de quella meier , quella roman cum li
fili in lo luogo del Signor del fuo marido .
Ma fi lo marido muore fenza heriedi in
foa voluntade fta a la moier a tornar al pri-
mo Signor ni non fe pora miga partir de
lo luogo , che l'habitava cum fuo marido ,
pro daife ad altro Signor , che al primo . In
li fioli non legitimi el parto fiegue in el
ventre etiamdio fe lo padre foffe libero .
In le cofe legitime el parto fiegue in la con-
dition del padre .
Come lo villan de feo intriego non puo
teftimoniar .
CLXXV. Lo villan de feo intriego non
puo teftimoniar ma per parte de feo sì
zoe per vigna o per terra , o per villan .
Ampuo termeni de campi , de terre , e de
felve & de altre cofe 2 vien provade per
teftimoniance de villani . Et in facto de te-
ftimoniar mazor fe fe da ai villani ſtrani
che a li proprii .
Quando lo villan de uno feo fia trovado
poffedudo per altro feudatario , che
die effer .
CLXXVI. Se algun Signor havera dado
alguno feo ad altri & in altro luogo fia
trovado villan del dito feo poffedudo per
altro feudatario > l'è tegnudo a tornar al
Signor del feo , falvo fel fera perfcripto per
fpacio de XXX. anni . Intendi fanamente
che la prefcription non procede dal Signor
al feudatario , & per converſo .
Quando villani di feudatarii fazando ad
infembre briga , l'uno ferira
Paltro , che die effer .
CLXXVII. Se do villani de feudati fa-
zando ad infembre briga , & uno ferira l'al-
tro , la pena metuda a quello che ferira , fi
die convertir a lo Signor , falvo fe in pri-
ma la acuxation proponuda foffe ftada per
quello che haveffe habudo la inzuria acuxa-
da in la Corte de Mifer lo Principo , over
de quello che adovra in quel paixe la ra-
xon , & la iuftitia , de uxanza de lo Impe-
rio de Romania ; over fi lo delicto fe co-
meteffe in luogo là che lo Signor haveffe
Capitanio per far iuftitia , como è Claren-
za , e Adruxe .
Come la donation facta ad alguno villano
val a vita del donador .
CLXXVIII. La donation facta per algu-
no chel poffa far , de alguna terra ad algu-
no villano proprio over foreftier > zoe de
altri val a la vita del donador . Ma da-
puo la foa morte el fuo herede , o fuccef
for , la pora revocar , fe a lui plaxera . Ma
fi la donation fera facta ad alguno Arcon-
da , non fe puo revocar per lo heriede , ni
per lo fucceffor .
Li fioli che fera naffudi de villan , e de
villana , de do Signori , romagne vil-
lani del Signor de la villana .
CLXXIX. Se lo villan de alguno feuda
tario , lo qual fia foluto , cognoffera alcuna
villana foluta de altro feudatario , & de quel-
li fe procedera fioli , benche dapuo ad in
fembre elli contrazera niente men li fioli
romagna villani del Signor de la villana .
Come li fioli del villan , che fia maridado
cum femena libera , deventano villani.
del Signor del primo villan .
CLXXX . Se libera non feudataria contra-
zera con villano , vivando lo marito deven-
ta villana " del Signor del fo marido . Et ſe
la vive da puo lo marido la torna a la
prima liberta : & li fioli de quello roma
gne villani . Ma che ferave , fe la iera feu-
dataria ? El fera quella medexima coſa .
Come lo villan', che fe bavera fottometudo
ad algun , non fe puo partir ſenza
fo lizentia.
CLXXXI. Se alguno villan naffudo fuora
del Principado vegnera al Principado , & fo-
tometeraffe ad alguno libero , & lo libero lo
poffedera per anno e di , over fel fera nica-
rio naffudo fuora del Principado , & havera
pagado nicariado per lo termene fopradicto ,
& vora partirfe da ello , non pora fenza fo
li-
"
 IMPERII
licentia de quello , a chi el fe havera fot-
tomeffo, over de quello , a chi el paga el
nicariado , & etiamdio fi voleffe andar per
ftar a la caxa de Mifer lo Principo , impe-
ro chel devien villan del dicto libero .
Come lo villan ftagando XXX. anni in
la terra de alguno feudatario
deventa fo villano .
CLXXXII. Se villan del Principado naf
fudo ftara XXX, anni in la terra de altro
feudatario , tegnando terra , o vigna de quel-
lo , over recognofando quello in Signor ; &
lo proprio Signor del villan non lo havera
requierido , over lo villan non li pagara al-
guna cofa in fegno de fubiction , el villan
fera de quello , del qual ello fera ftato per
XXX. anni , Ma fe ello fera fta nicario , &
naffudo in lo Principado , non li perzudega
per algun tempo .
Quando alguno zurado vien donado a la
Glexia , che die eſſer .
CLXXXIII. Quando alguno zurado vien
donado a la Glexia per alguno feudatario
lo zurado cum li fioli , & cum la ftaxia in-
triega roman a la Glexia ; e driedo la mor
te del padre la Glexia eleze uno de li fioli ,
qual lui vora , con la ftaxia intriega ; & li
altri roman al Signor , che dono lo zurado ,
over a lo fuo heriede . Ampuo è tegnudo
lo zurado de dar ogni anno al Signor del
caxal lo achroftico > over chruftilio , zoe a
dir, zera , o galine , o ove ,
Che die effer quando lo villan baveſſe
plantado vigna in lo luogo de
altro feudatario .
CLXXXIV . Se lo villan de uno feudata
rio havera plantado vigna in lo luogo de
altro feudatario de fo licentia , lo villan ha
la mitade de la vigna , fe altri pati non apar ;
& da puo quando la vigna è deftruta 2 la
terra torna al primo Signor de la terra . Et
fi fera partido de lo luogo , over morto fen-
za fioli , fucciede el fuo Signor , zoe fi per
quella terra de vigna lo recognoffe alguna
cofa , & lo Signor de la terra confentiffe a
quella recognition medexima . Ma fe ello fe-
ra nicario de alguno che habia terra , & in
quella terra havera plantado alguna cofa , fel
fe partira de lo luogo , o morira fenza fio-
li in tuti li plantadi , & edificii fucciede
lo Signor de la terra , five recognofcat ali-
ali
quid pro terra , five non . Ma fe ello ( 1 )
non fera cognofudo , & fcampera , o fara
morto fenza fioli , fucciede lo Signor del ca-
xal , del qual in prima fo la terra .
Como lo Signor del villan fucciede in li beni
de quello , fi muor fenza beriedi .
CLXXXV. Se lo villan de chi che lo fi
(1) Ma fe ello &c. ) C. B. D. ma fel fara cognofudo , o fcampera . Quod neutrum recte in-
telligo .
ROMANIE . 521
fia muor fenza heriedi de fo corpo , lo fuo
Signor fucciede in li fuoi beni mobeli , &
inmobeli , etiamdio fe lo ha ordenado tefta-
mento fenza licentia del fo Signor ..
Come lo villan fiando ftato in la terra de
altri & Se voia partir , puo portar la
foa roba & quando niega lo fuo Signor
che die effer.
CLXXXVI. Quando alguno villan aqui
fta alcuna cofa in la terra de altrui là de
•
morando , & lo fuo Signor lo vora trar de
quello luogo , lo puo deportar cum fi li be
ni , che lo havera portado , & li altri che
lo ha acquiftado , fe lo ha recognoffudo lo
fo Signor , & fi lo recognoffa . Ma fi lo non
lo ha recognoffudo , lo Signor de la dita ter-
ra pora tuor quelli beni . Et fe lo veraxio
Signor del villan havera recomanda do quelli
beni cum la perfona de lo homo a lo Signor
della terra , in quella fiada lo villan porta-
ra cum lui quelli per la recomandation fa
&
ta . Et quando alguno villan niega effer vil-
lan del fuo Signor , la pena fta al arbitrio
del fuo Signor. Ni etiamdio alguno villano
fiando agrevado quanto le voia del fuo Si
gnor , ello non puo far lamento de lui a
lo Signor Superior , ni etiamdio appellarfe a
lui de lo agrevamento ? che li faza lo fuo
Signor .
Come lo Signor puo meter lo fo proprio
villan in prixon .
CLXXXVII. Si a lo Signor plaxe , lo po
meter lo fo proprio villan in prexon , over
tegnirlo in caxa foa per una nocte , & non
plui , fi che adeffo puo lo è tegnudo man-
darlo in la prexon del Signor Superior . Et
lo villan può vender li foi animali , & al-
tri beni mobeli fenza domandar lo fo Si-
gnor , dumentre che tegna uno paro de buoi ,
& uno axino , per fervixio del fuo Signor ,
& per fo fuftentation : Salvo filo Signor
lo comandaffe , che ello non vendeffe alcu
na cofa .
Sel villan naffudo al paixe fe fubigera
ad alguno .
CLXXXVIII. Se lo villan de alguno Si-
gnor del Principato , che fia naffudo a lo
paixe , fe fubigera ad alguno , & fera poffe-
dudo da quello per anno & dì ello non
pora puo fottometerfe ad altro Signor ; ma
lo proprio Signor lo pora ben revocar &
haverlo .
Se villan , e villana contrazera matrimonio .
CLXXXIX . Sel villan > e villana legiti-
mamente contrazera ad infempre , benchel
matrimonio non fera intro elli folepnizado ,
niente men li lor fioli è tegnudi legitimi ,
Co-

R UETU
526 LIBE CONS
Comefe alguna faxia è partida intro padre ,
fioli , el Signor Juccedeya . * )
CXC. Se alguna ftaxia è partida intro
el pare, el fiol over fioli , over intro fra
delfi , el non fucciede l' uno a l'altro , ma
lo Signor de quelli . E fe ella non è divi-
fa , la fucceffion ha luogo . Et quando algu-
na partixon è facta intro el padre , el fiol ,
over intro li fradelli , in quella fiada zafca-
dun de quelli è tegnudo a dar el fervixío
intriego al fuo Signor , zoe la difpoticaria ,
& la recognition , che fe dixe achroftico
tuti paga in comun per ftaxia intriega
como avanti la partixon ,
Como non fe die negar copia de le teftimo
nianze a quelui , che litiga in iuditio .
CXCI. Quando algun litiga ad infembre ,
fe elli vora haver la copia de le teftimo
niance produte in iuditio la copia non li
die effer negada . Et fe algun produxe algu
ni teftimonii a provar la foa intention , fe
ello fe apozera a quella producion de tefti-
monii , ello non pora produr altri ; ma fel
non ftara contento de quella producion , fi
pora produr altri .
Chi non paga lo fo cenfa , puoi lo paga
dupio .
CXCII. Chi non paga lo cenfo a Mifer
lo Principo per anno , o per do , o per tre ,
o plui , è tegnudo a pagar lo cenfo duplo :
altra punition non die haver ,
A chi afpeta examinar teftimonianza . * )
CXCIII, Quando alguno ha quiftion con
tra homo legio de caxon de feo , & vuol
produr teftimonii contra quello , lo Signor
non puo cometer la examination de li te-
ftimonii , fe non a legio . Ma fe la quiftion
fe fara contra homo de plan homagio , la
examination de li teftimonii fe cometera a
un fo par , o mazor de lui . Et fi la quis
ftion non fera feudal , o civil , over burge-
xiatica , over de cofe mobele , la examina-
tion de li teftimonii fe cometera a chi li
plaxera , purche fia libero ( 1 ) ,
Che die effer de villana , o libera , che
contrazera matrimonio .
CXCIV. Queſto è da obfervar , che fe
villana , o libera contrazera matrimonio
cum villan , o cum arcunda , driedo la mor-
re del marido la non havera doario , per-
che le foe terre fe parte intro li fioli , o fie ,
ſe non ha fioli . Et dapuo che fera facta la
partixon intro li fioli , fe alguno de quelli
muor fenza heriedi legitimi de fo corpo , el
fucciede lo Signor de quello , da chi ello
tien la terra .
( 1 ) Purche fia libero . ) Ita C. B. D. Nofter minus recte : pursbe li fia liberi ,
M
DINU
Come fe die citar legii , como li non
fe die tromentar , fe non tre fiade.
CXCV, Quando alguno legio vien citado
a comparer avanti lo fuo Signor a refpon-
der per lo fuo hereditazo , quello che die
citar die haver per lo manco do homeni
fe li pora haver 9 azo che li poffa
legii ,
render teftimonianza de la citation , Et quan
do per alguno delicto fe dieba tromentar al-
guno homo legio , lo non fe die tromentar
fe non tre fiade , in prefentia almen de tre
homeni legii .
Chi vuol , fe puo infina X. zorni
appellarfe .
CXCVI. Chi vuol , fe puo appellar de
agravamento , over fententia , plu tofto chel
puo , infina X. zorni , e viva voxe , fe
guir la foa appellatione infra XL. zorni , fe
quello , a chi el s'è appellato , è in lo Prin
cipado . Ma fi lo fera de fuora , lo havera
termene uno anno . Et la appellation non
ha luogo , fe quello a chi s'è appellado è fuo-
ra del Principado , falvo fi foffe Mifer lo
Principo , o como è lo Imperador de Con-
ftantinopoli , o Rẹ ,
Como lo Signor puo tuor tuti li beni mobeli
del fuo villan .
CXCVII. De confuetudine fi è del Prin-
cipado predicto , che lo Signor puo tuor tuti
li beni mobeli del fuo villan , & de la vil
lana , fe lo vuol , & tuor la ftaxia fua , &
darla ad altro villan fo, falvo che lo l;
li die
laffar per fuftentation de la vita foa azo
chel feo , del qual ello è villan , non fe me
nimaffe ,
In che caxo non fe puo teftimoniar el
villan . *
CXCVIII . Griego villan in caxon del cri-
minal , là che debia andar lo cavo , o taiar
membro , non puo effer teftimonio contra
homo legio .
Come fe per la corte fera affegna
termene . * )
CXCVIIII. Se per la Corte de Mifer lo
Principo , over de altro lezo , fera fguardo
che alguno fubdito fia tegnudo a provar , co-
mo ello tien la terra del fuo Signor over
altra cofa fimele , & termene non li fera fta-
bilido el tempo non li preiudica , anzi
quando li plaxera , lo el puo provar , falvo
fi puo per la Corte li fera affignado ter-
mene .
La regula zeneral , che ſe dè obfervar. * )
CC. Regula general è fegondo la ufanza
de lo Imperio de Romania , che in caxi ci-
vili ,
 IMPERII
vili , criminali 2. ọ feudali ?..
, lo venzudo non
o
cundenad al venzedor in le fpexe .
Se termene fe dava a lui , che babia
moier . * )
CCI. Se alguno termene fera affignado ad
alguno che habia maier, per caxon feudal,
che tocha a lui , over a foa moier , & in
quello mezo lui moriffe lo dicto termene
non periudica alguna cofa a foar moier, an-
zi è de neceffo a comenzar + la queſtion da
nuovo .
A qui apartien cognoffer li figilli . * )
CCII. Li figilli cognoffuti de li legii de
Mifer lo Principo fa fede in iuditio . Et fe
quiftion foffe, fi li dicti figilli è cognoffuti ,
o non , a li legii apartien de termenar quel-
la cognition .
De i villani , che fuzille in lo
Principado . * )
CCIII. De confuetudine è de lo Imperio
de Romagnia , che zafcadono che ha villas
no , villana , e fcampa , fe lo li puo pren
der in zaſoaduno luogo che lo li trovaffe in
lo Principado de Achaia , fe elli fe trovaffe
in la terra del Principo , o de li fuo Ba-
rogni , requíeridi etiamdio lo Principo , e
Barogni che ha iurifdition in quello luogo ,
parche quelli villani confeffa effer de quello ,
che li domanda .
Quando alguna cosa vien venduda . * )
CCIV. Se alguna vendition de cofa mo-
bele , o inmobele fe fara ad alguno , & quel
lo che compra dara uno picolo tornexe per
nome de ara a lo vendedor ; fel vendedor , o
lo comprador da puo fe pintira, & non vo-
ra attender a lo mercado , die pagar per pe
na de la ara yperperi XXV.
Sel fera meſſo uno villan de piantar in la
terra de uno altro feo . * )
CCV. Lo feudatario regnando terre feu-
dal de diverfi Signori , fe lo hayera metu-
do villani de uno feo in la terra de uno al-
tro feo , & li dieti villani havera plantado
vigne , & da puo fi lo muor non laffando
heriedi , li viilani che havera plantado quel-
le vigne , da puo la morte
morte del feudatario fa
le poffedera , non obftante che li dicti feu-
di fia pervegnudi a diverfi Signori . Vera-
mente pagara li villani predicti al Signor de
la terra per le vigne , fegondo che la terra
plantada requiere ; & laffara lo rexiduo de
la ftaxia , la qual li tegniva vivando lo pri-
mo Signor , fe vora lo Signor de quelli ,
over quelli preftar lo fervixio per tuta la
ftaxia .
Como lo Signor puoralo punir lo fo villan
in prexon . *)
CCVI. Lo feudatario puo meter lo fo vil-
(1) XV. zorni. ) C. B. D. XL. zorni .
ROMANIE. 527
lan in la prexon del Signor de lo luogo, fi
ampuo , the paffadi XV . zorní ( 1 ), lo feu-
datario è tegnudo de dar al fuo villan zaf-
eun di pan & aqua , Et fi el Signor del feu-
datario ha prixon , lo villan non die effer
metudo in altra prixon, fe lo villan non ha
donde vivere .
Qui puo acitar la parte adverſa . *y
habiando,
CCVII. Principo , over Baron ,
iurifdition 2 a petetion de alguno , puo far
citar la parte adverfa . Ma lo termene a pro-
var la foa intention de le parte ello non
puo dar in caxi civili feudali o criminali
de li feudali fenza confeio de li legii de
la fo Corte , e confentimento de la mazor,
parte de quelli , che fa refidentia in la Corte ,
Como la cofa furtiva trovada torna al
primo Signor. )
CCVIII. Quando alguna cofa fe vende a
lo incanto o mercado publico , & dapuo
fe truova quella effer furtiva , lo Signor , de
chi fo la cofa , la puo recovrar , fato in pri-
ma lo pagamento a quello , che la compra
in li luogi predicti ; falvo fe lo laro foffe
piado , perche in quella fiada quella che ha
veffe comprado , haverave regreffo fovra la
laro; & fe lo laro non haveffe da pagar , el
fera imputado al comprador . Et fi in altra
parte che in li dicti luogi la cofa foffe ven
duda , & foffe puo trovada effer furtiva , la
dicta cofa torna al primo Signor , & lo com-
prador non recovra niente del pagamento
che l'haveffe facto .
Se a lo legio , over legia , defcazelſe algun
feo , che die effer . * )
CCIX . Se al feudatario lezo , o leza , fca-
zeffe algun feo , & quello. , o quella , fe pre-
fenta avanti lo Signor , & domanda la inve-
ftitura , & la faifina de quello feo al tem
po debito , fervando li termeni ordenadi del
Principado ; & fe lo fuo Signor fera negli-
gente ad implir quello , che li fpetara de
raxon liberamente , paffando anno & dì el-
lo mete la fua lamentation de lo torto , che
li è facto , davanti lo Superior del fa Si-
gnor ; & provado quefto , l'homazo torna
a quello Superior con fguardo de la foa Cor-
te . Ampuo fe la dicta legia contrazeffe ma-
trimonio folepnizado cufi agrevada , avanti
che la poneffe lo lamento avanti lo Supe-
rior del fo Signor , dapuo la folenicion del
matrimonio fo marido fara da nuovo la requie-
xicion del feo davanti lo Signor de foa mo
ier , como fe niffuna requiexition foffe facta
per foa moier . Ma fe la moier havera me-
tudo lo fo lamento avanti che lo matrimo
nio fia folepnizado , in quella fiada driedo
lo matrimonio folepnizado fe procedera da-
vanti lo Superior del Signor del feudato ?
fenza chel dicto Signor del feudato fia plui
requierido .
De
 528 LIBER CONSUETUDINUM I
De colui che fa la bomazo a chi non
apartegna . * ) é o 1.5
CCX. Chi fa homazo lezo , o de plan
*
homazo , de la terra che tien , ad alguno ,
che quello homazo non apartiene , de pre-
fente el perde la terra , per la qual fa lo
homazo cum lo fguardo de la Corte , Et
fe in lo Principado non apareffe quello a chi
è de far lo homazo , ni fo Vicario , ma la
terra de quello foffe governada per lo Supe-
rior , in quella fiada lo pora far homazo a
lo Superior del fuo Signor , fel fera requie
rido per lui , & non li voiando affignar la
1.
faifina de la terra , fe lo non li fa homazo'
cum proteftation , falvando la fedelitade , &
raxon de quello , a chi apartien lo homazo
Quando lo feudatario non intra in poffeffion
infra l'anno . *)
CCXI . Quando alguno fe apreſenta davan-
ti lo Signor fuo per algun feo , che li fca
༢༩ , & di quello feo fia inveftido per lui ;
za
fe per lo feudatario romagnera , che lo non
habia la faifina de quel feo infra anno &
di , & chel fia negligente ad aquiftar la pof
feffion , el perde quel feo ; & lo plui pro-
ximo " lo qual fe prefenta infra anno e di
dal tempo de quella defcadentia & have
la poffeffion , focciede in quello . Ma fe al-
guno domanda alguno villano per fo , lo qual
negava de effer de lui , & otignera in lo
iuditio contra lo villan , lo qual negava ef
el
fer fuo ; & per lui fera ftato , chel non ha-
vera habudo la faifina infra anno & dì , otti-
gnando in primo iuditio , perde faifina de
quello villano , & da puo , fél vora , lo po-
ra domandar de la proprietade , contra lo
villan inanzi dicta .
Quando fe prefenta alguno legio , over
legia , avanti lo fo Signor , per,
baver la inviftixon . * )
CCXII. Quando in alguna terra die fuc
cieder algun legio , over legia , & fi fe pre-
fenta in lo tempo debito , fegondo la uxan
za de lo Imperio de Romagnia , avanti lo
fo Signor per haver la inviftixon , fe lo ha
vera requierido lo fo Signor una , do fiade ,
e tre ( 1 ) , infra anno & dì , & non lo vo-
ra inveftir , & darli la faifina de quella ter-
ra , fi como è tegnudo, pora lo feudatario
o feudataria , far lo lamento davanti lo Su-
perior del fuo Signor de la inzuria , che li
è facta paffando anno & dì ; & provando
quefto lo homazo torna al proximo Superior
Signor , & quel Superior Signor fi die inve-
ftir lo feudatario , o feudataria predicta , &
darli la faifina , fe li fera domandada ,
( 1 ) Una , do fiade , e tre . ) C. B. D. una , o do fiade , o tre ,
Mifer lo Principo puo meter pena a li fun
feudatarii .
CCXIII. Mifer o Principo , over alguno
altro Superior , puo fenza requierir li legii
meter pera a li fuo feudatarii , che li faza
la tal cofas over che non li fazas, foto pee
na de effer indesfalta al fo, Signor , over fos
to pena del feo , Et fel feudatario non obe
dira a li comandamenti del fo Superior , aak l
23
tra pena ella non li puo meter , fe non fais
firli la foa terra ; & dandoli lo fervixio per
lo dicto feudatario , lo Signor è tegnudo de
cofui , che li ha
reftituirli la terra faifita a co
offerto lo fervixio ,
Se algun bavera femenado in la terra
d'altri . * )
CCXIV . Se uno feudatario havera feme
nado in la terra de uno altro , & non ha
vera pagado lo gemuro al Signor de la ter-
ra, & havera portado tuta la blava a caxa
foa , fe la Signor de chi è la terra , per for-
za prendera le zemuro 幕 de la caxa de quel,
lo, lo perde la zemuro , e ' l fe paga el do
plo al Superior Signor de quello luogo, che
fo facta la violentia. Ma fe la blava le tro
va in luogo del Signor de la terra , zoe là
che fo femenado , quello de chi è quel ter-
ren , pora tuor lo zemuro per propria au
ctoritades Et fe lo habitaffe in la terra del
Signor del feo , etiamdio ficomo nicario , l
Signor de la terra tuora lo zemuro de la
caxa del villan per fo propria auctoritade .
Quando alguno villan è debitor de algunas
kom perfona.nie w stɔ ut
I
ccxv. Quando villan alguno è tegnudo
ad altrui incerta quantita de danari per ra
xon de mercadantia , o per impreftedo , fel
non ha de che pagar , la foa ftaxia non ſe
die vender , Ma fe lo Signor del villan con
fente che lo villan faza merchadantia , el fe
puo vender zo che per lui è acquistado ,
etiamdio le cofe inmobele , excepto la fta-
xia , azo chel fatisfaza al creditor . Et fel
non ha de che pagar , el fera metudo in
prexon a petition del fuo credidor . Ma fe
lo Signor del " villan li comandara che non
faza merchadantia , o che alguno non li im-
prefta denari fe dapuo lo comandamento
che li fera facto , lo villan contrazera mer-
chadantia , o impreſtedo , & non havera de
che pagar, lo non puo effer metudo in pre-
xon a petition del fo creditor , ni quello
che li ha preftado , puo domandar niente .
Ma fi lo villan non fera mercadante , & è
debitor de alguno , lè tegnudo a pagar li de-
biti ; & per quello li foi mobeli fe vende-
ra , retegnando per fi uno paro de buoi &
uno axeno ; ma in prexon lo non fe puo
me-
 IMPERII
meter fel debito non foffe facto de licen-
tia del Signor del villan .
Quando algun mete man in lo fo legio . * )
CCXVI. Quando algun Baron over al-
tro , habiando ſotto de fi legio , & mete man
inzurioxamente cum mala intention , & per
fo colpa , in lo legio fo , meritamente fe lo
legio vora , lo puo far el fo lamento avan-
tilo Superior Signor del fo Signor de la
inzuria che li fera ftata facta ; e quefto pro-
vando , fegondo ( 1 ) lo fguardo la legia
foa torna al proximo Superior del fuo Si-
gnor .
Capitulo de avoieria . *
CCXVII. Se feudataria havera fiola , &
quella havera fiol , over fia , de alguno ho-
mo vivando la madre , & avene che la fia
de la madre feudataria muor avanti ella , lo
fiol , o fia , fiando in etade pupilar , avanti
che la fia inveftida del feudo de la madre ,
lo marido de queſta non havera avoieria de
la terra , che apartien a quefta prole . Ma
quello fera avoier , lo qual die fuccieder in
quella terra , fe la prole moriffe fenza he-
riedi . Et quella medexima cofa fera , fe la
feudataria fopradicta morira avanti la fia
& la fia morira avanti che la fia inveftida
del feo de la madre , perche lo marido de
quella non havera la avoieria de la terra ,
FINIS ORDINUM ( 3 ) PRIMORUM CAPITULORUM IMPERII ROMANIE
APPROBATORUM IN CONSILIO ROGATORUM .
(x ) Segondo . ) C. B. D. feguido .
( 2 ) Doario . ) C. B. D. addit : ma i popilli de
quefto hereditagio è tegnudi de preffar omagio
Tom. III.
ROMANIE. 529
che apartien a la prole foa , de la mo-
ier . Ma el fera avoier quello che die fuc-
cieder in lo feo ,
Per quanti modi fe dixe avoier .
CCXVIII . L'avoier per molti muodi ſe
dixe ; zoe , lo Signor del feudatario , quan-
do lo ha la avoieria ; el plui proximo in
grado ; la madre , over lo padre , lo mari-
do , che ha la avoieria de la moier , che li
apertien terra feudal del fo hereditazo , over
del fuo doario ( 2 ) .
Como fe die far , quando lo villan comete
alguno peccato criminal , non
vuol comparer,
CCXIX . Quando alcun villan cometeffe
algun peccato criminal , per lo qual li va-
da pena de membro , o de la vita , e ello
citado non vuol comparer , li foi beni per
caxon de quello delicto , over per la contu-
mazia , non die effer prexi , ne areftadi ;
perche in tuti li foi beni mobeli , & inmo-
beli , lo Signor del villan fucciede , fi como
in li beni de fuo fervo . Et quello etiamdio
fe obferva , fe lo villan cometa tradimen-
to , over altro mal , che li fuo beni è del
fuo Signor ,. etiamdio fe lo villan non de-
zoe de
veffe effer pugnido a pena capital ?
la tefta ,
(3 ) Finis Ordinum c. ) Hæc habentur tan-
tum in Godice noftro .
YY Questi
 539 LIBER CONSUETUDINUM
Quefti fono Capitoli ( 1 ) trovadi in
Corer , che mancano de quefte uxance .
I. Er Mifer Nicola de Zanvilla exerci-
tando l'Ofizio del Baillado in el
' S' Principado
de Acaia , fo ordenado ,
azo che Cavalier de algun luogo fia obliga-
do a fervixio perfonal per tuto l'anno , ha-
ver debia a fo retorno del anno yperperi
otocento ; el fcudier veramente yperperi qua
trocento . Se veramente fera de i habitanti
del Principato haver debia fervixio per uno
anno , el cavalier yperperi fiecento , el fcu-
dier yperperi trexento . De quelli veramen-
te che die haver ftiyoria da Mifer lo Prin-
cipo , zoe algun dacio , over ftimador , cofi
fatamente el dicto Mifer Nicolo ordena che
chi ha do cavalli habia yperperi octo al me,
xe ; chi veramente havera tre cavalli , ha-
ver debia yperperi dodexe , per i fuo dacii ,
over per fua ftimaria .
II. Colui , el qual havera dacio , over fti-
maria da algun fuo Signor , dal qual quel
la , over quello , iuftamente el poffa diman-
dar , & el fuo Signor fia tegnudo quella dar ,
aprexentar die el fuo fervixio debito ; e quel
prexentado , el fuo Signor la ftimaxon , over
dacio di quel feudatario è tegnudo de dar ,
e confignar a quello ; altramente el feudota-
rio non è tegnudo ad algun fervixio , ave-
gna chel fuo Signor fia tegnudo a dacio ,
over a ftimaxon , benche el non dimanda
fervixio definatamente chel fia aparechià
de dar el fervixio debito .
III. Quando algun fenza confeio de la
Corte vien privado de la fua poffeffion , e
quello per negligencia non offa dimandar
quella poffeffion fra uno anno , & dì , co-
lui perde la comodita di quella poffeffion
fe
E così fara de la proprieta , fel vora
veramente non fara negligente infra l'anno
a dimandar , che lo i fia fato confentimen-
to de raxon fegondo i termeni ordenadi >
perche in quella fiada el non preiudica a
quello algun termene del tempo paffado .
ļ
IV. Conzofia che el vaca algun feudo "
over parte de feudo & el fia noto al Si-
gnor del feudotario , over al fuo Luogote-
nente , che li riedi di quel feudo fia in el
EXPLICIT ( 2 ) LIBER DE CONSUETUDINIBUS IMPERII ROMANIÆ ,
DEO GRATIAS . AMEN ,
(1) Quefti fono Capitoli &c. ) Hæc , quæ
deinceps fequuntur ufque ad finem , reperi in
le uxance de Mifer Zuan
Principado , in quella fiada el feudo non fe
die fequeftrar , fi non paffado quaranta zorni ,
V. Se algun fera citado davanti la Cor-
te a refponder ad algun de algun heredita
gio , dimandi termene de quindexe dì per
poterfe avixar ; complidi i zorni XV. & non
compara , el perde el termene del confeio
& de far la refponfion , in fi fata maniera
che fe dapò el fara citado in quella caxon ,
quamvis el fia ftà contumace al termene a
lui conceffo , lo i fera defignado carentano
.1. quindere , e l'adverfa parte in poffeffion
di quella cola , che fara ftà dimandata , fe-
ra merudo ,
VI. Quando el poffiede algun alguna ter-
ra feudal per fpacio de fie mexi o men
& habia algun titulo de poffieder , come tu
puo penfar , de femenza , over donacion d'
algun , avegna che ancora non habi poffeffo
per anno e zorno , niente di quella terra fe
pora ruor da quello , fi non per confeio de
Baroni de la fo Corte . Veramente ancor
quel tal poffeffor in la caxon a lui moffa
non havera quindexe dì over carentanos :
Ma havera altre volte termene raxonevele
a refponder a l'averfario .
VII. Da puo , che algun popillo , o pu-
pilla fara pervegnuda ad etade legitima , e
fera inveftido del, feo , al qual die fucieder ,
ancora che l'avoier habia tolto el fruto di
quel anno , niente meno complido quel an-
no di fua propria autoritade intrera in la pof-
feffion del feudo , & in quel ftado de feme-
naxon , over vigne , le qual el trovera in
la fua terra , quefto tal inveftido fuccedera
quello , over quella .
VIII. Quando algun a peticion de algun
vien citado , fe quel citado fe trovera in luo
go , dove el Principo , over Bailo del Si-
gnor fara refidencia lo citado non ha ra-
xon de revocar la ca . & è tegnudo
comparer davanti a quello . Colui , el qual
fa citar , colui die dar termene a la citacion
fegondo la diftancia di luoghi , dove & in
che luoghi habita zacotadi .
C. B. D.
( 2 ) Hæc item leguntur in C. B. D.
Quelte
 IMPERII ROMANIE:
Queste fono le Rubriche de li
de Romania ,
Omo Mifer to Principo die far bo-
I.
C magio a Mifer lo Imperador . *)
II. Como li Barogni & bomeni legii de
Mifer to Principo puo far homagio , & le-
gia, fidelitade . * )
III. Lo modo che lo die tegnir lo afeu
date quando lo vien bomo legio del Signor . * )
IV. Come Mifer le Principo non puo pu-
gnir alguno fuo Baron , over feudatario , ni
meter pena a li foi legii bomeni , fenza con
fentimento de li fuo homeni legii . * )
V. Come niffun bomo legio puo effer tegnu-
do per lo Signor , falvo che per do cofe . * )
VI. Che je die far , fe algun bomo legio
comete bomicidio , e tradimento . * )
VII. Se per caxo fofe , che lo Signor fef
fe inzuftamente faifir alguno fuo fubdito ,
Zoe alguno feo de quello , che fe die far .*)
VIII. Quando naffe question intro lo Si-
gnor , e feudatarie .
IX. Como non puo fpoiar algun de la fo
poffeffion fenza fguardo . * )
X. Como Mifer lo Principo puo dar feo ,
che non deba . * )
XI. Como Mifer io Principo non puo do-
nar feo fenza recognofanza :
XII. Se alguna quistion foffe movesta al
feudatario .
XIII. Como la parte puo requierir , che
fia plui legii. * )
XIV. Como non puo faifir la terra de li
afeudati del Baron . * )
XV. Como fe Miler lo Principo foffe pre-
xo de li nimixi .
XVI. Como fe die far , fe alguna Caftel
lanaria foffe prexa .
XVII. Como lo feudatario die andar a obe
dir lo fo Signor .
XVIII. Como fe alguno cometeffe tradimen-
to contra lo Signor . * )
-XIX, Se Mifer lo Principo bavera Ca-
Stelo.
XX. Como non puo donar la legia ad al-
gun de menor condition .
XXI. Se naffera queftion intro lo Signor ,
& feudatario .
XXII. Como lo Signor non puo chumandar
a lo Baron a far fervizio .
XXIII. Come non fe puo meter taie ni
colte .
XXIV. Come fe lo feudatario soprafteffe
de non dar lo fervizio.
XXV. Como lo Signor puo far libero lo fo
villan .
XXVI. Quanto termene die haver lo feu-
datario a pariarfe a dar lo fervizio debito .
XXVII. Quando Mifer lo Principo moves
Je guerra ad alguno fuo Baron , che die far
li Feudatarii .
XXVIII. Como lo Signor puo conferenzer
Tom. III.
531
Capitoli de lo Imperio
lo feudatario a rezever cavallaria .
XXIX. Come lo feudatario puo effer fchu.
xado de dar confeio a la corte .
XXX. Como lo legio , o la legia puo do-
nar la terza parte del feo .
XXXI. Como la femina legia morto lo fo
marido fe po maridar a qui li plaxe , falvo
a inimigo .
XXXII. Como in fei , baronie lo pri-
mogenito fucciede .
XXXIII. Per qual caxon puo eſſer dete-
gnudo lo legio de Mifer lo Principo .
XXXIV. Como fe driedo la morte del pa
dre le fio è de etade legitima , lo non paga
relievo .
XXXV. Quanto die baver la legia , o de
plan homaio , per fo duario da puo la morte
del marido.
XXXVI. Como vacando alguno feo , chi
die fuccieder lo die domandar. infina XL.
zorni Oc.
XXXVII. Como tuti li franchi puo far te-
ftamento , azonzando certe cofe .
XXXVIII. Quando l ' home muor inteftado ,
la moier fucciede in li beni mobeli , & in-
mobeli burgesiatichi .
XXXIX. Capitolo de l'avoieria .
XL. Como lo padre 2 o la madre puo in-
veftir lo fo fiol :
XLI. Como la moier fe die prexentar
quando feo i defcaze.
XLII. Qui puo cognofer de li caxi civil .
XLIII. Qui tocha far vendeta de fangue .
XLIV. Como la feudataria fe puo prexen-
tar davanti al Signor .
XLV. Como la moier non die haver doa-
rio , fe non de la terra , che poffedeva fo
marido .
XLVI. In che modo die dar la terza par-
te del feo lo legio , over la legia .
. XLVII. Como fe intende de plan homais .
XLVIII. Come in la fententia , che non
ba voxe..
XLIX. In che modo pup deponer querimo-
nia contra lo fuo Signor li fubditi .
L. De lo legio , che da feudo .
LI. Como la terra roman al Signor , fe lo
fubdito requiexido non bavera dado lo fer
vixie fra l'anno zorno .
LII. Como lo feudatario non è tegnudo dar
alguno fervixio , fe lo Signor muor non come
pida la promeffion del feo , terra , over quan-
tita.
LIII. Como l'avoier che tien terra , che
debia fervixio , è tegnudo dar la perfona.
LIV. Como lo pupillo puo effer investido
per lo Signor , dal qual fe tien lo fen.
LV. Come lo feudo die effer minuido , fe
lo bomo legio non puo dar lo fervixio che '
l
è tegnudo al Signor .
Y y 2 LVI,
 532 LIBER CONSUETUDINUM
LVI, Come la moier non puo effer priva-
ta del marito de lo fuo lecto e de le robe
de lo fuo corpo .
LVII. Come lo legio, & li beriedi è obli-
gato a colui , a chi li da lo feo , fe li foffe
molla question .
LVIII. Como la legia , che contrazera ma-
trimonio , non puo defveftirfe .
LIX. Come lo Signor è tegnudo à refti-
tuir la terra a quello
quello , che
che fe aprefenta in
fra l'anno.
LX. Come lo Signor puo concieder lizen-
tia al feudatario fuo a ſtar fuora del Prin-
cipado .
LXI. Del feudatario che ha mare, o ma-
regna ,
LXII. Como li fioli del feudatario morto
die effer inveftidi ,
LXIII. Como lo legio puo preftar bomagio .
LXIV. Come do eguali in linea , lo mafcu-
lo in fucceffion fera avanti .
LXV. Come li feudatarii tegnudi ad algu-
no ferpixio al Signor , non fono obligadi dar
quello fuora del Principado ,
LXVI. La moier puo revocar la donation
facta in vita del marido , da puo la mor-
se fo.
LXVII. Come lo feudatario , che l'incore
lepra , o altra infirmitade , che è tegnudo a
fervixio
LXVIII. In che muodo die preftar lo bo
magio per lo bomo legio ,
LXIX. Chi rompe la faifina facta per lo
Signor , de prefente è defreditado .
LXX. Lo bomo legio , che l'è tegnudo ad
algun fervixio de uno anno , intendeje chel
debia fervir quatro mexi .
LXXI. Qui è regnudo a fervir per tuto
l'anno .
LXXII. Differentia fra lo legio & de plan
bomagio.
LXXIII. Come lo marito a la moier
lie a lo marito , puo donar de burgexiaticho .
LXXIV. E non perzudega a lo fubdito dar
bomagio , infina che la quiftion è finida .
LXXV. Como lo homaio far fe die per quel-
lo , che tuo mojer , che ha feo .
LXXVI. El dotario feudal non puo effer
donado da la moier , fe non a la vita foa.
LXXVII. Lo beviede pora revocar la do-
nation facta de cofa feudal ,
LXXVIII. Como la libera feudataria de-
vien villana facto matrimonio cum villan .
LXXIX. Como lo feudatario , Principo ,
over Baron , non puo inveftir alguno fubdi-
to fuo .
LXXX. Come lo legio , over la legia , puo
maridar foa fiola ſenza licentia del Signor . * )
LXXXI. Come la donation facta per algunar uno , o do villani , e plui.
no feudatario in infirmitade , non val .
LXXXII. Como lo feudatario fenza periu-
ditio puo recomandar la foa terra al Signor ,
LXXXIII. L'avoier over lo Principo ,
die rezever li fructi , & li rendedi de lo
co .
LXXXIV. Le fumare , e li rivi de le a-
que partien a li fei .
LXXXV. Come lo Signor è tegnudo inve-
ftir lo pupillo de lo feo domandado da lui,
compido anni quatuordexe ,
le neze
LXXXVI. Li nepoti , over le non
bavera alguna cosa de la terra feudal infina
eta legitima .
LXXXVII. Lo feudatario non è tegnudo
dar algun fervizio a lo Signor , fe lui non
li voleffe dar fiveria,
LXXXVIII. Come fe die far , fe lo legio
foffe agrevado del fo feo ,
LXXXIX. Como lo feudatario dapuo li
anni XL, non è regnudo perfonalmente fer-
vir al Signor ,
XC. Come la donation conceduda per tefti-
monii & fenza lettera , valera .
XCI. Come el fe ftara a lo fagramento
de colui che diceffe haver perfo lettere de
la donation .
XCII. Come lo avoier fucciede lo feo , non-
obftante chel bavelle renuntiado la avoieria ,
XCIII. Come fe fa , quando a la moier
& a lo marido fe conciede algun feo .
XCIV, Come nefun puo edificar Caftello
in lo Principado fenza lizentia.
XCV. Come non fe puo donar terra a tuti
beriedi ,
XCVI. Come nefun puo donar terra feudal
a la Glexia , o Chomunitade , o a Villano ,
XCVII. Come la moier del traditor non
perde la foa dota , over duario , falvo ſe el-
la foffe ftata calpevele ..
XCVIII. Come bafta a quelli che tien feu-
do de la acquisto , che li moftra la faifma
antiga ,
XCIX, Come lo feudatario è tegnudo aiu
tar lo fo Signor .
C. Come fuciede lo plui proximo de co-
lui che havelle lo feo, & fe partiffe etiam
cum confentimento .
CI. Come colui che fe parte cum confen-
timento del fuo Signor , morto lo Signor è
tegnudo de tornar .
CII. Come la donation de la terra feuda-
le vale in vita del donador .
CIII. Come el pupillo investido puo donar
el fo mobele & obligarfe .
CIV. Como li legii de alguno feudatario
deventa legii del Signor , quando effo feu-
dante muore ,
CV. Come fe fa , ſe niſſun cum ordene
de la Glexia contrazera matrimonio .
CVI. La terra de lo feudatario , che fia
prexo de li inimixi , fera governada per lo
Procurador .
CVII, La liberta che ha lo legio in do-
CVIII. Come li fioli , e fie de lo feudata-
rio die bager victo & veftito da lo avoier
del feo del padre , come de la madre .
CIX. La fia del feudatario morto , over
feudataria , conftituida ad etade legitima die
effer investida del feudo paterno .
CX,
 IMPERII
CX. Quando alguna femena le trova gra-
veda , quando muor fo marido .
CXI. In quanti caxi lo Signor non puo de
negar lizentia a fuo feudatario .
CXII. La moier dapuo la morte del ma-
rido bavera la mitade de la terra , nonob-
Rante.
CXIII. Le feudatarie vedove non fono obli-
gade per XL, zorni a preftar algun fervixio
driede la morte de li bomeni .
CXIV. Como li beni lagadi ad alguna feu-
dataria pervegnerano a lo marido .
CXV. Come è in liberta renuntiar alguni
fei , & retegnir de li altri .
CXVI. Como lo Signor è tegnudo puo in-
veftir del fuo feo .
CXVII. Che niun Official pus faifir la tev
ra de alguno feudatario , fe non lo Baylo.
CXVIII. Como lo Signor puo faifir la ter-
va de alguno feudatario , zoe del morto .
CXIX. Como la feudataria legia , e de
planbomagio liberamente fe puo maridar a
chi la vuol .
CXX. Uno feudatario ba uno anno a do-
mandar la investixon ..
CXXI. Driedo la morte de la moier del
feudatario li fioli puo domandar la invefti
dura de la terra. *)
CXXII. Chi tien terra d' altrui per ve-
cognofentia al anno , non è tegnudo farli fa-
gramento .
CXXIII. Se lo feudatario è obligato a fer-
vixio annual perfonalmente . * )
CXXIV. Colui che fuciede in lo feo de al-
guno , non è obligato a pagar li debiti del
Juo preceffor:
CXXV. La villana deventa libera , fe con-
azera matrimonio sum libero. * )
CXXVI. Se lo marido de la moier havera
terra propria , & de la foa moier. * )
CXXVII. Che fera de la donation , la qual
* GLII. Como tuti li bomeni liberi puo ven
fe fara a do perfone .
GXXVIII. Come non fe puo dar terra , fe
non con recognofenza .
CXXIX. Como vien legio lo marido de la
legia'. *). c
CXXX. Come fe die far , quando la pri-
ma fuor moriffe avanti lo fa frar , fe ba
feudo . * )
ACXXXI. Como lo avoier fe die uprefen-
* ordenar teftamento de la foa dota .
tar .
14
CXXXII. Como die valer la confeffion , la
* trà l'altro , die dar lo gagio de la bataia .
qual la moier fa a lo marido . )
CXXXIII. Lo feudatario quando muove in
la foa infirmitade non puo renuntiar lo fo
feo.*)
• CXXXIV. La moier de colui , a chi lofeo
è donato , fel muør avanti che qui dona mu-
da la voluntab * ) plann{
CXXXV. Come lo feudatario de diverſe
Caftellanie die preftar lo fervizio . * )
CXXXVI. Come uno Baylo mandado a go-
vernar lo Imperio die far fagramento tocan-
do li Evangelii . * ) UCILART V
GXXXVII. Como a la vedova ad baver
Tom. III.
ROMANIÆ . 533
la mitade de la terra feudal , la qual poffi-
deva fo marido, bafta a provar che lo ma
rido quella poffideva .
CXXXVIII. Como li fioli , o fie de li feu-
datavii Griegi egualmente fuciede in li fei +
Et altri dixe lo contrario , ut infra t •
CXXXIX. Como la donation &franchexia
facta a lo villano apparando fcriptura val in
vita del donador .
• CXL. Come lo legio , over la legia , non
le caxe, che elle
è tegnudo a pagar colta per
babita.
CXLI. Como la mojer del feudatario , re-
nuntiando fo marido lo feo al fuo Signor
chel
ella non die haver duario de quello ,
o a
marid baver renunt iado
CXLII, Se lo Signor bavera dado ad al-
guno vigna , o campo burgexiatico . * )
CXLIII. Come de la menor Corte fe puo
appellar a la mazor .
CXLIV. Come je die procieder , quando fe
fa guardo , & quando lo sguardo val, &
quando non. Et como non je po litigare in
caxo de feo per procurador .
CXLV. Come in la Corte non fe fporze li-
bello ni fe mete advocato , che parla per
lettera
CXLVI. Quando do litiga infieme , & dor
mandado , che li fia dado confeio , che die effer
CXLVII. Como non procede perfcription dal
Signor al feudatario .
CXLVIII. Come fe algun fera citado per
caxone civil , o pecuniaria , & non compera
a la terza citation , fera proceduto a lafen
tentia .
CXLIX. Como a far teftamento non è ber
xogno farlo per Notario Publico .
CL. Como li infromenti die efer roboradi
per figillo .
CLI. Se uno legio akcideffe uno villano
che deverave effer facto .
der li fuo rendedi fenza comerchio .
CLIII. Como fi letigio foffe per alguno féo
che vachaffe , quel feo die effer fequeftrado
CLIV. Come lo marido die pagar li debiti
de la moier .
CLV. Quando tefauro fe trovaffe , che die
effer.
·CLVI. Come la femena maridada non puo
CLVII. Quando uno vuol far bataia, epn-
CLVIII. Come bafta , quando è provado
per bomeni legii , che fententia fia dade
benche la fententia non apparelle ,
CLIX. Como li pafculi , & luogi de caxa-
Kon de li fubditi de Mifer lo Principo fon
còmunis
CLX. Come die effer dado XV. zorni de
tei mene a uno che poffiede feo , ・
o parte de
feo , quando lo li vien movefto question , &
dapuo ancora altri termeni .
CLXI. Como olcidando alguno defendando-
fe , non merita pena .
YY 3 CLXII.
 534 LIBER CONSUETUDINUM IMP, ROMANIÆ .
CLXII Come alguno non die intrar in lo fe fubigera ad alguno ,
canal del feudatario senza fo voler .
CLXIII. Come non die clamar algun altro zera matrimonio
traditor , ne far falfo fagramento,
CLXIV. De la proda, che fe fa in facts
darme
CLXP, Come quello che litiga puo recazar
el confeio del Signor per fufpicione .
CLXVI, Se alguno comanda uno altro . * )
CLXVII. Quando niffun laffa fuo Signor,
feumpa. *)
CLXVIII. Come fe pue domandar fenten.
tia , over fguardo , *)
CLXIX. Se algun violentemente metera
man in lo Official . * )
CLXX. Azo chel contrato vaia . * . )
CLXXI. De li vendedi , li qual fono una
ti de venderfe. * )
CLXXII. Se alguna cosa fe vendera per
manco, * )
CLXXIII. Como non puo acquistar la cnfa
conceffa de fua auctorita. * )
CLXXIV. Como fe die far , quando lo vil
lan contraze matrimonio c. *)
CLXXV. Come to villan de feo intriego
non puo teftimoniar,
CLXXVI. Quando lo villan de uno feo fra
trovado poffedudo per altro feudatario , che
die effer.
CLXXVII. Quando villani di feudatarii
fazando ad infembre briga, uno ferira
altro , che die effer.
CLXXVII. Come la donation facta ad al-
guno villano val a vita del donador ,
CLXXIX. Li fioli che fera naſſudi de vil
lan , e de villana , de do Signori , romagne
villani del Signor de la villana.
CLXXX. Come ti fioli del villan, che fia
maridado cum femena libera , deventano vil
lani del Signor del primo villan .
CLXXXI. Come lo villan , che se bavera
fotometudo ad algan , non fe pue partir fen-
Za fo lizentia.
CLXXXII. Come to villan ftagando XXX.
anni in la serra de alguno feudatario deven-
ta fo villano .
CLXXXIII. Quando alguno zurado vien
donado a la Glexia , obe die effer .
CLXXXIV. Che die effer , quando la vil
Ian haveffe plamado vigna in to luego de
altro feudatario .
CLXXXV. Come lo Signor del willon fuc-
ciede in li beni de quello, fi muor fenza he
viedi ,
CLXXXII. Conse lo villan frando floro in
la terra de altri , & ſe vara partir , può
portar la foa roba ; & quando niega la fuo
Signor , o
•propri will
ehe diecother.
CLXXXVII. Come lo Signor puo meter lo
in prixen.
CLXXXVIII. Sel villan naffudo al paixe
EXPLICIT VOLUMEN TERTIUM .
CLXXXIX. Se villan , e villana contYA-.
CXC. Come fe alguna faxia è partide in-
tro padre , fioli , el Signor Juccedera . *)
CXCI. Como non fe die negar copia de le
teftimonianze a quelui , che litiga in juditio .
CXCII. Chi non pago lo fa cenfo , pusi lơ
paga dupio .
CXCIII, A chi afpera examinar teftimo-
nianza. *)
CXCIV. Che die effer de villana , o libe-
ra, che contrazera matrimonio ,
CXCV. Come fe die citar legii , come
li non fe die tromentar , fe non we fiade .
CXCVI. Chi vuol , fe puo infina X. zorni
appellarfe ,
CXCVII . Como lo Signor puo tuor tuti li
beni mokeli del fuo villan .
CXCVIII. In che caso non fe puo teftimo
miar el villan . * )
CXCVIIII. Come fe per la Corte fera of
fegna termene . * )
CC. La regula general , che fe dè obfer-
var . * )
CCI. Se termene fe dara a lui , che ba-
bia moier , * )
CCII. Aqui apartien cognoffer li figilli . * }
CCIII. Dai villani , chefuziſſe in loPrin-
cipado . * )
CCIV, Quando alguna cofa vien venduda.* )
CCV. Sel fera meffo uno villan de pian-
tar in la terra de uno altro feo . * )
CCVI. Como lo Signor puoralo punir lo ſe
villan in prexon . *)
CCVII. Qui puo acitar la parte adverfa . *)
CCVIII. Como la cofafurtiva trovada tor-
na al primo Signor . *)
CCIX. Se a lo legio , over legia defca
zelle algun feo , che die effer . * )
CCX. De colui , che fa la bomazo a ebi non
apartegna , * )
CCXI. Quando la feudatario non intra in
poffeffion infra l'anno . *)
CCXII Quando fe prefenta alguno legio ,
over legia , avanti lo fo Signor , per haver
la inviſtixon .
CCXIIL Mifer lo Principo puo meter pe-
na a li fuo feudatarii . * )
CCXIV. Se algun karera femenado in la
terra d'altri. *)
CCXV. Quando alguno villan è debitor de
alguna perfona.
CCXVI. Quando algun mete man in lo fe
Legio. * )
CCXVII. Capitulo de avoieria .
CCXVIII, Per quanti modi fe dixe aooier •
CCXIX. Como fe die far , quando lo pil
lan comete alguno peccato criminal , & nom
que comparer ,
INDEX

INDEX
A ftia 355. c. 3.
Bbas . Pro eo defunéto dies ane
niverfaria celebranda 365. C. &.
fi is juftitiam facere nolit 207.
c. 1. unufquifque de beneficio
fuo familiam fuam nutricare fa
ciat 168. c. 2. ab omni congre
gatione eligendus 461. c. a. 463. c. 3. & cum
auctoritate Epifcopi 155. c. 1,
Abbates . Eerum officium 358. c. 1. ut mona,
chos in itinere fecum non ducant 364. c. p.
corum electio reftituta monachis 155. c. I.
376. c. 1. in Epifcoporum poteftate confiftant
374. c. 2. Epifcoporum confilio utantur in
regendis monafteriis & eorum admonitioni-
bus obediant 175. c. 2. plurima monafteria
non habeant 209. c. I. 176, C. 1. eis nihil
alienare licet de rebus ecclefiafticis abfque
Epifcopi fui permiflione 334. c. 2. ante le
joca turpia facere non permittant 378. c. 1,
beneficia hominibus fuis non donent per præs
mia 259. c. 2. Comitibus adjutores fint ad
juftitias faciendas 179. c. 2. diligenter con-
fiderent thefauros ecclefiafticos 167. c. 2. fi
caufam habuerint inter fe yel cuin Epifco
pis 194 c. 2. Epifcopus fciat quantos Cano
micos in fuo monafterio habeant 232. c. I.
regant yitam monachorum 149. c. 2. magnam
curam habeant monafteriorum fuorum 255
c.s. & ea non deferant 254. c. z. eorum ne-
gligentia qualiter caftiganda 174. c. 2.
Abbates Canonici 364. c. 1. laici 143. c. I.
Abbatiffa eligatur a cuncta congregatione 260.
c. 2.& cum confenfu Epifcopi 155. c. 1. de
beneficio fuo familiam fuam nutricare facial
168. c. 2. in fuo monafterio refideat 403.c.1.
Abbatiffa quales debeant conftitui 182. c. 2.
quomodo conftituende a Principe 373. c. 1 .
benedictiones dare non poffunt fuper capita
virorum 150. c. I. non poffunt velum impo-
nere viduis & puellis 368. c. 1. diligenter can
fiderent thefauros ecclefiafticos 167. c. 2. ma- Accufator quando accufati excommunicationem
gnam curam habeant fanctimonialium 255.
C. I. earum negligentia ad Principem defe-
ratur 174. C. ?.
Abortjyun fi fecerit mulier prægnans 263. c. 2.
Abrenuntiatio Diaboli 76. 77. 78.
Abrenuntiare diabolo quid fit 366. c. 2. operi
bus & pompis ejus 280. c. 2.
Abfens , id eft abftentus , excommunicatus 337.
C. I.
Abfens judicari non poteft 327. c. 1. per alium
accufare aut accufari non poteft 341. c. 2.
391. c. 1. nemo damnetur in caufa capitali
250. C. F. 261. c. 2. 303. C. I. 326. 6. 1, 327,
C. 16. 329. C. 2. 384. C. 2.
Abfentia rei pra confeffione conftat 222.1.311.
C. I.
Abfentibus quod ablatum eft pleniter reftitua
tur 328 c. 1.
Abfentium teftimonium excipi non debet 293.
C. 3.
Abfida , pbi manus imponitur pœnitentibus 228.
C. I
Abfoluta ordinatio vetita 142. C. 3,
Abfolutio in remiffione peccatorum 250. C. 2.
pœnitentum per manus impofitionem Epifco
porum fupplicationibus fiat 338. c. 1. 219. c. I. 502. c. I. fi ab hoftibus captus fuerit ibid.
230. o. 1. feq. precum facerdotalium 230.
Abfolutio , quid 465. C. *.
Abftinentia ciborum in providentia facerdotis
.
535
RERUM.
at 344. c. x. fpiritalis 380. c. 3. ab eucharis
Abftineri , id eft a communione extraneum ef-
fe 337. C. I.
Acceflionis locus 445. c. 2.
Accipitres non habeant clerici & fervi Dei 316,
C. 2. 320, C. 2.
Accufandi licentia danda paffim non eft 275.
C. 2. 294. C. 3. non progrediatur ultra pro-
vincia terminos 300. c. $. 390. c. 4. nec eam
habeat qui de exercitu fugit 292. c. 1.
Accufantium vita & converfatio inquiratur 261.
c. 2. 300. c. 2. 315. C. 2. 322. C. I. 324. C.z.
376. c. 2. 391. c. J.
Accufare Epifcopum qui poffit 143. c. 2. 236.
C. I. 295. c. 2. 313. c. I. 324. c. I. majores
natu non licet laicis 324. c. 1. Presbyteros
qui non poffint 221. c. 1. 2.
Accufare qui non poffint 303. c. I. 314. c. 2.
342. C. 2. 349. c. 2. 352. c. I. 354. C. I. 376.
390. c. I. 391. c. I. non poffunt homines ana-
themati 327. c. 1. facerdotes qui non poffint
315. c. 1. facerdotes non poffunt excommu
nicati 339. c. 1, 352. c. 2. nec ii quorum lis
bertas nefeitur 295. c. 2. nec in fide catho-
lica fufpecti 324. C. 1. nec viles perfonæ 295,
C. 2.
Accufari nemo poteft abfens 326. c. 2.
Accufati Epifcopi fedem nullus ufurpet 392.
C. I.
Accufatio litigantis non facile recipienda 262.
c. s. refricari non poteft ubi quis abfolutus
est 322. c. I. 336. c. 2. clericorum interdicta
laicis 326. c. 2. adverfus doctorem nemo eam
fufcipiat 343. c. 1. a legibus fæculi prohibita
non audiatur ab ecclefiafticis 354. C. 2. ab
iifdem legibus non admiffa fubmoveatur 315.
338. c. 1. 391. c. 2. canonicis regulis inftitu
ta 351. c. 2. 392, c. 1. fi injufta fuerit com-
probata 445. c. 2.
Accufato locus unde ipfe eft concedatur 313 .
c. 2. quando liceat ei appellare 339. c. r.
390. C. I,
accipiat 262. c. I. 331. C. t. 342. C, 2. legi-
timus 355. c. 2. non audiatur abiente adver-
fario 39. c. 1. quo officio utatur 340, c. 2.
non debet effe culpabilis 262. c. 1. nec calu-
mniofus , nec fufpectus 315. c. 1. Epifcopo-
rum vel clericorum non temere recipiatur
313. c. 1. fratrum excommunicetur 394, c. I.
non facile recipiatur 331. c. 2. fi unum pro-
bare nequiverit , ad cetera non admittatur
314. c. 2. nec qui cum inimicis moratur 314.
c. 2. 376. c. 2, quando fit ei credendum 329.
c. 2. folus non poteft teftes eligere 185. c. 2.
210. C, 2. 243. c. I. 287. c. 2. Tumptus refti-
tuat quos poft appellationem adverfarius fuus
fuftinuit 444. C. 2.
Accufatus fpatium habeat fe defendendi 324.
C. 3.
Achaja Princeps homagium faciat Imperatori
Conftantinopolis 499. 1. dein accipiat a fuis
Baronibus ibid. quomodo Barones punire de
beat 500. c. 2. quando homines ligios reti-
nere poffit ibid. 504. c. 2. francos homines
de poffeffione non deturbet sor . c. 1. in feu-
da jus fummum habet sor . c. 2. quomodo
feuda donare poffit ibid. & Curtem tenere
neque arcem hoftibus , neque aliis homagium
cedat fine fubditorum confenfu 502. c. 2.
quando Baronibus imperare pollit 503. c. 1.
& im-
 536 INDEX
& imponere vectigalia ibid. rufticofque liber-
tate donare 503. c. 2. fi bellum Baronibus in-
tulerit id, illofque equitatum accipere coe-
gerit 504. c. feudatariis poenas irrogare po
teit 528. c. 2.
Achrofticum , vel chruftilium quid fit 525. c. 1 .
526. C. I.
Acolythus non accufet Subdiaconum 169. c. 1 .
249. C. I. in quot teftibus damnabitur 169.
c. 1. fi quis eum injuriaverit 255. c. 2.
Actardus Epifcopus Nannetenfis 444. c. I.
Actio tamdiu ventiletur , quoufque inveniatur
rei veritas 262. fi cœperit intendi 336. c. 2.
Actor dominicus 204. c. I. 328. c. t. 336. c. 2.
401. c. 2. 411. c. 1. fifci regalis 196. C. 2. Ec-
clefiæ 300. c. 2. 376. c. 2. 390. c. I.
Actores publici 336. c. 2 .
Acupictile 151. c. 2 .
Ad adorandum pateant fancta fanctorum 335.c.1.
Adalardus Abbas Corbejenfis & Comes Palatii
249. C. 1.
1.22.. ejus liber de ordiné Palatii 165 .
C. I.
Adalardus Comes palatii 194. c. 2.
Adalingus , id eft nobilis 31. c. 2. 40 c. 1. fi
quis eum occiderit ibid. aut ictu percufferit
32. c. I. aut vulneraverit ibid aut offa ejus
fregerit bid. aut ligaverit 35. c. 2 .
Adallabus Epifcopus 282. c. 1 .
Adam Abbas Cafaurienfis 200. c. 2.
Additiones Sapientum ad Legem Frifionum
23. quando facta 23. c. 2.
Adframire , adhramire 70. c. 1.
Adhramire 202. c. 1. facramenta 192. c. I.
202. C. I.
Adjacentiæ ecclefiarum 322. c. 2 .
Arnati 249 C. I.
Adjutores Imperatoris 373-
Adminiftratores Ecclefiæ 378. c. 2.
Adrebaldus Abbas Flaviniacenfis 178. c. 2.
Advena non contriftandus 264. c. 2. conjuga-
tus 187. c. 2.
Adventitiorum numerum fciant Miffi 210. c. 1.
Adventius Epifcopus Mettenfis 464. c. 1 .
Advivere in caput 447. c. 2. 450. c. 2.
Adulter poenitens 344. C. 2.
Ad Iteræ dicuntur fanctimoniales apoſtatæ 399 .
C. I
Adulteri ad accufationem vel ad teftimonium
non admittantur 303. c. 1. 342. c. 2. quemo-
do corripiendi 242. c. 1. 285. c . 2. 305. c. 2
appellantes non audiantur 324. c. 1 .
Adulteri funt qui interveniente repudio , aliis
fe fungunt matrimonio 312. c. 2 .
Adulteria prohibita 217. c. 1. 307. C. 2. 320.6 .
Adulterii rona apud veteres Germanos 11. c. 1 .
apud Saxones & Frifios ibid. 60. 68. capita-
lis apud Frifios 12. . .
Adulterina conjugia 323. c. I.
Adulteriuth an fit caufa relinquendi uxorem
220. c. 1. 280. C. 1. 284. C. I. 2. 371. c. 2 .
abfque confcientia mariti 219. c. 2 .
Advocati pravi tollantur 186. c. 1. 287. c. 2.
ecclefiarum a Principe poftulentur 346. c. t.
meliores conftituantur 192. c. 1. per fingula
loca eligantur 283. c. 1. defenfores five pro-
tectores 411. C. 2 .
Advocatum nullus Epifcopus , Abbas , vel Ab-"
batiffa Centenarium Comitis habeat 206. c. 2.
fi iniquus fuerit 321. c. 2. Advocatus fervo
rum 203. c. I.
Ades fi quis expoliaverit 340. c. 2.
Agroti excufantur a jejunio 335. c. I.
Era , id eft numerus , caput 269. c. 1.
Aramentum 186. c. 2.
Aeris inæqualitas fi evenerit 166. c. 2. contur,
batio 370. c. 2.
Aefgha judex qualis 12. c. z.
Animatio civilis refpondens æftimationi capi-
tis 32. c. 2 .
Etas intelligibilis 345. c. 1 , ætatis ignorantia
RERUM .
fuffragatur pueris 230. c. 2. ætatis perfecta
homines fcribant Evangelia 299 c. 2. ætas
fenilis confideretur in pœnitentia imponen-
da 10. c. 1. ordinandorum 144. C. B.
Affines viduarum tutores 51. c. I. 52. c. I.
Affinis teftis non admittatur 391. c. I.
Affinitas non ultra feptem gradus 397. c. 2,
ejus linea 386. c. 2.
Aframire quid 70. c. 1. 2.
Afri abhorrebant ab appellationibus tranfmari-
nis 393. G. 1.
African provinciæ canones & decreta 301.
C. I. 314. C. 2. magni babita in Ecclefia Gal-
licana 314. c. 1.
Agathenfi Concilio falfo capitulum quoddam
tributum 302. c. I.
Agenda 411. c. 2. fi presbyter inconfulto Epi-
fcopo in quolibet loco celebraverit 223. c. I.
290. C. 2. 322. C. I. 348. C. I. 397. C. I.
Agentes Ecclefiæ 437. c. 1. 486. c.
Agger prope pagum Melereti in Forojulio ære
incifus 105.
Aggeres Ligeris 411. c. 2.
Aggratianai jus regi affertum 74 c . ab
Agilmarus Archiepifcopus Viennenfis 197.c. I.
Agiulfus Abbas Solemniacentis 358. c. I.
Agnáti & cogneti qui fint 340. c. 2.e
Agros dominicatos fi quis neglexerit excolers
246. C. 1. 401. C. I. 410. C. I. 2
Agrum fi quis læferit 264. c. I. 이
Aha , & A, & E , aqua ieu fluvius 26. c. ?.
Ahyto Epifcopus Bafileenfis explicatus & emen :
datus 233. č. 1. 238. c. 1.279è ch
Albani , advenæ 411. G. 2.
Albericus Epifcopus Lingonenfis. 158. c. 2.
Alcuinus libros manu propria fcribebat a
c. I. emendatus 379. c. 2 .
Aldebertus hæreticus 419. C. 2ure deti
Alea vetita Epifcopis , Presbyteris , & Diaco-
nis 281. c. 2.
Aleas amare 395. c. 1 .
Alienæ gentis homines ad exercitium imbuan:.
tur legibus 293. c. 2.
Alienatio rerum ecclefiafticarum vetita 180.
C. I. 274. C. 1. eft quæcumque traditio per-
petua 180. c. r. rerum olim dominis earum
permiffa 58. c. 1.
Alimonia non vendatur foris imperium 167,
C. 1. 242. C. 2. 286. c. 2. i
227.sc.
Alleluja laicus non dicat in ecclefia 227. c. 1.
Alodem coinparare de beneficio 195. c. I.
Alodis etymologia 33. c. 1. quid fit ibid. :
Alodis 168. c. 2. 187. c. 2. 442. C.. 465. c. I.
2. 466. c. I. reftaurata 21. C..evindicata
450. c. 1. eft terra paterna & aviatica 411 .
C. 2. 413. C. I.
Alodium eft fundus libet 187. Cl) 2013
Altare non erigatur nifi ab Epifcopo confecra-
tum 281. c. 1. non confecretur a presbyteris
328. c. 1. fit lapideum 209. c. I.
Altaria in ecclefia non fint fuperflua 208. c. 2.1
286. c. 1. melius conftruantur г70. c. 2. 222 .
c. 2. ab Epifcopo confecrata 282. c. 1. am-
bigua de confecratione confecrentur : 170. c.3 .
245. C. I. 345. C. 2. 346. C. 1. fecundum di-
gnitatem fuam venerentur 148. C. 1. 299.C. I..
fuper petras 86.
Altaris unius quatuor partes 379. c. 1.
Altercantem injufte fi quis adjuvare præfum-
pferit 189. c. I.
Alteferra caftigatus 201. c. I. }
Altmarus Sene fchalcus Imperatricis 197. c.1.
Amalarius Diaconus 154. c. 2.
Amatoria pocula 370. c. 2.
Amba pro ambo 142. c. 1 ....
Ambigua Dei judicio referventur 331. c.
Ambitio damnata in Epifcopis 277. c. 2.
Ambo , id eft pulpitum 157. c. 1. 412. c. I.
S. Ambrofius libros fcribebat manu propria: 165,
C. 1
Am-
 INDEX
Ambulaté 445. E. t. 446. č. 2.
Amende , unde 44. c. 3.
Ampullæ tres in coena Domini 223. c. 1. dux
vel très 172. č. 1. 7.
Amuletum Thoroni facrum ære incifum 92.
alterum itidem are incifum 110. 111.
Anathema feparationem à Deo fignificat 307.
c. 1.
Anathema quando dictum regibus 292. c. 1, fi
quis parvi duxerit 327. c. 1. 396. c. 2.
Anathemati homines 298. c. 1, 333. c. 1. re-
pellantur 327. c. I.
Ancillæ Dei monafteriales 216. c. 2.
Antillæ propriæ non velentur nifi fecundum
menfuram 165. c. 2. 286. c. I.
Ancilla fi quifpiam fe junxerit 264. c. z. fi li-
ber uxorem eam duxerit 269. c. 2.
Ancilla rufticanæ 14. c. 1. focarie 14. c. 2. pœ
næ in eas moderatio pro numero coitus II.
C. 2.
Ancillam fuam fi quis percufferit 263. c. 2.
Andelangum 484. C. 2. 487. C. I. 2. 488. č. 2,
491. C. 2.
Ando Abbas Stabulenfis 358. c. 1 .
Angariæ 356. c. 1. in fervos ecclefiafticos 336,
C. 2.
Angefalle 51. C. 2.
Angelorum ignota nomina ne ngantur 141.
C. I. 2. 224. C. I. 412. C. I.
Anglii qui 31. eorum Lex ibid.
Angrarii 52. c. 2. 71. 73. c. I. cum Oftphalis
communes confuetudines tenent 53. c. 1. com-
munionem bonorum inter conjuges non ha-
bent 55. c. 2.
Animal alienum ne lædatur 36. c. z. fi quis oc-
ciderit 26. c. 2. nullum quifquam emat ab
ignoto homine 289. c. 2. alicui traditum in
cuftodiam 264. c. I. quod damnum dat 57.
C. 2,
Animali fi quis fe mifcuerit 264. c. 2. 282. c. I,
Animalis compofitio 58. c. 1. vitium fi vendi-
tor celaverit 258. c. 1.
Animalium cerebrum & caput divinis honori-
bus culta 98. fub animalium fymbolis Divi
repræfentabantur 109. & geftabantur in bel-
lo ibid. 110. animalium figuras in corpore
notabant ftigmatibus Britanni 110. fimulacra
in tumulis condebantur ibid.
Animarum ftatus poft mortem xxr.
Anniverfaria dies pro defuncto Abbate cele
branda 365. c. 1.
Annona in ecclefia non fit 170. C. 2. 222. C. 2,
nemo eam care vendat 167. c. I. 168. c. a.
242. c. a. 286. c. a. nec antequam colligatur
211. c. I. annonam fi quis in hofte rapuerit
193. c. 1. pro frumento 75. c. I.
Annus & dies exprimantur in pactis & placitis
275. 294. C. I. 305. c. 2.
Annus inchoatus pro completo 406. c. 2.
Annus Incarnationis fidem diplomatum minuit
71. C. 2.
Anfegifus Abbas Fontanellenfis 227. c. 1.
Anfegifus collector Capitularium 127.135.136, Argentum accipere licet pro decima 177. c. 2.
Anfovinus Epifcopus Camerinenfis 318, c. 1.
Antiphonarium 163. c. 1.
Apennis 444. C. 2.
Apocrifiarius palatii 416. c. 2.
Apollinarius Abbas Flaviniacenfis 358. c. 1.
Apoftatare 399. c. I.
Apoftate communionem non accipiant 274. c. 2.
Apoftolica Sedes 339. c. 1. ejus primatus 392.
c. 1. & unanimitas 151. C. I.
Apoftolica decreta non violentur 293. c. 2. 316.
C. 2. 330. c. I.
Apoftolicus , id eft Romanus Pontifex 255. c. 2.
332. c. I. per legatos interfuit cudendis Ca-
pitularibus 357. c. 2. Apoftolicus Præful 352.
C. 2.
Appellantem nullus affligat 340, C. I ,
Appellantes ad majores judices 262. c. 2. 290. Armatura in exercitu 184. c. 2. 242. C. 2. 287.
RERUM.
537
C. I. 316. C. I. 390. C. .
Appellare licet ad Concilium univerfale 314
c. z. ad Romanum Pontificem 338. c. 2. 2 .
judicibus quos Primates dederunt 348. c. 1,
licet pulfato 342. c. 2. & accufato 339. c. I..
390. c. 1. a minore Curte ad majorem in Im-
perio Romania 510. c. 1.
Appellatio injufta 444. c. 2.
Appellatio ad Apoftolicam fedem . 303. c. x. 322.
C. 2. 348. c. I. 353. C. I, 392. C.₺. 393. C. I
Epifcoporum damnatorum ad eamdem 266.
C. 2. 314. C. 2. 315. c. 1. appellatio quibus
interdicta 324. c. 1. vitiatam caufam fuble-
vat 330. c. 2. 384. c. 2.
Appellationis vox 389. c. 2. 377. C. I. 384. C. 2 .
nullis denegetur 391. c. 1. nec in fupplicium
deftinatis 330. c. 2. tempus in Achaja Prin-
cipatu 526. c. 2.
Appellationum ufus 69. c. 2.
Appellatores in carcerem non redigantur 330.
C. 2. 384. c. 2.
Appendicia 436. c. I.
Appennis 444. c. 2. formulæ 474. c. 2. 475..
C. I. 2.
Applicationis jus 59. c. 2.
Aptificare 71. 73. C. I. 448. c. 2.
Aqua benedicta 259. c. 2. confecrata ad afper-
fionem domorum 267. c. 2.
Aqua fola loti quomodo baptizandi 310. c. 2.
Aqua fola puniantur ebrii in exercitu 193. c. 2.
Aquæ ferventis examen 198. c. 1. 211. c. 1. 241 .
C. I. frigidæ examen 402. c. 1. ferventis aut
frigidæ exorcifmus 412. c. 1. & feq.
Aquiliana ftipulatio 441. c. 2.
Aquifgrani Carolus M. diem obiit , ibique fe-
pultus 72. c. 2.
Aquis palatium 71. 72. c. 2. 190. c. I.
Ara antiqua haud procul Utino 87.88, ære in-
cifa ibid.
Are Gentilium 86,
Arandum non eft in bove & afina 265. c. 2.
Arbor non yeneretur 147. C. 1. 299. c. I. 338. c. 2.
Arbor fanguinum 86.
Arbores comitiorum indices 111.
Arborum cultus 86.
Archidiaconi nihil accipiant de manfis ad Ec-
clefiæ luminaria datis 175. c. 1. eorum cu-
piditas 405. c. I.
Archidiaconus 353. c. 1. Epifcopi 218. c. 2. non
fit laicus 166. c. 2. 286. c. 2. detondeat Cle
ricos comam nutrientes 329. c. 1. fi quis in-
obediens ei fuerit 351. c. 1. ejus audientia
236. c. 2. præponitur Archipresbytero ibid.
Archiepifcopatus pallium 268. c. 1.
Archiepifcopus fine pallio Miffas non dicat 426.
C. I.
Archii publici 488. c. 2 .
Archimandrita , & Archimandritiffa 180. c. I.
Archiœconomus 180. c. 2.
Archipresbyteri audientia 236. c. 2. 353. C. I.
Arduenna 214. C. 1.
Area venditio 450. c. I.
pro reftauratione ecclefiarum 204. C. I.
Argentum fignatum 338.
Ariolos fi quis de falute Principis confuluerit
342. C. 2.
Aripennus 437. c. I.
Arma clerici non portent 147. C. 2. 148. C. I.
235. C. 2. 299. C. I. 318. c. 1. infra patriam
non portanda 184. c. 1. 242. C. 2. 286. c. 2.
bellica fi quis ecclefiafticus indutus fuerit 266.
c. 2. deponantur a publice pœnitentibus 248.
C 2. 408. c. 2. & ab iis qui facrificiis inter-
funt 335. c. 1. & ab iis qui fugiunt ad ec-
clefias 322. c. 2. a negotiatoribus non ven-
dantur 287. c. 1. Diis facrata 39. ad juramen-
ta adhibita 39. c. 1. 2. bellica 34. confepulta
defuncto 80.
C. I.
 X M
DE
IN
538
c. I. vetita fervis Dei 216. c. 1, 316. C, 2.
Armorum depofitio 402. C. 1.
Arno Archiepifcopus Juvavenfis 332. c. 1.
Arpennus 489. C. 2.
Arra reddendæ 382. c. 1 .
Arringo Italice ex Ring Germanico , quid fit 104.
Artmanus Coines 282..c. 1 .
Arufpices fi quis de falute Principis confulue ,
rit 3427 € 2.
Affallite 258. c. 2. 404. C. I.
Aflifiæ Regni Jerufalem 496. 498.
Alamptio S. Mariæ 173. 181. c. 2 .
Ayla ecclefiarum ne violentur 225. c. 2. 233.
C. 1. 236. C. 2. 266. c. 1. 322. c. 2. 377. C..2.
Avylorun jus 64:
Acta , judex vicanus 5. c. 2.
Attile fanus 79. 81 .
Andet jurare 146. c. I.
Audientia non neganda appellanti 390.c.1 . nee
roganti 339 c.
390. C. I.
Audientia R gis 402. c. 1. epiſcopalis 302. c. 2 .
310. C. 1. 353. C. 1 .
Auditorium locus ubi fanctimoniales collo-
quuntur 369. c. I.
Aventinus ( Joannes ) caftigatus 183. c. 1.
Auguria proh bira 216. c. 2. 265. C. 1. 317. C. I.
avium , equorum vel boun 95. 96.
S. Auguftinus nunquam locutus ett folus cum
feminis 254. c. 1. cum forore noluit habitare
bid. fermonem fcripfit de martyribus & phy..
lacteriis 426. c . 2. emendatus 144. C. 1. 2750
.C. I.
Auguftodunenfes Canones 460. C. 2 .
Avojer , & Avojeria 505. C, 1 . jeq. 529. £. 1. 2,
B.
Aculi a monachis pro neceffitate ferantur
B 365. c. 2 .
Bajulare , id eft portate 316. c. 2.
Baulus Principis Achaja cogere folus poteft
feudatarios $ 17 . c. 1. in regimine juret legum
obfervantiam 519. C. I.
Balationes 280. c. 1. 2. 415. C. 1 .
Baligera , ftulta 280. c. 2.
Ballematiæ 280 C. I
Balnea ecclefiarum 322. c. 2. monachorum 358.
C. 2.
Ban , quid 46. c . I.
Bannire 190. c. 1. 284. c. 2. per Comitem 201.
c. 2. in hoftem 193. c. 1 .
Bannitoria multa 46. c. 2. 73. C. 1 .
Bannum rewadiare 226. c. 1. augere 74. C. 2.
Bannus vel bannum , quid 18. 46. 69. c. I. 71.
190. c.2 . dominicus 184. c. I. 192. C.2 . 196.
c. I. 198. c . I. 199. C. I .. 200. c.2. 211. c. I.
415. C. 1. refifus 402. c. 1. ejus variæ figni-
ficationes 18. 46. ejus compofitio 46. c. 2 .
70. 73.
Baptifma is facramenta 328. c. I. 2.
Baptifmus ethnic s 93 .
Baptifmus pretio non conferatur 235. c. 1.278.
c. 2. non eft iterandum 310. c. 2. 379. c. I.
in dubio reiterandum 279. c. I. 345. C. 2. 346.
c. I. 347. C. . non celebretur extra ftatuta
tempora 67. c. 2. 235. C. 1. 238. c. I. 278.
C. 2. 279. C. 2. 366. C. I. 367 , C. 1. in agri-
tudine collatus 347. c. 2. neglectus 66. c. I.
68. c. I. valet factus in nomine Trinitatis Biviorum cultus 99.
217. c. 2. fub trina merfione ibid.
Baptifterium , id eft liber de ordine baptifmi
163. C. I. 164. C. 2. unufquifque Presbyter il- • Blafphemar judici
1.d habeat 163. c. I.
Baptizandi difcant Symbolum fidei 333. c. I.
347. c. 2. ii funt de quorum baptifmo dubi-
tatur 279. c. 1. 346. c. I.
Baptizare oportet in nomine Trinitatis 310.
c. 2. nemo præfumat in aliena parrochia 223 .
c. 2. neque de veteri chrifmate 317. C. 1. opor-
RU
RE .
tet de chrifmate proprii Epifcopi 376. c. x,
Baptizatis non licet manducare cum catechu
nienis 269. c. I.
Baptizatus fi quis fuerit ab hæretico in nomi-
ne Trinitatis 347. c. 2. & a Presbytero non
baptizato 217. C. 2. 218. C. I. 269. c. 2. vel
indocto 266. c. 2 , 267. c. I. vel a Presbyter
ro Diis mactante 347. c. 2. five a Paganis
347. C. I. 415. c. 2, a falfo Epifcopo 381 , c. 2.
Barba , olin monachos literatos diftinxit ab
illiteratis 358. c. 2.
Bafilica S. Martini 434. c. 2.
Bafilica Martyrum 308. c. 1.
Baftonicum , arctiflima cuftodia 415. c. 2. in Bar
ftonico retrufus 270. c. I. 301. c. 2.
Battere 415. c. 2. hominem 198.
Bauer-Gulden , quid 42. c. I.
Bauga & bruniæ non dentur negotiatoribus 210,
id eft armille 210, E, I ,
Befehdung , quid & unde 43. c. I.
Bella poft mortem XXII.
Bellicam expeditionem fugiens puniatur 292,
C. I.
S. Benedicti regulam monachi memoriter di-
fcant 358. C. I
Benedictio diaconatus 311. c. 1. Epifcopi ex-
fpectetur in Miffa 335. c. 1. 396. c. 2. Pres-
byteratus 268. c, 1 , facerdotalis 148. c. 2. fa-
cerdotis in nuptiis 273. c. 2. 292. C. 1.323.
C. 2. 345. c. I. 355. c. 2. 388. c. 1, neceffa-
ria in nuptiis virginum 204 C. 2. poft com-
pletorium a facerdote dicatur 363. c. 1. a
quibus tribuenda 364. c. 1. non accipiatur ab
hæretico 266. c. 2.
Benedictionem Presbyter non fundat fuper ple-
ben in ecclefia 328. c. I. 397. c. 2. nec Ab-
bariffe fuper viros 150. c. 1.
Benedictus Levita collector Capitularium 127:
135. 136.
Benedictus Abbas Anianenfis 384. c. 1.
Beneficia regalia 168. c. 2. 187. c. 2. condricta
195. c. 1. Epifcoporum & Abbatum ibid. do-
minica deftructa 206. c. 1. dominica non be-
ne conftructa 210. c. 2. deftructa 211. c. I.
401. c. 1. ecclefiarum 172. c. 2. 400. c. I. nec
tribuenda , nec auferenda per præmia 259.
c. 2. defcribantur in breve 195. C. 1. præfti-
ta 485. c. 2. Libellus antiquus de Beneficiis
XV. 113. & feq.
Beneficiale jus 113. & feq.
Beneficiarius fervus 241. C. I.
Beneficium ecclefiafticum 233. C. 2. 377. C. 2..
Principis 193. c. 2, urbanum 125. 126.
Beneficium & honorem perdere 237. c. I. cum
brunia perdere 242. c. 2, 287. c. I.
Beneficium perdere 401. c. 1. 403. C. 2. 409.
C. 2. 410. C. I, in bannum millum 190. c. 2.
de rebus ecclefiæ 384. c. 2. defertum 203 .
C. 2. 401. C. I.
Berbices 152. C. I.
Bernardus Dux Septimaniæ 178. c. 2.
Bertiniani Annales emendaţi 201. c. 1.
Beffern , quid 44. c. 2.
Biarcium 34.
Bibere ne quis alium cogat 169. c. 2. 170. C. I.
nec in hofte 193 c. 2. non oportet fuper tu-
mulos mortuorum 281. c. I ,
Bidua na , id eft jejunium duorum dierum 237.
Bier-Gelden , quales 42. c. 1,
Blanditia 186. c. 2.
Blafphemantium vita perfcrutanda 391. c. 2.
e um Scabinorum 185. c. I.
242 . C. 2.
Blafphemia 192. C. 2. 325. C. 2. in Deum 270,
c. 2. 383. C. 1. latronum 247. c. 2.
Blafphemiam Deo infert qui fe cum Deo fa-
crata mifcuerit 305. c. 1 .
Blefum caftrum 444. c. I.
Bonifacii IV. decretum de libertate monacho
rum
 INDEX
rum eft dubiæ fidei 369, c. I.
Bonifacius Comes 178. c. 2 .
Bonorum communio inter conjuges 55. c. I.
Bord , bort , quid 74. c. I.
Bortrini , Bortrenfi 74. c. I.
Bote , multa 44. C. 2.
Botelli 21. c. 2.
Boves jungere non licet die dominico 151, c. 1 .
Bovis pretium 61 , c. I. 2. 69, c. 2. 75. £. 1 .
Boum mortalitas tempore Caroli M. 211. c. 2.
Braço , canis 9. c. 2.
Brennen fonder Mord , quid 44. c. I.
Brephotrophium 180. c. 2.
Breve facramenti 446. c. I. 449, C. 2.
Breves de adnunciatione & de opere 210. c. I.
285, c. I.
Breviarium , liber officiorum ecclefiafticorum
164. C. 2.
Brunia 194. c. 1. de duodecim manfis 184. c. 2.
242. C. 2. 287. c . 1 .
Bruniæ 186. c. 2. extra regnum non venum-
dentur 184. c. 2. 404. c. I. non dentur ne-
gotiatoribus 210. C. 1. 283. C. 2. 287. c. I..
Buccella ad bafilicas afferende 280. c. 2. 416.
C. I.
Burchardi Wormacienfis Epifcopi fraudes 139.
C. 2. 140. C. I. 150. C. 2. 152, C. 2. 155. C. 2.
# 58. c. I. 159. 160. & feq. 179. & feq. 172.
C. 1. 173. c.2. 189. c. I. 189. c.2. Jeq. 199.
C. I. 205. C. 2. 209. c. I. 218. c. 1. & feq.
248. 266. 269. 280. 304. C. 1. 378. c. 2. 379 .
C. I.
Burgundiæ regnum 461. c. 2. 462. C. I,
Busze , emenda 44. C. 2.
Butticularius 416. C. I,
C Capitula , Capitularia 416. c. 2.
CAballo fi quis unum oculorum excufferit
258. c. 2.
Caballos fi quis Saxo in fua meffe invenerit
211, C. 2.
Caballum fi quis occiderit 256. c. 2. nemo com-
paret , nifi cognofcat venditorem 247. c. I.
289. c. 2. fi quis furatus fuerit 47. c. 1 .
Cadavera Chriftianorum fepelienda 68. c. 2.
Calciamenta Clerici habeant quæ religionem
deceant 329. c. I. monachorum 329. c. 2.
Calculandi peritiam habeant Presbyteri 149.
C. 1. 2.
Calumnia , quid 10.
Calumniam ftabilire 487. c. 1. fi quis ecclefiis
aut clericis intulerit 407. c. 2.
Calumniantes quomodo puniendi 352. c. 1. 392.
C. J.
Calumniare 450. C. I. 484. c. 2.
Calumniatores non fint teftes 250. c. 1 .
Calumniofos accufatores nemo fufcipiat 315.
C. I.
Camifia glizzina 428. c, 2,
Campi judicium 36. c. 2.
Campio , quis 9. c. 2. 416. c. 1. fi victus fue-
rit 200. c. 2. 248. c. I.
Campo comprobanda teftium diverfitas 200.
C. 2.
Campo vel cruce contendere 190, c. 2. 211.
c. I. campo dijudicare 59. c. I.
Campus dommicus , five tenioris 249. c. 1. 2.
Campus pro monomachia 59. c. 1. five lex duelli
416. C. I.
Cancellarius 416. c. 1. regius 178. c. I. pagi. 190.
C. I.
Canes in dextro armo tonfi 284. c. 2.
Canis acceptoritius 9. c. 2.
Canonica decreta non violentur 293. c. 2. 316.
C. 2. 330. C. I.
Canonica vita 149. c. . inftitutio 209. c. I.
profeilio 375. c. 1. profeffio dehoneftata 154.
C. I.
RERUM . 539
Canonica jura ventilentur fine laicis 353. c. I.
Canonici clerici 385. c. 2. 395. C. 2. canonice
vivant 149. C. 1. 2. 236. C. 1. quando adire,
poffint monafteria fanctimonialium 308. c. 2.
Canonici libri tantum legantur in ecclefia 142,´
C. I. 151. C. 1.
Canonicorum clauftra 205. c. 2, militia quæ
378. c. . numerum fciant Abbates 232. c. I.
certus numerus in monafterio Corbejenfi 386.
Canonicorum & Canonicarum regula 154. c. I.
Canonicus ordo 154. c. I. 375. C. 2.
Canonum interdicta fi quis tranfgreffus fuerit
311. c. 1. contemptores excommunicentur
309. C. 2. 317. C. 2. 354. C. 2. 396. c. 2.
Cantare inter epulas 397. c... in ecclefia 171 .
C. I.
Cantica & chorez per ecclefias ab Ethnicifmo
derivata 83. 84.
Cantica in blafphemiam alterius 325. C, 2. tur-
pia prohibeantur 280. c. 1.
Cantiones facrilege 445. c. 2 .
Cantones 103.
Cantorum fchola 149. c. I.
Cantus difcatur fecundum morem Romanum
ISI. C. I. 286. c. I.
Cantus Gallicanus 416. c. 1. 2.
Capella , id eft capfa reliquiarum 416, c. 2.
417. C. I.
Capelle abfque permiffu Epifcopi non fiant
255. C, 2.
Capellani Presbyteri 416. c. 2. 417. C. I.
Capilli fanctimonialium radantur fi fornicata
fuerint 347. c. I.
Capillos fibi viciflim detondeant confpiratores
185. c. 2 243. C. I. 287. C. 2.
Capitalia crimina 45. c. 2.
Capitis dannatus pacem non habet 47. c. I.
Capitula majora & minora 63. c. 2. de majo-
ribus vel minoribus vitiis 223. c. 1. regalia
tranfcribenda in fingulis Comitatibus , & fint
omnibus nota 178. c. 1. 2 .
Capitula addita Legi Salice 289. c, I.
Capitulare Evangeliorum de circulo anni 163 .
C. I.
Capitulare Saxonum 71. fupplementum Legis
Saxonum 62. ex Capitulari Bajuvariorum de-
fcriptum 71, 73. c. 1. antiquius Lege x111.
Capitularia unde dicta 63. c. 1. differunt a le-
gibus ibid. eorum forma 64. c. 1. 2. inſcriptio
varia 72. C. I.
Capitularia Regum Francorum 127. & feq. in
Italia non habebantur pro legib s 129. non-
nulla tantum Italiam refpiciebant 130 131.
fcilicet illa quæ Legibus Langobardorum ad-
nexa fuere 131. 132, quomodo ecclefiaftica-
rum fanctionum & canonum exhibeant col-
lectionem 132. & feq. fic recepta in Italia
134. 135. collecta ab Anfegito & Benedicto
Levita 135. 136.
Capitulatio de Partibus Saxoniæ 62. ejus ætas
62. c. 2. partim antiquior , partim recentior
Lege x11.
Cappa S. Martini 417. c. I.
Cappas difconfutas monachi non habeant 364.
C. I.
Capra caput divinis cultum honoribus 98.
Capfa Reliquiarum 4. c. 2. 5. c. 1.
Captivi redimantur pignore vaforum ecclefiæ
159. C. I. 239. C. I , 327. C. I.
Capulæ , quid 82.
Capulare 417. C. 1.
Capulature 445. c. 2.
Caput accufari non libet 292. c. 2. 328. c. 2.
352. c. 2. domini non accufent fervi 342. c. 1.
Caput animalium cultum 98.
Carcer monachorum durus 361.
Cardinalis Diaconus 417. c. I.
Cariaticum 419. c. 2.
Carmina magica 94. funebria 79.
Car
 X M
540 INDE
Carne & vino abftineat qui ad condictum pla-
citum non venerit 193. c. 2.
Carnes immolatitiæ 347. c. 2.
Carnifices nulla apud Germanos notantur in
famia 89.
Carnis operibus abftinendum aliquot diebus an-
te communionem 182. c. 2 .
Carnis ufu interdictum poenitentibus 380. c. 1. 2.
Carnovale unde dictum 82.
Caro humana an efui Saxonibus fuerit 65,
C. 2 .
Carra hoftilia 151. c. 2. hoftilia vel victualia
300. c. I.
Carralis evectio 484. c. I.
Carraria opera quæ liceant die dominico 151.
c. 1. 2. fœminini generis 151. C. 1 .
Carthaginenfes canones 321. c. I.
Carthaginenfis collatio emendata 166. c. I.
Cafa Dei , id eft ecclefia 169. c. 2.
Cafa dominica 194. c. I.
Cafe venditio 450. c. I.
Cafata unaquæque duodecim denarios reddat
306. C. 3. 417. C, 2 .
Cafari 194. c. I. 237. c. I. 403. C. 2. 404. C. 2.
417. C. I.
Cafei exorcifmus 414. C. 2.
Caftitia 417. c. 2. ecclefiarum 246. c.
Caftra dominica 156. c. 2. 238. c. 2.
Caftratio , poena fervilis 30. c. z.
Cafualis homicidii poena 57. c. I.
Cafule , tabernacula ad Deorum cultum 82. 83.
Cafulis utantur Presbyteri & diaconi 216. c. 2.
Cafus fortuiti compofitio 57 C. 1.
Catechumeni abftineant a communione per dies
pafchales 333. c. 1. 2. 396. c. 2. 428. c. 2. oleo
inungendi 172. c. 1. non manducent cum ba-
ptizatis 269. c. 1.
Catecuminus 394. C. 2.
Catena Ecclefiarum 260. c. 1,
Cathedra epifcopalis 143. c. 2. 349. c. 2. prin-
cipalis non negligenda 310. c. 2. principalis
parrochiæ non negligatur ab Epifcopo 143 .
c. 2 , pontificalis 483. c. 1.
Cathedrales Epifcopi 349. c. I. 427. C. F.
Cauculatores ne fiant 101. 146. c. 2. 298. c. 2.
417. C. 2.
Caua equi , militare fignum 110.
Caufa ibi agatur ubi crimen admiffum eft 343.
c. 2. definita rurfum non judicetur 353. c. 2.
inter præfentes judicata poft decennium re-
volvi non poteft 326. c. 1. fi quis judicatam
repetere præfumpferit 189. c . 2. 236. c. I. Ca
pitalis non agatur per procuratorem 341. c. 2 .
390. c. r.
Caufa quæ adhuc coram Comite non fuit 207.
c. 1. regia & ecclefiarum 181. c. 2. quæ in
fynodo prius fuggerenda 347. C. 2 .
Caufa adverfus Epifcopum 341. C. 1. vitiata
fublevetur appellatione 330. c. 2. 340. c. I.
384. C. 2.
Caufæ minores 36. c. 1. generales prius finian,
tur in fynodis 333. c. 2. majores ad Sedem
apoftolicam referendæ 332. c. I. 393. C. 1 .
nullæ ab ecclefiafticis audiantur quæ legibus
non continentur 308. c. 2. 341. C. I. 376. C. I.
majores & minores 237. c. I. parvæ & capi-
tales 342. c. 1. privatorum Chriftianorum
ad Ecclefiam deferendæ 320. C. 2. 321. c. I.
fpeciales in fuis provinciis judicentur 313.
non judicentur die dominico 291. c. 2. eccle-
fiafticæ non tractentur a principali poteftate
374. c. 2. fufpenfæ vel refervatæ 486. c. 2.
commendatæ 450. c. 2 .
Caufam alterius fi quis tulerit de loco fuo 258.
C. I.
Caufare , id eft litigare 181. c. 2.
Caufatore abfente , id eft reo , accufator folus
non eligat teftes 185. c. 2. 210. C. 2. 287. C. 2 .
Caufidici 184. C. 2. 242. C. 2. 287. C. I.
Cautela canonica 316. c. 2.
RERU .
Cautio de vinea 473. c. 1. de homine 476. c. 1,
Cautionis formula 439. c. 2.
Cellam conftruere monacho non licet 274. c. 2,
Cellarii , feu cellararii quando removendi 363 .
C. J.
Celli , cafule , tabernacula 83.
Cellotius caftigatus 187. c. J.
Cenegild , quid 41. c. 1.
Cenfalem terram fi quis habuerit 203. c. z.
Cenfo pro cenfu 403. c. 1. 2.
Cenfus ecclefiarum 237. c. I. 306. c. 2. 319,
C. I. 403. c. 2. regalis 187. c. 1. 195. c. 1. re-
galis unde exigi non poffit 205. c. 1. exiga-
tur , unde olim exigebatur 288. c. 2. fi quis
eum non folverit 526. c. 1.
Centenarii 417. c. 2. Comitum quales eligendi
192. C. I. 243. c. 1. legem fuam difcant 244,
c. I. 288. c. 2. mali abjiciantur 186. c. 1. 287,
c. 2. quales controverfias definire non poflint
201. C. 2. 211. c. 1. eorum placita 194. c. 2.
206. C, I. 247. c. 2. fi latrones celaverint
206. c. 2.
Gentenarium Comitis nullus Epifcopus vel Ab
bas habeat advocatum 206. c. 2.
Cerarii 237. c. I. 404. C. I.
Cerebrum animalium divinis honoribus cul-
tum 98.
Cellio 466. c. 1. 476. c. I. 480. c.1. mariti ad
uxorem 469. c. 2. 475. c. 2. 476. C. 2. 479,
C. 2. & e contra 476. c. 2. parentum ad filium
476. c. I. 480. e. 1. ad ecclefiam 477. c. 2.
483. c. 2.
Ceflionis formula 436. c. I.
Chalcedonenfis Canon XXXVIII . 160. C. 2.
Character indelebilis 156. c. 2.
Characteres magici 91. 92. fibi appendere 426,
C. 2.
Charta ingenuitatis 189. c. 1. falfa 190. c. 2.
Charta traditionis 212. c. 2.
Chartas Presbyter non fcribat 171. c. 2.
Chartellarii 237. C. 1. 404. C. I.
Chartula decretalis 334. c. 2,
Chartularii 282. c. 2.
Chilperici Regis præceptum emendatum 402.
C. 2.
Chorea religionis caufa 84.
Chorepifcopi deinceps ne fiant 272. c. 2, mo-
dum proprium recognofcant 141. c. 1. 314.
C. 1. eorum fuperftitio 335. c. 2. 346. c. I.
347. C. I. 349. c. 1. & temeritas 252. G. 1.
2. 297. C. I. 346. c. 2 .
Chrifma fub figillo cuftodiatur 232. c. 1. 384.
c. 2. Presbyteri accipiant fingulis annis ab
Epifcopo fuo 159. c. 2. paffim . Non dent
ad judicium fubvertendum 192. c. 1. 225,
C. 2. genus eft facramenti 232. c. 2. nulli de-
tur fub prætextu medicinæ 417 C. 2.
Chrifma cælefte percipiendum poft baptifmum
347. C. I. 2.
Chrifmatio neceffaria Chriftianis 347. C.I.
Chriftianæ religionis initia in Saxonia 62. c. 2 .
Chriftiani non habeant titulo emphyteofeos res
Judæorum vel paganorum 383.c.2. Diis ims
molati 88.
Chriftianorum inimici quomodo puniendi 66.
Chriftianorum mos habendi cemeteria in ur-
bibus 68. c. 2. ritus fepeliendi mortuos 65.
C. 2.
Chriftianus Lupus caftigatus 15o. c. I.
Chriftus caput Ecclefiæ 251. c. I. $ Chriftus &
Ecclefia unum corpus funt 303. c. 2. folus
Rex & Sacerdos 251. c. 2.
Cilicium veftis pœnitentium 326. c. 1. 338.
c. I. a Sacerdote accipiendum 229. c. 1. 231.
C. I.
Cingulum , honor militiæ 260. c. I. 267. C. I.
270. c. 2. 381. c. 2. 382. c. 2.
Circuli provincias & regiones cingentes 102.
Circuli fora claudentes 104. circulorum ex ag
gefta humo rudera 105.
Cis-
 INDEX
Cisfli , ubi 26. c. 2. 27. C. 1.
Cifternam fi quis aperuerit & foderit 263. c.2.
Citandi mos antiquus 70. c. a.
Citationis formula 491. c. I.
Claddolg , quid 25. c. 2.
Clamare regiam dignitatem 141. C. 1. 224. C. I.
Clamatores vel cautidict 184. c. z. qui impedi
meatum faciunt in palatio 192. c. 1. judicium
Scabinorum non adquiefcentes nec blafphe
mantes 242. c. 2. 287. c. I.
Clauftra Canonicorum 159. C. 1. 205. C. 1. 2. 239.
C. 2. 244. C. 2. monafterii 246. C. 2.
Clericatus , id eft canonica vita 149. c. 1. nemo
accipiat poft pœnitentiam 389. c. I.
Clericatus honor 377. c. 2. fi quis eum con-
tempferit 273. c. 2.
Clerici cum muliere extranea non cohabitent
386. c. 1. 398. c. 2.
Clerici fi contra canones egerint , corrigantur
378. c. 2. fi ordinati fuerint ab Epifcopo non
fuo 266. c. 2. fi a laicis oblati fuerint Epi-
fcopis 157. c. 2. 254. C. 2. canonum contem-
ptores honore priventur 354. C. 2. 396. c. 2.
magis quam laici damnentur 309. c. 2. 342.
C.I. convivia non ineant ante horam diei ter-
tiam 397. c. 1. fubjecti fint Epifcopis fuis 223.
C. 2. 493. c. I. contumaces vel fuperbi 276.
C. 2. 321 c. 1. piin . Non obedientes verbe
rentur 337. c. 2. & excommunicentur 267.
C. 2. 337. c. 1. fi comain nutrierint 329. c. !,
in fua ecclefia permaneant 220. C. 2. 309. C. 2.
346. c. 1. non migrent de ecclefia in eccle-
fiam 142. c. 1. 2. 168. c. 2. 244. c. 2. quod
fi fecerint , nihil eis præftetur 273. c. 2. 378.
C. 1. ftipendia accipiant jixta meritu n 338.
C. 1. minifterio cubilis pontificalis obfequan-
tur 253. c. 2. peregrini contenti fint hofpi-
Lalitate 268. c. 2. 277. c. 1. nullus ab epifco-
po fuo recedat 291. c. 2. 326. c. 2. quid fi
recefferint 139. c. 2. 145. C. I. 235. c. I. fu-
gitivi 139. c. 2. 167. c. 1. 288. e. 1. ad loca
Tua redire jubeantur 206. c. 2. 386. c. 1. fine
epistolis commendatitiis non evagentur 273 .
c. 2. & paffim . Regalem dignitatem clama-
re non audeant fine litteris Epifcopi 141. c. 1.
224. C. 1. non cogantur teftimonium dicere
316. c. 1. ad viduas vel virgines non acce-
dant 310. c. 1. folum vero ad Miffas facien
das 334. c . 1. ufuris non incumbant 281. 2.
353. c. 2. actiones feculares non habeant 373.
C. I. 378. c. I. tabernas non ingrediantur 141.
c. 2. ebrieta em vitent 334. c. 1. non cantent
inter epulas 397. c. 1. ad tabulas non ludant
379. c. i . nec fint aleatores 281. c . 2. nec fal-
farii 273. C. 1. non jurent per creaturas 397.
c. I. non fint fcurriles nec turpiloqui ibid, ne-
gligentes deponantur 328. c. i. fe in angariis
Occupare non jubeantur 356. c. 1. publico of-
ficio non fubdantur 324. c. 2. fi injuriati fue,
rint 352. c. 2. & in ecclefia 198. c. 2. quan-
do reniti poflint 313. c. 2, in fynodo provin-
ciali judicentur 315. c. 1. a fuis Metropolitis
audiantur 314. c. 2. excommunicati ab aliis
Epifcopis non recipiantur 396. c. 1. damnas
ti a nemine defendantur 354. c. z. accufari
facile non poffint 313. c. 1. quomodo accu
fandi 392. C. 1. folum apud Epifcopos 308.
C. I. 351. c. 2, & non ad civile judicium 259.
c. 2. 261. c. 2. accufandi tantum in fora fuo
340. c. 1. id eft in epifcopali audientia 272.
C. I. 302. C. 2. a laicis non accufentur 143.
C. I. 336. c. 2. fi calumniati fuerint 276. c. I.
326. c. 2. 334. c. 1. intra provinciam accufen-
tur 391. C. 1. judicentur præfentibus accufato-
ribus 300. c. 2, non diftringantur nifi a propriis
Epifcopis 348. c. 2. & ab illis ad fynodum re-
currant 334. c. I. a fecularibus non judicentur
336. c. 1. fed tantum in criminalibus nego-
tiis permittente Epifcopo 276. c.1 . 277. c. I.
318. c. I. 320. c. 1. non conftringantur a jų
Tom. III.
RERUM . 541
dice non fuo 341. c. 7. ad fecularia negotia
five judicia non tranfeant 142. C. 1. 220. C. I.
275. C. I. 276. c. I. 308. c. 2. 326. c. 2. 329.
C. 1. 356. c. 2. 396. c. I. 397. C. I. præfen-
tes elle debent , ut fententia Epifcopi valeat
391. c. 1. confpirationen contra paftorem non
faciant 142. c. 2. 224. C. 2. 321. C. 2. 334. C. L.
fingentes le effe monachos 150. c. 2. præfe-
ti prochiis vel monafteriis 308. c. 1. arma
&
non porteat 147. C. 2. 148. C... a lege mun-
dana fint extranei 138. c. 1.
Clerici promoci obediant Epifcopis fuis 397. mo-
neantur conftituta fervare 309. C. 2.
Clericorum multitudinem Epifcopus non faciat
273. C. 2. 377. c. 2. minorum injuria quomo-
do compoaeada 255. C. 2.
Clericum abjectum aliena Ecclefia non admit-
tat 348. c . fi quis fornicationis accufaverit
262. c. 1. fi quis interfecerit 269. c. I.
Clericus non recipiatur fine licentia 386. c. 2.
bonun tetinɔnium habeat , & fit literatus
273. c. 2. 378. c. 1. non fit baptizatus extra
fatura tempora 366. c. 1. non poteft effe
qui fuerit crimino us 312. c. 2. nec poft cri-
minis pænitentia n 389. c. 1. non miniftret
io duabus civita ibus 209. c. 1. no fi Epi-
fcopo fuo contumax vel inobediens 3.1. c. 1.
fugitivus Epifcopo reddatur 232, c. 2. fi fur-
tum Ecclefiæ fecerit 329. c. 1. fi fe cun Deo
facrata mifcuerit 305. c. 1. fi caufan habue-
rit cum Eicɔpo iuo 339. c. , fi calumnia-
tor Epifcopo.fuo fuerit 315. c. , fi in caufa
pulfans fuerit 351.-c. 2. confcribi non licet
in duabus ecclefiis 461 , c. I. permaneat in
Ecclefia ad quam ordinatus eft ibid.
Clocaria , turres campaniles 277. C. I.
Cocciones 417. C. 2.
Cochleæ fuperftitio 101. erant vafa ad biben-
dun ibid. phyltra ad amoren vel odium im-
mittendum ibid.
Cochleari non fint ror. 224. C. I. 417. C. 2.
Cemeteria Chriftianorum quo nodo differant
a tumulis Paganoram 68. c. 2.
Coemtio matrimonialis Romanorum 49. c. 2.
Cognati & agnati 340. c. 2.
Cognitionen fibi non vindicet unus Epifcopus
295. C. 2. 375. c. 2.
Colaphi , id eft ictus 446. c. 2.
Collata Ecclefie qualiter dividenda 238. c. 1.
Collecta manu refiftere Comiti 188. c. 2. 244,
C. 2.
Collecta , id eft turba armatorum 237. c. I. 404.
C. I.
Collecta & arma 192, C, 2 ,
Collecta ad malefaciendum prohibeantur 401 ,
C. 2.
Collegam fuum nemo fupergrediatur in diocefi
291. C. I.
Collyridiani hæretici unde orti 107.
Colonus traditiones non faciat 189. c. z. 236.
C. I. 247. C. I. 284. c. I. ·
Comam fi clerici nutriant 329. c. 1. fi liber ho
mo in monafterio depofuerit 284. c. 1.
Comas deponant publice poenitentes 227. C. 2 .
338. c. I. 418. c. I.
Comes judex ordinarius totius pagi 418. c. I.
Comes Palatii 194. C. 2. 418. c. I. non unus
tantum erat 194. C. 2.
Comes privatarum 382. c. 2.
Comes pravus regi nuntietur 186. c. 1. placita
minora habeat ubi voluerit 202. c. 1. curam
habeat pauperum 402. c. 1. de fuo familiam
fuam nutriat 168. c. 2, raptorem fanctimo
nialis puniat 261. c . 1. fi in aliquod Miffa-
ticum directus fuerit 207. C. I.
Comeffationes prohibitæ Presbyteris 253. c. 2,
327. C. I.
Comiatus 219. C. I. 223. C. 2. 418. C. I.
Comites fciant legem 244. c. I. 288. c. 2. de
conftitutione legis admoneantur 206. c. 2. je
21 juni
 1

542 INDEX RERUM .

juni habeant placita 190. c. 1, 226. c. 2. 284. Communionem Epifcopi fui fi quis contemple-
c. 2. juftitias non dilatent 191. c. 2. 247. C. 2. rit 329. c. 2. 338. c. 1, nullus impendat fine
fi juftitias non fecerint 237. c. 2. 494. C. 2. epiftolis Epifcopi ambulanti 276. c. I.
miniftris Ecclefiæ adjutores fint 222. c. I. Communionis vinculum 389. c. 2. 330. I.
245. c.2. fent cum Epifcopis 242. c.1. 285. Commutatio valeat ut emptio 275. c. 2. 305.
c. 2. 383. c. I. & cum illis concordiam ha- C. 2.
beant 175. c. 2. 245. C. 1. 384. C. 1. 394. C. 2. Commutatione nulla varientur quæ ad utilita
Epifcopis obediant ad juftitias faciendas 351 . tem funt conftituta 292. c. I.
C. I. 384. c. 1. ad cuftodiam maritimam de- Commutationes rerum ecclefiafticarum 180.
putati 197. C. 1. qui regalia habent beneficia C. 2. 226. C. I. 2. 401. c. 2. ne fiant abfque
187. c. 2. auctoritate Principis 200. c. 2.
Comites & Epifcopi fi caufam inter fe habue- Commutationis formula 443. c. 2.
rint 194. C. 2 . Comparare , id eft emere 188. c. 1. caballum ,
Comites fortiores, mediocres , minores 238. c.. bovem & jumentum 247. c. 1. 289. c. 2. uni-
2. 404. c. 2. Epifcopis comparantur 188. c. 2. verfam rem de ignoto homine 294. c. 3. de
Comitia Francorum ex quibus conftarent 133 . fure 296. c. 2.
Anglorum hodierna ibid. Compatres fpiritales filios fuos catholice in-
Comitis jurifdictio 71. c. 1. 2. poena recipientis ftruant 182. c. 1. 234. C. 1.378. c. 1. vel com-
maleficos 69. c. I. interfecti compofitio 70. matres ne fibi faciant monachi 359. C.. 398.
C. 2 . C. 2 .
Comitum concordia 70. c. I. Competere prædia ecclefiarum . 306. c. 2.
Commaculare Sacramenta Ecclefiæ 312. c. z. Componere , quid 39. c. I. .
Commatrem fuam nemo ducat uxorem 234. Compofitio quid 6. c. 2. 7. c. 2. Francorum
9. 2. 396. c. I. 323. C. 2. 208. c. 2. tripla 193. c.1. furti 257. c.2. ple-
Commeatus 182. c. 2.
na 193. c. 1. vulnerum 37. 38. membrorum
Commendare , id eft jubere 184. c. 2. & bene- 39. 40. c. 1. nobilis 40. ingenui 41. c, 1. liti
ficium dare 217. C. 2 .
41. C. 2. 42. C. 1. fervi 42. c. 2. virginis 41 .
Commendata fibi fi quis celaverit 264. c. 2. Compofitionem fufcipere 20г. c. 2 .
Commendatæ menfura modiorum & fextario Compotationes Ethnice 90 .
rum 210, c. 2.
Compotum fciant Presbyteri 149. c. 1.286. c. I.
Commendatio Ecclefiæ 232. c. 2. 299. C. -2,
Commendationis ritus 59. c. 2.60. c. 1. Compurgatores 48. c. 2,
Commendatitiæ litteræ 274. c. 1. 276. C. 1.333. Concambium 471. c. 1.
c. 2, 382. c. 2. 408. c. 418. c. 1. Concides ftirpare 300. c. 1.
Commendatoria & exhortatoria ad fanctimo- Concilia non celebrentur fine licentia Romani
nialem 452. c. 2. Pontificis 300. c. 2. 392. c. I. provincialia re-
Commendatum fi cui fuerit aurum vel argen- tractari poffunt per Vicarios 341. C. 1. 390.
tum 257. c. 2. C. I.
Commercium pro confinium 201. c. 1. Concilium univerfale 301. c. I. 314. C. 2. ne-
Commixtio cum uxoribus prolis gratia fiat 284. ceffitate faciendum 313 , c. 2. commune Epi-
C. I. 371. c. I. 2. fcoporum 141. C. I. 224. C. I. provinciale bis
Commodata pecunia 306. c. 2. in anno congregandum 141. C. 1. ubi omnes
Communicandi locus pro laicis & feminis 335. competenter occurrant 310. C. 2. 354. C. 2.
C. 1. celebretur in fede metropolitana 327. c. 2.
Communicandum facra euchariftia diebus do-
provinciale judicat Epifcopos & clericos 339.
minicis & feftis 255. c. 2. non iis qui devi- -C. J.
tant orationes ecclefiæ 309. c. 1. nec in alie- Concilium Epifcopi 223. c. 1. 2.
na plebe 354. C. 1. ter faltem in anno 183 . Concionatorum genus quoddam damnatum 152,
C. 2 . C. -2 .
Communicantes duabus vel tribus horis fufpen- Concitatores populi puniantur 342. C. 3.
dant 399. c. 2. 405. C. 2. Conclerici 310. c. I.
Communicantes Epifcopo vel Presbytero da Concredere , quid 59.
mnato excommunicentur 309. c. I. Concubina aliud eft , aliud uxor 212. c. J. ZI§.
Communicare debent omnes fideles 225. c. 2. C. I.
omnes qui in ecclefiam intrant 356. c. 2. non Concubinam non habeant conjugati 284. c. 2.
licet cum excommunicatis 220. c. 1. fed cum 308. c. I. 340. C. I. 371. c. 2.
iis qui poenitentes ante reconciliationem mo- Condemnari nemo debet ante caufam exami-
riuntur 229. c. I. 317. c. 2. fi quis excommu- natam 262. c. 1. 291. c. J. 300, c. 2. nec fine
nicatus ante audientiam communicare præ- accufatore legitimo 355.c. 2. non poteft quem
fumpferit 310.c. 1. Deus fuo judicio refervavit 331. c. 2.
Communicatoriæ litteræ 394. e. 2. Condemnatio perennis Epifcoporum 331. c. I.
Communio bonorum inter conjuges 55. non ob- Condita 434. C. 2. 436. c. 1. 2. 437. C. 1. 447.
tinet inter Oftphalos & Angrarios 55. c. 2. C. 2. 448. c. a. 485. c . 2. 486. c. I.
·
numquam per totam Germaniam fe exten- Conditio curialis 273. c. 2. 377. c. 2. originalis
dit ibid. ad fola pertinuit bona , conſtanti 311. c. 2.
matrimonio acquifita 55. c. 1. Conditiones adfcriptæ 272. c. 2.
Communio catholica 230. c. 2. laica 266. c. 2. Conditionum diverfarum homines in ecclefia
legitima 229. c. 1. 318. c. 1. peregrina 329. 182.
C. I. 338. C. I. • 406. c. 2. 418. c. 2. oratio- Condrita beneficia 195. c. I.
num & oblationum 344. c. 1. Sacramento- Conductor , id eft generalis adminiftrator 171,
rum 228. c. 1. C. 2.
Communio danda infirmis 172. c. 1. quomodo Confabulationes vetita in ecclefiis 8o . c. 2.
neganda cui crimen intenditur 391.c. 1. qui- 285. C. I.
bus non danda per dies pafchales 333. c. 2. Confeffio peccatorum Deo facienda 345. c. I.
Communione canonica privati 278. c. 2. 376. c. 2. & facerdotibus 379. c. 2. 418. fed
Communione ecclefiarum qui debeant effe con- non monachis 369.
tenti 293. C. I. Confeffo poenitentis 230.
Communione priventur Epifcopis rebelles 277. Confeffio de fe non credatur fuper alium 250,
c. 1. non communicantes in propria provia- c. I. 339. c. 2. criminis excufat a pœna 67. c. I.
cia , fed in alia 408. c. J. Confinium 201. C, T.
Con-
 INDEX
Confirmandi de quorum confirmatione dubita
tur 345. c. 2.
Confirmatio cum chrifmate 209. c. 2. Epifco-
pi 216. c. 1. 239. C. 2. 268. c. 1. 278, c. 1. ab
omnibus accipienda 344. c. 2. Chorepifcopi
eft valida 347. c. I. pretio non conferatur
278. c. 2. quo tempore facienda 159. c. 2.
conferenda ab Epifcopis jejunis 367. c. 1.
Confitentium peccata judicentur fecundum ca-
nones 227. C. 2.
Confiteri folum Deo peccata debere quidam
dicunt 379. c. 2.
Confitetur crimen qui fe non purgat 311. c. I.
Confraternitates 90.
Confugium facere ad ecclefiam 169. c. 1. 109.
C. 1. 225. c. 2. 233. C. I. 236. c. 2. 377. c. 2.
Congregationes fuperflux ne fiant 166. c. 1 ,
286. C. 1.
Congruitas 487. c. I.
Conhibentiam facere 237. c. I.
Conjectores fomniorum damnantur 283. c. 1.
370. c. 2.
Conjectum accipere 207. c. 1. 418. c. 2. facere ad
heribannatorem 189. c. 2. 247. c. I. 283. c. 2.
Conjugale confortium fi quis dimiferit 337. c. 2 .
Conjugati neque pellicem neque concubinam
habeant 284. C. I.
Conjugem propriam nullus relinquat 337. c. 2.
nifi caufa fornicationis 268. c. 2.
Conjuges quando ab operibus carnis abftinere
debeant 182. c. 2. communia habent bona 55.
Conjugia adulterina 323. c. 1. inlicita & ince-
ſta 320. c. 1. 331. c. 2. 386. e . 2. 388. c. I.
397. c. 2. Epifcoporum judicio emendentur
305. c. 2. in qua generatione permiffa 234.
C. I. non inter propinquos Chriftianos 304.
C. 2. 323. c. 2. fervorum non dirimantur 379.
C. I.
Conjugiorum ratio 5o. c. 2..
Conjugium ad quid conftitutum a Deo .284. c. I.
345. c. 1. 371. c. 1. 2. legitimum 355. c. 2. non
fine dote 274. c. 1. 388. c. 1. nec fine benedi-
-ctione facerdotali ibid. quando verum fit 305 .
c. 1. feparari poteft cum confenfu amborum
282. c. 1. & propter fornicationem 280. c. 1.
diffociatum 280. c. 1. 312. c. 2. inæquale eft
illicitum 60. c. I. 68. c. I.
Conjugium non duplicatur , quando ancilla re-
licta , uxor affumitur 312. c. 1. melius 398. c. I.
Conjunctio legalis 379. c. 1. commatris fpirita
lis damnatur 305. c. 2. 306. c. J.
Conjurationes ne fiant 236. c. 2. maxime a cle-
ricis 354. c. 1. fervorum in Flandris 197. c. 1 ,
puniantur 46. c. 2. 66. c. 2.
Conjurationes , id eft anathemata 297. c. 2.
Conjuratores aliorum hominum 249. c. 1. duo-
decim 198. c. r. 241. C. I , 446. C. 1. octo le-
gitimi 201. c. 2. confacramentales 38. c. 2.
418. c. 2. horum numerus 49. c. 2..
Conlaborationis tertiam partem accipiant uxo-
res poft mortem maritorum 197. c. 2. 248,
C. I. 418. c. 2.
Conlaboratum 177. c. 2. 400. C. I. 409. c. 2.
Conlata Ecclefiæ quomodo dividenda 154. c. 2.
Conlocutiones fecreta monialium 368. c. 2.
Connubia legalia 408. c. 2. injufta 211. c. 2. il-
licita 305. c. 2. Chriftiani non jungant cum
propinquis 273. c. 2. 282. c. I. 292. c. I. 394.
c. 2. 323. c. I. non habeantur nifi legitima
268. c. 2.
Conquifitum 208. c. I.
Confacramentales 192. c. I. 418. c. 2,
Confanguineam nullus uxorem ducat 350, c. 2.
386. c. 2.
Confecrati nihil habentes 157. c. I. 238. C. 2.
Confecratio ecclefiarum 222. c. 2. 245. C. I
Confecratio Epifcopos & Sacerdotes a fervili
conditione liberos facit. 272. C. 2.
Confecrator folitarius corporis & fanguinis Do-
mini 367. c. 2.
Tom. III.
RERUM. 543
Confignandi fideles 178. c. 2.
Confiliarii regis quales fint 273. c. 1. 2. mune-
ra non accipiant 259. c. 2.
Confobrinam fi quis duxerit uxorem 323. c . z.
397. c. 2.
Confolationibus mutuis fe fublevent Epifcopi
& Comites 383. c. I.
Confolationis & confultationis voces confuſæ
146. C. I.
Confpertus Epifcopus Vercellenfis 153. c. 2.
Confpiratio ne fiat 185. c. 1. 2. 236. c. 2. 243 .
C. 1. 287. C. 1. 2. 334. c. 2. contra paftorem
fuum 142. C. 2. 224. C. 2. 321. C. 2.
Conftantinus Imper. noluit Epifcopos judicare
250. c. 2. 296. c. 2. 303. c. 2.
Conftitutiones apoftolicæ & divinæ ne violen-
tur 293. c. 2. 330. c. I.
Conftitutiones ecclefiafticæ ferventur 356. c. 2.
Conftitutiones contra canones & bonos mores
non valeant 341. C. I.
Confuetudinarius mos 296. c. I.
Confuetudines injuftæ & novæ auferantur 205.
C. I.
Confuetudines Imperii Romania 493. & feq. ex
Affifiis Regni Hierofolymitani depromptæ 495.
496. quando feriptæ 496. 498. 499. a Franci-
fco Fofcari Duce Venetiarum approbatæ 497-
earum additamenta 530.
Confuetudo 309. c. 2 , beata 301. c. 1.
Confulare pro confolari 146. c. 2.
Confultationis & confolationis voces confufæ
146. c. I.
Confultor , qui confulit 146. c. s .
Confultus fynodalis 349. c. 1.
Contendere cum armis 289. c. 2. cum fcuto &
fufte 2oz. c. 2. campo vel cruce 211. c. I.
Contentio potentiorum judicetur ante Impera-
* torem 194. c. 2. contentionis auctor requi-
rendus 445. c. 2.
Contentiones fi quis cum altero habuerit 200.
c. 2. inter clericos & laicos 301. c. 1. 315.
c. 2. non recte judicatæ 335. c. 2.
Continentes ad viduas vel virgines non acces
dant 310. c. I.
Contractus bona fidei 399. c. 1. validus in Ims
perio Romania 523. c. 2.
Contradicentes difcutiantur in ordinatione Epi-
fcopi 314. c. I.
Controverfia omnis coram Centenariis definia-
tur 201. c. 2. majores olim in palatiis Regum
ventilata 69. c. 2.
Contumaces Clerici corrigantur 276. c. 2. 290.
C. 1. 2. 321. c. I. 329. C. 2. 338. c. I. 406.
C. I.
Contumacia noxa 337. c. 2. pœna 74. C. 2.
Contumax . Comiti ad regem veniąt 201. c. 2.
Contumeliam fi quis Epifcopo aut aliis mini-
ftris fecerit 273. c. 2. 377. C. I.
Contumeliofa verba 342. C. 1 .
Contumeliofus in majorem natu 290. c. 2. 321.
C. I.
Conturbium , quid 70. c. 1.
Conventus Saxonibus interdicti 71. c. 2. die do-
minica prohibiti 67. c. 2.
Conventus generalis 335. c. 2. fynodalis 298.
c. 2. fub arbore celebrati III .
Converfatio pœnitentium & fides 309. c. 1. pon-
tificis 253. c. 2. miniftrorum altaris Dei 148.
C. 2. 299. C. 2.
Converfi fratres 358. c. 2. 418. c. 2.
Converfio eorum qui in periculo conftituti funt
143. C. I. nullas patitur moras 228, c. 2.
Convicti rei non audiantur 324. C. I.
Convinci nemo poteft fine teftibus aut fcriptus
ra 326. c. I.
Convitium non eft accufatio 342. c. 1. 2. fi quis
dixerit dum appellat judicem 325. c. 2.
Convivia fi Clerici inierint ante horam diei
tertiam 397. c. 1. non ineant qui lugent 330.
C. I. in honorem dæmonum 66. c. 1. funer
Z z 2 bria
 544 INDEX RERUM.

bria 81. ad fepulcra mortuorum 78. ethnica non funt certum Chriftianitatis fignum 92.
90. poft mortem xx11 . Crucis judicium 211. c. 1. 237. C. I. 403. c. 2.
Convivio folo Gentilium fi quis ufus eft 229. vetitum 161. c. 2. 162. c. 1. examinatio 419.
C. 1. 230. C. I. 398. c. I. C. I.
Convivium funebre 81 , Crucis fupplicium 260. c. 1.
Copula falfi nominis 305. c. 1. proximorum ca- Crucis fignaculum non dent Abbatiffa fuper
venda 384. c. ?, viros 150. c. 1. 283. c. 2. crucis gloriatio 162.
Copulatio facrarum virginum 240. c. 1. C. 2.
Corbitaria 28. c. 2. 29. c. I. Crux divinationibus adhibita 69. c. 1. domini-
Corium fervi redimere 9. c. I. ca 40. c. I.
Cornu altaris 418. c. 2. 439. C. I. Cucuciam facere 220. c. 1.
Cornua fympofiorum indices notabantur diebus Cuculla menfura 359. c. 2. pro fcapulare ibid,
feftis in Kalendariis Runicis 81. inverfa die Culpa ordinum inferiorum pertinent ad docto-
VIII. Febr. & fefto S. Canuti 82. horum Cor- res 311. c. 2 .
nuum ſchema are incifum ibid. Cornua pro Culpola delicta 56. 1 .
poculis 101. eorum fuperftitio ibid, Cupiditas accipitur in bonam & malam partem
Corporales pallæ ab Epifcopo confecrentur 350. 168. c. I.
C. I , Curatio quomodo committi poffit Epifcopis vel
Corporis & fanguinis Domini perceptio 182. Presbyteris 378. c. 2.
c. 1. facramentum 335. c. I. quod a foemi- Curatores fexus 52. c. 1 .
nis non porrigatur 324. c. 2. Curia 48. 1. publica 435. c. 2. 442. C. 2.
Corpus Chrifti honorifice cuftodiatur 232, c. 2. Curiale onus declinare 167. c. I..
accipere 344. c. I. dominicum porrigere 215. Curialis conditio 273. C. 2. 377. c. 2.
C. I, Curfus paganus , quem Yrias nominant 105,
Corpus Chrifti , & corpus diaboli 251. c. 2. 106.
Corpus cujuslibet die dominico fepelire 300. c. 1. Curtis , quid 2. 67. c. I. 103. 409. c. I. Gallis
Correctio canonica 326. c. I. 350. c. 1, Cour, Italis Corte 67. c. 1. Germanis Gard 103 .
Correctio quomodo adhibenda 293. C. I. 329. Curtis appellabatur locus judicii 104.
C. 2 . Curtis regia 48. c. I.
Correptiones canonum 321. C. 2. Cuftodia thefaurorum Ecclefiæ 167, C. 2 .
Corruptor devota puniatur 337. c. 1. & diaco- Cuftodia maritima 197. c. 1.
niffarum 382. c. 2. Cuftodum ecclefiæ ipendia 260. c. 2. 382. c. I.
Cortina 103. Cortinarum rudera ibid. Cynebot 41. c. I. 45. C. 2.
Cotiones & mangones non finantur vagari 209. Cynegius Conful cum Theodofio 394. 1 .
C. 2,
Crania hoftium pro poculis habita xxII ,
Cratare , quid 25. Ꭰ
Credendum non eft iis , qui veritatis fidem igno-
rant 391. c. 2, DDAdAdfi
fiffe e quid fint 79.
Creditor quando rem debitoris vendere poffit Damoniis aliifque paflionibus inretiti miniſte
337. c. 2. fi pignus diftraxerit 338. c. 2. fi de- ria facra non tractent 312. c. 2.
bitorem tenere maluerit 340. C. I. Damnandus nemo eft ante inquifitam verita
Cremandi mortuos ritus paganus 65. c. 2. tem 257. c. 1. 331. c. 2. nec indifcuffus 339.
Crimen indicere 189. c. 2. capitale & incon- c. I. nec alienus 292. c. 2. nemo fine accu-
fuetum 199. c. 2. publicum 304. C. I.: fatoris præfentia 324, c. I.
Crimen confitetur qui fe non purgat 222, C. I. Damnati a fynodo vel ab Epifcopo non mini-
311. c. I. objectum majoribus perfonis 322. ftrent 140. c. 2. 224. C. I.
C. 2. qui objicit fcribat fe probaturum 342 . Damni æftimatio 193. c. 1. 201. C. 1 .
c. 2. quod vindictæ aut calumniæ judicium Damnum cafu illatum 57. c. 1. ab animali da-
expectat 330. C. I , tum 57. c. 2. id eft furtum , homicidium 188,
Crimen fi quis iratus alicui objecerit 342. c. I. c. 2. fi quis in immunitate fecerit 244. c. I.
quo infimulatur facerdos 329. c. 2. fi quis libertus ingenuis concitaverit teftimo.
Crimina diffinita non refricentur 322. c. 1. ma nio 276. c. I.
jora 183. c. 2. capitalia 45. C, 2. emendabi- Dani humanis hoftiis ufi 66. c. z.
lia ibid. latenter commifla 67. C. 1 . David cur ab opere conjugali abftinuerit 182.
Criminale negotium Clericus non proponat in C. 2 .
judicio feculari 407. c. 2. non agatur per pro- Debitor non folvendus creditori in fervitutem
curatores 399. C. I. . tradatur 68. c. 2. fidejuffori duplum reftituat
Criminalia peccata quomodo purganda 229. c. I. 70. c. 1. fi quis eum tenere maluerit 340. c. I.
Criminalis proceffus in ecclefia 169. c. 2. Debitore tardante , fi creditor rem fibi pro de
Criminandi licentia neganda accufatis 354. C. I. bito pofitam diftraxerit 338. c. 2. creditor
Criminationes adverfus doctorem nemo fufci- rem non prius vendat , quam eum ter con-
piat 295. c. I. veniat 337. c. 2. 1
Criminatorum Sacerdotum purgatio 335. c. I. Debitum rewadiatum ad opus dominicum 206.
Criminis focii 303. c. 1. C. 2 .
Criminofi ad clerum non promoveantur 312. Decalvare publice 288. c. 1..
c. 2. non accuſent majores natu vel Epifco- Decani monafteriorum 361. c. 1 .
pos 236. c. 1. 295. C. 2. 313. C. 1. 2. 390. C. I. Decanica , carcer ecclefiæ 260. C. I. 419. C. I.
eorum confeffioni non credatur contra alios Decanus fenior 363. c. 2 .
339. c. 2. eorum magnam curam habeant fa- Decertare in campo cum fcutis & fuftibus 200.
cerdotes 271. c. 1. fi ambulaverint cum Epi- C. 2. 202. c. 2.
fcopo 270. c. 1. Decima & nona perfolvenda 237. C. I. 400. C. I.
Criminofum judex difcutiens 303. C. 1.322.6. 2. Deo dari non negligantur 233. c. I. 377. c. 2.
fi quis aliquem effe dixerit 331. c. I. dentur proprio presbytero 172. C. 2. 400.C. I.
Criminofus fi infra immunitatem fugerit 289. 409. C. 2.
C. I. Décima pro nutrimine 400. C. 2. 409, C. 2.
Cruce vel campo contendere 190. c. 2. Decima de villis novis ad ecclefias conferan-
Crucem figere ad ædificandam ecclefiam 260. tur 158. c. 2. 225. c.1 . fideliter Ecclefiæ Dei
C. 2. reddantur 235.c.1 . in poteftate Epifcopi fint
Crucicula in monumentis feptemtrionalibus 92. 170. C. 1. 2. 222. c. 2. 382. c. I. & primitia Do
mino

INDEX
mino offerende 264. c. z . fructuum ac ju-
mentorum 280. c. I. pertinent ad antiquas
ecclefias 158. c. 2. 182. c. 1. 184. c. 1. 225.
c. 2. in quatuor partes dividantur 343. c. r .
396. c. 2. funt pauperum & peregrinorum fti-
pendia 343. c. I. feparentur ex omnibus quæ
nafcuntur 265. c. 1. quas populus non vult
dare 226. c . I. 400. C. I. 409. C. 2. veteratæ
in horreis 399. c. 2. 405. c. 2. Ecclefiæ non
vendantur 327. C. I. 399. c. 2. 405. C. 1. 2.
tam ecclefia quam pauperibus danda 363 .
C. I.
Decimam ad alterum pertinentem nemo reci-
piat 222. c. 2. nec abftrahat ab ecclefia 245.
c. 2. unufquifque fuam donet 236. c. 2. 403.
C. 2 .
Decimarum origo in Saxonia 67.
Decimas non dantes excommunicentur 182.
C. I. 245. C. I. qui fumunt & de ecclefiis non
curant 208. c. 2 .
Decreta apoftolica & canonica ne violentur 316.
C. 2.
Decretalia 225. C. 1 .
Defenfio accufatis concedatur 300. c. 2. 324.
c. 1. Ecolefix 174. c. 1. defenfioni alterius
fi quis fe fubdiderit 450. c. I.
Defenfionis tempus 419. c. I.
Defenfor 435. c. 2. 488. c. 2. id eft tutor 242 .
c.I. Ecclefiæ 221. C. 1. 316. c. 2. ecclefiarum
& fervorum Dei 372. c. 2. caufæ 340. C. 2.
Defenfores audiant caufas 261. c. I. presbyte-
rorum adverfus Epifcopum 320. c. I.
Definitio injufta 262. c. 2 .
Defuncti carmine celebrati 79. illis res pretio-
fæ , uxor , fervi ab Ethnicis mactati & cum
eis tumulati 79. inter Deos relati xxiv.
Defunctorum voluntas non violetur 339. c. 2 .
383.c. 1. memoria in ecclefiis 230. c . 1.231 . c.2 .
347. c. 2. & in monafteriis 363. c. 1. offa fu-
per terram ne fint 281. c. 1. gaudia , fym-
pofia & bella xxI . ftatus poft finem mundi
XXII. XXIII.
Degradare provinciam 385. c. 1. de officio fa-
cerdotali 209. C. I.
Degradatus ab Epifcopo 223. C. 2.
Dehonorationem irrogare 367. c. 2. Epifcopo
270.-C. I.
Dehonorationis manus 303. c. 2 .
Dei domus non fit pervia canibus 148. c. 1 .
Dei judicio quædam funt refervanda 378. c. I.
Dei ordinationem accufat qui Epifcopos ac-
cufat 322. c. I.
Deitatis ternarium apud Ethnicos xvII.
Delapidata 422. C. 2.
Delator criminis 352. c. 2. fi quis extiterit fi-
delis 291. c. 2. 326. c. I. 394. c. 1. qui dica-
tur 323. c. I. 342. c. I. ejus poena ibid.
Deliberare 419. C. I.
Delicta potentum 312. c. 1. fervorum dominus
emendet 56. æftimentur a Sacerdote 310. c. 2.
Denarialis homo 282. c. 2. 419. C. I.
Denarii valor 60. c. 2. 61. c. I.
Denarii duodecim folidum conficiunt 189. c. 2.
novi 288. c. I. boni non refpuantur 401. C. 2.
tredecim dandi fponfæ 488. c. 2.
Denarium merum & bene penfantem fi quis non
receperit 203. c. I. negotiandi caufa fi quis
protulerit 177. c. I.
Denarius nummus 16. c. 2. Francicus 17. C. 2.
Frificus 18. c. I.
Denuntiatio regis 317. c. 2.
Deorum apud Saxones ratio 66. c. 1 .
Deportatio in infulam 342. c. 2. perpetua 272.
C. 2. 302. C. I.
Depofitum 264. c. 2. fi quis amiferit 257. c. 2.
fi quis contrectaverit 338.
Deprædatio hoftilis 328. c. 2. infra regnum non
fiat 256. c. 1. 301. c. 2. fi permilla fuerit
302. C. I.
Defcriptionem nullam agnoſcant poffeffiones ad
:
RERUM. 545
religiofa loca pertinentes 274. c. 2.
Defolata villa 166. c. 1. 286. c. 1 .
Defponfatam puellam fi quis rapuerit 240. c. I.
324. c. 1. fi quis feduxerit 264. c. 2. dare non
licet alteri viro 269. c. 1 .
Defponfatio S. Maria 181. c. 2.
Detractio cavenda 285. c.i. 371. c. 2. pejor eft
quam fornicatio 222. c. 1. facerdotum 253.
C. I. 270. C. I. in Primatem 300. c. 2. in Sa-
cerdotes 303. c. 1. in Unctum Domini 339.
c. 2. homicidium reputatur 253. C. 1 .
Deum fæpe fcriptum pro eum 374. c. I.
Devotam Deo virginem nemo uxorem accipiat
305. c. I. 306. c. 1. peccantem non recipien-
dam in ecclefia_337 . c. 1.
Deus fummus ab Ethnicis cultus xvi . ejus apud
illos conceptus ibid. quid vox Deus fignificet
ibid. Deus malus apud Ethnicos XIX.
Dexteræ datæ ad confirmationem conſpiratio-
nis 287. c. 2.
Dextratus manu fua tertiadecima 446. c. 1 .
Diabol Deus Slavorum 66. c. I.
Diaboli operibus & pompis renuntiare 280. c.2.
366. c. 2 .
Diaboli filii 145. C. 2. 251. c. x .
Diabolus , quid fignificet xIx.
Diaconale minifterium 337. c. I.
Diaconatus benedictio 311. c. I.
Diaconi profeffionem Epifcopo fuo faciant 356.
c.1. de loco in locum non migrent 266. c. I.
268. c. 2. fi honorem clericatus contempfe-
rint 273. c. 2. 377. c. 2. veftigia fectentur fui
Epifcopi 382. c. I. præter Epifcopum nihil
agant 220. c. I. 291. c. I. 308. c. 2. 321. C. 2 .
324 c. I. res ecclefiarum non vendant 327.
C. I. extraneas fœminas non habeant 139.
C. 2. 140. C. I. contumaces ne fint Epifcopo
276. c. 2. 321. c. I. quomodo ad tutelam vo-
cari poffint 378. c. 2. arma non portent nec
venentur 147. C. 2. 148. c. I. 225. C. 1. 235.
C. 2. 299. c. I. ad bellum non procedant 266.
c. 2. non accufent Presbyteros 169. c. 1. 249.
c. 1. ad fæcularem judicem non pergant 326.
€. 2. folum apud Epifcopos accufandi 308.
c. I. a nullo judice diftringantur fine fcien-
tia Pontificis 318. c. 1. in cardine conftituti
quot teftibus damnandi 169. c. I. deponan-
tur fi crimen de fe confitentur 291. c. 2. 325.
c. 2. exauctorati fi aufi fuerint miniftrare
266. c. I. 309. c. 1. falfarii quomodo punien-
di 273. c. 1. criminofi manus impofitionem
non accipiant ut poenitentes 230. c. 1. fi in-
juriati fuerint 352. c. 2. aut interfecti 65. c. 1 .
188. c. 2. 244. C. I. 270. C. I. 289. c. I.
Diaconiffa fi nupferit 382. c. 2. fi quis eam
uxorem duxerit 323. c. 2. aut rapuerit 261 .
C. I.
Diaconus Cardinalis 169. c. I. 417. C. I.
Dienft- Leute , quid 42. c. 2.
Dies dominicus 19. c. 1. de vefpera ad vefpe-
ram celebretur 224. c. 1. die dominico ne
fiant placita , conventus , nundina 67. c. 2 .
Dies magnus , id eft Pafchatis 231. c. I.
Dies anniverfaria pro defuncto Abbate 365. c. 1.
Dies & annus in pactis & placitis exprimatur
275. C. I. 294. c. I. 305. c. 2.
Diffidatio , unde 43. c. 1 .
Dignitatem fi quis præfumpferit 302. c. 2. amit-
tere 292. c. I.
Dignitates ecclefiafticæ an præferendæ impera-
toriis 252. c. 2.
Dignitatum fublimitas majora facit delicta 312.
C. I.
Dii Germanorum & Vandalorum 66. c. 1. ex
hominibus facti 89. inferiores cujufnam ge
neris fuerint xvIII. mali inferiores xx.
Dijudicare campo 59. c. I.
Dilatare juftitiam 191. c. 2. 242. C. I. 247. C. 2.
285. c. 2.
Dilatio quando in caufis præftanda eft 324. C. I.
Di-
 546 INDEX
Dimittere , id eft manumittere 190. c. 2.
Ding, unde 45. c. I.
Ding , Dingen , Dingeftatte , Ding - Gerichte
39. C. I.
Dingrichtig, quis 49. c. 1 .
Diocefis Epifcopi 356. c. 1. ab aliquo Sacerdo-
te poffeffa 330. Č. 2.
Diplomatum formulæ fixæ 72. c. I.
Direptiones 196. c. I.
Diripienda fi quis indicaverit 274. C. 2. 294. C. 2.
Difciplina corporalis 193. c. 1. 211. c. 2. con-
digna 233. c. z. fæcularis potentiæ 183. c. I.
383. c. 2. legitima 273. c. I.
Difcordantes fratres excommunicentur 395. c. 2.
ad altare Domini non accedant 330. c. 1 .
Disfacere chartam 189. c. 1. 419. c. 1. juftitiam
188. c. 2. 244. C. 2. 419. C. I.
Difpenfa Millorum dominicorum 207. c. 2.
Difpenfationes ecclefiafticæ 313. c. 1 .
Difpenfatores rerum dominicarum 327. c. I.
Difpoliare 258. c. 2.
Difpoliatus 288. c. 2,
Ditirictio 275. c. 1. ecclefiaftica 334. c. z. lai.
corum ibid. Epifcopi aufterior 334. C. I ,
Diftrictiffimas rationes reddere 297. c. 2.
Diftrictus 74. C. 2.
Diftringere 73. C. 2. 74. C. 2. ad pacem 184,
c. 1. latrones 195. c. 2 ,
Divinationes qui expetunt , pœnitentiæ fubdan-
tur 371. c. 1. divinationum ufus & forma 68.
t. 2. 96. 97. ex viigis 96. • Droit de Seigneurie 52. c. 2.
Divini vel fortilegi 96. 97. prohibiti 283. c. 1 ,
426. c. 2.
Divifio inter fratres 479. c. 2. inter patrem &
filios 526. c. I.
Divortium vetitum 280. c. 1. divortio feparan
da conjunétio commatris fpiritualis 395. c. 2.
Diurnale officium 277. c. 2 .
Doarium , unde 54. c. I.
Doctores defides & negligentes 311. c. 2. non
accufentur 343. c. 1. iis contraria non do-
ceantur 311. c. I.
Dolg, quid 20. C. I.
Domefticus de beneficio familiam nutriat 168.
C. 2 .
Dominationis titulus 46. c. 2.
Domini qui fervos fuos jubent committere il-
licita 329. c. 1. circa fuos mifericorditer agant
183. c. I.
Dominica dies honoretur 175. C. 2. 233. C. I.
245. C. I. 279. c. 2. 281. c. 2. 419. c. I. a
vefpera ad vefperam fervetur 141. C. 2. 255.
C. 2 .
Dominica die communicandum 277. c. 2. cau-
fæ non judicentur 291. c. 2. non habeatur
mercatus 170. c. 1. nec opera fervilia agan-
tur 151. & paffim .
Dominica myfteria 215. c. I.
Dominica juffio 258. c. 2. 301. c. 2.
Dominica oratio ab omnibus difcatur 225. c. I.
233. C. 2. 234. C. 2. 244. C. 1. poft matutinas
& vefperas dicatur 398. c. I.
Dominicarum rerum difpenfatores 327. c. 1 .
Dominium regale 201. c. 2. non transfertur ex
fola traditione per inveftituram 199. c. 2.
Dominus eft fidejuffor legitimus fervi 56. fer-
vi delictum emendat ibid. quomodo ex pro-
prio delicto tenetur ibid. in quantum fit re-
rum fuarum arbiter 58.
Domum alterius fi quis collecta manu circum-
dederit 36. c. 1. fi nocturnus fpoliator intra-
verit 322. c. 2. liberi vel fervi fi quis incen-
derit 257. c. 1. novam fi quis ædificaverit
265. c. 2. fi quis infregerit 192. c. 2. 301 .
c. 2. aut expoliaverit 340. c. 2 .
Domus Dei non fit pervia canibus 148. c. I.
299. c. I.
Domus femota 362. c. I.
Donaria in cultu Deorum adhibita 68.
Donatio revocatur propter ingratitudinem 339.
RERUM .
c. 2. unius rei facta duobus 342. c. T.
Donatio ad Ecclefiam 434. ad Cafam Dei 484.
ad Ecclefiam poft obitum 447. C. 2. 448. C. L.
facta in fponfa 440. c. 1. 489. c. 1. inter vi-
rum & uxorem 440. C. 2. 441. c. I. locis re-
ligiofis 199. c. 2.
Donatio rei feudalis 512. C, 1. feudi 512. C. 2 .
513. C. 2. 514. c. 1. terræ feudalis 514. c. I.
2. 515. c. I. rufticorum feudalium 515. c. 2.
terræ feudalis duobus facta 518. c. 1. non
fine fervitio injuncto fieri poteft ibid. ruftico
facta 519. c. 2. 524. c. 2. vineæ vel campi
burgefiatici ibid. jurati ad Ecclefiam 525.c.1.
Donatus Comes Melodunenfis 178. c. 2. 191 .
C. I.
Dormire cum muliere 264. c. 2. 265. c. 2.
Dormitorium monachorum hofpitum 364. c. I.
Dos neceffaria eft in conjugiis 274. c. I. a ma-
rito olim uxori conftituta 53. C. I. & quem
in finem 53. c. 2. ufufructuaria fuit 53. c. 2.
54. c. 1. pieno jure quando uxori requiratur
54. C. 2.
Dotare uxorem debet maritus 323. c. I.
Dotes ecclefiarum 267. c. 1. 419. c. 1. fint in
Epifcopi poteftate 336. c. 2. 356. c. I. 396.
C. I.
Dotis conftitutio 489. c. 1. libellus 440. c. I.
475. c. 2. confeffio ab uxore facta non va-
leat 518. c. 1. ratio apud Saxones duplex 52.
C. 2. quantitas quæ 54. c. 1. formula 469. c. I.
Druides Gallorum 2. c. 2.
Dubia yel obfcura quomodo explicanda 311.
C. 2 .
Dubius in fide infidelis eft 391. c. 2 .
Duellicum judicium 59. c. 1,
Durandus Abbas 271. C. 2 .
Durindarda , corrupte Durlindana , ſpatha Or
landi 34. C. 2,
Dufii , qui xx.
Dux 419. c. I.
E
E , Ee , Ehe , Ew , lex 74. c. I.
Ebbo Archiepifcopus Rhemenfis 178. c. 1. 2.
314. C. L.
Ebrietas prohibita 377. C. 2. & paffim . Fugien-
da Clericis & monachis 173. c. 2. 281. c. 2 .
334. c. I.
Ebrius nec caufam fuam nec teftimonium di-
cat 190. c. I. 226. C. 2. 284. c. 1. fi quis in
exercitu inventus fuerit 193 , C. 2,
Ebroinus Pictavorum Epifcopus 197. c. I.
Ecclefia exire fi quis jubente Sacerdote con-
tempferit 337. c. 2. una contentus fit unuf-
quifque presbyter 367. c. 2.
Eccleta conftat in facerdotibus 270. c. 1. in-
firmatur propter malorum patratores 370. c. 2.
fine honore 208. c. 2. 286. c. I. Dei pacem
habeat 209. c. 2. unaquæque teneat fuum pri-
matum 308. c. 1. abfque officio ne fit 328.
c. 2. una illum non recipiat qui in alia non
congregatur 309. c. 1. hæres fit Epifcopi 254-
c. 1. nullam jacturam patiatur 375.c. 1. una-
quæque fuum presbyterum habeat 158. c. I.
2. 239. C. 1. 367. c. 2. unaquæque terminum
habeat pro decimis 171. c. 1. 222. C. 2. eſt
mater noftra 306. c. 2. in duo fumma impe-
ria dividitur 251. univerfalis committitur
Principibus ad gubernandum 174. C. 1. non
dicitur emunitas 169. c. I.
Ecclefia , in qua infideles fepeliuntur 227. C. I.
Ecclefiæ corpus in duas perfonas divifum 251 .
c. 2. honor fervetur 64. c. I. 148. c. I. 159.
C. I. 205. C. I. defenfio & exaltatio regibus
incumbit 174. c. 1. defenfores fint Comites
175. c. I. fi quis crationes devitaverit 220.
c. I. res ecclefiæ quæ fint 153. C. 2. 238.c.1 .
375.
 INDEX
375. c. 1. res fint in Epifcopi poteftate 302.
C. 2. 332. C. 2. 377. c. I. 382. c. 2. alterius
res nullus Epifcoporum invadat 348. c. I. 2.
res non dentur pugnantibus 320. c. I.
Ecclefiæ res nullus retineat 348. c. 2. nec a re-
gibus petat 297. c. 2. res immobiles non alie-
nentur 379. c. 2. rem non vendant presbyte-
ri fine confenfu Epifcopi 310. C. I. 327. C. J.
348. c. 1. res difpenfari non poffunt fine ejuf-
dem auctoritate 307. c. 1. nec fint in difpo-
fitione laicorum 262. c. 2. 302. c.2.325. c. 2.
326. c. 1. res fi quis rapuerit 307. c. I. res de
quibus cenfus exeunt 237. c. 1. 403. c. 2. res
faici non poffideant abfque charta 319. c. 1 .
res fi quis per falfam precariam obtinuerit
378.c. 2. res ablatæ neceflitate 164. c. 2. 217.
C. I.
Ecclefiæ effractio 45. C. .
Ecclefiæ quæ offeruntur , Chrifto offeruntur 297.
C. 2. 303. c. 2. collata quomodo dividenda 154.
c. 2. non tollantur quæ illi conceffa funt 319.
334. c. 2. aliquid rapere facrilegium eft 268.
C. I. 270. C. I. 274. C. §. 301. c. 2. 303. C. 2.
306. c.2. unicuique unus manfus attribuatur
157. C. 2. 239. c. I.
Ecclefiæ retineant a regibus conceffa 271. c. 2.
302. c. I. non defpiciendæ in judiciis 184.
C. 1. fuas juftitias confervent 285. c. 1. 286.
c. 2. fint cum dotibus in poteftate Epifcopi
332. C. 2. 356. c . 1. 396. č. 1. ambigua de
confecratione confecrentur 170. c. 2. 245. c. I.
antiquæ honorem fuum habeant 182. c. 1. nec
decimis nec alia poffeffione priventur 182.
C. 1. 184. c. I. 225. c. 2. 233. c. 2. noviter
inventa 209. c. I. 243. C. 2. 288. c. 1. deci-
mas habeant de villis in quibus funt 158.
c. 2. non bene conftructe 209. c. 2. ubi de-
ftruendæ 283. c. 1. deftructa quomodo reftau-
randæ 175. c. 1. paffim . Divifæ inter co-
hæredes 226. c. 1. 375. C. 2. 379. C. I. 400.
C. I. paupertatem non patiantur 305. c. 1. 2,
Ecclefialis pecunia 217. C. 1. 306. c. 2.
Ecclefiam fi quis intraverit & non communi-
caverit 356. c. 2. 396. c. 1. fi quis per calu-
mniam fatigaverit 276. c. 1. 326. C. 2. 334.
c. 1. nemo ædificet antequam Epifcopus cru-
cem figat 260. c. 2. 382. c. 1. nemo accipiat
fine confenfu Epifcopi 271. c. I. 317. c. I.
381. c. I. nec relinquat 325. c. I. 330. c. I.
342. c. 2. alterius fubripere 326. c. 1. fi quis
conturbaverit 220. c . 1. 309. c. I. fi quis ho-
micidio polluerit 198. c. 1.
Ecclefiarum afyla 169. c. 2. caufæ primo au-
diantur 249. c. 2. 320. c. 2. privilegia ma-
neant incorrupta 256. c. 1. 270. C. 2. 272. C. Į .
paffim . Rectores a Deo judicandi 322. c. I.
communione contenti fint quorum caufa ad-
huc eft terminanda 293. c. I.
Ecclefiaftica negotia in fynodis judicentur 272 .
C. I.
Ecclefiafticæ caufæ quomodo finienda 200. c. 2 .
Ecclefiafticæ res non dividendæ 154. c. 2. quo-
modo commutandæ 18o. c. z .
Ecclefiaftici viri fi ad palatium venerint 219 .
c. 2. teftificari non compellantur 313. c. 2.
provocantes audiantur z9o . c. I.
Ecclefiafticus ordo 156. 162. c. 2 .
Ecclefiafticus fervus 187. c. 2. 241. C. I.
Edelmann unde dictus 40. c. I.
Edicta fynodalia 300. c. I.
Edictum dominicum 167. c. 1. 242. c. 2. 245. C. X.
Editio legibus comprehenfa 444. C. 2.
Edui 296. c. 1.
Effractionis pœna 45. c. 2. 47. c. I.
Eginardus Abbas Foffatenfis 227. c. i .
Ehe , matrimonium , unde dictum 74.
Ehehafften 74. C. I.
Eigene , Eigenſchafft 42. c. z.
Electi Judices 310. c. 2. 321. c. I. 338. c. I.
391. c. I.
RERUM. 547
Electio Epifcoporum reftituta 253. c.2. quibuf-
dam Ecclefiis conceffa 154. c. 1. facerdotum
313. c. I.
Eleemofyna a populo danda 173. c. 1. 225. c. 2.
mittenda Hierufalem 209. c. 2. pro defunctis
258. c. 2. a quibus danda 290. c. I. pro re-
ge & exercitu 318. c. 2. quomodo facienda
280. c. I. non recipiatur ab eo qui res ec-
clefiæ aufert 307. c. 1. facienda coram tefti-
bus 380. c.z. quomodo redimat peccata 220.
C. 2.
Eleemofynarii monafteriorum 363. c. 1.
Elitigatus 450. c. I.
Elocationis crimen , quale 6. c. I.
Emelina Abbatiffa S. Mariæ Sueflionenfis 156.
C. I.
Emeliorare 447. C. 2 .
Emeliorata res 441. C. 2. 447. C. I. 448. c. 2.
485. c. I.
Emelioratum 435. c. I.
Emendabilia crimina 46. c. I.
Emendare , quid & unde 44. c. 2. 69. c. 2. 419.
C. 2 .
Emere res a quibus liceat 188. c. 1. 294. C. 2.
Emphyteufeos titulus 383. c. 2. perpetuus con-
tractus 180. c. I. 379. C. 2 .
Emtio caufa cupiditatis vetita 244. c. 2. a fer-
vo alieno facta 249. c. 2. quando poffit im-
mutari 258. c. I.
Emtio uxorum 49. c. 2. Legibus Anglicanis
prohibita 5o. c. I.
Emunitates ferventur 219. c. 1 .
Emunitatis judex 237. c. I.
Emutare 488. c. I.
Enixa mulier intrare poteft ecclefiam 281. c. 2.
Epiphanii fcholaftici verfio laudata 388. c. 2.
Epifcopalis cathedra 143. c. 2 ..
Epifcopalium miniftrorum rapacitas 253. c. I.
Epifcopatus quando adimi poffit Epifcopo 313 .
C. 2. 392. C. 2.
Epifcopi fucceffores Apoftolorum 252. c. 1. ec-
clefiarum Chrifti fundatores 250. c. 2. Dei ec-
clefias nutu divino gubernant 315. c. 2. qui
funt fupra diocefim 313. c. 1. ne fint in vil
lulis vel in agris 141. c. 2. ne fint duo in
una civitate 168. c. 2. cathedrales 349. c. 1.
qualiter provehantur ad ecclefiafticam pote-
Aatem 343. c. 1. quomodo eligendi 373.c. I.
a clero & populo eligantur 153. c. 2. 375.
c. 1. & a principe 373. c. 1. ubi non funt ,
ordinentur 403. c. 1. canonice ordinati 331,
c. z. a duobus Epifcopis non ordinentur 346.
fed a tribus 314. c. 1. ne damnent eum a
quo confecrati funt 316. c. 1. converfatio
nis fuæ teftes habeant 253. c. 2 ; foli non ad-
eant virgines vel viduas 310. c. 1. ne fint ebrii
vel aleatores 281. c. 2. ante fe joca turpia fie-
ri non permittant 378. c. 1. parrochias cir-
cumeant fingulis annis 216. c . I. 317. c . I.
320. c. 2. 356. c. I. 382. c. 2. 384. c. I. je-
juni manus imponant 367. c. I. oneri ne fint
populis cum prædicant aut confirmant 159.
C. 2. 239. C. 2. curam pauperum habeant 382,
c. z. de fuis presbyteris & clericis poteftatem
habeant 403. C. 1. Canonicorum curam gerant
149. C. 2. 232. c. I. & monafteriorum 220.
C. 2. 232. C. I.254. C. I. 309. C. 2. Abbates cor
rigant fi deliquerint 274. c. 2. immunes fing
a damnis , quæ non ipfi , fed presbyteri in-
tulerint 349. c. 2. thefauros ecclefiafticos con-
fiderent 167. c. 2. rerum ecclefiafticarum po-
teftatem habeant 235. c. 2. 312. C. 2. 332.
c. 2. 377. c. I. de thefauris Ecclefiæ erogare
poffunt familiæ & pauperibus 382. c. 2. in
rebus ecclefiæ circa propinquos fuos exponen-
dis reprehenfionem caveant 254. c. 1. fi Sa-
cerdotes inutiles ordinaverint 310. c. 1. Pres-
byteros vel Clericos inquirant unde fint 232.
c. 2. Presbyterorum fidem difcutiant 152. c. 1.
299. c. 1. nihil agant fine confilio Metropo❤
litas
 348 INDEX
litani 342. c. 1. 390. c. 2. dele&
rationibus fuis
• inhærentes 273. c. 1. metropolitano fuo adju
tores fint 403. c. I. ad eum comprovinciales
refpiciant 140. C. 2. ordinationes ne faciat in
parrochia alterius 141. c. 1. 313. c. I. com-
mifli a Conciliis metropolitanis fuis 314. c. 2.
cum Comitibus concorditer vivant 175. c. 2.
235. c. 2. 242. C. 1. 245. C. i . 285. c . 2. 377.
c. I. 394. c. 2. arma non portent 148. c . i .
in hoftein non pergant 266. C. 2. 297. C. I.
298. c. I. 318. c. 1. incefta emendent matri-
monia 305. c. 2. & incestuofos 249. C. 2..304.
c. 2. ne vuadios ab eis accipiant 245 , C. 2.
funt judices caufarum quæ in provincris emer-
gunt 301. c. 1. judicia jufta difcernant 378.
c.1. fi juftitiam non fecerint 204. c. 2. fi li-
tem inter fe habuerint 266. c. 2. fe invicem
corrigant 303. c. 2. accufatores fratrum ex-
communicent 394. c. 1. interceffionem præ-
ftent oppreffis 300. c. 2. prævideant qualiter
judices agant cum populis 336. c. 2. benefi-
cia per præmia non dẹnt 259. c. 2. peregri-
ni 209. c. I. peregrini contenti fint hofpita-
litate 268. c. 2. 277. C. 1. 2. & locum ha-
. beant facrificandi 291. c. 1 , 324. c. 2. inju-
ria ne afficiantur 270. C. 1.273 . C. 2. 355. C. I.
377. c. I. ordinati nec recepti 209. c. 1. a
Deo judicandi 352. c. 2. & accufandi fuerint
300. C. 2. 341 , c. 1. apud Primates_accufen-
tur 313. C. 2. 339. c. I. & apud Epifcopos
352. C. 1. a quibus accufari non poffunt 143.
Cs 1. 221. C. 2. 227. C. 1. 236. C. I. 249. C. I ,
295. C, 2. 313. C. 2. 390. c. 2. judices Eri-
fcoporum 291. c. I. 315. c. I. 323. c, C, 1.
I. 339.
c. i. judicentur in fynodis 300. c. 2. 338.
c. 2. 392. c. 1. apud judices publicos non ac-
cufentur 261. c. 2. 300. c. 2. 321. 336. c. I.
390. c. 1. ejecti & fpoliati reftituantur 300.
C. 2. 316. C. I. 320. c. 2. 389. c. J. 390. c. 2.
in fuo epifcopio funguntur auctoritate Mif-
fatici regii 207. c. 1. regno egredi non pof .
fint abfque licentia regis 428, C. ,
Epifcopi ignoti 268. c. 1. quomodo fufcipiendi
217. C. 1. 316. c. 2. falfi 381. c. I.
Epifcopi Longobardi facramenta & munera exi-
gebant ab iis quos ordinabant $ 59. c. I. 375.
C. 2.
Epifcopis omnis terra caput inclinat 253. c. I.
honor & obedientia impendatur 175. c. 1. 252 .
C. 2. 331. c. I.
Epifcopium , id eft domus Epifcopi 382. c. 2.
Epifcoporum ordinationes non differantur 168.
c. 2. ordinationem fi qua contradictio impe-
dierit 314. c. 1. minifterium 162. 174. C. 2.
240. c. 2. judicia pertinent ad Sedem Apo-
ftolicain 392, c. 2. confenfu Capitularia fere-
bantur 63. c. I. 71. electiones quomodo fa-
ciendæ 153. c. 2. 419. c. 2. translationes fie-
bant auctoritate Regum 483. c. 1.
Epifcoporum judicium 296. c. 1. fententia irri-
ta nifi Clericorum præfentia confirmetur 391.
c. 2. accufatores , Dei ordinationem accufant
295. C. 2. 322. c. 1. accufatores non temnere
recipiantur 313. C. I. 389. c. 2.
Epifcopus primæ fedis non appelletur Princeps
facerdotum 310. C. I.
Epifcopus eft in Ecclefia 270. c. 2.
Epifcopus proprius 233. C. 1 .
Epifcopus non ordinetur invitis 313. c. 2. nec
per pecunias 224. c. 1. Ecclefiain fuam do-
ceat 355.c. 1. principalem cathedram fuæ par-
rochia non negligat 143. C..2. 254. C. I. 310 .
c. 2. poteftatem habeat parrochiæ fuæ 312.
c. 2. judex fit fibi fubjectorum 353. C. 1. 385.
c. 1. & clericorum , monachorum , & fanéti-
monialium 259. c. 2. quæ ipfe corrigere non
valeat , ad alios Epifcopos referat 347. c. I.
multitudinem clericorum non faciat 273. c. 2.
alterius parrochianum non retineat aut ordi-
net 338. c. 1. 391. c. 2. alterius parrochiam
RERUM ;
non invadat 277. C. I. 290. c. I. 320. C. 2.
323. C. L. 333. C. 2. 348. c. I. alterius res
non retineat 318. C. I. 348. c. 2. ne fe prio-
ribus Epifcopis anteponat 333. c. 2. alium
Epifcopum non conculcet 303. c. I. nec in
diocefi fupergrediatur 291. c. 1. alteri ne fe
præferat 277. c. 2. de loco in locum non trans-
migret 142. c. I. 168. C, 2, 244. C. 2. fi ads
verfus fuum Metropolitanum caufam habue-
rit 353. c. 1. aut adverfus alium quemquam
339. c. I. ne unus fibi vindicet cognitionem
295. C. 2. 315. c. 2. nec gravi nec levi in-
juria afficiatur 250. c. 1. injuriæ propriæ ul-
tionem non depoicat 272. c. 1. fi a quoquam
impetitus fuerit 291. c. 1. fi in reatum ali-
quem incurrerit 290. c. 2. conveniendus eft
antequam querela in eum proponatur 376,
c. 2. ubi & quomodo accufandus 390. c. s.
fi fine teftamento decefferit 377. C. 2. inter-
yentor cathedram ubi intercedior eft non oc
cupet 316. c. 1. viduas non velet 145, C. 1.
de beneficio familiam fuam nutriat 168. c, 2,
pro rebus tranfitoriis non litiget 300. c. 2. f
contemptus fuerit 268. c. 2. 331. C. 1. fi ju-
dex electus fuerit 261. c. 2. ante juftam de-
finitionem poteftate non privetur 313. c. z.
392. C. 2. fi damnatus aliquid de facro mi-
Hitlerio contigerit 309. c. 1. depofitus aut ac-
cufatus appellare potent Koinanum Pontificem
303. C. I. 314. C. 2. 322. C. 2. 348. C. I. 392,
c. 2. fi interfectus fuerit 65. c. I. 188. c. 2.
244. c. I. autinjuriatus fuerit 255, qualis effe
debeat 483. C. I.
Epittola conteftationis 275. c. I. compofitionis
440. C. 2. 2
Epitola falfilima de coelo lapfa 150, c. 2. 419 .
C. 2 .
Epiftolz dux uno tenore confcriptæ 441. c. I.
443. C. I. 444. C. 2. 450. C. 2. 487. c. I.
Epiftola commendatiția 273. c. 2. 276. c. i . 326.
C. 2, 333. C. 2. 382. C. 2. 408. c. I.
Epiftolam regis fi quis delpexerit 202. c. 2 .
Equeftris dignitas fumma apud Frifios 2. c. 1 ,
Equi furtum 47. C, 1 , detruncatio prohibita 96.
Equi cauda , lignum bellicam 110.
Equina caro idolo hyti fpecies 95. illam come
dere Chriftianis interdictum 95. Ethnicifmi
nota 96.
Equorum auguria apud Germanos 95. 96..
Erchembalaus Cancellarios 387 c. 1 .
Erchenrad s Epifcopus. Parifienfis 227. c. 1.
Ermengardus Epiicopus Urgellenfis 271. C, 2 .
Erronei Sacerdotes 215. c. 1.
Efcis immolatitiis qui ufi fint 398. c. 1.
Efudier pour etre Pretre 147. C. 2,
Evacuatoria 450. C. 2 .
Evangelia recitabantur 380. c. 2. evangelia pars
vula 426. C. 2.
Evangelio Chrifti vis non inferatur 293. c. I.
Evangelium fcribant homines perfectæ ætatis
149. C. 1. 299. C. 2.
Euchariftia per vicarium non fumatur 183.c. 1 .
ufurpata ad probanda furta 364. c. 1. danda
morientibus 317. c. 2. ori moribundi infun-
datur 228. c. 2. 231 , c. 2. communicandum
omnibus diebus dominicis vel feftis 255. c. 2.
in Coena Domini a quibufdam negligitur 381.
C. 2 .
Euchariftia viaticum 228. c. 7. 231. C. 2.
Euchariftiam fi quis acceperit & non fumpfe
rit 356. c. 2. Presbyter habeat femper para-
tam 172. C. I. 223. c. 1. 278.
Eucherii Epifcopi Aurelianenfis hiftoria fabu
lofa 427. C. 2.
Evectionis numerus 159. C. 2.
Evindicare 484. c. 2.
Evindicatum judicium 447, c. I.
Evindicatus 449. c. 2.
Eulogia 419. c. 2. Catholicorum defenduntur
107. 108. varie accipiuntur 364. C, 2. dentur
in
 INDEX
in fefectorio ibid.
Eulogiola feu litteræ 466. c. z.
Eunuchus ecclefiam Dei non intret 265. c. 2.
Eutychiani decreta 150. c. 2.
Euua XI. 74. c. I. 192. c. 2. 419. c. 2. lex Ba-
juvariorum 285. c. 2. & Saxohum 211. c. 2.
Exactare pro exigere 419. c. 2 .
Exactor non requirat tributa provincialibus re-
laxata 259. c. 1. publicarum rerum 378. c. 2 .
Exæquare 443. c. 2.
Examen eorum qui ad Presbyteratum promo-
ventur 222. c. 1.
Examen aquæ frigidæ 402. c. I.
Examinatio fancte crucis ne fiat 161. c. 2. ex-
plicatur 161. c. 2. 162. c. I.
Exartus 419. c. 2.
Excepta faida , quid 57.
Excepto dicebant olim per omnes cafus 291 .
C. I.
Exclufi a liminibus Ecclefix facramentum non
percipiant per dies pafchales 333. c. 1 .
Excommunicati a nemine in communionem ac-
cipiantur 139. c. 1. accufare non poffunt fa-
cerdotes 324. c. 1. 352. c. 2. nec effe pa -
trini 366. c. I. vitandi funt 43 c. 2. 220. c. 1.
224. C. I. 274. c. 2. & paſſim .
Excommunicatio major 324. c. I. canonica 260 .
C. 2. propter ebrietatein 193. c. 2. facerdo-
cum non parvipendatur 285. c. 2. 377. c. I.
non fiat fine caufa 169. c. 2. 283. c. I. cu-
ftodiatur 223. c. 2. accufati quando in ac-
cufatorem recidat 262. c. 1. fynodalis 309.
C. 4.
Excommunicationis fententia 390. c. 1. modus
223. C. 2 .
Excommunicatus fi quis fuerit pro fuo negle- Famofos libellos legere vel cantare 342. c. 2.
Au 220. C. 2. 310. c. 1. fi ante audientiam
communicaverit ibid. 396. c. 1. fi fuerit in- Fan , id eft dominus 83 .
juſte 223. c. 2 .
Excommunicatus vel damnatus ab officio fuo W Fauftus Rejenfis emendat is 146. c. 2.
209. C. I.
Excubia funeris 79.
Excufationes quando in tractoria fubfcribere
debeant Epifcopi & Presbyteri 310. c. 2.
*
Exempla fæpe fcriptum pro ex epiftola 128.c.2.
354. *
Exenia 404. C. 2. nullus det ad introitum Ec
clefiæ 170. c. I. 222. C. 2.
Exequiæ mortuorum 164. c. 1. 240. C. 2.
Exercitale iter 176. c. I.
Exercitum fugiens puniatur 292. c. 1. fi quis
dimiferit abfque licentia regis 193. C. 2 .
Exhæredati 419. C. 2.
Exhiberi neminem oportet de provincia ad pro- Feminæ non fuccedunt parentibus' 50. 52. c. 2.
vinciam 391. C. I.
Exiliari lex jubet eos qui libellos famofos exco-
gitant 325. c. 2.
Exilii pœna 64. C. 2.
Exilium perpetux deportationis 272. c. 2. 302.
C. I.
Exomologefis 386. c. I.
Exorcifta in quot teftibus damnabitur 169. c. 1.
Acolythum non accufet 169. c. I. 249. C. I ,
fi injuriis affectus fuerit 255. C. 2.
Expeditio hoftilis 402. c. 1.
Expenfa 176. c. 2 .
Expoliare 291. c. 2. nan licet fine jufto judicio
376. c. I.
Expofitus ante ecclefiam fi collectus fuerit 218.
C. I. 274. C. 2. 419. C. 2.
Exfecutor reipublicæ 380. c. I.
Extraneum hominem fi quis in loco filiorum
adoptaverit 442. c. 2. 487. c. 2 .
Exul hæreditatem vendere poteft 59. c. 2.
F Ferri candentis adjuratio 414. c. I.
FAbrica ecclefiaftica 396. c. 2.
Fabricaturæ 440. C. I.
Tom. III.
RERUM. 0.549
Fabulis otiofis vacandum non eft in ecclefia.
285. C. 1. 37. C. 2.
Facinora multa fub violentiæ nomine 302. C. L.
Facinorofi arguendi a facerdotibus 234 c. 2 .
Faculas accendere 420. CI.
Faderphiunr 53 c. 2.
Faida , quid 23. c. I. 2. 420. c. I.. vel feida &
fayda 43. c. 1. prohibita 43. 46. , C. 2. 57. ex-
cepta , quid fie 57.
Faida pretium fi quis noluerit 237. c. 21 404.
c. 2. faida gratia fi quis dimiferit uxorem
fuam 218. c . faida compofitio 43 »
Faida coercenda 201. c. 2. 206. £. I.
Faidæ implicantur agnati 43. C 2. 44. C. I.
Faidam portare 43. vocabant Franci fimultatem
aperiam 202. C. ' I. ' ર્
Faidofus fi quis fuerit 24. c. 1.38 . C. I. 44. C. I.
184. C. 1. 202. C. I. 242. C. 2. 258. c. 2. 285.
C. 2. 420. c. 1 .
Falcones non habeant fervi Dei 320. c. 2.
Fallax in fide ad accufationem vel teftimonium
non admittatur 349. c. 2..
Falfa capitalia fi quis fratribus objecerit 291 .
C. 1. 295. C. 2. 325. C. 2. 241. C. I.
Falfa Principum refcripta fiquis detulerit 325.
C. I. I
Falfa contra caput alterius ' fi quis fuggefferit
257. c. I.
Falfi teftes non recipiantur 190. c. I.
Falfum fi quis nefciens aliegaverit 325. c. I.
Fame laboravit fæculum Caroli M. 370. c. I.
Fames fi evenerit 166. c. 2. & paffim. Famiş
inópia 167. c. I.. * 7
Familia ecclefia 157. c. 1. 238. c. 2.
Familiaricas fufpecta vel interdicta 338. c. 2.
Famofus quis fit 325. c. 2..
Fana idolorum 64. qux & cafule 82 .
Februarius menfis Spurcaliorum dictus 81. &
Hornung ob facra fy npofia 82. & Goje a Sues
cis ibid. menfis placentarum 105.
Fehde , & Fehde-Brief 43. c. 1.
Femina ingenua fi acceperit fervum 219. c. 2.
invita virum non ducat 356. c. I. ett vas in-
firmius 284. c. 1. religiofa fi rapta aut cor-
rupta fuerit 261. c. 1. 270. c. 2. raftica fi li-
bero nubit , fit libera 517. c. I. 526. c. 1. quid
fi libera ruftico nupferit 524. c. 2. 526. c . I.
Feminæ raptus 35. c. 2. 36. c. I. 346. c. 2. oc-
cifio 36. c. 1. Wergeldum 41. commercium
cum luna 112 .
folum poft quintam generationem patri vel
matri 35. c. 1. exclufa a terræ hereditate 35.
Feminæ ad altare non accedant 324. c. 2. 330.
c. 2. paffim . Femina fugitive 167. c. 1.
288. c. 1. liberæ quæ fifcalinos maritos acci-
piunt 187. c. 1. 288. c. 2. linteamina altari-
bus parent 170. c. 2. nobiles quæ amiffis vi-
ris velantur 368. c. z. opera textrilia non fa-
ciant die dominico 151. c. 2. non habitent
cum Presbyteris 159. c. 2. 343. c. 1. & paf-
fim ; nec cum clericis 343 C. I. 354. C. I.
386. c. 1. quæ religionis veftem in domibus
propriis mutaverunt 340. C. 1. 2. quæ viros
amittunt quando velandæ 160. c. I. 239. c. 2.
fine confenfu facerdotum velum fibi non im-
ponant 368. c. I. vaticiniis deditæ 96.
Feminarum extranearum familiaritas 398. c. I.
facratarum corpora qui violant , facrilegi funt
305. c. 2.
Feria Jovis vel Mercurii prohibentur 99. 100.
quarta , quinta & fexta habita ut facræ 100.
Feriandi per annum dies 279. c. 2 .
Ferro battudo facere 446. c. I.
Fettivitates præclaræ ubi tenendæ 209. c. 2.1
Feftuca 484. c. 2. 487. c. I. 491. c. 2. 492. C. I.
Aaa in
 550 INDEX RERUM.

in citationibus adhibita 70. c. 2. Fidejuffores ad palatium 218. c. 2. 399. c. 2.

Feudataria cuilibet nubere poteft $17. c. I. 401. C. I. 403. C. I. 409. C. 1. 410. 420. C. I.
Feudatarius quomodo fidem Principi juret 499. 447. c. I. filiorum fpiritualium funt patrini
c. 2. 500, fi quem feudo fpoliaverit sor. c. 1. 183. c. 2. 225. c. 2. 366. c. 1. firmiflimi 356.
fi quæftionem cum Principe habuerit ibid. c. I. pro reis deducendis ad regem 283. c. 1,
502. c. 1. 2. Principi obediat 502. c. 2. fi illi veftituræ 199. c. 2. 241. C. 2.
non fervierit 503. c. 1. poft quindecim dies Fidejufforum manus 188. c. 1. neceffitas 69,
imperata faciat soz. c. 2. quid fi bello im- C. 2,
petitus fuerit a Principe ibid. quando confi- Fideles facerdotibus oblationes offerant 277.c. 2.
lium Principi negare poteft 504. c. I. quid Fideles , id eft optimates 317. c. 2.
folvere debeat cum in feudum fuccedit 504. Fidelitas cui promittenda per facramentum 185.
c. 2. fuorum rufticorum judex eft 507. c. 1. C. I. 195. c. 2. promiffa Imperatori 175. c. 1.
abfens per uxorem feudum petat 507, c. 2. jurata regi ab infantibus 187. c. 2.
quid agere debeat in querimoniis fubditorum Fidelitatis facramentum 195. C. 2. 203. C. I. 243,
so8. c. 1. & in fervitio præftando 508. c. 2. c. I. 287. c. I. 420. C, I.
509. c. 1. 510. c. 2. 511. C. 2. $ 13 . C. I. 2, Fidem facere , quid 10. c. 2.
516. c. I. 517. c. 2. 519. c. I. 530. c. I. an Fides Synodi Nicena 292. c. 2.
extra Principatum manere poffit 51o. c. 1. Filefacus caftigatus 217. c. I.
512. C. 2. 515. c. I. 516. c. I. matris mor- Filia non fuccedit parentibus so,
tuæ feudum recuperat ibid, quomodo & pa- Filiam fuam fi quis vendiderit in famulam 263,
tris recipiet ibid, duobus dominis poteft fimul c. I. fi quis concubinario uxorem dederit 315,
fubjici sro. c. 2. primogenitus & mafculus C. I.
aliis præferatur ibid. 516. c. 1. fi morbo la Filias fuas quidam proſtituebant in lupanaribus
boraverit ibid. quando feudum perdat 511 . 219. C. 2.
C. 1. legius differt ab illo plani homagii 11 . Filiaftram fuam fi quis viro dederit invitam
C. 1. non infeudatus infeudare non poteft $ 12. 219. c. 2. fi quis ftupraverit 234. G. 2. 386,
c. 2. filiam cuilibet matrimonio jungere po C. I
teft ibid. fi feudum donaverit ibid. fi ætatem Filii feudatarli ante matrimonium nati quan-
legitimam non habuerit s13 . c. I. arcem in do in feudum fuccedant 515. c. 2. ante &
Achaja Principatu nemo ædificet 514. c. 1. poft mortem matris inveftituram petere pof-
quomodo pluribus dominis auxilietur in bel- funt 517. C. 2.
lo 514. c. 2. quid de ejus legiis , cum obie- Filii non occidantur pro patribus 266, c./1 . 1
rit fine hærede 515. c. 2. fi ab hoftibus ca- Filii fpiritales 234. C. I.
ptus fuerit ibid. fi plura habuerit feuda 16. Filio contra priorum definitionem venire non
c. 2. fi mortuus fuerit extra Principatum 517. liceat 275. c. 2. 294. C. I.
c. 1. quando inveftituram petere poffit $ 17. Filiofamilias fi quis pecuniam commodaverit
c. 2. quando juramentum præftare debeat 337. C. 2.
ibid. debita prædecefforis folvere non debet Filiolam fuam nemo ducat uxorem 234. C. &.
ibid. quid fi terram propriam & uxoris ha- 386. c. I.
buerit 518. c. 1. fi obierit , fororem cum filiis Filioli vel filiolæ quomodo de facro fonte fufci-
relinquens & filios alterius fororis ibid. fi hæ piendi 278, c. 1 . .‫د‬
res fuerit feudi pupilli ob tutelam 518. c. 2. Filiorum oblatio in monafteriis 362. c. I.
morbo laborans feudum legare non poteft Filios fi quis non habuerit , & alium hæredem
ibid, fi Græcus fuerit 519. c. 1. legius quod fecerit 282. c. 2.
vectigal folvere debeat 519. c. 2. feudatarius Filium vel filiam fuam nemo de fonte baptiſ-
omnifque liber redditus fuos vendere poteft matis fufcipiat 234. C. 2. 386. c. I.
521. c. 1. fi lite ob feudum impetitus fuerit Filius non omnis eft hæres patris 312. c. 1. fi
$22. c. 1. Principis officiales non admittat donatione patris aliquid fuerit confecutus
in fua jurifdictione 522. c. 2. mobilia ruftici 339. C. 2.
in alium transferre poteft 526. c. 2. fi rufti Fines alieni non ufurpandi 143. c. I. 399, C. a.
cum habuerit in carcere 527. c. 1. fi aliud fi invafi fuerint 321. c. 2. 339. C. 2.
feudum fibi obveniens non obtinuerit a do- Finnus dux Saxonum 66. c. I.
mino 527. C. 2, fi infra annum feudum non Firmitas de parte dominica 293. C. 2. 248. C, 2,
adierit 528. c. 1. fi terræ inveftituram non immunitatis 256. c. 1.
obtinuerit per domini injuftitiam ibid. fi fe- Firmitatis epiftola 442. C. 2.
verit in campo alieno 528. c. 2. fi injuria af- Fifcale officium 324. c. 2.
fectus fuerit $29. c. 1. Fifcales fervi 241. c. 1. feminæ 212, C. 1 .
Feudi vox quando in foro invaluerit xv. Fifcalini 249. c. 1. 401. c. 2. regii 187. c. I. 244.
Feudum quid 33. c. 1. ab hoftibus fi captum c. 1. 288. c. 2. 420. c. 1. privilegiis ecclefia-
fuerit 502. c. I. quando donari aut vendi íticos vincebant 187. c. 2.
poffit 504. c. 1. 507. c. 2. 508. primogenito Fifcalinus,quis 42. c. 1. 60. traditiones facere non
cedat 504. c. 2. petendum infra quadraginta poteft 189. c. 2. 236. C. I. 247. C. I. 284. C. I.
dies 505. c. 2. quomodo a parentibus vivis Fifci beneficia defcribantur in breve 195. c. I.
transferatur in filium 506. c. 2. quando ma- officium 271. c. 2. vires 260. c. 2.
nu tenendum 509. c. 2. a marito non poteft Fifco fociare res alicujus 201. c. I. 307. C. 2,
donari uxori , nec e contra 511. c. 2. quando 449. C. I.
ab uxore 512. c. I. quomodo a mari vel flu- Fifcus decimas folvit 67. c. 1. regalis fi res aut
minibus augeri poteft 513. c. 1. quid fi a cu- mancipia occupaverit 196. c. I.
ratore pupilli ceffum fuerit $ 14. C. 1. fi da- Flaerdingen in Frifia 27. c. 1 .
tum fuerit uxori fimul & marito ibid. a pro Flagellatus & fcorticatus 216. c. 2.
ximiore feudatarii abfentis recipiendum 515 . Flagellentur confpiratores alter ab altero 185,
c. 1. quid fi morte feudatarii vacaret 516. c. 2. & paffim .
C. 2. 521. c. I. 530. C. I. Flevum , fluvius 26. c. 2. 27. c. 1. 2. ejus bra
Fia , quid 4. c. I. 16. c. 2. chia 26. c. 2. 27. C. I.
Fidei fufpecta Chriftiani non fufcipiantur in Flodegarius Epifcopus Andegavenfis 226. c. ↳
teftimonium 255. C. 2. 323. C. 1. Florus Diaconus Lugdunenfis 145. c. 2.
Fidejuffor cui credi poffit 294. C. 2. clericus non Flumen tranfire compendiofius 191. c. 2.
accipiatur in cauflis fæcularibus 378. c. 2. Foe , hoftis 43. C. I.
Fidejuffore contempto , fi quis debitorem tene- Fœnerari fratri non licet ad ufuram 265. c. 2.
re maluerit 340. C. *. Fonus quid fit 168. C. 1 ,
Fol-
 INDEX
Folco Comes palatii 275. c. x.
Fontem fi quis coinquinaverit 357. c. 2.
Fontes facrificiorum 93 .
Fontium fuperftitio vetita 147. c. I. 338. c. 2.
cultus 68. c. 1. 86.
Fora judicialia claudebantur 104. prope aras Dep-
rum ibid.
Foras mixtos 189. c. 7.
Forbannita telonea 404. C. .
Forbannitus latro 191. c. 1. 2. 289. c. 2. 290.
C. I.
Forbannum quid 69. c. 2.
Forcapia 203. c. 2.
Forcia quid 71. C. 2. 73. C. I.
Forenfes Presbyteri 420. c. I.
Foreftes 420. c. 2. noviter inftitutæ 204, c. p.
207. c. I. dominicæ 206. c. 2,
Forfactum 420. C. 2.
Forma deditionis in fervitutem 3. c. 2. heri-
banni Francorum 2. c. 2. jurandi per capil-
los 14. c. I.
Formatam ab Epifcopo accipiat Clericus 405. c.2.
Formatarum epiftolarum varie formula 462.
c. 2. & feq.
Formula diplomatum & capitularium 72. c. 1.
Formulæ veteres 431. & feq.
Formula Andecavenfes a Mabillonio fic appel-
late 433. 468. & feq. Sirmondi 433. & feq.
Baluzii 433. 451. feq. alix Baluzii 464. &
Lindenbrogii 433. 481. feq.
Fornicarii facerdotes 215. c. I.
Fornicatio omnibus peccatis gravior 305. c. 2.
fi clerico objecta fuerit 262. c. I. num jufta
caufa dimittendi uxores 220. c. 1. 268. c C.. 2.
284. C. 2. 344. C. I. 371. C. .
Fornicationes prohibitæ 320. c. 1. & paffim .
Fornicatus fi quis fuerit cum filiaftra 234. c.2.
Forrefni , quid 6. quale crimen ibid.
Forum proprium 327. c. 2. 340. c. 1. rei feme
per fequatur actor 391. c. 1 ,
Frana judex quis 12.
Franci humanis hoftiis ufi 66. c. 2.
Franci jurant cum duodecim 289. c. 1. paffim
Francifcus Fofcari Dux Venetiarum approbat
Confuetudines Imperii Romaniæ 497.
Francorum judicium 191. c. I. 247. C. I. 289.
C. 2. nomen omnes vicinæ gentes olim affe-
ctabant 296. c. I.
Fraternitatis foedus inter Scythas 101. inter Sla
vos Morlaccos 101. 102.
Fratres feniores & novitii 361. c. 2.
Fratres duo fi cum una femina fornicati fue-
rint 344. c. 1 , fi unam uxorem duxerint 234.
C. 2. 386. c. I.
Fratribus quomodo confulendum 376. c. 2. ſị
quis falfa capitalia objecerit 291. c. I.
Freda vel fredum , quid 18. 47. c. 2. tertia pars
Wergildi 18. c. 1. 48. c. I. differt a banno
& Wita 46. c. 1 , exigenda 195. c. I. 211. c. I.
i eft compofitio pro injuria facta mulieri in
mundio regis habita 189. c. I.
Freda exactare 200. C. 1. 242. C. I.
Fredum ad ecclefiam 198. c. 2. 247. C. I.
Fricco , feu Frigga , idolum 77.
Fridum 67. c. I.
Friede 46. C. 2. 48. C. I.
Frigedag , id eft dies Veneris 100.
Frigga , quæ & Venus 100. dies Veneri facer
ibid.
Frilingi quales 40. c. 2.
Frifcingæ 420. c. 2.
Frifia Plinio & Tacito quæ fuerit 16. c. 1. olim
a Wifurgi ad Sindfalam ibid. quando captą
& imminuta 27.
Frifii majores & minores 26. c. 1. occidentales
27. c. 1. hodie Batavia pars 27. c. 2. orien
tales & trans-Rhenani 26.
Frifii an a libertate dicti 1. c. 2. Keyfers vrije
dicti 2. c. I.
Frifiorum falutatio 1. c. 2. ordines , Nobiles &
Tom. III.
RERUM. 558
Proprietarii 2. æqualitas Reipublicæ 2. c. 2.
Frifones an Frifii fcribendum i.
Fruges nummis fubftituuntur 61. c. 2.
Frumentum paratum 168. c. 2.
Fugitivi diftringantur 210. c. 1. 283. c. 2. occul-
tati 210. C. 2.
Fugitivi Clerici 167. c. 1. 235. C. 1. 288. C. £.
ad fuos Epifcopos remittantur 232. C. 2.
Fugitivi fervi & latrones redeant ad propria
loca 187. c. 3.
Fulbertus Epifcopus Carnotenfis emendatus
151. C. 2. 160. c. 2.
Functio regalis 167. c. 1. 243. C. 2, 288. c. I.
Funera mortuorum juxta paganorum ritum ne
fiant 281. c. I.
Funeris excubia , Italice vegliare il morto 79.
hodiedum apud Morlaccos 81.
Funes tenfi pro exigendo teloneo 186. c. 1. 243,
C. 2 .
Fur nocturno tempore captus in furto 256. c. a
fi domum effregerit 264. c. 1. fi infra im-
munitatem fugerit 188. c. 2. 244. c. 2. 289.
C, 1. facrilegus 304. c. 2. 319. c. 2. fi quid
vendiderit ei qui nefcit ipfum effe furem
256. c. a. fi celatus fuerit ibid. 206. c. 2. fi
quid homini ignoto vendiderit 294. C. 7.
Fures ne teftes fint nec accufatores 303. C. 1,
342. c. 2. quomodo judicandi 331. c. I..
Furor in legibus Longobardorum fignificat fus
ftem 198. c. I.
Furti conicius 276. C. 2. 340. c. z . 349. C. 2.
condemnatus eft infamis 384. c. z. accufatus
bomo liber 202. c. I.
Furti actio in eum qui pecuniam fibi commen
datam attrectaverit 338. c. I. compofitio 35.
257. c. 2. pœna capitalis 47, c. I. pœna fu-
fpendii ibid.
Furtivam rem nullus emat 256. c. 2. fi quis ad
cuftodiendum acceperit 257. c. I. fi inventa
fuerit, domino reftituatur $27. c. 2.
Furtum rei private & publica 303. c. 2. pro-
pter quod fervus ad fupplicium tradendus
202. c. 2. ecclefia fi Clericus fecerit 329. c. 1 .
fi quis propter Deum confeffus fuerit 265.
C. 1. incertum monachi 364. C. 1. caballi
apum , bovis , nocturnum cum effractione
conjunctum 47. ferarum ejufque pœna 61.
C. 2.
Fuftibus & fcutis in campo decertare 2100. C. 24
202. C. 2.
Futura prædicere 371. C. 1.
G ..
Gabrielis Archangeli monita 151. c. 1 ,
Gaidulfus Epifcopus Firmanus 202. c. 2.
Galdrar , carmina 94.
Galli qui fint in Capitularibus 296. c. I.
Galliarum Pontifices 461. c. 1,
Gallicana Ecclefix laus 424. C, I.
Gallicanus cantus 151. c. I.
Gallium , herba amorem concilians 99,
Ganegiacenfis vicaria 489. c. 2. -
Gard quid fit 103.
Gaufredus Comes Rufcinonenfis 275. c. 2.
Gebuinus Comes palatii 194. c. 2.
Gelafius Papa emendatus & illuftratus 251.
Geld , quid 45. C, S.
Gelde , focietas 77.
Genealogia , id eft , conditio 255. c. 2.
Generatio feptima 397. c. 2. tertia intelligitur
ufque ad nepotem vel neptem 18. c. a.
Genoffen in teftes adhibendi 49. c. I.
Gentilitatis fpurcitiæ 317. C. I.
Gentilium puerorum fchola 299. c. 2.
Genuculum , id eft gradus confanguinitatis 225,
C. I.
Germani feminas in perpetua tutela habent 54.
Germanorum ordines 2. c. 2. pudicitia 1г. c. F.
A as a 45, C. 2.
 552 INDEX
41, c, 2. Sacerdotes an ordo populi fuerint 2.
C. 2. diverfæ confuetudines circa dotem &
communionem bonorum 55. Dii 66. c. 1. mos
luendi homicidium 45. c. I.
Gerontocomium 180. c. 2.
Gefta quomodo eft confcripta 435. c. 2.
Gefta publica five municipalia 435. c. z. 488.
C. 2 .
Gewette 44. c. 2. hochfte gewette 46. c. 2.
Gilda Diaboli , quid fint 77.
Gildoma , adunatio illicita 237. c. I. 404. c. I.
Gilt 45. c. I.
Gladius nuptialis 11. c. 2. cur eum fponfa fub-
ierit ibid.
Gladius homini extraneo ne detur 194. c. I.
Gleba adfcripti , unde diéti 42. c. 2.
Glizzina camifia 428. c. 2.
Gloria Patri 410. c. 2.
Gloffa Decretalium illuftrata 180. c. 1. 2.
Godefridus Abbas Foffatenfis 227. c. 1 .
Goja menfis Februarius dicitur Svecis 82. for-
taffe Dea Terra ibid.
Gofpertus Epifcopus Vercellenfis 153. c. 2.
Gothi 296, c. 1. eorum provincia 379. c. 2 .
Goulartius caftigatus 149. c. I. 272. C. I. 2.
Gow , Gowgrafen 73. c. 1 .
Gradale officium 151. c. 1, 420. C. 2.
Gradum fuum recipere 329. c. 2.
Gradus feptimus propinquitatis 388. c. 1. 397. c.2.
Gradus canonici poenitentiæ 227. c. 2. & pafim .
Gradus ecclefiaftici 156. 490. c. 2. & paffim.
Gradus prohibiti conjugiorum 68. c. 1 .
Græcia dicitur patria Saxonuin 49. c. z.
Græcorum mos emendi uxores 49. c. 2. tutela
feminarum 51. c. 1, leges cum Saxonicis con-
fpirant 49. c. 2.
de Graen opfeecken proverbium 20. c. 2.
Grafio 216. c. 2. 316. c. 2. 420. C. 2.
Grammatica a pueris difcenda 149. c. I.
Granea 420. c. 2 .
Granones 20. c. 2.
Gratianus emendatus 153. c. 2. animum a Ca-
pitularibus abhorrentem non habebat 158. c. 1.
Gregorianum officium 424.
S. Gregorius M. emendatus 374. c. 2. compo-
fuit libellum muficæ artis 149. c. I.
Gretferus caftigatus 211. c. 2.
Grimaldus Dux Beneventorum 211. c. 2.
Guadium 404. C. I.
Gunebodigni 146. c. I. 420. c. 2.
H Hiftrionum jocos effugiant Sacerdotes 382. c. I.
H Abet jurare 146. c. 1 .
Habitacula fecularia 143. c. I.
Habitum fi quis poenitens mutaverit 327. c. 2.
Habitus clericorum 354. c. I.
Habitus religionis 340. 385. c. I. 399. c. I. re-
gularis vel clericalis 379. c. I.
Hæreticorum res Chriftiani non habeant titulo
emphyteufeos 383. c. 2.
an Hand und Halffter gegeben werde , quid 68.
C. 2 .
Harmifcara 226. C. I. 399. C. 2. 421. C. 1 .
Harpa , inftrumentum lyricum , ex qua harpa-
tor & harpare 33. c. I.
Harpator cum circulo 33. c. I.
Haftam frangere in dorfo 242. c. 2. 286. c. 2.
Haftiludia unde orta 106.
Hebdomas in temporis divifione 99. hebdo-
madis una dies facra ibid.
Hedui 296. c. I.
Heiminus Miffus dominicus 212. c. 1.
Helena oppidum pagi Rufcinonenfis 406. c. 2.
Helifachar Abbas 178. c. 2.
Helium oftium Rheni 26. c. I.
Heraldi Regis Daniæ leges 37. C. 2.
Herbam nemo contradicat Miflis difcurrenti-
bus 284. c. 2. nec tollat defenfionis tempore
RERUM :
237. C. 2. 404. C. I.
Hercules Germanorum Deus 66. c. 2. ejus fi-
mulacrum æneum 252. C. I.
Heredes legitimi ne fint inceftuofi 384. c. 2, fi
hereditatem non diviferint 199. C. 2.
Hereditabiles filii 355. c. 2.
Hereditas pro rebus hereditariis 58. c. 2. 70.
Hereditas auferatur iis qui faciunt contra vo-
luntatem defuncti 339. c. z. paterna vel ma-
terna inter propinquos divifa 443. c. 2. lu-
tuofa 443. c. 1. ad folos mafculos pertinet
&
50. 52. c. 2 .
Hereditatis paternæ vel maternæ ordo 33 , c.2,
34. 35. c. J.
Heredum confenfus ad alienationes 58. c. 2. he
redum in fraudem alienare non licet ibid.
Heres contra priorum definitionem non veniat
275. C. 2. 294. c. 1. fi juffa teftatoris non im
pleverit 383, c. I.
Heribannator 189. c. 2. 247. c. I. 283. c. 2,
Heribannum rewadiare 207. c. 2. folvere 247.
C. I. 283. c. 2.
Heribannus quid 18. 186. c. 2. 189. C. 2. 211.
c. 2. 421. c. 1. dominicus fideliter exigatur
186. c. 2. 288. c. 1. quibus perfolvendus , &
de quibus rebus 193. c. 1. ab omnibus exi-
gatur 243. c. 2. Frificus 18. c. 2. ejus quan.
titas & forma apud Frilios ibid.
Heribergare 193. c. 1, 421. C. I.
Herifcliz 193. c. 2. 211. c. I.
Herislitium 13. c. 2..
Heroes poft mortem culti 89.
Herpuinus Epifcopus Silvanectenfis 227. c. 1 .
Hetti Archiepifcopus Trevirenfis 178. c . 1 ,
Hibernus , id eft hyems 192, c. 1.
S. Hieronymo falfo adfcribitur homilia de Af-
fumptione S. Mariæ 173. c. 1 .
Hierufalem eleemofyna mittenda ad ecclefias
reftaurandas 209. c. 2.
Hildebaldus Epifcopus Matifconenfis 226. c. 2 .
Hildebrandus Comes 178. c. 2.
Hildegarius Epifcopus Meldenfis 223. C. 1. 290.
C. I.
Hildemannus Epifcopus Bellovacenfis 172. c. I.
Hildibaldus Archiepifcopus Colonienfis 387. c. I.
Hincmarus Archiepifcopus Remenfis fua ma-
nu fcripfit librum Adalardi de ordine pala-
tii 165. c. 1.
Hirmintrudis Regina & Abbatiffa Kalenfis 227,
C. I.
Hifpani 296. c. 1.
in Hifpaniam proficifcentes 194. C. I.
Hivernaticum & hivernatiça fatio 192. c. I.
Hobæ , prædia 2. c. I.
Homagium fi cui jus non habenti præftetur
528. c. I. planum quid fit 508. c. 1. quomo-
modo præftandum 511. c. 1. 512. C. I. & quan,
do 513. c. 1 .
Homicida eft qui res ecclefiæ aufert 307. c. 2.
319. c. 2. & qui pecunias ecclefiæ fraudat
306. c. 2. pauperum qui prædia_ecclefiarum
invadit 307. c. 1. habeatur qui Epifcopo fuo
calumniator extiterit 326. c. 1. fi infra im-
munitatem fugerit 188. c. 2. 236. c. 2. 244,
C. 2. 289. c. I. 403. c. 2. is eft qui infantem
necat 322. c. 1. teftari poteft $23, c. 1. quot
hominibus interpellatis inquirendus 14. c. 2.
Homicidæ quomodo puniendi 182. c. 2. 331.
C. 1. 398. c. 2. ad accufationem vel teftimo-
nium non admittantur 303. c. I. 342. C. 2.
coerceantur 242. C. 1. 285. c. 2. appellantes
non audiantur 324. C. 1.
Homicidia ne fiant 31. 36. c. I. 195. C.2, 206.
C. I. 320. c. I. inter homines vulgares pro-
pter pulverem mortalem 211. c. I.
Homicidii inquifitio 445. C. 2. compofitio 449,
C. 1. 491. c. I. poena 40. & Jeq. 46. 65. c. 1.
67. c. 1. crimen fi quis alicui objecerit 445.
Cjudicium 478. C. 2. 479. c. I..
Ho-
 INDEX RERUM . 553

Homicidiis fi quis contaminatus fuerit 230. c. 1. Idoneum fe facere 196. c. 2.

398. c. s. Idoniare 192. C. 2. 211. c. I.
Homicidium fi quis neceffitate commiferit 201. Jejuni tradant Epifcopi Spiritum fanctum 357.
C. 2. fi quis fine odio perpetraverit 344. c. I. c. 1. jejuni judices caufas audiant 146. c. I.
laici fi in ecclefia perpetratum fuerit 45.255 . Jejunia quatuor temporum obferventur 233. c. z.
c.1. luitur pecoribus 44. c. I. in turba com nif- 271. C. I. 279. C. I. 317. C. 2. 421. C. 2.
fum 42. & die feriato 46. c. I. cafuale , culpo Jejunia fi quis non obfervaverit 64. c. 2. a fa-
fum 57. c. 1. Clerici 65. c. 1. Do.nini 46. c. 2. cerdotibus conftituta 144. C. 2. 224. C. 2. ab
67. c. 1. in Imperio Romaniæ 59ɔ. c. 2. ru- Epifcopis indicta 175. c. 2. 245. c. I. eccle-
ftici ab homine legio perpetratum 521. c. I. fiaftica fi quis diffolverit 232, C. 2..396. c. 2,
in fui defenfione 522. c. 2. pro defunctis 281. c. 1. tria legitima in anno
Hominem nemo in judicium mittat , nifi judi- 379. c. I. laxare poteft infans , fenex , vel
catum fiat 189. c. 2. 284. c. 1. fi quis in ec- infirmus 335. C. I. 2. auctoritate Principis
clefia interfecerit 198. c. 1. 240. c. 2. fi fine conftituta 167. c. I.
cauffa aut ex levi ibid. fi per juffionem re- Jejuniis & manus impofitione purgari 398. c.1 .
gis vel ducis 258. c. 2. fi voluntarie 326. c. 2, Jejuniorum dies 363. c. I , 2 ..
Homines ecclefiaftici & fifcalini 249. C. I.. Jejunium Sabbati fancti 335. c. r. 349. c. 2. Pen-
Homines interdum pofitum pro omnes 266. c. 2. tecoftes 280. c. I. fratrum æitivo tempore 364.
Homines in Deorum album relati 89. C. 2.
Hominis facrificium 66. c. I. Jejunus placitum habeat Comes 190. c. 1. 284.
Hominum interdum fcriptum pro operum 351. c. 2. jejunus fit qui ad teftimonium vel ju-
C. I. ramentum admittitur 191. C. 2, 210. C. 2. 243.
Homo de Atatu fuo pulfatus 201. c. 2. 208. c. 1 . C. I. 247. C. 2, 287. c. 2.
homo non occidatur nifi lege jubente 195. Igne luftrare 97 .
C. 2. 299. c. I. ad mortem dijudicatus 2. Ignes facrilegi , quos nedfratres vocant 216. c. 2 .
poftea ei fuerit vita conceffa 191. c. I. 247. Ignis fricatus de ligno 97. 98. averruncus 97.
c. I. denarialis , denariatus , chartularius 283, novus in facris ibid. accenfus nocte Epipha-
c. 2 Deos non judicet 250. c. I. niæ in Forojulio 98. cultus ibid.
Honor ecclefiæ 153. c. 2. 375.c. 1. & fervorum Ignis in agris accenfus 264. c. 1.
ejus 205. c. I. 2, 233. C. 2. 299. C. I. 377. Ignite pyra cur feftis noctibus accenfæ 98 .
C. 2. 394. C. 2. ecclefiafticus 175. c. 2. 245. Ignorantia ætatis fuffragatur pueris 230. c. 2. ex
C. 1..349 Ce I. clericatus 377. c. 2. Comita- voluntaria amentia puniatur 334. c. I. J
tus 351. c. I. 387. c. I. Ignorantiæ excufatio 294. c. 2.
Honore & cingulo fpolietur laicus monachus Ignofcendi gloria relicta Epifcopis 272. C. 1.
factus 260. c. I. Ignoti Epifcopi & Presbyteri quomodo admit-
Honorem & beneficium perdere 193. c. 2. 202, tendi 316, c. 2.
C. 2 .. Illata uxorum 53, c. 2 .
Honores regios, fi quis habuerit 176. c. 2. 193. Illicitorum veniam pofcat qui a multis licitis
C. 2. fuos perdere 307. c. 2. abftinet 312. C. I.
Honori fuo contrarius Presbyter 322. c. I, Immeliorare ftatum fuum 376, c. 2.
Honoris privilegium 389. c. 2, Immobilem Ecclefiæ rem non licet alienare 379,
Hora canonicæ 277. C. 2. C. 2 .
Horn eft cornu 82.. Immolans Diis occidatur 264, C. 2.
Hornung menfis Februarius 82.. Immolatitiæ carnes 347. c. 2.
Hofpitalia Scotorum 419. c. I..... Immolatitiis efcis fi quis ufus fuerit 229. c. I.
Hofpitalitas colenda 259. c. 2. 299. c. 2. paffim. 230. c. I. 393. c. i. vefcebantur Chriftiani
Hofpitalitatis munere contenti fint Epifcopi & in cultu Sanctorum 90 .
Clerici peregrini 268, c,, 2. 277. C. 1. Immunitas Ecclefiæ 200. c. I. 256. c. I. 322 .
Hofpites quomodo in, monafterio habendi 361 . c. 2. obfervetur 205. c. 2. 226. c. 2. quomo-
c. I. peregrini & pauperes 150. C. I. 299. c. 2. do frangatur 246. c. 2. confervetur 219. c. I.
Hofpitio fi quis latronem fufceperit 289. c. 1. violata 188. c. 2. 198. c. 2, 240. C. 2. 244.
Holtelitia 15I. c. 2. C. I, 2. 289. c. I.
Hoftem facere , id eft proficifci ad bellum 211. Immunitatis nomine quid comprehendatur 188,
c. I. paffim ; qui fugerunt , heribannum re- C. I. 246. C. 2.
wadient 207. c. 2, Immunitatis judex 236. c. 2.
Hoftia umana 66. c. 1. 88. 89. Immutatio fignificat imminutionem 353. c. 2.
Hoftiæ immolatitiæ prohibentur 216. c. 1. 317. Imperator contra religionem non faciat 262.
C. I. c. 2. eo nemo celfior in fæculo 252. c. I.
Hoftilenfes cenfus . 246. c. I. Imperatrices Auguftæ 251. c. 2.
Hoftilia carra 151. c. 2. Imperiti non præferantur magiftris 330, c. 2.
Hoftilis expeditio 402. C. I. Impetitorum vita difcutienda 300. c. 2.
Hoftis , in hofte , de hofte 48. Impofitio manus Epifcoporum 304. c. 2. 326,
Hoftis , id eft bellum , exercitus 193. c. 1. 237. C. I. 338. c. I. 344. c. 2. & paffim ; reconei-
C. 2. 421. C. I. liatoria 317. C. 2. neceffaria baptizato a Pre-
Hugo Abbas S. Aniani Aurelianenfis 155. c. 2.: sbytero non baptizato 218. c. I., in reconci-
Humiljare mulierem 265. c. 2 ...
liatione pœnitentium 227. c. 2. crebro itera-
Hufvrede 47. C. I. ta 229. c. 2.
Hymnus angelicus 278. c. 1. Inæqualitas aeris 166. c. 2.
Hypatianus Heraclea Epifcopus 388. c. 1, Inbreviare 21. C. 1. 421. C. 2.
Hypotheca fpecialis 180. c. 1. Incantationes 94. ars nobiliffima ibid, ad repe-
riendos thefauros ibid. prohibitæ 216. c. 2.
317. c. 1. nihil in infirmitatibus valent 383 ,
I C. 2.
Incantatores ne fint 146. c. 2. 224. C. 1. 283 ,
1 mille fignificat 39 . G. I. 298. C. 2. nec incantatrices 142. c. I.
Jambal 27. c. I. • f
Incendia quomodo componenda 35. c. 2,
Ictus ferviles centum viginti 9. c. 1. Incendiarii & eorum pœna 10. c. 2. 49. C. I...
Idola fi quis adoraverit 230. c. I. 398. c. I. 64. c. 2. 71. 74. C. 2.
Idolothyta 90. 398. c. I. Incendium in regno nullus faciat 395. c. 1. fi
Idoneare fe 431. c. 2. per facramentum 202. c. I. quis malitia fecerit 341. c. 1. licitum 74. C. 2.
In-
 334 INDEX RERUM ;

Incenfum ad bafilicas afferendum 280, c. 2. junio Sabbati fancti 335. c. 1. 2. 349. c. z. fa-
Incerta non judicentur 331. c. 2. cerdotibus curæ fint 317. c. 2.
Incertum pro inceftum 197. c. I. Ingenium malum 167. c. I. 421. c. 2. &paſſim ;
Incefta conjugia prohibita 249. c. 2. 284. c. 2. pro dolo 6. c. 2.
pam ; emendentur Epifcoporum judicio Ingenui damno non afficiantur a libertorum te-
305. c. 2. cum fanétimonialibus 218. c. 1. ftimonio 276. c. 1. 294, C, 3. V. Liberi .
Incefti non funt legitimi heredes 305. c. 1. 384. Ingenuilis ordo 450. c. 2.
c.a. a Sacerdotibus inquirendi 343. c. 2. nul- Ingenuitas 276. c. I. 294.
lo conjugii nomine prævaleant 351. c. 72. vi- Ingenuitatem fuam defendere jurando 201, C. 2,
tentur dum manent in fcelere 351. c. 1. Ingenuitates diverfo modo facte 490.
c. I. 387. c. 1. fub curam facerdotum fint Ingenuitatis charta 189. c. I. 439. c. 1. 490. fta-
271. c. I. 317. c. I. tus 237. C. I. 336. c. I. 493. C. 2. formula 473.
Incefti caufa res amittere 197. c. 1. crimen 427. C. I. 2.
c. 2. pœna pecuniaria 68. c. I. Ingenuus fi quis per chartam dimiffus fuerit
Inceftiva infamiæ nota 305. c. I. nationis ma- 190. C. I.
cula 288. c. I. Ingobertus Comes 178. c. 2.
Inceftum nullus faciat 268. c. 2, 350. c. 2. fi Inhonoratio regni 176. c. 1.
quis commiferit 223. c. 2. Inimicitiæ Germanorum gentiles 43. 44. c. J.
Inceftuofi ab Epifcopis inveftigentur 234. C. I. Inimicitias fi quis non depofuerit 395. c. 2.
canonice examinentur 225. c. 2. 286. c. 2. Injuria Epifcoporum ad Chriftum pertinet 355.
coerceantur. 242. c. I. 267. c. 1. 285. c. 2. c.z. Epifcopo vel aliis miniftris irrogata 272.
poenitentia multentur 182. c. 1. 245. c. 2. ab C. I. 273. C. 2. 304. C. 1 .
Epifcopis emendentur 249. c. 2. 403. c. 1 . Injuriare 236. c. 2. 255. C. 2. 352. c. 2. non li-
admonitiones Sacerdotum non audientes 182. cet appellantem 340. c. I.
c. 2. 383. c. 2. vuadios dant Epifcopis & Co- Injuriarum actiones 330. c. 1 .
mitibus 245. c. 2. Innocens fi tormenta pertulerit 257. c. T. fi ac-
Inceftuofo ordine fi quis fe conjunxerit 351. c. 2. cufatus fuerit 308. c. 2.
Inceftuofum fi quis Epifcopo contradixerit 218. Inquifitiones fiant a melioribus 401. c. K
C. 2 . Infcriptio de fumptibus & expenfis 445. c. *.
Incognitus fi in monafterium ingredi voluerit præcedat in accufatione ibid.
260. €. I. Infcriptionis vinculum 351. c. 2. 39. c. T. )
Incrementare 249. c. 2. Infervire alium fi quis injufte tentaverit 189.
Increpatio fi Clericos non emendaverit 334. c. z. C. I.
·337. c. 2. Infidiare iter agentem 443. C. 2.
Indiculus 212. C. 1. 421. C. 2. regius 192. C. I. Infidiarum pœna 46. c. I.
-202. C. 2. 452. C. 2. 453. C. 2. 483. c. 2. Infidias contra paftorem fuum ne faciant cle
Indiculus Superftitionum & Paganiarum 76. 78. rici nec monachi 142. c. 2. 321. c. 2.
& feq. Infinuatio citationis , unde @, c. 2.
Indigentes ad menfam habeant Epifcopi & Ab- Infolentia judicum regi innotefcat per Epifco-
bates 378. c. I. pos 336. c. 2. 384. C. I.
Indigentia interdum caufa latrocinii 288. c. I. Infolentias jocorum turpium effugiant Sacerdo-
Indominicatus manfus 489. c. I. teş 382. C. I.
Induciæ pulíato dentur quoties appellaverit 342. Inftabilis Clericus 337. C. 1.
C. 2. Inftantia pro præfentia 315. c. 1. 391. c. 2,
Indulgentia preces 335. c. I. defperatio 389. Inftitutio canonica & régularis 209. c. 1.
C. I. Inftrumenta figillo teftium roborentur 521. c. I.
Indumenta facerdotalia presbyteris ne mini- inftrumenta interdicta 180. c. I. 2.
ftrent feminæ 324. C. 2. Intellectus fpiritalis & corporalis 385. c.
Infames qui fint 352. c. 1. neque accufent ne- Intelligibilis atas 345. C. I
que teftes fint 250. c. 1. 314. C. 2. 352. C. I. Interdicta fi quis difpexerit 311. c. I.
nec fint procuratores nec cognitores 391.c. 1. Interiorum ordinum culpæ ad doctores referan-
Infamia inceftiva 305. c. 1. quibus irroganda tur 311. c. 2.
69. c. I. 70. c. 1. infamiam pro falfitate ferat Interpellatio in caufa capitali vel ftatus 341. c. 2.
qui falfa aliis intulerit 341. c. I. Interpræmium 41. c. 1.
Infamis efficitur qui pro injuria mediocri da Interpretium 41. c. I.
mna fubire compellitur 341. c. I. Interrogari oportet frequenter in judicio 262,
Infans expofitus ante ecclefiam 274. c. 2. C. 2.
Infantem fi quis necaverit 322. c. 1. a fangui- Intertiata res 162. c. 2. 421. c. 2. fi furto ab-
ne fi quis emerit 439. c. 1. lata fuerit 283. c. 1. fi ab auctore non reci-
Infantes 421. c. z. qui projiciuntur a matribus piatur 190. c. 2 .
218. c. . oblati 362. c. 1. difpoliati 186. c. 2. Interventor Epifcopus cathedram non occupet
fervilis conditionis 148. c. 2. 299. c. 2. quo- cui interceffor datus eft 316. c. I.
modo offerendi ad baptifmum 67. c. 2. 279. Interventores 422. C. I.
c. 2. baptizentur de quorum baptifmo dubi- Inteftatorum ecclefiafticorum hæreditas 377. C. 2,
tatur 345. c. 2. difcant artem medicinalem Invafio terræ alienæ 58. c. 2. 59. C. I.
286. c. 1. fidelitatem repromittant 185. c. 1. Invafores patrum notantur infamia 343. c. 1.
243. C. I. 287. c. I. Invectio canonica 324. C. I. 327. C. I.
Infantes , id eft liberi 319. c. 2. majores vel Invitare fignificat interdum cogere 171. c. 1.
minores 331. C. 2. Joannes Epifcopus Pinnenfis 200. c. 2 .
Infantula puella quando velandæ 166.c. 1.286. Joca turpia 378. c. 1 , effugiant Sacerdotes 382.
C. 2. C. I.
Infantuli præfententur Epifcopo ad confirman Joculares verbis turpibus 397. c. 1.
dum 278. c. 1. Joculator turpis verbi vel facti 395. c. I.
Infantulus fanguinolentus 439. C. 1. Jolienfia Paganorum fefta 81.
Inferenda 402. C. 2. 421. C. 2. Jonas Epifcopus Aurelianenfis 178. c. 2.
Infidelis eft qui dubius eft in fide 391. c. 2. Jofeph Archiepifcopus Turonenfis 463. c. 1. 2.
Infidelitas 187. c. 2. Jofue Abbas S. Vincentii de Vulturno 358. c. I.
Infirmi fine communione non moriantur 172 . Jovis facra 88. feriæ 99. 100. mons 190. c. 1 .
C. 1. 223. C. 1. 271. €. 1. aleo benedicto un- Ifidorus Clarius modefte vifitabat fuam diceces
gantur 173. C.. J. 381. c. a. excufantur a je- fim 160. c. 1,
Ifula
 INDEX RERUM . 555

Iratus & quis alicui crimen objecerit 342. c. 1. Judicii forma in Imperio Romania 520. c. 1.2 .
Ifula idem qui Rhenus 26. c. 2, 522. c.1. 523. C. 1. 526. C. I. 2. 527. C. 1. 2.
Iter agentem fi quis adfallierit 322. c. 2. aut 530. c. I. 2. 4
ei manfionem vetaverit 268. c. i . Judicii formula 471. c. 2. 473. C. 2. 474. C. 1. 2,
A
Iterantes non impediantur 237. c. I. 404. C. I. 478. c. I.
fufcipiantur 210. c. 2. Judicis non fui fententia nemo teneatur 338,
Iterare negligentiam 409. c. 1. C. I. 391. C. 2.
Iteratum judicium 392. c. 2. Judicium pœnitentiæ 209. c. 2. 227. c. 2. fit
Iteratum non intelligitur quod ambigitur effe abfque perfonarum acceptione 380. c. 1. ab
factum 346. c. 2. Epifcopis & Presbyteris injungatur 144. c. 2,
Itinera an agenda die dominico 334. c. 2. 225. C. I.
Judam Dominus furem effe fciebat 262. c. z. Judicium Dei 210. c. 1. 378. c. 1. aquæ ferven❤
Judzi negotiatores 167. c. 2. fuper Chriftianos tis 198. c. 1. civile 380. c. 1. fæculare 276,
ne ponantur magiftri 373.c. 1. fabbatum car- c. 1. epifcopale 351. c. 2. iteratum 392. c. 2.
naliter obfervant 281. c. a, 367. c. 2. non ha- civile fi Clericus proclamaverit 275. c. 1 .
beant mancipia Chriftiana 272. c. 2. 306. c. 1, Judicium Francorum 191. c. 1. 247. C. I. 289.
res non dent Chriftianis titulo emphyteofeos c. 2. facerdotum 257. c. 1. Sedis Apoftolica
383. c. 2, 353. C. I.
Judaica fuperftitio 334. c. 2. Judicium juftum fi quis dixerit fibi factum non
Judaicæ prævaricationis noxa 388. c. I. effe 242. C. 1. 285. c. 2. injuftum non valeat
Judex judicum Rex 372. c. 2. 262. c. 2. nemo vendat 401. c. I. ecclefiafti-
Judex nemo fit in caufa fua 320. c. 2. cum fi quis reliquerit 321. c. 1. Epifcoporum
Judex emunitatis 237. c. I. non retractetur 296. c. I.
Judicandum non eft de mortuis 312. c. 2. Judicium evindicatum 447. c. 1. de homicidio
Judicantem oportet cuncta rimari 262. c. 1. 478. c. 2. 479. c. 1. duellicum 59. c. I. cru-
Judicantis majus eft periculum quam ejus qui cis 161. c. 2. feq.
judicatur 342. C. 2. Judicium fubvertere 192. c. 1. iterare 266. c. 2.
Judicare nemo præfumat dominico die 291. c. 2. Juguli tranfpuncti poena 20. c. 2. fi vox aut lo-
Judicari nemo debet , accufatore abfente 324, quela deterior facta fuerit 21. c. I.
c. 1. nemo fine caufa 190. c. 1. nec de fu- Julii III. P. numilma 252. c. 2.
fpicione 355. c. 2. Jumento fi quis fe mifcuerit 264. c. a. fi mu-
Judicati ad mortem pro mortuis habentur ad lier fuccubuerit 282. c. I.
ante gefta 191. c. I. Jumentum nemo emat de ignoto homine 189.
Judices prædiales 2. c. 2. publici 261. c. 2. 236. c. 2. fi quis amico commendaverit ad cufto
C. 2. 321. C. I, fæculares 289. c. I. 326. c. 2, diam 264. c. 1. fi quis dimilerit ut depafca-
348. c. a. 352. c. 2. & paffim . tur aliena ibid.
Judices conftituantur meliores qui inveniri pof Juniores fuos unufquifque diftringat 192. c. 2.
fint 192, C. 1. alieni ne recipiantur 353. c. 1. Juniores Ecclefiæ 236. c. 2. 276. c. 1. 318. c. I.
mali & pravi tollantur 287. c. 2. Epifcopis fuis 398. c. 2. 422. c. I. fi quis injuriaverit 236,
confentiant 235. c. 2. 383. c.1.384. c. I. judicia C. 2. 352. c. 2. Comitum 422. C. I.
jufta difcernant 378. c. 1. jufta judicent 146. Ivo Carnotenfis Epifcopus emendatur 183. C. 2.
C. I. 353. C. 2. munera non accipiant 206. habuit exemplar Capitularium diverfum a no-
C.2. jejuni caufas audiant 146. c. 1. facile ne Atro 195. c. I. 344. C. I.
veniant ad facramenta 257. c. 1. juftitiam Juramentum 46. C. 1. fidelitatis 287. c. 1 .
non dilatent 191. C. 2. 247. C. 2. reos rela Juramentum Francorum cum duodecim 188,
xent diebus celeberrimis 271. c. I. fæculares c. 1. 289. c. J. 2.
poffunt quærere reos infra immunitatem 289. Juramentum periculofum & affiduum 283. c. z.
c. 1. neminem judicent fine accufatore 262. remiffam ob periculum perjurii 182. c. 1. a
C. I. 300. c. 2. quomodo fententiam capita- jejunis præftetur 146. c. 2. 185. c. 2. 191. c. 2.
lem proferre debeant 249. C. 2. 303. c. I. 322. paffim.
c. 2. fi injufte judicaverint 237. C. I. 330. c. 2 . Jurando vindicare libertatem fuam 201. c. 2.
fi fufpecti fuerint 329. c. 2. 338. c. 2. 339. 208. C. I.
C. I. 377. C. I. 391. c. 2. excommunicentur Jurare per vitam regis & filiorum ejus nemo
qui pauperes opprimunt 305. c. 2. facerdotum præfumat 190. c. I. 285. c. I. facramenta de
confilio perfidum judicent 274. C. 2. 349. C. 2. libertate 202. c. 1. in fanctis nifi jejuni præ-
fæculares Epifcopum non judicent 300. c. 2 . fumant 146. c. 2. debent Scabini quod inju-
nec Clericos fine licentia Epifcopi diftringant fte non judicabunt 401. c. 1. nemo præfumat
276. c. I. 318. c. 1. 398. c. 2. fi Clericis inju de eleemofynis confpiratorum 237. c. 1.
riam intulerint 236. c. 2. ne Clericos aut fer-
Jurare manu decima tertia vel trigefima fepti-
vos ecclefia vexent 336. c. 2. 356. c. 1. ju- feq. cum undecim 37. c. 2 .
ma 446. c. I.
diciis ecclefiafticis non interfint 353. c. 1. Epi-
38. c. 2. in manu alterius 39. c. I. armata
fcopos & Sacerdotes fi quis habere voluerit
261. c. I. manu 39.c. 1. 2. fua manu ibid. tertia , quar-
ta manu 37. c. I. 38. c. 2.
Judices ecclefiaftici 262. c. 2. 376. c. I. 390. Juratores fi ido nei 185
vicerit . C.c.2.2, 243. C. I. 287. C. 2.
403.
c. 1. majoris auctoritatis 290. c. I. 316. c. I.
amplioris numeri 348. c. I. dati a Primati- duodecim 188. c. I. 192. c. 2. 289. c. 2. Vide
bus ibid. a Metropolitano probati 144. c. I. Conjuratores .
electi 291. c. I. 310. c. 2. 321. c. I. 322. C. 2, Juris Saxonici articulus reprobatus 51. c. I.
abfentes non judicent 295.c. 2. 327. c. I. cau- Juris fpecies fi judex audire noluerit 330. c. 2 .
fas non audiant quæ legibus non continentur Jurifdictio prædiorum 2. c. 2,
308. c. 2. 341. c. I. Jus applicationis 59. c. 2. prætorium vel civile
Judicia , religiofi officii pars 104. 296. c. I. fanguinis ad quos pertineat 307. c. I.
Judicia occulta Weftphalia 62. c. 2. Jus dicere qui poflit 508. c. 1.
Judicia publica 286. c. 2. fæcularia 396. c. 1 . Juffio fine jurifdictione 523. Ç. I.
publica laicorum ne Clerici adeant 321. c. I. Juftini Junioris conftitutio mendofa 407. c. 2.
facerdotum fint matura 292. c. 2. 329. c. I. Juftitiæ quæ de parte Comitum reinanferunt 195.
peregrina prohibentur 338. c. I. 353. C. I. c. I. Ecclefiarum Dei , viduarum , orphano
391. c. 2. quæ Centenariis prohibita 226, c. 2 . rum & pupillorum 184. c. I. 246. c. 2. 286.
Judiciaria , id eft territorium judicis 207. c. 2. C. 2. 394. C. 2. regales 184. c. I. 286. c. 2.
Judiciarius ordo 331. c. 2. S. Petri 148. c. I.
Ju-
 556 INDEX
Juftitiam disfacere 188. c. 2. ab aliquo require
re & legibus recipere 188. c. I. 191. c. I. 247.
c. 1. reddere & accipere 424. C. 2. -
Juftitiam omnes faciant 201. c. 2. 219. C, I. ne-
mo dilatet 191. c. 2. fi quis facere renuerit
ob immunitatem 205. c. 2. Comites diligant
175. c. 1 .
Juftitias facere 282. c. 1. fi Comes non fecerit
237. C. 2.
Juvenibus pœnitentia non facile committatur
338. c. I.
K Laffen 41. c. 2. 42, C. I.
K Alendaria cum cornubus 81 .
Karlomannus Rex Italia 55. c. J.
Karolus Calvus auctor legis Saxonum 38. c. I.
auctor decimarum in Saxonia 67. c. 2. Aquif
grani obiit & fepultus ett 72. c. 2. quot an-
nos regnaverit , & Patriciatum Romanum
obtinuerit ibid. ejus præcepta de fundatione
Epifcopatuum , cur fufpecta 72. C. I.
Karolus Magnus erat natione , Francus 191.c..
legendi , pfallendi & computandi peritiflimus
149. c. 1. eleemofynam mittebat ad diverfa
loca 209. c. 1. ebrietatem abon inabatur 173.
C. 2.
Karolus Martellas vindicatus adverfus Chriftia
aum Lup.m. 159. c. J.
Kirchhoff , unde 68 , 4 7.
Klockum , id- eil tintinuabudim 277. c. I.
kyne eleyion 422. c. I. Cantet populus 281. c. 2.
in funele Chriftianorum 281 , c. I.
L Lectio in Capitulo exponatur 364. C. 7......
LAbbeus caftigatus 296. c. I.
Labor agrorum 290. c. 1.
Laborare ad medietatem 409 c. 2.423. C. 2.
Lafe majellatis crimen 46. c. 2., 66. C. 2.
Le Franci , Batavi , &c. 13. 13. c. 2. agricola
agricolæ
Gerimanorum ibid.
Laica communio 266. c. 2.
Laici fymbolum & orationem dominicam edi-
fcant 244. C. I. 288. c. 2. obediant Epifcopis
235, C. 2. 377. c. 1. de religione non difpu-
tent 325. c. 393. c. 2. non accedant ad al-
tare 335. c. I. nec ad Sancta Sanctorum nifi
ad communicandum ibid. ter faltem in an-
no communicent 183. c. 2. in aliena plebe
non communicent 354. c. 1♪ 394. c. 2. novi
ter converfi 208. c. 2. 242. c. 2. contempto-
res canonum excommunicentur 354. 6. 2. 396.
c. 2. a communione fummoti ab aliis non
recipiantur 396. c. 1. non fint præpofiti mo-
nachorum 166. c. 2. 286. c. 2. monafteria ha-
bentes 175. c. 2. 255. C. 1. 424. G. 2. hono
rem ecclefiafticum confervent 175. 0. 2. 245.
c. I. contra paftorem fuum ne confpirent 321 .
c. 2. quomodo admittendi ad accufationem
Epifcoporum 143. C. 1. 313. C. 1. 320. c. 2 .
326. c. 2. quomodo Presbyteros conftituere
vel ejicere debeant 170. c. I. 222. C. 2. 232.
c. 2. fi clericus confecrandos obtulerint Epi-
fcopis 157. c. 1. 225. C. 1. 239. C. I .. 254. C. 2.
munera non exigant propter commendatio-
nem Ecclefiæ 232. c. 2. 384. C.. nihil acci-
plant ex prædiis Epifcoporum 268. c. 2. de
Ecclefiæ facultatibus non difponant 262. c. 2 .
302. C. 2. 325. C. 2. 326. C. 1. Comitibus ad
juttitias faciendas adjutores fint 175. c. 2.
Laici religiofi convivia non ineant ante horam
diei tertiam 397. c. I.
Laicorum levitas 462. c. I.
Laicus quantumvis doctus non prædicet 394.
c. 1. lectionem non recitet in Ecclefia 227.
C. 1. nifi religione præmiffa clericus non fiat
334. c. 1. fi per excommunicationem abitinet
RERU
M
.
33% c. I. monafterium vel prædia ecclefia-
rum non invadat A 306. c. 2. fi caufam habue-
rit adverfus Epifcopum fuum , 339. c. 1. in
foro fuo audiatur 340. c. I. 70.1.
Lanam carpere 422. C. 1.
Lancea infra patriam non portanda 184. c. 1.
188. c. I. 244. C. 2. 286. C. 2. L
Lanceas fervi non portent 442. c. 2. 2.86. c. z.
Landfeffen , quales 42. c. J. "
Languidi excufantur a jejunio , 335, C. I
Lapidum cultus 86, ch
Lapfi quomodo abfolvendi 229. C. I
Lask- Guther 42. C. I,
Latro non celetur 206. c. 2. fi manfionem ins
venerit. 188. c. 1. 289. c. 1. fi à judice laxa-
2 tus fuerit 331.c. 1. fi ad faciendam rapinam
• adgreditur 322. c. 2. a Comite in forbannum
miffus 191. c. 2. 290. c. 1. forbannitus fi fu
fceptus fuerit 191. c. 1. 289. c. z. nocturnus
445. C. 2.
Latrones de infra immunitatem 236. c. 2. ad
placitum Comitis exhibeantur 403. C. 2. pro-
pter indigentiam 167. c. 2 , 243. C. 2. 288. c. I.
magnam habentes blafphemiam 192. c. 2.
247. c. 2. puniantur 192. c. 2. 237, C. 2.
paffim ; fugitivi redeant ad propria loca 188,
C. 2. perfonatin29. G. J.
Lairónum receptores qua poena puniendi 340.
c. 2. vindicta & judicium 403. c. 2. T
Lavare pedes pauperum 399. C.熟 2. 405. c. C. 2. &
peregrinorum 360. c. 2.
Lavare veftimenta non licet die dominico ISI,
& C. 2. 300. C. I....
Lavica fea Lauwerts 26. c. 2. ejus caput &
curfus ibid..
Lectio facienda , fingulis diebus , 236. c. I. ne
recitetur a laicis in ecclefia 227. c. 1. ad men-
fam Epifcoporum & Abbatum 378. c. I.
Lectionarium & Milalem habeant Presbyteri
162. C. 2. 240. C. 2. 3
Lectiones in Ecclefia diftincte legantur 286,
c. I. audiantur cum filentio 280. c. 2.
Lector unius Ecclefiæ ab alia non promoveatur
310. C. 2. 377. c. 2. non accufet Exorcifiam
169. c. I. 249. c. 3. fi injuriatus fuerit 255.
c. 2. quot teftibus damnabitur 249. c. 1.
Lector ftans benedicatur 364. c. 2. ei tantum
detur quod regula jubet 361. c. 1,
Legationes regia quomodo * adimplenda 179.
C. 1. quo tempore propter juftitias exercen-
dæ 195. c. I.
Legationes fufcipere 202, c. 2. male quidam
recipiebant 176. c. 2.
Leibeigene 42. C. 2.
Leibgedinge , Leibzucht 54. c. I. 2.
Leonellus de Chieregatis Epifcopus Concor
dienfis 252. C. I...
Leoniana conftitutio 180. c. I.
Leonis III. P. purgatio 221. c. 2.
Leonis IV. P. epiftola mutila allegatur a Ba-
luzio 130. 131. per eam non evincitur Ro-
manos fubjectos effe Capitularibus Regum
Francorum ibid.
Letania major 173. c. I. 422. c. 2. obfervanda
232. c. 2. more Romano celebretur 267. c. 2 .
fi everfa fuerit 273. c. 2. 377. C. J.
Letaniæ 209. c. 2. quid fint 386. c. 1. pro re-
ge & exercitu 318. c. 2.
Leude , leudis , leudum , id eft homicidium &
compofitio homicidii 34. c. I. 35. C. 1. 45-
C. 2.
Levita deponatur fi de fe crimen aliquod con-
fitetur 291. c. 2. 325. c. 2. fi interfectus fue-
rit vel debilitatus 270. C. I.
Legem fervare fi quis contempferit, 189. c. 2 .
283.6.1. difcant Comites & Centenarii 244 ,
C. I.
Leges mundane & ecclefiafticæ 138. Ç. c. 1 .
Les
 INDEX
Leges Haraldi fervatæ a Saxonibus XII.
Legibus imbuantur alienæ gentis homines 293.
C. 2 .
Lex Salica 489. c. 1. perperam ad jus publi-
cum trabitur 50. c. 2.
Lex Romana 396. c. I. 440. c. 2. 446. c. 2.
omnium humanarum legum mater 408. c. I.
ejus ufus prohibetur a Gothis 293. c. 1.
Lex Imperatorum non eft fupra legem Dei
376. c. 2.
Lex diligenter difcernatur in judicio 146. c. I.
a Principe fucceffore roborata 292. c. I. jutta
non depravetur 236. c. 1. 377. c. 1, ufum, &
pœnam aliquando fignificat 200. c. I..
Lex Saxonum 37. ejus ætas x1. 37. c. 2. 46.
c. 2. a Græcis petita dicitur 49. c. 2. ejus di-
verfæ editiones 37. -
Lex Frifionum quando fcripta x1 .
Lex Angliorum & Werinorum quando fcri-
pta xi.
Libelli poenitentiales 381. c. I.
Libelli famofi vetiti 291. c. 2. 325. C. 2. 342.
C. I.
Libellus antiquus de Beneficiis 113. feq. quan.
do fcriptus xv.
Liber permaneat qui per chartam ingenuitatis
libertatem obtinuerit 189. c. I.
Liber homo qui fe loco wadii tradidit 189. c. I.
qui in monafterio comam depofuerit 169. c. 2.
284.c. I. qui ad fervitium Dei fe tradit 167.
C. I. 243. C. 2. 288. c. 1. ftatum fuum pejo-
rare & meliorare poteft 340. c. I. 376. c. 2.
res fuas donare poteft cui voluerit 199. c. 2.
241. c. 2. fi bovem junxerit die dominico
256.c. 1. fi falfam monetam percutienti con-
fenferit 203.c. 1. fi ancillam in matrimonium
acceperit 169 c. 2. fi de furto accufatus fue-
rit 202. c. 1. fi damnum cuilibet fecerit 193.
c. 1. fi in hoftem bannitus fuerit ibid. fi in
hofte cum feniore fuo non fuerit 211. C. 2.
fi fe vendiderit 437. C. . 2.
Liberi homines qui proprium non habent 249.
c. 1. uxores fifcalinas regias habentes 187.
C. I. 244. C. I. 288. c. 2. ad placitum venire
non cogantur 191. c. 2. 247. C. 2.
Liberi & ingenui fub tutela nobilium 41. C. I.
59. c. 2.
Liberi , id eft , ex ingenuo genere orti 31. c. 2.
fi occifi fuerint ibid. aut ictu percufli , aut
vulnerati , aut offibus fracti :32 . c. 1.
Liberorum conditio 40. c. 2. compofitio 41. C., I.
Libertas 465. c. 2..
Libertatem fuam jurando vindicare 201. c. 2.
fi quis fe amiffurum timuerit 210. c. I. no-
tam non habentes non accufent Sacerdotes
295. C. 2.
Liberti 42. c. 1. ad teftimonium non admittan-
tur 276. c. I. 294. C. 2. 314. c. 2. a Sacerdo-
tibus defenfentur 398. c. 2. fi occifi fuerint
35. c. 2.
Libertinitatis obfequium 439. C. 2. 490. C. Ț. 2.
Libertus non interrogetur in caput patroni 325.
C. I.
Libra monetalis 16. c. 2. 60. c. 2. maxima &
Salica ibid. media & Francica 17. c. 1 , mi-
nima & Frifica ibid.
Libra de argento 238. c. 1. libra & dimidia ,
id eft triginta folidi 187. c. I.
Librarii veteres omnia turbarunt 165. c. 1. eo-
rum incuria 166. c. 1.
Libri canonici tantum legantur in ecclefia 151.
C. 1.
Libri officiales 385. c. 2. ecclefiaftici diligenter
fcribantur 299. c. 2.
Libri omnes , præfertim catholici , bene emen-
dati habeantur 149. c. 1. 165. C. I. 299. c. 2.
Libri de bibliotheca 359. c. 2.
Lidi , Liti , Luti , unde dicti 41. c. 2. 42. C. I.
Ligandi atque folvendi poteftas 227. C. 2. 229.
C. 2. 278. c. I.
Tom. III.
RERUM . 557
Ligaturæ maleficæ 91.92. pro febribus 267. c. ra
offium vel herbarum 383. c. 2.-
Limites Sacerdoti conceli 311. c. I.
Linea affinitatis 386. c. 2 .
Lingua vulgari difcatur fides catholica & ora-
tio dominica 234. C. 1. 279. C. I.
Lingua capuletur delatori 342. c. I.
Linteamina altaribus præparanda 170. c. 2. 2721
C. 2 .
Liptinenfe Concilium fuppofititium effe con-
tendit Papebrochius 215. c. 1..2,
Lites longinqua 395, c. 2. non recte judicata
335. c. 2. monachorum & fan& timonialium
380. c. 1. earum femina malitiofa 296. c. 2.
Liti , Leffi , Laffi , laten 3. alii originarii , alii
dedititii 3. c. 2. quomodo a fervis differant
4. c. I. eorum compofitio & conditio 41. 42 .
C. 1. Liti. Regis 60.
Litigare non debet Epifcopus 300. c. 2.
Litigator vitiata caufam appellatione fuble-
vare potelt 339. c. 2. 384. C. 2. falfos teftes
non poteft adducere 226. c. I. 247. c. 2. ejus
accufatio non facile recipiatur 262. C. I.
Litones 41. c. 2.
Litoftratum 422. c. 2. fi quis clauferit contra
legem 257. c. I.
Litteræ comnendatitiæ 382. c. 2. 466. c. I.
* feq. communicatoriæ 394, c. 2. peregrinorum
209. C. I.
Litterarum dominicarum difpectus 202. c. 26
206. C..I..
Litteratus fit Clericus 273. c. 2 .
Livor vulnerum ejufque compofitio 37. c. 1.
38. c. 2.
Livorare 446. c. I.
Loca facra fpurcitia foedata 205. c. 2. 226. c. 25
Loca danda ad clauftra Canonicorum facienda
244. c. 2. remotiora non frequentent Epifco-
pi 254. c. 2.
Loculorum dominicorum fur 303. c. 2.
Locum fibi indebitum fi quis ufurpaverit 302.
c. 1. fibi conftitutum nemo deferat 305. c. 2 .
Locus facer quem tueatur 64. religiofus pro
• lubitu olim conftituebatur 68. c. 2. incertus
colebatur pro facro 99 .
Longobardi unde dicti 75. c, 1.
Longobardi Epifcopi facramenta & munera exi-
gebant ab his quos ordinabant 159. c. 1. 375.
C. 2.
Loqui non oportet in Ecclefia 280. c. 2. nec
cum illis , cum quibus Epifcopus non loqui-
tur 354. c. 2.
Lorica , veftis bellica 34. c. 1. qua indutus vi-
fitur Orlandus fupra portam majorem Eccle-
fiæ cathedralis Veronæ ibid.
Lorica & fcutum 196. c. Į . /
Lorica infra patriam non portanda 184. c. 1 .
286. c. 2. extra regnum non vendantur 404.
C. I.
Lucorum cultus & veneratio 68. c. I.
Lucra negotiationis non exerceant pœnitentes
312. c. I. turpia non exerceant Sacerdotes
182. C. I.
Lucrum turpe quid fit 244. c. 2. 395. c. I. il-
lud exercere 168. c. 1 .
Ludi feculares vitentur a Sacerdotibus 382. c. I.
Ludovici Pii Capitula de regula S. Benedicti
357. C. I. 2.
Lugens a conviviis , ac ornamentis & alba ve-
fte abftineant 330. c. 1..
Lullus Archiepifcopus, Moguntinus 139. c. 2.
Luminaria ad bafilicas offerenda 280. c. 2 .
Luminaria vel obfervationes ad arbores 147.
C. I. 422. C. 2.
Lunæ defectio , quod dicunt Vinceluna 100. 101.
commercium cum feminis 112,
Lupicini Epifcopi caufa 393. c. x.
Lufcos fi quis fecerit fervum & ancillam fuam
263. c. 2.
Luti. Vide Liti .
Bbb 1
Lu-
 INDEX RERUM .
$ 58
Luxuria pecudum 343. ĉ. 2.
Luxuriofi propter cordis inopiam perdunt ani-
mam fuam 305. C. a.
M unus ad ecclefiam datus 226. C, I. 400. C. I.
M Acedonia patria Saxonum 49. c. z .
Magbot 41. c. I. 45. c. 2.
Magi non obfervandi 265. c. 1. & paffim .
Magiæ pœna 65. c. 2.
Magica artes nihil remedii conferunt infirmi
tatibus 383. c. 2.
Magifter fervorum 203: c. 1.
Magißris imperiti non præferantur 330. c. .
Major a minori non judicetur 262, c. I. 300,
C, 27
Majores caufæ ad Sedem apoftolicam referen- Manum redimere , quid 46. C. I.
dæ 301. c. 1. 332. €. I. 392. C. 2.
Majores villarum 235. c. I.
Majoribus perfonis fi crimen objectum fuerit Manumiffiones in ecclefiis celebranda 221. c. I ,
322. C. 2.
Maledictus qui transfert terminos proximi fui
301. C. I.
Malefactores quomodo caftigandi 331. c. 1. pro
pter indigentiam facti 243. c. 2. 288. c. 1 .
Malefici ne fint 142, c. 1. ad accufationem vel Manus poenitentibus tempore jejunii impona-
teftimonium non admittantur 303. c. I. 342.
c. 2. ne vivant 264. c. 2.
Malli tectum quomodo conftituendum 192. c. 1 ,
propter folem & pluviam 202. c. 2.
Mallum frequentare non cogantur liberi homi-
nes 191. c. 2. adire fi quis noluerit 208. c. 2.
Mallus publicus 188. c. 1. 189. c. 2. 190. c. 2.
Comitis 199. c. I.
Mallus habendus bis in anno 317. c. 2. neque
in ecclefia neque in atrio ejus habeatur 202, Manus impofitio Epifcoporum 229. C 1.& paffim.
C. .
Manaffes Epifcopus Cameracenfis 172. c. 1.
Manbot 41. c. 2. 45. c. 2 .
Mancipati divinæ militiæ 311. c. I.
Mancipia quomodo vendenda 237. c. 2. 404,
c. 1. a fifco occupata 196. c. 1. Chriftiana
non deferviant Judæis 272. C. 2. 422. C. I.
paganis non tradantur 217. c. 2. 306. c. 1. fi
dominos fuos fugerint 204. c. I.
Mancipium Chriftianum fi Judæus emerit &
circumciderit 336. c. 1. rufticum 180. c. 1,
ejufdem meriti 439. C. I.
Mandatum 469. c. 2. 478. c. I. 479. C. I. ad
caufam agendam in mallo 435. C. I. 450. C. 2.
ad teftamentum geftis publicis alligandum
488. c. I. 2. qualiter maritus negotium uxo
ris profequatur 442. c. 1. ad eleemofynam Marchiones , Marggravii 75. c. 1. eorum origo
faciendam 492. C. 2.
Mandatum ad pedes lavandos poft cœnam fiat
422. C. 2.
Mandragora artificialis in humanam effigiem
efformata 108.
Manducate fuper tumulos 430. c. I.
Mangones 423. c. 1. non finantur vagari 209.
C. 2. 299. c. 2.
Manicz quas wantos appellant 360. c. 1 .
Manichæorum hærefis antiqua origo xx.
Mannire 74. c. 1. 423 , c. 1 , juxta legis confti- Martyrologium 364. C. 7.
tutionem 201. c. 2. 208. c. 2.
Manniti fæpius ad placita ne fiant pauperes 167,
C. 3. 243. C. 2. 288. c. 1 .
Mannitio 43. c. I.
s
Mannitione fuper noctes 19o. c. z. 282. c. 2.
Mannitus 74. c. 1. fi non venerit 190. c. 2. 282.
C. 2. ·
Manoaldus Miffus dominicus 212, 6. 1.
Manopera 423. C. I.
Manfi, qui 2. č. 1.
Manfi ferviles 489. c. 1 .
Mantio tribuenda iterantibus 268. c. 1. & Mif- Matri fuæ fi quis maledixerit aut eam percuf
fis dominicis 190. €. 1. 284. c. 2. fi latroni
data fuerit 188. c. 1. 189. c. 3.
Manfionatici 177. c. J.
Manfionaticos exigerê 461. c. z.
Manfiones 176. c. 2 .
Manfiuncula 320 C. I.
Manfus 423. c. 1. integer 158. c. 1, unus uni-
cuique ecclefiæ attribuatur 157. C. 2. 239, C. 1.
409. C. , indominicatus 489. c. 1. terræ 67.
C. I.
Manu tertia , quarta jurare 37. C. I. 38. c. 2.
474. C. I. tertia decima 446. c. 1. trigefima
feptima ibid. armata jurare 39. fua folius ju-
rare 39. c. 2.
Manu propria fingula ſe idoneum facere 196.
C. 2.
Manu collecta fi quis Comiti refiftere tentave-
rit 188. c. 2,
Manufirmationes & manufcriptiones 284. c. 2.
Manumiffi ne teftificentur 276. c. I.
Manumiflio fervorum ut Clerici fiant 156, c. 1.
310. c. 2,
Manumiffionis formula 439. c. 1.
Manus pro navi 39.
Manus mortua 401. c. 2. 423. c. i . firma 423.
c. 1. fidejufforis 79. c. 1.
tür 227. C, 2. 229. C. I.
Manus ei amputetur qui falfam monetam per-
cufferit 203. c. 1. & Presbytero qui chrifma
dederit ad judicium fubvertendum 192. c. I.
& inobedienti præcepto Imperatoris de pace
211. c. 2. & Campioni qui victus fuerit 200.
C. 2. 248. c. 1. fervi fi exufta fuerit in judi-
cio 198. c. I. 241. C. I.
Manus pretium 46. c. 1. refciffio ibid.
Manus impofitio Chorepifcoporum 331. c. 2.
Manus impofitio reconciliatoria 317. c. 2. epi-
fcopalis five facerdotalis 218. c. 1 ,
Manus impofitione purgari 398. C. I..
Manus impofitiones fuper capita virorum dare
non poffunt Abbatiffa 150. c . 1. Sacerdotum
crebræ 229. C. I.
Manus lignea prohibentur 111. 112 ,
Manutergia ad involvendos libros 359. c. 2,
Manzer , id eft de ſcorta natus 265, C. 2 .
Marc , Marca , quid 74. c. 2.
Marca , feu Marcha 176. c. 1. 194. c. I. 423 ,
c. 2. cuftodienda 196. c, 2. Hifpanica 178.
C. 2. 194. C. I.
Marcham foras nemo mancipia vendat 237. C. 3.
Marchio 212, C. 2.
197. C. I.
Maritima cuftodia 197. c. I.
Maritus tutor uxoris 51.c.1 . ufufructuarius rei
uxoriæ 52. c. 2. primo anno lætetur cum uxo•
re fua 265.c.2 . fi uxorem dimiferit 144. c. I.
219. C. 2. 224. C. 2. devotæ fi fuerit 337. c. I.
fi leno fuerit uxoris fuæ 219. C. 2.
Maritus feminæ legiæ fit legius $ 18. c. 1. de-
bita uxoris folvat 521. c. 2.
Mars Germanorum Deus 66. c. 2.
Martyrum falfa nomina ne venerentur 143. C.2.
224. C. 2.
Maffarii unde dicti 42. c. 2.
Mater filium hæredem inftituat bonorum_o
mnium , filiam vero ornamentorum mulie-
brium 34. c. 2. 35. C. I.
Materiamen ad naves faciendas 211. c. 1 .
Materteræ fuæ filiam fi quis ftupraverit 267.
C. I.
Mathematicos qui de falute Principis confu
luerit , capite puniatur 342. c. 2.
ferit 263. c. I.
Matricula 329. c. 2. 338. C. I. 407, C. I.
Matricularii 438. c. 2.
Ma-
 INDEX
Matrimonia incefta prohibeantur 217. c. 1. in
quota generatione permiffa 234. C. 1. 273.
C. 2. 282. c. I. 292. C. I. 304. c. 2. 388. c. I.
incesta Epifcoporum judicio emendentur 305.
c. 2. fervorum non dirimenda 379. c. 1. de
matrimoniis fervorum notitia 477. c. 2.
Matrimonia ex raptu gloriofa 35. c. 2. Saxo-
num cum paribus x11.
Matrimonii unius vinculo foederentur Clerici
354. c. 1. diffolvendi formula 480. c. 1.
Matrimonium ad quid conftitutum 284. c. .
legitimum 323. c. z. nullum fiat fine dote
274. c. I. non diffotietur nifi propter forni
cationem 280. c. 1. Vide Conjugium .
Matrina de fonte ac confirmatione 218. c. I.
Matrinæ 183. c. 2.
Matutina 398. c. I.
Medicaminum collectio religiofa 85.
C.
Medicina juftitiæ 293. c. 1. 388. c. 2.
Medicinalem artem infantes difcant 286. c. x .
Meffium , Miffium 50. c. 1. 53. c. I.
Melereti Villa in Forojulio triplici aggere cir-
cumdata , in ære incifa 103. prope eamdem
Agger circularis figuræ , in ære incifus 104.
Meleretum , vel Meleredum , quid fignifice
104-
Meliorare 442. C. I.
Melioratæ res 484. c. 1.
Melioratio 485. c. 2.
Mellitus Epifcopus Londonienfis 369. c. 2.
Membra perdonare 200. c. I. obtinere 233.
C. 1. 2.
Membrorum tranfpunctio & læfio 32. 33. c. I.
compofitio 39. 40. C. L.
Memoria defunétorum commendanda in eccle-
fiis 230. c. 1. 231. C. 2. 347. C. 2.
Memoria interdum fumitur pro reliquiis San-
& torum , interdum pro altari in quo funt po-
fitæ 144. C. I.
Memoriæ incertæ Sanctorum non venerentur
144. C. I.
Mempifcus pagus 197. c. z.
Menardus caftigatus 247. c. 2.
Mendacium 376. c. 1. noxium vitetur 283. c. 2.
Mendici 168. c. I. 243. C. 2. 288. c. I.
Menfe lapideæ ab Epifcopis confecrata 317.
C. 2.
Menfis placentarum ro6.
Menftruo tempore abftinendum ab uxoribus
284. C. 2. 371. c. 2. 376. c. 2.
Menfuræ æquales fint 168. c. z . 195. c. z . in-
juftæ & inæquales 395. c. 1. commendatæ mo-
diorum & fextariorum 210. C. 2 .
Mercatores admoneantur de vita fempiterna
290. C. I.
Mercatum ne fiat die dominico 175. c. 2. 233 .
C. T
Mercurii facra 88, ferie 99. 100.
Mercurius Germanorum Deus 66. c. 2. ei hu-
manis hoftiis litabant ibid.
Meretrices monafteriales five fæculares 408. c. 2.
Meretrix 305. c. 2. 320. C. I. 408. c. 2.
Meridiani Saxones 52. c. 2.
Meriti ejufdem mancipium 439. c. I.
Merfio trina in baptifmate 217. C. 2. 238. C. I ,
Meffes fi quis fuper bannum dominicum ra-
puerit 193. c. 1 .
Meffes maturæ vel collecte 327. c. I.
Meta , methio 50. c. 1. 53. c. I.
Metamorphofes mira a Barbaris credita 112 ,
Metenfis cantilena 416. c. 2.
Metropolitana fedes 292. c. I. 327. C. 2.
Metropolitani auctoritas 224. C. 1. 312. C. 2. 314.
C. 2. 403. C. I.
Metropolitani qui voceatur 352. c. 1. duo non
fint in una provincia 168. c. 2. 301. c. I. con-
veniant ad Concilia 140 c. 2. ducibus com-
parantur 188. c. 2.
Metropolitanum fi Epifcopus vel Clericus ac-
cufaverit 339. c. 1. fufpectum fi quis babue-
Tom. III.
RERU M. 559
rit 338. c. 2. infeftum fibi fi quis fenferit ,
adeat Primatem 313. c. 1 .
Metropolitanus proprius 353. c. 1. pallio fubli-
matus 268. c. 1. caufas non audiat fine in-
ftantia Coepifcoporum fuorum 315. c. I. 391.
c. 2. nihil novi faciat fine confilio Suffraga-
neorum 141. c. I. 341. C. 2. 390. c. 2. in al-
terius provincia nihil præfumat 313. c. 2.
Meurfius caftigatus 151. c. 2.
S. Michaelis dedicatio 181. c . 2.
Migratio interdicta Epifcopis & Clericis 330,
C. I. 377. C. I. 383. C. I.
Militia fecularis 333. c. 1. poft pœnitentiam non
recipiatur 293. c. 1 .
Militia divinæ qui defiderat fe mancipari 311.
C. I. qui aggregari defiderat , fit immunis ab
aliis 311. c. 2.
Militia cingulum 267. c. 1 .
Militiam habere in palatio 351. c. 2.
Minifteria facra 318. c. 2. judicum 192. C. 1,
Epifcoporum & Comitum 175. c. 1. divina
fi quis conturbaverit 377. c. 1. facra qui tra-
&tare non poflint 312. c. 2.
Minifteriales , id eft , coloni , villici 448. c. I.
villarum 423. C. 2.
Minifterialis Comitis 202. c. 2. palatinus ubi-
cumque conjectum accipiat 207. c. 1 .
Minifterium regium per partes divifum 174.
c. I. Comitis 202. c . 2 .
Miniftri Ecclefiæ 175. c. 1. altaris Dei 148. c. a.
a negotiis fecularibus abftineant 395. c. I.
Epifcoporum 328. c. 2. muneris divini non
fubdantur poteftatibus temporalibus 142 , C. 2 .
272, C. I. 302. c. 2. 348. c. 2. fi affecti fue-
rint injuria 272. C. 1. 273. C. 2. 377. c. I. ne
lædantur 394. c. 2.
Miniftri Reipublicæ 373. c. i , 2. Comitum 291 ,
C. I.
Minores 390. c. 2. 321. c. I.
Minorum damna 336. c. I.
Miraumontius caftigatus 204. C. 2.
Mifericordia , id eft eleemofyna 220. c. 1.
Miffa judicii 412. C. 2.
Miffa publica 326. c. 1. 249. C. I.
Mifla S. Andreæ , id eft dies fettus 177. C. 2.
S. Joannis Baptiftæ 188. c. 1. & paffim ; S.
Martini 424. c. 2.
Mifla ad quid conftituta 78. c. 1. celebretur
cum fandaliis 259. c. 1. non celebranda ex-
tra ecclefiam , neque in domibus privatis ,
neque in locis non confecratis 235. c. 2. 281 .
C. 1. 317. c. 2. 382. c. 1. neque in oratorio
260. c. 2. 275. c. 2. 382. c. 1. non audiatur
ubi non licet 282. c. 1. 350. c. I. 368. c. I.
quomodo celebranda in monafteriis fanctimo-
nialium 369. c. 1. a Presbytero folo non ce-
lebretur 233. c. 2. 367. c. 2. neque in domi❤
ciliis 223. c. 1. neque in aliena parrochia 222.
C. 2. 223. C. 2. non in Parafceve neque Sab-
bato fancto 349. c. 2. ordine Romano cele-
bretur 423. C. 3.
Miffa faciendæ pro rege & exercitu 318. c. 2,
404. C. 2.
Miffalem perfectæ ætatis homines fcribant 149.
C. I. 299. C. 2.
Miffalem & Lectionarium correctos habeant
Presbyteri 162. c. 2. 240. C. 2.
Mifalis Gregorianus 163. c. r. plenarius ibid.
Miffam celebrare 140. c. 1. cantare 170. c. 2.
dicere fine pallio Archiepifcopus non præfu-
mat 426. c. 1. celebrare fine communicanti-
bus 233. C. 2.
Miffarum celebrationes & preces 147. c. 2. 225.
C.I. paffim ; folemnia 148. c. 1. & paffim .
Miffaticum 187. c. 1. 194. C. 2 , 207. C. 1. 210.
C. I.
Miffaticum contradicere 192. c. 2.
Miffi regii , quales 71. c. 1. eorum compofitio
74. C. I.
Muli difcurrentes 190. c. 1. 284 c.2. 486. C. I.
Bbb z Mif
 g6o INDEX
Miffi qui vel Epifcopi vel Abbates funt 207.
C. I.
Miffi dominici , regales 399. c. 2. de palatio
204. c. 2. per quæque loca directi 231. c. 2.
Archiepifcoporum & Comitum 178, c. 2. quo-
modo recipiendi 202. c. 2. honorentur 176.
c. 1, ad juftitias faciendas ordinati 282. c. 2.
juftitiam non dilatent 191. c. 2. monafteria
vifitent & inveftigent 167. c. 2. 231 c. z.
259. c. I. curam habeant pauperum 402. c. I.
quater in menfe placita teneant 195. c. 1. & Monafteria ingrediantur Clerici poenitentes 291.
Comitibus nota faciant 247. c. 2. Scabineos
Advocatos , Notarios eligant 189. c. 2. de ad-
nuntiatione & de opere breves afferant 285.
C. I.
Miffo dominico fi quis contradixerit 192. c. 2.
Mifforum dominicorum cura & officium 179.
C. I. 187. C. 1. 194. C. 2. 195. c. 1. 207, C. I. Monafteriis condendis Principes dabant loca
210. c. 1. obfervatio 206. c. 1. legatio 204.
c. 2. difpenfa 207. c. 2. placita a quibus fre- Monafterium regulare 284. c. 1. ingredi liber
quentanda 197. C. I. 207. C. 2.
Miffus S. Petri 215. c. 2 .. 424. C. 2.
Mittere in exilium 64.
Modii injufti 370. c. I. æquales 168. c. 2. 265.
C. I.
Mechatus fi quis fuerit cum uxore alterius
265. C. I.
Moguntinum Concilium emendatum 234. c. I.
Molinæus caftigatus 158. c. I.
Monacha nulla fiat ante annos ætatis viginti
quinque 166. c. 2.
Monachi in propofito fuo permaneant 142. C. 2.
149. C. I. 209. c. 2. fi monafterium fuum di-
miferint 260. c. 1. 271. C. 4. 340. c. I. 380.
c. 2. fugitivi 206. c. 2. fubjecti fint Epifco-
pis fis 220. c. 1. 2. 308. C. 2. 309. c. I. can-
tum Romanum peragant 151. c. 1. quomodo Moneta unius admonitio 177. c. 1 .
monafteria fanctimonialium adire poflint 368.
c, 2. electi minifterio cubilis pontificalis 253. Mord , quid 44. c. I.
c. 2. confpirationem non faciant contra pa- Mordbrenn
ftorem fuum 142. C. 2. 224. C. 2. 321. C, 2. 334.
C. I. non adeant palatium 254. c. 2. ad fecularia
placita non eant 149. c. 2. actiones feculares
non habeant 273. c. I. 378. c. 2. in fecularia " Morientibus communio & reconciliatio prabea-
negotia non tranfeant 142. c. I. 395, c. I. ta-
bernas non ingrediantur 141. c. 2. regulam
S. Benedicti memoriter difcant 358. c. I. ver-
beribus coerceantur 334. c. I. fine commen
datitiis litteris Epifcopi fui non evagentur
273. c. 2. 326. c. 2..334. C, 1 , 408. c. I. fu-
gitivi & apoftatæ non facile recipiendi 460.
C. 2. omnia habeant neceffaria 231. c. 2. ven-
ditant falfas reliquias 144. c. I. in domo in-
firmorum non manducent 366. c. 1 ...
Monachi non habeant peculiare 360. c. 2. judi-
centur a fais Epifcopis 142. c. 2. ne fint com-
patres 359. c. I. 398. c. I. confeffionem pec-
catorum non audiant 369. C. I. 2.
Monachorum militia cum confilio utiliter im-
plenda 378. c. 1. officium 358. c. 1. cibi 358.
C. 2. veftimenta 359. c. 2. 363. c. 2. menfu-
ra cibi & potus 365 c, 1. difciplina 365. c. 2 .
apoftatarum bona cedant monafterio unde di-
fcefferunt 271. c. 1. carcer durus 362. c. 1.
Monachus nemo fiat abfque permiffu Regis 288 .
c. I. fi contumax aut rebellis Epifcopo fuo
fuerit 277. c. I. non prædicet 394. c. 1. mo-
nafterium non relinquat ut confeffiones au-
diat fanctimonialium 369. c. I. fi ad clerica
tum provehatur 142. c. 2. fi laicus factus fue-
rit 260. c. I. 381. c. 2. ad judicium civile non
accufetur 259. c. 2. 380. c. I. cellam non con-
ftruat fine permiffione Epifcopi vel Abbatis
274. C. 2. fi injuria affectus fuerit 255. c. 2,
fi in crimen fornicationis inciderit 347. c. I.
fi occifus fuerit 188. c. 2. 244. C. I. 269. C. I.
270. c. 1. 289. c. I,
Monafteria Canonicorum & Monachorum 231.
c. 2. virorum & puellarum 285. c. 1. puella-
ria 182. c. 2. femel Deo dicata maneant per-
RERUM .
petuo monafteria 143. c. 1. 236. c. 1. fint fub
Epifcopi cura 220. c. 2. 309. c. 2. fint bene
ordinata 174. c. 2. fub regula vivant 403. c. I.
plura non licet habere 209. c. 1. vifitanda a
Miffis dominicis 167. c . 2. 232. C. I. 259. C. i .
laicis data 175. C. 2. 255. C. 1. 424. C. 2. pau-
pertatem non patiantur ob pecuniam præiti-
tam 306. c. 2. non inquietentur 277. c. 1. im-
munitates habentia 246, c. 2. eorum privile
gia ferventur 306. c. 2 .
C. 2. 320. C. I. 327. C. 1. 376. c. z. monacho-
rum mulieres non adeant 398. c. 1. puella-
rum nonnifi probatæ vitæ homines ingredian-
tur 334. C. 1.
Monafteriales ancillæ Dei 216. c. 2. meretrices
408. c. 2.
205. C. I. 2.
homo non poflit fine licentia Principis 243.
c. 2. ingredi fi quis incognitus voluerit 260.
c. I. nemo præfumat invadere 306. c. 2. in
proprium tradere , commutare , vendere ne-
mini Regum liceat 261 , c. 1. qui in proprio
ædificat , qualiter chartam faciat 461 , c. I ,
pofitum in mundeburde palatii 486. c. 1 .
Monaftica profeffio 254. c. 2..
Monafticam veftem fcenici non induant 261.
c. I. vitam multi tadio fervitutis profitentur
166. C. Ț .
Monedati denarii 288. c. I.
Moneta nova & falfa 186. C. 2. 203. C. 1. 206.
C. 1. 288. c. I. non fiat nifi in palatio 186.
c. 2. 288. c. I. palatina 186. c. 2. Germano-
rum 65. c. 2. 61. c. I.
Monetarii falfi requirantur 210. c. I ..
en 44. C. F
Mordritum 19. c. 2.
Mordthat 43. C. 2.
Mordum totum 43. c. 2 , ejus compofitio 44. C. I.
tur 281. c. 2. 317. C. 2.
Mors violenta cur ab Ethnicis defiderata xxii.
Mortem alicujus requirere 322. C. 2.
Morth , mortaudo 43. c. 2.
Morti voluntaria fi quis fe tradiderit 352. c. 2 .
398. c. I.
Mortificatio corporis 380. c. 1.
Mortua manus 227. c. 1. 401. C. 2."
Mortui non funt temere judicandi 312. c. 2 .
non fepeliantur in ecclefia 171. c. 2. 184. c. 2.
429. c. 2. fepeliri poffunt die dominico 151 ,
C. 2. 300. c. 1. bellis , conviviis atque fympo-
fiis operam dantes xx11 .
Mortuorum exequiæ abfque " fuperftitione fiant
164. C. I. 240. c. 2. 281. c. I. offa de fepul-
cris nemo ejiciat 405.c.1 . memoriæ celebra-
tæ in monafteriis 363 , c. 1. officium 365. c. 2.
Mortuum fuper mortuum nemo ponat 281. c.1 .
fi quis repererit & humaverit 258. c. 1 .
Mortuus homo cui vita conceffa eft poft judi-
cium 191. c. I. 289. c. 2.
Mos confuetudinarius 296. c. I.
Mos Gentilium infantes immolandi , antequam
guftaffent 10. c. J. Germanorum , ut familia
univerfa amicitias vel inimicitias fufcipiat
4. 6. c. 2. 7.
Mos in homicidiis inclamandi Wraeck , Wraeck
7. C. 1. jurandi apud Reliquias Sanctorum ,
& forma ejus & reprehenfio 12. c. 2. 13. c. I.
jurandi per capillos 14. c. I. per veftimenta
" bid, per arma ibid. per oram fagi 16. c. I.
Mos ligandi homines 23. c. 1. probandi tin-
nitu fcuti ærei offa ex vulnera exeuntia 22.
quod ex Danica fervitute reliquum fuit 22.
c. 2. Mos perfequendi homicidam 7. c. 2.
raptæ liberam électionem dandi 12. c. 1. ri-
dicu-
 INDEX
diculus de frequenti ftupratione ancillarum
II . C. 2. 12. C. 1. fepeliendi cum veltibus 28.
c. 2. fponfam domum ducendi 11. c. 2. cre-
mandi mortuos 65. c. z .
Mofedo 43. c. 2.
Muffula monachis danda 365. c. 2. berbicina
152. C. I.
Mulier viro junta non omnis eft uxor 312. C. I.
315. c. I. invita virum non ducat 356. c. I.
fi virum accufaverit frigiditatis 266. c. 1. 269.
c. 1. fi adulterium perpetraverit 344. c. 2. fi
duobus fratribus nupferit 344. c. I. fi jumen-
to fuccubuerit 282. c. 1. fi percuffa abortum
fecerit 263. c. 2. enixa poft quot dies eccle-
fiam polit intrare 281. c. 2. fi dormiens fi-
lium fuum opprefferit 344. c. 1. fi velum in
caput miferit fine licentia viri 219. c. 2. &
fi fponte aut invita , in eo permaneat 235.
c. 2. religiofa 261. c. 1. fi maritum veneficio
Occidiffe accufetur , ad novem vomeres igni-
tos examinanda 36. c. 2 .
Mulieres monafteria monachorum non ingre-
diantur 398. c. 1. ad altare non accedant 141.
C. 2. 224 C. I. 333. C. I. cantant in funeri-
bus Chriftianorum 281. c. 1. apud Germanos
in perpetua tutela 12. c. 2. non accedant ad
portas monafterii 462. c. 2.
Mulieri libidinofa poenitentia ridicula injuncta
210. C. I.
Mulieris turpitudo non difcooperienda 264. c. 2.
Mlierum familiaritas & confortia vitentur a
clericis 140. c. I. 216. c. 2. 398. c. I. 2.
Malta quæ in charta defcripta eft 189. c. 1. 199.
C. 2 .
Mand , Mundium 51. c. 2.
Mundana lex 138. c. I. 160. c. I.
Mundeburdis 285. c. 1. vel defenfio 425. c. I.
490. c. 2.
Mundium regis 189. c. I.
Mindoburdum 450. C. I.
Munera nullus Chriftianus exigat pro quolibet
placito 383. c. 2. veritatem maculant 356. c. 2.
387. c. 1. laici a Presbyteris non exigant pro-
pter commendationem ecclefiæ 384 c. 1. ju-
dices non accipiant 175. c. 1. 206. c. 2. 285 .
c. 1. 371. c. 2. 384. c. 1. non exigantur ab
ordinatis 375. c. 2. pro beneficiis medicinæ
Dei clerici non accipiant 354. C. I.
Munera excommunicati nemo accipiat 223. c. 2 .
Muneris caufa nemo recipiatur in monafterio
365. c. I.
Murdrum 43. c. 2.
Murnio , occulto 44. c. I.
Myfteria divina nec in Parafceve , nec Sabba-
to fancto celebrentur 349. c. 2. nemo celebret
in aliena parrochia 301. c. I. 310. c. 2. neque
in locis non confecratis 281. c. I.
Myfterium nuptiale 312, c. I. 315. C. I.
Myftica veritas 169. c. I. 249. C. I.
N Notitia de vinea 479. c. 1. de natis fervorum
Arbonenfis Infcriptio de initiis Epifcopa
N tus Ruftici 406. 407.
Narrationes dubiæ prohibitæ 150. C. 2.
Nafus latroni truncetur 237. C. 2.
Natalis S. Remigii 425. c. I.
Nativitas Beatæ Mariæ 173. c. I. 280. c. I.
Navalis evectio 484. c. I.
Naves conceffa monafteriis exemptæ a teloneo
287. c. 1 .
Naufragium five damnum 448. c. 2. 485, C. 2.
Neceffitudo paterna aut germana 334. C. I.
Nedfratres , facrilegi ignes 216. c. 2.
Negligentes quomodo curandi 329. C. 2.
Negligentia Sacerdotum 311. c. 2.
Negligentiæ quatuor Sacerdotum 253. c. 1.
Negotia fecularia , id eft commercia 142. c. I. 2.
398. c. 2. 395. c. I. exercere 351. c. 2. 387.
RERU M. 561
c. 2. non agantur in ecclefiis 148. c. 1. 285.
C. I. 299. C. 1. in fuis locis ubi orta funt fi-
nienda 301. c. 1. 314. c. 2. Ecclefiarum pri-
mo audiantur 320. c. 2. ecclefiaftica & fecu-
laria 220. c. I. 309. C. 1.
Negotiandi caufa 186. c. 1. 2. 287. c. 1. 2.
Negotiationis lucra non exerceant pœnitentes
312. £. I.
Negotiatores Judæi 167. c. 2.
Negotiatores admoneantur de vita fempiterna
290. c. I. qui partes Sclavorum & Avarorum
pergant 184. c. 2. 287. c. I.
Negotium quid dicatur 24. c. 2. criminale 291 .
c. 2. ecclefiafticum & fæculare 200. c. 2. mo-
nafterii 395. c. 1. mercatura , negotiatio 168.
C. 2 .
Negotium facere 258. c. 1. injuftam exercere
395. c. I.
Nemaufenfium canonum auctoritas excutitur
369. c. 2.
Nepotes excludunt filias ab hereditate 52. c . z.
in loco filiorum inftituti ab avo 442. c. 2.
Neptam fi quis duxerit uxorem 323. c. 2 .
Nicæna Synodus 301. c. 1. fides fervetur 292 .
C. 2.
Nicæna decreta 314. c. 2. de monachis fugiti-
vis 460. c. I.
Nid in avis fi quis invenerit 265. c. x.
Nimidas quid fignificet 84. 85.
Nobiles Frifii & Germani 2.
Nobiles viri legem fuam difcant 244. c. 1. 288.
C. 2.
Nobilis conditio 40. compofitio ibid.
Nobilium cognomina , unde 49. c. I.
Noctes feptem 282. c. 2.
Noctium computatio 69. c. 1. numero fpatią
temporis definita 190. c. 2.
Nocturnale officium 151. c. I. 277. C. 2.
Nocturnus fpoliator 322. c. 2.
Nodfyr , id eft ignis averruncus 97. 98.
Nomina falfa Martyrum non venerentur 143.
C. 2.
Nomina publice non recitentur ante precem fa-
cerdotalem 145. c. I. 225. c. I. 425. C. I.
Nona & decina 159. c. I. 425. c. I. & paſſim ,
Nonnanes 216. c. 2. 232. C. I. 425. C. I. vela
tæ fi in crimen fornicationis ceciderint 347.
C. I.
Nonni vocentur ii qui præponuntur 363. c. 2.
425. C. .
Normanni humanis hoftiis ufi 66. c. 2.
Nofocomium 180. c. I.
Nota Romana & Francifca 149. c. 1. 416. c. 2.
Nota mufice difcantur per fingula monafteria
vel epifcopia 149 c. I. 299. c, 2, grammati-
cæ difficiles 165. c. 2. 1.
Notarii per fingula loca eligantur 283. c. 1. non
poffunt effe Presbyteri 171. c. 2. veteres im
periti 166. c. I.
Notarium fuum habeat Epifcopus , Abbas &
Comes 286. c. 1.
480. c. 2. de commodato ibid.
Noverca fux fi quis fe mifcuerit 265.c. 1. aut
matrimonio junxerit 323. c. 2.
Novilunia , aufpicatiffima initia 98.
Novitati ftudendum non eft 311. c. 1 .
Novitii fratres feu monachi 361. c. 2. pulfen-
tur fecundum regulam 149. c. 2. 166. c. I.
Noxa contumaciæ 337. C. 2.
Noxæ deditio 57. c. s .
Nubere , verbum obfcoenum 234. c. 2. 266. c. I.
269. c. 1. 344. C. I.
Nubere nemo præfumat fine publicis nuptiis
274. c. I. neque fine benedictione facerdotis
ibid. 292. c. I. 304. C. 2. 323. c. 2. in qua
propinquitate non liceat 282. c. I.
Nudi cum ferro ne finantur vagari 209. c. 2.
Nummaria res Germanorum 60. c. 2. 61. C. I.
Nummulariorum menfæ 353. C. 3.
Nu-
 362 INDEX
Nupta aliud eft , aliud concubina 315. c. 1,
Nuptia publica fiant ab iis qui nubere cupiunt
315. C. 1. 323. c. 1. & cum benedictione fa
cerdotis 345. c. I. 355. C. 2. 388. c. 1. quæ
prohibenda 249. c. 2. 386. c. I.
Nuptiale myfterium 312. c. 1. 315. c. 1. feftum
388. c. I.
Nuptialiter 346. c. 2.
Nurum fuam fi quis duxerit uxorem 323. c. 2.
Nutricare 168. c . 2 .
Nutrimen 425. c. 2. animalium 204. c. 1. 246,
c. 1. paffim; pro decima 177. c. 2.
Nutriti Presbyterorum 149. c. 2.
O
Bedientia fecundum canones 236. c. 1 .
Oblata nulli liceat rapere vel fraudare 144 C. I.
Oblatio non offerenda in domibus non confe-
cratis 235. . . 376. c. 1. foris fepta altaris
non recipiatur 259. c. 1. pro iis recipiatur qui
ante reconciliationem mortui funt poeniten-
tes 230. C. I. 231. c. 2. eorum non recipia-
tur qui fe interficiunt 267. c. 1.352. C. 2. 398.
c. 1. pec eorum qui pro fceleribus puniuntur
ibid. nec eorum quorum liberi aut propinqui
propterea poffint exheredari 239. c. 1 .
Oblationes pertinent ad jus Sacerdotum 302,
c. 2. 304. c. 1. funt pauperum & peregrino-
rum ftipendia 343. C. . funt in Epifcopi Fo
teftate 396. c. 1. Deo offerendæ in ecclefia
233. C. 2. 259. c. 1. 277. C. 2. 377. c. 2. fi quis
extra ecclefiam dederit yel acceperit 220. c. I.
266. C. J. 309. c. 1 , 332. c. 2. facienda pro
rege & exercitu 318. c. 2. duobus annis non
offerant poenitentes 230. c. 2. pro defunctis
281. c. I. 347. c. 2. defunctorum fi quis reti-
nuerit 334. C. 2. ne rapiantur , nec frauden-
tur 224. C. 2. 268. c. 1. 307. c. 2. in quatuor
partes dividantur 396. c. 2. fidelium , id eft
terrulæ vel vineola 158. c. I.
Oblationis munus ad altare Deo non placet fine
pace 145. C. 2. 217. C. 2. 298. C. 2. & non
recipiatur 330. c. I.
Obligationis formula 436. c. 2.
Obligatores 425. c. 2.
Obnoxiare 437. C. 2.
Obnoxii fi ambulaverint cum Epifcopo 270. c. I.
Obfcura quomodo explicanda 311. c. 2.
Obfervatio in foco vel in inchoatione rei ali-
cujus 98. temporis ibid.
Occidentalis Frifia & Occidentales Frifii 26.
Occidere non licet patres pro filiis , nec filios
pro patribus 266. c. I.
Occulta Weftphalia judicia 62. c. 2.
Od , ot , quid 40. c. 1.
Oeconomus ecclefiæ 180. c. 2.
Officiales Principis Achaja ne violentur 523.
C. I.
Officium regulare 358. c. i . nocturnale & gra-
dale 151. c . I.
Officium fuum fi Clericus non impleverit 328.
c. I. ecclefiafticum fi quis reliquerit 319. c. I.
officium fuum , id eft judicium ecclefiafticum
fi Clericus reliquerit 375. c. 1 .
Olei factati unctio & benedictio 223. C. 1. 278.
c. 2. 317. c. 2. 328. c. 2. 381. c. 2.
Oleum ad catechumenos inungendos 172. c . I.
benedictum fecum deferant Presbyteri 278 .
C. I. 2.
Oliverius clypeo & ferrea pila armatus fuper
portam Ecclefia cathedralis Verona 34.c. 2 .
ejus effigies ibid.
Omnes interdum fcriptum pro homines 266.
C. 2 .
Opera fervilia non agantur diebus dominicis
19. c. 1. 151. c. 1. 2.
Opera & impenfæ in medicos reftituendæ 263.
1 Oven
B
RERUM .
c. 2. quomodo fenioribus folvendæ 182. c. z.
249. C. 1. 2.
Operarios conducere 204. c. 1 .
Operas diurnas & nocturnas locare 340. c. I.
Operum bonorum officium 353. c. 2. exhibitio-
nes 351. c. 1. 2. 387. c. 2.
Operum interdum fcriptum pro hominum 351.
C. 2 .
Oppreffiones pauperum liberorum hominum
288. c. I.
Optimates de fuo beneficio familiam nutriant
168. c. 2.
Orandi locus pro laicis & feminis 335. c. I.
Orariis utantur Presbyteri 232. c. 1. 425. c.2 .
Orarium 425. c. 2.
Oratio dominica 147. c. 2. 335. c. 1. populo in-
finuanda 278. c. 1. poft matutinas & vefpe-
ras proferatur 398. c. 1. ab omnibus difcatur
233. c. 2. paffim .
Orationes ecclefiæ qui devitant , vitandi 220 .
C. I. 309. c. I.
Orationes ad Patrem dirigenda 266. c. 2. 348.
c. 2. faciendæ pro diverfis plagis 173. c. I.
pro rege 318. c. 2. pro defunctis 347. c. 2.
Orationibus infiftant Sacerdotes 318. C. 2. 225,
c. 2. magis innitendum eft quam in armorum
defenfionibus 148. c. 21.
Oratoria nova 182. c. 1. 233. c. 2. villaria 209.
c. 1. fancta fi quis conturbaverit 273. c. 2.
377. c. I.
Oratorium fi quis habuerit in domo fua 260.
c. 2. 382. c. 1. habebant viri nobiles 260. c. z.
Orbes appellatæ funt provinciæ & diftrictus 103 .
Ordalia , Ordela 59. c. 1 ,
Ordalium , quid 15. c. I.
Ordinate , ideft conftituere , jubere 156. c. z.
Ordinati a falfis Epifcopis iterum ordinandi
381. c. I.
Ordinatio Epifcopi fieri poteft a tribus 314. C. I,
fimoniaca 141. C. 2. 224. C. I. malorum Sa-
cerdotum vitanda 310. c. 1. nulla illius qui
non a fuo Epifcopo ordinatus eft 338. c. 1. I.
abfoluta prohibetur 142. c. 2. 209. c. I.
Ordinationes illicite cavendæ 310. c.1 . judicio
multitudinis ne fiant 397. C. 2.
Ordinationes Scortorum 381. c. I.
Ordinationis fuæ tempus & ordinem Epifcopi
agnofcant 277. C. 2.
Ordines facri in jejuntis quatuor temporum di
ftribuuntur 279. c. I.
Ordines Frifiorum 2. c. 1. Ordines populi apud
Germanos ibid.
Ordinum differentiæ in Republica 32. c. 1 .
Ordinum vocabulo interdum intelliguntur ca-
nones & regulæ ecclefiafticæ 156. c. 2.
Ordo Sacerdotum 2. c. 2. in ordinem ambula-
re ibid.
Orientales Saxones 52. c. 2.
Orlandus lorica indutus fuper portam Ecclefia
cathedralis Verona 34. ejus effigies ibid.
Ornamenta mulierum 35.
Orphani pacem habeant 209. c. 2.285. c. 1. des
fenfentur ab Epifcopis 235. c. 2. non defpi-
ciantur in publicis judiciis 184. C. I. 286. C. 2.
fi exheredati fuerint 181. c. I. #
Orphanorum & viduarum caufas primo loco
audiant judices 181. c. I. 246. C. 2.
Orphanotrophium 180, c. 1.
Ofcellus infula Sequane 191. c. 2.
Offa mortuorum de fepulcris non ejiciantur
405. c. I. fuper terram non dimittantur 281.
C. I.
Oftenda in Frifiis 27. c. 2.
Oftiarius non accufet lectorem 169. c. 1. 249.
c. 1. fi injuria affectus fuerit 255. c. 2.
Oftphali 52. c. 2. 71. eorum cum Angrariis com
munia jura 53. c. I. 55. C. 2.
Othinus Saxonicus 78.
Qtiofis fabulis vacandum non eft in ecclefia
285. c. 1. 373. C. 2.
 INDEX
Ovem fi quis amico commendaverit 264. c. 1.'
fi quis furatus fuerit ibid.
Ovis & agni pretium 61. c. I.
P randus 335. c. I.
Acem quinam habent 64. non habet capi-
PAcemtis damnatus 47. C. F.
Pacem fi quis recipere noluerit 202. c. 1.
Patta & placita conferyanda 275. C. 2. 294. C. I.
Pactionis humanæ jura 280. c. 2. 367. c. 1.
Padum cum Deo in baptifmate 280. c. 2. 366.
C. 2. omne pactum posteriori pacto diffolvi
tur 376. c. 2.
Pactum Francorum 155. c. 2.
Pactum inter parentes de eorum hereditaté
443. c. 2.
Paganas obfervationes prohibeat Epifcopus 317.
C. I, fi quis fecerit 217. c. 2. 306. c. 1 .
Pagani quales 42. c. 1. ob memoriam Deorum
quofdam dies colunt 281. c. 2. 367. c. 2.
Paganie 76. & feq. 425. C. 2.
Paganis non tradantur mancipia Chriftiana 306.
C. I.
Paganifmi poena capitalis 66, c. I,
Paganorum ritus fi Presbyter non impedierit
338. c. 2. ritus in funeribus 281.c. 1. res Chri-
ftianus non habeat titulo emphyteofeos 383.
C. 2
Pagenfes , habitatores pagi 194. C. I. 197. €. 2.
199, C. 2. 212. c. 2. 402. c. I.
Pagi veterum 71. 73. c. I.
Pais , unde 73. c. 1.
Palanz , Palenz , Palans graviones 48. c. 2. 49.
C. I.
Palatini Comites unde dicti 48. c. 2.
Palatium quid 48.
Palla ab Epifcopo confecranda 350. c. 1.
Pallium Metropolitani 268. c. 1. archiepifcopa
le 426. c. I.
Pamphilus Martyr libros Origenis manu fua
defcripfit 165. c. I.
Pane tantum & aqua utatur homicida pœnitens
398. c. z.
Panes civiles 18o. c. 1. 379. c. 2.
Panis Deus 216. c. 2.
Panis hordeacei exorcifmus 414. c. 2.
Panni integri 186. c. 2. 243. C. 2.
Papebrochius caftigatus 215. c. I.
Paradifus 285. c. 2.
Paranymphi 323. C. 2. 355. C, 2. &paſſim,
Paravereda 176. c. 2. 212. c. 2.
Parem fuum in exercitu fi quis dimiferit , aut
coegerit bibere 193. c. z.
Parentela non dicat teftimonium in extraneos
294. C. I.
Parentem fuum propinquiorem fi quis gladio
jugulaverit 200. c. 1. 449. c. I.
Parentes ejufdem cognationis 294. C. 1. legiti
mi 331. c. 1 .
Pares 426. c. z.
Parlor , locus in quo fanctimoniales conveniri
confueverunt 369. c. 1.
Parricida 182. c. z. 383. c. z. canonice coercean-
tur 267. c. I.
Parricidium 19. c. 2.
Parrochia Epifcopi 199. c. I.
Parrochiæ fuæ poteftatem habeat Epifcopus 312.
C. 2.
Parrochiam fuam fingulis annis Epifcopus_cir
· cumeat 317. c. 1. 320. c. 2. alterius nullus Epi-
fcopus vel Presbyter invadat 277. C. 1. 301.
C. L. 30. C. 2. 333. C. 2. 348. c. I.
Parrochianum alterius nemo ad Miffam reci-
piat 170. C. 2. 222. c. 2. nec retineat aut or-
dinet 227. c. 2. 338. c. 1. 391. c. 2.
Parvuli inftruantur de fide & myfterio baptiſ-
matis 345. c. 1. excufantur a jejunio 335.
C.I. 349. C. 2. non cogantur jurare 146. c. 2.
RERUM .. 563
infirmi communicandi 172. c. 1. 223. c. I.T
fide illorum falvantur qui eos de facra fon-
te fufcipiunt 183. c. 2.
Pafcua & venationes communia 522. c. I.
Paffionis Domini dies per abftinentiam bono
Paftum exactare 462. c. 2.
Pater naturalis 442. c. 2. 488. c. 1. filios vel
nepotes fuos meliorare poteft 442. c. I. 487.
C. 2.
Pater nofter 365. c. 1.
Pater tutor filiæ 51. c. I. 52, c. 1. pretium em-
tæ filiæ recipit 49. c. 2. 52. C. I.
Pater fi dormiens filium opprefferit 344. C. 1. 2 .
Patratores diverforum malorum 370. c. 2. 408.
C. I.
Patres non occidantur pro filiis 266. c. 1.
Patri fuo fi quis maledixerit 263. c. 1. aut eum
percufferit ibid. aut ejus ignominiam revela
verit 265. c. I.
Patriciatus Caroli Magni 72. c. 2.
Patrini 426. c. 2. qui effe non poffint 278. c. 2,
366. c. 1. ut filios fuos fpiritales doceant 183.
c. 2. & paffim .
Patronatus jus apud Germanos 59. c. 2.
Patroni pro patrini 366. c. 1 .
Patrui vel patruorum filii agnati funt & co-
gnati 340. C. 2.
Patrum invafores notantur infamia 343. c. 1.
Paulini Patriarchæ Aquilejenfis Epiftola de uxo❤
re fine culpa interfecta 248. c. 2 .
Paullo II. P. regnante 252. c. 2.
Pauperem fuum unufquifque de fua familia nue
triat 168. c. I.
Pauperes non opprimantur a potentioribus 167.
C. I. 2. 243. C. 2. injufte oppreffi releventur
205. c. 1. ab Epifcopis protegantur 384. c. 1.
ne crucientur 402. c. I. pacem habeant 209.
c. 2. ab Ecclefia nutriendi 307. c. 2. exhere-
dati fubveniantur 181. c. 1. famelici nutrian-
tur ab Epifcopis & Abbatibus 404. c. 2. ha
beant per diverfa loca regulares fufceptiones
150. C. I. 299. C. 2.
Pauperum caufæ prius audiendæ 181. c. 1. 199 .
C. I. 241. C. I. cura commendatur 259. c. 2.
necatores funt qui res Ecclefiæ auferunt 274.
C. I. 304. C. 2. 306. c. 2. 307. c. I. 348. c. 2.
curam habeant Epifcopi 382. c. 2. liberorum
hominum oppreffio 288. c. 1. adjutores fint
Comites 175. c. 1. juftitiis vacent Comites
194. c. 2. fubftantiam fi quis rapuerit 333.
c. 2. 348. c. I. res mala occafione non eman-
tur 181. c. 1. 235. c. 2. pauperum multi mo-
riuntur de manibus facerdotum requirendi
399, C. 2.405. c. 2. pedes lavare ibid.
Pax domeftica 47. c. 1. ecclefiaftica 64. in re-
gno confervanda 395. c. 1. infra patriam 192,
c. 2. in itinere exercitali 176. c. I. cum omni
populo Chriftiano 145. c. 2. 298. c. 2. 377. C. I.
detur ab omnibus poft confecta Chrifti facra-
menta 144. c. 2. fi revocari nequiverit inter
quofdam ' 395. c. z . pax & juftitia facienda a
Comitibus 245. c. 1. fit ad invicem inter o-
mnes 176. c. 1. 286. c. 2. fiat in ecclefia
populo Chriftiano 377. c. 2. etiam a rebelli-
bus 184. c. 1. fi violata fuerit 176. c. 2.
Peccantes contra naturam quomodo puniendi
144. c. 2. ex induftria 380. c. 2. ignoranter
vel mala voluntate 206. c. 2.
Peccata majora vel minora 223. c. 1. publica &
Occulta 301, c. 2. redimenda eleemofynis 280.
c. 1. criminalia quomodo purganda 229. c. I.
aliena celare peccatum eft 345. c. 1. an Deo
folummodo confiteri deceat 379. c. 2. confi-
tentlum judicentur fecundum canones 227.
C. 2.
Pecora pro nummis fubftituta 61. eorum pre-
tium 61. c. a.
Pecoribus fi quis fe carnaliter mifcuerit 282.
C. I. 341. C. 2. Per
 564 INDEX
Pecudum luxuria 343. c. 2. 370. c. 2. pecudum
appellatione & fervi veniunt 9. c. I.
Peculatus dicitur de re publica 303. c. 3.
Peculiare habere vetitum monachis 360, c. I.
Peculiare fervorum 156. c. 2. 238. c. 2. 439.5
C. 2. 490. C. 2 .
Peculium 186. c . 2.
Pecunia , id eft poffeffio , proprietas 217. c. 1.
256. c. 2. id eft animalia & res quam quis
de pecunia fua comparavit 186. c. 2. 187.
C. I.
Pecunia ecclefialis 217. c. I. 306, c. 2. Chrifti
fanguine comparata 306. c. 2. ecclefiæ fi ab-
lata fuerit 304. c. 2. commodata 217. c. I.
306. c. 2.
Pecuniæ fraudatæ ecclefiarum reftituantur 216.
C. I.
Pecuniam fi quis amico commendaverit 264 .
c. 1. fibi commendatam fi quis attrectaverit
338. c. 1. non licet fœnerari fratri fuo ad ufu
ran 265. c. 2. fi quis filiofamilias commoda-
verit 337. c. 2. fi quis fe promiferit redditu-
run pro alterius debito 337, c. I.
Pedes vel manus ligneæ prohibentur 111. 112.
Pedes lavare 360. c. I. 399. c. 2. 405. c. 2.
Pediffequæ mulierum 343. c. J.
Pedules , id eft pedum operimenta 360. c. I,
426. C. 2,
Pedam imagines cur reprobatæ 11 .
Pellicem non habeat qui uxorem habet 308. c. I.
Pellicium berbicinum 152. C. I..
Pentecofte 363. c. I.
Perdonare tributum 203. c. 2. 248. c. 2. mem-
bra 200. c. I.
Perduellionis poena 46. c. 2. 66. c. 2.
Peregrina communio 329. c. 2. 338. c. I. 406.
C. 2.
Peregrinatio ad limina Apoftolorum 428. c. I.
peregrinatio facra inter poenas canonicas 209.
C. 2 .
Peregrini fufceptiones regulares habeant per di-
verfa loca 150. c. 1. 299. c. 2. diftringantur
210. C. I. 283. c. 2. non inquietentur 258.
C. I. vagi 210. c. 2. Clerici a nullo recipian-
tur 139. c. 2. Epifcopi & Clerici contenti fint
hofpitalitatis munere 268. c. 2.
Peregrino Epifcopo locus facrificandi detur 291 .
C. I. 324. C. 2.
Peregrinorum ftipendia 343. c. 1. pedes lavan-
di 360. c. z.
Perfectio canonica & ecclefiaftica 346. c. 2.
Perfidia Saxonum 66. c. 2.
Perjurare quidam pro nihilo ducunt 383. c. 1.
401. C. 2.
Perjuria cavenda & prohibenda 185. c. 2. 243 .
C. I. 287. c. 2. 320. c. I. compefcenda 206,
C. I.
Perjurii fi quis convictus fuerit 184. C. 1. 210.
C. 2. 237. C. I. 243. C. 1. 403. C. 2. pœna 45 .
C. 2. 46. C. 1. 71. C. I.
Perjuris confentientes 383. c. I.
Perjurium propter accipitrem & fpatam 200 .
C. I. 241. c. 2. ante pugnam commiffum 200 .
c. 2. fi quis fuaferit 354. c. 1. 401. c. 2. in
altari 426. c. 2.
Permittente Apoftolico 332. c. I.
Permutatio rerum ecclefiafticarum 180. c. 2.
Perpetualiter 457. c. 2. 461. C. 1. 486. C. 1.
Perfona honeftioris & minoris loci 357. c. I.
Perfonæ viles non accufent 144. c. 1. 383. c. I.
fi frequenter violentiam admiferint 329. c. I.
Perfonæ majores feu minores 145. C. 2. 217.
C. 2. 219. c. I. accufatorum fi in judicio Epi-
fcoporum culpabiles apparuerint 391. c. 2 .
Perfonarum acceptio cavenda in judiciis 380.
C. I.
Perfonis majoribus fi crimen objectum fuerit
322. C. 2 .
Peftilentia fi evenerit 166. c. 2. peftilentia la-
boravit Caroli M. feculum 370. c. 1.
RERUM :
Peftus 292. c. I.
Petendum quod boni vocant S. Mariæ , quid
fit 99. I
Petrarum cultus 85. 86. 87. 88. Chriftianis pro-
hibetur 86. fuper petras altaria ibid.
Pfal , Pal 48. c. 2.
Pfalz , Pfalzgrafen 48. c. 2. 49. c. I.
Pflegfchafften unde dicti 42. c. I.
Phala 48. c. 2 .
Phlebotomiæ tempus 358. c. 2.
Phylacteria 91. 92. 425, C. 2. 426. c. 2. probibi-
ta 267. c. I. 317. C. I. 370. c. 2. 2
Phyltra amatoria 101.
Phytonis confultor 146. c. 1 .
Pictaciola 428. c. 2. decalogi 426. c. 2.
Pignora fua recipiat debitor 337, c. 2.
Pignora Sanctorum 319. c. 2 .
Pignorationes prohibita 69. c. 1. licita 69. c. 2.
Pignus fi creditor vendiderit 338. c. 2 .
Pippinus Rex Aquitaniæ 197. c. 2.
Pifcatoria manu facta 246. c. 2.
Pithoei , Francifci , Gloffarium ad libros Capi-
tularium 411. & feq.
Placenta Numinibus oblatæ 106. 107. placentis
Numina ipfa conficta 107. Placentarum men-
fis 106.
Placita 426. c. 2. publica 181. c. 1. communia
195. c. 2. fecularia 149. c. 2. minora Comes
habeat ubi voluerit 202. c. 1. Mifforum do-
minicorum fiant nota Comitibus 197. c. I.
247. c. 2. Centenariorum 194. C. 2. 247. C. 2.
non habeantur die dominico 67. c. 2. 175.
C. 2. 233. C. 1. neque in ecclefia 285. c. I.
383. c. 2. neque in ejus atriis vel domibus
202. C. 2. 233. C. J. 377. C. 2. 386. c. 1. tria
a liberis hominibus cuftodienda 206. c. I.
Placitare 44. C) 2. 45. C. 1.
Placitata terra ad tenendum 248. c. 2.
Placitationis ordo 121. & feq.
Placitum 45. C. I. 64. 67. C, 2. dominicum 399.
c. 2. condictum 193. c. 2. generale 206. c. I.
298. c. 2. 364. c. 1. conftitutum intra patriam
212. c. I. Comitis 237 , c. I. 284. C. 2. 403.
c. 2. quando habendum . 195. c. 1. non habeat
Comes nifi jejunus 226. c. 2. frequentare non
cogantur liberi homines 191. c. 2. qui non
debeant adire 351. c. 2 .
Placitum fuum cuftodire 446. c. I. 447. c. I. ad-
implere 447. C. I...
Placitum hominis 343. c. 2.
Plage quas pro peccatis patimur 173. c. 1.
Plagare 446. c. I.
Plagium 19. c. 2. plagii poena 44. c. 2.
Plaid, plaider 44. C..2.
Plancuria 464. 465. C. I .;
Plateola 166. c. I.
Plebeji & proprietarii , qui 2. c. 1. plebeji in
clientela patriciorum 59. c. 2.
Plebejus quando recipiendus in monafterium
362. c. 2.
Plebem propriam non egligat Epifcopus 310.
c. 2. alterius Epifcopi non ufurpet 290. c. I.
320. C. 2. 323. C. 1.
Plenilunia , aufpicatiffima initia 98.
Pluvium 176. c. 1. 2. 426. c. 2.
Pobratimi , qui 102.
Pocula amatoria 370. C. 2.
Poena pecuniarum 378. c. 2. damni , pecuniæ ,
& honoris 354. c. 2. recidat in accufatorem ,
fi convincere reum non potuerit 308. c. 2.
1331. C. 1. 342. C. 2. 3.51 . C. 2. 392. C. I. 445.
c. 2. temere litigantium 73. C, 2.
Pœna non folet inferi in ceffionibus 448. c. I.
neque in chartulis libertatis 189. c. 1.
Poena liberæ fequentis matrimonium liti vel
fervi 10. c. I.
Poenæ apud Germanos & Frifios pecuniaria
4. C. 1.
Poenas laere fub magna diftri& tione & aridita-
te 345. C. 2.
Pœ-
 INDEX
Pœnitens publice deponat arma 248. c. 2. fi co-
mam dimiferit aut habitum mutaverit 227.
t. 2. homicida pane tantum & aqua utatur
398. c. 2.
Pœnitentem nullus invitet vinum bibere aut
carnem manducare 171. c. I. 233. c. I. non
reconciliet aut benedicet Presbyter inconful-
to Epifcopo 325. c. 2. 397. c. 2. alterius par-
rochia nemo abfolvat 312. c. I. publicum fi
quis interfecerit 199. c. 1. 226. c. 2. 241. C. 2.
Poenitentes fint fub cura Sacerdotum 317. c. I.
impofitionem manus & cilicium accipiant a
Sacerdote 219. c. I. 231. C. 1. 338. c. I. pu-
blici quando abftinere debeant facramento
corporis & fanguinis Domini 333. c. 1.2.396.
c. 2. 398. c. 1. quomodo judicandi 209. c. 2.
quo tempore reconciliandi 230. c. 2. 326. c. I.
& quomodo 231. c. I. 281. c. 2. ubi fuerunt
exclufi communionem confequantur 273. c. 2.
428. c. I. fub confideratione Epifcopi fint 309.
C. 1. publici non poffunt effe patrini 366. c. I.
negotia non exerceant 312. c. I. fi in infirmi-
tatate euchariftiam acceperint 228. c. 1. mo-
rientes fine reconciliatione non moriantur 271 .
c. 1. 317. c. 2. ex gravioribus vel levioribus
culpis 230. c. 2. 310. c. 2. deliciis indulgen-
tes 380. c. 1. negligentiores tardius recipien-
di 231. c. 2. publici in regia funt defenfione
160. C. 2.
Poenitentia canonica 325. c. 1. publica 255. c. 2.
paffim ; publica , & privata 227. c. 2. pu-
blica quomodo agenda 230. c. 1. feptem an
norum 230. c. 2. 331. c. 1. danda fine perfo-
narum acceptione 231. c. 2. 380. c. I. juve-
nibus non facile committenda 338. c. I. Pres-
byteris degradatis imponatur 267. c. 2. 367.
c. I. non eft penfanda quantitate temporis
380. c. 1. fi frequenti prævaricatione iterata
fuerit 231. c. 1. fi in infirmitate petita fue-
rit 231. c. 2. fi in periculo accepta fuerit 228.
C. 2. 229. c. 2 .
Poenitentiæ agendæ antiqui ritus 378. c. 2. ju-
dicium a quibus indicendum 144. c. 2. 209.
C. 2. 225. C. I.
Prenitentiale 343. c. 2.
Poenitentiales libelli 426. c. 2.
Pænitentibus leges poenitentiæ imporantur abf-
que perfonarum acceptione 231. c. 2. omni
tempore jejunii manus imponantur 229. c. 1.
Poenitentis publicum & vulgatiffimum crimen
228. C. I.
Poenitudinis tempora ab Epifcopo conftituenda
309. C. 2. 310. C. 2.
Pollicitatio quam quis cum Deo pepigit 399.
C. I.
Pollutionum diverfarum patratores 370. c. 2.
408. c. I.
Polytheifmus unde originem traxerit xx.
Pondera æqualia omnes habeant 195. c. 2. 265.
C. I , 299. C. 2.
Pontem adire ad fluvium tranfeundum ob te
loneum 191. c. 2. 203. C. I.
Pontes renoventur 177. c. 2. faciendi 198. c. I.
publici reftaurentur 206. c. 2. 402. c. 1. per
diverfa loca emendandi 204. c. 2. duodecim
fuper Sequanam 197. c. 2. ab ecclefiafticis ho-
minibus reftaurandi 427. C. I.
Pontificalis auctoritas 174. C. 2.
Pontifice nemo potior in Ecclefia 252. c. 1 .
Pontificem fi Epifcopus depofitus appellaverit
303. c. I.
Pontifices fummi , id eft Cathedrales Epifcopi
349. C. I. 427. c. 1. habeant religiofos con-
verfationis fuæ teftes 253. c. 2.
Pontificum poteftas in ligando & folvendo 278.
C. I. parva negligentia eft ingens animarum
difcrimen 311. c. 2.
Populi abfque officio ne fint 328. c. 2. injufta
ne petant 312. c. I. fi ordinationes facerdo-
tum petierint 310. C. J.
Tom. III.
RERUM. 565
Populi confenfus ad Capitularia 64. c. 1. -
Populorum alicubi fcriptum pro pupillorum 384
C. I.
Populus fidelitatem regi promittat 195. c. 2. in-
terrogetur de capitulis nuper additis legi 284.
c. 2. docendus eft , non fequendus 311. c . 2 .
vulgaris 192. c. 2.
Porta Ecclefiæ reliquiis Sanctorum confecrap
198. C. 2. 241. C. I.
Portarius monafterii 363. c. 2.
Porticus Ecclefiæ 255. c. 2 .
Portio ftatutaria unde 54. c. I.
Pofeftrimæ quæ 102 .
Poffeffio terræ quomodo ineunda 523. 2.
Poffeffiones præceptori reddantur a poffeffore
384. c. 2. ad religiofa loca pertinentes 271.
C. 2.
Poffeffionis fux providentiam gera, Epifcopus
312. C, 2 .
Poffeffor fi per violentiam expulfus fuerit 276.
C. 2. 294. C. 2 .
Poft Confulatum 405. c. 1.
Potationes vetita Presbyteris 327. c. 2.
Potentia non manifeftetur in judicando 353. c. 2 .
Potentiores fi caufam inter fe habuerint 194-
c. 2. fi pauperem expoliaverint 291. c. 2 .
paffim .
Poteltates exteræ 220, c. I. 309. c. I. 347. Č. J.
id eft judices fæculares 348. c. 2. temporales
302. C. 2 .
Poteftates ad quid neceffaria intra ecclefiam
372. c. I.
Poteftati alterius fi quis fe commendaverit 450.
C. I.
Poteftatibus temporalibus non fubdantur mini-
ftri ecclefiæ 302. C. I.
Poteftativa manu 379. c. I.
Potiones amorem vel odium conciliantes 101.
Præbenda 385. c. 1 .
Præcantatorem adhibere 425. c. 2 .
Præcepta dominica oblerventur 205. c. z. 226.
C. 2. 248. c. 2. Imperialia 192. c. 1. ecclefia-
rum 348. c. 2.
Præcordia quæ 20.
Præda ab hoftibus quomodo dividenda 522. C. 2.
Prædari fi quis voluerit in exercitu 256. c. I ,
301. c. 2 .
Prædationes prohibentur fub poena capita! 397,
C. 2 .
Prædia ecclefiaftica ne diripiantur 272. c. 2. 306.
c. 2. alienata repetantur 396. c. 2. Deo dica-
ta non vexentur 256. c. 1. 302. c. 1. a Pres-
byteris empta fint ecclefiæ 399. c. 2 , 405. c. I.
libera & militaria 2. c. 2.
Prædicare nullus audeat præter Sacerdotes 394*
C. I.
Prædicatio Epifcoporum 159. c. 2. 239. c. 2. Sa
cerdotum 225. C. 2 .
Prædicationi Epifcoporum interfint laici 175.
C. 2 .
Prædicationis ad fanctimoniales locus congruus
369. c. I.
Prædicatoribus non detrahendum 303. c. 1.
Prædones rerum ecclefiafticarum 307. c. I. funt
facrilegi 302. c. 2. 304. c. I.
Præfecti Romani 380. c . I.
Præfectus Urbis 383. c. 1. prætorii 382. c. 2.
Præfectus unufquifque habeat unum Presbytes
rum 216. c. I. 316. c. 2.
Pregnantem mulierem fi quis percufferit 263 .
c. 2. nemo torqueat 325. C. I.
Pregnantium uxorum a coitu fe abftineant viri
284. C. 2. 371. c. 2.
Pręli forma in Imperio Romaniæ 521. c. 2. fi
quis in prælio dominum dereliquerit 523. c. I.
Premia non accipienda pro dilatanda juftitia
191. C. 2.
Prepofiti ecclefiæ 192. c. 1. 228. c. I. Canoni-
corum aut monachorum 239. c. 1. monacho-
rum ne fint laici 166. c. 2.
Ccc Præ
 566 INDEX
Præpofitus 363. c. 2. majorem reliquis mona-
chis habeat poteftatem 361. c. 1. fit mona-
chus 361. c. 2.
Prepofitus non defpiciatur 353. c. 2.
Prefcriptio quadraginta annorum 261. c. 2. tri-
ginta annorum 330. c. 2. 410. C. 2. 449. C. I.
in Imperio Romania 520. c. 2. pro fervo qui
ad clericatum promotus eft infciente domino
156. c. 2 .
Prefcriptus pro profcriptus 394. C. 2 .
Preftare , id eft dare mutuum 168. c. 1 .
Pretaria duplex 29. c. 2. ad Ecclefiam 485.
c. I. 486. c. I.
Preftita pecunia 217. c. I.
Preftituni beneficium 485. c. z.
Preful a nemine judicetur 169. c. I. 249. c. I.
Prefumptiofus 139. c. I.
Pretitulatus clericus in Ecclefia 220. c . 2. 309.
C. 2 .
Pretores populi 380. c. 1.
Pretorium jus 296. c. 1.
Prevaricatores fidei Chriftianæ puniantur 349.
C. 2 .
Pragmatica fanctio 181. c. 1 .
Precaria 427. c. 1. falfa 378. c. 2.
Precaria renoventur 217. C. I. 237. C. I. 404.
C. I. 437. C. I. 485. c. I.
Precaria formula 436. c. 2. 484. C. 2.
Precarium & cenfus 217. C. I.
Precaturia pro precaria 437. C. I.
Presbyter unufquifque Epifcopo fubjiciatur 216.
C. I. 317. C. I. 403. c. I. contra Epifcopum
ne fuperbiat 143. C. 2. 224. c. 2. nec illi fit
contumax 321. c. I. nec rebellis 277. c. 1. fi-
ne juffione Epifcopi nihil agat 220. c. 1. 266.
C. I. 291. c. I. 308. c. 2. 321. c. I. 324. c. I.
348. c. 1. fi fchifma fecerit 290. c. 2. 321 .
C. 2. unam tantum ecclefiam habeat 158.
C. 2. 267. C. 2 , contentus fit limitibus fibi
conceffis 311. c. 1. alterius parrochiam non
invadat 271. c. I. nec fideles alterius ad fe
alliciat 325. c. 2. munera non præbeat ad al-
terius ecclefiam fubripiendam 326. c. 1. Mif-
fam folus non cantet 233. c. 2. 367. c. 2. Mif-
fam celebret cum fandaliis 259. c. 1. non ce-
lebret in domibus non confecratis 223. c. I.
235. c. 2. 281. c. I. 290. c. 2. 322. c. I. 348. c. I.
397. c. 1. communicet cum Miffam celebrat
140. C. 1. 183. c. 1. 272. c. 2. Miffam non cantet
R
in aliena parrochia 170. c. 2. 222. c. 2. alieg
nus officium non celebret fine litteris com-
mendatitiis 38z. c. 2. damnatus fi miniftrare
præfumpferit 224. C. I. 266. c. 2. 309. c. I.
degradatus yel excommunicatus 223. c. 2. fi
ante altare peremptus fuerit 255. c. 2. pros
prius 172. c. 2. 367. c. 2. 400. c. I. fi cleri-
catus honorem contempferit 273. c. 2. 377.
C. 2. fi paganos ritus non prohibuerit 338.
c. z. aleator aut ebrius non fit 281. c. 2. res
poft confecrationem acquifitas Ecclefiæ relin-
quat 171. C. 1. 223. c. 1. quomodo vocetur ad
tutelam 378. c . fi uxorem acceperit 325.
c. 1. fi fornicatus fuerit 347. c. . falfarius
puniatur 273. c. 1. fi de fe crimen aliquod
confeffus fuerit 291. c. 2. Epifcopum non ac-
cufet 169. c. 1. 249. C. I. nonnifi ad Epifco-
pum accufandus 308. c. 1. in quot teftibus
damnandus 169. c. 1.
Presbyterale officium 268. c. 2. 337. c. I.
Presbyteri funt fucceffores difcipulorum Domi-
ni 252. c. I. vice Dei in Ecclefia funguntur
345. c. 2. non baptizati 217. C. 2. 269. C. I.
non ordinandi priufquam examinentur 169 .
c. 2. 222. c. 1. 283. c. I. nec ante annum
ætatis trigefimum 144. c. 2. 382. c. z. profe (-
fionem faciant Epiicopo per parrochias con-
ftituti 356. c. I. promittant ftabilitatem loci
235. c. 1. ad curam Epifcopi pertinent 174.
c. 2. Epifcopi fui veftigia fectentur 382. c. I.
fi feculares defenfores habuerint contra Epi-
RERUM .
fcopos 320. c. 1. rationem minifterii fui red-
dant Epifcopis 320. c. 2. nec conftituantur
nec expellantur fine Epifcoporum confenfu
157. C. 2. 225. C. 1. 232. c. 2. 239. C. I. 322.
c. I. 381. c. I. 399. c. 2. non donent exenia
ad introitum ecclefię 170. c. I. 222. C. 2. ad
alias ecclefias non migrent 268. c. 2. 281. C. I.
330. c. I. 377. c. 1. nec de titulo minore ad
majorem 383. c. I. utantur affidue orariis 232.
C. 1. populi fibi commiffi curam habeant 234.
c. 2. recte & honefte prędicent 152. c. 1. ple
bem fuam doceant 226. c. 2. doceant fidem
fanctæ Trinitatis 279. c. 1. & fymbolum &
Orationem dominicam 278. c. 1. die domini-
co cum pfallentio circumeant ecclefiam 259.
c. 1. alterius regionis non facrificent prefen-
tibus Presbyteris ipfius regionis 266. c. 2. be-
nedictionem fuper populum non fundent , nec
altare confecrent 328. c. 1. 397. c. 2. capitula
habeant de majoribus vel de minoribus vi-
tiis 171. c. 2. examinent confeffiones pecca-
torum 343. c. 2. peccata confitentium judi-
cent fecundum canones 227. c. 2. poeniten-
tes non reconcilient 325. c. 2. eis juflu Epi-
fcopi manus imponere poffunt 229. c. 1. 230. ,
c. 2. ad quid venire debeant in civitatem
328. C. 2. 399. C. 2. 405. c. *2. yeniant pro
chrifmate 159. c. 2. 239. c. 2. oleum infirmo-
rum ab Epifcopo expetant 278. c. 2. & chrif-
ma 346. c. I. cuftodiant chrifma fub figillo
232. C. I. 384. c. 2. nec dent ad judicium
fubvertendum 192. c. 1. 226. c. 2. fine chrif-
mate , oleo benedicto & euchariftia non pro-
ficifcantur 278. c. i. euchariftiam femper ha-
beant paratam 172. c. 1. libros neceffarios ha-
beant 163. c. 1. honorem fuis fenioribus tri-
buant 170. c. I. 222. C. 2. de manfo ecclefia-
ftico fervitium non faciant 158. c. 1. paupe-
ribus pedes layent 399. c. 2. 405. c. 2. de-
cimis fi male difpenfaverint 343. c. I. bo-
num exemplum præbeant populis 343. c. 2.
ad virgines yel viduas foli non accedant 310,
c. I. non habitent cum feminis 140. c. 1.159.
C. 2. 225. C. 2. 235. C. I. 239. C. 2. 253. C. I.
324. C. 2. 343. c. I. ad fynodum veniant Epi-
fcopi 218. c. 2. 259. c. 1. indifcrete non mit-
tantur per diverfa loca 322. c. 1. 367. c. I.
mitti poffunt ad corrigenda populi peccata
349. c. 2. pretium pro baptifmate non acci-
piant 235. C. I. annonam vel foenum in ' ec-
clefiam non mittant 170. c. 2. res vel mancipia
ecclefiæ non vendant inconfulto Epifcopo 220.
c. 2. 266. c. I. 310. c. I. 327. c. I. 334. C. 2.
in rebus Ecclefiæ reprehenfionem caveant
254. c. I. ignoti quomodo fufcipiendi 216.
c. 1. 316. c. 2. fugitivi ad fuum Epifcopum
redire cogantur 232. c. 2. 386. c. 1. viduas
non velent inconfultis Epifcopis 368. c. 1. cu-
ras feculares non exerceant 235. c. I. ne fiant
villici 253. c. 2, nec conductores fuorum fe-
niorum 171. c. 2. 223. C. 1. ad judicem fecu-
larem non pergant 220. c. 1. 326. c. 2. ad co-
mitatum non eant 292. c. 2. neque ad pala-
tium 254. c. 2. arma non portent 147. C. 2.
225. C. 1. 235. C. 2. 299. c. 1. fi ad bellum
procefferint 266. c. 2. 297. C. 1. 2. tabernas
non ingrediantur 253. c. 2. criminofi quomo-
do judicandi 221. c. 1. 259. c. 1. gradum amit-
tentes 325. C. 1. degradati ad poenitentiam pu-
blicam redigantur 267. c. 2. 367. c. 1. inter-
fecti folvantur proprio Epifcopo 198. c. 2.
236. c. I. capellani 316. c. 2. forenfes 285.
C. I. 420. c. I. criminofi in medio fynodo col-
locentur 259. c. 1. peritiam habeant calculan-
di 149. c. 2. e monafteriis Sanctimonialium
egrediantur ftatim poft expletam Miffam 369 .
c. 1. non poffunt effe Notarii 171. c. 2 .
Presbyteri præceptis fi quis inobediens apparue
rit 231. c. 1. fanguis fi effufus fuerit in ec-
clefia 198. c. 2. benedictio in nuptiis 345. C. 20
in-
 INDEX
interfectio ejufque pœna 65. c. I. 1
Presbyteris criminofis manus non imponatur
tamquam pœnitentibus 230. c. I.
Presbytero proprio decime dande 172. c. 2 .
non licet peccatum Epifcopi prodere 227.
c. 1. liceat foli Miffam facere 233. c. 2.
Presbyterorum infcitiam redarguit Ifidorus Cla-
rius 147. c. I. 2. fidem Epifcopi difcutiant
147. C. 2. 225. c. 1. 299. c. I. criminatorum
purgatio 335. c. I. negligentiæ pecunia re-
demptæ 182. c. I.
Presbyteros nullus judex diftringat fine fcien-
tia pontificis 318. c. 1. 398. c. 2.
Presbyterum fuum habeat unaquæque ecclefia
158. c. I. 2. 367. c. 2. non oportet proficifci
fine licentia pontificis 312. c. 2. 275. c. I. fi
quis injuriaverit aut calumniatus fuerit 255.
C. 2. 352. c. 2. fi quis interfecerit 188. c. 2 .
244. C. I. 270. c. I. 289. c. I. fi quis fe effe
finxerit 217. c. 2.
Preftibus 230. c. 1.
Pretia nulla de baptizandis confignandifque fi-
delibus exigantur 278. c. 2.
Pretium pro faida fi quis recipere noluerit 404.
C. 2,
Prima fedis Epifcopus non appelletur Princeps
Sacerdotum 310. C. I.
Primas diocefeos 338. c. 2. 339. c. I.
Primatem adeat qui Metropolitanum fibi infe-
ftum fenferit 392. C. I.
Primates 376. c, 2 , 389. c. I. 405. c. 2. vocan-
di qui primas fedes tenent 352. c. I. 354. C. 2.
fummi 321. c. 2. 390 c. 1. 2. diocefearum 321.
C. I. provinciæ 313. c. 2. dant judices Epi-
fcopis 291. c. 1. 322. C. 2. 348. c. I.
Primatus Sedis apoftolica 392. c. 1. uniufcujuf-
que ecclefiæ 308. c. 1.
Primitia fructuum offerendæ in ecclefia 264.
c. 2. 280. c. I. in manu Epifcopi funt_170 . c. 2.
Princeps Sacerdotum non appelletur Epifcopus
primæ fedis 310. C. I.
Princeps , id eft rex aut dux 193. c. 1. 259.
c. . fi permutare voluerit rem immobilem
cum locis fanctis 180. c. 2.
Principalis poteftas in caufas ecclefiafticas non
tranfiliat 374. C. 2.
Principes olim præfuerunt conventibus eccle-
fiafticis 215. c. 2.
Principis fententia quando expectanda 322. c. 2.
facta non perfcrutentur 342 C. 2.
Prifciani ars grammatica 165. c. 1 .
Privilegia ecclefiis & monafteriis conceffa 270.
C. 2. 272. C. I. paffim ; monafteriorum in-
digent confenfu Epifcoporum Gallicanorum
461. 462. c. I.
Privilegii condendi formula 462. c. I.
Privilegium honoris 389. c. 2. non eft quo fpo-
liari poffit jam nudatus 376. c. 1. meretur
amittere qui poteftate abutitur 312. c. I.
Probatio fynodalis 316. c. 2.
Procinctum habere 201. c. 2.
Procurator litis fi victus fuerit 340. c. 1.
Proditor fi donationem fecerit 502. c. 2. fi quis
dictus fuerit 522. c. 2.
Profectus quid 70. c. 1.
Profeffio Fidei 76.
Profeffio Presbyterorum & Diaconorum ad Epi-
fcopum fuum 356. c. I.
Profeffioni fuæ fi quis contravenerit 290. C. 2,
321. C. 2.
Progeniem fuam unufquifque obfervet ufque
ad feptimam generationem 268. c. 1. 386.
C. 2. 397. C. ?.
Promiffio in monafterio facta 284. c. 1. monas
chi 459. c. 2. 460. c. I.
Propinationes Ethnice 90.
Propinqui qui 4. c. 1. in faida concurrunt 43 ,
44. C. I.
Propinquitas fanguinis 273. c. 2. 292. c. I. 323.
c. 2. in feptem gradibus continetur 397. c. 2.
Tom. III.
RERUM. 567
Proprietarium jus 443. c. r.
Proprietas hominis fi in bannum fuerit miffa
201. c. 1. dominicalis 419. c. 1. interdicta mo-
nachis 360. c. I.
Proprietates fibi comparare de beneficio regali
177. C. 2.
Proprietatis probatio 59. e. 1.
Proprii occafione fi quis beneficium defertum
habuerit 401. C. I.
Proprindere 242. C. 1. 285. c. 2 .
Proprife res 285. c. 2.
Proprium regis fi quis alicui reddiderit 203.
c. I. dominicum 419. c. J.
Profecutio idonea 356. c. r.
Profper creditus auctor librorum de vita con-
templativa & activa 259. c. 2.`
Provincia unaquæque fuo Metropolitano fit con-
tenta 301. c. I. 313. c. 2. non dividatur in-
ter duos Metropolitanos 168. c. 2. non de-
gradetur 385. c. 1.
Provinciæ termini 390. c. 2. judex 327. C. 2.
Provenda , provendarii 385. c. 2.
Provocantibus ad majores judices ecclefiafticos
audientia non negetur 262. c. 2. 290. C. s .
316. c. I.
Provocare licet ad Concilium univerfale 314,
c. 2. non licet ab electis judicibus 310. c. 2,
Provocatio non femper fufpendit effectum fen-
tentiæ 302. c. 1.
Pfallendi facrificium 328. c. 2.
Pfallentium 259. C. I. 427. C. I.
Piallentium Clericorum chori 335. c. 1.
Pfalmi modulentar 147. c. 2.
Pfalterium Gallicanum 423. c. 2.
Pfeudographe narrationes prohibitæ 150. c. 2.
Ptothotrophium 180. c. I.
Puella defponfata non detur alteri viro 269. c. I.
Puella que in domibus propriis veftem muta-
verunt 340. c. 1. quando & quo modo velan-
dæ 160. c. 1. 166. C. I. 2. 203. C. 2. 239. C, 2.
286. c. 2. virgines a Presbyteris non velentur
368. c. I.
Puella defponfatæ & ab aliis rapte 161. c. 1 .
240. c. 1. tapta necdum defponfatæ ibid. mo-
natterio tradite in tenera ætate 166. c. I.
Puellam virginem nullus rapia : 395. c. 1. de-
fponfatam fi vir rapuerit in agro , & dormie-
rit cum illa 265. C. 2. 240. C. 1. invitam fi
quis fibi fociaverit 449. c. 7.
Puellarum raptores quomodo puniendi 324. c. J.
monaЯeria ordinem fanctum cuftodiant 403.
C. 1. non adeant monatteria nifi probatæ vi-
tæ homines 334. C. I.
Puer qualiter a parentibus ad altare offerendus
361. c. 2. expofitus ante ecclefiam fi collectus
fuerit 274. C. &.
Pueri non tonfurentur fine voluntate parentum
160. C. I. 203. C. 2. 239. C. 2. pueri , id eft
Clerici in tenera ætate conftituti 149. c. 2.
id eft fervi ibid.
Puerorum legentium fcholæ fiant 149. c. 1 , 299.
C. 2,
Pugnare facerdotibus non licet 215. c. 1. 216.
c. 1. 318. c. I. cum fuftibus & armis 191. c. 2.
Pulfare 166. c. I. 286. c. I. 342. C. 2. 392. C. I.
fecundum regulam 286. c. I.
Pulfatorium , locus ubi monachi probantur 149 .
C. 2 .
Pulveraticum nemo recipiat 285. C. 1. 427. C. 2.
Pulvis mortalis 211. c. 2 .
Pupilla primogenita feudo inveftiatur donec fra-
ter ad legitimam ætatem perveniat 516. c. I.
Pupilli adjuventur & releventur 205. c. 1. ad-
juventur a Comitibus 175. c. I.
Pupillorum juftitiæ non deipiciantur 184. c. 1.
246. c. I. 286. c. 2. caufæ ftatim audiantur
181. c. I. 199. C. 1. 241 , C. I.
Pupillus feudo inveftiri poteft 509. c. 1. & de-
bet 13. c. I. 530. c. 2. damais feudi non
fubjiciatur ibid. mobilia , non terram feudalem
Cc 2 do-
 568 INDEX
donare poteft 15. c. 1. 2. a curatore nutria-
tur 515. c. 2. fratres nutriat 516. c. 1 .
Purgare fe cum duodecim teftibus 301. c. 2.
Purgari jejuniis & manus impofitione 398. c. I.
Purgatio Sacerdotum 335. c. 1. Leonis Papæ
221. C. I. 2.
Purgationum variæ fpecies 4. c. 2. 5. per aquam
ferventem 15. per crucem 14. c. 2. per Re-
liquias Sanctorum 4. c. 2. ejus formula ibid.
Purificatio mulieris quot diebus poft partum fie-
ri debeat 281. C. 2 .
Purificatio S. Maria 181, c. 2.
Puriter 234. C. I.
Puteus plurimorum in vicinio 257. c. 2.
Quadragefimæ tres in anno 421. c. 3.
Quadragefimale jejunium 4. c. 2.
Quadraginta annorum poffeffio valet adverfus
domos religiofas 261. c. 2.
Quadrimi bovis pretium 61. c. 2.
Quadrupedi alicujus fi quis oculum excufferit
258. c. 2.
Quadrupes fi damnum fecerit 36. c. I.
Quæftiones profundiores nec contemnendæ nec
afferendæ 311. c. I.
Quatuor menfes miffionum 71.
Quatuor tempora anni obfervanda cum jejunio
232. C. 2.
Querelam habere adverfus aliquem 196. c. I.
adverfus Epifcopum vel actores Ecclefiæ 376.
c. 2. injuftam fi quis fecerit 181. c. 2.
Querolus emendatus 216. c. 2 .
R Regi non licet monafterium commutare vel ven-
R Achinburgii 219. c.1 . 437. C. 2. 478. c. 2 .
Rado Archicancellarius 387. C. 1.
Raimundus Comes Paliarienfis 219. c. 2 .
Ramus in citationibus 70. c. 2 .
Rangarius Epifcopus Noviomenfis 178. c . 1.2 .
Rapinam fi quis fecerit in exercitu 256. c. I.
& infra regnum 269. c. 2, 301. C. 2. 395. C. I.
fi quis facere aggreditur 445. c. 2. is apud
quem rapinæ pars fuerit inventa , focios fuos
nominet 274. c. I. 295. C. I.
Rapta fi raptori confenferit 269. c. 2. 324. C. I.
Raptam ducere raptori non licet 56. c. 1 .
Raptor fponfæ alterius quomodo puniendus 200.
C. 1. 242. C. I. adulterii crimine reus 161. c. 2.
fi volentem rapuerit & fibi fociaverit 446. c. z.
viduæ Romanæ omnem fubftantiam fuam per-
dat 199. C. I.
Raptores virginum & viduarum & fanctimo
nialium quomodo puniendi 160. c. 2. 161.c. 1.
269. c. 2. 324. C. I. 330. C. 2. 346. c. 2. 382.
C. 2 .
Raptores fortiter conftringantur 395. c. 1. ne-
que teftes fint neque accufatores 303. c. I.
342. C. 2 .
Raptoris poena , vitæ periculum 440. c. 2 .
Raptus feminarum prohibiti 35. c. 2. raptus
fpecies adhuc apud villicos Fori Julii 36. c. 1 .
pœna 5o. c. 1. 55. c. 2. 56. c. I. 66. c. 2 .
71. C. 2 .
Ratherius Epifcopus Veronenfis 153. c. 2 .
Ratisbonenfis fynodus adverfus Chorepifcopos
273. C. I.
Rauba 474. C. 2.
Raymundus de Pennafort excufatus 155. c. z.
Rebaptizati quomodo tractandi 396. c. 2. ad cle-
ricatum non promoveantur 230. c. 1. 310. C. I.
Rebaptizatio quo cafu permiffa 218. c. 1.
Rebelles conftringantur 286. c. 2.
Rebellio Saxonum 66. c. 2.
Rebellionis poena 74. c. 2.
Receptores aggrefforum & latronum 340, c. z.
RERUM.
malefactorum 69. c. 1,
Reclamandi juftitia 181. C. 2 .
Reclamare 219. c. 2. 287. c. I. 402. C. 2. 427.
C. 2 .
Reclamatio 212. c. 1. 259. c. 2 .
Reconciliare altare non præfumant Presbyteri
328. c. 1. nec poenitentes inconfulto Epifco- .
po 325. c. 2 .
Reconciliari facramentis 344. c. 1. ab Epifcopo
per manus impofitionem 356. c. 2. poffunt
conjuges poft adulterium 268. c. 2 .
Reconciliatio detur infirmis & pœnitentibus mo-
rituris 224. c. 3. 297. C. 2. 317. C. 2 .
Recredere , quid 59. c. 2.
Rectores Ecclefiæ a Deo funt judicandi 322. c. I.
Redemptio captivorum 159. c. I. 239. c. 2. 327.
C. I.
Redemptio manus 186. c. 1. & paffim ; vitæ
446. C. 2.
Redemptio decimarum 226. c. I. 400. C. 2. 409,
C. 2.
Redemptionem nullam folvat qui perjurium fe-
cerit 237. c. I.
Redemptorium 466. c. 1 .
Redhibitio , redibutio 67. c. I.
Redituum ecclefiafticorum quatuor portiones
fiant 396. c. 2.
Refectorium 361. c. I. 362. c. 2.
Refutare 185. c. 2.
Regale minifterium 272. c. 2. obfequium 167.
C. 2 .
Reges & Regnum Francorum 46. c. 2.
Reges per femetipfos præfuerunt olim pluribus
conventibus ecclefiafticis 215. C. 2.
Reges tutores funt ecclefiarum 174. c. I. a Co-
mitiis veniam pofcebant ut mortis reis vi-
tam indulgerént xii .
dere 261. c. I.
Regia fancita cuftodiantur 403. C. 2.
Regnante Paulo II. & Sixto IV. 252. c. 1. 2.
Regnum terrenum, non habere fatius eft quam
æternum perdere 333. c. I.
Regnum Chrifti , id eft Ecclefia 251. c. 2 .
Regula S. Benedicti 395. c. 1. 460. c, 2 , rece-
pta a Francis 216. c. 2 .
Regum auctoritas in electionibus Epifcoporum
& in monafteria 153. c. 2. 154. C. I.
Rei forum femper fequatur actor 391. c. I.
Rei abfolvendi funt diebus celeberrimis 271 ,
C. I.
Rei majeftatis 326. c. 2.
Reicherfpergenfe Chronicon cafligatum 1 54. c. 2.
Reicula 427. C. 2.
Relatio cuin judicio 445. c. 2.
Religiofam feminam fi quis rapuerit vel cor-
ruperit 261. c. I. 270. C. 2. 382. c. 2.
Reliquiæ Sanctorum auferendæ ab ecclefiis non
dotatis 226. c. I. 267. C. I. 400. C. 1 .
Reliquiis Sanctorum fi porta ecclefiæ confecra-
ta fuerit 198. c. 2. 241. C. I.
Rem unam fi quis duobus donaverit 342. c. I.
in contentione pofitam non licet donare nec
vendere 257. C. 2. alterius fi quis vendendam
acceperit 338. c. 2. nulli ingenuo liceat de
incognito homine comparare 294. c. 2.
Remallare 491. c. I.
Remorum Epifcopus Primas inter Primates ex-
titit 352. C. 1. 2.
Repetundarum crimen 70. c. I.
Repudii libellus 441. C. 2 ,
Repudio interveniente , fi qui fe alio matri-
monio copulaverint 312. c. 2.
Rerum facrarum ablatio facrilegium eft 270.
c. 1. hæreditariarum jus 58. c. 2. divifio 58.
C. I.
Res fugitiva 29. c. 1. præftita 29. c. 2.
Res alienas fi quis violenter occupet 341. c. 2.
fi quis vendiderit fine domini voluntate 258.
C. 2. 402. C. 2. 409. C. I.
Res

INDEX
Res propriæ five proprife 242. c. 1. a fifco re-
gali occupate 196. c. I.
Refcripta falfa Principum fi quis detulerit 325.
C. I.
Refcripti in matricula 329. c. 2. 338. c. I. 407.
C. I.
Relifus bannus 402. C. I.
Refpectualis traditio 487. c. 2 .
Reftitutio integra 384. c. 2.
Refurrectio mortuoram 152. C. 2.
Reveftita fit Ecclefia cum propria pecunia 217.
C. I. 306. c. 2. 1
Revictus fi quis fuerit 181. c. z .
Reus eft qui convincitur 331. c. 2. 392. c. 1.
quomodo convincendus 322. c. 2. non da-
mnetur inauditus 303. c. 1. abfens crimen
confitetur 222. c. I. fpatium habeat fe defen-
dendi 324. c. 1. fi ad ecclefiam confugerit
233. c. 1. & paffim ; a judice quæratur infra
immunitatem 244. c. 2. 289. c. I.
Rewadiare 210. c. I. bannum dominicum 211.
C. 1. 399. C. 2. heribannum 207. c. 2. nonas
& decimas 409. c. 2. xenium 170. c. I.
Rewadiatum debitum ad opus dominicum 206.
C. 2 .
Rhabdomantia 96. 97 .
Rhedo , id eft ornamenta muliebria 35.
Rhenus & Ifula idem 26. c. 2.
Riculfus Archiepifcopus Moguntinus 428. c. I.
Rinesburgum in Frifia 27. c. 2.
Ring quid 59. c. 1.
Robertus Comes Nannetenfis 443. c. 2.
Roccus 428. c. I.
Rodaticus 428. c. 1. nemo recipiat per villas
285. c. I.
Roden , Roten 40. c. 2.
Rogare fignificat interdum cogere 193. c. 2.
391. C. I.
Rogationes five Letanix 267. c. I. 386. c. I.
Rolandi e figies 34. C. 3.
Romana peregrinatio impofita poenitentibus 209.
c. 2. non fufcipienda fine licentia Epifcopi
428. c. I.
Romana fynodus , id eft Capitula Angllramni
390. c. I.
Romana lex 395. C. I.
Romana Ecclefia caput omnium ecclefiarum
392. c. I. reverentiam meretur in omnibus
caufis 315. c. z .
Romani Pontifices olim poftularunt Epifcopatus
a Regibus 153. c. 2.
Romani Pontificis auctoritas 314. C. 2. 322. c. 2 ..
339. C. I. 390. c. I. 392. c. 1. fententia ne-
ceffaria eft pro celebrando Concilio 300. c. 2.
monarchia temporalis 252. c. 1. electio non
fiebat fine auctoritate Principum 154. c. I.
Romani Populi divifio 59. c. 2.
Romanorum Præfulum decreta 341. c. I.
Romanorum coemtio uxorum 49. c. 2. tutela
fexus 51. c. I.
Rorigo Comes 197. c. I. 260. c. 2.
Rotarii , Roturagium , Roturier 40. c. 2,
Rothaldus Epifcopus Sueffionenfis 178. c. 1 .
Rubricatus fluvius 194. c. I. 296. c. I.
Runæ quid fint 91. 92. 94.
Ruoda quis & unde dictus 40.
Ruralia opera non exerceantur die dominico
151. C. 2. 367. c. 2..
Ruftici quando teftimonium dicere poffint $ 24.
c. 1. fi duobus feudatariis fubditi fuerint ibid.
Rufticis fuccedunt domini 525. c. I.
Rufticorum matrimonia 523. c. 2. 524. C. I. 525. Sacerdotis teftimonium de morte excufat 67.
c. 2. filii ad dominum matris pertinent 524.
c. 2. filii non ordinentur abfque confenfu do
mini 155. c. 2.
Rufticus fi alius alium ferierit 524. c. 2. fi vi-
neam plantaverit in alterius feudatarii cam-
po 525. c. I. fi cui libero fe fubmiferit 524.
C.2. & fi alio feudatario quam fuo 525. c. 2.
fi de loco in locum migraverit 525. c. 2. a Sacerdotum poteftas apud veteres Germanos 2 .
(
RERUM. 569
feudatario in carcerem conjici poteft ibid.
Græcus quando non poteft effe teftis $ 26.
c. 2. fi fugierit 527. c. I. fi cui pecuniam de-
buerit 528. c. 2. fi crimen commiferit 529.
c. 2. in Principatu natus quomodo feudata-
rio fubjiciatur 525. c. I.
Rufticus Epifcopus Narbonenfis 405. & feq.
S
S Abbati
Abbatizare
zare 279. c. 2 .
Sabbato fancto jejunium non folvatur ante no-
tis initium 335. c. I. 349. C. 2.
&
Sabbatum jejunio a plerifque confecratum 279.
c. 2. Pafchæ & Pentecoftes æqualiter obfer-
vandum 267. C. 2. 279. C. I. 2. Judæi carna-
liter obfervant 281. c. 2. 367. c. 2. æternum
five divinum 279. c. 2 .
Sacerdos fummus non appelletur Epifcopus pris .
mæ fedis 310. c. I.
Sacerdos per gradus efficiendus 311. c. 1. fit
contentus limitibus fibi conceTis 310. c. 2 .
unufquifque teneat fuum primatum 308. c. I.
in habitu religionis permaneat 385. c. 1. non
proficifcatur fine juffione Epifcopi 312. c. 2,
judicet de pondere delictorun 230. c . 1. 310.
c. 2. deponatur fi de fe crimen confitetur
291. C. 2. 325. c. 2. non judicetur nifi præ-
fentibus accufatoribus 261. c. 2. apud judices
publicos non accufetur ibid. 336. c. 1.
Sacerdotalem veftem fcenici ne induant 261.
C. I.
Sacerdotem canonice habeat Ecclefia 379. c. I.
fi quis interfecerit vel debilitaverit 270. c. 1 .
Sacerdotes irreprehenfibiles fint 182. c. . ftolas
portent propter fignum caftitatis 277. c. 2 .
figna tangant horis canonicis ibid . fine præ-
dicationis fonitu non incedant 162. c. 2. do-
ceant plebei fibi commifam 173. c. 2.
paffim ; minifterium fuum adimplere non va-
lentes 317. c. 2. de ecclefia ad ecclefia n non-
migrent 330. c. 1. confefliones peccatoruma
examinent 343. c. 2. fi in locis non confe-
cratis Miffam cantaverint 282. c. 1. 317. C. 2 .
feculares defenfores contra fuos Epifcopos
habentes 320. c. I. infolentias hiftrionum &
turpia joca effugiant 382. c. I. ne decimas
vendant antequam meiles maturæ fint 327
c. 1, non fectentur venationes ferarum vel
avium 382. c. 1. in hoftem non pergant 297 .
c. I. 318. c. I. non pugnent 215. c. I. 316.
c. 2. a quibus accufari non poffint 295. c. 2 .
315. C. 2. 323. c. I. fi judices electi fuerint
261. c. 1. falfi & fornicarii 215. c. 1. ad quid
conftituti 278. c. 1. canonum inftituta non
ignorent 145. C. I. 221. c. I. 225. C. I. 311,
c. 2. fi egerint contra conftituta decretalia
145. C. 1. 225. c. 1. juftitiæ infpe& tores 71.
C. 2 .
Sacerdotes executores pœnarum in reos 89.
Sacerdotibus homines abutuntur tamquam man-
cipiis 171. c. 2. veneratio exhibeatur 175. c. 2.
omnis terra caput inclinat 253. c. 1. fi quis
inobediens apparuerit 231. c. I. peccata con-
fitenda 379. c. 2. collata a Chrifto ligandi ats
que folvendi poteftas 377. c. i . fi quis aliquid
injuriæ intulerit 272. c. 1. 304. c. 1. crimina
diverfa objecta 221.c. 1. laborantibus fuccur
rat Princeps 353. c. I. -
C. I.
Sacerdotum laus 250. c. 2. pravorum confecra-
tio 312. c. 1. curam gerant Epifcopi 174. c. 2.
injuriæ in ecclefia factæ 198. c. 2. crimina-
torum purgatio 335. c. 1. negligentiæ quatuor
253. c. 1. præfentia an neceffaria in judiciis
274. C. 2.
C. 3.
 570 INDEX
c. 2. ii ordinem populi non fecerunt 3. c. 1.
Sacra filvarum quæ fuerint 84. 85.
Sacramenta non celebrentur in Parafceve ne
que Sabbato fancto 349. c. 2 . non mutentur
per dies pafchales 333. c. 2.
Sacramenta miniftrata ad fepulcra 78.
Sacramenta quando & in quibus caufis præftari
folita 4. c. 2. delicti qualitate vel minueban-
tur vel augebantur 5. c. 2. legitima 208. c. I.
fecundum legem alteri ab altero debita 287.
c. 1. cito non fiant 257. c. 1. juranda a je
junis 191. c. 2. juranda in ecclefia & fuper
reliquias 283. c. 1. de libertate ubi juranda
202. c. 1. ad palatium adhramita five judica
ta 192. C. 1. 212. non exigantur ab ordinan-
dis 159. c. 1. 375. c. 2. pro gildoma 237. c. I.
404. C. I.
Sacramentales qui 4. c. 2. quomodo jurare fo-
liti ibid. 5. c. 1. duodecim 257. c. I. 301. c. 2.
Sacramentarium 227. c. 2. 323. c. 2. 326. c. 1.
345. C. 1.
Sacramenti forma apud Frifios 5. c. 1. quam-
diu duraverit 5. C. 2.
Sacramenti verba 5. c. 1. notitia 472. c. I. 7.
Sacramento firmare confpirationem 185. c. 2.
emptor fe purget , fi a fure nefciens aliquid
emerit 294. c. 2. fe idoneare 202. c. 1 .
Sacramentum catechumenis non detur per dies
pafchales 333. c. I.
Sacramentum quid 4. c. 2. adhramitum 70. c. 2.
202. c. 1. plenum 43. c. I.
Sacramentum alicui judicatum 191. c. 1 , ordi-
nationis 310. c. 1. fidelitatis 185. c. 1. 195.
" C. 2. 203. C. 1. 243. C. I. 287. c. 1. 420. C. I.
de re poffeffa per triginta annos 449. c. 2. de
homicidio perpetrato ab eo qui fe defende-
bat 446. c. I.
Sacrati homines 236. c. 2 .
Sacrati & non facrati diftinctio 281. c. 2 .
Sacrificandi locus detur Epifcopo peregrino 291.
ċ. I.
Sacrificans corpus & fanguinem Chrifti immo-
la in altari 272. c. 2. factificantis vocabulo
quid intelligendum ibid.
Sacrificati Chriftiani 88,
Sacrificia matutina Miffarum 335. c. 1. profa-
na mortuorum 216. c. 2. 317. C. I... Ethnico-
rum 88. humana ibid.
Sacrificia fuper altare oblationes dicuntur 304.
C. I.
Sacrificiorum fontes 93.
Sacrificium incruentum perdurat in Chriftia-
nifmo 90.
Sacrificium fi quis presbyter feparatim obtules
rit 290. C. 2.
Sacrificium dæmonibus factum 66. c. 1, ad fe-
pulcra mortuorum 78. 79. Mercurio & Jovi
88. fuperftitiofum quod fit alicui Sanctorum
89.90.
Sacrilegi fures funt qui res ecclefiæ diripiunt
270. C. I. 302. C. 2. 304. C. I. 2.
Sacrilegi funt qui violant corpora fanctimonia
lium 305. c. 2, qui euchariftiam accipiunt &
non fumunt 356. c. 2. qui indebitam digni-
tatem præfumpferint 302. c. I.
Sacrilegi non accufent nec fint teftes 303. c. 1 .
341. C. I. 342. C. 2,5
Sacrilegii poena 45. c. 2. 64. C. 2. 348. c. 2. ob
res ecclefiæ vaftatas 320, C. 1. genus eft in-
ferre injuriam facerdotibus 304. c. I.
Sacrilegii reus qui locum fibi indebitum ufur-
paverit 302. c. 1. Presbyter reus eft qui pa-
ganos ritus non impedierit 338. c. 2.
Sacrilegis nec vivis nec mortuis communicare
debemus 304. C. 2.
Sacrilegium eft Ecclefiæ aliquid auferre 268.
c. 1. & paffim ; agere in facratas Deo res &
Epifcopos 389. c. I.
Sacrilegium ad fepulcra mortuorum , quid fit 78,
79. fuper defunctos 79. 80. per ecclefias 83.84.
RERUM ,
Saga , veftimenti genus 428. c. I. 2.
Sagum , quid 16. c. 1. Sagum Frificum ibid, a
Carolo Magno Francis prohibitum ibid.
Sal catechumenis detur per dies pafchales 333.
C. 2. 396. c. 2. 428. c. 2.
Sal fieri folet in areis maritimis 197. c. 2.
Salica Lex 189. c. I. 208. c. 2.
Salicæ Legi addita Capitula 270. c. I.
Salicus , id eft Francus 208. c. 2. 283. c. I.
Saltationes vetita diebus feftis z80 , c. 2.
Salvamentum quid 60. c. 1 .
Salutatorium , loçus in quo fanctimoniales con-
veniunt 369. c. I.
Sancta Sanctorum laicis pateant & feminis 335,
C. I ,
Sancti fingebantur quilibet mortui 106.
Sancti noviter inventi non venerentur nifi Epi-
fcopo probante 209. c. 1. 243. c. z. 288. c. I.
428. c. 2.
Sanctimonialem nemo in conjugium affumat
161. c. I. 305. C. I. 306. c. I. 323. c. 2. nema
rapiat 270. c. 2. 382. c. 1. nec ad civile ju-
dicium accufet 259. c. 2. 380. c. I.
Sanétimoniales fi peccata fua Sacerdotibus con-
fiteri voluerint 369. c. 1. ne velum imponant
viduis & puellis 368. c. 1.
Sanctimonialis fi in fornicationem lapfa fuerit
347. c. 1. fi fine teftamiento decefferit 377:
C. 2 .
Sanctimonialium monafteria caute adeunda 368,
C. 2. 369. C. J.
Sanatio pragmatica 181. c. 1 .
Sanctio poenitentiæ 228. c. 1 .
Sanctorum merita 333. c. 1. memoriæ incertæ
non venerentur 144. c. 1. reliquiis fi porta
ecclefiæ confecrata fuerit 198. c. 2. folemni-
tates præcipuæ 363. c. 1. corpora furto fubla-
ta 144. C. 1 .
Sanus San&us canat Sacerdos cum Angelis &
populis Dei 299. c. I.
Sandalia 449. c. I.
Sandaliis utendum in Miffa celebranda 259. C.1 .
Sangallenfis bibliothecæ catalogus 357. c. 2.
Sanguinis afperfio 86. potio erat vinculum amo-
ris 101.
Sanguinolenti , id eft infantuli , expofitio 478,
C. 2 .
Sartated ecclefiarum 398. c. 2.
Satisfactio pœnitentiæ quomodo penfanda 309 ,
C. 2 .
Satrapa pagis præftituti 73. c. I.
SaxnoteSaxonicum confortium interpretantur78,
Saxo fi hominem comprehenderit abfque fur-
to 211. c. I. fi caballos in fua meffe invene-
rit 211 , C. 2 .
Saxones qui uxores non habent 210. c. 2 .
Saxones antiquis legibus ufi 71. 73. Heraldi le-
ges habuerunt 37. c . 2. 38. c. 1. a Græcis ori-
undi dicuntur 49. c. z. Clericis olim infen-
fiffimi 65 c. 1. Diabolo facrificarunt 66. Se-
ptemtrionales 75.
Saxonia in partes divifa 62. 63. c. 2. 73. c. I.
divifa in pagos 73. c. I. Nordalbingica 75 .
C. 2.
Saxonum divifio 52. c. 2. 73. C. I. 75. C. I.
quatuor ordines 40. c. 1.
Scabineorum judicio acquiefcere nec illud blaſ-
phemare 184. C. 2. 242. C. 2. 287. C. I.
Scabini , Scabinei 189. c. 2. 190. c. I. 191. C. I.
2. 192. C. I. 197. C. I. 429. c. 1. feptem ad
omnia placita præfint 190. c. 1. 284. c. 2. per
fingula loca a Miffis eligendi 183. c. 1. me-
liores conftituantur 192. c. 1. effe non poffunt
judicati ad mortem 289. c. 2. mali ejiciendi
401. c. 1. legem judicent 191. c. 1. juftitiam
non dilatent 191. C. 2. 247. C. 2. injufte non
judicent 401. c. 2.
Scandalum in hofte vel infra patriam ortum
195. c. 2 .
Scapilus 61. c. 2. 75.
Sca
 INDEX
Scapulare & cuculla 359. c. 2.
Scara 193. C. I.
Scatslegi , id eft armorum depofitio 402. c. 1 .
Sceffilus 61. C. 2.
Scelus qui commifit , focios fuos nominet 295.
C. I.
Scenici veftem facerdotalem non induant 261 . Sepeliendi mos Chriftianis 65. c. 2. Chriftianis
C. I.
Scheune , Schener 47. c. 2.
Schiere , pagus 73. c. I.
Schilla de metallo una 277. C. 2.
Schifma fi Presbyter fecerit contra Epifcopum
321. c. 2 .
Schlachtiz unde 40. c. 2.
Schola monafterii 234. c. 1. 362. C. 2.
Scholæ ad inftruendos filios & miniftros eccle-
fix 175. c. 1. 367. c. 1. legentium puerorum Sequeftratio provinciarum 318. c. 1. inceftuofo.
149. c. 1. gentilium puerorum 299. c. 2. a
Carolo Magno inftitutæ 429. c. I. cantorum
& lectorun 416. c. 2.
Scholaftici concilio provinciali interfint 367. c. 1, Servi ecclefiaftici 68. c. 2. 175. C. 2. 241. C. I.
Schoppenbar frey , quinam 40. c. 2. 41. c. I.
Schrein , Schreiner 47. c. 2 .
Schutzgeld 60. c. I.
Sclavorum partes 184. c. 1.
Scorticatus 429. c. I.
Scoti qui fe Epifcopos dicunt 429. C. I. 381. C. A.
Scotorum hofpitalia 429. c. I.
Screo vel Scrinium 24. c. I.
Screona , quid 47.
Screunia 47. C. 2.
Scribe vitiofe non fcribant 165. c. 1. 225. c. 2 .
286. c. I. vacantes pagellas implebant olim
bonis malifque rebus 369. c. 2.
Scribendi libros ars inter præcipua eruditorum
ftudia 165. c. I.
Scribendorum librorum facrorum cura 149. c. I.
299. C. 2.
Scriptiones falle fiye fuperftitiofæ 267. c. I.
Scriptorium , locus ubi fcribe manibus opera-
bantur 165. c. 2.
Scripture diem & annum habeant expreffum Servi Germanorum 3. c. 1. 42. c. 2. minifteria-
275. c. I. 305. c. 2. contumeliofæ 342. c. 1 .
Scripturæ veritatem adftruant qui proferunt 331.
c. 1. 385. c. 1.
Scrutinium baptifmi 259. c. I. 429. C. I.
Scutis & fuftibus decertare 200. c. 2 .
Scutum fufpendere in fu nenda Imperii corona Servi occifio apud Anglios 32. c. 1. Wergeldum
III. index loci publici conventus ibid.
Scutum & lanceam nemo ad placitum infra pa-
triam portet 188. c. 1. 286. c. z.
Secale 429. c. 2.
Seculares ne fint judices clericorum 224. C. I.
fi ecclefiam vel clericos fatigaverint 276. c. 1. Servientes regii 187. c. 2.
326. c. 2. Epifcopis fuis inobedientes 347. c. I.
Secularia negotia non agantur in ecclefiis 299. Servitium Dei 243. c. 2. 280. c. 2. 288. c. I.
C. I.
Seculum relinquentes quomodo vivere debeant
209. C. I , 242. c. 2. 285. c. I.
Securitas pro homicidio facto 449. C. I. 491.
C. I.
Securitatis formule 470. c. 2. 471. C. I. 474.
C. I. 476. c. 2. 477. C. I. 2.
Seditionis auctores quomodo puniendi 342. c. 2.
Seditiofi per poteftates exteras opprimantur 220.
C. I. 309. c. I.
Semitam fi quis clauferit 257. C. 2 .
Senes excufantur a jejunio 335. c. I.
Senior , id eft dominus 211. c. 2. proprius 243.
C. I.
Seniores , id eft domini feudales 158. c. 1. Pres- Servos alienos fi quis accufaverit 445. c. 2 .
byterorum 170. c. I.
Senioribus obediant clerici 354. c. I.
Senonenfium Archiepifcoporum vita fcripta ab
Urbano Reverso 424. c. 2.
Senfu fuo 152. C. 2.
Sententia , abfente parte alia , non obtineat fir-
mitatem 326. c. 1. 391. c. I. non valet ad-
verfus abfentes 261. c. 2. 295. C. 2. 303. C. I.
327. c. 1. capitalis quando proferenda 303. c. 1.
RERUM. 571
322. c. 2. finitiva 285. c. 2. fynodalis & Im-
perialis 239. c. 1. Epifcopi confirmetur Cle-
ricorum præfentia 391. c. 2. dicta a judice
non fuo non conftringat Clericum 341. c. I.
Sententia alterius judicis quam fui 338. c. 1.
391. c. 2.
& Barbaris 80.
Sepelire mortuos non licet in bafilicis 184. C.z.
licet die dominico 300. c. I.
Septa villarum 246. c. 2 .
Septemtrionales Saxones 75.
Sepulchra veterum 68. c. 2. cum divitiis 79 .
Sepulchrales colles 80.
Sepulchrorum violatores 325. c. I.
Sepultura non fiat in ecclefia 171. c. 2.
rum 304. c. 2. 351. C. 2 .
Sergius Papa 218. c. 1.
Serpillum , herba magica 99.
401. c. 2. fifcales 241. c. 1. non ordinentur
clerici neque monachi fine dominorum con-
fenfu 142. c. I. 145. C. I. 155. c. 2. 166. C. I.
209. c. I. 238. c. 2. 260. c. 1. 311. c. 2. pro-
prii non tondeantur nifi fecundum menfuram
165. c. 2. 286. c. 1. fervi vel liberti ad ac-
cufationem non admittantur 314. C. 2. 352.
C. I. violenter occupati fi mortui fuerint 341.
c. 2. ficui vim intulerint 196. c. 1. lanceas
non portent 242. c. 2. 286. c. 2. fi infcio doni-
no violentiam fecerint 329. c. 1. fugitivi 187.
2. 206. c. 2. flagellentur fi confpirationem
fecerint 287. c. 2. fervi , id eft coloni 155.
: c. 2. fifcalini , & ecclefiaftici 187. c. 2. fugaces
453. c. 2. non jurabant , fed domini pro iis
4. c. I. quomodo a litis differebant ibid. fer-
vi ecclefiæ ob debitum 68. c. 2. Diis immo-
lati 88. ecclefiarum in angariis non occupen-
tur 356. c. I. nec a judicibus venentur 336.
C. 2.
les & colonici ibid. alii originarii , alii dedi-
titii 3. c. 2.
Servi Dei non funt qui fe contra præpofitos eri
gunt 353. C. 2. arinaturam non portent 216,
C. I.
ad dominum pertinet 41. c. 1. venditio 437:
c. 2. pœna fi latronem forbannitum fufcepe-
rit 191. c. 2. fervi oculum fi quis percufferit
263. C. 2,
Serviant pro ferventur 148. c. 2.
Servilis conditionis infantes 299. c. 2.
dominicum 242. c. 2. 286. c. I. humanum
324. C. 2. manuale 249. c. 1. de manfo ad
ecclefiam dato 226. c. I. 400. C. I. 409. C. I ,
fenioribus debitum a Presbyteris 158. c. 1.
Servitus toleranda ad debitum perfolvendum
198. c. 2. ineunda ab illo qui banno folven-
do non eft 193. C. I.
Servitutis argumenta 42. C. 2.
Servo non credatur fi cui crimen objecerit 275.
C. I. 293. C. 2..
Servorum conjugia non dirimantur 379. c. I.
conjurationes in Flandris & in Mempifco 197.
c. 1. delicta 36. c. 2. conditio 42. c. 2. com-
pofitio ibid. delicta dorinus emendet 56.
Servum fi quis fe effe mentitus fuerit 275. c. 2.
340. c. 2. fuum fi quis vendiderit 257. c. 2 .
Chriftianum fi Judæus emerit & circumcide-
rit 336. c. 1. alienum fi quis injufte accufa-
verit 257. c. 1. aut abfque comprobatione
comprehenderit 211. c. 1. fuum fi quis per-
cufferit 263. c. 2. aut occiderit 395. c. 2. alie
num fi quis ad furtum fuaferit 256. c. 2. aut
ad monachalem vel clericalem ordinem fol-
lici-
 572 INDEX
licitaverit 142. c. 2. fi liber homo fe fecerit
437. c. 2. nemo dimittat ob damnum alicui
illatum 282. `C. 2.`
Servus beneficiarius 241. c. 1. ecclefiæ fi com-
prehenfus fuerit in furta 236. c. 2. fi ad ec
clefiam confugerit 255. c. 2. aut in fifcum re-
galem 196. c. 1. domini fui delator puniatur
323. c. 1. & non audiatur 352. c. 2. in caput
domini non interrogetur 325. c. I. 342. c. I.
fi de peculio fuo fuerit redemptus 258. c. 1 .
fi hominem in ecclefia interfecerit 198. c. I.
fi aliquid vendiderit infciente domino 249
c. a. fi per vim hoftitem aliquid prædatus fue
rit 301. c. 2. & alios ad diripiendum invita-
verit 294 c. 2. fi de furto acculatus fuerit
• 202. c. 1. flagelletur fi rapinæ pars apud ipfum
inventa fuerit 295. c. 1. bona fide compara
tus fi fugerit 339. c. 1. fi præcepto Impera
toris de pace inobediens fuerit 211. c. 2. fi
literas dominicas defpexerit 202. c. 2. fi fal-
fam monetam pe cutienti conienferit aut de
narium bene penfantem non receperit 203 .
c. I. fi domum alienam infregerit 193. c. I.
damnum fi perpetraverit 190. c. 2. non or
dinetur fine licentia domini 155. c. 2. 157.
c. I. manumiffus ut ad gradus ecclefiafticos
promoveatur 490. c. 1. 2. fugitivus ab Epi-
Icopo ignorante in Presbyterum ordinatus 156.
C. 2.
Sextarius injuftus 370. c. 1. æquus fit 265. c. I.
Siba , Dea Saxonum 66. c. I.
Siclus , Sicla , Sigla 62. c. 1. 75. c. 2.
Sigale 75.
Sigėle 429. c. 2.
Sigillis recognitis 457. c. I.
Sigillum regium 192. c. 1.
Signa teftium 305. c. 2.
Signa , id eft tintinnabula 429. c.7 2. pulfentur
haris canonicis 277. c. 2. 364. c. I.
Signati qui mentiendo vadunt 210, c. 2 .
Signorum militarium cultus 109.
Silentium teneant monachi in hebdomada Pa:
fchæ & Pentecoftes 366. c. I.
Silvarum facra 84. 85 .
Simon Abbas S. Albani 165. c. 2.
Simoniaca ordinationes vetitæ 224. c. I.
Simpla compofitio 2. c. 1.
Sin lacrum de confparfa farina 106. 107. 108.
de pannis factum 108. 111. quod per campos
Sin dvaant
port 109
l qui 110.
d 27. c. 111 .
2. ubi quærendum ibid.
Sixto IV. Pont. Max. regnante 252. c. 1 .
Slavorum Dii 66. c. I.
Socios fuos is nominet apud quem pars rapina
fuerit inventa 274. C. I: 295. C. 1.
Sodalitia 77. 90.
Sodomie peccatum 370. c. 2.
Sodomitica luxuria 320. c. I.
Solatium quid 70. c. 1.
Solidata æternitate fervari 272. C. I.
Solidus & denarius uxori dantur in nuptiis 488.
C. 2 .
Solidus duodecim denariorum 189. c. 2. 208.
C. 2. 217. C. 1. quadraginta denariorum 429.
C. 2 .
Solidus Francicus 17. c. 2. ejus infcriptiones
ibid. & ejus pretium ibid. 60. c. 2. 75. c. I.
Solidus Salicus 17. c. 1. ejus pretium ibid.
Solidus Frificus 17 c. 1. quadrans Francici ibid.
ejus pretium 18. c. 1.
Soliadia , id eft excufationis , formula 472. c. 1.
Solfatire 447. C. I. 479. C. J.
Soniniatorum conjectores damnantur 283. c. I.
370. C. 2 .
Son , id eft verris 35. c. I.
Sonia nuntiare 447. C. I.
are , id eft præftare 480.
Sonires c. 2.
Soro duas fi quis cognoverit 234. c. 2. 386.
C. I.
Sortes Sanctorum 97.
RERUM ;
Sortilegi prohibeantur 96. 97.
Sortilegii poena 68. c. 2.
Sortilegos confulentes ad accufationem vel te
ftimonium non admittantur 303. C. 1. 342.
c. 2,
Sortium ufus apud Frifios 14. c. 2. 15. c. 1. apud
Germanos veteres 14. c. 2. 68. c. 2. 96. 97.
Spannus , quid 22. c. 1.
Spectaculis fi Clericus attenderit 379. c. 1 .
Spoliati ante omnia reftituendi 316. C. 1. 320,
c. 2. 388. c. 2. 390. C. 2.
Spoliator nocturnus 322. c. 2.
Sponfaliorum folemnia fecundum legem Sali-
cam 488. c. 2.
Sponfam alterius fi quis rapuerit 161. c. I. 200.
C. I. 242. C. I. 269. c. 2. alterius fi quis con-
tra legem acceperit 144. C. 2.
Sponfus vel fponfa fi intraverit in monafterium
382. c. I.
Sporckel , Sporckelle , menfis Februarius 81.
Spurcalia in Februario , quid fint 81. 82 .
Stabilitatis in monafterio promiffio 460. C. 1 .
Statera jufta fit 265. c. I.
Statum fuum liber homo pejorare & meliorare
poteft 349. c. 1. 376. c. 2. defendere poteft
qui fervum fe efte mentitus eft 340. c. 2.
Status caufa 399. c. I.
Status ingenuitatis 237. c. I. 249. C. 2.
Statuta ecclefiaftica 316. c. 1. fi quis fupergref
fus fuerit 290. c. 2. 320. c. 2. 354. C. 2. 378.
c. 2. majorum non perrumpantur 393. c. 2 .
Statutaria portio 54. c. 1.
Stephanus Archiepifcopus Tolofanus 362. c. 1.
Stipendia cuftodum ecclefiæ 260. c. 2. 382. C. I.
clericis juxta meritum diftribuantur 338. c.1 .
de rebus ecclefiafticis 236. c. I.
Stipulas dextris in manibus tenentes 298. c. 1.
429. C. 2 .
Stobis urbs Macedoniæ 394. C. I.
Stolas portent Sacerdotes ob caftitatem 277. c. 2.
Stratura 206. c. 2.
Strava quid fit 81.
Striga pro ftrige 65. c. 1. creditur homines co-
medere ibid. 112. earum perfecutio prohibita
ibid.
Strumenta chartarum 180. c. I. 444. 461. c. 2,
490. C. 2.
Strumentum 435. C. I.
Stupra proximorum 384. c. 2 .
Stuprator dotare aut ducere tenetur $4. c. I.
Svajer , Amadeus , Confuetudines Imperii Ro
mania edendas dedit 495.
Subdiaconi arma non portent neque venationes
exerceant 235. c. 2. ab bellum non procedant
266. C. 2.
Subdiaconi fanguis fi in ecclefia effufus fuerit
198. c. 2.
Subdiaconorum fuperbia 252. c. 2.
Subdiaconus quot teftibus damnabitur 169. C. I.-
249. c. I. quomodo vocari poflit ad tutelam
378. c. 2. Diaconum non accufet 169. c. I.
249. c. 1. fi clericatus honorem contempferit
377. c. 2. Epifcopo fuo contumax ne fit 321.
.
C. 1. exauctoratus fi miniftraverit 266. c. 1,
nonnifi apud Epifcopum accufetur 308. c. 1,
fi injuria affectus fuerit 255. c. 2. fi interfe
&tus fuerit 188. c. 2. 244. c. I. 289. c. I.
Subfcriptiones teftium 305. c. 2.
Subfcriptioni fuæ fi quis contra venerit 290.
C. 2. 321. C. 2.
Subftantiam fuam fi quis de una in aliam dos
mum tranftulerit 243. c. 2.
Succeffio ultra feptem gradus non prorogatur
397. C. 2 .
Suevi humanis hoftiis ufi 66. c. 2.
Suffraganei Epifcopi Metropolitanis ſubjecti &
adjutores fint 140. c. 2. 403. c. I.
Sulci circa villas quid fignificent 101. 103. 104.
105. fulcis claudebantur urbes , provinciæ &
regna 102. 103. Sune
 INDEX
Sunnis , fonnis 429. c. 2. fi aliquem non deti-
nuerit 190. c. 2. 282. c. 2.
Superftitiones veteres explanare non ineptum
XIV.
Superftitiones in exequiis mortuorum eradican-
dx 164. c. 1. 240. C. 2.
Supplicatio ad Regem 453. c. I.
Suppreftis 230. c. T. 442. c. 2.
Suprapofitum 435. c. 2.
Sufceptiones regulares & canonica 299. c. 2.
Sufceptores , id ett patrini 183. c. 2.
Sufpectos fi quis habuerit Epifcopos compro-
vinciales 322. c. 2 .
Sufpectum judicem fi quis habuerit 329. c. 2.
377. C. f. 391. c. 2.
Sufpendium , furti poena 47. c. I.
Sufpicio accufantium primo difcutienda 391.
c. 2. fola non fufficit ad judicium 331. c. 2.
355. C. 2.
Sylveftri Canon 429. C. 2.
Symbolum fidei difcant baptizandi 347. C. 2.
laici pleniter edifcant 244. c. I. 288. c. 2.
Sympofia poft mortem xx11.
Synodalia edicta 151. c. 2. 300. c. I.
Synodalis conventes 298. c. 2.
Synodi provincialis auctoritas 301. c. I.
Synodus provincialis omni anno celebranda 215.
c. 2. bis in anno 168. c. 2. in metropolitana
fede 292. c. 1. 327. c. 2. fecundum ftatuta
patrum congregata 333. c. 2. provinciæ di-
fpenfant illa quæ funt per unamquamque pro-
vinciam 313. c. 1. judicet caufas Eifcopos
rum & Clericorum 339. c. I. comprovincia-
lis retractari poteft per Vicarios Epifcopi Ro-
mani 341. c. I. 390. c. I.
Synodus apud Reginisburc habita auctoritate
apoftolica 332 C. I.
Synodus generalis , id eft placitum generale
364. C. I.
T Teftimonia non mitt.nter faper veftituram Pi-
T Abellio qui inftrumenta confcribit 379. c . 2 .
Tabernacula ab Epifcopis confecrata 317. C. 2.
circa fana Gentilium 83.
Tabernas clerici & monachi non ingrediantur
141. C. 2. 253. c. 2.
Tabularii liberti 237. c. I. 404. C. I.
Tagedingen , quid 45. c. 1 .
Tagewercken qui 42. c. 2. unde fic dicti ibid.
Tauri caput in amuleto are incifum 110. III .
Taxeota 381. c. 2.
Teidingen 45. C. I.
Te igitur non inchoent facerdotes nifi poft hy
mnum angelicum finitum 277. C. 2.
Telonea antiqua & jufta a negotiatoribus exi
gantur 185. c. I. 243. C. 2. 287. c. 2 .
Teloneum ubi exigendum 202. C. 2.
Telonei forbanniti 237. c. 2. 404. c. 1. in me-
dia via 205. c. 2.
Tempeftarii prohibeantur 101. 147. c. I. 298.
C. 2.
Tempeftates ciere 101.
Templa idolorum 64.
Templa olim Germanis nulla aut pauca 30. c. I.
Templum Tanfanæ 30. c. 1. Ziza Dex ibid..
Tempora quatuor anni obferventur cum jeju
nio 232. c. 2. pœnitudinis fint in arbitrio
Epifcopi 309. c. 2.
Temporum obfervatio inhibita 98.
Tempus phlebotomiæ 358. c. 2.
Tena , feu Tien , vimen 14. c. 2.
Termini patrum non tranfgrediendi 292. c. 2.
309. c. 2. 310. c. 2. nec parrochia 313. c. I.
Terminum habeat unaquæque Ecclefia ob deci-
mas 222. C, 2.
Terra cenfilis , dominica , tributaria 203. c. 24.
248. c. 2. tributaria fi cui tradita fuerit 203.
c. 2. vicina epiſcopio 205. C. 2 ,
Tom. III.
RERUM . 5732
Terra quid fignificet apud Anglios & Werinos
33. Salica 33. c. 1. alodialis 33. c. 1. 2. com-
munis erat ibid.
Terras alienas fi quis acceperit ad excolendunt
401. C. 1. 410. C. I.
Tertium & Dangierum 204. C. 2.
Teftamenta olim incognita 58. c. 2.
Teftamentarius tutor 443. C. 1.
Teftamenti faciendi poteftas 36. c. 2 .
Teftamenti faciendi formula 457. c. 1. 2. in Re-
gno Romania 506. c. 1. 520, C. 2.
Tettandi licentia denegetur infettis Religioni
Chriftianæ 324. C. 2.
Teftatoris jufla fi heres non impleverit 383.c. 1.
Tettes quales fint 189. c. 2. unde eligendi 185.
C. 2. 200. C. 2. eligantur de ipfo pago & co-
mitatu 194. c. 2. 210. c. 2. 226. C. I. 243. C. I.
247. C. 2. 287. c 2. optimi tint 247. c. 1. qui'
non admittantur 250. c. I. 314 C. 2. 324. C. 2 .
342. C. 2. 349. c. 2. 375. c. I. non abfentes
neque per epiftola n teftimonium dicant 275=
C. I. 293. C. 2. facramento conftringantur pris
ufquam de caufa interrogentur 335. c. 2. ad
caufas quærendas 199. c. . fint ad jurandum)
& teftificandum iepunt 185. c. 2. 191. C. 2 .
210. C. 2. 243. C. 1. 287. c. 2. de rebus quæ
funt in dominica veftitura 205. c. I. non fint
in fua caufa 320. c. 2. redempti 262. c. 2. ad
accufationem facerdotum 248 , c. 1. pretio non
conducantur 247. c. 2. falfi non adducantur
ibid. talfi compefcendi 206. c. I. non admit❤
tendi 190. c. 1. 247. C. I. 284. C. 2. 342. C. 2.
quomodo convincendi 200. c. 2. 242. C. I. 248.`
C. 1. legitimi 169. c. 2. eligi poffunt a reo
185. c. 2. feparentur ab invicem ibid. falfi non
teflentur 522. c. 2.
Teftibus innocentibus convincendus eft reus 322.
C. 2 ..
Teftificare adverfus Sacerdotes non poffunt ex-
communicati 221. c. 2. 339. c. 1. 352. C. 2
non poffit qui de exercitu fugit 292. c. I.
•- pini regis 210. C. I. 284. C. 1. de rebus eccle-
fiaru u per triginta annos poffeffis non reci-
piantur 410. C. 2.
Teftimoniare 490. c. 2.
Teftimonium dicere qui prohibeantur 303. c. 1 .
unius hominem non condemnet 265. c. 1.unius
non accipiatur 250. c. 1. 336. c. 1. falfum fi
quis dixerit 303. c. 1. nemo dicat nifi jeju-
nus 185. c. 2. 191. c. 2. dicere non poffint li-
berti 276. c. 1. 294. c. 2. nec qui femel ad
mortem judicatus eft 289. c. 2. dicere eccle-
fiafticus non compellatur 313. C. 3. 316. C. I.
infirmatur eorum qui in fide fufpecti funt
255. c. 2. dicere non poteft parentela in ex-
traneos 294. c. 1. nec perfonæ viles & ind!»
gna 383. c. 1. fifcalini accipiatur 288. c. 2.
ebrius non dicat 190. c. 1. 226. C. 2. 284. c. 4 .
fibi invicem præbeant Epiicopi & Comites
176. c. I. unius Epifcopi omnes judices acci-
piant 296. c. 2.
Teftium corruptores quomodo puniendi 354-
C. I. numerus & requifita 49 , ufus in vendi→
tionibus 58. c. I.
Teufel unde dictus 66. c. I.
Teut , Ditis pater , Teutates xvi.
Th pro d 8 c. 1.
Theodora Comnena , Andronici conjux 235. Ç.1 .
Theodorici cadaver cantibus honoratum 79.
Theodofiani corpus 439. c. I. 455. C. I.
Theodofio tributa quædam lex quæ eft Con-
ftantini 296. C, 2.
Theodofius Memorialis fcripfit manu fua ar-
tem grammaticam Prifciani 165. c. 1.
Thefauri ecclefiaftici ne vendantur Judæis 15&
c. 2. abfconditi religionis gratia 94.
Thefauri inventio 21. c. 2.
Thefaurus ecclefiæ 382. c. 2. cuftodiatur 167.
C. 2 .
Ddd Tho
 574 INDEX
Thonero , five Thor , idolum 77.
Thor , five Thonero , idolum 77. affimilatus
Jovi' 88. amuleta ei facra 92. 110. 111. mal.
leum Thori ibid. dies Thoroni facer 100,
Throni Dei 271. c. I.
Thum , quid 53. c. 1.
Thunres-dag , id eft dies Thoronis 100,
Thuringi qui 31 , quatuor hominum genera apud
Thuringos 32.
Tituli , id eft Ecclefiæ 430. c. I.
Titulos fuos non dimittant Presbyteri 330. c. 1.
Titulus minor & major 383. c. I.
Tivel 66. c. I.
Toletanum Concilium VII. emendatum 159. c. 2.
Tondere pueros invitis parentibus non licet
203. c. 2. licet legitima atate 386. c. 2.
Tonfura Scotorum 381. c. I.
Tonfurare 430. c. 1. quemquam nullus Presby-
ter fuadeat aliqua cupiditate 239. c. 1. non
licet pueros invitis parentibus 160. c. 1. 239.
C. 2 .
Toringi 31. c. I.
Torneamentum unde originem duxerit 106.
Toronica regio 454. c. I.
Tractoria 430. c. 1. propter Miffos recipiendos
202. C. 2. 207. C. I.
Traditio dominii 58. c. 1. hereditatis 58. c. 2.
ad ecclefiam 297. c. 2. refpectualis 487. c. 2.
ad fponfam 440. c. I.2
Traditiones facere non poffunt nec colonus nec
fifcalinus 189. c. 2. in hofte facta permaneant
ftabiles 169. c. 2.
Tranfactiones 443. C. I.
Transformationes hominum in bruta 112.
Tranfiture 430. c. I.
Translationes Epifcoporum fiebant olim cum
auctoritate Regum 483. c. I.
Tranfmigratio Epifcoporum & Clericorum ve
tita 142. C. 2 .
Tranfmiffus unus 237. C. 1. quatuor 404. C. I.
Tranfpofitio fubitanea , id eft mors 448. c. I.
Tranftura 206. c. 2.
Tremitlis quid 17. c. 2. 61. c. I. unde dictus
ibid.
Tribulatio , five commotio 166. c. 2.
Tributa quomodo accipienda 182. c. 2. provin-
cialibus relaxata 259 C. 1. in media via au-
ferantur 205. c. I.
Tributariam terram fi quis alteri tradiderit
203. C. 2.
Tributarii ecclefiarum 237. C. I.
Tributum quod inferenda vocatur 402. c. 2 .
quod tranfturas vocant & tranfitoria 206. c. 2.
perdonatum 248. c. 2 .
Tricennalia lex , id eft præfcriptio 330. c. 2 .
Triduana , id eft jejunium trium dierum 237.
c. 2. pœnitentia 238. c. 1.
Triduanam redimere 238. c. I.
Triginta annorum poffeflio 449. C. I.
Triviorum cultus 99.
Tumba 80.
Tumuli paganorum 68. c. 2. 80. in Foro Julii
80. are incifi ibid.
Tumultus auctores quomodo puniendi 342. c. 2.
Turonica urbs 435. C. 2. 444. C. 2. 445. C. I.
Turpitudinem proximi revelare 264. c. 2.
Turrecremata emendatus 374. c. I.
Tutela maritorum 52. c. 2. fexus muliebris 51.
c. 1. 52. c. 2. olim ufufructuaria 51. c. 2. 52.
c. 2. inferebat onus alendi 52. c. 2.
Tutela quomodo ab Epifcopis & clericis fufei-
pienda 378. c. 2.
Tutor aut defenfor parvuli 403. c. 1. 409. c. I.
Tutori pretium emptæ uxoris competit 52.
Tutoris dandi formula 443. c. 1. confenfus ad
matrimonium 52. c. 2..
Tybilenus Deus Saxonum 66. c. 1.
Tyrannus antiquis idem ac Rex 372. c. I.
Tywatch 42. C. a.
Tzange 430. c. I.
any
RERUM.
V..
Accæ inferendales 402. C. I.
Vaccæ cum vitulo pretium 61. c. 2.
Vacuaturia 472. C. 2.
Vade in pace , carcer monachorum 362. c. 2.
Vadianus caftigatus 140. c. I. 183. c. I. 205,
C. I.
Vagabundi prohibeantur 299. c. 2.
Vagari non licet monachis 232. c. 1.
Vagationes cum canibus 216. c. I.
Valentiniani Imp. verba de Epifcoporum cau-
fis 303. c. 2. & de caufis fidei 388. c. 2. lex
adverfus laicos de religione difputantes 393.
C. 2 .
Vas in cuftodiam fi quis amico commendave-
rit 264. c. I.
Vafa facra ecclefiæ ne dentur pignori 158. c. 2.
non contingant feminæ 324. c. 2. magna ve-
neratione habeantur 148. c. I. 299. C. I.
Vaffalli cafati 194. C. I.
Vafli 430. C. I.
Vafli dominici 207. c. 2. 237. C. I. 403. c. 2.
intra cafam fervientes 194. c. 1. ab omnibus
honorentur 178. c. 2. conjectum ubicunque
accipiant 207. c. 1. qui res ecclefiafticas te-
nent 204. c. I. 246. c. 1. ad marcham cufto-
diendam conftituti 196. c. 2. fi juftitias non
fecerint 237. c. 2. adfint placitis Mifforum
dominicorum 197. c. I.
Vaffi Comitum 191. c. 2. Epifcoporum & Ab.
batum 207. c. 2.
Vaffis dominicis fi quis reftiterit 192. c. 2.
Vafforum negligentia ad Principem deferatur
174. C. 2. 404. C. 2.
Valtationes prohibentur fub poena capitali 307.
C. 2 .
Vaticinatores cæfi de civitate jactentur. 327. c. 2 .
fi confulti fuerint 342. c. 2.
Ucci 445. c. 2.
Udalgarius Epifcopus Helenenfis 170. c. 2.
Vectigalium magifter 273. c. I.
Vegius , Vegiatura 96.
Velanda non funt viduæ inconfultis Epifcopis
322. c. 2. nec ftatim poft mortem mariti 160.
C. I.
Velare non oportet puellas indifcrete 240. c. 2.
nec fine voluntate parentum 160. c. 1. 203.
c. 2. 239. c. 2. nec ante viginti quinque annos
144. C. 1. 161. c. 2. 166. c. 2. non licet Ab-
batiflis 150. c. 2. nec viduas Epifcopis 145.
C. I.
Velatæ feminæ fi quis fe mifcuerit 305. c. I.
Velatæ nonnanes fi in fornicationem inciderint
347. c. I.
Velum fibi quædam feminæ incaute ponunt 368.
c. 1. fi acceperint 235. c. 2.
Venationes interdicta clericis & monachis 235.
c. 2. die dominico non exerceantur 151.c.2.
300. C. I.
Vendere non licet res alienas 402. c. 2. 409.
c. i . nec feminam 60. c. 2.
Venditio fui 13. c. 1. ejus forma ibid. 437. c. 2.
470. C. I. 471. C. 1. 473. c. I. 474. c. I. in
paganas gentes prohibita 19. c. I.
Venditio ad ecclefiam 448. c. 1. de area vel de
cafa infra civitatem 450. c. 1. de terra con-
ducta 470. c. 2. 473. C. I. 474. C. I.
Venditiones licitæ & illicita 58. c. 1. 60. c. J.
in Principatu Achaje 523. c. 2. 527. c. I.
Venditionis quæ forma fervanda 258. c. 1 .
Venditionis formula 436. c. J. 437. C. I. 492,
C. 2.
Venefici 36. c. 2. neque teftes neque accufato-
res effe poffunt 303. c. 1. 342. c. 2. fi appel-
lare voluerint , non audiantur 324. c. 1 .
Veneficii pœna 65. c. z.
Venus , quæ & Frigga 100, dies Veneri facer
ibid.
Ver-
 INDEX
Verbum Regis 218. c. 2.
Vernaculi abfoluti formula 490. c. I.
Vernum palatium 219. c. 1 .
Verftrikung , unde 74. c. 2.
Vervices 151. C. 2.
Vefte alba abftineat qui fuget 330. c. I. 2.
Veftem facerdotalem aut monafticam fcenici
ne induant 261. c. I.
Veftimenta quæ religionem deceant , clerici de-
ferant 329. c. 1. mutent poenitentes 338. c. I. Vineam alienam fi quis læferit 264. c. 1.
facerdotalia ab Epifcopo confecranda 350. c. 1. Vino & carne abftineat qui ad condictum pla-
in publico lavare non licet die dominico 151.
C. 2. 300. C. I.
Veftimentum induere non licet quod ex lana
& lino contextum eft 265. c. 2.
Veftitura Pippini Regis 210. c. I. 284. c. I. do-
mni Karoli 212. c. 1. dominica 205. c. I.
Veftitura fidejuffores 199. c. 2. 241. C. 2.
Veftituram fuam accipere 212. C. 2.
Veftitus 449. c. 2.
Vexillum appenfum ubi judicia & comitia
per-
aguntur III.
Vix contradictio 28. c. 2.
Viam publicam & convicinalem fi quis claufer
rit 257. C. 1. 2.
Viaticum quid fit 318. c. 1. 430. c. 2. Euchari-
ftiæ 228. c. 1. 231. c. 2. abeuntibus de fæcu-
lo non negetur 230. c. 2. 240. C. I. 317. C. 2.
338. c. I.
Vicarii quales eligendi 192. c. I. 243. c. I. pravi
tollantur 186. c. I. 387. c. 2. de conftitutio-
ne legis admonendi 206. c. 2. de proprietate
aut libertate non judicent nifi præfente Mif-
fo aut Comite 211. c. 1. Comitum 430. c. 2.
Vicedomini 430. c. 2. quales eligendi 243. c. I.
pravi tollantur 186. c. 1. 287. c. 2. Abbatif-
iarum 179. c. 2.
Vicedomini audientia 236. c. I. 2.
Vici publici 209. C. 2. 235. C. I.
Vicinantes qui 73. C. 2.
Vicinitas pro judicio ibid.
Vicinorum judicium ibid.
Vidua fi velum acceperit , in eo permaneat 235.
atfi fubd ita non
c. 2. in tutela nium 51. c. 1.
fiat uxor hoftis 504. c. 1. quid poft mortem
mariti percipere debeat 505. c. I. 507. c. 2.
514. C. 2. 516. c. 1. feudataria quando fervi-
tium præftare debeat 516. c. 2. quo mod o ter
ram feudalem mariti recipiat 519. c. 1.
Viduæ non fint in deliciis 378. c. 1. quam par-
tem collaborationis habeant poft mortem ma-
habe ad-
riti 197. c. 2. pac em ant 285. c. 1.
juventur & releventur 205. c. 1. defenfentur
ab Epifcopis 235. c. 2. & a Comitibus 175.
c. I. fint in protectione regia 160. c. 2. in pu-
blicis judiciis non defpiciantur 184. c. 1. in
domibus propriis veftem mutantes 340. c. 2.
juvenes ne cito velentur 383. c. 1. nec fta-
tim poft mortem mariti 160. C. I. 239. c. 2.
inconfultis Epifcopis non velentur 322. c. 2.
368. c. 1 .
Vidualitium 54. c. I.
Viduam ante triginta dies viduitatis nemo du-
cat uxorem 199. c. 1. 226. c. 2. 241. c. I. fi Vivi
quis uxorem duxerit & poftea cum filiaftra
fornicatus fuerit 234. c. 2. 386. c. 1. alterius
fponfam fi quis rapuerit 269. c. 2. fi quis ra-
puerit in uxorem 323. c. 2. 395. c. 1. conti-
nentiam profeffam nemo ducat uxorem 305,
C. I. 306. c. I.
Viduarum vifitationes fugiant Clerici 310. c. I.
354. c. I. caufæ ftatim audiantur 181. c. i.
241. c. I. & paffim ; raptores puniendi 323.Vomeres novem igniti , genus judicii 36. c . 2 .
C. 2. 330. C. 2.
Viduas velare Epifcopus non præfumat 145. c. I.
nemo rapiat 36. c. 1. nec occidat ibid.
Viles perfonæ facerdotio non fungantur 156.
c. 2. 238. c. 2. non accufent facerdotes 295.
c. 2. fi violentiam frequenter admiferint 329.
C. 2.
Votum ad fontes , arbores 68. c. I.
RERUM.
575
Villa munimentis orbicularibus claudebantur
103. Villa , quæ fic erat in Forojulio , ære
incifa ibid.
Vim fi quis a perfecutoribus paffus fuerit 266,
C. I.
Vinceluna quid fit 100. 101.
Vinculum communionis 389. c. 2. infcriptionis
35. C. 2. 392. c. I.
Vindicte private lafcivia 36. c. I.
citum non venerit 193. c. 2. & pœnitens
380.
Vinum & annonam ne quis vendat antequam
colligatur 211. c. I.
Violenter fi quis occupaverit res alienas 341 .
C. 2.
Violentiæ convictus , capite puniatur 329. c. I.
Violentiam fi quis afferat fe pertulile 322. c. I.
manifeftam fi quis commiferit 302. c. 1. fi
fervi admiferint 329. c. I. qui ab hoftibus
paffi fuerint 444. C. I.
Vir , vivente uxore priore , aliam non accipiat
44.C. I. fi ab uxore accufatus fuerit frigidi-
tatis 269. c. 1. pœnitens fi defuncta uxore
aliam duxerit 338. c. 2. abftineat coitu præ
gnantium uxorum 284. c. 2. qui uxorem di-
mittit , aliam non accipiat 266. c . 2.
Virginem Deo devotam nemo accipiat in con-
jugium 161. C. I. 240. C. 1. 305. c. I. 306,
C. I.
Virgines non velentur ante viginti quinque an-
nos 144. c. I. Deo facratæ a . gravioribus per-
fonis cuftodiantur 143. C. 2. quo ætatis anno
confecrande 240. c. 2. a Presbyteris non ve-
lentur 322. c. 2. 368. c. 1. Deo facratæ pro-
pofitum fuum obfervent 209. c. 2. non vela-
tæ fi deviarint 399. c. s.
Virginis compofitio 41. tutela 51 .
Virginum raptores ab Ecclefiæ communione pel-
lantur 330. c. 2. oppreffores quomodo punien-
di 324. c. I.
Virgo Deo devota eft fponfa Chrifti 306. c. I.
Virtus , id eft vis 192. c. 2 .
Vis & rapina 8. c. 2.
Vifci virtutes 84. 85. decerptio follemnis Chri-
ftianis prohibita 85.
Vifcus decerptus e quercubus a Gallis cum fol-
lemnitate 84.
Vifitatio Epifcoporum ne fit onerofa populis
159. C. 2.
Vifores 446. C. I.
Viffendonum , pagus prope Utinum , interpre
tatur Aufpiciorum Collis 88.
Vitia octo principalia 379. c. 2. majora vel mi-
nora 171. c. 2. 223. c. I. quatuor fidem ca-
tholicam commaculant 251. c. 1. quæ reman-
ferunt ex ritu gentilium , cavenda 283. c. I ,
& quæ quafi naturaliter in ufu habentur 283.
C. 2. 371. C. I.
Vitium fi inventum fuerit in animali vendito
258. c. 2.
S. Vitus uti Deus habitus xxiv . 90.
comburium , magiæ pœna 65. c. 2.
Ultio proximi inter jura hereditaria 34. C. I ,
35. C. X.
Ululatus in funere 79 .
Unctio olei facrati 267. c. 2. extrema 223. c. I.
Unctione plei facrati nemo careat 317. c. 2.
Unfteten , id eft loca incerta 99 .
Volatilia ne comedant monachi 358. c. 2. 365.
C. 2 .
210. C. I. 430. C. 2 .
Vormund , unde dictus 51. c. I.
Vota non differantur 265. c. 2. defuncti imple-
antur 383. c. I.
Votum ubi quis vovit , ibi maneat 305. c. 2.
folvere licet Epifcopo 227. c. I.
Ur-
 576 INDEX RERUM.

Urbanus Reverfus Præceptor Senonenfis 424. 182. C. I. 245. C. 2.

C. 2 . Wadii loco te committere in alterius potefta-,
Vriede , Vriedes- Recht 46. c. 2. tem 189. c. I. 237. C. 2.
Urielis Angeli nomen vetus 141. C. 2. Wadios dare pro redemptione vitæ 447. c. I.
Urnarum ufus 65. c. 2. Wadium pro fervo 193. C. 1 .
Ufitare 485. c. 2. Wadri 484. c. 2. 485. C. 2.
Ufualiter tenere aliquam rem 486. c. 1 . Walapaus 29. C. I.
Ufufructuario ordine beneficiare 448. c. 2. ufu- Wanti 360. c. I.
fructuario jure præftare , poffidere 485.c. 1.2. Ward , pagus 73. C. 2,
Ulura èft ubi amplius requiritur quam datur Warda 193. c. I.
168. c. 1. prohibita Chriftianis 140. c. 1. 182 . Wardmotus , quid 73 , C. 2,
c. I. Warf 59. c. I.
Vulemarus 8. c. I. 32. c. 2. Wargilda 73. c. 2.
Warinus Comes Arvernorum 227, C. I,
Vulitiva & Vultiva , quid 24. C. 2. 32. C. 2. 37 .
Wendilinarus Epifcopus Tornacentis 205. c. I.
c. 2. 38. c. 2 .
Wergeldum 45. c. 1. cui folutum 41. c. 1. ob
Vulnera quo.nodo componantur 32. 33. c. I.
hominem a cane interfectum $ 7 . c. I.
36. c. 1. vulnerum aftimatio 42. C. 2. 43. di-
verfæ fpecies ibid. compofitio folido majori Wergildum 16. c. 2.
42. C. 2. Werini qui 31. eorum Lex ibid.
Vultiva . Vide Vulitiva . Werra 45. c. I.
Uxor non eft omnis mulier juncta viro 312. Werwolf' unde 45. C. I.
Weftphali 52 , c . 2. 71. eorum jura diverſa 53.
c. 1. ducenda eft publice 323. c. 2. canonice
& legaliter accipienda 346. c. 2. legitime. vi C. I.
ro conjunga tur 355. c. 2. fi viru accum fave - Wettph ali feptemtrionalibus Saxonibus oppo-
rit frigiditatis 266. c. 1. 269. c. 1. fi adulte- nuntur 75. C. 2 .
rium perpetraverit 344. C. 2. dimitti poteft Vveftphalia judicia ocelta 62. c. 2.
ob fornicationem 284. c. 2. a viro dimi la , Vvettphalica uxor dotem amittit 55. c. 1.
dimilla
aliu non acci piat 144. C. 1. 224. C, 2. du- Vverini monachi Augiepfis vifio 370. c. I.
Vvette , cui tribuitur 44. C. 2. 46. C. 2,
Cenda per folidum & denarium 486. c. 2 .
Uxor emtitia 49. c. 2. 53. 60. in tutela mariti Vvido Epifcopus Silvanectenfis 270. c. I.
um differt a Vvergildo 45. c. 2.
51. c. I. ejus pretium 49 c. 2. 50. c. 1. quo- Vvidrigeld
modo fuccedat marito intettato 506.c.I. ipfa Vvilibertus Archiepifcopus Rotomagentis 179.
fuum feudum petat , non maritus 597. c. J. C. I.
lecto & vefte non privetur a marito per te- Vvirgildi , compofitio 200. C. I. 226. C. 2. 241 ,
ftamentum 509. c . 1. feudum non poteft in C. I. 2. 430. C. 2.
filium transferre 309. c. 2. per maritum feu- Vyilara & Vvifurgis 26, c. 2.
dum repetere poteft ibid. quando feudi do- Vvite 44. c. 2. 46. differt a banno & fredo 46,
nationem revocare pollit 51. c. 2. uxor li- C. I.
bera ruftici fit ruftica ufque ad mortem ma- Vvittemon , Vyittum 54. c. I.
riti 512. c. 1. proditoris uxor dotem non per Velita , quid 34. c. 2.
dan , Vuodan , idolum 77. 78. affimilatus
dat 514. c. 2. quid fi prægnans erit , mortuo Vvo
Merc urio 88. thefauri fub ejus erant tutela
marito feudatario 516. c. 1. medietatem ter-
ræ feud alis habe at poft mor tem mari ti ibid. 94. dies ei facer 100.
quæ ipfa pe ceperit , marito cedant 516. c. 2. Vvodnes dæg , id eft dies Vvodani 100 .
enfis fynodus einendata 234. c. 1. ejus
jus habeat in feudum marito donatum poft Vvormaci
ejus mortem 518. c . 2. fed non in feudun , Capitula diftinguenda 157 , C. 2.
t t t 38. c. 2, 39.
quod maritus alienaverit 519. c. 2. vivo ma- Vvul , Vvul -hieb , Vyui -worf
rito , tefta ri non potef t 521. c. 2. C. I.
Uxorem fi quis acceperit , primo anno ad bel-
ium non accedat 265. c. 2. uxorem habens ,
concubinam non habeat 308. c. 1. 340 C. I. X
371. c. 2. fi quis dimiferit , alteri non nubat
284. C. I. 266. c . 2. 371 c. 2. fi quis dereli❤ Enodochium , in quo peregrini ſuſcipiun-
querit vel interfecerit 248. c. 2. 402. c. 2. X tur 180. c. I.
408. c. 2. habere non licet filiam de baptif
mo vel de confirmatione 386. c. 1. fratris fui
fi frater adulteraverit 219. c. 2. & domini fui Y
306. c. 1. fi Presbyter acc-perit , deponatur
397. c. I.
Uxores qui ducunt , fint cafti 345. c. 1. quomo- C. I. i , moneta 523. C. I. 527. C. I. 530.
YPerper
Yr , Yra , Yrias , quid fignificent 105. 106.
o liceat abjicere 337. c. 2 .
Uxores defunctorum tertiam partem collabora-
tionis accipiant 197. c. 2. 248. c. I.
Uxoris negotium qualiter maritus profequatur Z.
C.-I.
442 ægnantium coitu fe abftineant viri Z Berneboch 66. c. I.
Uxorum
Zelus fidei dominicæ 311. C. 2 .
284. C. 2 .
Ziza Dea Auguftana 39. C. 1.
Wacta 193. C. I. Zzania nulla corrumpat meffem dominicam
Wadiari quæ debent , fecundum legem rewa
diata fint 210. c . I. 284. c. I. 3JI. C. 2 .
Wadii 430. c. 2. non accipiantur ab inceftuofis Zizecheim 30. c. 1.

FINIS .

Legum Barbarorum Volumen I. excufum Venetiis Anno MDCCLXXXI. proftat apud Seba-
ftianum Coletium , & Francifcum Pitterium , pretio Librarum Ven. XX. , Volumen II.
Anno MDCCLXXXIII. & boc III. Anno MDCCLXXXV. in lucem editum , pretio Li-
brarum Ven. XXVI.
Österreichische Nationalbibliothek

+Z174556808
a
 ග
B
2
2
ለ!